Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Juli III Band Juli III Anhang Juli III

13. Juli

DIES DECIMA TERTIA JULII.

SANCTI QUI III IDUS JULII COLUNTUR.

S. Joël propheta V. T. in Palæstina.
S. Esdras propheta V. T. in Palæstina.
S. Silas sive Silvanus, S. Pauli Ap. socius, in Macedonia.
S. Anacletus PP. & martyr Romæ.
S. Serapion martyr apud Græcos.
S. Serapion Martyr Alexandriæ.
S. Trophimus Martyr Alexandriæ.
S. Meleus Martyr Alexandriæ.
S. Euangelus Martyr Alexandriæ.
S. Propolus Martyr Alexandriæ.
S. Attalus Martyr Alexandriæ.
S. Zeno Martyr Alexandriæ.
S. Mineus prbr. Martyr Alexandriæ.
S. Trophima V Martyr Alexandriæ.
S. Macrobius Martyr Alexandriæ.
S. Myrope martyr, in Insula Chio.
S. Justina martyr Tergesti in Istria.
S. Zeno martyr Tergesti in Istria.
S. Sara V. abbat. in Sceti Libyæ.
S. Juvenianus magnus Conf. Eystadii in Germania.
S. Eugenius episcopus Carthaginensis, Albigæ in Occitania Galliæ
Socii ejus a Wandalis passi.
S. Cholinduch martyr apud Græcos, Hierapoli, ut videtur, in Syria.
S. Mildreda Virgo abb. Tanetensis, Cantuariæ in Anglia.
S. Stephanus Sabaïta, Thaumaturgus, monachus in Laura S. Sabæ prope Hierosolymam.
S. Turianus seu Turiavus episc. Dolensis in Britannia Armorica.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES REJECTI.

Maura & Britta sive Brigida, prout variis locis coluntur, sic diversis diebus consignatæ sunt. Inter Prætermissos die V Maii ipsas ad hunc diem XIII Julii remisit Henschenius, ut quæ tunc Nongenti coli dicantur, subdubitans, utrum eædem sint de quibus actum fuit XV Januarii. Ad hunc, inquam, diem ipsas remisit, sperans eruenda alicunde monumenta, a fabellis Hibernicis aliisque repurgata, quæ nimirum hoc die illustrari possent. At licet schedas nonnullas reperiam, ad illas spectantes; quas easdem prorsus & a Turonensibus, & a Bellovacensibus, Nongentinisque celebrari non dubito; nihil adhucdum occurrit, quod dictis præfata die XV Januarii superaddi hodie mereatur. Eadem igitur spe, qua Henschenius involutas eatenus historias hic evolvi posse existimavit, confidere ego ausim, quæ hactenus reperta non sunt, aliquando inventum iri, eaque proinde ad diem qua de ipsis agi cœptum est, ad supplementum istius mensis censui remittenda	XV Jan.
B. Joannis episcopi & confessoris, Ordinis Carmelitarum est singularis annuntiatio additionum Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum; qua non video indicari alium posse præter S. Joannem Eleemosynarium, de quo hoc die agunt codices Usuardini Centulensis, Bruxellensis, & plures alii in Auctariis nostris citati. De celebri Sancto actum est die natali	XXIII Januarii.
S. Margarita virgo, filia Belæ regis Hungariæ, Posonii in Pannonia, Ord. Prædicatorum loco non suo refertur a Ferrario in Catalogo generali, forte immemore, se eamdem melius signasse ipso die quo colitur & quo de ipsa egimus	XXVIII Januarii.
S. Gildam alicubi hoc die legit Bollandus, sed de eo actum est	XXIX Januarii
S. Gabriëlis Archangeli festivitatem hoc die certatim celebrant sacræ Græcorum tabulæ, Menæa impressa, Horologium, Maximus Cytherorum episcopus, Epitome excusa Menologii, Index in Typicum Sabæ, Menologium Slavo-Russicum, aliud Sirleti & Ephemerides Græco-Moscæ. Quibus adde Kalendarium Syriacum seu Chaldaicum Romæ impressum an. 1624, quod Majoribus nostris Latine dictavit D. Josephus Maronita an. 1661, atque item Arabo-Ægyptium, versum a Gratia Simonio, ut satis pateat, receptum in Oriente fuisse hoc die sancti Gabrielis festum: de cujus institutione hic nobis agendum non est, cum apud Latinos commune non sit, neque hoc die celebretur in Officiis Hispanicis, in quibus ponitur	XVIII Martii.
S. Cleti Papæ & martyris; S. Marcellini Papæ & martyris in Matricula Cartusiæ Ultrajectinæ male hoc die referuntur, spectant enim & de iis actum est ad diem	XXVI Aprilis.
S. Petronilla (Gall. Perrenelle) uxor S. Gilberti fundatoris & primi abbatis Novemfontium, ipsa fundatrix & prima item abbatissa (Castellanus Priorissam vocat) monasterii SS. Gervasii & Protasii de Albaterra Claromontensis diœcesis a nonnullis refertur hoc die, ab aliis III Octobris, quod pluribus explicatum habes tomo 1 Junii pag. 762, ut hic dicta repetere opus non sit: at cum de ea nihil sciatur, præter ea quæ in Sancti conjugis Actis continentur, ipsam remittimus ad diem quo de illo actum est	VI Junii
S. Pontia Sanctorum conjugum meritissima filia, ejusdem cœnobii post matrem præposita, non uno etiam die reperitur commemorata, nominatim XX Maii, ut etiam signavit Castellanus: sed cum ejus æque ac matris gesta, cum jam citatis connexa sint, actum non agimus; sed videatur & de ipsa	VI Junii.
Artisii, de antiquis Christi discipulis memoria agitur in Codd. Usuardinis Florentinis, qualis mihi necdum notus est. Corruptum opinor nomen ex Artema S. Pauli discipulo, de quo meminit ad Titum scribens, ut vide	XXI Junii.
Trophima virgo & martyr, ex mera nominis synonymia, nisi vehementer fallor, hoc die Minorensibus adscribitur a Ferrario, quæ alibi aliis sociis jungitur. Ne sæpius idem dicendum sit, vide S. Serapionem cum turma sua loco proprio. Ceterum Trophimæ virginis Siculæ translatio notatur in Martyrologio Siculo nostri Cajetani. Vide dicta	V Julii.
S. Petrum abbatem Perusinum hoc rursus die memorat Bucelinus, nulla indicata repetitionis causa; colitur is natali die, quo superius a nobis de eo abunde actum est	X Julii.
B. Petrus de Lutzenburgo Cardinalis hoc die male collocatur a Greveno; notior est dies ejus natalis, quam ut inde erui debeat. Vide	II Julii.
S. Cyprianus martyr Pictavis perperam hoc die refertur in Editione Lubeco-Colon. & Greveno: satis sæpe confusus est, & cum Savino conjunctus	XI Julii.
Uguzonem martyrem in Valle Cavernia apud Insubres in hunc diem transtulit Castellanus in suo Martyrologio universali, natalem ejus die præcedenti retulit Ferrarius cum quo de ipso egimus	XII Julii.
S. Menulfi confessoris commemoratio fit in codicibus Usuardinis Victorino & Reg. Sueciæ; die non propio, neque recte efformato nomine. S. Menulfum dedimus die præterito	XII Julii.
Neemiæ, Zorobabel, filii Salathiel, & Jesu filii Josedech, qui Ecclesiastici 49 Sanctis Patribus veteris Testamenti connumerantur; verba sunt a Canisio adoptata ex Greveni Additionibus ad Usuardum, qui Sanctos istos, ab Ecclesiastico recensitos, non aliunde accepit quam ex Petro de Natalibus, a nobis hoc ipso die laudato in prophetis Joële & Esdra, quos Actis inseruimus ex antiquis classicis Martyrologiis, quorum verba in hodiernum Romanum translata sunt: at plures e veteribus illis Patribus Fastis nostris sacris inserere, ex sola Equilini aut Greveni auctoritate, nobis licitum non putamus. Elogia ipsorum apud Petrum habes, iis conjuncta, quæ de Joële & Esdra suis locis describimus. Atque ea cursim notasse, hoc loco sit satis.
Joannes PP. III, nescio ex quibus aut cujus ecclesiæ tabulis a Maurolyco signatus sit inter Sanctos XII Januarii, & alieno die, cum satis constet, ipsum hoc die obiisse, ad quem eum in Catalogo Prætermissorum huc remisit Bollandus; non quod vere Sanctum existimaverit, sed ut res hic examinaretur: nam diserte ait, haud dum exploratum sibi esse, an colatur, licet Henricus Spondanus, hic supra Baronium sapiens, in Epitome Annalium ad an. 572 num. 1 ita scribat: S. Joannes Papa obiit III Idus Julii. Neque vero mihi exploratum est hactenus, illum Sanctorum honoribus uspiam donatum, quidquid in novissimis tabellis Cavallerianis obductum capiti circulum & præfixum habeat S. seu Sancti titulum, quem certe apud Ciaconium non repererat imaginum istarum effigiator. Est hæc igitur auctoritas aut exigua aut nulla, quemadmodum & Maurolyci, qui eadem die XII Januarii etiam Joannem PP. II retulit, de quo uti & de nostro III, fassus est iterum Bollandus, se necdum comperisse an publice colatur: id disquiremus, inquiens, quo die a pluribus, licet alio videatur obiisse, occasione S. Joannis Papæ & martyris refertur XXVII Maii. Ast illo die de Joanne II nec verbum supradictis adjecit Papebrochius, de Joanne I satis fuse agens: neque ego aut Romæ aut alibi ulla veri cultus indicia reperire memini, quæ donec accedant, Joannem istum III inter Sanctos collocare, mihi integrum non putavi.
S. Margarita aliqua, ut virgo ipsa & martyr, tamquam urbis patrona colitur hoc die Telezii in Moravia, diœcesis Olomucensis, ad limites Bohemiæ, ubi collegium est nostræ Societatis & domus tertiæ Probationis adjacens templo parochiali S. Jacobi, cujus usum Patres habent. Sacra ea lipsana ex Urbe in Bohemiam detulit vir notæ virtutis R. P. Nicolaus Lancicius; quæ anno 1636 debite approbata, isti collegio demum transcripta sunt anno 1655, mox singulari religione frequentata & pluribus beneficiis celeberrima: præsertim adversus immites istius regionis cæli & aëris montani injurias. Solennissimo apparatu & populi concursu ibi annue recolitur S. Margaritæ festivitas ritu duplici secundæ classis cum octava, processionibus &c. quæ paulo fusius descripta habeo a nostro P. Georgio David, alibi in hisce Actis laudato. Verum cum sanctæ istius Margaritæ alia notitia inveniri non possit, hæc pro more nostro hic annotasse sufficiat.
Margareta alia Doxanensis in Bohemia parthenonis prælata tertia, filia fundatorum, regum nempe, ut beatæ memoriæ prædicatur a nostro Bohuslao Balbino in Epitome historica rerum Bohemicarum pag. 355, ubi & aliæ multæ virgines sanctitatis laude insignes enumerantur, adeo ut Doxanense cœnobium, pantheon quoddam dici posse existimet seu domicilium sanctitatis, utpote in quo præclara ad posteros innocentiæ & omnium virtutum gloria ætate illa vixerint & obierint. Plura ibi, quæ ut omnia lubens admittam, necdum video, aut huic Margaretæ pro hoc die, aut aliis permissos esse honores ecclesiasticos, nec forte tam facile concedendos. Sufficiat hic obiter de iis meminisse.
Fortunatam virginem & martyrem Catalogo generali hoc die inseruit Ferrarius, ut quæ Sutrii in diœcesi Nepesina, p. m. 24 ab urbe Roma colatur. An ibi passa sit, inquit, & quando, necdum [scire] potuimus, cum Acta videre non licuerit. De ea inter Sanctos Italiæ non meminit, ut suspicari merito liceat, Sanctam esse, quæ ex cryptis Romanis eo delata sit, nomine isto satis communi insignita. Siquid distinctius suggeratur, alibi de ea agi poterit. Sufficiat hic indicasse confusam notitiam a Ferrario acceptam.
Festivitas corporis Christi, miraculis clarissimi, quod anno 1369 Judæi transfoderunt, pro ut adhuc hodie cernere licet, sic annuntiatur a Molano ut celebranda sit Bruxellis Dominica die post festum B. Margaretæ, nempe quod hoc die idem Molanus consignat, ex proprio Officio S. Gudilæ, quod habemus excusum Parisiis anno 1516. Hodie prædicta festivitas solennis haberi consuevit Dominica III Julii, cujus ultimi Jubilæi festivissimos triumphos recenter vidimus, exhibitos anno 1721. Quæ satis est hic verbo annotasse.
Serapionis, Agathonis & Arsenii, qui in Deciana persecutione, ob egregiam in fidei confessione constantiam, insigniter corona donati sint memorantur hoc die a Galesinio, ex Martyrologio scripto, quod passim fallit, æque ac illud quod subsequitur: Eorum martyrium pluribus exponit Artimanus monachus. Quid hic velit scriptor ille, non intellexit Florentinius; neque ego assequor: Serapionem cum veris sociis infra dabimus ex Hieronymianis: jam sæpius dictum est, manuscriptum istud Galesinii qualecumque Martyrologium rebus sacris tenebras affundere solitum.
Serapion, Meleus, Trophonius, Martialis, Alexander apud Maurolycum, paulo propius accedunt ad genuinum textum Hieronymianorum; sed & ibi confusio est, a nobis suo loco sublata: sic ut Agathonem & Arsenium Galesinii; Martialem item & Alexandrum Maurolyci ut martyres Alexandrinos pro hoc die non agnoscamus.
S. Attalus martyr in nonnullis Hieronymianis parvis a majori classe perperam sejunctus, inde in alios codices transiit, præsertim in Rosweydinum; sed de eo hoc die agitur cum Serapione & sociis, ut ibi iterum monemus.
SS. Mennæ, Serapionis, Zenonis & Nasei presbyterorum, est annuntiatio Usuardo Bruxellensi inserta, & ex hoc additionibus Mss. Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum: ast & ipsi ex eadem Hieronymiana turma procedunt, corrupto primo & ultimo nomine, ut vide loco suo.
S. Trophimus etiam solus ab aliquibus ponitur.
SS. Zenon & Nasæus.
SS. Euangelus & Trophima V. Sed ut iterum dicam, omnes isti simul conjuncti suo loco referuntur.
S. Castulus martyr in Bavariam translatus dicitur in codice Usuardino Hagenoyensi: nescio hactenus quis hic Castulus sit inter tam varios de quibus jam actum est prioribus mensibus, ut ex indice nostro colligere est.
Leonardus presbyter & martyr Brixiæ in ecclesia S. Afræ, sub Aureliano præfecto, ut plures alii, & pridie etiam S. Maximus ob Christianam fidem capite truncatus memoratur in Martyrologio Brixiano Bernardini Fayni, & in notatione adscribitur nobili vetustæque familiæ de Griphis ex Valle Camunica. Alia veri martyrii argumenta desiderantur, priusquam hujusmodi Sanctos admittere tuto possimus.
Arno sive Artno Herbipolensis episcopus apud Democharem de divino Missæ sacrificio pag. 69 ponitur ordine nonus his verbis: S. Arno sive Artno præfuit annis XXXVI, mensibus VI, diebus XII. Instauravit ecclesiam Cathedralem fulmine collapsam, obiit XIII Julii DCCCXCI, qui inter Missarum solennia occiditur cum multis millibus ab ipsis infidelibus: honorifice sepelitur in ecclesia Herbipolensi. Plusculum suggerunt icones virtuosæ Sanctorum, Beatorum & aliorum episcoporum Herbipolensium anno 1712 excusæ, ubi etiam Sancti appellatio præfigitur. De eodem meminit Ferrarius in Catalogo generali, & Castellanus in Martyrologio universali. Citantur & alii pro ipsius cultu; at ferme eodem recidunt omnia, paucis & satis obscure expressa, altero alterum absque examine describente, vel cum Saussayo in Martyrologio Gallicano alia comminiscente, dum interim in Officiis propriis Herbipolensibus seu antiquis seu novis nec verbum exstat de S. Arnone. Hæc priusquam typis committerem, de re tota certior fieri volui a nostro P. Joanne Seyfrid, in Academia Herbipolensi Historiarum professore, qui mihi respondit in hæc verba: Testatur Reverendissimus D. Suffraganeus, cum pluribus consiliariis ecclesiasticis, quod nullum cultum publicum hic habeat (Anno) nulla ejus fiat in sacris commemoratio, nullibi exposita habeatur ejusdem imago. Illa autem quæ thesibus philosophicis anno MDCCXII, & postea historiæ Herbipolensi a D. Ludwig Hallensi inserta cernitur, invertum est pictoris, qui in delineandis primorum episcoporum Herbipolensium iconibus, vultus vestesque affixit, ut voluit, permittente sic D. Suffraganeo, tunc sacellano aulico, & imaginum curatore. Nescitur quoque hujus tumulus: verbo, nullum exstat de S. Arnone vestigium, præter nomen, quod Kalendario, & pauca alia quæ Chronicis Mss. Herbipolensibus inscripta, & a me in schediasmate notata sunt. Hæc Seyfridus, recitans verba Kalendarii perpetui F. Wilhelmi Rottingensis, cœnobitæ Branthensis ad Joannem Godefridum episcopum Bambergensem & Herbipolensem Ms. Ætatem collige ex eo quod Joannes Godefridus obierit anno 1622. Chronica uniformia non sunt; alia enim in Saxonia, alia in Misnia, alia in Moravia confossum volunt Arnonem episcopum, certe non in Cathedrali sua, ut erravit Castellanus. Ab Arnulfo rege privilegia multa & libertates ecclesiæ Herbipolensi impetrasse haud diffitemur; verum hæc omnia neque martyrium probant, neque Sanctorum honores Arnoni umquam fuisse delatos, ut proinde alia cultus argumenta expectanda sint, priusquam inter Cælites connumerari possit.
Olbertum sive Albertum in cœnobio S. Jacobi Leodii, ut magnæ sanctitatis & doctrinæ virum beati appellatione hoc die ornat Menardus, citans in notis Sigeberti Chronicon: satis recte, si pro Sancto haberetur, qualem non agnovit Fisenus, elogium ejus referens die sequenti, quidquid eum hoc quoque die Sanctum prædicet Saussayus, divinæ approbationis testimoniis illustrem.
Commemorationem Sanctorum suæ ecclesiæ a Cisoniensibus hoc die celebrari notavit Molanus in Indiculo Sanctorum Belgii, agens de S. Arnulfo ibidem martyre, ut vide in Actis ad diem XXIX Januarii, ubi de prædicto S. Arnulfo.
Henricus laïcus Villariensis, ut vir summæ demissionis, ac maxime pauperibus in xenodochio addictus, laudatur hoc die a Raissio in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii, sed omni sanctitatis titulo abstinet: Henriquez & Chalemotus beatum appellant, de cultu probando parum soliciti. Beatæ memoriæ virum nominavit Saussayus.
Maria regii sanguinis virgo Lusitana, in monasterio S. Dionysii de Odivelas Cisterciense institutum professa, beatæ titulo donatur ab Henriquez, a Chalemoto venerabilis dumtaxat, quem ei libenter concedimus.
Ægidius de Roya Cistercii monachus a Chalemoto, ut piæ memoriæ, duobus superioribus interponitur, qui laboribus & persecutionibus in Regali monte exagitatus, ad Dunenses in Flandriam profugus, Brugis in Dunensi hospitio pia morte extinctus dicitur, & apud Sanctimoniales novæ Jerusalem sepultus.
Henricus Dionysius e Societate Jesu hoc ipso die a Raissio insigni elogio exornatur. Obiit is, ex Necrologio Provinciæ, Trajecti ad Mosam VIII Novembris 1571.
Joannes Patriarcha Hierosolymitanus, S. Angeli frater, surdos, claudos, dœmoniacos, & cæcos curando fuit mirabilis, obiit anno 1222. Ita lego in Acie bene ordinata & in annotationibus Mss.; sed talem pro eo tempore Hierosolymis Patriarcham necdum reperi.
Commemoratio plurium Sanctorum, quorum reliquiæ hac die cum corpore S. Justi pueri, & parte Crucis boni Latronis, illuc solenniter translatæ, nempe ad ecclesiam S. Thomæ Mediolani, jugi fidelium cultu adorantur; est annuntiatio Petri Pauli Boscæ in recenti Martyrologio Mediolanensis ecclesiæ, cui subjuncta est longior notatio. Sed nobis satis est istius rei hic meminisse.
Henricum a loco natali Herpium Ord. S. Francisci Mechliniæ defunctum anno 1477, venerabilem prædicat Raissius, sed more suo beatum vocat Arturus, hoc etiam die eodem titulo donans
Joannem a Gandia Auriæ in Hispania,
Matthæum Citrarium in Calabria,
Et Mariam a Plagis Santareni in territorio Ulyssiponensi, virginem nobilissimam, de qua rursus meminit in Gynæceo, variis Sanctis feminis referto, de quarum præcipuis hoc die meminimus sive in Actis sive in Prætermissis: præter quas addidit ipse
Margaretam Clitheroam Eboraci in Anglia martyrem,
Maxentiam martyrem in Japonia.
Elevationem S. Reginæ V. M. in Æduis prope Alexiam.
Translationem B. Margaretæ Posonii in Pannonia.
Susceptionem reliquiarum S. Margaretæ V. M. Leodii.
Winnianus episcopus Sanctis Scotis adscriptus est a Thoma Dempstero, quem secutus est Ferrarius in Catalogo generali; verum quamdiu certiora sanctitatis & cultus indicia non reperio, haud tutum credo, ex sola Dempsteri auctoritate quemquam inter Sanctos collocare; quod nec sunt ausi facere Majores nostri VI Junii in Prætermissis.
Joannes episcopus Dumkeldensis & S. Andreæ archiepiscopus, Dempstero ignotus, a Davide Camerario inventus est, qui Vinianum, de quo supra, retulerat VI Junii. Ut verbo dicam, neque hic, neque Dempsterus, homines sunt quibus sine vade & teste fides tuto haberi possit.
Taidocus apud Colganum in SS. Hibernicis mense Martio pag. 449, notatione 5, coli hoc die dicitur auctoritate Marian. Gorman & Maguir: sed nos hunc & alios id genus Sanctos iis adscribimus, quos ex Sirino jam subjicimus.
Mosilocus cum his heroibus (aliis scilicet Sanctis exteris quos hoc die memorat) adit perpetuæ pacis regiam, ut ex Ængussio explicat Sirinus; apud quem Kal. Cassel. Silogum vocat. Sola adjungitur patria, necdum inventa. Jam dixi supra cum Bollando, magis nobis constare debere de Festilogorum & Martyrologorum Hibernorum antiquitate, puritate & fide.
Fintanus sacerdos de Kill-airthir, Finnus seu Finnius, filius Arathi, Ultanus filius Aradii, Ercus Sacerdos &, Erninus de Inis-chaoin, Taidocus de Teach-Taod-hoc. memorantur apud Sirinum, absque ulteriori, notitia, quæ saltem de cultu eis umquam exhibito prorsus necessaria est.
Sequitur octavo loco Grelloca Oeblech de Tamlacht-Charna in Hi-bressalia orientali. Videtur hæc Grelloca, inquit Sirinus, esse quæ Grella dicitur Ængussio: verum unam dixeris, vel diversas, plus aliquid requiritur ut operi nostro inscribantur.
S. Terentiani & plurium aliorum Sanctorum a Patribus nostræ Societatis in diversis collegiorum Belgii ecclesiis depositorum (quæ e cryptis Romanis accepta sunt) translationem hoc die, pro proxima Dominica festo S. Bonaventuræ, fusius commemorat Raissius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii; quos inter præcipui sunt S. Victor Insulis; Florentius Atrebati; Severinus Valentianæ; Henricus Montibus Hannoniæ; Prosper martyr Romanus Antverpiæ in Domo Professa; & locis aliis alii, quos sigillatim non enumero, cum apud ipsum videri possint; plura vero Sanctorum istiusmodi corpora omittantur, quæ in templo hoc nostro Domus Professæ perpetua veneratione & annua solennitate celebrantur; de quibus aut in ipso hoc opere aut saltem inter Prætermissos assignatis diebus actum est, & porro agetur imposterum, uti & de aliis, quorum notitia ad nos pervenerit, ut de S. Margarita Telezensi hoc ipso die notamus. Verbo dictum sit, errasse Raissium, dum ait S. Prosperum in Domo Professa depositum: is enim in templo Collegii venerationem pridem obtinuit, habetque hactenus.
S. Fortunati episcopi, qui episcopalem infulam martyrii corona redimivit, Mediolani in basilica Portiana nobis hoc die annuntiat Petrus Paulus Bosca in Martyrologio Mediolanensis ecclesiæ anno 1695 edito, ubi hanc annotationem apponit: Ex Ughello tom. 4 Italiæ sacræ, una cum pluribus aliis scriptoribus Mediolanensibus, qui libellos de basilicis Mediolanensibus ediderunt: item ex Visitatione S. Caroli, & consuetudine hujusce templi, ubi hodie recitatur Officium ritu duplici de S. Fortunato. Vaga cumprimis est ista Ughelli citatio; neque quis, aut cujas, aut cujus ecclesiæ episcopus fuerit docere potuit Bosca. Miror, Ferrarium aut alios de tali Sancto non meminisse; ut persuasum hactenus habeam, cum aliquo alio e pluribus Sanctis Fortunatis Portianum istum confundendum esse, cujus fortasse reliquiæ ad istam ecclesiam translatæ sint, aut, si mavis, sacrum corpus esse ex cryptis Romanis eo deportatum: certe sola Boscæ auctoritas me non movebit ut Sanctum, alibi prorsus incognitum, continuo amplectar.
Batalanum nobis hodie ex confiniis Æthiopiæ & Ægypti accersit Castellanus in Martyrologio suo universali, in quo fortasse gentium omnium qualescumque Sanctos locum habere voluit. Aliis diebus alios notavimus ex Fastis Copticis Jobi Ludolfi acceptos: verum ego hujusmodi Sanctos non admisero, nisi probe Catholicos fuisse, ex melioribus tabulis abunde probetur.
Memoria beatissimi patris nostri Josephi Thessalon. Conf., passi exilium ob icones anno DCCCXVI sub Leone Armeno, inscripta legitur Menologio Slavo-Russico. Hoc etiam die nomen ejus exprimit Horologium Græcum ex quo, de more, Molanus. Nos ipsum cum Sirleto aliisque Synaxariis differimus in diem proxime sequentem	XIV Julii.
S. Bonaventura S. R. E. Cardinalis episc. Albanensis ex Ord. Minoritarum hoc die in multis codicibus Usuardinis signatur: utpote quem scriptores aliqui hoc die obiisse asserunt. Res tota, de integro discutienda, spectat ad diem sequentem, quo hodie colitur, & quo de eo agendum erit	XIV Julii.
S. Henricus Imperator recurrit etiam in Editione Lubeco-Colon. & in Greveno cum longiori elogio; sed pridem monuimus, spectare ad diem sequentem, in Romano autem differri ad XV Julii.
S. Jacobi episcopi & confessoris legitur in additionibus Mss. Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum; verum hic, ni fallor, est Jacobus Nisibensis, de quo ad diem	XV Julii.
S. Reginswindis, seu Reginswindæ translationem in ipsius Vita reperit Bollandus, sed ea ab Actis sejungenda non est; de iis agetur XV Julii.
S. Margarita seu Margareta V. & M. ex Rabano, ni fallor, hoc die signata legitur in pluribus codicibus Usuardinis inter Auctaria in nostra editione recensitis, quos opus non est hic sigillatim enumerare, ut nec recentiores alios, cum satis constet diem ejus natalem esse	XX Julii.
B. Franciscum Solanum Ord. Minorum Limæ in regno Peruano, aliis suis, quos titulo Beati illustrat, hoc die admiscuit Arturus, quod jam a Majoribus nostris merito vituperatum est. De hujus cultu satis constat, & de beatificatione facta anno 1675. Diem obitus alii hunc, alii diem sequentem statuunt, verum festivitas ob intercurrentia alia festa, auctoritate Apostolica dilata est in diem, quo de eo agemus,	XXIV Julii.
S. Mauri episcopi, Pantaleëmonis & Sergii martyrum translatio hoc die Vigiliis in Apulia, vulgo Bisegli, annuntiatur in Catalogo generali Ferrarii: nos eam cum Actis ipsis illustrabimus ad diem quo in Romano positi sunt ipsi Sancti	XXVII Julii.
S. Dominici canonizatio hoc die a Balinghem relata, illustrabitur die	IV Augusti.
S. Wigbertum seu Wicbertum vocat Castellanus Vicobertum, in Hassia Germaniæ abbatem Fritisclariensem, eumque hoc die signat, nulla ejus ætate reperta, nullo indicato duce, quem in eo sequatur. Ne hic in nominibus varie efformatis ludamus, non alius hic nobis videtur ab eo, qui in Usuardinis Auctariis notatur XIII vel forte etiam XII Augusti, quo die alium habent Molani Natales. Res necdum liquet, de integro & accuratius discutienda ad dictum diem	XIII Augusti.
S. Verani, in Italia Venciensis episcopi, viri admirabili sanctitate illustrissimi, nescio cur hodie memoriam agat Bucelinus, observans alios de ipso agere XI, alios XIII Novembris, seque de eo acturum suo loco. Cur ad proprium locum non remisit, qui potius IX Septembris dicendus est, quam ullus ex ibi notatis? Neque Venciam seu Vintias in Italiam ablegare debuit, licet ei satis finitima sit. Remittendus interim Sanctus, S. Eucherii Lugdunensis filius, ad dictum diem IX Sept.
SS. Neon, Nicon & Heliodorus martyres Moromilii in Phrygia ad hunc diem a Castellano retracti sunt contra Menologium & Menæa Græcorum, in quibus cum aliis sociis constanter referuntur XXVIII Septembris. Facile crediderim, virum in Sanctis ad proprios dies reducendis scrupulose diligentem, rationem alicubi reperisse, cur tali potius die collocandos censeret; at nobis licitum non putamus dies natales in tabulis seu Græcis seu Latinis passim admissis, pro arbitrio mutare. Itaque Sanctos istos ad eum diem reducemus, quo eos jam signatos diximus	XXVIII Septembris.
S. Chelidoniæ virginis Sublacensis translatio hoc die facta cum Actis ipsis illustrabitur	XIII Octob.
S. Quintini translationem aliquam nescio quo in codice pro hoc die invenerit Bollandus; at qualiscumque ea sit, pertinet & ipsa ad diem quo Sanctus colitur	XXXI Octobris.
S. Wilehadi episcopi ordinatio hoc die refertur a Ferrario ex Crantzio, Stadensi & aliis, sed recte observat natalem ejus recoli die, quo de illo agemus,	VIII Novembris.
S. Stephani protomartyris commemorationem habet Chiffletius in sua Vesontione part. 2, pag. 134, haud dubie occasione brachii, eo translati, cujus rei historiam bene longam ad nos transmisit, quæ opportunius examinabitur vel III Augusti, vel cum ipsis Sancti Actis	XXVI Dec.

DE SS. PROPHETIS JOËLE ET ESDRA
IN PALÆSTINA.

Sylloge de cultu ex Martyrologiis: elogia ex Equilino.

Joël propheta V. T. in Palæstina (S.)
Esdras propheta V. T. in Palæstina (S.)

AUCTORE J. B. S.

Notavi pridem in Observationibus ad Usuardum, fontem ipsum, Romanum parvum, ex quo multi e veteri Fœdere ad Fastos nostros Sancti accessere, prophetam Joëlem diversis duobus locis signasse; primo quidem VI hujus, [In Fastos sacros a Romano parvo primum relati sunt.] Esaiæ & Johel prophetarum; hoc vero: Esdræ & Johel prophetarum; quod etiam ab Adone factitatum, melius Usuardum correxisse indicavi; sic ut Joël hoc solummodo die compareat, Esdræ conjunctus in tota Usuardi progenie, & recentioribus pluribus, quos sigillatim recensere, plane superfluum judico. Neque magnopere curandum, si forte diversimode ab aliquibus collocentur, cum ad diem I Julii in Aarone sacerdote, Maria sorore aliisque satis ostenderim, qua occasione aut genesi plures aboliti Testamenti patres in nostra Martyrologia, diebus ferme pro arbitrio selectis, successive transierint. De Osca & Aggæo actum est IV hujus. Hic ea iterum ratio a me servabitur, ut præmisso qualicumque in Ecclesiæ catholicæ Fastis cultu, elogium aliquod deinde subjungam, qualia hic mihi denuo suggerit laudatus locis citatis Equilinus Episcopus. Nec quærendum a Græcis aut aliis Orientalibus subsidium, cum ex dicto die I Julii satis pateat, nihil prorsus lucis ex ipsorum Menæis aut Menologiis sperandum. Et de Esdra quidem ubique silentium: Joëlis commemoratio fit in Menologio XIX Octobris, quo die in Ephemeridibus Græco-Moscis tali ornatur versiculo:

Ἔννεα καὶ δεκάτῃ μόρος ἀμφεκάλυψεν Ι Ω Η Λ.

Mors decima nona Joëlem sustulit orbi.

[2] Ut igitur us quæ ad historiam ecclesiasticam nihil omnino conferunt, paucis me expediam, habe primum ex Equilino Joelis elogium, [Joëlis elogium ex Equilino:] quod an ipse satis accurate ex citatis a se Auctoribus desumpserit, scrupulosius non examino. Est autem hujusmodi lib. 6 cap. 89: Johel propheta de tribu Ruben, filius Fatuel, natus in agro Bethoren, eodem tempore & sub iisdem regibus, quibus & Osee, prophetavit; videlicet in diebus Oziæ, Joathan, Achaz & Ezechiæ regum Juda: & sicut ille, sub nomine Effraim, ad X tribus dirigit vaticinium suum, qui vel Samariam vel Israël sæpe memorat; sic in hoc propheta omne quod dicitur, ad tribum Juda directum esse, intelligere debemus: descripsit enim terram duarum tribuum eruca, brucho, locusta, rubigineque vastandam. Et post eversionem prioris populi, prædixit Spiritus sancti effusionem futuram super servos Dei & ancillas; quod factum est in die Pentecostes in cœnaculo Sion. Et hic in Bethoren in pace mortuus est, & sepultus III Idus Julii. Hic propheta ex numero duodecim prophetarum colligitur, qui minores appellati, in sanctorum Patrum catalogo Ecclesiastici 49 capitulo conscribuntur. Hæc Josephus & Hieronymus; & ex historia Scholastica. De Joële hactenus; cujus Jaderæ (Veneti Zaram vocant) Dalmatiæ metropoli, in ecclesia cathedrali sub ara maxima corpus conditum esse, tradit Joannes Cotovicus Ultrajectinus, in Itenerario suo Hierosolymitano, Antverpiæ edito an. 1619 pag. 13.

[3] De Esdra paulo pluribus agit Equilinus cap. 92, his verbis: [item Esdræ,] Esdras sacerdos Aaromin, de tribu Levi, tam a Josepho quam a beato Hieronymo in sanctorum Patrum prisci temporis numero colligitur: cujus insignia opera in ejus libris recoluntur. Hic sub Artaxerxe rege Persarum claruit; qui in Chaldæa Legem Moysi a Chaldæis succensam quam memoriter didicerat, reparavit. Novos quoque apices litterarum, qui faciliores ad scribendum & pronuntiandum fierent, excogitavit; & propter hoc Scriba velox dictus est. Addidit etiam quædam in veteri Testamento de suo, sicut titulos Psalmorum, & plura quæ in Pentateucho leguntur. Sic quoque intelligendum est, ipsum quædam superflua subtraxisse. Tradunt etiam, quemdam modum scribendi a dextra in sinistram eum Judæis tradidisse, cum prius ad modum aratitium scriptitarent, unde & scriptura exaratio solet dici. Scribebant enim a sinistro cornu in dextrum, & a dextro redeundo scribebant in sinistrum. Esdras autem invenit gratiam in oculis Artaxerxis regis Persarum & impetravit ab eo licentiam ascendendi in Hierusalem, ut in Lege, quam reparaverat, populum suum erudiret. Tradidit ergo ei rex epistolam ad suos principes trans flumen, ut traderent Esdræ necessaria: ministros vero templi ab omni vectigali & tributo absolvit. Dedit autem Esdræ potestatem amovendi & constituendi judices trans flumen secundum sapientiam suam, & puniendi contumaces & fuerunt cum eo MDCC viri, & venerunt in Hierusalem mense quinto: & siluerunt tribus diebus; quarto vero die obtulerunt quæ secum attulerant in domo Domini.

[4] Tunc adjuravit Esdras sacerdotes, principes & levitas, [præcipua ejus gesta complectens;] ut projicerent universas mulieres alienigenas, & eos qui de eis nati erant, nam plures filiabus alienigenarum se copulaverant. Fuit autem Esdras eruditissimus Legis divinæ & clarus magister omnium Judæorum, qui de captivitate regressi fuerant, ut dicit Josephus. Primo autem die Scenopegiarum, quæ celebrantur mense septimo, legit Esdras coram omni populo librum Legis Domini juxta portam aquarum, de mane usque ad mediam diem. Secunda vero die, juxta præceptum Legis, tollentes arborum frondes celebrarunt festum Tabernaculorum VII diebus. Die vero octava fecerunt collectam, quoad oleum & panes propositos, & ligna ad sacrificia. Post hæc juxta Legem separaverunt alie nigenas ab Ecclesia, & in crastinum in emundationem jejunaverunt, juxta quod Esdras illis mandavit. Convenerunt octies ad audiendam Legem, quater videlicet de die, & quater in nocte: & lectione terminata, populus sternebatur ad orandum, & fiebant preces super eum, & tandem benedictio sacerdotis. Correxit autem Esdras populum, & erudivit in Lege Domini omnibus diebus quoad vixit, & officium sacerdotale strenue ministravit, eique populus in cunctis obediens fuit: & mortuus est Esdras in senectute veneranda, & sepultus in Hierusalem III Idus Julii. Hunc quidam Judæorum autumant fuisse Malachiam, sed male: nam Malachias post regressum captivitatis natus est in Judæa, ut dicit Hieronymus. Hæc ex libro Esdræ, & ex dictis Josephi, Hieronymi & historiæ Scholasticæ, nec non ex chronica Guilielmi.

[5] [quæ in Scriptura sacra plenius explicantur.] Hæc more nostro paucis, sed abunde, opinor, ad ea intelligenda quæ seu ad prophetarum, seu ad aliorum e veteri Fœdere Sanctorum in Ecclesia Catholica cultum attinent. Rerum ab Esdra gestarum, quarum summam qualemcumque dedimus, plenior notitia repetenda est ex ipsis libris, qui inter Canonicos sub ejus nomine recepti sunt. Primi scriptor est ipse, alterius Nehemias, quem cum Zorobabele & Jesu seu Josue, filio Josedech, eodem etiam libro annumeravit laudatus Equilinus. Ad grandem ætatem pertigisse, ostendit longa annorum series ab interpretibus, & potissimum a nostro Saliano ordinata, ad quos lectorem remittimus, ut de favoribus, ei ab Artrxerxe concessis, de exterminatione mulierum alienigenarum, de Lege ab eo inter suos magno zelo restituta aliisque rectæ Chronologiæ conformandis, de tota demum præclaræ vitæ serie edoceantur: nobis, ut iterum dicam, ea potissimum præfixa sunt, quæ faciunt ad res ecclesiasticas eruderandas illustrandasque, cum quibus nihil commune habet veteris Testamenti historia, nisi qua parte Sanctorum inde acceptorum cultus origo & incrementa nobis explicanda sunt; id quod hic satis præstitum existimamus.

DE S. SILA SIVE SILVANO APOSTOLO S. PAULI SOCIO
IN MACEDONIA.

Sec. I.

SYLLOGE HISTORICA.
De cultu, gestis & obitu.

Silas sive Silvanus, S. Pauli Ap. socius, in Macedonia (S.)

AUCTORE J. B. S.

Apostolum appellamus S. Silam seu Silvanum, a Græcis perperam in duos distractum, ea latiori acceptione, qua Apostoli Pauli collaboratores Barnabas, Lucas, Timotheus & alii apostoli nuncupari consueverunt; [Ab Adone recte appellatus apostolus,] quem titulum non video cur Molanus in secunda sua Usuardi editione mutaverit in alterum episcopi, contra quam recte in priore editione cum Usuardo scripserat apostoli; neque enim dubium est, quin is qui inter Martyrologos eum primus signavit Ado, duobus quibus de ipso agit locis, sic utrobique diserte scripserit; in Martyrologio quidem: Item natalis S. Sileæ apostoli, ubi satis certum est, per Sileam intelligi Silam nostrum sive Silvanum, ut clarius exprimunt adjuncta omnia in Festivitatibus Apostolorum his verbis: Natalis S. Sileæ apostoli, qui cum esset unus de primis fratribus, & ab Apostolis ad ecclesias gentium destinatus cum Barnaba & Juda, postea ab Apostolo Paulo assumptus, prædicationis officium, gratia Domini plenus, instanter consummavit, atque apud Macedoniam passionibus suis Christum clarificans, postmodum requievit. Ex quibus manifeste patet, unde sua Usuardus acceperit, atque inde in Romanum transierint, uti ad ipsum Usuardum observavimus; expuncto tamen apostoli titulo, de quo pluribus disceptare non lubet. Id forte mirum videbitur, a nullis aliis Martyrologis Latinis tam celebrem Sanctum signatum fuisse, ne quidem a Notkero, Adonem de cetero tam accurate describere solito.

[2] Recte notavit Baronius, de S. Sila meminisse Actus Apostolorum capp. 15, [a Græcis perperam in duos dividitur;] 16, 17 & 18, ex quibus aliqualem gestorum ejus seriem texere conabimur; S. Hieronymum porro epist. 143, ad Damasum scribere, eumdem esse Silam cum Silvano, qui ponitur in inscriptione Pauli epistolæ ad Thessalonicenses. Sunt hæc, inquit, verba Hieronymi, etiam a nostro Thoma Massutio in S. Pauli Vita recitata: Sciendum, Silam collegam Pauli Apostoli, lingua Hebræa Apostolum dici, qui cum eo nonnullas epistolas scribit, & vitiose Silvanus legitur pro Sila, cum Silvanum in Apostolorum Actis non legamus; ut apposite cum laudato Massutio lib. 5, cap. 5 sentire videantur, qui Hebræum Silæ nomen ad Græcam seu Latinam inflexionem limatum esse existimant, tamquam notius ipsis vocabulum. Observat rursus Baronius, Græcos Silam, & Silvanum, non unum sed duos putare, & de ambobus agere simul in Menologio III Kalendas Augusti. Diversos item inter se constituere Dorotheum, dum Silam episcopum Corinthiorum; Silvanum vero Thessalonicensium tradit. Sed nos hunc aut alios ejusdem pretii scriptores non moramur: neque magni facienda Menologii jam dicti divisio, neque adjuncta alia nullo fundamento subnixa. Audi ejus verba: Natalis sanctorum apostolorum Silæ & Silvani ac sociorum, qui urbe Chalcedone & Gallia, atque in orbe terrarum Christianæ fidei verbum prædicantes, multos ab impietate ad veri Dei notitiam conversos baptizarunt, & in pace animas ipsi Deo reddiderunt.

[3] In Ephemeridibus Græco-Moscis ante tomum I Maii notantur iidem quoque ut distincti, [in eorum Officio aliis conjunctus,] cum Crescente, Epæneto & Andronico, ipso illo die XXX Julii, quo in Officiis solennior fit eorum commemoratio, quemadmodum & multa referuntur in Menæis de quinque iis apostolis, qui ex Dorothei Synopsi ordine desumpti sunt, atque in Menologio & Maximo Cythereo tam confuse laudati, ut quæ apud Dorotheum ad unum spectant, ibi omnibus tribuantur. Verum lutosus fons est, & tum prædicationes istæ per orbem terrarum, tum singularia Silæ & Silvani patrocinia, atque id genus varia ab ipsis Actorum verbis abhorrentia, omnino prætermittenda censui, præsertim cum videatur festivitas esse, in earum apud Græcos numero, quas arbitrarias plures habent de Sanctis variis conjunctis, quorum pleræque commemorationes apud Latinos seorsim aguntur, ut de Andronico XVII Maii; de Crescente XXVII Junii; Epænetus, inter septuaginta connumerabitur ad XV Julii, quo Divisio Apostolorum in pluribus ecclesiis celebratur, quando Petrus de Natalibus Dorothei catalogum cum Galesinio & aliis secutus videtur. Ad Silam nostrum propius pertinet magisque placet is, qui ipsi in nonnullis Galliæ ecclesiis redditur, cultus præsertim Andegavis, in cujus Officiis de S. Sila habetur propria lectio. Item Baioci & Bellovaci, teste Tillemontio tomo 1, pag. 243. Est penes nos Kalendarium Bellovacense ex Breviario anni 1554, ubi ad XIV Julii ponitur Silæ Apostoli 3 lect. Ut patronum coli in Epinay prope S. Dionysii, in diœcesi Parisiensi, apud Castellanum annotatum invenio.

[4] Vix operæ pretium esset Equilini antistitis verba huc adducere, nisi aliqua diserte assereret, a Græcis, [quos secutus est Petrus de Natalibus.] procul dubio hausta, quæ receptissimæ Ecclesiæ Latinæ opinioni adversantur. Sic habet libro 6, capite 94: Silas discipulus de septuaginta duobus unus, ut plurimi asseverant; unus fuit ex primis fratribus, & ut dicitur Actuum 15, ab Apostolis Domini cum Barnaba & Juda ad ecclesias gentium destinatus. Cum autem Paulus a Barnaba divisus esset, idem Silas ab Apostolo in ministerium assumptus, prædicationis officium gratia Domini plenus, instanter consummavit, atque in passionibus suis Christum glorificans, postmodum apud Macedoniam requievit III Idus Julii. Hic enim episcopus Corinthiorum ab Apostolo constitutus fuit qui & Silvanus fuisse a quibusdam fertur; sed falsum est, quia ille Thessalonicæ, hic Macedoniæ quiescit. Ex his admitto S. Adonis elogium, sed quæ ei subjunguntur, ut male consuta, ita plane rejicienda sunt; quandoquidem nulla certa antiquorum fide subsistant; frustra vero alibi quærantur adminicula, sive apud pseudo-Dorotheum sive apud alios; cum de Sancto nihil omnino constet, præter ea quæ ex Actorum Apostolicorum historia aut ex Canonicis SS. Petri & Pauli epistolis breviter & nitide collegit Ado, nosque paulo destinctius explicata subjiciemus, ex quibus de episcopatu Corinthiorum, de obitus tempore aut sepulturæ loco, nec, verbum erui potuit, ut mox patebit manifestius.

[5] [Epistolæ Petri Roma in Asiam later;] Præcipua S. Silæ gesta, saltem quæ ad nos pervenerunt, iis Actorum capitibus recitantur, quæ superius cum Baronio notavimus: at satis communis Interpretum opinio est, Silvanum illum fidelem fratrem, per quem scripsisse se ait S. Petrus Apostolus primam epistolam ad electos advenas dispersionis Ponti, Galatiæ, Cappadociæ, Asiæ & Bithyniæ, eumdem ipsum Silam nostrum fuisse, eumque ipsum prædictam epistolam Roma, unde scripta est, in Asiam tulisse circa annum Christi 44 vel 45: unde rursus colligunt, ipsum S. Petro primum adhæsisse, eumdemque Romam secutum, unde tali occasione per Asiam Jerosolymam redux, a primo Apostolorum concilio Antiochiam ablegatus sit, ut statim docebit ipsa rerum series. Neque desunt, qui ex præclaris elogiis, quibus in Actis ornatur, tamquam senior inter fratres & propheta, plane existiment, haud inverisimiliter argui posse, e septuaginta Christi discipulis unum fuisse, atque adeo S. Pauli Apostoli in prædicando gentibus Euangelio collegam. Civem item Romanum, æque ac sanctum Paulum, satis indicare videntur verba paulo post citanda ex Actorum cap. 16, dum Philippis in Macedonia cum ipso Apostolo turpiter virgis cæsus est, quo supplicio vetitum erat afficere quoscumque, etiam exteros, Romana civitate donatos.

[6] [a primo Concilio Apostolorum,] Utcumque ea habeant, & Paulus, fortasse de se solo loquens, multitudinis numero usus sit, ut ad rerum seriem accedam, nulla mihi securior & certior visa est, quam ipsa S. Lucæ narratio, ex qua suam Baronius aliique concinnarunt, quamque & hic cursim, ipsius ferme sacri Historici verbis contexam. Quemadmodum autem rerum a S. Petro extra Syriam gestarum ordinem is non prosequitur, ita nec de S. Sila, ejus in peregrinatione Romana comite, meminit: verum præmissis cap. 14, sanctorum Pauli & Barnabæ in Asiatica missione laboribus ac passionibus, mox capite sequenti describit ortam Antiochiæ seditionem propter Judæos, quod ipsi gentes ad Christum conversas circumcidi vellent, quorum causa habitum fuit Jerosolymis primum Apostolorum concilium, cui & S. Silas interfuerit; ubi decisa in gentium favorem controversia; tunc, inquit sacer textus, placuit Apostolis & senioribus cum omni Ecclesia, eligere viros ex eis, & mittere Antiochiam cum Paulo & Barnaba, Judam, qui cognominabatur Barsabas, & Silam, viros primos in Fratribus, scribentes per manus eorum. Atque hic demum in virorum Apostolicorum numero innotescit Silas, ut vir primus in Fratribus. In ipsa decretali epistola repetitur: Misimus ergo Judam & Silam, qui & ipsi verbis referent eadem: quod a synodo cautum videtur, ne forte Paulo & Barnabæ, cum quibus ante contenderant, minus fidei haberent Judaïzantes Antiocheni.

[7] Illi ergo dimissi, pergit textus, descenderunt Antiochiam; [cum synodali decreto Antiochiam dirigitur:] & congregata multitudine tradiderunt epistolam: quam cum legissent, gavisi sunt super consolatione. Judas autem & Silas, & ipsi cum essent prophetæ, verbo plurimo consolati sunt Fratres & confirmaverunt. Facto autem ibi aliquanto tempore, dimissi sunt cum pace a Fratribus ad eos qui miserant illos. Visum est autem Silæ ibi remanere. Quamdiu istic manserit, quidve gesserit, sigillatim non exprimitur: sed ad ipsum quod attinet, suborta Paulum inter & Barnabam dissensione, cujus causa separati sunt; nihil antiquius habuit Paulus, quam ut virum Petro antea probatissimum, missionis sibi socium assumeret; Paulus vero, electo Sila, profectus est. Perambulata autem Syria & Cilicia, pervenerunt Derben & Lystram, ubi adscitus est a Paulo Timotheus discipulus. Transeuntes autem Phrygiam & Galatiæ regionem … cum pertransissent Mysiam, descenderunt Troadem. Ostensa vero ibi Macedonis visione, junctoque verosimiliter S. Luca ipso, exinde prima plurali persona uti solito; navigantes a Troade recto cursu venimus Samothraciam, & sequenti die Neapolim, & inde Philippos. Hic aperitur ostium Macedoniæ, palæstræ nempe istius in qua Apostolus & socii, præsertim Silas egregie desudarunt, ad carcerem usque & compedes, & effusionem sanguinis decertantes.

[8] Sequitur itaque apud sacrum Historicum conversio Lydiæ purpurariæ, [inde Paulum secutus, cum eo virgis cæditur,] & expulsio maligni spiritus a Pythonissa; quod videntes Domini ejus, quia exivit spes quæstus eorum, apprehendentes Paulum & Silam, perduxerunt in forum ad principes, & offerentes eos magistratibus dixerunt: Hi homines conturbant civitatem nostram, cum sint Judæi: & annuntiant morem, quem non licet nobis suscipere, neque facere cum simus Romani. Et cucurrit plebs adversus eos: & magistratus, scissis tunicis eorum, jusserunt eos virgis cædi. Et cum multas plagas eis imposuissent, miserunt eos in carcerem, præcipientes custodi, ut diligenter custodiret eos. Qui cum tale præceptum accepisset, misit eos in interiorem carcerem, & pedes eorum strinxit ligno. Quid id ligni fuerit, quo Apostolorum pedes constrictos ait S. Lucas, non satis liquet: rem examinat Tillemontius nota 22 in Paulum pag. 552, Mihi verosimile est quod sentit Gallonius, compedes fuisse, vel nervum; quocumque demum modo ea carnificinæ instrumenta explicanda censeas. Id constat, durum quidem fuisse sed breve Apostolis martyrium: media namque nocte, Paulus & Silas orantes laudabant Deum, & audiebant eos qui in custodia erant. Subito vero terræ motus factus est magnus, ita ut moverentur fundamenta carceris. Et statim aperta sunt omnia ostia, & universorum vincula soluta sunt.

[9] [& cum eodem in Macedonia.] Hinc tremefactus carceris custos, procidens Paulo & Silæ ad pedes, audivit verbum Domini cum omnibus qui erant in domo ejus, & tollens eos in illa hora noctis lavit plagas eorum, & baptizatus est ipse, & omnis domus ejus continuo. Cumque perduxisset eos in domum suam, apposuit eis mensam & lætatus est cum omni domo sua credens Deo. Et cum dies factus esset, data a magistratibus abeundi licentia, expostulavit Paulus illatam Romanis civibus injuriam, sicque incusso timore, ab ipsismet honorifice dimissi sunt. Exeuntes autem de carcere, introierunt ad Lydiam, & visis fratribus, consolati sunt eos & profecti sunt. Cum autem perambulassent Amphipolim & Apolloniam, venerunt Thessalonicam, ubi erat synagoga Judæorum; in qua disputante Paulo, quidam ex iis crediderunt, & adjuncti sunt Paulo & Silæ, & de colentibus gentilibusque multitudo magna, & mulieres nobiles non paucæ. Exorto inde zelantium Judæorum tumultu, Fratres confestim per noctem dimiserunt Paulum & Silam in Berœam. Qui cum venissent, in Synagogam Judæorum introierunt. Hi autem erant nobiliores eorum, qui sunt Thessalonicæ, qui susceperunt verbum cum omni aviditate, quotidie scrutantes Scripturas, si hæc ita se haberent. Instantibus vero Paulo & Sila prædicationibus suis, multi crediderunt ex eis, & mulierum gentilium honestarum, & viri non pauci.

[10] [& Corinthi strenue laborat:] Pergit textus: Cum autem cognovissent in Thessalonica Judæi, quia & Berœæ prædicatum est a Paulo verbum Dei, venerunt & illuc, commoventes & turbantes multitudinem. Statimque tunc Paulum dimiserunt Fratres, ut iret usque ad mare: Silas autem & Timotheus remanserunt ibi. Qui autem deducebant Paulum, perduxerunt eum usque Athenas, & accepto mandato ab eo ad Silam & Timotheum, ut quam celeriter venirent ad eum, profecti sunt. Mora tamen, opinor, non modica interposita, quam prædicando Berœæ & per reliquam Macedoniam impenderint, dum interim Paulus Athenis celeberrimam illam habuit in Areopago concionem, qua etsi pauci tunc quidem conversi fuerint, semina certe jecerit ad fundandam ibi aliquando illustrem ecclesiam. Post hæc egressus de Athenis venit Corinthum, forte & ibi aliquamdiu apud Aquilam & Priscillam hospitatus, priusquam redirent, quos e Macedonia evocaverat. Cum venissent autem Silas & Timotheus, instabat verbo Paulus, testificans Judæis esse Christum Jesum: allaborante procul dubio collega Sila, fideli & constanti prædicationis æque ac passionum socio, per annum & sex menses, quibus ibi sedit Apostolus, docens apud Corinthios verbum Dei.

[11] [neque plura de eo sciuntur.] Hactenus de S. Sila sacer Actorum historicus, nullum deinceps verbum de eo faciens, ut nemo divinare, nedum colligere alicunde possit, quid ipsi postmodum acciderit; martyrne, ut ferme Ado insinuare videtur, an confessor obierit, ut Græci distinctius audent asserere. Meminit ejus sub Silvani nomine, de vivo loquens, S. Paulus in utraque ad Thessalonicenses epistola, quas per id tempus verosimile est Corintho (ex communi) datas circa annum 52 & 53. Cum in posterioribus (nam hæ primæ fuere) de Silvano saltem ut adhuc superstite, altum sileat Apostolus, haud improbabiliter existimant prudentiores, ipsum paulo post vel Corinthi vel in Macedonia e vivis excessisse; ut non facile intelligam, quod ait Massutius lib. 10, cap. 5, inter anonymos Pauli comites Act. 20, ℣. 4 enumeratos, etiam censeri potuisse Silam, quem non magis ibi quam aliis locis siluisset Lucas, qui alia persona utens, & se tum non adfuisse, satis ostendit. Neque magis verosimile est, indicari ab Apostolo Silam 2 Cor. 7, loquente de fratre, cujus laus est in Euangelio, aut alibi: neque mihi plura occurrunt, quæ de Sancto satis tuto commemorari possint: id sæpe miratus sum, inventos esse hac nostra ætate, qui inficeta prorsus allusione, venerandum Silæ nomen audaculo uni alterique homini imponere non exhorruerint, quod ii Silvestres potius quam Silvani pseudo-Paulo alicui, erroribus suis notissimo, pertinacius adhærescerent.

[12] De Sancti reliquiis nihil magnopere traditum invenio; [Reliquiæ & cultus apud Morinos.] nonnulla opportune suggerit tomus noster quartus Junii ubi pag. 26 & 27 agitur de S. Baino Morinorum episcopo, quem memorant, circa annum 691 a Sergio PP. S. Silæ reliquias impetrasse, magnaque solennitate easdem in S. Mariæ Teruanensem ædem Cathedralem intulisse, ut paulo fusius istic ex Malbranco describitur, hicque adeo repetendum non est. Notatur ibidem, in Breviario Morinensis ecclesiæ hac die XIII Julii præscribi Officium de S. Sila in editione anni 1542; at cum Breviarii istius solam partem hiemalem habeamus, lectiones quærendæ fuerunt in antiquiore anni 1518, quibus sola historia continetur, quam hic dedimus supra num. 8; cum oratione; Da nobis, quæsumus Domine, beati apostoli tui Silæ solennitatibus gloriari &c. Perseveravit haud dubie cultus iste, & sacrarum reliquiarum veneratio, donec anno 1553, urbem expugnatam Carolus V Cæsar totam a fundamentis, una cum celeberrimo beatæ Virginis templo, exscindi, everti, cremari atque solo adæquari imperavit, unde vetus illa inscriptio chronica DeLetI MorInI; quando & S. Silæ memoriam intercidisse existimo: certe neque in proprio hodierno Audomarensi, neque in Iprensi, quas ecclesias vetustiori Morinensi successisse novimus, ulla modo superest S. Silæ commemoratio.

DE S. ANACLETO
PONTIFICE ROMANO MARTYRE.

ANNO XCV.

COMMENTARIUS.
De S. Anacleti a S. Cleto diversitate, antiquo cultu, gestis & reliquiis.

Anacletus PP. & martyr Romæ (S.)

AUCTORE J. B. S.

Quod in observatione ad Usuardi Martyrologium XXVI Aprilis polliciti sumus, de discutienda rursus controversia super identitate vel distinctione duorum fere synonymorum Pontificum; id modo, quantum per densas tenebras fieri poterit, [Distinctio ab Henschenio asserta,] exequi conabimur, breviter tamen & succincte, majorum nostrorum vestigus insistentes, a quibus cur recedamus, nihil, post operosiorem disquisitionem, occurrit hactenus quod tantopere compellat. Henschenius ad dictum diem XXVI Aprilis hunc Commentarii sui primo capiti titulum præfigit; sancti Cletus & Anacletus diversi Pontifices, idque argumentum erudite versat, urgentes auctoritates adducens, quibus demonstret, Romanæ Ecclesiæ monumenta omnia pro asserta distinctione evidenter pugnare; unde ex prudentissima Baronii regula, a nobis etiam recitata, nempe in his quæ sunt Romanæ Ecclesiæ, majorem esse adhibendam fidem ejus alumnis, quam exteris, tantum non evincit, male a ceteris illis, sive Græcis sive Africanis, ob nominum affinitatem, conflatos esse in unum, qui vere duo fuerint, Pontifices Romanos Cletum & Anacletum, quemadmodum & aliis id accidisse ibidem probat, nominatimque ex Pontificum Marcelli & Marcellini confusione, quam viri non pauci doctissimi tuendam suscepere, sed a qua Clar. Castellanum ante obitum ita absterrui, ut tandem fassus sit, se eam opinionem plane retractasse, id quod indicare non prætermisi in jam dictis Observationibus ad XVI Januarii & XXVI Aprilis.

[2] Porro sanctorum Cleti & Anacleti sincere fateor, [ab aliis etiam propugnata,] non tam evidentia mihi hucusque apparere discrimina, præterquam quod antiquiorum, licet exterorum, seu non Romanorum scriptorum suffragia, a nostro Petro Halloix ad S. Irenæum erudite expensa, & ab Henschenio non undequaque refutata, ita animum suspendant, ut omnibus multum diuque sedulo perpensis, Antonio Pagio subscribendum videam, qui in Critica Baroniana ad annum 101, relato S. Anacleti, tamquam a S. Cleto diversi obitu, tactaque obiter eruditorum, præsertim Gallorum, contraria sententia, rotunde enuntiat, se rem incertam agnoscere, sed a communi opinione non discessurum: idemque denuo profitetur nepos ejus Franciscus in Breviario Romanorum Pontificum tom. 1, pag. 15. Neque mihi in ea incertitudine ab Henschenii placitis lubet discedere, quidquid Papebrochius aliam viam sternere visus sit, qua & unus Cletus & duplex quodammodo supponi posset, semel eum S. Clementi anteponendo, rursum vero S. Clemeti successorem faciendo: quæ ut satis feliciter excogitata non inficier, talia tamen ab eruditis censentur, ut nec uni nec alteri contendentium parti faciant satis. Nobis semper tutius visum est, ab antiquis Ecclesiæ Romanæ monumentis non recedere, quamdiu evidentior in contrarium auctoritas non appareat, præsertim in iis quæ ad Pontificum serum ordinandam conducunt.

[3] [ex receptiori opinione tenenda videtur;] Veteres eorum Catalogos quam diligenter evolvit & discussit, tam non oscitanter eruderavit laudatus Henschenius ante tomum I Aprilis, singulorum Pontificum ætates, characteres & gesta discernens, illorum vero Catalogorum a seculo quarto auctoritate, pro Cleto ab Anacleto distinguendo, potissimum certat num. 2, 3 & 4, quos hic pro insertis haberi cupimus, ubi utriusque Pontificis diversissima origo, diversa acta & tempora referuntur, quæ non commode ad unum eumdemque hominem quis reduxerit. Adde his veteres alios Catalogos, a laudato Pagio Criticæ Baronianæ præfixos, quos nemo nisi temere contemnendos dixerit. Hæc porro magis etiam confirmantur ex Missalibus & Breviariis Romanis, in quibus a tot seculis Cletus & Anacletus ut Sancti duo diversis diebus & Officiis per orbem Catholicum celebrati sunt, hodieque celebrantur. Accedunt scriptores omnes, quotquot hactenus egisse sciuntur de Vitis Romanorum Pontificum, ibi ab Henschenio enumerati, apud quos una est & concors assertio, alium esse Cletum ab Anacleto, quidquid forte in eorum disponendo ordine tantillum dissentiant. Atque in his quidem nihil magnopere occurrit, in quo ab Henschenio recedendum persuadeamur.

[4] Non ita stringunt quæ ex Martyrologiis pro tuenda communiori opinione ab ipso allegata sunt; [cui si non faveant Marllia omnia,] neque certe Bedam & Florum, etiam ut ab ipso & Papebrochio editi sunt, in favorem suum pertrahere potuit, quamvis enim S. Cletum hi ambo referant XXVI Aprilis, at de S. Anacleto altum silent, atque adeo auctoritas ista contra ipsum potius quam contra adversarios inflectitur. Non minus ipsi obest verus Usuardi textus ad dictum diem XXVI Aprilis, ubi non Cletus sed Anacletus seu Anencletus disertissime signatus est, hoc vero die XIII Julii nec verbum exstat de alterutro. Tantumdem confert adductus ab Henschenio Wandelbertus, apud quem solus Cletus memoratur. Si itaque, ut candide fateamur, ex plerisque Martyrologiis ab ipso relatis dirimenda sit controversia, Gallorum eruditorum opinioni magis quam nostræ ea omnia robur adjiciunt, ut in hac parte Henschenii argumentum cogar deserere, postquam non minimam operam posui in expendendis singulorum Martyrologiorum momentis, pertexendaque eorum genealogia in ipsa ad Usuardum præfatione, quam nemo, quod sciam, vellicavit hactenus præter anonymum aliquem Pratensem monachum, in eo totum, ut quo potest conatu, cœnobii istius verum seu prætensum autographum propugnet, in quo contentionis funem ducere, haudquaquam operæ pretium existimo.

[5] Neque tamen Martyrologia omnia communiori opinioni ita adversantur, [multa identitati opposita sunt;] ut in ipsis pro ea nihil subsidii supersit. Rabanus imprimis Cletum & Anacletum ut diversos agnovit, tametsi a statutis diebus recedens, illum XXIX Aprilis, hunc XI Junii consignarit. Neque Ado plane contrarius est, licet enim Anacletum referat XXVI Aprilis, Cletum vero XII Julii; id certum manet, eum ambos Pontifices minime confudisse, uti neque Notkerus, qui & ipse festa quidem transposuit, sic tamen ut Cletum hoc die annuntiet, quo a recentioribus omnibus Anacletus constanter signatus est, quemadmodum ex Auctariis plurimis ad Usuardum facile intelliges. Ex his porro perspicuum est, seculi IX Martyrologos istos veteres Romanorum Pontificum Catalogos habuisse præ oculis, a quibus cur recesserit Usuardus, Adonis descriptor perpetuus, fateor me divinare non posse, nisi fortasse de amborum identitate aut distinctione alicunde dubitaverit. Non adeo mirum, quod a Romani parvi auctore prætermissus sit Cletus, etenim in concinnando Martyrologio suo Rufinum is præcipue secutus est Eusebii interpretem, cum vero in tota ea historia unicus Anacletus seu Anencletus compareat, solum istum ipse retulit, quem in fonte suo repererat. Patet igitur, Martyrologia non deesse ex quibus firmetur communis sententia, quibus accedunt recentiores universi, excepto Castellano, non æque facili ad hanc, quemadmodum ad alteram de Marcello & Marcellino indentitatem retractandam.

[6] [sic tamen ut res dubia maneat.] At enim, ut supra dicebam, neque mihi adeo evidens est duorum horum Pontificum diversitas, ut non potius cum Pagio plane sentiam, rem hactenus ita intricatam, sive personas spectes, sive ipsarum gesta, ætatem & successionem, ut velim, nolim, fateri cogar, omnino incertam esse; neque Pontificum Catalogos, Missalia, Breviaria aut Martyrologia tanti ponderis censeri, ut prorsus elidant tot sanctorum Patrum auctoritatem, tot scriptorum antiquorum testimonia, ab Halloixio & aliis studiose expensa, quæ nec undecumque nec undequaque satis refellit Henschenius: ut jam taceam recentiorum nubem, id certatim contendentium, sub duplici nomine unum eumdemque latere, qui Græce Ἀνάγκλητος, a Latinis passim contractius Cletus appellatus sit. Quantamcumque diligentiam, ad datam fidem liberandam adhibuerim, ut sive ex Pontificum successione, sive ex diversis gestis, sive ex diversa patria, aut aliunde quid novi eruerem, unde certior redderetur utriusque distinctio; cum nihil sit ubi tuto pedem figas; neque ex adversa parte satis claræ sint antiquorum istorum auctoritates, quibus explicandis, & ad sensum suum torquendis insudat Tillemontius tomo 2, pag. 555, id reliquum est, ut dubiam & incertam hactenus fateamur utramvis opinionem; interim tamen, quamdiu incerta est, a communi non discedemus, quæ tamdiu in sua possessione persistet, donec urgentiora producant, qui eam tanto conatu convellere nituntur.

[7] [Quid de gestis verosimilius censendum,] S. Anacleti ætatem, sedis ingressum & exitum nullus satis tuto fixerit, qui non decessorum una & successorum tempora apte ordinarit, id vero tentare, æque fere arduum est ac tactam jam superius controversiam dirimere. Sequar igitur & hic receptiorem opinionem, licet ea hodierno Romano Breviario contraria sit, quam sic breviter expressit laudatus Franciscus Pagius: S. Anacletus, natione Græcus, patria Atheniensis, S. Cletum eodem anno LXXXIII excepit. Ecclesiam, quam super corpus S. Petri Apostoli presbyter inchoarat, Pontifex creatus perfecit, ex libro Pontificali. Duabus ordinationibus, mense Decembri habitis, creavit diaconos tres, presbyteros quinque, episcopos diversis in locis sex. Pontificatum tenuit usque ad annum Christi XCV, quo Martyr occubuit sub Domitiano, post sedem annorum XII, mensium decem & trium dierum, pro quibus mavult Henschenius substituere menses dumtaxat duos: sed eos scrupulos hic non discutimus. Gesta ejus alia, in prædicti Breviarii lectione relata, sive ex Decretalibus, ejus nomine circumferri solitis, sive aliunde accepta, non pari verisimilitudine, qua cetera, jam ex Pagio data, narrantur: quæ vero de eo comminiscitur Saussayus XI Octobris, & I Junii in Supplemento pag. 1124, nec citari nec refutari merentur. Decretales autem ipsi abjudicandas, hodie satis probat eruditorum omnium receptissimus consensus, cui Galesinium aut alios frustra opposueris.

[8] [quid item de reliquiis.] De sacris ejus exuviis id solum dici potest, quod in laudatis Catalogis etiam satis clare exprimitur; corpus ejus depositum fuisse apud S. Petrum, cui ipse vivus in Vaticano tumulum paraverat, ab abbate Bartholomæo Piazza in Hemerologio ad hunc diem pluribus exornatum. Inde reliquias alio absportatas, satis certo non novimus; cum totum corpus ibidem superesse asserant Pancirolius & alii sacrorum Romæ locorum & pignorum descriptores, ut videre etiam est in tractatu de Basilica Vaticana tomo VII Junii pag. 41 & 83. In ordine Officii divini, juxta consuetudinem dictæ Basilicæ, a Josepho de Fide digesto pro anno 1665, hoc die legitur: S. Anacleti Papæ dup. habemus ejus corpus. Memini me alicubi legere, S. Anacleti reliquias Neapoli asservari, aliasque Bononiæ reperisse Masinium; at quales hæ sint, aut quo cultu honorentur, an vero & alibi aliæ expositæ sint, distinctius explicatum non reperi. Atque hic sistendam censeo promissam disquisitionem, ne plura cumulando, ingratam cramben recoquam, nullo alio laboris fructu, quam quod actum acturus sim, ea repetendo quæ jam ad nauseam disputata esse ii probe norunt, qui similibus tricis enodandis assueti sunt; aliis id genus disceptationes nec placere nec prodesse consueverunt.

DE S. SERAPIONE MART.
Ex Synaxariis Græcis, & Martyrologio Romano.

Sub Severo.

[Commentarius]

Serapion martyr apud Græcos (S.)

J. P.

Notissima in Græcis Tabulis S. Serapionis memoria est; tametsi non eodem ubique die celebrati. Menæa impressa, eorumque Index cum Maximo Cytherorum episcopo, præter solam Sancti annuntiationem die XII hujus nihil habent. Nos eum differimus in hunc diem, [Notitia Sancti;] cum Martyrologio Romano, sic ipsum signante: S. Serapionis martyris, qui sub Severo Imperatore, & Aquila præside per ignem pervenit ad coronam martyrii. Præsenti etiam die Sanctum referunt Synaxarium Basilianum, Menæa bibliothecæ Ambrosianæ, Supplementum ad Menæa impressa ex Synaxario Sirmondi una cum Sirleto, ita ejus gesta breviter prosecuto: Natalis sancti martyris Serapionis, qui fuit sub Severo imperatore divinæ pietatis studiosus, & probitate morum insignis: qui detentus ab Aquila præside, interrogatus cujusnam esset religionis, libera & clara voce respondit; se Christum Dominum colere. Quamobrem igni traditus, martyrii coronam reportavit. Conveniunt Excerpta e Menæis bibliothecæ Ambrosianæ. Reperio etiam S. Serapionis memoriam in Kalendario Syriaco seu Chaldaico: de quo in Prætermissis ad hunc diem: & in Arabico-Ægyptio, a Gratia Simonio Maronita ex Arabico verso.

[2] [elogium ex Synaxario, Basiliano,] Plura in sancti Martyris laudem protulit dictum Basilianum Synaxarium: Serapion Christi martyr erat sub regno Severi, vir divini cultus studiosus ac bene moratus. Ab idololatris autem ob Christi confessione comprehensus, Aquilæ, regionis istius præfecto, traditus fuit. Cumque coram illo adstaret, & interrogaretur, cujusdam religionis esset, libere Christum confessus est. Ideo itaque vehementer cæsus, ferroque acuto totum corpus rasus, ad carcerem remissus est, fame & fiti eum vexante. Post plurium vero dierum decursum e carcere extractus, Præfecto vinctus adstitit. Cumque nullam plagam aut vulneris cicatricem ferret in corpore; quia statim a Christo erat sanatus, omnes in stuporem rapuit, multosque ad Christi fidem adduxit. Præfectus autem, veritus ne plures ad Christum adduceret, igni ipsum tradidit; & sic, decurso immortalitatis agone, martyrium consummavit.

[3] [tempus martyrii.] Baronius, de S. Serapione agens in Annalibus, triumphos ejus affigit anno 205; nimis interim indeterminate visus asserere, celebrari ejus natalem diem XIII Julii, tam apud Græcos, quam Latinos, ut illorum Menologium & Romanum Martyrologium significant.

DE SS. MARTYRIBUS ALEXANDRINIS
SERAPIONE, TROPHIMO, MELEO, EUANGELO, PROPOLO, ATTALO, ZENONE, MENEO PRESBYTERO, TROPHIMA VIRGINE, ET FORTE MACROBIO.
Ex Hieronymianis.

[Commentarius]

Serapion Martyr Alexandriæ (S.)
Trophimus Martyr Alexandriæ (S.)
Meleus Martyr Alexandriæ (S.)
Euangelus Martyr Alexandriæ (S.)
Propolus Martyr Alexandriæ (S.)
Attalus Martyr Alexandriæ (S.)
Zeno Martyr Alexandriæ (S.)
Mineus prbr. Martyr Alexandriæ (S.)
Trophima V Martyr Alexandriæ (S.)
Macrobius Martyr Alexandriæ (S.)

AUCTORE J. B. S.

Ex variis tabulis Græcis, non undequaque exactis, Serapionem aliquem sub Imperatore Severo, Aquila præside martyrem, ignota prorsus martyrii palæstra, hoc die proxime retulimus, quem ex Menologio Sirleti Baronius cum multis aliis Martyrologio Romano inseruit, [Synonymorum confusio vel repetitio] nusquam in Fastis Latinis sic expressum. Unde & ex id genus pluribus Græcorum textibus ad Latinos comparatis, tanta confusio Serapionum orta est, ut in Observationibus ad Usuardum XXI Martii, item IX Julii, & ipso hoc die in Prætermissis dixerim, difficile esse, inter synonymos Sanctos distinguere, præsertim cum adjuncta tam varie transposita aut translata sint, ut cui propria aptes, omnino discerni nequeat. Hic Græcum istum, incerti loci Martyrem, Græcis reliqui, cujus elogium proxime datum est. Quid velit hoc die Grevenus per S. Serapionem confessorem, non magis obvium est divinare. Paulo facilius intelligo, unde in codicem Usuardinum Rosweydi irrepserint Attalus martyr & In Ægypto, Serapion monachus, nempe ex Wandelberti metrico, cujus versiculos ad Usuardum retulimus:

Tertius Ægyptum præsentat Serapioni,
Attalus & martyr cælesti flore nitescit.

[2] [videtur hactenus in extricabilis,] Sed & hinc nova altera rerum confusio, dum soli isti duo sic ex majori pugilum turma decerpti sunt, ut fontem nescias unde processerint, qua Notkero primum, deinde Maurolyco, Galesinio & aliis ansam præbuisse videtur, ad novas classes novosque Martyres confingendos, vel ex minoribus Hieronymianis arripiendos, qui ad certam normam reduci prorsus non possent, nisi succurrerent Hieronymiani codices, ex quibus tot nuda ferme nomina in auctaria Bedæ, Flori & Usuardi profluxerunt. Id porro dolendum maxime, amanuensium oscitantia, & pro variarum ecclesiarum arbitrio, & præterita in iis codicibus aliqua, & sic luxata esse nomina, ut certum numerum & rationem inire nequeas. Adde quod & istic Serapion non unus occurrat, nullo prorsus charactere distinctus; jam ut classis antesignanus; jam aliis immixtus, quemadmodum ex solo indice apud Florentinium cognosces. Notabilis est laterculus XXI Martii, ubi Serapion Alexandriæ signatur, cum novem aliis sociis, ferme ut hoc die, quo paulo major est in codicibus nominum diversitas. Alius denuo Alexandriæ Serapion XXVIII Augusti, alii ibidem VIII, XI & XV Septembris. Verum hæc de Serapionibus satis hic dicta sint: nunc quærendum est, quot & quales socii hodierno nostro adjungendi sint.

[3] Sic textum suum resert Florentinius: In Alexandria, Serapionis, Tropimei, Melei, Euangeli, Propoli, Actali, Zenonis, [Quot hodierni Serapionis socii fuerint.] Propili, Meneo presbyteri, Trofinæ virginis. Id potissimum in eo laterculo displicet, quod Propoli & Propili pro duobus supponant, qui in aliis codicibus unus est & idem martyr Propolus, sive præpositus Attalo, sive ei postpositus. Secundum nomen formavimus Trophimi qui in vetustissimo Epternacensi codice in feminam mutatus est; sic enim aptius legi puto, quam Tropimei supra, vel Tropomei, ut Corbeiensis, apud quem pro Zenonis, habetur Gelenis. In Epternacensi pro Melei, est Mellei; sed in eo melius exprimitur in fine Trophina quam apud alios Trofina vel Tropimia, quæ ansam non nemini dederit, hic inveniendi Trophimenam Minorensem, vel Triphinam Siculam, de quibus egimus V hujus. In solo Corbeiensi occurrit Macrobius, quem idcirco ut dubium dumtaxat adjicimus. Nomina a Maurolyco & Galesinio male efformata in Prætermissis rejecta sunt. Vides, ut supra dicebamus, non adeo pervium esse, vera nomina a deformatis, verum ordinem a turbato discernere. Putamus, hic verosimillime ordinata esse omnia, saltem quoad licuit per codices, amanuensium socordia sæpe corruptos.

DE S. MYROPE MART.
IN INSULA CHIO.

Sub Decio.

Notitia ex Synaxariis Græcis.

Myrope martyr, in Insula Chio (S.)

J. P.

Smyrope, ab unguento, Græce μύρον dicto, quod e corporibus Sanctorum profluens hauriebat, infirmis in medicinam adhibendum, nomen sortita, ut habetur inferius in ejus elogio, in variis Synaxariis notatur. [Annuntiationes ex variis Synaxariis; elogium] Nomen ipsius reperio in Menæo Chiffletii, in excerptis, quæ asservamus, e Menæis bibliothecæ Ambrosianæ cum elogio; Sirleto ac Synaxario Basiliano, quod hoc modo elogium ipsius recenset. Ἡ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς Μυρώπη ὑπῆρχε μὲν επὶ τῆς βασιλείας Δεκίου ἐκ τῆς νήσου Χίου. Περιήρχετο δὲ τὴν Ἐφεσίων πόλιν, τὰ ἐκ τῶν λειψάνων τῶν ἁγίων Μαρτύρων καὶ Ἀποστόλων προχεόμενα μύρα συνάγουσα, καὶ ἰωμένη τοὺς ἀσθενοῦντας. Ὅθεν καὶ φερωνύμως ἐκλήθη Μυρώπη. Καταλαβοῦσα δὲ τὴν νῆσον Χίων, καὶ εὑροῦσα τὸν ἅγιον Ἰσίδωρον, διὰ Χριστὸν μαρτύρησαντα καὶ τελειωθέντα, ἀνείλετο τὸ λείψανον αὐτοῦ, καὶ ἔκρυψε παρ᾽ ἑαυτῇ. Καὶ πολλῶν κρατουμένων διὰ τὴν τοῦ λειψάνου ἀφαίρεσιν, καὶ τιμωρουμέννων, ἐφανέρωσεν ἑαυτὴν, λέγουσα λαβεῖν καὶ κρύψαι τὸ λείψανον. Κρατηθεῖσα οὖν παρὰ τοῦ ἡγεμόνος Νουμεριανοῦ, τοῦ καὶ τὸν ἅγιον Ἰσίδωρον βασανίσαντος, ἐτύφθη σφοδρῶς, καὶ ἀπεκλείσθη εἰς φυλακὴν, καὶ δι᾽ ὀπτασιας τοῦ ἁγίου Ἰσιδώρου τῶν ἀποκειμένων αὐτῇ ἀγαθῶν τὴν ἐπαγγελίαν λαβοῦσα, τῷ Θεῷ τὸ πνεύμα παρέδωκεν.

[2] Myrope, Christi martyr sub regno Decii extitit, ex insula Chio. Circuibat autem Ephesum, [elogium Græco-Latinum.] unguenta ex Martyrum & Apostolorum corporibus profluentia secum adducens, & sanans infirmos. Ex quo nomen Myrope sortita fuit. Postquam in insulam Chium reversa esset, & invenisset S. Isidorum, martyrio functum propter Christum ac mortuum, sustulit corpus ejus, & apud se recondidit. Cumque multi comprehensi & cruciatibus essent affecti propter ablatum corpus, se ipsam manifestavit, dicens, se abstulisse & abscondisse corpus. Comprehensa itaque a Numeriano præfecto, qui sanctum quoque Isidorum cruciaverat, graviter cæsa, & in carcerem conclusa est. Et, ab apparente ipsi S. Isidoro, de bonis, quæ ipsam manebant, certior facta, Deo spiritum tradidit. Consonant excerpta ex Menæis bibliothecæ Ambrosianæ. Sirletus hæc paulo aliter, rem brevius referens: Eodem die (13 Julii) sanctæ Martyris Myropis, temporibus Decii Imperatoris, quæ primum habitavit in insula Chio; postea vero ad Ephesiorum urbem profecta, religiose admodum hauriebat unguenta, ex sanctorum Martyrum corporibus profluentia, ex quo & cognomen sortita est. Postea in insulam Chium reversa, & se Christianam esse confessa, a præside Numeriano vectibus vehementer verberata, Deo spiritum reddidit.

DE SANCTIS JUSTINA ET ZENONE MARTYRIBUS
TERGESTI IN ISTRIA.
Ex Ferrario.

Forte sec. III.

[Commentarius]

Justina martyr Tergesti in Istria (S.)
Zeno martyr Tergesti in Istria (S.)

J. B. S.

Cum in Sanctos hosce, alibi prorsus ignotos, aliud agens incidisset Papebrochius, a quadraginta & amplius annis Tergestum non semel scripsit ad nostrum P. Carolum Vitellium, quo distinctiores notitias impetrare conaretur, [In sacris Fastis ignoti,] unde de eorum gestis, ætate & cultu paulo certior fieret. Respondit Vitellius IX Aprilis 1679, nihil istic reperiri præter narrationem, veteri alicui Breviario ecclesiæ Cathedralis ejusdem civitatis insertam, quam Papebrochius vix inspexerat, quin continuo adverterit, ex Actis S. Dorotheæ & Theophili plane contractam esse, servato ipsomet nomine Sapritii præsidis, sed mutatis nominibus Dorotheæ in Justinæ, ac Theophili in Zenonis, manente utrobique præcipua totius passionis substantia; quod mirum est, effugisse oculos Ferrarii, adeo ut in sua annotatione non dubitarit asserere, Acta horum Martyrum accurate scripta legi, neque aliquid controversum aut inverisimile in illis se deprehendisse. Mirum, inquam, ubi vel pueris nota est S. Dorotheæ Legenda, notissimaque historia de floribus & pomis cælestibus per angelum ad Theophilum transmissis, quæ, ut non diffiteamur, semel ac iterum prodigiose accidere potuisse, sic non tam leviter, tamquam sincera admittenda sunt, quæ apertissime ex aliis Actis mutuata deprehenduntur.

[2] Quid? quod & ipsa S. Dorotheæ Legenda, tum propter exemplarium varietatem, [Legenda S. Dorotheæ ornati sunt,] tum propter alia, a multis hodie non tanti fiat, quanti eam Bollandus æstimasse videtur. Adde vero Sanctos istos Justinam & Zenonem in nullis prorsus sacris Fastis umquam consignatos, neque Ferrarium distincti quidquam de eorum cultu docere potuisse. Non esse autem omnino conformia Acta ad nos missa & Ferrarii compendium, ex eo patet, quod apud ipsum alius dicatur præses, forte ab aliquo amanuensi caute mutatus, ne nimium in oculos incurreret commissum plagium. Laudati scriptoris Catalogus generalis, ex quo sua procul dubio hic accepit Castellanus, sic annuntiat: Tergesti in Istria, S. Justinæ virginis & martyris sub Diocletiano cum Zenone, alleganturque in notis tabulæ ecclesiæ Tergestinæ, ex quibus Legendam Italice vulgaverit Nicolaus Manzolus J. C. in historia Istriæ, edita 1611, quam dum consulo, ipsissimam esse comperio, quam huc misit Vitellius, hoc solo excepto, quod apud Manzolum, casu an studio nescio, pro Sapritio, non Fabianus substituatur, ut legerat Ferrarius, sed Fabricius: quod sufficiet, hic verbo indicasse. Cum igitur alia nota non sint præter prædictam historiam, ut verbis superfluis parcamus, Ferrarii compendium describere satis habebimus. Sic legit:

[3] [cujus hic aliquod compendium.] Justina virgo Tergestina, Christianis parentibus orta, annorum XIV, cum ob formæ pulchritudinem a multis in matrimonium postulata, se Christo, cui virginitatem voverat, desponsam diceret, apud Fabianum præsidem accusata & ad eum perducta, diis sacrificare jubetur, cumque illa deos dæmones appellaret, Fabianus optionem Virgini dat aut colendi deos, aut tormenta subeundi, ac primum illam alapis cæsam, quod libere deos contemneret, extendi, & virgis cædi, deinde in equuleo suspensam circa mammillas ungulis excarnificari fussit. Ipsa vero Christo gratias agens, virtutem, & animi constantiam petebat, quo ad paradisum de hoste triumphans perveniret. Damnata autem a præside, ut gladio feriretur, cum quidam ex primis apud præsidem, nomine Zeno, per jocum Virgini diceret; Sponsa Christi transmitte mihi mala de sponsi tui paradiso; dum ad supplicium duceretur, infantulo sudariolum dedit, Zenoni deferendum, dicens; Dicito illi: Justina virgo Christi mittit tibi mala, quæ de paradiso sponsi sui postulasti. Decollata itaque Virgine, corpus a Christianis sepulturæ traditum est, III Idus Julii, Diocletiano, & Maximiano Imperatoribus anno salutis CCLXXXIX. Zeno autem, ubi a puero sudariolum accepisset, diceretque, Bonum erit ad faciem tergendam; dum illo coram præsidis familiaribus faciem tergit, se repente mutatum tanto sensit Christi amore captum, ut nomen illius publice extollere non dubitaret. Quare delatus Præsidi, ab illoque accersitus & dementiæ objurgatus, cum respondinet; Quid mali facio, si Christi veri, & solius Dei, qui Justinam virginem ad se suscepit, meque in servum accipere dignatus est, nomen collaudo? tamdiu plumbatis cædi jussus est, donec animam exhalaret, cumque nomen Domini Jesu Christi extollere non cessaret, lingua illi præciditur, & tandem caput amputatur die prædicta.

DE S. SARA VIRG. ABBATISSA
SCETI IN LIBYA.

CIRCA FINEM SECULI IV.

Notitia ex tabulis Græcis, & Vitis Patrum.

Sara V. abbat. in Sceti Libyæ (S.)

J. P.

Sanctæ Saræ memoriam, in aliis Synaxariis hoc die ignotam, reperio in Menæo Chiffletii: quæ etiam inscribitur in Supplemento ad Menæa impressa ex Synaxario Sirmondi & Ms. Chiffletii his verbis: [Sanctæ memoria apud Græcos;] Τῇ αὐτῇ ἡ ὁσία Σάῤῥα ἐν εἰρήνη τελ. Eadem die (decima tertia Julii) S. Sarra in pace obiit; appositis hisce versiculis:

Κόλπους ἐποαχὼν, τῶν νέαν Σάῤῥαν δαέχου
Ὁ τῆς παλαίας Ἀβραὰμ Σάῤῥης ἄνερ.

Sarram novam tu recipe promisso sinu
Pater Abraham; cui Sarra vetus uxor fuit.

[2] S. Saram ab Arturo in Gynæceo sacro die XXX Maii collocatam esse pro consueta sibi licentia, [quam Arturus annuntiat die non suo.] nullo antiquiori exemplo, monuimus in Prætermissis ad istum diem; a quo huc retracta est a nobis, Græcorum duo supramemorata Synaxaria secutis. Porro non erit alienum a proposito, transcribere annuntiationem, quam dictus Arturus ibidem habet: Sceti in Ægypto S. Saræ virginis abbatissæ, quæ Theodosii senioris tempore, virtute castimoniæ, sapientiæ, & monasticæ observantia insigniter resulsit. Sed antiquiora non desunt, quæ sanctæ Abbatissæ nomen illustrent.

[3] Etenim excelsa ipsius mens & virtutibus exaggeratissima, [E vitis Patrum ostenditur ejus castimonia;] vivis lineamentis exprimitur apud Rosweydum in Vitis Patrum; unde paucula quæ huc spectant, delibo. Atque imprimis quam fuerit S. Sara virginet propositi tenax, quam invicto pectore prædita adversus machinationes impuri spiritus, a quo diu multumque & acriter vexabatur, planum fit ex lib. 5, pag 574, ubi lego: Narraverunt de abbatissa Sara, quia manserit tredecim annis fortiter a fornicationibus dæmonum impugnata: & numquam oravit, ut recederet ab ea hujusmodi pugna, sed solum hoc dicebat: Domine, da mihi fortitudinem. Eadem habet Cotelerius inter Apophthegmata Patrum tomo I Monumentorum Eccl. Græcæ pag. 651.

[4] Quam vero aliena fuerit a vana gloria; quam certo persuasum habuerit, [odium vanæ gloriæ,] omnem sufficientiam suam esse ex Deo, indidem probatur: Dixerunt iterum de ea, quia infestior ei fuerat aliquando imminens fortius idem fornicationis dæmon, mittens in cogitationem ejus seculi vanitates. Illa autem non relaxans animum a timore Dei, & a proposito abstinentiæ suæ, ascendit semel super lectum * suum orare; & apparuit ei corporaliter spiritus fornicationis, & dixit ei: Tu me vicisti Sara. Illa autem respondit: Ego non te vici, sed Dominus meus Christus. Quæ & Cotelerius loco citato.

[5] Oculorum custodia pene supra fidem mirabili excelluit, [mirabilis oculorum custodia,] uti fidem faciunt verba ibid. pag. 587; ubi hæc narrantur: Dicebant de abbatissa beatæ memoriæ virgine Sara, quod supra alveum fluminis sexaginta annos habitaverit, & numquam inclinata est, ut flumen ipsum aspiceret. Quæ etiam recenset Cotelerius, uti duo sequentia pagg. 691, 692.

[6] [virilis fortitudo,] Jam vero in muliebri sexu viriles eam animos gestasse, cum pœnitentiæ virtute conjunctos, nemo dubitarit, qui in dictis Vitis pag. 603 sequens ipsius effatum legerit: Venerunt aliquando duo senes de partibus Pelusii ad abbatissam Saram. Et cum ambularent, dicebant ad invicem: Humiliemus vetulam istam. Et dicunt ei: Vide, ne extollatur animus tuus, & dicas: Quia ecce solitarii viri veniunt ad me, quæ mulier sum. Et dixit eis abbatissa Sara: Sexu quidem mulier sum, sed non animo.

[7] [cordis integritas.] Puri & integri cordis habuit Sancta nostra impensissimam curam. Audi ipsam loquentem ibid. pag. 609: Iterum dixit abbatissa Sara; Si poposcero a Deo, ut omnes homines ædificentur in me, invenior ante januas singulorum pœnitentiam agens; sed magis oro, ut cor meum cum omnibus purum sit. Atque hæc sunt, quæ de S Sara ibidem reperire licuit; & quæ postea materiem præbuerint Petro de Natalibus lib. 11, cap. 46; S. Antonino part. 2 Historiarum titulo 15, § 2, pag. 144 versa, ac Vincentio Bellovacensi in speculo Historiali lib. 17, cap. 9. Superaddo paucula ex Cotelerio pag. 692: Dixit iterum: Mitto pedem meum super scalam, ascensura; & mortem ob oculos pono, antequam conscensionem faciam. Hoc etiam protulit: Bonum est etiam propter homines facere eleëmosynam: licet enim studio placendi hominibus fiat, postea tamen procedit ad studium placendi Deo. Aliquando Scetiotæ convenerunt matrem Saram, quæ apposuit eis canistrum. Illi vero bona poma relinquentes, vitiosa comedebant. Et dixit eis: Revera Scetiotæ estis. Petrus Thomas Saracenus de Bononia Carmelita, S. Saram perperam inscripsit Catalogo plurium Sanctorum & Beatorum utriusque sexus eremitarum B. Mariæ virginis de monte Carmeli, subnexo notis Menologii Carmelitani, a se editi, & festis resumendis.

[8] [De loco & tempore, quibus floruit.] Caterum claruisse sanctam Abbatissam hanc in Scythi, solitudine Libyæ, tempore Theodosii senioris, auctor est Petrus de Natalibus; cujus sententiam secuti, S. Saram Sceti in Libya assignavimus in titulo; & vitam ipsius alligavimus seculo quarto exeunti; quam, an & quamdiu ultra produxerit, nos latet; nullo apud Græcos Hagiologos loci, in quo vixit, vel temporis, quo floruit, indicio a nobis reperto: quod mirum fortasse cuiquam videri possit: quia apud Græcos non fuit prorsus ignobilis, ut colligitur ex Triodio Græcorum, in cujus canone, solito recitari ad Parasceven ante Dominicam Tyrophagi seu Quinquagesimæ, & ubi sigillatim commemorantur deiseri Patres, qui in monastica exercitatione excelluerunt; in cujus, inquam, Triodii canone, ode septima, quæ est de Sanctis Mulieribus, ipsius fit mentio: Marina, cælestia sapiens, nunc honoretur cum magna Matrona. Syncletica vero & Sarra, simul cum Justa, cantibus, ut sapientes virgines, celebrentur.

[Annotatum]

* Cotelerius tectum, Græce δωμάτιον.

DE S. JUVENIANO MAGNO CONF.
EYSTADII IN GERMANIA.

CIRCA FINEM SECULI IV

Notitia de cultu.

Juvenianus magnus Conf. Eystadii in Germania (S.)

AUCTORE J. B. S.

In schedis nostris seu aliquot Sanctorum indicibus a Bollando relictis, notatum hoc die invenio S. Juvenianum Magnum confessorem, ut qui colatur in templo nostro Eystettensi, nulla prorsus addita notitia,[Sacris omnibus Fastis præteritus] unde in Sancti cognitionem aliquo usque deveniri possit. Scio equidem istic, æque ac in templo nostro Antverpiensi, & in aliis per orbem ecclesiis plures coli reliquias Sanctorum Martyrum ex cryptis Romanis acceptas; quin & tales Martyres in eodem templo Eystettensi referuntur, propriis suis nominibus expressi Venerius, Leontia, Castus & Liveniusin Actis nostris 1 die Martii pag. 22; neque mirarer, si id genus plures ibidem reperirentur. Verum de Confessoribus non eamdem esse rationem, vulgo notum est. Quapropter sedulo inquirere cœpi, nullane in Museo nostro Juveniani illius Magni confessoris exstarent posterius submissa indicia, antiquusne iste Sanctus, an novus esset, an Eystettensis patria, an aliunde eo allatus: quo seculo vixisset; a quo tempore ibi coleretur. Ast evolutis nostris Tabulis, Fastis, Martyrologiis, & quibuscumque Sanctorum Catalogis, cum nihil uspiam occurreret, alia subsidia conquirenda putavi.

[2] Confugi itaque ad amicum nostrum P. Joannem Seyfrid, [ex litteris Eystettensibus innotuit,] in Academia Herbipolensi Historiæ Professorem, ex cujus responso id demum colligere potui, vere Sanctum esse, sacris aris olim admotum, & in templo nostro Eystettensi, jam a seculo, publica veneratione cultum. Ita ille ad quæstiones meas, XXII Februarii anni 1722 missas, XVIII Martii proxime insequentes scripsit: Dum responsorias Eystadio exspecto, de iis quæ circa S. Juvenianum Magnum confessorem interrogavit Rev. vestra, per otium lustravi Necro & Martyrologia, quæ pauca habeo; & inter illa inveni Kalendarium Breviarii ecclesiæ Hersfeldensis Ord. S. Benedicti Ms. cum hoc titulo. Incipit Breviarium &c. In hoc, III Idus Julii, præter S. Margaretam virginem & Martyrem, ponitur S. Juvenianus confessor. Dubitavi utrum hoc nomen Sancti esset, in quem inquirit Rev. V., & cui additum est cognomen vel elogium Magni. Dubium sustulit epistola R. P. Edmundi Sickingen Rectoris Eystadiani, quam heri cum acclusis accepi. Unus idemque est S. Juvenianus Eystettensis cum Hersfeldensi, & in dicto Kalendario reliquorum Sanctorum festa, quorum reliquiæ Hersfeldæ olim servabantur, iisdem diebus consignata sunt, quibus in epistola P. Agricolæ notantur.

[3] Atque hæc est epistola, cui tota cultus hodierni ratio innititur, [præsertim ex epistola P. Agri] lectu sane digna, utpote instrumentum emeriti missionarii Castrensis P. Joannis Agricolæ Societatis nostræ; epistola, inquam, data ad Celsiss. & Reverendiss. Dominum Joannem Christophorum Eystettensem episcopum, qua de re visa testatur, quaque totius casualis inventionis, & subsecutæ transmissionis ordo perspicuus redditur. Faxit Deus ut, ea lecta, curiosi Germani, sive Hersfeldenses sive alii excitentur ut de Sancto isto Juveniano, aliisque nonnullis, eodem tempore repertis, plura suggerant, quæ, si non hic, saltem alibi, pro Sanctorum meritis & gloria illustrari queant: ut de Cyrillo Alexandrino, Wigberto, socio aliquo S. Mauritii, Lullo Archiepiscopo Moguntino, aut aliis taceam, quorum gesta aliunde satis jam nunc eruderata sunt. Ambagibus quidem nonnullis utitur laudatus Agricola, quæ erga munificum Collegii fundatorem mera urbanitatis Officia recte dici possunt, verum ut instrumentum integrum, hactenus, saltem quod sciam ineditum, cunctis patcat, visum est, totum hoc loco inserere, prout illud a R. P. Edmundo Sickingen per Seyfridum accepimus. Autographum epistolæ scriptum est in folio pergameno, & appenso Illustriss. D. Generalis de Tilly sigillo munitum; habeturque in tabulario Collegii Societatis Jesu Eystadii. Sic incipit P. Agricola:

DEUS OPT. MAX.
Illustriss. ac Reverendiss. Principi ac D. D. Joanni Christophoro, Episcopo Eystadiano, omnem salutem tribuat.

[4] [qua episcopo Eystettensi significat] Bellum alios perdit, alios servat, Illustrissime ac Reverendissime Princeps, prout favet aut irascitur cælum, cui soli peccamus, & resipiscimus. Me certe, præter spem & meritum, benevole bellum habuit, qua vitam in periculis, qua valetudinem bonam, licet morti sæpius caput quam manum objecerim. Quin cum paupertas mihi semper in voto, ad divitias evectus sum, easque tantas, ut munera mihi supersint pro Regibus, nisi mallem destinare Pontifici, Reverendissimæ Celsitudini vestræ. Quærat quis, utrum spoliis, an furto rapinisque opes accreverint: utroque modo quidem in bello contingunt, & hoc altero fere solent, sed illæ tantum quas pauperes amant. Longe aliæ divitiæ summi regni heredibus in pretio sunt; quæ cum ferant titulum pietatis, non refert quo acquirantur modo. Illustrissima Celsitudo vestra sentiet mecum, scio; si rem simpliciter audiet.Huc usque P. Agricolæ non inficeta præfatio, qua satis nitide? & ingeniose Celsissimi & Reverendissimi Principis benevolentiam captat. Sequitur modo rei totius gestæ occasio, & accurata descriptio.

[5] Hoc vertente anno Christi MDCXXIII, in mense Junio, Catholicorum exercitus ille, [modum quo in templo Hersfeldensi] nuper Palatinatus & Bohemiæ victor, contra unimanum Ducem Brunswicensem (quem deinde VI Augusti fortissime fudit) nomine Christianum, movetur a suo illustrissimo & invictissimo heroe Duce, D. Joanne Comite Tserclaes de Tilly &c., cum quo ego castra sequor, an pacem? Pervenitur Hersfeldam, quod prope flumen Fuldam, oppidum est in Hassia, olim abbatia Germaniæ splendida. Subsistitur ibidem aliquot diebus, & spectatur amplum templum, in eoque novem Sanctorum ordine pictæ imagines, quarum inscriptio præter nomina (quæ commutata dolo malo videntur) habet, ipsos corpore adesse & quiescere. Nemo non doluit, tot Sanctorum mausolæum a centum annis tam negligenter habitum, & nudos ad lapides a Calvinistis, ante quinque, plus minus, annos redactum, ut scilicet jusserat princeps Mauritius Hassiæ Landgravius, antiquorum monachorum bona, non antiqua fide invadens. At Illustriss. & Excellentiss. D. Comes de Tilly &c. a me jubet inquiri, si quid de Sanctorum ossibus superesset.

[6] Dum hoc ago, & diu frustra sum, tandem præit digito quidam civis; [detectæ sint variæ reliquiæ,] Hic, inquit, juxta sinistrum latus templi, scruta sunt antiquæ cæremoniæ: quippe qui paucis ante annis sacra vastaverant, in locum bene clausum nil poterant, clavibus jam diu amissis; ideo satis erat ipsis, lapidem prope januæ cardines fregisse, quantum erat opus ad inspectum. Viderunt, contempserunt, & in relictis reliquerunt. Ego vero serarium accerso, qui primam intra templum januam facile patefecit. Inde aliquot gradibus, imus ad alteram; sed ferreum pessulum immissum lapidi, validoque insuper ferro, contra tales insidias tectum, movere non poterat, nisi lapidem una cum ferro decideret; quo facto, & repaguli, & Sanctorum latibulum patuit. Ingredior locum a fornice munitissimum, & fenestris parvis parum illustrem, quas ipsas occluserat vitrum situ araneisque obductum. Inter reculas video novem fercula reliquiarum, id est pictas arcas, ut solent in festo Corporis Christi circumferri, quas tamen a seculo hic in publicum non prodiisse, constat. Ut quamvis aperuit serarius, per ostiolum infra clandestinum tento thesauri tenebras, & ipsum teneo.

[7] Extemplo ego ad Illustriss. Excellentiam rem nuntio,[quarum partem templo Eystettensi S. J. destinat,] gaudet, spectatum properat, lustramus omnia, reperimus nomina Sanctorum foris in ferculis intus cum reliquiis; videmus etiam altare integrum, quod unum atque unicum hæreticorum vim evasit. Ergo ex conclavi Illustriss. Excellentiæ sacrum Missæ Officium quotidianum, ad sacrum hunc locum ego sociusque Pater transferimus. Insequentibus diebus Sanctorum reliquias otiosius inspexi, collegi, composui, ut Monachium ad Sereniss. Bavariæ Ducem Maximilianum S. R. J. Archidapiferum & Electorem mitterentur, qui eas amanter amplexus est. Ceterum ut redivivorum Sanctorum celebrationes obirent multi, singulis reliquiis decerpsi aliquid, altari temploque dignum, parum annuente, partim dissimulante Illustrii. Excellentia. Hæc mea sunt opima spolia, unde tantum ditari possunt regna & provinciæ, quantum augeri pietas. Non circumveniar, si repetundarum reus, conveniar ad Superum tribunal. Placuit autem Eystadium his Sanctorum monumentis donari pro novo nostro templo, quod ab Illustriss. Celsitud. vestra, omnium SS. Angelorum nomine Deo dicatum est. Videbantur enim respicere vestram Celsitud. S. Lullus Archiep. Moguntinus & S. Wigbertus, quorum adsunt reliquiæ; nam ille monasterium excitavit Hersfeldense, impetrans eidem a summo Pontifice, & Imperatore Carolo magno omnes immunitates, ad instar Illustriss. Celsitudo vestra, nobis aliisque fecit, facit: alter ex Anglia, & a S. Bonifacio venit in has terras cum Euangelio, sicut Eystadium sanctus Wilibaldus ipsius æqualis, & sine dubio magnus amicus.

[8] [easque inter hujus S. Juveniani Magni;] Honorate o! Eystadiani sanctos Anglos cum SS. Angelis. Plura de his Sanctorum reliquiis ad R. P. Rectorem nostri Collegii Eystadiani Gebhardum Razenriedt. Hic tantum recensebo nomina, festis diebus eorum adnotatis ex registro Chori Hersfeldensis, quod hic inveni Ms. anno MCCCLIX. Afferentur ergo ad Illustriss. Celsitud. vestram de sacris ossibus S. Constantii episcopi & mart. III Kal. Februarii; S. Justini mart. X Kal. Aprilis; S. Decentii episcopi & mart. VIII Idus Maii; S. Cyrilli episc. Alexandrini & mart. VI Idus Julii. S. Juveniani Magni conf. III Idus Julii; S. Wigberti conf. Idibus Augusti; unius ex sociis S. Mauritii X Kal. Octobris; S. Laurentii episcopi & conf. IV Kal. Octobris; S. Lulli Archiep. conf. XVII Kal. Novembris. His addidi caput ignotum, nisi forte schedula intus lateat, ut ex vetusto involucro intelligatur, reliquias repertas esse veras. Ut autem hæc sacra novi templi munera splendorem & ab offerente habeant, Illustriss. Celsitud. V. accipiet ab ipso Illustriss. D. D. Joanne Comite Tserclaes de Tilly, Barone de Marbeis, Domino de Balastre & Montigni &c. Ferdinandi II Rom. Imp., nec non Ser. Maximiliani Bavariæ Ducis & S. R. J. Archidapiferi Electoris, & Catholicorum confœderatorum imperii principum & statuum copiarum locum tenente generali, nisi aliunde impedimentum itineris enascatur. Idem Illustriss. heros, meis exoratus precibus, etiam has præsentes, postquam de verbo ad verbum me recitante audivit, suo fecit sigillo insignes, ad earum fidem in posteros, qui precor, ut semper gratulentur, quod nostra jam ætas semper exoptat, Illustriss. Celsitud. V. in episcopatu annos S. Wilibaldi. In hibernis nostris Hersfeldæ Idibus Decembris an. MDCXXIII. Subscribit Joannes Agricola Societatis Jesu presb.

[9] [de quibus quid censeri posse videatur.] Non habeo in his omnibus quo P. Agricolæ aut Comitis Tilli fidem in dubium revocem; at fateor ingenue, Juveniani Magni,præsertim ut confessoris, nomen mihi nequaquam arridere; quod in nullis usquam tabulis, quas nec paucas nec oscitanter consului, extra Hersfeldam notus sit. Neque satis hactenus capio, quis sit ille Cyrillus Alexandrinus episc. & mart. VI Idus Julii; multo minus quid sibi velit Laurentius episc. conf. IV Kal. Octobris. De reliquis Martyribus Constantio, Justino & Decentio non tantopere laboro, cum Sancti isti ex cryptis Romanis Hersfeldam facile transferri potuerint, addito subinde etiam Episcopi titulo, ut tot aliis locis contigisse, vulgo ferme notum est. Si conjicere liceat, non verebor suspicari, Juveniani Magni nomen coaluisse ex SS. Januario & Magno Sixti PP. Diaconis, quorum reliquias & forte sacra corpora, cum aliis prope innumeris, ad B. Rabanum Maurum delata fuisse, habes in ejus Actis IV Februarii. Porro jam dictorum Januarii & Magni sacra lipsana ab Humberto episcopo Herbipolensi, rogatu Rabani, in ecclesia parthenonis Holckerichæ deposita, invenies in citatis Actis cap. 6, num. 34, pag. 519. Quam facile prædictæ reliquiæ, aut saltem earum pars aliqua communicari potuerit cum cœnobio Hersfeldensi, non adeo procul dissito; vel synonymi alii, sic forte baptizati, eo adduci, quemadmodum Magnus aliquis Herbipoli a S. Burchardo reconditus dicitur in ejus Vita lib. 2, cap. 8, apud Mabillonium sec. 3 Bened. parte 1, pag. 709. Tum vero ex Januarii & Magni nominibus, non clare expressit, succedentium seculorum barbaries efformaverit Juvenianum Magnum, eique confessoris titulum adjecerit. Ut mera est mea hæc conjectura, sic S. Juveniantii Magni qualiscumque cultui fraudi esse nolim aut detrimento: verissimas Sancti vel Sanctorum reliquias existimo, sub cujuscumque demum nomine Eystadii honoratæ sint, & modo honorentur.

DE S. EUGENIO EP. CARTHAGINENSI
ALBIGÆ IN OCCITANIA.
Item de illius sociis in persecutione Vandalica plurimum passis.

Anno DV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Eugenius episcopus Carthaginensis, Albigæ in Occitania Galliæ (S.)
Socii ejus a Wandalis passi.

AUCTORE G. C.

§ I. S. Eugenii cultus & elogia.

Albia vel Albiga vulgo Alby culta Galliæ civitas, olim in Aquitania late dicta, nunc in Occitania ad Tarnem fluvium sita, totius tractus Albigensis est caput. Hæc urbs antea episcopalis sub archiepiscopo Bituricensi, [S. Eugenius Albiæ in Gallia colitur.] nunc ab Innocentio XI, die 3 Octobris, anno 1678 ad archiepiscopalem dignitatem evecta, gloriatur, se præter alia Sanctorum lipsana possidere S. Eugenii episcopi Carthaginensis corpus, quod Ludovicus de Ambesia Albiensis episcopus ex vico Viancio, non procul ab urbe dissito, cum aliis Sanctorum reliquiis in ecclesiam cathedralem, sanctæ Cæciliæ dedicatam, transferri jussit. Hæc translatio, quamvis XXIX Septembris facta, quotannis II Octobris ibidem recolitur, ut ex Breviario Albiensi se didicisse testatur Ruinartius in Historia Persecutionis Vandalicæ Part. 2 cap. 8. An autem Albienses habeant solidas rationes asserendi, hunc S. Eugenium, quem venerantur, fuisse illum ipsum illustrem Carthaginis episcopum, postea discutietur. Interim hic ejus sociorumque cultum stabiliamus.

[2] Martyrologi tum antiqui tum recentiores festivitati illius assignant diem XIII Julii, [Martyrologi 13 Julii eum memorant.] adjunctis ipsi multis Carthaginensis cleri confessoribus, qui in Hunerici persecutione plurima pro fide Catholica passi sunt. Vetus seu parvum Martyrologium Romanum hac die sic annuntiat: SS. Confessorum Eugenii episcopi & universi cleri ecclesiæ. Florus autem sub Bedæ nomine, sic habet: Apud Africam natale sanctorum confessorum Eugenii Carthaginensis episcopi, fide & virtutibus ac miraculis gloriosi, & universi cleri ejusdem ecclesiæ. His flori verbis Ado addit sequentia: Qui cæde inediaque macerati, fere quingenti vel eo amplius (inter quos quamplurimi erant lectores infantuli) gaudentes in Domino, procul exilio crudeli extrusi sunt. In quibus erant nobilissimi, archidiaconus nomine Salutaris & Muritta, secundus in officio ministrorum, qui plurima pro confessione catholica perpessi supplicia, & tertio confessores, gloriosæ in Christo perseverantiæ titulo illustrati sunt. Eadem fere, more suo, ex Adone ad verbum descripsit Usuardus.

[3] [Martyrologiorum discrepantia explicatur.] Modernum Martyrologium Romanum Adoni & Usuardo omnino consonat, præterquam quod in eo lectores & infantuli per conjunctionem &, in Adone & Usuardo omissam, distinguantur. Fateor eam distinctionem etiam placuisse Notkero, a quo lectores infantulique in exilium pulsi dicuntur; sed in citatis duobus Martyrologis ac ipso Victore Vitensi nulla interpunctionis nota cernitur. Dum autem legis infantulos, intellige pueros ad canendum in ecclesia adhiberi solitos, ut patet ex Victore Vitensi & Venantio Fortunato lib. 2 ubi inter alia habet hoc carmen: Pontificis monitis, clerus, plebs, psallit & infans. Itaque Victoris Vitensis aliorumque sine interpunctione scribentium lectio commodam satis explicationem recipiet, si per lectores intelligantur cantores. Non tamen id ita stricte accipiendum est, quasi illi pueruli eo Ordine ecclesiastico fuerint initiati, qui inter minores Ordines Acolythatum præcedit: Lectoratus enim in ecclesia Africana non nisi viris eruditione claris & ætate provectis conferebatur, ut ex Cypriani epistolis & Concilio IV Carthaginensi erudite probat Baronius in notis ad Martyrologium Romanum. Omitto recentiores Martyrologos, qui hac die de Eugenio sociisque meminerunt. Non possum tamen, quin hic verbo præmuniam lectorem contra errorem Galesinii, qui eum perperam vocat Eusebium.

[4] [Non est idem cultus dies apud omnes.] Quamvis, ut dixi, in assignanda festivitatis die plerique conveniant, nonnulli tamen dissentiunt: Albienses enim sexta Septembris eum celebrant Officio duplici; quo die in Breviario suo sic legunt: Eugenius … in Galliam pulsus in Albigensi pago ad Veram amnem, juxta sepulcrum Amaranthi martyris consedit, ubi ædificato monasterio tot laboribus ærumnisque perfunctus mortuus est, ejusque sepulcrum gloriosum fuit. Cetera hic describere supervacaneum foret, quoniam desumpta sunt ex Victore Vitensi & Gregorio Turonensi, quorum textus postea dabimus. Non dubito, quin hunc cultus diem ex Majorum suorum traditione acceperint, eoque putent Sanctum suum obiisse. Atque in ea opinione illos confirmare potest antiquus codex manuscriptus bibliothecæ Colbertinæ, in quo Passioni S. Eugenii ex Gregorio Turonensi descriptæ præmittitur hic titulus: Incipit Vita sancti Eugenii episcopi, qui obiit in vico Viancio VIII Idus Septembris. Ecclesia Africana ejusdem Sancti festum colit V Januarii: nam in Kalendario Carthaginensi, quod non diu post S. Eugenii mortem conscriptum fuisse ostendit Mabillonius tom. III Analectorum veterum pag. 402, leguntur sequentia: Nonas Jan. depositio sancti Deogratias & Eugenii episcoporum: Quidquid sit de hoc diverso cultus die, nos cum plerisque Martyrologis ac Martyrologio Romano S. Eugenium hac XIII Julii illustrandum suscepimus. Quare præcipuos ejus cultus testes jam adduxisse sufficiat.

[5] At supererit fortasse cuipiam dubium, an S. Eugenius ut confessor, [Quo sensu dicatur martyr.] an ut martyr colendus sit; præsertim cum in Breviario Albiensi & quadam Gregorii Turonensis editione martyris titulo decoretur. De hac re multis disputare operæ pretium non est: nam etsi a plerisque ei confessoris titulus tantum concedatur, tamen ipsi martyrii desiderium ac meritum non defuisse quilibet fatebitur; utpote qui post varios pro Christi nomine toleratos labores, post ingentes ærumnas, & imminentis mortis contemptum semel atque iterum e patria pulsus in exilio tandem vitam finierit. Itaque cum Albienses eum vocant martyrem, in paulo latiori significatione intelligendi sunt; quod etiam ipsimet insinuare videntur, quando ei Responsorium istud assignant, quod pro iis, qui sanguinem suum non fuderunt, solet recitari. Ceterum videor, mutato nomine de eo posse dicere quod habet Hieronymus de S. Joanne Euangelista lib. 3, Comment. in Matth. cap. 20, quodque in ejus festo ante Portam Latinam quotannis recitamus. Sed si legamus ecclesiasticas historias, in quibus fertur, quod & ipse propter martyrium sit missus in ferventis olei dolium, & inde ad suscipiendam coronam Christi athleta processerit, statimque relegatus in Pathmos insulam sit; videbimus martyrio animum non defuisse, & bibisse Joannem calicem confessionis, quem & tres pueri in camino ignis biberunt, licet persecutor non fuderit sanguinem.

[6] Præter Martyrologos supra enumeratos de præclaris S. Eugenii gestis meminere scriptores quamplurimi. [Honorifica de S. Eugenio testimonia.] Victor Tununensis, vel ut alii scribunt, Tunnensis in Africa episcopus, qui floruit medio seculo VI, in Chronico ita de eo loquitur: Eugenius episcopus Carthaginensis ecclesiæ post dira eremi exilia plurimis afflictionibus pœnisque clarus habetur. Omissis aliis hujusmodi scriptoribus, qui de hoc Sancto obiter agunt, honorificum tantummodo profero testimonium, quo S. Eugenii sociorumque constantiam sic laudat Gelasius I Papa Epist. 13, ad episcopos Dardaniæ: Ecce nuper Honorico, regi Vandalicæ nationis, vir magnus & egregius sacerdos Eugenins Carthaginensis episcopus, multique cum eodem Catholici sacerdotes constanter restiterunt sævienti, cunctaque extrema tolerantes, hodieque persecutoribus resistere non omittunt. Nunc pergamus ad eos auctores, qui ex professo, ut ajunt, Sancti nostri Acta sive breviora, sive prolixiora conscripserunt.

§ II. Acta, eorumque scriptores.

S. Gregorius Turonensis lib. 2, Historiæ Francorum testatur, se legisse quorumdam martyrum & confessorum Africanorum Passiones, ex quibus nonnulla excerpsit historiæ suæ inserenda. [Quinam scripserint ejus Acta.] Utinam tam pretiosa monumenta posteritati reliquisset integra! Haud dubie in iis invenissemus quædam, S. Eugenii natales, patriam, ætatem aliasque res gestas enucleatius explicantia; cujus rei vel hoc solum indicium est, quod a Gregorio Turonensi nobis conservata sit tanti præsulis epistola, quæ in longioribus Victoris Vitensis Actis desideratur. Passionum illarum compendium a Gregorio in Historia Francorum traditum hic insero; illud autem pro indubitato haberi posse censeo, tum quod ea ex Passionibus a se lectis hauserit, tum quod pleraque eadem ab auctoribus S. Eugenio coæqualibus scripta sint, ut ex ipsis Actis, post hunc Commentarium dandis patebit.

[8] [S. Gregorius Turonensis narrat,] Gregorius igitur lib. 2 Historiæ Francorum, præmissis quibusdam de Vandalorum excursione & in Africam adventu, ita scribit cap. 3 & sequentibus: sed quoniam eorum tempore persecutio in Christianos invaluit, videtur, ut aliqua ex his, quæ circa Dei ecclesias intulerunt, vel quemadmodum de regno expulsi sunt, memorarem. Defuncto igitur Trasimundo *, post scelera quæ in Sanctis Dei exercuit, Honoricus mente crudelior Africanum occupat regnum, atque ex electione Vandalorum ipsis præponitur: cujus sub tempore quanti Christianorum populi pro ipso Christi sacratissimo nomine cæsi sint, ab hominibus non potest comprehendi. Testis est tamen Africa quæ misit, & Christi dextera, quæ gemmis immarcessibilibus coronavit. Legimus tamen quorumdam ex ipsis martyrum Passiones, ex quibus quædam replicanda sunt, ut ad ea, quæ spopondimus, veniamus.

[9] [quomodo S. Eugenius pro fide certaverit,] Igitur Cirola, falso vocatus episcopus, hæreticorum tunc maximus habebatur assertor. Cumque ad persequendum Christianos rex per diversa transmitteret, sanctum Eugenium episcopum, virum inenarrabilis sanctitatis, qui tunc ferebatur magnæ prudentiæ esse, in suburbano civitatis suæ reperit persecutor. Quem ita violenter rapuit, ut nec ad cohortandum gregem Christi locum habere permitteret. Ille vero cum se videret abduci, epistolam civibus suis pro custodienda fide Catholica hoc modo transmisit. Hic jam sequitur epistola S. Eugenii ad populum Carthaginensem, quam paragrapho sequenti integram exhibebimus. Dein ita pergit idem scriptor: Ductus itaque sanctus Eugenius ad regem cum illo Arianorum episcopo, pro fide Catholica decertavit, Cumque eum de sanctæ Trinitatis mysterio potentissime devicisset, & insuper multas per eum virtutes Christus ostenderet, in majorem insaniam idem episcopus, invidia inflammante, succenditur: Erant enim tunc temporis cum sancto Eugenio viri prudentissimi atque sanctissimi, Vindemialis & Longinus episcopi pares gradu, & virtute non impares. Nam sanctus Vindemialis eo tempore ferebatur mortuum suscitasse; Longinus autem multis infirmis salutem tribuit: Eugenius quoque non solum visibilium oculorum cæcitatem, sed etiam mentium depellebat.

[10] [& Arianum episcopum] Quod cernens ille nequam Arianorum episcopus, vocatum de se quemdam hominem, ab illo quo ipse vivebat errore deceptum, ait: Non patior, quod hi episcopi multa in populo signa depromunt, illosque cuncti, me neglecto, sequuntur. Adquiesce nunc his, quæ præcipio, & acceptis quinquaginta aureis, sede in platea, per quam nobis est transitus, & manum super clausos oculos ponens, me prætereunte cum reliquis, exclama in magna virtute dicens: Te beatissime Cirola, nostræ religionis antistes, deprecor, ut respiciens manifestes gloriam ac virtutem tuam, ut oculos meos aperiens, merear lucem videre, quam perdidi. Qui jussa complens, residensque in platea, transeunte hæretico cum Sanctis Dei, iste, qui Deum irridere cogitabat, exclamat in magna virtute, dicens: Audi me, beatissime Cirola, audi me sancte sacerdos Dei, respice cæcitatem meam. Experiar ego medicamenta, quæ sæpe cæci reliqui a te meruerunt, quæ leprosi experti sunt, quæ ipsi etiam mortui persenserunt. Adjuro te per ipsam virtutem, quam habes, ut mihi desideratam restituas lucem, quia gravi sum cæcitate percussus: veritatem enim nesciens verum dicebat; quia cæcaverat eum cupiditas, & virtutem Dei omnipotentis irridere per pecuniam æstimabat.

[11] Tunc hæreticorum episcopus paullulum se divertit, [ficto miraculo hæresim stabilire conantem,] quasi in virtute triumphaturus, elatus vanitate atque superbia, posuit manum suam super oculos ejus dicens: Secundum fidem nostram, qua recte Deum credimus, aperiantur oculi tui. Et mox hoc nefas erupit, risus mutatur in planctum, & dolus episcopi est patefactus in publico: nam tantus dolor oculos miseri illius invasit, ut eos digitis vix comprimeret, ne creparent. Denique clamare cœpit miser ac dicere: Væ mihi misero! quia seductus sum ab inimico legis divinæ. Væ mihi, quia Deum per pecuniam irridere volui, & quinquaginta aureos accepi, ut hoc facinus perpetrarem. Ad episcopum autem aiebat: Ecce aurum tuum, redde lumen meum, quod dolo tuo perdidi. Vosque rogo, gloriosissimi Christiani, ne despiciatis miserum, sed velociter succurrite pereunti: Vere enim cognovi, quia Deus non irridetur.

[12] Tunc Sancti Dei misericordia moti: Si, inquiunt, credis, omnia possibilia sunt credenti. [vero miraculo confuderit.] At ille clamabat voce magna: Qui non crediderit Christum Filium Dei, & Spiritum sanctum æqualem habere substantiam atque deitatem cum Deo Patre, hodie, quæ ego perfero, patiatur. Et adjecit: Credo Deum Patrem omnipotentem, credo Filium Dei Christum Jesum æqualem Patri, credo Spiritum sanctum Patri & Filio consubstantialem atque coæternum. Hæc illi audientes, & se invicem honore mutuo prævenientes, oritur inter eos sancta contentio, quis oculis ejus signum beatæ crucis imponeret. Vindemialis vero ac Longinus Eugenium; ille autem econtra eos exorat, ut manus imponerent cæco. Quod cum fecissent, & manus suas super caput ejus tenerent, sanctus Eugenius crucem super oculos cæci faciens, ait: In nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti veri Dei, quem trinum in una æqualitate atque omnipotentia confitemur, aperiantur oculi tui: Et statim, ablato dolore, ad pristinam rediit sanitatem. Manifestissime autem patuit per hujus cæcitatem, qualiter hæreticorum episcopus oculos cordium misero assertionis suæ velabat amictu, ne veram lucem illis liceret fidei oculis contemplari. O miserum! qui non ingressus per januam, id est per Christum, qui est janua vera, lupus magis gregi, quam ejus custos effectus & pacem fidei, quam in credentium cordibus debuerat accendere, pravitate cordis sui conabatur exstinguere. Sancti vero Dei alia signa in populis multa fecerunt, & erat vox una populi dicentis: Verus Deus Pater, verus Deus Filius, verus Deus Spiritus sanctus, una fide colendus, uno timore metuendus, eodemque honore venerandus: nam ea, quæ Cirola asserit, falsa esse cunctis est manifestum.

[13] [S. Eugenii exilium,] Videns autem Honoricus rex assertiones suas per Sanctorum fidem gloriosam totaliter denudari, nec erigi sectam erroris, sed potius destrui, fraudemque pontificis sui in hoc scelere fuisse detectam, Sanctos Dei post multa tormenta, post eculeos, post flammas, post ungulas jussit interfici; beatum vero Eugenium decollari jussit, sub ea specie, ut si in ea hora, qua ensis super cervicem ejus imcumbebat, non reverteretur ad hæreticorum sectam, non occideretur, ne eum pro martyre excolerent Christiani, sed exilio damnaretur: quod ita factum esse manifestum est: nam cum imminenti morte interrogatus fuisset, si mori pro fide Catholica destinaret, respondit: Hæc enim est sempiterna vita, pro justitia mori. Tunc suspenso gladio, apud Albigensem * Galliarum urbem exilio deputatus est, ubi & finem vitæ præsentis fecit. Ad cujus nunc sepulcrum multæ virtutes & creberrimæ ostenduntur. Sanctum vero Vindemialem gladio percuti præcepit, quod & impletum est in hoc certamine. Octavianus vero archidiaconus & multa millia virorum ac mulierum hanc fidem adserentium interempta atque debilitata sunt. Sed pro amore gloriæ nihil erant hæc supplicia confessoribus Sanctis, qui in paucis vexati, in multis bene se noverant disponendos, juxta illud Apostoli: Quia non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam, quæ revelatur in nobis.

[14] [& Hunerici egis mors.] Multi tunc errantes a fide, accipientes & divitias, inseruerunt se doloribus multis. Infelix autem quidam episcopus nomine Revocatus, eo tempore est revocatus a fide Catholica. Tunc & sol teter apparuit obscuratus, ita ut vix ab eo pars vel tertia eluceret; credo namque pro tantis sceleribus & effusione sanguinis innocentis. Honoricus vero post tantum facinus, arreptus a dæmone, qui diu de Sanctorum sanguine pastus fuerat, propriis se morsibus laniabat, in quo etiam cruciatu vitam indignam justa morte finivit. Huic Childericus * successit, quo defuncto Gelisimirus regnum suscepit. Ipse quoque a republica superatus vitam principatumque finivit, & sic regnum decidit Vandalorum. Hactenus Gregorius Turonensis; in cujus narratione quidam occurunt errores: nam Trasamundum facit Hunerici prædecessorem; quod toti historiæ Vandalicæ manifeste repugnat. Sed Trasamundi nomine Gensericum ab eo semper designatum fuisse ex narrationis serie facile colligitur. Quando autem Hunerici successorem vocat Childericum vel Hildericum; de immediata successione intelligi nequit, ut ex scriptoribus coævis patet.

[15] Habeo præterea Ms. quoddam ex monasterio S. Maximini Treviris, [Qualis sit scriptor Actorum.] in quo Vita S. Eugenii ab auctore Anonymo scripta invenitur. Cum vero nec magnæ antiquitatis nec auctoritatis esse videatur, ad certiorem Actorum scriptorem propero. Est is Victor Vitensis auctor synchronus & multarum rerum testis oculatus, quem olim quidam perperam Victorem Uticensem appellarunt, ut demonstrant Chiffletius noster, Theodoricus Ruinart aliique viri eruditi. Lis est inter auctores, an Victor ille, qui quinque libris Vandalicam persecutionem complexus est, Sanctorum Catalogo sit adscribendus. In hodierno Martyrologio Romano die XXIII Augusti legitur: Uticæ in Africa, beati Victoris episcopi. Baronius quidem in Notis ad hunc locum monet, eum ipsum esse Victorem, qui ob scriptam Vandalicæ persecutionis historiam celebris est. At Lucas Holstenius in Animadversis ad Martyrologium Romanum hoc a recentioribus additum fuisse conqueritur. Quidquid sit, ea lis satis intricata ad diem XXIII Augusti decidetur. Ex hoc Victore Vitensi S. Eugenii sociorumque Acta edidit Surius, cujus editionem cum fonte collatam & emendatam sequemur, notatis ad marginem Victoris libris, & indicatis quibusdam majoris momenti, quæ in editione Suriana aut omissa aut discrepantia invenerimus.

[Annotata]

* leg. Genserico;

* alias Albunensem;

* alias Hildericus.

§ III. S. Eugenii episcopatus, & exilium.

De S. Eugenii natalibus, vitæ professione, rebusque ante episcopatum gestis nihil reperi: nam veteres scriptores primum de hoc sancto viro agunt, [Parachronismus de episcopatu S. Eugenii,], quando fuit consecratus episcopus. Teste Ruinartio, Victor Tunnonensis in Chronico de ea consecratione sic loquitur: Viviano V. C. & Basilio consulibus Carthaginensis ecclesiæ post Capreolum Quodvultdeus, Eugenius episcopus ordinatur. Altera ejusdem Victoris editio per Scaligerum curata sic habet: Leone Aug. II, Viviano V. C. Coss. Carthaginiensis ecclesiæ post Capreolum, Quodvultdeus, Eugenius episcopus ordinatur. Dein in margine notatur alia lectio: nempe: Leone Aug. II & Severo Aug. Coss. Obscurum est, quænam ex his variis lectionibus sit præferenda. At sane juxta Fastos consulares, memoratorum virorum consulatus incidit in annum Christi 462 vel 463; quæ epocha S. Eugenii ordinationi conveniri non potest, ut recte probat Ruinartius in Historia Persecutionis Vandalicæ part. 2 cap. 8. Ejus argumentationem hic tamquam meam profero.

[17] Ex alterius, inquit, Victoris Vitensis scilicet historia certum est, Eugenium huic ecclesiæ præfectum fuisse sub Hunerico rege, [ex Ruinartio demonstratur,] cum nimirum iste barbarus ad Zenonis imperatoris Placidiæque Olibrii relictæ preces, Catholicis Carthaginensibus permisisset episcopi electionem, ut fusius narrat ille auctor libri secundi initio. At anno CCCCLXII (addo ego 463) Gensericus Hunerici pater & præcessor adhuc in vivis agebat, & Zeno his temporibus nondum conscenderat imperialem thronum, uti certum est, & ex ipso Victoris Tunnonensis Chronico probari potest. Sane ex aliis compluribus Victorini hujus Chronici locis certum est, hunc auctorem, cum episcopos diversarum sedium recenset, simul in unum annum plures congessisse, quos tamen variis & plurimum dissitis temporibus ordinatos fuisse, nemo inficiabitur. Sic paullo inferius Hilarium, Simplicium & Felicem Pontifices Romanos in unum congerit, sicut & Gennadium, Anatolium & Acacium episcopos Constantinopolitanos, & ut ceteros taceam, Alexandrum, Martyrium & Julianum Antiochenos.

[18] [& corrigitur.] Dein argumentum suum sic urget ac confirmat. Adde Victorem eo loci nullam Deogratias episcopi fecisse mentionem; quem tamen inter Quodvultdeum, qui pro fide in exilium pulsus est, & Eugenium ecclesiæ Carthaginensi præfuisse constat. At Eugenii ordinationis tempus ex longe certioribus argumentis colligere licet, ex iis scilicet, quæ supra cap. VI Num. VI de beato Deogratias ejus decessore observavimus: cum enim ex his pateat, Deogratias anno circiter CCCCLVII ad Superos abiisse, aliundeque ex Victore Vitensi lib. II, Num. I certum sit, ecclesiam Carthaginensem annis XXIV post ipsius obitum episcopo destitutam mansisse; patet quoque Eugenii ordinationem, qui, ut ex eodem auctore discimus, beato Deogratias successit, anno circiter CCCCLXXXI debere consignari. Et quidem hoc anno nondum aperta erat gravis illa persecutio, qua Hunericus postea tam graviter Africanam turbavit ecclesiam, ut supra cap. præcedenti Num. X & sequenti exposuimus. Ex his manifestum est aut Victorem Tunnonensem plura in unum confudisse, aut memoria lapsum, Eugenii consecrationem ante tempus memorasse. Sed hæc de episcopatus illius chronotaxi dicta sufficiant.

[19] [S. Eugenii exilium] Altera chronologica controversia de exilio ejus agitanda est. Ut autem vitetur confusio, accurate distinguendum est duplex S. Eugenii exilium. Primum sub Hunerico, quando in solitudinem Africanam fuit relegatus; alterum sub alio Vandalorum rege, quando ex Africa in Galliam fuit ejectus S. Gregorius præter inversam regum Vandalorum seriem, hoc ultimum exilium confudit cum priori, uti observat Baronius aliique moderni scriptores. Verum ipse Baronius vitans charybdim incidit in scyllam: nam in Annalibus ad annum Christi 495 perperam supponit, S. Eugenium ex uno exilio immediate ad alterum transiisse; quæ sane assertio repugnat Victori Tunnonensi aliisque veteribus chronologis, qui diserte testantur, hunc Sanctum præsulem e primo exilio fuisse revocatum, ut postea videbimus. Hæc de primo exilio satis certa sunt; at de secundo major inter auctores est controversia; nempe an sub Guntabundo, vel Trasamundo Guntabundi successore illud contigerit. Quæstionem hanc utrimque testimoniis ac rationibus suffultam hic breviter discutiemus.

[20] [sub rege Guntabundo statuit Baronius.] Eminentissimus Cardinalis Baronius tom. 6, Annalium ecclesiasticorum ad annum Christi 495 scribit, S. Eugenium in Africa exulantem jussu Guntabundi in Galliam expulsum esse. Opinio ejus nititur auctoritate Procopii, qui lib. 1, de Bello Vandalico tradit, Christianos a Gundabundo atrocius fuisse excarnificatos; eosque a Trasamundo Gundabundi successore potius blanditiis & muneribus, quam minis & tormentis ad deserendam fidem fuisse invitatos. Deinde suam sententiam confirmat ex verbis S. Fulgentii, qui Trasamundum appellat parente meliorem. Addi his potuisset argumentum desumptum ex epistola Gelasii Papæ paragrapho præcedenti citata, & initio anni 495, ad Dardaniæ episcopos data. In ea quippe Pontifex testatur, quod Eugenius post oftensam sub Hunerico constantiam, adhuc eo, quo scribebat, tempore, id est, quo regnabat Guntabundus, persecutoribus fortiter resisteret.

[21] Antequam Eminentissimi viri argumentis veterum scriptorum testmonia opponam, breviter iis respondere conabor. [Ejus argumentis respondetur,] Imprimis Procopius in rebus aliunde certissimis interdum hallucinatus est, uti evidenti exemplo ostendit Tillemontius tom. XVI pag. 544. Quod ad S. Falgentii phrasin attinet, ea ad placandum infensissimum Catholicorum hostem adhiberi potuit. Sic Eugenius noster in epistola sua apud Victorem Vitensem libro secundo relata Hunericum crudelitate notissimum, vocat dominum ac clementissimum Regem, & deinde litteras suas sic concludit: Quod petimus, ut benignitate, qua tantus est, & justitia sapientiæ suæ dignetur annuere. Certe ex plurimis antiquis scriptoribus constat, multos Catholicos a Trasamundo in exilium ejectos fuisse. Quin imo ipse Fulgentius eo tempore, quo Trasamundum dicto elogio ornavit, cum ceteris Byzacenæ provinciæ episcopis exulabat. Denique epistola Gelasii Papæ sub Guntabundi regis primordiis scripta satis commodam admittit explicationem. Nam verosimile est, Guntabundum primis regni sui annis inchoatam persecutionem permisisse, aut saltem non impedivisse. Quod Arianis odio furentibus sufficiebat ad persequendum Catholicos. Id facile credet, qui postea in Actis num. 52, hæc legit: Nam illo tempore crudelius Arianorum episcopi, presbyteri & clerici, quam rex (nempe Hunericus) & Vandali sæviebant. Nam ad persequendum ipsi cum suis clericis ubique gladiis accincti currebant. Vere itaque dicere potuit Gelasius Papa, Eugenium cum aliis dignitatis suæ collegis, dissimulante videlicet Guntabundo, talibus etiamnum persecutoribus resistere. Jam responsionem nostram antiquorum auctorum testimoniis confirmemus.

[22] S. Isidorus Hispalensis episcopus in brevi Vandalorum historia hæc habet. [& probatur ex antiquis scriptoribus,] Hunerico succedit Guntamundus regnans annis duodecim; qui statim pacem ecclesiæ retormans Catholicos ab exilio revocavit. Tum de Trasamundo sic testatur: Guntamundo mortuo, Transemundus regnat annis viginti septem, mensibus quatuor. Iste Ariana insania plenus Catholicos insectatur, ecclesias claudit, Sardiniam exilio ex omni Africana ecclesia centum viginti episcopos mittit. Eodem fere modo de Guntabundo loquitur Victor Tunnonensis in ipsa Africa episcopus & Isidoro antiquior, qui hæc in Chronico suo scribit. Hunerico succedit Guntamundus, regnat annis duodecim, qui nostros protinus de exilio revocavit. Accuratius omnia distinguit Tironis Prosperi Chronicon, seu potius, ut illud appellat Norisius lib. 2 Hist. Pelag. cap 21, nobile Fragmentum appendicis Chronici Prosperi, quod ex Ms. codice Augustano edidit Henricus Canisius tom. 1 Lectionis Antiquæ. Porro integrum hujus antiqui auctoris locum ex editione Canisiana transcribere visum est, cum maxime aptus sit ad ca concilianda, quæ de Guntabundo apud veteres scriptores contraria apparent.

[23] Canisius igitur tom. 1 Antiquæ Lectionis pag. 161, [ac præcipue Chronico Tironis Prosperi,] sic habet. Post hunc, nempe Gensericum, regnavit Hunerix, filius ejus, annis VII, mensibus X, diebus XIIX; qui in fine anni VII regni sui Catholicæ ecclesiæ persecutionem fecit, omnesque ecclesias clausit, & cunctos Domini Catholicos sacerdotes cum Eugenio Carthaginensi episcopo exilio relegavit. Qui Dei judicio scatens vermibus vitam finivit. Post eum regnavit Guntamundus Gentunis *, ejusdem Hunerici regis fratris, filius annis XI, menses IX, dies XI. Qui tertio anno regni sui cœmeterium sancti martyris Agilei apud Carthaginem Catholicis dare præcepit, Eugenio Carthaginensi episcopo ab eodem jam de exilio revocato; decimo autem anno regni sui ecclesias Catholicorum aperuit, & omnes Dei sacerdotes, petente Eugenio Carthaginensi episcopo, de exilio revocavit. Quæ ecclesiæ fuerunt clausæ annos XI, menses VI, dies V, hoc est ab octavo anno Hunerici, id est ex die VII Idus Februarii usque in decimum annum regis Guntamundi in diem IV Idus Augusti; in quo completi sunt supradicti anni X *, menses VI, dies V. Qui memoratus Guntamundus rex postmodum vixit annos II, mensem I. Post quem regnavit Trasamundus Gentunis filius annos XXVI, menses VIII, dies IV. Differt nonnihil hoc chronicon ab Isidoro Hispalensi in computu annorum; at in re, de qua est quæstio, conveniunt. Quoad chronologiam autem censco, hoc Chronicon tamquam Isidro antiquius præferendum esse. An autem habcat titulum Tironis Prosperi, quod ab aliquo tirone seu discipulo S. Prosperi scriptum sit, non nisi temere divinari potest. Saltem videtur antiquum esse. De eo plura vide apud Ruinartium in Hist. Persec. Vandal. part 2, cap. 10.

[24] [illud sub Trasamundo accidisse.] Ex hactenus dictis facile colligi potest, nos secundum S. Eugenii exilium ad Trasamundi tempora differre. At quæret forte quispiam, quare Trasamundus Eugenium relegaverit in locum ditioni suæ minime subjectum: nam tunc Albia Gothorum potestati suberat. Respondeo nobis non occurrere probabiliorem hujus rei causam, quam antiquam Vandalorum cum Gothis affinitatem, & ejusdem sectæ communionem. Hæc ratio non improbabiliter Eugenii persecutores inducere potuit, ut is a suo grege reliquisque Africæ episcopis longo terrarum marisque intervallo disjunctus, Catholicos verbo & exemplo ad tuendam fidem adhortari desineret, ac inter Gothos acerrimos Ariani dogmatis defensores, quibus tunc Alaricus imperabat, miseram vitam duceret. Hæc aliaque hoc paragrapho dicta ac dicenda ut verisimiliora defendimus, libenter aliam sententiam amplexuri, ubi quis certa documenta aut probabiliores rationes attulerit.

[Annotata]

* al. Gentonis vel Genzonis

* leg. XI

§ IV. S. Eugenii mors & scripta.

[Quo anno S. Eugenius mortuus sit.] Tertia eaque brevior quæstio est de anno, quo Sanctus noster ærumnosam vitam felici fine clausit. Baronius loco supra citato aliique innuunt, S. Eugenium anno 495 mortuum esse. Verum hæc sententia omnino repugnat Victori Tunnonensi, qui diserte asserit, S. Eugenium sub Theodori consulatu, id est anno Æræ Christianæ 505 obiisse. Hæc sunt ejus verba in Chronico per Scaligerum edito: Theodoro V. C. Cos. Eugenius Carthaginensis episcopus confessor moritur. Nec dici hic potest Victor Tununensis res plures in unum commiscuisse, ut supra in Eugenii ordinatione eum fecisse ostendimus: nam ex Chronico tironis Prosperi ante citato constat, S. Eugenium anno Guntabundi octavo impetrasse, ut ecclesiæ aperirentur, & exules revocarentur. Idem Chronici auctor ait, Guntabundum post hanc exulum revocationem duos annos vixisse, quibus nullam facit persecutionis mentionem, eam non omissurus, si mota fuisset. Præterea Gelasius anno 495 scribit S. Eugenium eo tempore persecutoribus adhuc resistere, quod probabilius de Eugenio in Galliis exulante non dixisset. Ex his aliisque simul sumptis judico, mortem S. Eugenii anno 495 consignari non posse, sed eam ad Trasamundi tempora esse differendam. Nunc quæ Sanctus noster scripserit, exponamus.

[26] Gennadius Massiliensis presbyter in Catalogo de illustribus Ecclesiæ scriptoribus cap. 97 habet sequentia: [Quænam scripserit.] Eugenius Carthaginis Africæ civitatis episcopus, & confessor publicus, admonitus ab Hunericho Vandalorum rege, Catholicæ fidei expositionem & maxime verbi homousii proprietatem disserere cum consensu omnium Africæ, Mauritaniæ & Sardiniæ atque Corsicæ episcoporum & confessorum, qui in Catholica permanserunt fide, composuit librum fidei, non solum sanctarum Scripturarum sententiis, sed & Patrum testimoniis communitum, & per collegas confessionis suæ porrexit Jam vero asportandus pro fidelis linguæ remuneratione in exilium, epistolas velut commonitorias fidei, & unius sacri & conservandi baptismatis ovibus suis quasi pastor solicitus dereliquit. Altercationes quoque, quas cum Arianorum præsulibus per internuncios habuit, conscripsit, & relegendas per majorem domus Hunericho transmisit; similiter & preces pro quiete Christianorum eidem velut apologias obtulit. Vivere adhuc ad confirmationem Ecclesiæ dicitur. Honorius Augustodunensis presbyter eodem libro de Luminaribus Ecclesiæ num. 97, brevius sic contraxit: Eusebius (sic etiam Galesinius habet pro Eugenio) Carthaginis Africæ civitatis episcopus & confessor publicus scripsit expositionem fidei & altercationes, quas cum præsulibus Arianorum habuit.

[27] Expositio fidei, quæ apud Victorem Vitensem tertium Vandalicæ persecutionis librum constituit, [An fuerit auctor expositionis fidei.] a quibusdam ipsi Victori adscribitur; iisque ipse titulus favere videtur. Sed eum postea ab alio quopiam additum fuisse suspicor: etenim ipse Victor in fine libri secundi eum pluribus attribuit, dum dicit: Quod ante nostri providentes, libellum de fide conscripserant. In codice autem Cartusiæ sanctæ Trinitatis prope Divionem sic inscribitur hic liber: Incipit liber fidei Catholicæ contra Wandalos editus a Januario Zaterense, Villatico a Casis Medianis episcopis Numidiæ; Bonefacio Foracianense, & Bonefacio Gazanense, episcopis Byzacenis. Verum apud Victorem Vitensem post illam fidei professionem dicitur liber ille non per præfatos episcopos editus aut compositus, sed directus. In vetusto codice Ms. ecclesiæ Laudunensis sub hoc titulo habetur: Incipit libelius episcoporum Catholicorum ad Unericum regem Vandalorum datum. In tanta hujus rei incertitudine judico Gennadii scriptoris synchroni judicio acquiescendum esse, eumque librum S. Eugenio tamquam præcipuo auctori attribuendum, quamvis omnium nomine Hunerico fuerit oblatus. Id etiam confirmatur ex Chronico brevi antiqui auctoris Anonymi, quod exstat apud Ruinartium pag. 112, & in quo traditur Eugenius composuisse librum fidei, & per collegas confessionis suæ porrexisse. Potuit autem Victor Vitensis hanc fidei professionem operi suo inserere, sicut eidem edictum Hunerici & Eugenii epistolam inseruit.

[28] [S Greg. Turon. conservavit epistolam,] Alia opera S. Eugenii, quorum meminit Gennadius citatus, aut perierunt aut latent, præter unam epistolam admonitoriam, quam nobis conservavit Gregorius Turonensis. Cum vero a Victore Vitensi sit omissa, eam hic integram dabo ex S. Gregorio Turonensi lib. 2, hist. Franc. cap. 3, sic illam referente: Dilectissimis & in Christi amore dulcissimis filiis & filiabus ecclesiæ mihi a Deo commissae, Eugenius episcopus. Regalis emanavit auctoritas & pro exercenda fide Catholica edicto nos ad Carthaginem * venire præcepit. Et ideo ne abiens a vobis Ecclesiam Dei in ambiguo, hoc est in suspenso dimitterem, aut oves Christi non verus pastor silentio relinquerem, necessarium duxi, has pro me vicarias vestræ dirigere sanctitati, in quibus non sine lacrymis peto, hortor, moneo, & satis abundeque obtestor per Dei majestatem, & per tremendum judicii diem, atque adventus Christi terribilem claritatem, ut fixius teneatis Catholicam fidem, asserentes Filium Patri esse æqualem, & Spiritum sanctum eamdem habere cum Patre & Filio deitatem.

[29] [qua S. Eugenius gregem suum hortatur,] Servate itaque unici baptismatis gratiam, custodientes Chrismatis unctionem. Nemo post aquam revertatur ad aquam, renatus ex aqua. Nutu enim Dei sal in aqua conficitur, sed si in aquam redactum fuerit, omnis species ejus confestim evacuatur. Unde non immerito Dominus in Euangelio ait: Si sal infatuatum fuerit, in quo salietur? Et utique hoc est infatuari, velle secundo condiri, cum semel factum sufficiat. Non audistis Christum dicentem: Qui semel lotus est, non habet necessitatem iterum lavandi? Ideoque fratres & filii, filiæque meæ in Domino, non vos contristet absentia mea. Quia si Catholicæ disciplinæ adhæreatis, ego vos nec longinquitate aliqua obliviscar, nec morte a vobis divellar. Scitote quia quodcumque fecerit me dividi a vobis, mecum est palma. Si ad exilium abiero, beati Johannis Euangelistæ exemplum habeo; si ad mortis exitium, mihi vivere Christus est & mori lucrum. Si rediero, fratres, implebit Deus desiderium vestrum.

[30] Attamen sufficit modo, quod vobis non tacui; monui & instruxi, quomodo potui, [ut in fide Catholica perseveret.] ideoque immunis sum a sanguine omnium pereuntium; & scio quia adversus eos legentur litteræ istæ ante tribunal Christi, cum venerit reddere unicuique secundum opera sua. Si reversus fuero, fratres, videbo vos in hac vita; si reversus non fuero, videbo vos in futura. Dico tamen vobis: Valete, orate pro nobis, & jejunate: quia jejunium & eleemosyna semper Dominum ad misericordiam deflexerunt. Mementote esse scriptum in Euangelio: Nolite timere eos, qui occidunt corpus, animam autem non posiunt occidere. Timete autem eum, qui postquam occiderit corpus, habet potestatem & animam perdere & mittere in gehennam. Tillemontius Tom. 16, pag. 570, censet hanc epistolam potius ad secundum quam ad primum S. Eugenii exilium pertinere. Sed non video solidas ad id asserendum rationes; saltem ex ipsa epistola erui non possunt. Nunc ad majoris moliminis controversiam procedamus.

[Annotatum]

* al. a Carthagine.

§ V. Adventus in Galliam & sepultura.

Adventum S. Eugenii in Galliam, aliaque hunc consecuta, magnifice (utinam tam solide) celebrat 1 Januarii Andreas Saussayus in Corollario Martyrologii Gallicani part. 2, [Saussayus floride exornat ejus adventum in Galliam.] pag. 1207, ita scribens: Albigæ in Aquitania, adventus sancti Eugenii episcopi Carthaginensis & martyris. Qui Africæ Primas, trophæis de Ariana impietate multiplici de agone revectis, admodum nobilitatus, a Gundabundo impio Wandalorum rege, Hunnerici in eadem sævitia successore, ex odio Catholicæ pietatis (quæ sub tanto antistite de furente exitiali hac hæresi mirifice triumphabat) iterato, post egregium nec incruentum certamen, exilio damnatus, atque fragili rate in Galliam deportatus, Albigæ auspice Christo paululum respirans consedit: ubi post elapsos aliquot menses, consummato præclaræ concertationis stadio, spiritum tot laureis coronatum, placido efflatu quietæ mortis exhalavit. Sepultus est pone tumulum beati Amaranti martyris, cujus sibi apparentis suavi alloquio ad beatorum Christi pugilum societatem, paulo ante fuerat invitatus, multisque ibi refulsit emeritæ clarificationis insigniis. Ea, quæ hic tam confidenter assevit, scilicet Eugenium a Guntabundo impio Vandalorum rege iterato exilio damnatum, ac fragili rati impositum in Gallias advenisse, & quædam alia vel ex recentioribus hausit, vel ex proprio finxit cerebro, elogiorum non infœcundo. Quare antiquum & majori fide dignum scriptorem de hac re audiamus.

[32] Gregorius Turonensis lib. 2 hist. Franc., capite 4 de S. Eugenio hæc narrat: [S. Gregor. Turonensis S. Eugenii sepulcrum,] Apud Albigensem Galliarum urbem exilio deputatus est, ubi & finem vitæ præsentis fecit. Ad cujus nunc sepulcrum multæ virtutes & creberrimæ ostenduntur. Præterea libro 1 de Gloria Martyrum cap. 58, postquam capite præcedenti de glorioso S. Amarandi martyris tumulo egerat, de S. Eugenii sepulcro ita loquitur: Huic cryptæ sociatur & ille Honorificianæ * persecutionis martyr Eugenius, sacerdotalis infulæ maximum decus, quem in hac urbe detrusum exilio, vel ipsius vel sociorum ejus Passio narrat. Hic cum magnis in seculo polleret virtutibus, & jam victor de tormentis martyrialibus exstitisset, tempus vocationis suæ, quo accerseretur ad gloriam, Domino revelante cognovit, illud præcipue, quod populis occultabatur, manifestum noscens, se martyri Amarando socium esse futurum, ad ejus sepulcrum dirigitur, prostratusque solo diutissime orationem fudit ad Dominum. Dehinc, expansis per pavimentum brachiis, spiritum cælo direxit. Qui a Christianis collectus, in ipsa, qua diximus, crypta sepulturæ mandatus est. Hic in codice Colbertino aliqua sequuntur de generalibus S. Eugenii miraculis, quæ cum in aliis codicibus desint, etiam omisi.

[33] Deinde peculiare miraculum refert hoc modo: Ad cujus festivitatem cum tempore quedam innumeri populi convenissent, [& miraculum, ante illud patrarum, destribit.] negotia multa in atrio protulerunt; puella vero una ex habitatoribus loci stationem adiit, quasi aliquid coëmptura, speciemque sibi aptam aspiciens a negotiatore suscepit, & statim dicto citius porrectam alteri, negat se accepisse. Negotiator vero intente aiebat: Mea, eam tibi manu protuli, tuque rimandam solicite accepisti. Illaque negante, ait negotiator: Si tibi tanta est pertinacia, avaritia stimulante, negandi judicet illud sanctus martyr * Eugenius, ad cujus sepulcrum si cum sacramenti interpositione dixeris, te non accepisse, damni mihi nihil æstimo, quod amisi. At illa pollicita, se posse ex hoc exui sacramento, vadit ocius ad sepulcrum, elevatisque manibus, ut juraret, extemplo membris dissolutis irriguit, plantæque ejus infixæ sunt pavimento, vox hæsit in guttere, tantum os patulum a sermone nudum hiabat. Quod negotiator cernens cum reliquo populo ait: Prosit tibi, inquit, virgo hæc species, quam tulisti mihi. Sufficit tibi ultio data per hunc pontificem Eugenium. Et hæc dicens a loco recessit. Illa vero in hoc tormento diutissime detenta, tandem martyre jubente locuta, palam confessa est, quod clain latere voluerat Ex his satis certum est, corpus S. Eugenii episcopi Carthaginensis prope Alligam sepultum fuisse, in vico scilicet Viancio non procul ab urbe Albiensi dissito, qui hodie S. Amarandi nomine appellatur; ibidem vero illud multis seculis permansisse, ex sequentibus patebit.

[34] [Duplex diploma] Guilielmus Catelius in Historia comitum Tolosanorum libro 1, cap. 16, profert authenticum instrumentum, datum circa finem seculi decimi, in quo fit mentio de S. Eugenio. Maximam instrumenti partem lectoris oculis hic subjicio. Sic habet: In nomine Domini nostri Jesu Christi & sancti Eugenii & sancti Amerandi, ego Pontius comes rogatus a Domino Pontifice Albiensi Amelio, & Canonicis suæ sedis Albiæ, & Domino abbate Viancii Adalardo, & Aymerico præposito, & Amelio Capiscolæ, Magefredo, Benedicto, Benjamin, Gaudentio Canonicis, per consilium Isarni Vicecomitis & aliorum virorum meorum; illum meum vicum de Viancio, quem Dominus Amelius episcopus & Canonici Albiæ de me habent ad honorem sancti Eugenii, & sancti Amerandi martyris, & ceterorum sanctorum, salvum fore constituo imposterum. Tunc, constitutis contra malefactores pœnis, sic concludit: Hoc edictum stabile & firmum teneri institui imposterum ad honorem sancti martyris Amerandi, & confessoris Christi Eugenii, & ceterorum Sanctorum, qui ibi in Domino requiscunt. Data mense Septembri, Luna XIIII, rege Lothario defuncto, anno II, quo filius ejus Ludovicus cœpit regnare; sit firma & stabilis omni tempore.

[35] [Comitum Tolosanorum, in quo fit mentis S. Eugenii.] Postea idem edictum a Pontii successoribus confirmatum invenio apud Catellum loco citato his verbis: In nomine Domini nostri Jesu Christi, ego Raimundus Tolosanus comes filius Ildefonsi comitis, donum illud, quod Pontius comes avus noster Albiensi episcopo & Canonicis sedis beatæ Ceciliæ de vico Viantii fecit, & ad honorem beati Eugenii & aliorum Sanctorum, qui ibi requiescunt, immunitatem fieri constituit: Pater quoque meus eodem modo prædictum locum Canonicis perpetua stabilitate concessit & confirmavit. Ego simili modo ob devotionis eorum memoriam recolendam ad honorem sanctæ Ceciliæ & sanctæ Crucis, & Sanctorum qui in Viantio venerantur, ipsis Canonicis tam præsentibus quam futuris confirmo, & præfatum locum sub firma & stabili immunitate salvum fore in perpetuum constituo; ita ut nulli hominum liceat eidem loco vel canonicis ibi degentibus violentiam aliquam vel gravamen inferre. Data mense Junio, Luna XII in die sabbathi, regnante Ludovico rege Francorum.

[36] Deinde post varias lites inter monachos Auriliacenses & episcopum ac canonicos Albienses de ecclesia Viancii, [Quandonam corpus ejus Albiam sit translatum.] quibus se immiscuerunt summi Pontifices, ut videre est apud Stephanum Baluzium lib. 4, pag. 466, abbatia Vianciensis transiit in Prioratum ecclesiæ albiensis, ut vocatur in Actis visitationis factæ a Simone de Loco-bello archiepiscopo Bituricensi, apud cumdem Baluzium lib. 4, pag. 318. Tandem, inquit Ruinartius in historia Persecutionis Vandalicæ part. 2, cap. 8, Ludovicus de Ambesia Albiensis episcopus, sanctorum Eugenii, Vindemialis, Longini, Amaranthi martyrum & Charissimæ virginis corpora, quæ ab ipsa illorum morte in ecclesia Viancii in territorio Albiensi reposita fuerant, in ecclesiam cathedralem, sanctæ Ceciliæ sacram, transferri curavit anno MCCCCIV, die XXIX Septembris, ubi etiam nunc religiosissime asservantur. At certe erratum hic est in anno translationis, si a Ludovico de Ambesia facta sit: cum juxta Catellum in historia Occitaniæ lib. 5, pag. 1012, & Sammarthanos tom. 2 Galliæ Christianæ, pag. 86, prior Ludovicus de Ambesia Albiensem cathedram conscenderit anno 1473; alter vero Ludovicus de Ambesia initio seculi XVI, patruo suo in episcopatu Albiensi successerit. Pluribus id demonstrari posset, si opus foret. Sed suspicor in numerum annorum a Ruinartio positum, typothetæ aut amanuensis oscitantia aliquod mendum irrepsisse. Ut ut est, sufficit nobis aliqualem dedisse seriem testimoniorum, quibus S. Eugenius Carthaginensis episcopus Albiæ coli & quiescere probatur.

[37] Non obstantibus his argumentis pro possessione Albiensium, [Tarvisini vendicant sibi corpus S. Vindemialis & Eugenii,] Tarvisium urbs ampla Italiæ, quæ toti Marchiæ Tarvisinæ nomen suum indidit, contendit se habere corpora sanctorum Florentii, Vindemialis & Eugenii episcopi Carthaginensis. Tarvisinorum opinioni suffragatur Petrus de Natalibus in eadem Marchia Equilinus episcopus, qui in Catalogo Sanctorum lib. 4, cap. 116 refert, illos in insula Corsica mortuos esse, eorumque corpora, vastatâ a Saracenis eâ insulâ, Tarvisium a Titiano ejusdem urbis episcopo translata fuisse, quæ successor ejus Rotharius postmodum in majori ecclesia S. Petri honorabilius tumulavit. Antea enim in Basilica S. Joannis Baptistæ deposita fuerant. Ughellus Tom. 5 Italiæ sacræ, col. 468, ejusdem translationis meminit his verbis: Titianus floruit circa annum CCCC nostræ salutis. Cujus temporibus ex Africa Tarvisium venerunt sancti episcopi & confessores Florentius & Vindemialis, qui Carthaginensi concilio contra Arrianos interfuerunt, ibidemque sanctissime defunctos, apud S. Joannem Baptistam episcopus Titianus sepelivit prope cathedralem, marmorea arca tegente, ubi scriptum legitur: Religuiæ sanctorum confessorum atque episcoporum Florentii & Vindemialis. Video hic enormem in Ughello parachronismum. Quomodo enim Titianus circa annum 400, episcopus potuit transferre corpora eorum, qui tantum anno 484, Carthaginensi concilio contra Arianos interfuerunt? Sed de his postea pluribus. Interim ipsius Titiani narrationem audiamus.

[38] [idque contendunt nixi auctoritate Petri Equilini,] Henschenius noster tom. 1 Maii, pag. 271, ex codice Ms. Reginæ Sueciæ dedit integram horum Sanctorum historiam auctore Titiano episcopo Tarvisino. Nos, ne actum agamus, hic breviter ex ea excerpemus, quæ ad præsentem controversiam propius spectant. Postquam de congressu Carthaginensi sub rege Hunerico, & Catholicorum episcoporum exilio egit, sic prosequitur: E quibus Carthaginensis episcopus Eugenius & Vindemialis. … a propriis sedibus expulsi, peregrinationis causa ad transmarina convolarunt. Deinde post narrata utriusque miracula, & apostolica opera in insula Corsica, sic rursum pergit: sanctus Eugenius usque ad finem vitæ suæ Christo Domino deservivit, & est commoratus in insula prope Vadense castrum, distans duobus inde milliaribus … ubi & ipsius venerabile corpus requiescit; ad cujus tumulum multa & innumerabilia per illum omnipotens Dominus dignatus est operari miracula. Sanctus vero Vindemialis a præfato castro recedens, Corsicam properans, Christo Domino militans, ibi in sancto proposito incontaminatum reddidit spiritum.

[39] [& Titiani Tarvisini episcopi.] Denique sanctorum corporum translationem a se factam sic narrat: Qualiter autem corpus beatissimi confessoris Christi ad hanc civitatem pervenerit, omnibus in Christo fidelibus enarrare desideramus. Quia postquam a Saracenis captam Corsicam multasque ecclesias Dei a fundamentis destructas relatu multorum comperissemus; Ego Titianus sanctæ Tarvisianæ ecclesiæ episcopus, nutu divino ad præfatam perveni insulam; ubi tam a nautis, quam a loci illius incolis didicimus, ubi beatissimorum confessorum Christi in sarcophagis posita corpora fuerant, Vindemialis utique atque Florentii episcoporum. Triduano vero jejunio peracto, cum magno tremore ac reverentia accessimus ad tumulos; indeque corpora eorum levantes ad navim usque perduximus, ipsorum intercedentibus meritis, atque ad Tarvisianum solum, Deo miserante, pervenimus, & in locis venerabilibus, ubi nunc requiescunt, Deo permittente, collocavimus in basilica sancti Joannis Baptistæ, ubi usque hodie per illos omnipotens Dominus multa & innumerabilia dignatus est miracula operari, cui est honor & gloria per infinita secula seculorum. Hæc est præcipua auctoritas, qua nituntur Tarvisini. Quid de tota hac re sentiat Henschenius noster, videre est tom. 1 Maii, pag. 270, in Commentario ante hanc Titiani narrationem.

[40] Jam, audita utrimque parte, serri facile potest de ea causa judicium. [Lis cum Ruinartio dirimitur,] Quidquid enim ejusmodi inibus terminandis exigua plerumque gratia, odii plurimum nos maneat, a verosimiliori parte recedendum non putamus, quam ante nos satis manifeste evicisse videtur laudatus supra Ruinartius, qui expensis prius Tarvisinorum argumentis, ita respondet lib. 2 Vandalicæ persecutionis cap. 8. Ex hac Titiani narratione complura colligere licet. Primo ipsummet Titianum seculi quinti initio, ut Ughellus existimavit, non vixisse; si quidem Vindemialem & Eugenium conventui Carthaginensi, qui sub Hunerico rege anno CCCCLXXXIV coactus est, interfuisse refert. Sed & ejusdem rei aliud præbet nobis argumentum, cum se sanctorum Florentii & Vindemialis corpora suam in urbem transtulisse narrat, eo tempore, quo post captam a Saracenis Corsicam insulam dirutæ erant ecclesiæ; quæ sane septimo aut octavo seculo, quibus Saraceni insulam istam, aliasque regiones vicinas depopulabantur, potius videntur congruere, quam quarto aut quinto. Quippe cum ea tempestate Corsica Romanorum aut certe Vandalorum dominio subesset.

[41] Deinde ex Titiani narratione deducimus, ipsummet Titianum multa de Eugenio, [qui variis rationibus Titiani auctori tatem minuit, & ostendit] Vindemiali &c. conscripsisse, quæ non ei satis comperta erant, imo & a veritate aliena: nam ut de Vindemiali nihil dicam, Eugenium a se laudatum, ipsum esse putat celebrem Carthaginensem episcopum, qui conventui Carthaginensi interfuit; quod tamen certis & indubitatis historiæ monumentis repugnat. Legantur, quæ de Eugenii Carthaginensis exilio & ærumnis, quas ab Antonio apud Tamallumam passus est, scripsit testis integræ fidei Victor Vitensis lib. V, num. XI, nemoque non advertet, ea cum iis, quæ de suo Eugenio narrat Titianus, componi nullatenus posse. Deinde Eugenius Carthaginensis ex Gregorio Turonensi auctore suppari, atque ob locorum viciniam minime suspecto, in Albigensi Aquitaniæ civitate defunctus est, ubi sepulcrum ipsius jam tunc temporis ob creberrima miracula celeberrimum erat, quod & ex ejusdem ecclesiæ continua traditione veteribusque instrumentis confirmari potest. Titianus vero suum Eugenium in insula quadam Italiæ vicina e vivis excessisse scribit.

[42] Cum itaque nobis constet, Eugenium & Vindemialem a Titiano memoratos, [S. Eugenium episcopum Carthaginensem cum alio confusum esse,] alios esse ab iis sanctissimis antistitibus, qui apud Victorem & Gregorium Turonensem sub iisdem nominibus celebrantur, nihil nobis de illis dicendum occurrit, nisi quod forte fuerint ex illorum confessorum numero, qui ex Africa ob Vandalorum persecutionem extorres facti, in Corsicam devenerunt, ubi in Christi divinitatis confessione defuncti, celebres evaserunt. Horum vero reliquias post aliquot secula nactus Titianus Tarvisianus antistes, eorum vitam, tum ex iis, quæ publica regionis istius fama vulgata erant, tum etiam ex iis, quæ sibi aliunde comperta erant, de Eugenii Carthaginensis præclare gestis consarcinavit, vera scilicet cum falsis, ut fit, incaute permiscens; indeque apud auctores, qui postmodum in istis partibus floruerunt, invaluit opinio Eugenium & Vindemialem, quos venerabantur, eosdem esse cum Eugenio Carthaginensi & Vindemiali Capsensi episcopis, quos tantopere veteres historici celebraverant.

[43] Eamdem fere fortunam expertus est Vindemialis in Romano Martyrologio die II Maii: [sicut etiam factum est in S. Vindemiali.] Cum enim ex antiquis Fastis Vindemialis Corsicensis, absque ullo addito, præ dicta die memoraretur, qui postea Martyrologii Romani editionem curarunt, eumdem esse hunc Vindemialem cum altero, quem Gregorius Turonensis laudat, existimantes, Gregorii elogium addiderunt prioris commemorationi; atque ita unum ex duobus conficientes, neutrum rite recolendum proposuere. Sic quippe ibi laudatur: Sancti Vindemialis episcopi. Hæc de Corsicensi dicta erant. Additum est, quod de Vindemiali altero Gregorius scripsit: Et martyris, qui una cum sanctis Episcopis Eugenio & Longino doctrina & miraculis adversus Arianos decertans ab Hunerico rege obtruncari jubetur. Et quidem Ferrarius, quasi nulla hic esset Vindemialis Corsicensis mentio ipsum eumdem cum Eugenio inter Sanctos, qui in Martyrologio Romano non habentur, recensuit in Catalogo, die item II Maii. Hactenus Ruinartius, ex cujus rationibus eruditus lector statuere potest, quid de ligitiosa hac causa sit judicandum. Arbitror ego Vindemialis & Eugenii nomen illis seculis non adeo rarum fuisse, quin duo aut plures synonymi invenirentur, inter quos facta sit confusio. Vide, si lubet de hac re disserentem Henschenium nostrum tom. 1 Maii, ad diem 2 istius mensis, pag. 270. In toto hoc Commentario prævio potissimum egi de S. Eugenio Carthaginensi episcopo, quia de sociis nihil peculiare reperi, præterquam in Actis Victoris Vitensis, quæ hic jam subjicimus.

[Annotata]

* leg. Hunericianæ

* Cod. Colb. confessor

ACTA AUCTORE VICTORE VITENSI.
Ex Surio collato cum editione Chiffletii & Ruinartii.

Eugenius episcopus Carthaginensis, Albigæ in Occitania Galliæ (S.)
Socii ejus a Wandalis passi.

BHL Number: 2678

A. VICTORE VITENSI.

CAPUT I.
Hunerici simulata conniventia, & barbara in suos crudelitas.

Lib. II vict. vit.

Mortuo igitur Geiserico, a Hunericus major filius patri succedit. Qui in primordio regni, ut habet subtilitas barbarorum, cœpit mitius & moderatius agere, [Hunericus moderationem simulans] maxime circa religionem nostram: ut etiam antea sub rege Geiserico præjudicatum * fuerat, ne spiritales fierent conventus, conventicula concurrerent populorum. Et ut se religiosum ostenderet, statuit solicitius requirendos hæreticos Manichæos: ex quibus multos incendit, plurimos autem distraxit navibus transmarinis: quos pene omnes Manichæos suæ religionis invenit, & præcipue presbyteros & diaconos Arianæ hæreseos. Unde magis erubescens, amplius in illos exarsit. De quibus repertus est unus, nomine Clementianus *, monachus illorum, scriptum habens in femore: Manichæus discipulus Christi Jesu. Propter quod magis laudabilior memoratus tyrannus videbatur, in uno displicens, quia cupiditati insatiabili vehementius inhiabat, & provincias regni sui variis calumniis atque indictionibus onerabat, ut de illo præcipue diceretur: Rex egens, magnus est calumniator. Dedit autem licentiam, Zenone Imperatore atque Placidia b relicta Olibrii rogantibus, ut Carthaginensis ecclesia sibi, quem vellet, Episcopum ordinaret, quæ jam per viginti quatuor annos tali ornamento fuerat destituta.

[2] Mittit ergo tunc ad ecclesiam Alexandrum illustrem, hujusmodi legationem ferentem, ut in præsentia ejus Catholicus populus dignum sibi peteret sacerdotem; [Catholicum episcopum eligi permittit;] destinans quoque per notarium suum, nomine Witared, edictum, quod publice legeretur, hunc continens modum: Jussit vobis dominus noster dici, quia Imperator Zeno, & nobilissima Placidia, per Alexandrum virum illustrem scripserunt, petentes ut ecclesia Carthaginis, religionis vestræ proprium Episcopum habeat, hoc fieri præcepit atque eis rescripsit, vel legatis ab eis directis dici jussit, vt sicut petierunt, vobis Episcopum, quem volueritis, ordinetis: eo sub tenore, ut nostræ religionis Episcopi, qui in Constantinopoli sunt, & per alias provincias Orientis, ex ejus præcepto Episcopi, liberum arbitrium habeant in ecclesiis suis, quibus voluerint linguis populo tractare, c & legem Christianam colere, quemadmodum vos hic, vel in aliis ecclesiis, quæ in provinciis Africanis constitutæ sunt, liberum arbitrium habetis in ecclesiis vestris Missas agere vel tractare, & quæ legis vestræ sunt, quemadmodum vultis, facere. Nam si hoc circa eos non fuerit observatum, tam Episcopus, qui ordinatus fuerit, quam clerici, sed & alii Episcopi cum clericis suis, qui in Africanis provinciis sunt, jubebuntur inter Mauros mitti. Quod edictum dum nobis præsentibus XIV Calendarum Juliarum * universæ ecclesiæ legeretur, gemere cœpimus mussitantes, eo quod meditantibus dolos, malorum esset futura persecutio præparata. Et ita legato dixisse probamur: Si ita est, interpositis his conditionibus periculosis, hæc ecclesia Episcopum non delectatur habere. Gubernat eam Christus, qui semper dignatur gubernare. Quam suggestionem legatus accipere neglexit. Simul & populus, ut tunc fieret, ut ignis exarsit; cujus erat clamor intolerabilis, qui nulla posset ratione sedari.

[3] Ordinato itaque Episcopo Eugenio viro sancto, Deoque accepto, sublimis nata est lætitia, [at episcopi electi virtutes] & gaudium cumulatum est Ecclesiæ Dei. Exultat multitudo Catholica sub barbara dominatione, de ordinatione pontificis reparati: nam maximus juvenum numerus atque adolescentularum, sibimet in commune congaudens, attestabatur, quod numquam vidisset Episcopum in throno sedentem. Porro ille vir Dei sacerdos Eugenius cœpit per conversationem operum bonorum venerabilis & reverendus haberi etiam ab eis, qui foris sunt, & ita esse omnibus gratus, ut si fas esset, animam suam pro eodem universos ponere delectaret. Eleëmosynas quoque tales per eum Dominus dignatus est facere, ut incredibile videatur tanta eum impendere, ubi ecclesia, totum barbaris tenentibus, nec unius nummi habere cognoscitur facultatem. Humilitatem in illo, charitatem, pietatem divinitus condonatam, si quisquam incipiat laudare, non poterit explicare. Pecuniam apud eum mansisse non probatur, nisi forte tali hora offerretur, quando jam sol diei explicans cursum, nocturnis tenebris ordinem daret & locum. Tantum reservabat, quantum diei sufficeret, non quantum cupiditas expetisset, Deo nostro subinde quotidie ingentia & majora donante.

[4] [Arianos episcopos ad invidiam,] Sed cum fama ejus esset celebris atque manifesta, cœperunt exinde Arianorum Episcopi invidia gravi torqueri, quotidianis, & præcipue Cyrila, eum d calumniis insectantes. Quid primum? Suggerunt regi de illo, ut suum nequaquam sederet thronum, neque Dei populo verbum faceret consuetum. Deinde, quoscumque mares vel feminas, in habitu barbaro * incedentes, in ecclesia conspiceret, prohiberet: Ille respondit, ut decuit: Domus Dei omnibus patet, intrantes nullus poterit repellere: maxime quia ingens fuerat multitudo nostrorum Catholicorum, in habitu illorum incedentium, ob hoc quod domui regiæ serviebant. At ubi ab homine Dei tale responsum accepit, statuit in portis ecclesiæ collocare tortores. Qui videntes feminam vel masculum in specie suæ gentis ambulantes, ilico palis minoribus dentatis jactis in capite, crinibusque in eisdem colligatis, ac vehementius stringentes, simul cum capillis omnem pelliculam capitis auferebant. Nonnulli, dum hoc fieret, statim oculos amiserunt: alii ipso dolore defuncti sunt. Mulieres vero post hanc pœnam capitibus pelle nudatis, præcone præeunte per plateas, ad ostensionem totius civitatis ducebantur. Quod sibi magis, quæ patiebantur, lucrum maximum computabant Quorum nos plurimos novimus, nec scimus, eorum aliquem tunc, etiam pœnis urgentibus, a recto itinere destitisse.

[5] [& regem ad crudelitatem excitant.] At ubi isto modo fidei infringere non valuit murum, cogitat, ut nostræ religionis homines, in aula ejus constituti, neque annonis, neque stipendiis solitis potirentur: addidit quoque & laboribus eos conterere rusticanis. Dirigit viros ingenuos & admodum delicatos ad campum Uticensem e, ut sub ardentis solis incendio cespites messium desecarent: ubi omnes cum gaudio pergentes, in Domino lætabantur. In quorum contubernio quidam fuit aridam habens manum, quæ per annos quamplurimos nullum ei præstiterat obsequium. Qui cum veraciter excusaret se operari non posse, magis violenter jussus est pergere. Sed ubi ad locum ventum est, & præsertim pro eo orando ingemuerunt omnes, pietate divina illa arida incolumis confessoris restituta est manus.

[6] [Tyrannus sævit in consanguineos,] Hinc jam Hunerici persecutio, doloris atque parturitionis nostræ sumpsit initium. Ipse autem qui sese jam dudum omnibus lenem ostenderat, desiderans post obitum suum filiis, quod non contigit f, regnum statuere, Theodoricum g fratrem filiosque ejus, Gentonisque h fratris nihilominus filios, crudeliter cœpit insequi. Quorum nullum dimitteret, nisi ei mors desiderii sui voluntatem auferret. Primo sciens uxorem Theodorici fratris astutam, credo ne forte maritum aut majorem filium, qui prudens & sapiens videbatur, consiliis acrioribus adversus tyrannum armasset, crimine apposito, gladio eam interfici jubet. Post occiditur & ille filius, magis litteris institutus, cui secundum constitutionem Geiserici, eo quod major omnibus esset, regnum inter nepotes potissimum debebatur. Accenditur adhuc crudelius aliquid perpetrare. Adstante vulgo, in media civitate pro gradibus plateæ novæ episcopum suæ religionis, nomine Jucundum, quem Patriarcham i vocitabant, præcepit incendio concremari ob hoc, quod in domo Theodorici germani regis acceptissimus habebatur, cujus forte suffragio memorata domus regnum poterat obtinere.

[7] In quo impietatis scelere futurum nobis adesse prospeximus malum, [affines,] ajentes singuli invicem nobis: Qui in suo ita crudelis effectus est sacerdote, quando nostræ religioni vel nobis parciturus est iste? Tunc & Gentonis majorem filium, nomine Godagisum k, cum uxore absque solatio servuli aut ancillæ, crudeli exilio delegavit; fratrem vero Theodoricum post occisionem uxoris & filii, nudum atque destitutum similiter exulavit: post cujus mortem filium, qui supererat, infantulum, duasque filias ejus adultas, impositas asinis, longius affligendo projecit. Sed & comites quamplurimos & nobiles gentis suæ objectionibus falsis insectans, ob hoc quod germano faverent, alios incendit, alios jugulavit, imitator existens Geiserici patris, qui sui fratris uxorem, ligato pondere lapidum, in Amsagam l fluvium Cirtensem famosum jactando demersit, & post necem matris, etiam filios interfecit.

[8] Sed & multos ei Geisericus pater moriens, sacramento interposito, [& suos aulicos.] commendaverat; quos ille immemor fidei & sacramenti violator, diversis pœnis & incendiis trucidavit: nam Heldicam, quem pater ejus præpositum fecerat regni, jam veteranum atque annosum cum dedecore capite truncavit, ejusque uxorem cum alia, nomine Theucaria, in medio civitatis incendit: quarum corpora per vicos & plateas trahi mandavit, quæ tota die jacentia, rogatus a suis episcopis, vix vesperi sepeliri concessit: Gamuth namque Heldicæ fratrem, quia ad ecclesiam eorum confugerat m, occidere non potuit; quem tamen in loco latrinarum obscœno conclusit, temporeque multo eum ibi degere statuit. Postea cum caprario quodam & rustico ad faciendas scrobes vineis profuturas condemnavit: quos etiam duodecies per annum, id est, per singulos menses fiagellis crudelibus dissipabat, vix modico aquæ cibarioque pane concesso. Hoc per quinque vel amplius perpessi sunt annos, quibus hæc supplicia proficere poterant ad æternam mercedem, si Catholici fuissent, & fidei suæ merito ista perferrent. Sed ideo istud silere nequivimus, ut impietatem regis etiam in suis minime sileremus: qui non solum episcopum suum Jucundum, ut superius demonstravimus, flammis adussit, sed & presbyteros & diaconos suos, id est Arianos quamplurimos, incendit, necnon & bestiis mancipavit.

ANNOTATA.

a Geisericus vel Gensericus, Vandalorum rex, juxta communiorem sententiam mortuus est anno 477. Hæc tamen epocha difficultate non caret, ut videre est apud Tillemontium tom. XVI, nota XI in S. Eugenium, pag. 795.

b Hæc Olibrii vidua, erat glos Hunerici, sive Eudoxiæ, illius uxoris, soror.

c Populo tractare idem est quod concionari ad populum. Sic Victor Vitensis libro 1 Vandalicæ persecutionis num. 3 agit de S. Augustini tractatibus popularibus, quos Græci homilias vocant.

d Scribitur etiam Girila, Cyrileas & Cyrillus. Sed hæc diversa nomina eumdem significant pseudo-episcopum Arianum, infensissimum Catholicorum hostem.

e Is campus haud dubie sic dictus ab Utica, antiqua Africæ urbe, Floro, Plinio, aliisque scriptoribus nota. Vide Ruinartium in notis ad provinciam proconsularem pag. 230.

f Quod non contigit subintellige hactenus: nam nondum contigerat, cum hanc historiam scriberet Victor, anno scilicet 487. Sed postea contigit, quando, defunctis Guntabundo & Trasamundo, Hildericus Hunerici ex Eudoxia filius regnum obtinuit.

g Hinc patet crassus error Procopii lib. 1 de Bello Vandalico, ubi dicit, hunc, neutrius sexus liberis relictis, ante mortem patris vitam explevisse.

h Gentonis alias Genzonis vel Gentunis. Is erat secundus Genserici filius.

i Familiare fuit apud istos aliosque barbaros, præcipuum gentis suæ episcopum patriarcham nuncupare. Vide de hac re fusius disserentem Ludovicum Thomassinum lib. 1. Novæ & Antiquæ Ecclesiæ Disciplinæ part. 1, cap. 21.

k Dubitant aliqui, an is idem sit, qui postea Hunerico successit, nomine Guntabundus. De qua re vide Ruinartium in Historia Persec. Vandal. part. 2, cap. 10.

l Alii legunt Ausagam. Fluvius ille nunc patria lingua vocatur Suffegmar, qui Africam propriam a Mauritania separat.

m Hinc patet, etiam ipsos Arianos ecclesiasticum asylum veneratos fuisse.

* al. prædictum

* al. Dementianus.

* al. Juniarum

* id est Vandalico

CAPUT II.
Variæ visiones & dira in Catholicos persecutio.

[Futura Catholicorum persecutio,] Amputatis igitur in brevi omnibus, quos timebat, & solidans sibi, ut putabat, regnum, quod breve futurum erat & caducum, omni ex parte otiosus atque securus, universa tela furoris in persecutionem Ecclesiæ Catholicæ, rugiens sicut leo, convertit. Ante persecutionis tamen tempestatem, multis præeuntibus visionibus & signis, imminens demonstratum fuerat malum: nam ferme ante biennium, quam fieret, vidit quidam Fausti a ecclesiam solito in ornatu fulgentem, cereis quoque fulgentibus, palliorumque velamine ac lampadibus rutilantem. Et dum lætaretur candore tanti fulgoris, subito, ait, luminis illius concupiscibilis extinctus est fulgor, ac tenebris succedentibus, adversarius naribus natus est fœtor, omnisque illa albatorum turba, expellentibus quibusdam Æthiopibus, minata est foras; ob hoc jugiter lamentans, quod eam in claritate pristina nequaquam viderit iterum restitutam: nam visionem istam, nobis præsentibus, sancto retulit Eugenio.

[10] Vidit & quidam presbyter ipsam Fausti ecclesiam refertam turbis innumerabilium populorum, [variis visionibus,] & post paululum evacuatam, & repletam porcorum multitudine atque caprarum. Item alius vidit aream triticeam, ventilationi paratam, granis adhuc ventilationis * judicio necdum a palea separatis; & dum ingentis massæ, licet confusæ, magnitudinem miraretur, subito ecce turbo veniens tempestatis sonivago flatu cœpit adventum suum surgente pulvere demonstrare: cujus impetu palea illa omnis omnino volavit, remanentibus granis. Post hæc venit quidam procerus, splendido vultu habituque nitido fulgens, & cœpit grana vacua, macilenta atque similagini reproba, purgando projicere. Quæ diu examinans, vix magnitudinem illius massæ, licet probatæ, ad acervum tamen perduxit exiguum. Item alius ait: Stabat quidam præcelsus super montem, qui Ziquensis dicitur, & clamabat dextera lævaque: Migrate, migrate Alius conspicit, rugiente cælo atque turbato, sulphureas nubes, ingentes lapides jaculari; qui lapides, dum cecidissent in terram, plus accendebantur, & majoribus flammis ardebant, atque intrantes in penetralia domorum, quos invenerant, incendebant; qui autem vidit, ait; quia cum se in quodam cubiculo abscondisset, miseratione divina ad eum flamma non potuit pervenire. Reor, ut illud propheticum compleretur: Claude ostium tuum, & abscondere aliquantulum, donec transeat ira Dei.

[11] Vidit & venerabilis Paulus Episcopus arborem, [ac signis prænuntiatur.] usque ad cælos ramis florentibus extensam, quæ etiam dilatatione sua omnem pene Africam opacabat. Et cum universi ejus magnitudine & speciositate gauderent, ecce subito, inquit, venit asinus violentus, qui defricans cervicem suam super robur radicum ejus, impulsu suo cum ingenti sonitu illam mirabilem arborem elisit ad terram. Sed & Quintianus b honorabilis Episcopus vidit se super quemdam montem stare, de quo conspiciebat gregem innumerabilium ovium; & in medio gregis duæ erant ollæ nimium bullientes. Aderant autem ovium occisores, qui earum carnes ollis bullientibus demergebant. Et cum ita fieret, omnis illa magnitudo consumpta est gregis. Reor ergo illas duas ollas, Sicca Veneria & Laribus c, duas esse civitates, in quibus multitudo prima fuerat congregata, e quibus incendium initium sumpsit; aut Hunericum regem, & Cirilam Episcopum ejus. Sed de multis visionibus, quia brevitati consulendum fuit, hæc dixisse sufficiat.

[12] Quid ultra? Censet primo tyrannus jussione terribili, ut nemo in ejus palatio militaret, [Barbara crudelitas contra fideles,] neque publicas ageret actiones, nisi sese Arianum fecisset. Quorum ingens numerus vigore invicto, ne fidem perderet, militiam temporalem abjecit. Quos postea domibus projectos, omnique substantia exspoliatos, in insulas Siciliam & Sardiniam relegavit. Quin etiam statuere per totam Africam festinavit, ut nostrorum Episcoporum defunctorum fiscus sibi substantiam vendicaret; qui autem defuncto succedere poterat, non ante ordinaretur, nisi fisco regali quingentos solidos obtulisset. Sed hoc ædificium ubi construere visus * est diabolus, statim destruere illud dignatus est Christus. Suggerunt ei domestici sui, dicentes: Si istud firmaverit præceptio vestra, nostri episcopi in partibus Thraciæ & aliis regionibus constituti, pejora incipient pati.

[13] [præcipue sacras virgines,] Præcepit deinde sacras virgines congregari, dirigens Vandalos cum suæ gentis obstetricibus ad inspicienda & contrectanda contra jura verecundiæ verecunda pudoris, ubi nec matres aderant, nec aliqua Catholicarum matronarum. Quas torquentes gravi suspendio atque ingentia pondera pedibus colligantes, laminas ferri ignitas dorso, ventri, mammillis, & lateribus apponebant; quibus inter supplicia dicebatur: Dicite, quoniam Episcopi vobiscum concumbunt & clerici vestri. Quarum acerbitate pœnarum plurimas tunc scimus extinctas. Aliæ, quæ remanserunt, cutibus arescentibus, factæ sunt curvæ. Nitebatur enim semitam invenire, per cujus aditum publicam, sicut fecit, faceret persecutionem. Et ita faciens, nullo modo investigare potuit, quomodo Christi Ecclesiam macularet.

[14] [& episcopos clericosque exules.] Quibus autem prosequar fluminibus lacrymarum, quando Episcopos, presbyteros, diaconos, & alia Ecclesiæ membra, id est, quatuor millia DCCCCLXVI ad exilium eremi destinavit? In quibus erant podagrici quamplurimi, alii per ætatem annorum lumine temporali privati, in quorum erat numero beatus Felix, d Abdiritanus episcopus, habens jam in episcopatu XLIV annos; qui paralysi morbo percussus, nec sentiebat quidquam, nec penitus loquebatur. De quo nos maxime cogitantes, quod non posset jumento portari, suggessimus, ut a suis Rex peteretur, ut saltem eum, propere moriturum, Carthagini esse juberet, quod ad exilium nulla posset ratione perduci. Quibus ita fertur tyrannus cum furore dixisse: Si animali sedere non potest, jungantur boves indomiti, qui eum colligatis funibus trahendo perducant, quo ego præcepi. Quem ex transverso super burdonem e vinctum, quasi quemdam ligni truncum, toto itinere portabamus. Congregantur universi in Siccensem & Larensem civitates, ut illuc occurrentes Mauri sibi traditos ad eremum perduxissent.

[15] [Catholicorum in fide constantia,] Supervenientes igitur Comites duo, subtilitate damnabili, blandis sermonibus cum Dei confessoribus agere cœperunt: Quid vobis, inquiunt, videtur, ut ita pertinaces sitis, & domini nostri præceptis minime obtemperetis, qui esse poteritis in conspectu regis honorabiles, si ejus festinetis facere voluntatem? Statim, illis clamantibus & dicentibus ingenti vociferatione, Christiani sumus, Catholici sumus, Trinitatem, unum Deum inviolabilem confitemur; includuntur graviori quidem, sed adhuc latiori custodia, ubi nobis copia dabatur & introire, & verbum admonitionis fratribus facere, & divina mysteria celebrare. Ibi & infantuli fuere quamplurimi, quos genitrices materno sequebantur affectu, aliæ gaudentes, aliæ retrahentes: aliæ gaudebant se martyres peperisse, aliæ morituros * diluvio rebaptizationis nitebantur a confessione fidei revocare. Nullum tamen tunc nec blandimenta vicerunt, nec carnalis pietas aliquem inclinavit ad terram. Nam quædam quid tunc fecerit anus, breviter referre delectat.

[16] Dum iter ageremus cum Dei exercitu comitantes, & forte magis noctibus promoveremur propter solis ardorem, [& mirum illius in anu exemplum.] conspicimus mulierculam sacculum & alia vestimenta portantem, manu infantulum unum tenentem, atque in his sermonibus consolantem: Curre Domine meus: vides universos Sanctos quomodo pergunt & festinant hilares ad coronas? Quam nos cum increparemus, quod importuna videretur aut viris pro sexu jungi, aut exercitui Christi sociari, respondit: Benedicite, benedicite, & orate pro me & pro isto nepote parvulo meo, quia etsi peccatrix, filia sum quondam Quiritanæ * civitatis Episcopi. Cui nos: Et quare ita abjecta ambulas, & qua ratione de tam longo itinere huc pergere demonstraris? Quæ respondit: Cum hoc servo vestro parvulo ad exilium pergo, ne inveniat eum solum inimicus, & a via veritatis revocet ad mortem. Ad hæc verba repleti lacrymis, nihil dicere valuimus, nisi ut voluntas fieret Dei.

[17] Sed ubi adversarius, qui jam forte dicebat: Partibor spolia, [Exules carceris fœtore,] replebo animam meam, interficiam gladio meo, dominabitur manus mea: nullum potuit occupare, inquirit angusta & teterrima loca, in quorum conclavibus Dei exercitum coarctaret. Tunc eis etiam visitationis humanæ negata consolatio, puniuntur & custodes fustibus, & graviter affliguntur, jactantur confessores Christi super invicem angustia coarctante, unus super alium ut agmina locustarum, & ut proprie dicatur, ut grana pretiosissima frumentorum. In qua constipatione secedendi ad naturale officium nulla ratio sinebat loci, sed stercora & urinam, urgente necessitate, ibidem faciebant, ut ille tunc fœtor & horror universa pœnarum genera superaret: ad quos aliquando dantes ingentia munera Mauris, dormientibus Vandalis, vix clam admissi sumus intrare. Qui introeuntes, veluti in gurgite luti usque ad genua cœpimus mergi, illud tunc Hieremiæ videntes fuisse completum: Qui nutriti sunt in croceis, amplexati sunt stercora sua. Quid multa? præcepti sunt, undique perstrepentibus Mauris, ad iter ubi destinati sunt, præparari *.

[18] Exeuntes itaque die Dominica, linita habentes stercoribus vestimenta, [& itineris incommodis cruciati,] facies simul & capita, a Mauris tamen crudeliter minabantur, hymnum cum exultatione Domino decantantes: Hæc est gloria omnibus Sanctis ejus. Aderat enim ibi tunc beatus pontifex Cyprianus f Unizibirensis Episcopus, consolator egregius, qui singulos pio & paterno fovebat affectu, non sine fluminibus currentium lacrymarum, paratus pro fratribus animam ponere, & se ultroneum, si dimitteretur, talibus passionibus dare, qui totum, quod habuit, egentibus fratribus in illa tunc necessitate expendit. Quærebat enim occasionem, qualiter confessoribus sociaretur, ipse animo & virtute confessor: qui postea per multos agones & squalores carceris, ad exilium, quod desiderabat; cum exultatione perrexit.

[19] [a Catholicis honorantur;] Quantæ tunc multitudines de diversis regionibus & civitatibus, ad visendos Dei martyres occurrerint populorum, testantur viæ vel semitæ, quæ cum agmina venientium nequaquam caperent, per vertices montium & concava vallium concurrens turba fidelium inæstimabilis descendebat, cereos manibus gestantes, suosque infantulos vestigiis martyrum projicientes, ista voce clamabant: Quibus nos miseros relinquitis; dum pergitis ad coronas? Qui hos baptizaturi sunt parvulos fontibus aquæ perennis? Qui nobis pœnitentiæ munus collaturi sunt, & reconciliationis indulgentia obstrictos peccatorum vinculis soluturi? Quia vobis dictum est, Quæcumque solveritis super terram, erunt soluta & in cælis. Qui nos solennibus orationibus sepulturi sunt morientes? A quibus divini sacrificii ritus exhibendus est consuetus? Vobiscum & nos libeat pergere, si liceret, ut tali modo filios a patribus nulla necessitas separaret.

[20] [at a Mauris in via,] In his vocibus & lachrymis nullus jam pergere admissus est consolator, sed arctabatur multitudo ad currendum, ut ubi cannava g * erat præparata, laboriosam caperet mansionem: qui cum senes deficerent, & alii forte, etsi juvenes delicati, cœperunt hastilium cuspidibus ad currendum & lapidibus tundi: unde magis deficientes, amplius lassabantur. Post vero imperatum est Mauris, ut eos, qui ambulare non poterant, ligatis pedibus ut cadavera animalis mortui traherent per dura & aspera lapidum loca, ubi primo vestimenta, postea membra singula carpebantur. Quibus per gladios acutos petrarum, huic caput conterebatur, alii latera findebantur, & ita inter manus trahentium spiritum exhalabant: quorum numerum nequaquam valuimus colligere, multitudine coërcente.

[21] [& loco exilii crudeliter affliguntur.] Exaltatur tamen per totum aggerem publicum vilis sepultura Sanctorum, loquentibus tumulis. Reliqui habiliores ad solitudinis loca perveniunt, in quibus collocati, hordeum ad vescendum ut jumenta accipiunt. Ubi etiam venenatorum animalium atque scorpionum tanta esse dicitur multitudo, ut ignorantibus incredibilis videatur, quæ solo flatu etiam procul positis veneni virus infundat: ab scorpii autem percussu, nullum dicunt aliquando evasisse. Quorum feritas virulenta usque ad præsens tempus Christo defendente, nullum servorum ejus nocuisse docetur. Sed cum illic aluntur hordeaceis granis, postea & hoc ablatum est, quasi non poterat Deus, qui pluerat patribus manna, pascere & nunc tali exilio mancipatos.

ANNOTATA.

a De hac S. Fausti ecclesia legitur in Chronico Tironis Prosperi: Ætio & Studio consulibus, id est anno vulgaris æræ 454, Carthagine ordinatur episcopus Deogratias in Basilica Fausti die Dominico, VIII Kalendas Novembris. De hujus basilicæ magnificentia plura vide apud Ruinartium in Notis ad Librum 1 Victoris Vitensis Nota 25.

b Codex Colbertinus hunc vocat Quintinianum. Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum die 23 Maii eum Siccensem episcopum fuisse censet. An hoc solide probetur, vide in Actis nostris Tom. 5 Maii, ad diem 23, pag. 247.

c Sunt nomina duarum civitatum, quæ olim erant episcopales in Africa proconsulari. Sed hæ duæ sedes in Africæ notitia non explicantur.

d Felicis, & 4965 sociorum memoria celebratur in Martyrologio Romano 12 Octobris. Alii codices dicunt universim fuisse 4976. Vide de hac re Ruinartium in Hist. Persec. Vandal. pag. 168.

e Burdo interdum mulum, interdum baculum oblongum peregrinorum significat. Puto prioris vocis significationem hic magis congruere.

f Hujus Cypriani aliorumque supra memoratorum festum recolunt vulgata Martyrologia XII Octobris.

g Cannava apud mediæ ætatis auctores significat locum subterraneum, quod hic sensui non repugnat.

* al. ventilatoris

* al. nisi

* al. moliendo

* al. Zuritanæ

* al. properare

* Chiffl. cannaba

CAPUT III.
Hunericus per epistolam Catholicos episcopos ad disputandum de fide convocat. S. Eugenii responsum & miraculum. Disputatio cum Arianis.

Cogitat acriora adversus Ecclesiam Dei, ut qui membra aliqua absciderat, totum laniando perderet corpus. Nam die Ascensionis Domini; [Hunericus Africæ episcopos per epistolam,] legato Zenonis Imperatoris Regino præsente a, legendum in media ecclesia Episcopo Eugenio dirigit præceptum tali tenore conscriptum; quod etiam universæ Africæ, veredis currentibus, destinavit: Rex Hunericus Vandalorum & Alanorum b, universis Episcopis Homousianis c: Non semel, sed sæpius, constat esse prohibitum, ut in sortibus Vandalorum sacerdotes vestri conventus minime celebrarent, ne sua seductione animas subverterent Christianas. Quam rem spernentes plurimi, reperti sunt contra interdictum Missas in sortibus Vandalorum egisse, asserentes se integram regulam Christianæ fidei tenere. Et quia in provinciis a Deo nobis concessis scandalum esse nolumus, ideo Dei providentia cum consensu sanctorum Episcoporum nostrorum hoc nos statuisse cognoscite, ut ad diem Kalendarum Februariarum proxime futurarum, omissa omni excusatione formidinis, omnes Carthaginem veniatis, ut de ratione fidei cum nostris venerabilibus Episcopis possitis inire conflictum, & fidem Homousianorum, quam defenditis, de divinis Scripturis proprie approbetis, quo possit agnosci, si integram fidem teneatis. Hujus autem edicti tenorem universis Episcopis tuis per universam Africam constitutis direximus. Data sub die XIII Kalend. Junias, anno VII Hunerici.

[23] Cognoscentibus igitur, qui aderamus, simulque legentibus, [terret, & ad fidei certamen convocat.] contrita sunt extemplo corda nostra, & contenebrati sunt oculi nostri, & vere tunc dies festi nostri conversi sunt in luctum, & cantica in lamentationem, dum edicti tenor indicaret futuræ persecutionis furorem. Et præsertim ubi dixit: In provinciis nostris a Deo nobis concessis scandalum esse nolumus: quasi diceret: In provinciis nostris Catholicos esse nolumus. Tractatum est, quid fieret. Nullum invenit remedium imminens calamitas, nisi a sancto Eugenio rationabilis, si cor barbarum molliretur, suggerenda d daretur tali textu conscripta.

[24] [Illi per epistolam respondes S. Eugenius.] Quoties animæ vel vitæ æternæ ac fidei Christianæ causa tractatur intrepide, sicut regalis providentia compromisit, necesse est, ut, quod competit, suggeratur. Nuper potestas regia per Witaredum notarium parvitatem meam admonere dignata est, qui nobis de merito ac religione fidei præceptum ejus in ecclesia, præsente clero & plebe, recensuit. Ex cujus tenore cognovimus ad omnes coœpiscopos meos præceptum regium similiter emanasse, ut die constituta pro disputatione fidei veniatur. Quod nos venerabiliter accepisse suggessimus, cui præfato notario humilitas mea suggessit, debere etiam transmarinarum omnium partium, qui nobis sunt in una religione vel communione consortes, agnoscere, quia ubique regno ejus obtemperant universi, maxime quod totius mundi sit causa, non specialis provinciarum Africanarum tantummodo. Et quia secundo responso suggerendam me promisi oblaturum, merito suppliciter peto magnificentiam tuam, ut ad Domini & clementissimi Regis aures memoratam suggestionem meam perfere digneris, quo ejus clementia dignanter agnoscat, nos disputationem legis cum adjutorio Dei nullatenus declinare vel fugere, sed sine universitatis assensu nos non debere asserendæ fidei nostræ causas assumere. Quod petimus, ut benignitate, qua tantus est, & justitia sapientiæ suæ dignetur annuere. Data ab Eugenio Episcopo ecclesiæ Catholicæ Carthaginis.

[25] [Rex, habito per ministrum colloquio cum S. Eugenio,] Sed cum hæc suggestio a beato Eugenio offerretur, ille jam, qui conceperat dolorem, urgebatur iniquitatem gravius parturire: & ita sancto viro episcopo Eugenio per Obadum * præpositum regni sui mandasse videtur: Subde mihi universum orbem terrarum, ut sub potestate mea totus mundus redigatur, & facio, o Eugeni, quod dicis. Ad quod beatus Eugenius respondit, ut potuit *: Quod rationem, inquit, non habet, dici non debuit. Sic est hoc, quomodo si dicatur homini, ut per aëra feratur & volitet, quod moris non est humanæ naturæ. Dixi enim, si nostram fidem, quæ una & vera est, potestas regis cognoscere desiderat, mittat ad amicos suos: scribam & ego fratribus meis, ut veniant coëpiscopi mei, qui vobis nobiscum communem fidem nostram valeant demonstrare, & præcipue Ecclesia Romana, quæ caput est omnium ecclesiarum. Ad hæc Obadus: Ergo tu & Dominus meus Rex similes estis? Eugenius episcopus dixit: Ego non sum similis regis, sed dixi: Si veram cognoscere desiderat fidem, scribat amicis suis, ut dirigant nostros Catholicos Episcopos: & ego scribo coëpiscopis meis, quia Catholicæ fidei universæ una est cura.

[26] Hoc agebat Eugenius, non quia deessent in Africa, [doctissimos episcopos in exilium pellit,] qui adversariorum objecta refellerent: sed ut illi venissent, qui alieni ab eorum dominatu, majorem fiduciam libertatis haberent, pariterque oppressionis nostræ calumnias universis terris & populis nunciarent. Ille autem, qui nectebat dolos, audire noluit rationem, agens argumentationibus crebris, ut quoscumque Episcoporum audierat eruditos, variis insectationibus agitaret. Jam ad exilium Vibianense secundo Donatianum, impositis centum quinquaginta fustibus, miserat Episcopum, necnon & Sufetulensem Præsidium, virum satis acutum. Tunc & venerabiles Mansuetum, Germanum, Fusculum, & multos alios fustigavit e.

[27] Dum hæc geruntur, imperat ut cum nostræ religionis viris, [& suis interdicit commercium cum Catholicis.] illorum mensam nullus communem haberet, neque cum Catholicis omnino versarentur *, quæ res non ipsis aliquod præstitit beneficium, sed nobis maximum contulit lucrum. Nam si sermo eorum, dicente Apostolo, sicut cancer consuevit serpere, quanto magis communis mensa ciborum poterit inquinare? cum dicat idem Apostolus: Cum nefariis nec cibum habere communem. Sed cum ignis jam persecutionis accenderetur, & flamma infestantis ubique regis arderet, ostendit Deus noster quoddam miraculum per servum suum fidelem Eugenium, quod præterire non debeo.

[28] Fuit in eadem civitate, id est, Carthagine, quidam cæcus, [Cæcus ter in somno monitus,] civibus civitatique notissimus, nomine Felix: Hic visitatur a Domino, diciturque ei nocte per visum: (dies enim Epiphaniorum illucescebat) Surge, vade ad servum meum Eugenium episcopum, & dices ei, quia ego te ad illum direxi: Et illa hora, qua benedicet fontem, ut baptizentur accedentes ad fidem, continget oculos tuos, & aperientur, & videbis lumen. Qui tali visione commonitus, putans se, quomodo assolet, deludi per somnium, surgere noluit cæcus. Sed cum iterum vergeretur * in somnum, similiter ut ad Eugenium pergeret, compellitur. Rursus negligit, tertioque festinanter & graviter increpatur. Excitat puerum, qui ei solitus erat manum porrigere. Pergit veloci agilitate ad Fausti basilicam, orat & veniens cum ingentibus lacrymis, suggerit cuidam diacono *, nomine Peregrino, ut eum Episcopo nunciaret, indicans se habere aliquod secreti genus intimandum. Audiens Episcopus, jussit hominem introire. Jam enim ob celebritatem festivitatis, hymni nocturni per totam ecclesiam canente populo concrepabant. Indicat cæcus antistiti ordinem visionis suæ, dicitque illi: Non te dimittam, nisi mihi, sicut a Domino jussus es, reddideris oculos meos. Cui Eugenius sanctus: Recede a me, frater; peccator sum & indignus, & super omnes homines delinquens, utpote qui & in hæc tempora servatus sum. Ille autem tenens genua ejus, aliud non dicebat, nisi illud, quod jam dixerat: Sicut jussum est, redde mihi oculos meos.

[29] Attendes quoque Eugenius inverecundam credulitatem, [a S. Eugenio illuminatur.] & quia jam tempus urgebat, pergit, cum eo, comitante Officio clericorum, ad fontem. Ubi fixus genibus cum ingenti gemitu, pulsans singultibus cælum, crispantem benedixit alveum fontis, & cum completa surrexisset oratione, ita cæco respondit: Jam tibi dixi, frater Felix, peccator homo ego sum: sed qui te visitare dignatus est, præstet tibi secundum fidem tuam, & aperiat oculos tuos, simulque vexillo crucis consignat oculos ejus; statim cæcus visum Domino reddente recepit. Quem secum quousque universi baptizarentur, ibi detinuit ob hoc, ne tanto miraculo populus excitatus, virum contereret, qui receperat lumen. Fit postea manifestum Ecclesiæ universæ. Procedit ad altare cum Eugenio, sicut moris est, qui fuerat cæcus, suæ salutis oblationem Domino redditurus. Quam Episcopus accipiens, altari imposuit. Fit strepitus gaudio provocante irrevocabilis populorum: statim nuncius pergit ad tyrannum. Rapitur Felix, inquiritur ab eo, quid factum sit, qualiterque receperit lumen. Dicit illi ex ordine totum, dicuntque Arianorum Episcopi: Hoc Eugenius per maleficia fecit. Et quia oppressi confusione, lumen non poterant nubilare, eo quod Felix universæ civitati manifestus esset & notus, tamen volebant eum, si fas esset, necare, quomodo Judæi suscitatum Lazarum cupiebant occidere.

[30] [Episcopi Catholici ad disputationem convocati,] Appropinquabat jam futurus dies ille calumniosus Kalendarum Februariarum, ab eodem statutus. Conveniunt non solum universæ Africæ, verum etiam insularum multarum Episcopi, afflictione & mœrore confecti. Fit silentium diebus multis, quousque peritos quosque & doctissimos viros interim separaret, calumniis appositis necandos. Nam unum ex ipso choro doctorum, nomine Lætum f, strenuum atque doctissimum virum, post diuturnos carceris squallores incendio concremavit, æstimans tali exemplo timorem incutiens reliquos se elisurum. Tandem venitur ad disputationis conflictum, ad locum scilicet, quem delegerant adversarii. Evitantes igitur nostri vociferationis tumultus, ne forte postmodum Ariani dicerent, quod eos nostrorum oppresserit multitudo, eligunt de se nostri, qui pro omnibus responderent decem. Collocat sibi Cirila cum suis satellitibus in loco excelso superbissimum thronum, adstantibus nostris, dixeruntque nostri Episcopi: Illa est semper grata collatio, ubi superba non dominatur elatio: sed ex consensu communi venitur, ut cognitoribus decernentibus, partibus agentibus, quod verum est, agnoscatur. Nunc quis erit cognitor, quis examinator, ut libra justitiæ, aut bene prolata confirmet, aut prave assumpta refellat?

[31] [fidei suæ rationem reddunt.] Et cum talia & alia dicerentur, notarius Regis respondit: Patriarcha Cirila dixit, aliquos vestrum superbe & illicite sibi nomen Catholicorum usurpasse. Nostri testati dixerunt: Dictum fuit: Legatur nobis, quo concedente istud sibi nomen Cirila assumpsit. Et exinde strepitum concitantes, calumniari adversarii cœperunt. Et quia hoc nostri petierant, ut saltem si examinare non licebat, prudenti multitudini vel expectare liceret, jubentur universi filii Catholicæ Ecclesiæ qui aderant, centenis fussibus tundi. Tunc clamare cœpit beatus Eugenius: Videat Deus vim, quam patimur: cognoscat afflictionem persecutionum, quam a persecutoribus sustinemus: conversique nostri, Cirilæ dixerunt: Propone quod disponis. Cirila dixit: Nescio Latine. Nostri Episcopi dixerunt: Semper te Latine esse locutum manifesto novimus, modo excusari non debes, præsertim quia tu hujus rei incendium suscitasti. Et videns catholicos Episcopos ad conflictum magis fuisse paratos, omnino audientiam diversis cavillationibus declinavit. Quod ante nostri providentes, libellum de fide conscripserant, satis decenter sufficienterque conscriptum, dicentes: Si nostram fidem cognoscere desideratis, hæc est veritas, quam tenemus g.

ANNOTATA.

a Implicata hic admodum est lectionum varietas: nam alii legunt Rege non præsente. Alii; Regina præsente. Alii rege nostro. Nos vulgatam hanc lectionem dedimus, quam etiam ob plures rationes præfert Ruinartius in Notis ad librum 11 Victoris, nota 87, pag. 170.

b Hæc natio Vandalis sociata cum iis Hispaniam & Africam invasit.

c Sic vocati sunt Catholici a sua sententia, quod nempe dicerent Filium Patri ὁμοούσιον vel ὁμούσιον id est consubstantialem.

d Colligo ex sensu suggerendam (idem sentiendum de voce suggestio) hic significare, libellum supplicem vel simile quoddam scriptum.

e Horum omnium memoriam post Usuardum & Adonem agit Martyrologium Romanum VI Septembris.

f Hic fuit episcopus Leptinensis, ut vult Baronius, seu potius Neptinanus in Byzacena, ut patet ex Notitia provinciarum & civitatum Africæ. Ejus memoriam cum Sanctis mox memoratis celebrant vulgata Martyrologia VI Septembris. De eo plura habet Ruinartius in Notis ad Victorem Vitensem nota 98, pag. 173.

g Hic sequitur Catholica fidei professio, a Surio omissa, quæ apud Victorem Vitensem constituit librum tertium, apud quem videri potest. De illius auctore quædam diximus in Commentario prævio num. 27.

* al. Cubadum

* al. decuit

* al. vescerentur

* al. urgeretur

* al. subdiacono

CAPUT IV.
Arianorum calumniæ & fraudes.

Lib. IV, vict. vit.

Qui cum noster libellus legeretur oblatus, veritatis lumen nequaquam sufferre cæcis oculis potuerunt, insanientes, vocibus infrementes, graviterque ferentes, quare nos nomine nostro Catholicos dixerimus. Statimque mentientes suggerunt Regi de nobis, [Ariani falso accusant Catholicos,] eo quod strepitum fecerimus, audientiam fugientes. Qui eadem hora accensus & credens mendacio, festinavit facere quod volebat. Et jam conscriptum habens, & occulte cum eodem decreto per diversas provincias suos homines dirigens, Episcopis Carthagine positis, una die universæ Africæ ecclesias clausit, universamque substantiam Episcoporum & ecclesiarum, suis Episcopis munere condonavit. Nesciens quoque quid loqueretur, neque de quibus affirmabat, legem, quam dudum Christiani Imperatores nostri contra eos & contra alios hæreticos pro honorificentia Ecclesiæ Catholicæ promulgaverant, adversum nos illi proponere non erubuerunt, addentes multas de suis sicut placuit tyrannicæ potestati a.

[33] [& impium edictum obtinent contra eos,] Post hæc feralia edicta veneno toxicato transversa jubet cunctos Episcopos, qui Carthagine fuerant congregati, quorum jam ecclesias, domos & substantiam ceperat, in hospitiis, quibus erant, expoliari, & expoliatos foras muros propelli: non animal, non servus, non mutanda, quæ ferebant, vestimenta penitus dimittuntur: addens adhuc, ut nullus quempiam illorum hospitio reciperet, aut alimoniam præstaret. Qui autem hoc miserationis causa facere tentasset, cum universa domo sua incendio cremaretur. Sapienter tunc etiam profecti * Episcopi fecerunt, ut licet mendicantes exinde non abirent, quia si recederent, non tantum violenter omnino revocarentur, sed & mentirentur eos, sicut mentiti sunt, fugisse conflictum: maxime quia ubi reverterentur, jam nequaquam fuerat ecclesiis substantia, vel domibus occupatis.

[34] [qui frustra de injuria apud barbarum regem conqueruntur.] Dum ergo gementes in circumitu murorum nudo sub aëre jacerent, factum est, ut Rex impius ad piscinas exisset. Cui universi occurrere maluerunt, dicentes: ut quid taliter affligimur? Pro quibus malis forte commissis ista perpetimur? Si ad disputationem congregati sumus, quare expoliamur? Quare traducimur? Quare differimur, & sine ecclesiis & domibus nostris foras civitatem fame & nuditate laborantes, mediis stercoribus volutamur? Quos ille torvis oculis adspiciens, priusquam suggestionem eorum audisset, jussit super eos cum sessoribus equos dimitti, ut tali violentia possent non solum conteri, verum etiam necari. Quorum tunc multi contriti sunt, & præcipue senes & infirmi.

[35] [Hæretici episcopos adjuramentum inducere conantur,] Tunc deinde jubentur ad quemdam locum, qui dicitur Ædes Memoriæ, illi viri Dei occurrere, fraudem sibi nescientes aptatam. Ubi cum venissent, charta eis ostenditur. involuta, diciturque illis ista subtilitate serpentis: Dominus noster rex Hunericus, licet doleat, quod fueritis contemptores, & adhuc ejus voluntati obedire tardetis, ut ejus efficiamini religionis, cujus est ipse, nunc tamen bonum de vobis cogitavit. Si juraveritis ita, ut quod ista charta continet faciatis, dimittit vos ecclesiis & domibus vestris. Ad quod universi Episcopi responderunt: Semper dicimus, & diximus, & dicturi sumus: Christiani sumus, Episcopi sumus, Apostolicam fidem unam & veram tenemus. Factoque post confessionem fidei silentio modico, illi qui a rege fuerant destinati, festinabant extorquere Episcopis sacramentum.

[36] [quod simpliciores quidam præstant,] Tunc beati viri Hortulanus & Florentinianus Episcopi b, pro omnibus & cum omnibus, dixerunt: Nunquid animalia nos irrationabilia sumus, ut nescientes quid charta contineat, facile aut temere juremus? Acceleraverunt quoque illi a rege destinati scripturæ eis propalare tenorem, qui hujusmodi sermonibus fuerat coloratus. Sic enim calumniosa series continebat: Jurate, si post obitum Domini nostri Regis, ejus filium Hilderichum desideratis esse regem: vel si nullus vestrum ad regiones transmarinas epistolas direget: quia si sacramentum hujus rei dederitis, restituet vos ecclesiis vestris. Cogitavit tunc multorum pia simplicitas, etiam contra prohibitionem divinam sacramentum dare, ne Dei populus in posterum diceret, quod vitio sacerdotum, qui jurare noluerunt, non fuerint ecclesiæ restitutæ.

[37] Alii quoque astutiores episcopi, sentientes dolum fraudis, [prudentioribus jurare nolentibus.] nequaquam jurare voluerunt, dicentes, prohibitum fuisse Euangelica authoritate, ipso Domino dicente: Non jurabis in toto. Quibus ministri regis: Secedant in parte, inquiunt, qui jurare disponunt. Qui cum secederent, notariis scribentibus quis quid diceret, & ex qua civitate fuisset, exceptum est. Similiter factum est & de illis, qui minime juraverunt. Statimque pars utraque custodiæ mancipatur. Post vero fraus, quæ celabatur, apparuit. Jurantibus dictum est: Quia contra præceptum Euangelii jurare voluistis, jussit rex, ad civitates atque ecclesias vestras numquam redeatis, sed relegati, colonatus jure ad excolendum agros accipiatis: ita tamen, ut non psallatis neque oretis, aut ad legendum codicem in manibus gestetis: non baptizetis, neque ordinetis, aut aliquem reconciliare præsumatis. Similiter non jurantibus ait: Quia regnum filii domini nostri non optatis, idcirco jurare noluistis. Ob quam causam jussi estis in Corsicanam insulam relegari, ut ligna profutura navibus dominicis incidatis c.

ANNOTATA.

a Post hæc verba apud Victorem Vitensem sequitur impium regis Hunerici edictum, qua Catholicam doctrinam prohibet.

b De duobus his episcopis inter alios fit mentio in Martyrologio Romano 28 Novembris.

c Hinc patet, insulam Corsicam tunc Vandalorum dominio subditam fuisse.

* al. projecti.

CAPUT V.
Immania Tyranni tormenta & Catholicorum constantia.

Lib. V vict. vit.

Addidit itaque bestia illa, sanguinem sitiens innocentum, Episcopis necdum adhuc in exilium directis, per universas Africanæ terræ provincias uno tempore tortores crudelissimos destinari: [In generali persecutione mulier quædam cruciata,] ut nulla remansisset domus & locus, ubi non fuisset ejulatus & luctus, ut nulli ætati, nulli parceretur sexui, nisi illis, qui eorum succumberent voluntati. Hos fustibus, illos suspendio, alios ignibus concremabant. Mulieres & præcipue nobiles, contra jura naturæ nudas omnino in facie publica cruciabant. Ex quibus unam nostram Dionysiam a, cursim ac breviter nominabo. Cum viderent eam non solum audacem, sed etiam matronis ceteris pulchriorem, ipsam primo nisi sunt fustibus expoliatam appetere. Quæ cum pateretur, diceretque de domino suo secura: Qualiter libet cruciate, verecunda tamen membra nolite nudare: amplius illi magis furentes, celsiori loco vestimentis exutam constituunt, spectaculum eam omnibus facientes. Quæ inter ictus virgarum, dum rivuli sanguinis toto jam corpore fluitarent, libera voce dicebat: Ministri diaboli, quod ad opprobrium meum facere computatis, ipsa est laus mea. Et quia erat Scripturarum divinarum scientia plena, arctata pœnis, & ipsa jam martyr, alios ad martyrium confortabat. Quæ suo sancto exemplo universam suam patriam liberavit.

[39] [filium suum aliosque ad martyrium hortatur.] Quæ cum suum unicum filium admodum adhuc teneræ ætatis & delicatum, timore pœnarum formidolosum conspiceret, verberans eum nutibus oculorum, & increpans authoritare materna, ita confortavit, ut matre multo fortior redderetur. Cui inter crudelia verbera constituto, ita dicebat: Memento fili mi, quia in nomine Trinitatis in matre Ecclesia Catholica baptizati sumus: non perdamus indumentum nostræ salutis, ne veniens invitator vestem non inveniat nuptialem, & dicat ministris: Mittite in tenebras exteriores, ubi erit fletus oculorum, & stridor dentium. Illa pœna timenda est, quæ numquam finitur. Illa desideranda vita, quæ semper habetur. Talibus itaque filium solidans verbis, velociter martyrem fecit. Venerabilis vero adolescens, Majoricus nomine, in certamine confessionis spiritum reddens, cursum palmiferum consummavit. Amplexansque illa hostiam suam, quantis potuit vocibus Domino gratias agens, ad gaudium spei futuræ in sua domo maluit sepelire, ut quoties super sepulcrum ejus Trinitati preces effundit, alienam se a filio numquam esse confidat. Quanti igitur per eam in illa civitate, ut sati sumus, acquisiti sunt Deo, longum est enarrare. Nam & ejus germana, nomine Dativa, atque Leontia, filia sancti Germani Episcopi, cognatusque Dativæ venerabilis Emelius medicus, religiosus quoque Tertius, Trinitatis confessione præclarus, vel Sibidensis Bonifacius quanta pertulerint, qualibusque cruciatibus evisceratæ vel eviscerati sint, qui valet, ex ordine dicat.

[40] [Servi cujusdam supplicium.] Servus b quoque Tuburbitanæ civitatis majoris generosus & nobilis vir, pro Christo quas pertulit, quis explicet pœnas? Qui post cædes innumerabilium fustium, trochleis frequentibus elevatus, dum tota præ urbe penderet, hunc in sublime tollentes ictu celeri, dimissis iterum funibus canabinis, super silices platearum pondere corporis veniens, ut lapis super lapides corruebat. Sed & sæpius tractum, & lapidibus acutissimis defricatum, & cutibus separatis, pellis corporis lateribus dorsoque videres & ventre pendere. Iste jam temporibus Geiserici non valde dissimilia pertulerat, ne amici cujusdam sui secreta nudaret: quanto magis nunc, ut suæ fidei sacramenta muniret? Et si homini gratis fideliter exhibuit fidem, quantum debet illi, qui redditurus est pro fide mercedem.

[41] [Mulieris cujusdam Culusitanæ,] In civitate vero Culusitana c non valeo quæ gesta sunt nunciare, quia & ipsam quantitatem martyrum vel etiam confessorum impossibile est homini supputare. Ubi quædam matrona auctrix sui nominis Victoria, dum in conspectu vulgi continuato suspendio cremaretur, a marito jam perdito, filiis præsentibus, taliter rogabatur: Quid pateris conjunx? Si me despicis, vel horum, quos genuisti, miserere, impia, parvulorum. Quare oblivisceris uteri tui, & pro nihilo ducis, quos cum gemitu peperisti? Ubi sunt fœdera conjugalis amoris? Ubi societatis vincula, quæ inter nos dudum honestatis jure tabulæ conscriptæ fecerunt? Respice, quæso, filios ac maritum & regiæ jussionis implere festina præceptum, ut & imminentia adhuc tormenta lucreris, simul & mihi doneris & liberis nostris. Sed illa nec filiorum fletus, nec serpentis audiens blandimenta, affectum multo altius elevans a terra, mundum cum suis desideriis contemnebat. Quam cum jam continuatione suspendii vulsis humeris, etiam qui cruciabant, conspicerent mortuam, deposuerunt prorsus omni parte exanimem. Quæ postea retulit, quamdam sibi virginem adstitisse, atque tetigisse membra singula, & ilico fuisse sanatam.

[42] Qualiter autem Adrumentinæ civitatis civem Victorianum d, [& proconsulis Carthaginensis in fide constantia] tunc Proconsulem Carthaginis, prædicem, nescio, deficientibus verbis: quo in Africæ partibus nullus ditior fuit, qui etiam apud impium Regem pro rebus semper sibi commissis fidelissimus habebatur. Mandatur ei a Rege familiariter, diciturque, quod eum habiturus esset præ omnibus, si ejus præcepto facilem commodasset assensum. Sed ille vir Dei missis ad se tale dedit cum fiducia magna responsum: Securus de Deo & Christo Domino meo, dico, quæ regi dicatis. Subigat ignibus, adigat bestiis, excruciet generibus omnium tormentorum, si consensero, frustra sum in Ecclesia Catholica baptizatus. Nam si hæc præsens vita sola fuisset, & aliam, quæ vere est, non speraremus æternam, nec ita facerem, ut ad modicum atque temporaliter gloriarer & ingratus existerem ei, qui suam fidem mihi contulit creditori. Ad quod tyrannus excitatus, quantorum temporum, & quantis eum afflixerit pœnis, humanus sermo non poterit explicare. Qui tripudians in Domino, feliciterque consummans, martyrialem coronam accepit.

[43] Apud Tambaiensem quoque civitatem gesta quis queat certamina martyrum explicare? Ubi duo germani Aquisregiensis civitatis, [Duorum fratrum certamen pro fide.] sibi securi de Domino invicem juraverunt, & rogaverunt tortores, ut una pœna parique supplicio torquerentur. Et dum primo suspendio molibus lapidum pedibus alligatis tota die penderent, unus illorum petivit sese deponi, & sibi inducias dari. Cui frater alius, metuens ne fidem negaret, de suspendio clamabat: Noli, noli frater; non ita juravimus Christo. Accusabo te, cum ante thronum ejus terribilem venerimus: quia super corpus ejus & sanguinem juravimus, ut pro eo invicem patiamur. Ista dicens & alia multa, confortavit germanum ad prælium passionis. Qui clamans, ingenti voce dicebat: Adigite suppliciis, quibus vultis, & pœnis Christianos arctate crudelibus. Quod frater meus facturus est, hoc etiam ego. Quantis jam laminis ignitis adusti sunt, qualibus ungulis exarati, quibus cruciatibus torti, ipsa res docet, & quod eos ipsi tortores a sua facie projecerunt, dicentes: Istos imitatur universus populus, ut nullus ad nostram religionem penitus convertatur, & præcipue quia nulli livores, nulla pœnarum vestigia in eis penitus videbantur.

[44] In Typasensi vero quod gestum est Mauritaniæ majoris civitate, [Martyres præcisis linguis loquuntur.] ad laudem Dei insinuare festinemus. Dum suæ civitati Arianum episcopum ex notario Cyrilæ ad perdendas animas ordinatum vidissent: omnis simul civitas evectione navali de proximo ad Hispaniam confugit, relictis paucissimis, qui aditum non invenerant navigandi. Quos Arrianorum episcopus primo blandimentis, postea minis compellere cœpit, ut eos faceret Arianos. Sed fortes in Domino, non solum suadentis insaniam irriserunt, verum etiam publice mysteria divina, in domo una congregati, celebrare cœperunt. Quod ille cognoscens, relationem occulte Carthaginem adversus eos direxit. Quæ cum regi innotuisset, comitem quemdam cum iracundia dirigens, præcepit ut in medio foro congregata illuc omni provincia, linguas eis & manus dexteras radicitus abscidisset. Quod cum factum, Spiritu sancto præstante, ita loquuti sunt & loquuntur, quomodo antea loquebantur e. Sed si quis incredulus esse voluerit, pergat nunc Constantinopolim & ibi reperiet unum de illis subdiaconum Reparatum, sermones politos sine ulla offensione loquentem. Ob quam causam venerabilis nimium in palatio Zenonis Imperatoris habetur, & præcipue regina mira eum reverentia veneratur.

[45] [Ineffabilia martyrum tormenta,] Sed quis congruo sermone possit exequi aut coacervare diversitates pœnarum, quas ex jussu regis sui, etiam ipsi Vandali in suos homines exercuerunt? In ipsa quoque quæ gesta sunt Carthagine, si nitatur scriptor singulatim adstruere, etiam sine ornatu sermonis, nec ipsa nomina tormentorum poterit edicere. Quæ res hodieque posita in promptu demonstrat. Alios sine manibus, alios sine oculis, alios absque pedibus, alios truncos naribus auribusque intendas, aliosque videas nimio suspendio scapulis evulsis, caput, quod eminere solebat, in medio scapularum fuisse demersum, dum jugiter in altis ædibus suspendio cruciantes, impulsione manuum funibus agitatis, per vacuum aërem huc atque illuc faciebant vagari pendentes. Qui nonnumquam diruptis funibus, de illa altitudine suspensionis ictu valido corruentes, plurimi arcem cerebri cum oculis amiserunt: alii, confractis ossibus, spiritum continuo reddiderunt, alii post paulum exhalaverunt.

[46] Sed qui hoc fabulosum putat, Uranium Zenonis legatum interroget, [& matronæ constantissimæ virtus.] in cujus præsentia præcipue gesta sunt, illa scilicet causa, quia veniens Carthaginem, sese pro defensione Ecclesiarum Catholicarum venisse jactabat. Et ut illi ostenderet tyrannus, se neminem formidare, in illis plateis vel vicis plures tortores & crudeliores statuit, in quibus legatis moris est ascendendo ad palatium & descendendo transire, ad opprobrium videlicet reipublicæ ipsius, & in nostri jam deficientis temporis fæcem. Tunc igitur & quædam uxor cujusdam cellaritæ regis, nomine Dagila, quæ temporibus Geiserici multoties jam Confessor extiterat, matrona nobilis ac delicata, flagellis & fustibus omnino debilitata, exilio arido & invio relegatur, ubi nullus hominum forte consolationis gratia veniendi haberet accessum, relinquens cum gaudio domum, maritum simul & filios. Cui postea oblatum esse dicitur, ut in mitiorem eremum translata, frueretur, si vellet, solatio sociorum. Illa vero ingens sibi adesse credens gaudium, ubi nullus humanus esset consolantis affectus, ne fieret, supplicavit. Tunc etiam, Eugenio pastore jam in exilio constituto, universus clerus Ecclesiæ Carthaginis cæde inediaque maceratur, fere quingenti vel amplius. Inter quos quamplurimi erant lectores infantuli f, qui gaudentes in Domino, procul exilio crudeli truduntur.

ANNOTATA.

a Dionysiam, & filium ejus Majoricum aliosque hic sequentes colit Martyrologium Romanum 6 Decembris.

b Hic Servus in Martyrologio Romano colitur 7 Decembris. De errore Ferrarii occasione hujus martyris vide Ruinartium in Hist. Persec. Vand. part. 2, cap. 6.

c Urbs est in proconsulari provincia. De illius urbis situ & cum aliis confusione vide Ruinartium in Notis ad Notitiam ecclesiæ Africanæ Nota 33, pag. 236.

d De hoc sancto Victoriano, duobusque fratribus infra laudandis egerunt ad diem 23 Martii cum Martyrologio Romano Majores nostri, tom 3 Martii, pag. 460.

e De his confessoribus absque lingua loquentibus vide Æneam Gazensem testem oculatum, aliosque, quorum verba adducit Ruinartius in Historia Persec. Vandal. parte 2, cap. 7.

f De his lectoribus infantulis egimus in Commentario prævio num. 3.

CAPUT VI.
Libertas Murittæ diaconi; multorum exilium; puerorum in fide constantia, & Ariani episcopi impia sævities.

Sed libertatem tunc, dum media urbe cæderentur, Murittæ a Diaconi, ceteris liberiorem tacere non debeo. [Libertas Murittæ diaconi,] Fuit quidam Elpidoforus * nomine, nimium crudelis & ferus, cui fuerat delegatum, membra confessorum Christi suppliciis grassantibus laniare. Hic enim dudum fuerat apud nos in ecclesia Fausti baptizatus, quem venerabilis Muritta diaconus de alveo fontis susceperat generatum. Post vero dum apostataret, tantæ extitit feritatis adversus Ecclesiam Dei, ut superior omnibus executor persecutionis fuisset inventus. Quid multa? Dum primo presbyteri suppliciis macerandi ordine citarentur, post archidiaconum Salutarem arctatur pœnis memoratus Muritta. Fuit enim secundus in Officio ministrorum. Qui cum, Elpidoforo sedente & fremente, honorabilis senior cœpisset extendi, priusquam exueretur, clam forte, nescientibus cunctis, illa, quibus eum suscipiens de fonte dudum texerat, sabana b bajulabat, quibus ventilatis, simulque in ostensione cunctorum extensis, in his verbis totam ad fletum & lacrymas commovisse dicitur civitatem.

[48] Hæc sunt linteamina, Elpidofore minister erroris, quæ te accusabunt, [qua apostatam increpat:] dum majestas venerit judicantis, custodiente diligentia mea ad testimonium tuæ perditionis, ad demergendum te in abysso putei sulphurantis. Hæc te immaculatum cinxerant de fonte surgentem. Hæc te acrius persequentur, flammantem gehennam cum cœperis possidere: quia induisti te maledictionem sicut vestimentum, scindens atque amittens veri baptismatis & fidei Sacramentum. Quid facturus es miser, cum servi patris familias ad cœnam regiam congragare cœperint invitatos? Tunc te aliquando vocatum, terribiliter indignatus exutum stolam rex conspiciet nuptialem, dicetque tibi: Amice, quomodo huc venisti, vestem non habens nuptialem? Non video, quod contuli: non nosco, quod dedi. Perdidisti militiæ chlamydem, quam in tela * virgineorum membrorum decem mensibus texui, & tendicula Crucis extendens, aqua mundavi, & purpura mei sanguinis decoravi, non conspiciunt oculi mei: characterem non video Trinitatis: talis interesse non poterit epulis meis: ligate eum pedibus & manibus funiculis suis, quia se ipse voluntarie separare voluit a Catholicis dudum fratribus suis. Ipse funes extendit continuatos in laqueum, quibus & semetipsum vinxit, & alios, ne ad istud venirent convivium, impedivit. Juxta semitam multis scandalum posuit, quem nunc cum rubore perpetuo & dedecore sempiterno de convivio meo projeci.

[49] [Multi in exilium truduntur.] Hæc & alia Muritta dicente, igne conscientiæ ante ignem æternum obmutescens Elpidoforus torrebatur. Parantes itaque universi dorsa sua verberibus, alacres ad exilium pergunt. Quibus adhuc in itinere longioris viæ constitutis, destinantur, episcopis Arianorum suggerentibus, homines immisericordes ac violenti, ut illud, quod eis forte miseratio Christiana victui contulerat profuturum, crudeliter auferretur, quando unusquisque eorum libentius forte cantabat: Nudus exivi de utero matris meæ, nudum me oportet ad exilium pergere: quia Dominus novit esurientibus cibum porrigere, & in deserto vestire. Vandali namque duo sub Geiserico sæpius confessores, comitante matre, contemptis omnibus divitiis suis, cum eisdem clericis ad exilium perrexerunt.

[50] [Duodecim pueri a reliquis exulibus separantur,] De multitudine autem pergentium confessorum, id est, Ecclesiæ Carthaginis clericorum, suggerente quodam ex lectore c Teuchario * perdito, quos ille noverat vocales, strenuos atque aptos modulis cantilenæ, designatione signatione sua debere dicit duodecim infantulos separari, quos ipse, dum Catholicus esset, tunc discipulos habuit. Statim, illo suggerente, sub festinatione viro dimittuntur, & vi barbarici furoris bis senus numerus puerorum de itinere revocatur. Segregantur corpore, non spiritu, a grege Sanctorum. Qui timentes præcipitium, cum suspiriis lacrymarum ne divellerentur, constringebant manibus genua sociorum. Quos violentia tamen hæretica minacibus separans gladiis, Carthaginem revocavit.

[51] Sed dum cum eis quasi cum tali ætate jam blanditiis * ageretur, superiores suis inventi sunt annis, & ne obdormirent in morte, lucernam sibi Euangelici luminis accenderunt. [& fustibus cæduntur.] Indignantur ob hoc graviter Ariani, & se superatos a pueris erubescunt. Unde accensi, subdi fustibus jubent, quos jam ante paucissimos dies variis verberibus dissipaverant. Imprimuntur vulneribus vulnera, & rursum pœna restaurata crudescit. Factum est, Domino confortante, ut nec ætas minor deficeret in dolore, & magis animus cresceret roboratus in fide. Quos nunc Carthago miro colit affectu, & quasi duodecim Apostolorum, chorum conspicit puerorum. Una degunt, simul vescuntur, pariter psallunt, simul in Domino gloriantur.

[52] Illis diebus & duo negociatores Frumentius & alius Frumentius d ejusdem urbis, egregio martyrio coronati sunt. [Nomina variorum martyrum.] Tunc & fratres e, non natura, sed gratia, simul in monasterio commanentes, confessionis certamine expleto, immarcescibilem pervenerunt ad coronam, id est, Liberatus Abbas, Bonifacius diaconus, Servus subdiaconus, Rusticus subdiaconus, Rogatus monachus, Septimus monachus, Maximus monachus. Nam illo tempore crudelius Arianorum episcopi, presbyteri, & clerici, quam rex & Vandali sæviebant. Nam ad persequendum ipsi cum suis clericis ubique gladiis accincti currebant: sicut quidam episcopus inter illos ceteris crudelior, Antonius nomine, qui tam nefaria & incredibilia in nostros exercuit, ut narrari non queant.

[53] Fuit iste in quadam civitate proxima eremo, [S. Eugenius in exilium missus,] quæ Tripolitanæ provinciæ vicinatur. Qui ut bestia insatiabilis, Catholicorum sitiens sanguinem, huc illucque ad rapiendum fugientes * excurrebat. Nam impius Hunericus, sciens Antonii ferocitatem, in ipsis eremi partibus voluit sanctum Eugenium relegare. Quem dum custodiendum Antonius accepisset, ita eum arctiori custodia cinxit, ut nullum ad eum introire permitteret: insuper variis insidiarum atque pœnarum suppliciis extinguere cogitavit. Sed Eugenius sanctus, dum nostræ persecutionis defleret incommoda, & asperitate cilicii senile attereret corpus, nudamque super humum cubitans, stratum sacci sui rigaret imbribus lacrymarum, aliquando sensit infestum paralysis morbum.

[54] Quo nuncio in gaudia conversus Arianus, pergit festinus ad cubile eximii hominis Dei. [ab Ariano episcopo dire affligitur;] Et cum videret urgente passione verum pontificem balbutientia verba producere, cogitavit simul extinguere, quem superesse nolebat. Præcepit ut acetum asperum nimisque acerrimum quæreretur. Cui cum fuisset allatum, venerabilis senis recusantibus & nolentibus faucibus ingerebat. Nam si communis Dominus, qui ad hoc venerat, ut potaret *, cum gustasset, noluit bibere: quanto magis iste servus & confessor fidelis omnino nollet, nisi hæretica feritas ingessisset? Ex quo aceto, præsertim illi passioni noxio, morbus accipit augmentum; cui pietas Christi misericorditer subveniens, postea sanum exhibuit.

[55] Alium autem nostrum episcopum Habetdeum f, similiter relegatum, Tamallumensis civitatis, in qua Antonius fuerat, quantum potuit infestare, [Episcopus Habetdeum ab eodem frustra vexatus,] res ipsa demonstrat. Nam cum diversis eum persecutionibus affligeret, nec posset eum facere Arianum, videretque Christi militem semper in confessione constantem, promiserat suis, dicens: Nisi eum nostræ fecero religionis, non sit Antonius. At ubi in sua promissione minor inventus est, suggerente sibi diabolo, cogitat aliud. Pedibus manibusque ligatis, vinculis ingentibus arctat episcopum, oreque obturato, ne lingua clamaret, aquam corpori ut putabat rebaptizationis spargit: quasi valeret conscientiam ligare cum corpore, aut non adesset, qui audit gemitus compeditorum, & cordis secreta rimatur: vel superare posset aqua mendax tantæ voluntatis propositum, quod jam homo Dei metantibus * lacrymis miserat ligatum in cælum.

[56] Exuit statim virum vinculis, & tali quasi gaudens prosequitur voce: [acriter eum reprehendit.] Ecce jam frater Habetdeum noster, Christianus effectus es. Quid ultra facere poteris, nisi ut voluntati consentias regis? Cui Habetdeum: Illa est, impie Antoni, mortis damnatio, ubi voluntatis tenetur assensio. Ego fidei meæ tenax, vocibus confitens crebris, quod credo & credidi, clamando desendi. Sed & postea quam catenis vinxisti, & oris januam oppilasti, in prætorio cordis violentiæ meæ, scribentibus angelis, gesta confeci, & lectitanda Imperatori meo transmisi.

ANNOTATA.

a Hunc Murittam aliquot Martyrologia singillatim memorant die 24 Martii; at communiter ejus memoria cum Eugenio, Salutari, aliisque celebratur hac 13 Julii.

b Sabanum, a Græco σάβανον, idem est quod linteum, quod Hispani etiam dicunt sabana vel savana. De hac voce plura inveniet curiosus lector in Notis ad vitam S. Zozimi 24 Januarii tom. 2, pag 608.

c Videtur legendum exlectore uno vocabulo; ut ostendatur, hunc olim ecclesiæ lectorem, postea apostatam fuisse.

d De his duobus Frumentiis meminit Martyrologium Romanum 23 Martii.

e Hos septem confessores memorat Martyrologium Romanum die 17 Augusti. Sed Maximus, qui illic vocatur puer, hic vocatur monachus. Poterit de iis agi eo die, ac dari eorum Passio ex Ruinartio pag. 101, quam a Victore Vitensi conscriptam censet.

f Varu fuerunt in Africa hujus nominis episcopi, de quibus vide Ruinartium part. 2, cap. 6.

* Helpidiphorus

* al. tutela

* al. Theutorico

* al. non blanditiis

* al. rugiens

* al. ut pateretur

* al. manantibus

CAPUT VII.
Violentia Arianorum episcoporum; feminæ Catholicæ zelus, & patheticus auctoris epilogus.

[Ariani præter alias vexationes,] Erat quidem generalis ista violentia tyrannorum. Nam Vandali pro hac re ubique fuerant destinati, ut transeuntes itinera, sacerdotibus suis adducerent jugulandos; ac ubi eos fallacis aquæ gladio peremissent, indicium eis perditionis, Scriptura teste, tradebant, ne alibi sua violentia traherentur: quia non licebat sive privatis, sive negotiatoribus alicubi transire, nisi scriptam characteris indicio suam miseri ostenderent mortem. Quod per revelationem servo suo Joanni olim ostenderat Christus, ubi dicit: Nulli licebit aliquid emere vel vendere, nisi qui habuerit characterem bestiæ in fronte sua & in manu sua.

[58] Nam & Episcopi atque presbyteri illorum cum armatorum manu nocturnis temporibus vicos & oppida circuibant, [Catholicos vi rebaptizant,] & sic despicatis postibus januarum aquam gladiumque gestantes, animarum prædones intrabant; & quos domi repererant, alios forte in lectulis soporatos, imbre igneo atque fulmineo respergentes, dæmoniaca vociferatione Christianos suos ipsi pariter vocitabant, ut ludum potius suæ hæreseos, quam aliquam religionem ostenderent. In quo minus capaces & ignari, impletum in se pollutionis sacrilegium putabant: prudentiores vero, nihil sibi, quod nolentibus atque dormientibus ingestum est, obesse gaudebant. Nam & multi eadem hora cinerem capitibus suis injecerunt: alii sese, vel quia factum est, cilicio lugubri texerunt: nonnulli cœno fœtido linierunt, & linteamina violenter imposita per fila consciderunt, atque in latrinas fœtidaque loca manu fidei projecerunt.

[59] Tali violentia, nobis videntibus, in Carthagine filius cujusdam nobilis annorum circiter septem, [& pueros rebaptizandos a parentibus avellunt.] jussu Cirilæ a parentibus separatus est, matre sine verecundia matronali solutis crinibus post raptores tota urbe currente, infantulo clamante ut poterat: Christianus sum, Christianus sum, Christianus sum. Cui Trinitatem vi his ternis vocibus declarantem os obturantes, insontem infantiam in suum gurgitem * demerserunt. Ita de filiis medici venerabilis Liberati a, factum esse probatur. Nam cum jussu regis cum uxore & liberis ad exilium mitti juberetur, cogitavit impietas Ariana a parentibus filios parvulos separare; quo posset per pietatis affectum, etiam virtutem prosternere genitorum, disjunguntur tenera pignora filiorum. Qui cum vellet lacrymas emittere, authoritate uxoria increpatur, & in ipso meatu exitus sui ilico lacrymæ siccaverunt. Ait enim ei conjunx: En propter filios, Liberate, perditurus es animam tuam? Computa eos non fuisse natos. Nam & ipsos omnino vindicaturus est Christus. Nonne vides eos clamantes & dicentes, Christiani sumus.

[60] Sed hæc mulier quid in conspectu judicum egerit, [Mirabilis cujusdam feminæ zelus,] tacendum non est. Nam cum ipsa & maritus, licet seorsum, carceris tamen custodia tenerentur, ita ut se penitus non viderent, mandatur mulieri, diciturque illi: Solve jam duritiam tuam. Ecce vir tuus paruit imperio regis, & noster factus est Christianus. Aitque illa: Videam illum, & faciam ego, quod voluerit Deus. Educta igitur de carcere, invenit virum suum stantem cum ingenti multitudine pro tribunalibus connexum: & verum æstimans, quod finxerant inimici, injecta manu apprehendens oram vestimentorum ejus gutturi proximam, videntibus omnibus, suffocabat eum, dicens: Per dite & reprobe, gratiæ Dei & misericordiæ ejus indigne, quare voluisti ad modicum gloriari, & in æternum perire? Quid tibi proderit aurum? Quid argentum? Numquid liberabunt te de camino gehennæ? Dixit & alia multa. Cui maritus respondit: Quid pateris mulier? Quid tibi videtur? Aut quid forte de me audire potuisti? Ego in nomine Christi Catholicus b permaneo, nec amittere potero aliquando, quod teneo.

[61] [Varii Catholici fame & frigore pereunt,] Tunc hæretici mendacii sui conscii & & detecti, fallaciam suam colorare minime potuerunt. Et quia superius de violentia immanitatis eorum breviter diximus, hanc plurimi metuentes, alii in speluncis, alii in desertis locis viri vel feminæ, nullo sibi conscio, sese claudebant, & ibidem, nulla succurrente sustentatione ciborum, fame vel frigore victi, contritum & contribulatum spiritum exhalabant, inter hæc afflictionis incommoda inviolatæ secum fidei securitatem portantes. Sic enim Cresconius c presbyter Mizentinæ civitatis, in spelunca Ziquensis montis repertus est, putrescente jam solutus cadavere.

[62] [Episcopus Habetdeum frustra libellum offert regi,] Et quia de sancto Habetdeum præfati jam sumus, pergit tunc ad Carthaginem, adire censuit nefarium Regem, ut conscientiam suam, quam semper familiarem Trinitatis habuit & amicam, etiam hominibus faceret manifestam: Nec eum retinere potuit Antonius, propter verecundiam suam. Offert impiissimo regi libellum in hac similitudine verborum: quid, quæso, jam cum projectis habetis? Quid cum eis quos exilio relegastis, quotidie dimicatis? Abstulistis substantiam; ecclesiis, patria domibusque privastis, sola anima remansit, quam captivare contenditis. O tempora, o mores! universus hæc mundus intelligit, & ipse qui persequitur, videt. Si fides dicitur, quam tenetis, quid veræ fidei membra tantis persecutionibus agitatis? Quid vobis cum exilio nostro? Quid vobis cum egenis in seculo, quorum est vita semper in Christo? Liceat saltem gaudere consortio bestiarum eis, quos abjecistis a facie omnium populorum. Dum hæc & his similia Pontifex dixisset, sceleratus tyrannus hoc ei mandasse perhibetur: Vade ad episcopos nostros, quod tibi dixerint sequere, quia ipsi hujus rei habere noscuntur per omnia potestatem. Sed neque Antonium hæc res ab insania potuit revocare, scientem se magis imperio regis ob hoc multum posse placere, Habetdeum vero episcopus, gaudens bono conscientiæ suæ, ad locum exilii maluit remeare d.

[63] [Auctor Actorum de Ariana crudelitate queritur,] Sed quid ad tot tantasque impietates respondebunt? Si disputare nitebatur de fide nobiscum barbara terocitas & hæresis Ariana, rationabiliter disputaret. Sed quando tenuit rationem, quæ a patre Deo Deum filium separat Salvatorem? Quare dolis & calumniis egerunt, & velut spiritus tempestatis, procella sui furoris totum subvertere voluerunt? Si disputatio necessaria fuerat episcopalis, quare suspendia, quare ignes, quare ungulæ, simul & cruces? Quare Arianorum serpentina proles, contra innocentes genera talia tormentorum invenit, qualia nec ipse Mezentius e exquisivit? Dimicavit contra innocentiam cupiditas furoris, & avaritia crudelitatis, ut & animas & perderet, & substantiam harpagaret. Si collatio desiderabatur, quare rapinæ rerum alienarum, non tantum sacerdotum, verum etiam omnium laicorum? Sed illi exspoliati lætati sunt, & rapinam rerum suarum cum gaudio susceperunt.

[64] Adsit jam, quæso, omnis ætas, omnis sexus, [& omnes Catholicos ad commiserationem invitat;] omnisque conditio, adsit, obsecro, omnis turba Catholici nominis, quæ gremio materno toto orbe gestatur, quæ sola germanum commodare novit affectum, quæ didicit a Paulo magistro, & gaudentibus collætari, & cum lugentibus lamentare. Conveniant simul ad domum nostri doloris, & paribus oculis fundamus flumina lacrymarum, quia causæ & fidei nostræ unum est negocium. Nullum volo ad condolendum mecum hæreticum convenire, qui forte addere concupiscit super dolorem vulnerum meorum, & gratulatur quotidie malis meis. Nolo, nolo ego extraneum, sed fraternum quæro affectum: nolo aliquem filiorum alienorum, quorum os locutum est vanitatem, & dextera eorum dextera iniquitatis: quia filii alieni semper mentiti sunt mihi, qui inveteraverunt & claudicaverunt a semitis suis. Isti dicunt mihi quotide: Ubi est Deus tuus, dum affligitur populus precioso agni sanguine comparatus? Inter quorum opprobria ego ad flagella paratus, cantare non desisto Domino flagellanti: Amove a me flagella tua, quia defeci, non a fortitudine manus tuæ, sed a persecutione hæresis Arianæ. Adveniant omnes, qui mecum angustæ viæ carpunt iter, & propter verba labiorum Dei vias custodiunt duras: & videant, si est dolor, sicut dolor meus. Quoniam vindemiatus sum in die furoris Domini: aperuerunt super me os suum omnes inimici mei, sibilaverunt & fremuerunt dentibus: dixerunt, devorabimus eam. En ista est dies, quam expectavimus: invenimus, vidimus.

[65] Adestote Angeli Dei mei, qui numquam deestis constituti in ministerio vestro, [Deinde angelos,] propter eos qui hæreditatem capessuri sunt æternæ salutis, & videte Africam totam, dudum tantarum ecclesiarum cuneis fultam, nunc ab omnibus desolatam: tantis ordinibus sacerdotum ornatam, modo sedentem viduam & abjectam. Sacerdotes ejus & seniores in desertis locis & insulis defecerunt, quærendo sibi escas ad manducandum, & non inveniunt. Considerate & videte, quia Sion civitas Dei nostri facta est vilis, facta quasi polluta menstruis inter inimicos suos. Manum suam misit hostis ad omnia desiderabilia ejus, quia vidit gentes invadere & ingredi atria sua, de quibus præceperas, ne introirent ecclesiam tuam. Viæ ejus lugent, eo quod nemo veniat in die festo. Egressus est a facie omnis decor & deliciæ, didicerunt vias asperas ambulare, virgines & juvenes ejus in aulis educati monasteriorum, abierunt in captivitatem Maurorum, dum lapides sancti * ejus disperguntur, non tantum in capitibus omnium platearum, sed etiam in locis squallidis metallorum. Dicite Deo nostro susceptori, & habentes fiduciam supplicandi, quoniam tribulatur, & venter illius turbatus est a fletu ejus: quia sedit inter gentes & requiem non invenit, nec est, qui consoletur eam. Quæsivit a Patribus Orientis, qui simul contristaretur, & non fuit: consolantem, & non invenit: dum manducaret in esca sua fel, & in siti sua potaretur aceto, sponsi & Domini sui passiones imitando, qui idcirco passus est pro ea, ut sequatur vestigia ejus.

[66] [Sanctosque invocat;] Deprecamini patriarchæ, de quorum stirpe generis nata est, quæ nunc laborat in terris. Orate sancti prophetæ, cognoscentes afflictam, quam antea vaticinante præconio cecinistis. Estote Apostoli suffragatores ejus, quam ut congregaretis, universum orbem, ascendente in vobis Domino, ut equi velocissimi cursitastis. Præcipue tu Petre beate, quare siles pro ovibus & agnis, a communi Domino magna tibi cautela & solicitudine commendatis? Tu sancte Paule, gentium magister, qui ab Hierusalem usque ad Illyricum prædicasti Euangelium Dei, cognosce quid Vandali faciunt Ariani, & filii tui gemunt lugendo captivi f: universique ingemiscite sancti simul pro nobis Apostoli.

[67] [ut ecclesiæ Africanæ succurrant.] Sed scimus, quia indignum est vobis pro nobis orare, quia ista evenerunt nobis, non ad probationem, quomodo sanctis, sed malis meritis supplicia debebantur. Sed & pro malis orate jam filiis, quia & Christus oravit etiam pro inimicis Judæis. Sufficiant castigationi, quæ juste illata sunt nobis, & jamjamque delinquentibus venia postuletur. Dicatur angelo percutienti: Sufficit; jam cohibe manum tuam. Quis ignoret hæc nobis probrorum nostrorum scelera procurasse, aberrantibus a mandatis Dei, & in lege ejus nolentibus ambulare? Sed prostrati rogamus, ut non spernatis vestros miseros peccatores, per eum, qui vos ad Apostolicum culmen provexit humiles piscatores. Tenuit sceleratissimus Hunericus dominationem regni annis septem, mensibus decem, meritorum suorum mortem consummans. Nam putrefactus & ebulliens vermibus, non corpus, sed partes corporis ejus videntur esse sepultæ. Sicut ille legis datæ transgressor rex quondam, ut asinus sepultus est, ita iste in brevi simili morte periit g.

ANNOTATA.

a De Liberato medico ejusque uxore & filiis egerunt Majores nostri ad diem 23 Martii, tom. III ejusdem mensis, pag. 461.

b Nomen Catholici semper fuit distinctivum veræ fidei, ut testatur Lactantius lib. 4, cap. 30. S. Augustinus contra epistolam Manichæi cap. 4 ait, hæreticos, peregrino alicui quærenti, ubi ad Catholicam conveniatur ecclesiam, non audere ostendere basilicam suam vel domum.

c Hujus Cresconii cum prædictis confessoribus 23 Martii meminerunt Acta nostra loco citato.

d Post hæc verba a Victore Vitensi describitur valida fames in Africa exorta, quam Surius omisit, quia historiam Eugenii parum spectat.

e Is fuit rex Tyrrhenorum notus sua feritate apud veteres Latinos scriptores.

f Hic in aliquibus Victoris Vitensis codicibus interseritur hæc ad B. Andream oratio: Tu Petri germane, & non in Passione dispar, gloriose Andrea, qui interpretaris virilis, quoniam viriliter certasti, considera gemitum Africani populi, & non displiceat tibi, sed interveni pro nobis ad Deum.

g Varia in variis codicibus est Victoris Vitensis clausula. Sed hæc loci restitutio ex Ruinartio facta mihi præplacet: nam videtur auctor alludere ad id, quod refertur Jeremiæ cap. 22, ubi propheta prædicit Joakim regi Judæ, quod sepultura asini esset sepeliendus putrefactus & projectus extra muros Jerusalem. Reliquæ autem lectiones vix sunt explicabiles.

* id est lavacrum

* al. sanctuarii

DE S. CHOLINDUCH MARTYRE
HIERAPOLI, UT VIDETUR, IN SYRIA.

SUB INITIUM SECULI VII.

SYLLOGE HISTORICA.

Cholinduch martyr apud Græcos, Hierapoli, ut videtur, in Syria (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Cultus, sexus distinctio, cognatio; elogia ex Synaxariis Græcis.

Hierapolis duplex potissimum distinguitur: unam Syria, alteram Phrygia sibi vendicat. Harum priorem Sanctæ nostræ assignamus, causam daturi paragrapho proxime sequenti, prolatis ejus gestis ex Auctoribus synchronis. De ea agunt Græci, apposito passim titulo Martyris, [In Synaxariis nota die non uno.] & cognomento Mariæ. Menæa impressa hoc die ipsam referunt; uti & eorum Index Ms. cum Maximo Cytherorum Episcopo. Sirletus vero eam habet XI hujus: Synaxarium Basilianum XII cum Menologio Slavo-Russico, apponente annum DLXXXVIII, quo vixerit: adde Supplementum ad Menæa impressa ex Synaxario Sirmondi & Ms. Chiffletii, ejusque Menæum, nec non Menæa Bibliothecæ Ambrosianæ eodem die XII. Consequens itaque est, nimis determinate dicere Henricum Valesium in Annotationibus ad cap. 20, libri 6 Euagrii, ejus diem natalem Græcos celebrare XI Julii, ut addit legi in Menologio, Sirleti intellige: præter quod nullum est ex modo allatis, quod ista die eam referat. Efformatio nominis multiplex est; nimirum Cholinduch, Golinducha, Chelinduche, Golinduch, Golanducha, Golauduch, Colinduca; & si quæ sunt aliæ ejusdem nominis metamorphoses; quibus lectorem morari nolim.

[2] Tomo 1 Julii pag. 634, inter alios Martyres locum etiam suum dedimus cum Sirleto S. Cholinducho, [Perperam Vossius virili sexui eam annumerat,] monentes nomen Cholinduch pariter haberi apud ipsum die XI hujus. Iidemne isti omnes, an diversi? Imprimis Martyrem relatum die tertio, distinguendum esse a nostra, evincit non modo virilis sexus, cui ipsum accensendum putamus ex terminatione nominis ejus; sed maxime hoc probant tempus, quo passus fuit, genusque ac comites martyrii; de quibus nos ibidem in eorum elogio: ut necesse sit duos ejusdem nominis sed diversi sexus martyres, diversis diebus inserere Fastis sacris; relatam vero die XI huc retrahere, ab hodierna haud distinctam: tametsi Vossius lib. 3, de Historicis Græcis pag. 416, virili sexui eam imperite annumerat, ita scribens: Golauduch ille a magis Persis variis excruciatus tormentis, martyris coronam accepit anno DXCIII, ut est apud eosdem (Euagrium ac Nicephorum) ac Theophylactum in historia Mauritii Imperatoris lib. IV, cap. XII.

[3] At vero si eorum, quos citat, textus vel levi oculo inspexisset, [e textibus, quos citat, erroris convictus.] non adeo turpiter hallucinatus fuisset. Euagrius quidem aptat titulum suum sanctæ matri Golanduch; cui consonat narratio inferius producenda; Theophylactus autem Simocattus ista habet, interprete Jacobo Pontano nostro: Refert autem fama, quo tempore Chosroës in regiam redierit, feminam vixisse apud Hierapolim Cholinducam nomine. Nicephorus ita loquitur: Tum temporis vero etiam Golinduch martyr vivens (ζῶσα in feminino genere) enituit. Quid clarius? Hæc utique præmia ferunt, qui aliena de cribunt, fontes non adeunt. Recte autem vocari potest S. Cholinduch a laudato Theophylacto martyr vivens aut viva: quia martyrii quidem pœnas, sive, ut cum Euagrio inferius citato loquar, diuturnum & laboriosum martyrium pertulit in vita, non vero palmam in morte tulit, naturali exitu perfuncta. Valesius loco citato illam ab Euagrio ita appellatam vult: quia post martyrium diu superstes vixit, quemadmodum scribit Nicephorus; quod nobis haud probari videbitur paulo post. Neque tamen scrupulo nobis duximus ipsam martyris nomine appellare, cum ita communiter vocetur a Græcis. Porro cognatam fuisse S. Siræ virginis, de qua tractatum XIII Maii, disco e titulo martyrii, ita referente: Certamen sanctæ martyris Siræ, martyrium passæ in Perside, cognatæ S. Cholinduchæ (quæ & ipsa martyrio coronata fuit) sub Chosroë, avo Chosroïs, qui hoc tempore regnat in Perside.

[4] [Elogia non omnia ejusdem auctoritatis: e quibus suspectum nobis supplementum ad Menæa excissa,] Duplex in promptu est elogiorum classis; alia quippe genuina ac sincera, ab Auctoribus synchronis ad posteros transmissa: alta vero fontes Metaphrasteis sordibus infectos sapiunt, ac fabulosis quisquiliis turgent; ut nimium quantium Græcis familiare est in hac parte loquaculos congerrones agere, ac scenæ servire potius quam veritati: quæ hujusmodi mercibus non leviter contaminatur. Istius farinæ censeo esse Acta in supradicto Supplemento narrata post duos sequentes versiculos, ipsius triumpho adaptatos:

Σκήνοῖς Γολινδουχ, εἰς Ἐδὲμ δὲ σκῆναί σοι
Τὸ τοῦ βαλσάμου, ὡς σκιάζουσαι νάπαι

Scenas Golinduch subit: at est scena illius,
Cæli fluentes balsamo, umbrosum nemus.

Αὐτὴ ἦν ἐκ Περσίδος συνοικήσασα ἀνδρὶ ἀρχιμάγῳ, επὶ μὲν βασιλέως Περσῶν Χοσρόου, Ῥωμαίων δὲ Μαυρικίου. Γενομένη δὲ ἐν ἐκστάσει, ὁρᾷ ἄγγελον Θεοῦ, τόπον αὐτῇ σκότους καὶ πυρὸς ὐποδεικνύοντα, ἐν ᾧ ἰδεῖν λέγεται τοὺς προγόνους αὐτῆς, τοῖς εἰδώλοις πιστεύοντας, καὶ ἕτερον φωτεινὸν, ἐν ᾧ ἐχώρευον, καὶ ἡγάλλον οἱ τοῦ Χριστοῦ λαθρεύοντες. Εἰσελθεῖν δὲ βουλομένη ἐν αὐτῷ, ἐκωλύετο επὶ τοῦ φαινομένου ἀγγέλου, ἀνεπιβᾶν εἶναι τοῖς ἀπίστοις λέγοντος τοῦτον τόπον, Αὐτίκα οὖν ἀνανήψασα, βαπτίζεται, καὶ Μαρία με ὀνομάζεται. Καὶ διὰ τοῦτο καταδικάζεται επὶ τοῦ ἀνδρὸς καὶ παρὰ τοῦ Βασιλέως, καὶ ἐκπέμπεται εἰς τὸ τῆς Λήθης φρούριον, καὶ διαγαγοῦσα ἐν αὐτῷ, χρόνους δέκα καὶ ὀκτὼ, καὶ μὴ πεισθεῖσα, εἰς λάκκον ἐκβάλλεται, ἐν ᾧ ἦν δράκων κατάπληξιν ἐμποιῶν τοίς προσιοῦσι. Καὶ τετραμηναῖον χρόνον ἐν τῷ λάκκῳ ποιήσασα, ἐξημέρωσέ τε αὐτὸν, ὡς αὐτῇ επικλίνεσθαι καὶ ἀναπαύεσθαι. Καὶ ἄσιτος μείνασα, χάριν ἔλαβεν ἐκ Θεοῦ μηκέτι ἀπὸ πείνης ἐνοχλεῖσθαι, μὴ δὲ προσδεῖσθαι ἀνθρωπίνης τροφῆς. Εἶτα ἐκεῖθεν ἀνελκυσθεῖσα, τῷ τοῦ Χοσρόου υἱῷ καθίσταται εἰς ἐξέτασιν, καὶ τύπτεται μάστιξι παρ᾽ αὐτοῦ, ἐξ ὧν ὁ μαστὸς αὐτῆς διαῤῥήγνυται, καὶ ἐν σάκκῳ αἰθάλλης καμιναίας ἐμβληθεῖσα τὴν κεφαλὴν, καὶ ἀσφαλισθεῖσα, ἔν τινι τόπῳ καταμόνας προσρίπτεται, καὶ ἀβλαβὴς διαφυλαχθεῖσα, ἐτέθη ἐν οἰκήματι, ἔνθα προσεθάχθησαν ἄνδρες ἀκόλαστοι, εἰσελθόντες ἐνυβρίσαι τὸ σῶμα αὐτῆς.

[5] Οἱ δὲ εἰσερχόμενοι, ταύτην οὐχ εὕρισκον κρυπτομένην παραδόξως ὑπό τινος ἀορασίας. [ex Synaxario Sirmondi,] Σφραγισθεῖσα οὖν τὸν τράχηλον, καὶ ἀπαγομένη τμηθῆναι τὴν κεφαλὴν, ὑπὸ ἀγγέλου ἐῤῥύσθη, ὃς ἀοράτως τὴν σφραγίδα σώαν ἐκ τοῦ τραχήλου αὐτῆς ἐκβαλὼν, τῷ ἀπαγόντι δημίῳ δέδωκεν ἀπολῦσαι αὐτήν. Τῆς δὲ δυσφορούσης ὑπὲρ τὸ μὴ παθεῖν ὑπὲρ τοῦ Χριστοῦ, ἐπιστὰς ὁ ἄγγελος, ξίφος κατέχων, πλήττει αὐτὴν κατὰ τοῦ αὐχένος, καὶ ἔδοξε τομὴν ἐργάσασθαι, καὶ τῆς τομῆς ὡς αἷμα ῥευσάσης, ἐξ οὗ καὶ τὰ περικείμενα αὐτῆς ἱμάτια ἐμολύνθησαν, καὶ ἰάσεις πολλὰς εἰργάσαντο. Ἡ δὲ Ἁγία παραγενομένη ἐν Ἱεροσολύμοις, καὶ προσκυνήσασα τοὺς ἁγίους τόπους, τισὶ μοναστερίοις παρέβαλλεν, ἐν οἷς ἡ δυσσεβοῦς Σεβήρου αἵρεσις ἐπολιτεύετο.

[6] Αἰτησαμένη δὲ παρὰ τοῦ Θεοῦ ἀποκαλυφθῆναι αὐτῇ, εἰ χρὴ προσελθεῖν τῇ κοινωνίᾳ αὐτῶν, [& Ms. Chiffletii;] ὁρᾷ ἄγγελον, δύο κατέχοντα ποτήρια, ἓν μὲν σκότους μεστὸν, καὶ ἕτερον φωτός. Τὸ μὲν οὖν τοῦ φωτὸς τῆς καθολικῆς Ἐκκλησίας ἐστί. Τὸ δὲ σκότους αἱρετικῶν. Παρακληθεῖσα δὲ ὑπὸ τοῦ κατὰ καιρὸν ἱερέως τῆς ἐκκλησίας παραγενέσθαι ἐν Κωνσταντινουπόλει, καὶ τὰ ἀγαθὰ τοῖς βασιλεῦσιν ἐπεύξασθαι, εἶπεν ἐγγυς εἶναι τὴν αὐτῆς μετάστασιν, καὶ εἰς τὸ χρεῶν ἀνάλυσιν. Ἐλθοῦσα οὖν ἀναμέσον τοῦ Νιτζιβίου καὶ τοῦ Δαρᾶς εἰς τὸ εὐκτήριον τοῦ ἁγίου Σεργίου, καὶ τῷ Θεῷ εὐχαριστήσασα, καὶ νόσῳ μακρᾷ κατασχεθεῖσα καὶ μέλλουσα ἐκλιμπάνειν, ηὔξατο παντὶ τῷ κόσμῳ σωτηρίαν, καὶ οὕτως τὸ πνεῦμα τῷ Θεῷ παρέθετο. Τελεῖται δὲ ἡ αὐτῆς σύναξις ἐν τῷ μαρτυρείῳ τοῦ ἁγίου Τρύφωνος, τῷ ὄντι πλησίον τῆς ἁγίας Εἰρήνης ἀρχαίας καὶ νέας.

[7] Erat ipsa (Golinduch) e Perside, cohabitans viro magorum principi, [quod & latine,] sub imperatore Persarum Chosroë, Romanorum autem Mauritio. In ecstasin vero rapta videt angelum Dei, qui ostendebat ipsi locum tenebrarum & ignis, in quo fertur vidisse majores suos, qui idola coluerant; & alium luminosum, in quo choreas ducebant & exultabant cultores Christi. In quem dum vellet intrare, prohibebatur ab angelo, qui ipsi apparebat, dicente, locum istum infidelibus impervium esse. Mox itaque ad meliorem mentem reducta, baptizatur, & Maria cognominatur. Qua de causa a viro, & ab Imperatore condemnatur, & dimittitur in custodiam Lethes; ubi exactis octo & decem annis *, & a proposito non dimota, injicitur in lacum, in quo erat draco, horrorem incutiens adeuntibus. Tribus autem mensibus in lacu morata, eum mansuefecit, adeo ut se ipsi inclinaret, & requiesceret. Cum vero absque cibo degeret, gratiam accepit a Deo, ut a fame non cruciaretur, & humano cibo non indigeret. Postea inde extracta, filii Chosroæ tribunali sistitur, flagrisque ipsius jussu cæditur. Unde mammilla ejus disrupta fuit; atque ipsa in saccum, fuligine camini instructum, capite projecta, at illæsa; in locum quemdam solitarium projicitur; at sine damno conservata, in domo ponitur, in qua constituti erant viri, ut eo ingressi, corpori ejus injuriam inferrent.

[8] [hic redditur:] Postquam intrassent, ipsam haud repererunt, mirabiliter absconditam, ut non videretur. Itaque, apposito ad collum signaculo, cum abduceretur, ut capite plecteretur, ab angelo liberata est; qui invisibiliter signaculum servavit integrum; a collo ejus ereptum; & lictori, eam abducenti, tradidit, ut eam dimitteret. Ubi autem ægre ferret, quod non pateretur propter Christum; angelus, qui adstabat, gladium tenens, percutit collum ejus, & scindenti similis apparuit, fluente e scissura sanguine, quo vestimenta ejus, quibus erat induta, respersa fuerunt, multasque sunt sanationes operata. Sancta vero Hierosolymam digressa, & loca sacra venerata, ad monasteria aliqua se appulit, Severi hæresi infecta. Cumque petiisset a Deo, ut sibi revelaret, an cum illis communicare par esset, angelum videt, tenentem duo pocula; unum quidem tenebrarum plenum, alterum vero luminis. Luminis autem, Catholicæ Ecclesiæ (symbolum est) tenebrarum vero hæreticorum. Accita porro ab eo, qui tum temporis erat Pontifex ecclesiæ, ut Constantinopolim tenderet, & illis, qui imperabant, bene precaretur; dixit prope adesse discessum suum, & debitam naturæ resolutionem. Postquam autem pervenisset ad medium Nisibis & Daræ ad oratorium S. Sergii, Deoque gratias egisset, longo morbo detenta, jamque defectura, precabatur toti orbi salutem, & sic spiritum Deo tradidit. Celebratur autem ejus solennitas in oratorio S. Tryphonis, quod est prope S. Irenæ antiquæ & novæ.

[9] [& notationibus illustratur.] Notat Rosweydus in Onomastico suo ad Vitas Patrum, locum Lethes (Græce λήθης) id est oblivionis, fuisse postremis temporibus apud Persas carcerem, cui Lethe nomen impositum; in quem nullus nisi capitali supplicio destinatus conjiciebatur. Addit nominis etymon ex Procopio lib. 1, de Bello Pers. Quidam enim casu fortuito in hunc carcerem injectus fuit; nec ejus apud illos, qui ipsum ei mancipandum judicabant, memoriam superesse lex sivit: sed prædictio calamitatis, ipsa fuit mors. Unde & denominationem hanc apud Persas accepit. Semel autem Armenorum Historia dicit per legem carceris Lethes dissolutam esse Persarum potestatem hoc modo &c. Paulus Diaconus Histor. lib. 17: In Perside autem est carcer, qui dicitur Lethe, & Rex Persarum multos a diversis gentibus in hoc conclusit una cum captivis civitatis Daræ. Porro de Dara, ab Anastasio Imperatore ex vico ignobili, in urbem evecta, sita in Mesopotamia ad limitem Persicum, & a Justiniano Imperatore non segniter munita, agit Procopius de Ædificiis lib. 2, cap. 1. Non procul inde Nisibis; de qua supra etiam mentio. Jam vero non mirum hic alicubi ad limites Persidis oratorium stetisse S. Sergio sacrum: non modo quia hic Martyr, ut ait Baronius ad annum 592, in Oriente celeberrimus fuit; sed etiam quia vota ab ipso Chosroë in periculis constituto, sedulo studio eidem nuncupata, fuisse, ibidem tradit. De quo videri potest Euagrius lib. 6, cap. 21. Et sequenti anno narrat, eumdem jam ad suum regnum restitutum, misisse ad Gregorium Episcopum Antiochenum, crucem multo auro & lapidibus pretiosis exquisite elaboratam, qua honorem Sergii, martyris incliti illustrari voluit. De templo antiquo S. Irenæ CPoli, a Constantino Magno ædificato; alioque ejusdem nominis novo, agit Cangius CPolis Christianæ lib. 4, pag. 147.

§ II. Alia quædam ejus elogia: Acta Sanctæ ex purioribus fontibus.

Quamvis Synaxarium Basilianum nihil habeat singulare, quod præter illa, quæ jam dedimus, hic referri mereatur; [Quid de S. Golinduch Synaxarium Basilianum,] tamen quia totus mensis Julius istius Synaxarii, ad calcem tomi primi excusus Græce, Latine vero redditus suo quoque die per omnes ejusdem mensis tomos vagari debet, visum est de more hic etiam eum Latinum reddere: Christi martyr Cholinduch e Perside fuit sub regno Mauritii. Dum vero cohabitaret viro magorum principi; videt in somnis angelum Dei, qui ostendebat ipsi locum luminosum, in quo justi ducebant choreas, & alterum tenebrosum, in quo idololatræ pœnas dabant. Dumque tentabat intrare in luminosum locum, prohibebatur, dicente angelo: Quod si non fias Christiana, non intrabis. Simul atque igitur e somno evigilasset, baptizatur. Quod ubi innotuisset viro suo, & Imperatori, inclusa est in custodia, cui nomen Lethe: deinde in lacum, in quo erat draco, per multos etiam annos immissa, variis modis cruciata est: & apposita ad collum bulla, ducebatur, ut capite plecteretur. Postquam autem angelus bullam abjecisset, salvam illam dedit lictori; qui Sanctam contristatam quod non pateretur propter Christum, percutiens spathula secundum collum, sanguinem quidem inde fecit effluere, at non abscidit caput. Post hæc cum vixisset, multisque prosuisset, migravit ad Dominum. Hæc ibi; quæ sunt compendium Synaxarii supradicti; cui fere consonant quæc habet Raderus noster parte 1 Viridarii Sanctorum a pag. 245, e Menæis impressis. Longe brevior est in rebus gestis Sanctæ recensendis Sirletus; pauca, quæ compendio refert, apud ipsum videri possunt die XI hujus.

[11] Multus etiam est in historia Golinduch pertexenda Nicephorus Callistus lib. 18 Hist Eccl. cap. 25, [ac Nicephorus Callistus?] nonnulla adjungens iis, quæ supra dedimus, nonnulla inde resecans; magis rem ex vero relaturus, si plura resecuisset. Magis Persicis prognatam dicit, Asmodoch scilicet patre, & Myzuch matre .. primario ex senatu viro in matrimonio collocatam, duos progenuisse filios. Et post triennium per exstasim extra se ipsam raptam, ab angelo divino dispensationis salutis nostræ mysterio esse initiatam; deinde Magis traditam tormenta plurima sustinuisse, ac miracula infinita & prodigia mirifica edidisse; identidem angelo, qui dux ejus fuit, ad eam veniente, & ut leviter & facile omnia perferret tormenta, curante: multas etiam res arcanas indicasse, utpote providentiæ gratiam a Deo consecutam. De dracone prudenter tacet; utinam plusculum sibi etiam temperasset in sequentibus! Postquam multos annos tormentis excruciata, coronam martyrii ferre concupivit, qui ei solitus erat apparere, angelus assistens, & juvenem quemdam ensiferum producens, desiderio ejus satisfecit: præcipiente namque illo, juvenis caput ejus ferro resecuit; & sanguis ejus e jugulo profluens in interiorem ejus lineam vestem femoribus tenus cruentatam manavit: quæ vestis innumera visa est edere miracula; atque illa etiam, post resectionem capitis, deinceps superstes vixit: Hæc satis. Reliqua, quæ habet, melius dabuntur ex scriptoribus synchronis. Interim nullo modo fit mihi verisimile aut credibile, quod asserit Valesius in Notationibus ad librum 6, cap. 20 Euagrii, Nicephorum Callistum Vitam ejus (Cholinduchæ) ac martyrium, & res gestas breviter descripsisse, sicut a Stephano Hierapolitano episcopo, qui librum de ejus Vita scripsit, acceperat. Superest, ut adeamus puriores fontes, defæcatas inde aquas hausturi; quarum adminiculo superiora, in quibus vera falsis videntur immixta, ex purgari queant a sordibus.

[12] [Dantur sinceriora ex Euagrio:] Laudatus Euagrius eodem libro 6, cap. 20 brevissime gesta Martyris perstringit interprete Valesio in hæc verba: Iisdem temporibus (egerat de Chosroë Juniore) Golanduch, martyr vivens ac spirans, apud nos mansit: quæ a Persarum Magis graviter excruciata, diuturnum & laboriosum martyrium pertulit, multaque miracula perpetravit. Porro ejus Vitam scripsit Stephanus antiquior, episcopus Hierapolitanus: qui claruisse legitur circa annum 598. Utinam ea aliquando erui possit, ut transmittat ad posteros plurima de hac Sancta scitu dignissima, quæ haud dubie ibidem describuntur, atque hactenus nos latent. At jacturam hanc utcumque compensat Theophylactus Simocattus lib. 5 cap 12, cujus textus, ex jam dicta fortasse Vita contractus, sive, quod præplacet, ex fama communi acceptus, ita habet ex versione Pontani nostri:.

[13] [& ex Theophylacto,] Refert autem fama, quo tempore Chosroës in regiam redierit (de quo Euagrius lib. 6, cap. 19; quemque Baronius anno 593 in regnum restitutum refert) feminam vixisse apud Hierapolim, Golinducham nomine; sed τίς καὶ πόθεν; quæ & undenam fuerit, secundum poëtam, dicatur sane, ut magnificentissima narratione perfruamur. Nata est Babyloniæ e magorum familia. Pater ejus de illustribus præfectis, vectigalibus Persicis exigendis præerat. Postquam vero ætate florescens, viro tempestiva esse cœpit, homini nobili desponsa est. Forte epulis cum marito accumbebat; cum visa est repente viribus defici, manereque immoto corpore, & longo intervallo sensibus convalescere. Qui casum intuebantur (si modo divinam hanc exstasim casum nominare licet) adolescentulam interrogant, quid ei acciderit. Respondet, acerbas alicubi sub terra pœnas constitutas; magnorum contra bonorum delicias Deum maximum colentibus decretas fuisse; quem Christiani religiose venerantes, a Persis irrideantur.

[14] [Acta Sancti] Tum vir ejus verba subsannare, perspectoque constanti illius Christianismi complectendi proposito, fustibus impingendis ad sanitatem reducturum arbitrari: necem insuper minitari, quam Persæ more majorum illis inferunt, qui magorum dogmata aspernantur. Sed illa divino amore mentem erecta, aures claudere; dicta in vento & aura scribere. Eidem alia quædam divina, præstantiorque illustratio contigit. Astitit enim angelus forma & veste fulgentissimus, iterum priora ei spectacula exhibens, & mox futurum mariti obitum prænuntians. Prædicta eveniunt: maritus diem suum obit: mulier relicta Babylonia, Nisibin proficiscitur; ibique Christianorum sacerdotes nacta, vicissim confitetur magnalia Spiritus: atque ab iisdem sacerdotibus vere cælesti & arcana Christianorum disciplina initiatur.

[15] Hoc ut magi compererunt, eam requisitum se in viam dant: [breviter describente.] Nisibi adsunt, & potissimum agunt, indeque secum abducere feminam conantur. Cum verbis actum agerent, tetro carceri eam longo tempore includunt: sed auxilio Dei omnia circumspicientis, eamque nullo tempore absque testimonio sibi relinquentis, angelo apparente e custodia exit; atque Romanorum provinciæ succedens, apud Hierosolymam insignem & inenarrabilem Dei magnificentiam divulgat, sacrisque precationibus ad sepulcrum magni Dei & Salvatoris nostri Jesu Christi effusis, & Crucem passi monimentum similiter venerata, Hierapolim regressa est: multaque eventura Chosroæ vaticinata (cum etiam Romanis de ejus ad ipsos perfugio ac transitione, antequam fieret, prædixisset) & vita exemplo angelico, atque ut decet Sanctos, tum animo tum corpore traducta, ab his rebus mortalibus discessit, tolerantiæque corona triumpho sempiterno redimita est. Brevis quidem, at sincera narratio: procul valere jussis oratoriis phaleris, adornationibus scenicis, & catastrophis parum verisimilibus; qualia superius in productis elogiis nonnulla notavimus, theatro aptiora, quam Actis Martyrum sinceris ac genuinis.

[16] [Quo tempore vixerit; quo loco obterit S. Cholinduch.] Ceterum non rari aut obscuri præluxerunt nobis characteres, ut de ætate, qua Sancta vixerit, statuatur. Hujusmodi characteres sunt Mauritius, Chosroës (Junior videlicet) Euagrius ac Theophylactus Simocattus; adde Stephanum Hierapolitanum, Vitæ scriptorem; e quibus arguimus, Sanctam floruisse exeunte seculo sexto, & forte etiam septimi initia attigisse. Utra vero Hierapolis, in qua videtur e vita migrasse, quantum colligimus ex textu Theophylacti num. 15, hic intelligi debeat; an Syriæ, ab eodem lib. 6 cap. 19 nuncupata metropolis Euphratesiæ; an vero Phrygiæ; non videtur ambiguum: nam si oculos conjiciamus in profectionem Sanctæ Nisibin versus, relicta Babylonia; venerationemque sepulcri ac crucis Domini nostri Hierosolymis, unde in civitatem Hierapolitanam regressa sit, de quibus loquebatur Theophylactus; non videtur alia Hierapolis hic posse intelligi, quam Hierapolis Syriæ in provincia Cyrrhestica; in qua supremos transegerit ac clauserit dies, inde in cælestem Hierapolim translata.

[Annotatum]

* melius infra: longo tempore.

DE S. MILDREDA VIRG. ABBATISSA
CANTUARIÆ IN ANGLIA.

CIRCA AN. DCC.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Mildreda Virgo abb. Tanetensis, Cantuariæ in Anglia (S.)

AUCTORE J. B. S.

§ I. Sanctæ cœnobium, in Taneti insula, ejusque fundationis occasio.

Cantia Angliæ provincia, a Belgio & Picardia non nisi freto divisa, qua parte ad Orientem & Septemtrionem in Oceanum quodammodo excurrit, angulum in extremis suis maritimis finibus protonait, [Hoc die colenda Sancta] qui qua continentem spectat, lato alveo circumseptus, insulam efformat, antiqua religione & sacris monumentis celebrem, quam inter alias sanctissimas virgines, virtutum & miraculorum fama illustriorem reddidit ea, qua de hic nobis agendum est, S. Mildreda, Mildrada, Mildrida seu Mildritha, e regio Anglo-Saxonum sanguine progenita, septuaginta sanctimonialium mater & institutrix, egregiis scriptorum Anglicorum encomiis laudata, de qua in Prætermissis olim locuti sunt Majores nostri XX Februarii, eam ad hunc diem, utpote natalem, remittendo his verbis: S. Mildredæ virginis corpus in monasterio S. Augustini Cantuariæ anno CIⅠƆCCLXII, X Kal. Martii in novo feretro positum est, ut in Chronico scribit Wilhelmus Thorn. pag. 1905. In Martyrologio Anglicano Wilsoni adscriptus huic diei natalis ejus in priore editione, in posteriori translatio, sicut & in Menologio Laherii. Ferrarius simpliciter ista habet: In Anglia, S. Mildredæ virginis. Citat in notis Molanum, qui ejus hoc die non meminit, sed XIII Julii, ut & Miræus in Fastis, tradit corpus Daventriam allatum. De Saussayo ibi etiam sermo est, sed nos de ipso agemus infra.

[2] [celebri parthenoni præfuit in Taneto insula,] Insulæ totius, cui nomen Tanet, seu Tanetum vel Tanatum, templorum ejus veterum & monasteriorum topographicam tabulam satis accuratam exhibet Monasticon Anglicanum tomo 1, pag. 84, quam hic, ut cimelium non contemnendum, ad operis nostri formam contrahi, in æs incidi & recudi curavimus, quamquam Monasticon istud eruditis notissimum sit, & in multorum manibus versetur. Neque enim dubitamus quin Catholicorum oculis placitura sint vetusta illa pietatis Anglicanæ specimina, atque adeo distinctior idea Mildrediani cœnobii, alias Menstrei dicti, cujus vestigia aliqua sive rudera superesse necesse est, cum in prædicta insula, prout in geographica Cantiæ mappa exprimitur, oppidum hodiedum aut pagus exstet, nomine Mynster, eo ipso, ni fallor, loco, quo olim S. Mildredæ monasterium visebatur, fluvio quam mari vicinius: cujus possessiones omnes qua demum ratione cujusque donatione ad cœnobium Cantuariense S. Augustini, cum Sanctæ ipsius sacro corpore transierint, fusius suo loco explicabit laudatum Thornii Chronicon; hodie earum superstes dumtaxat tristis memoria, a protestantibus Anglis in prædicto Monastico ad nos transmissa.

[3] [de qua satis mira narrantur.] Mira olim de Tanetensi ea insula memorasse dicitur Solinus, quæ Salmasius Isidoro tribuit; quasi ejus terra serpentum impatiens, eos, etiam in alias partes delata, plane enecaret, unde nomen ei inditum sit ἀπὸ τοῦ θανάτου, quam etymologiam falsam comprobant & quotidiana experientia, & scriptores Angli apud Blavium in Atlante Anglico pag. 159, ubi plura de Danorum in eam exscensionibus & repetitis cladibus invenies. Ad nos spectat, quod ibi de S. Augustino Anglorum Apostoto, non sine hæretico sarcasmo adjungitur, eum nempe multis post annis in hanc terram conscendisse, cujus benedictioni fœcunditatem adscripserint sacerdotes creduli, monachusque Gotcelinus exclamaverit: Felix tellus, Tanet, sua fœcunditate, sed felicissima tot deiferorum advenarum, imo tot civium supernorum hospitio! Egbertus rex Cantianorum tertius, ut Domnevam matronam, quam injuriis prius oneraverat, deliniret, latifundium hic concessit, in quo illa LXX virginibus velatis monasterium posuit, cui præfuit Mildreda, ob sanctitatem inter Sanctas relata, & Reges Cantii plurima contulerunt: sed imprimis Withredus, qui, ut morem ejus ævi adnotem, ex ipsius donatione ad cumulum confirmationis, cespitem terræ, quam donavit, super ipsum altare posuit. Quæ de Danorum grassationibus subjicit, melius ex Thornio referemus, ubi de historia translationis.

[4] Hic ad uberiorem cœnobii notitiam faciet, non solum expressa totius insulæ topographica tabula, [Commissum in SS. Etheldredo & Etheldrytho pueris parricidium,] verum etiam fundationis ejus occasio & historia, nullibi opportunius referenda, quam cursim perstringit Mabilio in Annalibus Benedictinis tomo 2, lib. 19, pag. 13, monasterium exstructum asserens anno Christi DCLXXII. Prædictam historiam a pluribus recentioribus traditam invenio, ast a nullo fusius aut distinctius quam a laudato Thornio, Chronici sui cap. 24, in varias partes a nobis dissecandam. Huc igitur spectat, quod habet sub initium, narrata prius, quam paragrapho 3 dabimus, S. Mildredæ prosapia, ubi sic pergit: Medio tempore mortuus est Ermenredus, qui reliquit duos filios suos prædictos, scilicet Ethelredum & Ethelbrytum fratri suo Ercumberto, ut eos custodiret, & cum adulti essent, eisdem hereditatem suam fideliter resignaret: qui per tempus, dum viveret, fratris desiderium adimplevit. Obiit tamen ante legitimam puerorum ætatem die sancti Deusdedit, & pueros prædictos Egbrito filio suo, in hereditatem regiam succedenti, attentius commendavit, sub forma & causa supradictis. Erat tunc quidam Regis præfectus, nomine Tunor, qui permissione & consensu regis Egbriti, prædictos parvulos, suos videlicet consobrinos, & fratres Dompnenæ apud Eastri interfecit, & eos sub regio solio abscondite sepelivit. Sed lux cælestis super innocentes lucens post mortem, scelus absconditum hominibus revelavit.

[5] Quod videns rex Egbertus multum expavit, & ea de causa post sororem eorum Dompnenam misit, [occasio fuit condendi cœnobii,] ut ipsa interfectionis pretium reciperet. Quæ veniens recepit terram in Thaneto, scilicet terram XLVIII aratrorum, ibique postea construxit monasterium monialium adjutorio regis illius. Hactenus recte & ad rem satis, nisi eam pluribus adornare visum esset, audi totam historiam: Iis sic actis, S. Theodorus archiepiscopus, & S. Adrianus abbas monasterii hujus, & clamor totius populi regem pro consensu parricidii arguebant, & suadent eidem, ut sororem juvenum occisorum accersat Dompnenam, & petat ab ipsa veniam pro scelere perpetrato. Accersita, venit rex tristis, veniam petiit, & dona plurima posuit coram ipsa. Illa vero munera renuit, & regi veniam concessit, hoc solummodo petens, ut ei daret locum in Thaneto ubi posset monasterium ædificare pro fratrum suorum memoria & regis indulgentia impetranda. Ipse petita concessit, & rogat dicere, quantum sibi placeat possidere. Respondit Dompnena; Quantum, inquit, cerva mea currere poterit uno cursu. Quo concesso, in conspectu regis & multorum procerum ac populi, in Thaneto emissa cerva currit velociter, rege & ceteris sequentibus, atque eventum rei exspectantibus.

[6] [cujus fabulosæ circumstantiæ rejiciuntur,] Isto tempore prædictus Tunor, invidus occisor innocentium, clamavit, Dompnenam incantatricem, & insipientem regem, qui terram eam fertilem & nobilem bruti animalis indicio tradidit auferendam. Necdum verba compleverat, & ira Dei ascendit super eum, & aperta terra ipsum miserum deglutivit. Sic subito sepultus & mortuus descendit ad inferna, agro & loco, in quo sic cecidit, nomen Timorsleap, ex eventu rei perpetim relinquendo. Hoc facto, timor & tremor venerunt super regem, & momordit eum conscientia maculata. Jam cerva rediens, excusso termino longo & lato quadraginta octo aratrorum, ad Dominæ suæ vestigia se recepit; & totum spatium terræ Dompnenæ rex tradidit & suæ posteritati ecclesiasticæ, beato Theodoro benedicente, & ista firmiter confirmante. Ipsa vero Dompnena, cum regis adjutorio, construxit cœnobium virginale, videlicet manerium de Menstre, & superiorem partem capellæ in eodem manerio, quam in honore beatæ Mariæ Virginis sanctus Theodorus archiepiscopus dedicavit. Postea ipsa Dompnena filiam suam Mildredam in partes transmarinas, ad monasterium virginum, quod Kalun vocatur, transmisit, ut ibidem imbueretur regulæ disciplina: quam illuc advenientem abbatissa ejusdem monasterii, cujus nomen Wilcoma, eam suscepit cum honore.

[7] [uti & plura S Mildredæ vitæ adjuncta.] Hactenus Thornius, historiam aliam subnectens de fornace accensa, in quam S. Mildreda, propositas nuptias aversata, jussu Wilcomæ abbatissæ conjecta fuerit, sed incolumis servata, de qua pluribus agendum erit paragrapho 3. Ceterum in ipsa nostra tabula, pro pictoris, opinor, arbitrio, delineatum habes præfatæ cervæ cursum; bellici ferme aggeris instar, qui an satis apte fingatur, plures haud dubie mecum dubitabunt. Ad quid enim adornandæ hujuscemodi satis nugatoriæ inventiones, ubi de Egbriti, seu Egberti regis pœnitentia constat, qua ductus ipse Dompnenam accersiverit, eaque interfectionis pretium receperit, terram videlicet in Thaneto quadraginta octo aratrorum, quibus figurandis determinandisque necessarius omnino non erat bruti animalis cursus, quem utcumque expenderis, sive ascendendo sursum, sive descendendo deorsum, nihil prorsus significare, fatearis necesse est. Ut verbo dicam, non magis mihi placet tota currentis cervæ narratio, quam fornax Kalensis in Gallia, de qua dicto § 3, latius disserendum. Tunoris meritam punitionem nemo negaverit, at vero an ita acciderit, quemadmodum hic memoratur, vadem equidem me non præbuero: id certum est, locum indicatum in ipsa etiam tabula, paulo infra medium, diserte expressum esse, sub nomine putei Thunor. Hæc de cœnobio ejusque fundatione; nunc de Sanctæ cultu ea referemus, quæ a Martyrologis, tum antiquis tum recentioribus, aliisque consignata sunt.

§ II. Sanctæ cultus ex Martyrologiis, elogia & reliquiæ.

Pro Sanctæ cultu stant Martyrologia, atque imprimis codex Usuardinus Ultrajectensis, seculo XII in Anglia auctus, [In multis Usuardinis signata,] quem Rosweydinum appellavimus, in quo hoc die ita legitur: Et Mildradæ virginis, sororis S. Lebuini, Deo dilectæ & in Cantia depositæ. Errat codicis scriptor dum S. Mildredam facit Lebuini sororem, nisi spiritualem dumtaxat intelligat, aut forte eo respiciat, quod jam tum reliquiæ ejus Daventriam in superiori Geldria vel potius Transisalania translatæ fuerint, & cum sacris sanctorum Lebuini & Marcellini lipsanis depositæ. Simplicius, sed corrupto numine eam annuntiat editio Lubeco-Col. Eodem die, S. Milaradæ virginis. Brevius etiam Grevenus: Mildredæ virginis. At Molanus distinctius: Item S. Mildradæ virginis in Cantia, jam in Daventriam translatæ. Rem pluribus explicat in Indiculo: S. Mildreda virgo sanctissima in Cantia sive Cantuaria claruit, habuitque tritavum Ethelbertum regem, quem Augustinus Anglorum apostolus convertit. Reliquiæ ejus Daventriam sunt translatæ, sed præcipuam portionem arbitror in Anglia remansisse: ex Legenda enim Sanctorum Angliæ, quæ nunc a manibus longius abest, alias notavi; an in Taneto quiescat, an Cantuariæ, altercationem esse, necdum sedatam. Natalis est tertio Idus Julii.

[9] Rem nitidius amplificavit is qui ex Molani schedis Natales Sanctorum Belgii collegit Petrus Louwius, [elogio ornatur in Natalibus Molani,] ita hoc die ex Legenda Sanctorum Angliæ & Martyrologio Ultrajectino rem deducens: In Cantia, S. Mildradæ virginis, in Daventriam translatæ: Quam Dompneva mater sacris studiis imbuendam, ultra mare misit ad Calum monasterium; ubi successu temporis abbatissæ propinquus Virginem adamavit, & ad nuptias, cooperante abbatissa, concitavit. Virgo autem supra firmam petram fundata, respondit abbatissæ: Quomodo doctrix castimoniæ, & dux virginum, ad corruptionem me allicis? Mater mea huc ad scholam direxit, non ad nuptias: pudicitiæ hic documentum quæsivi, non maritum, ad virtutum perfectionem veni, non ad matrimonium. Stupenda autem sunt, quæ ob hanc constantiam illata pertulit probra & supplicia. Reversa autem domum, cum virginibus septuaginta in Thaneto habitum religionis suscepit a Theodoro archiepiscopo, & consensu matris abbatissa consecrata est, & in ea congregatione plena virtutibus ad Dominum migravit, & cum magno honore est sepulta. Monasterium autem Dani piratæ combusserunt: unde postea reliquiæ translatæ sunt Cantuarium ad monachos S. Augustini, vel, ut canonici asserunt, ad suam D. Gregorii ecclesiam. Fortassis utraque ecclesia reliquias habet; sed & portionem aliquam inde Daventriensibus allatam esse, testantur supradicta verba Martyrologii Ultrajectensis.

[10] Neque sane de præfatis reliquiis, a quo, quando aut qua ratione Daventriam pervenerint, quidquam aliunde hactenus innotuit, [ob reliquias Daventriam translatas,] ut ex Molano accipere debuerit Saussayus quidquid de his in Gallicano suo Martyrologio tradidit, tum hoc die, tum, ut supra diximus, XX Februarii. Ita ibi habet in Supplemento: Daventriæ in Belgio, susceptio corporis S. Mildredæ virginis, cujus in isto Martyrologio natalis colendus signatur tertio Idus Julii. Tum hoc die: Daventriæ in Belgio, veneratio reliquiarum sanctæ Mildredæ virginis Anglicanæ Deo sacratæ in Calensi monasterio agri Parisiensis, quæ in Cathedrali sancti Lebuini ecclesia, cum corporibus sancti ipsius Lebuini, nec non beati Marcellini repositæ, transitus ejus hodiernum diem effecere celebrem. In quo hic erret Saussayus, satis manifestum est, ceterum ad Daventrienses reliquias quod attinet, ex eodem Molani fonte sua hausit Miræus in Fastis, qui, præmissa episcopatus istius a Paulo IV anno 1559 erectione, ita subjungit: In Cathedrali S. Lebuini basilica Daventriensi, quæ est viginti canonicorum, adservari solet pars reliquiarum S. Mildradæ virginis Anglicanæ & corpora sanctorum Lebuini & Marcellini.

[11] [de quibus aliqui nimis confidenter scripserunt.] Monasticum Wionis de sæpe dictis reliquiis paulo confidentius loquitur, ut ex ejus verbis intelliges: Cantiæ in Anglia, depositio S. Mildradæ virginis, Mervaldi regis occidentalium Merciorum filiæ, ac Pendæ regis neptis, quæ cum annis multis sanctissimam in monasterio insulæ Thanatos, sub disciplina regulari vitam duxisset, miraculis clara migravit ad sponsum: cujus reliquiæ ex monasterio S. Augustini in Cantia, ubi jacebant, postea in Daventriam translatæ sunt. Prætereo quæ breviter Dorganius & Menardus, tum quæ fusius memorat Bucelinus, pro his enim omnibus sufficiet Anglicanum Wilsoni, in posteriori editione paulo correctius, tametsi & istic in nonnullis aberrans: Minsterii (intellige Monasterii?) in insula Thanet, depositio sanctæ Mildredæ virginis, filiæ Mervaldi regis Merciorum, quæ in tenera ætate, contemptis mundi vanitatibus, secessit in Galliam, ibique se Deo dicavit in monasterio virginum apud Chellas prope Parisios. Verum postea in Angliam redux, & collectis in unum septuaginta aliis virginibus, abbatissa constituta est novi monasterii, quod a S. Theodoro, Cantuariensi archiepiscopo exstructum fuerat in insula Thanet, quod nunc Minsterium dicitur, ubi in summa vitæ sanctimonia animam cælesti sponso reddidit circa annum Domini sexcentesimum sexagesimum quartum. Varia adhuc supersunt in Anglia templa & monumenta in ejus honorem dicata, præsertim in civitatibus Londinensi & Cantuariensi. Quæ hic corrigenda sunt, ex aliis intelligentur.

[12] [Aliud Mahevii encomium.] Petrus in Catalogo lib. 11, cap. 68, paucis multa confundens, referri non meretur, sed notari possunt Castellani verba: In insula Thaneto, diœcesis Cantuariensis, S. Mildrithæ virginis abbatissæ, filiæ Mervali principis Merciorum, quæ in Calensi cœnobio, diœcesis Parisiensis educata fuerat. Reliquiæ ipsius translatæ sunt Daventriam in Transisalania. Postremum locum occupet (ne recentiores omnes referre cogamur) qui ex scriptoribus Anglis, in Ordinis sui trophæis longiorem orationem concinnavit Eduardus Mahevius, sic verbis suis rem complexus: In insula Taneto, vulgo Tenet, quæ Cantio adjacet, natalis S. Mildredæ virginis & abbatissæ, sororis sanctarum virginum Milburgæ & Mildgythæ, quæ nobilissimis, imo regiis orta parentibus, virtute & castitate multo exstitit illustrior, & demum hac vita mortali sanctissime transacta, æternam virginitatis & bonorum laborum, Domino donante, coronam accepit. Deinde vero ad textus sui confirmationem plures citationes accumulat ex Wigorniensi, Westmonasteriensi, Malmesburiensi, Harpsfeldio & aliis, quorum ferme omnium si non expressa verba, saltem sententias in Vitam a se adornatam transtulit Capgravius, cujus Legendam sequenti paragrapho nonnihil discutiemus.

§ III. Natalis, ætas, Acta, lectiones, translatio & miracula.

De sanctissimæ Virginis ortu & genere, quæ ei cum sancta sorore Milburga communia sunt omnia, agendum fuit ad hujus natalem diem XXII Februarii, [Sanctæ genealogia ex Thornio.] quod ubi solita sua diligentia præstitit Henschenius, laudatum supra Wilhelmum Thornium secutus, cujus textum ex dicto Chronici cap. 24, saltem pro iis qui Februario carent, referre non pigebit, sic iste genealogiam texit: Ethelbertus rex habuit ex regina Berta filium Edbaldum filiamque Ethelburgam, alio nomine Thate dictam, quæ data fuit Edwyno regi Northunhymbrorum in conjugem, quem S. Paulinus missus cum Ethelburga convertit ad fidem, & eumdem baptizavit cum sua gente. Immixtis aliis quæ huc non spectant, dicere debuit, ex Edbaldo processisse Ermenredum, qui genuit ex uxore sua Ostana Ethelredum & Ethebrytum, & sorores eorumdem Ermemburgam & Dompnenam, Ermemburgham & Ermemgriham. Fuerunt autem rex Egbertus & rex Lotarius & dicta Ermenhild & Ercongota filii Ercomberti regis, fratris Ermenredi & reginæ Sexburgæ, uxoris Ercumberti. Quo pacto familias sanctas conjungit. Dompnena autem, quæ secundum quosdam est dicta Ermemburga, traditur in uxorem filio Pendæ regis Merciorum, nomine Merwale, quæ genuit sibi filium, nomine Mersin, filiasque tres, sanctam Milburgam, sanctam Mildredam, & sanctam Milgitham, post quorum procreationem rex & regina, pro merenda vita æterna, Deo devoverunt castitatem. Hactenus Thornius; ex quo, quæ ibi sequuntur, § 1 dedimus.

[14] De vario matris nomine agit Mabilio sec. Benedictini 3 parte 1, pag. 444, ubi non solum Domnenam dictam fuisse, [De ætate variæ sunt opiniones,] sed etiam Ermenburgam, & per contractionem Erburgam appellatam observat: de qua re pluribus ante ipsum egerat Alfordus noster ad annum 668, num. 8, eam non Domnenam aut Dompnenam, ut Thornius passim, sec cum aliis Domnevam indigitans, oppositosque scriptorum Anglicanorum textus concilians. Atque his de nomine satis sublatæ videntur difficultates, ast non æque obvium est, certam sanctæ ejus filiæ Mildredæ ætatem figere. Et quidem Alfordus Martyrologium Anglicanum, quod anno 664 superius ejus obitum consignavit, rectissime refutat; at prorsus non video, quid ipsum impulerit, ut eumdem referret ad annum 676, cum eo tempore adhuc junior esse debuerit, & vixdum abbatissæ munus suscepisse, ut ex aliis mox erit manifestius. Laudatus Mabilio, loco proxime citato, dum eam seculo octavo cum matre Domneva & Milburga sorore connectit, id ut minimum indicare voluit, verosimillimum sibi esse, sanctam Virginem ad id usque tempus vitam suam protraxisse; quo certe sensim deducemur, si vera sunt quæ idem tradit in Annalibus suis Benedictinis tomo 2, lib. 19, num. 26, Tanetense monasterium conditum non fuisse ante annum sexcentesimum septuagesimum secundum.

[15] [non facile conciliandæ,] His enim positis, non solum certum est, S. Mildredam ante id tempus vita excedere non potuisse, verum etiam cum a tot virtutibus in eo cœnobio exercitatis in Actis laudetur, haud dubium videri potest, quin notabili aliquo temporis spatio antistitis munere perfuncta sit: nodus difficultatis in eo vertitur, ut quis alicunde educat, quamdiu in eo munere superstes fuerit. Sæpius jam citatum Wilhelmi Thornii Chronicon sic rerum seriem disponit, ut post hæc verba, ipsa vero Dompnena cum regis adjutorio construxit cœnobium virginale, videlicet manerium de Menstre, & superiorem partem capellæ … quam in honore beatæ Mariæ Virginis sanctus Theodorus archiepiscopus dedicavit: immediate subjungat; Postea ipsa Dompnena filiam suam Mildredam in partes transmarinas, ad monasterium virginum, quod Kalum vocatur transmisit, ut ibidem imbueretur regulæ disciplina. Id vero si admittimus, ut plane nihil est quo admittere prohibeamur, consequens primum est, eam saltem annis aliquot, saltem duobus aut tribus apud Kalenses commoratam fuisse, antequam in Taneto abbatissæ munus susciperat; alterum autem, obitum ejus nimium præcipitare scriptores Anglos, apud quorum nonnullos, prius mortua supponitur, quam exstructum fuerit ipsum Minstreium cœnobium, anno nimirum, ut iterum dicam, 672.

[16] [Verosimilius est seculum & attigisse.] Communior est opinio, obitum ejus figendum circa annum 680 (melius ait Mahevius eam circa id tempus claruisse) at rectius ascendit Castellanus ad annum circiter septingentesimum, a cujus calculo minime abhorrendum est. Quin imo cum sancta soror Milburga ad usque annum 722, vel ad 724, ut Mabilio censet, Wenlocensibus virginibus præfuerit, cur hæc nostra octavum seculum, saltem aliquousque ingredi non potuerit? Id que adeo statuendum videtur, nisi Edburgæ, quæ ipsi suffecta est, medii seculi & amplius regimen tribuamus, utpote quæ anno primum 751 mortua dicitur: unde in aliorum opinione, qui S. Mildredæ obitum an. 676, aut citius innectunt, sequeretur, Edburgam totis quinque & septuaginta annis Tanetensi cœnobio præfuisse, quod quam incredibile sit, nemo non videt. Interim tamen cum nulla certa vestigia suppetant, ex quibus determinatam epocham eruere liceat, mediam viam cum Castellano ingressus sum, Virginis transitum anno circiter 700 innectendo. Quot annis vixerit, magis etiam incertum est; uti & illud quod tam diserte asserebat supra Saussayus, Virginem Deo sacratam fuisse in Calensi monasterio agri Parisiensis: quod tamen longe facilius admitto, quam totam illam persecutionum, plagarum, & quidem perpessarum in clibano flammarum, ac mirabilis fugæ narrationem, quibus Legendam suam nimis quam liberaliter exornavit Capgravius: jam propius a nobis conveniendam.

[17] Recte supra notavit Molanus, stupenda esse, quæ ob constantiam illata pertulisse legitur probra & supplicia; addere poterat, tam prodigiosa esse, [Quæ in Actis incredibilia sunt,] ut apud cordatum neminem fidem inventura sint, præsertim cum satis levi auctoritate nitantur, multis post beatum Virginis obitum annis, nescio a quo primum adinventa, quæ satis solerter exponit Alfordus, ad annum 676, num. 10, pag. 354, in hunc modum disserens: Multa de ejus constantia & virginitatis amore narrantur; multa patientiæ exercitia, quæ fortiter fecit atque sustinuit. Prætereo tamen illa, quia fidem superare videntur. Potuit quidem illa in monasterio existens, in veste adhuc seculari, ad nuptias peti, quas illa, sine dubio, pientissime respuit: quod tamen ideo in caminum, vasto incendio præparatum, a Calensi abbatissa conjecta sit, non ausim asserere. Dixerit forte aliquis, Mildredam e Gallico incendio, quod in ejus castitatem parabatur, intactam exiisse, & flammas illas immaculato pede conculcasse; quod puto certissimum. Hinc qui postea scripserunt, parum caute aliud incendium, alias flammas concipientes, ornaverunt Virginem inutili fuco. Si enim illa tam immania passa est, si tam ingenti miraculo servavit Deus virginem suam, cur id antiqui tacuerunt? Cur Malmesberiensis & alii, qui Mildredam nominant, sanctamque nuncupant, presserunt silentio, quod Deum & Virginem summe commendaret? Mildredam ergo e Galliis in Britanniam reduco, ubi certiores habeo virtutum ejus & benefactorum testes.

[18] Ita quidem Alfordus, mitissima famosæ narrationis interpretatione & censura, cui paulo severiorem adjecit Mabilio, [mitius ab Alfordo explicantur.] citatis supra tomo & pagina; ubi relatis aliquot Thornii verbis; dum recitat, inquit, factum ejusdem abbatissæ, quæ Mildredam in ardentem clibanum projici fecerit, quod cuidam ejus propinquo nubere recusaret. Hæc aliaque id nugarum genus refellere non vacat. Si tamen Wilcoma umquam Kalæ parthenoni præfuit, ea est addenda vulgatis indicibus Kalensium abbatissarum. Crediderim ego, quamquam id expressius non insinuet Mabilio, historiunculam illam, quæ potiorem Actorum S. Mildredæ partem implet, causam fuisse, cur ipsa in collectionem suam non inseruerit, quidquid rem eamdem adoptaverit jam dictus chronologus Thornius, auctor ipsi alias satis probatus. At quidquid hujus sit, utcumque rem sæpius versaverim, ad eam quoquo modo vindicandum, ita figmentum olet, ut nisi fixum nobis esset & sacrum, integra & intacta Acta qualia accepimus, producere, historiam totam, ut jacet, ex Legenda expungerem. Sub ea igitur cautione intelligendi sunt numeri 2, 3, 4 & 5. Sequentes duo Sanctæ virtutes, relatas de inimico victorias, & felicissimum obitum complectuntur. Ab 8 ad 12 recensentur miracula, quibus adjungitur satis mira apparitio ad probandam sacri corporis apud Augustinienses monachos præsentiam; ac demum translatio alia sequitur, tamquam a Lanfranco facta ad ecclesiam S. Gregorii canonicorum regularium, unde perseveraverit contentio, quam se hic legisse, supra testabatur Molanus.

[19] Verum de sacri corporis elevatione & Cantuariam translatione tam multa adducit Thornius, [De elevatione & translatione reliquiarum.] cujus relationem post Acta dabimus, ut dubium omne tollere videatur: idque adeo magis verosimile redditur, quod translata post Danicas grassationes ad S. Augustini monachos universa S. Mildredæ, matrisque ejus Domnevæ in Taneto insula hereditate, nihil pronius sit cogitare, quam quod eodem jure etiam sacra omnia ad eos devoluta sint; præterquam quod idem S. Mildredæ corpus sæpius in ejusdem Augustiniani cœnobii ecclesia transpositum fuerit; ut non solum evincit Thornius, in ampliori sua jam dicta narratione, verum etiam legitur tomo nostro sexto Maii, ubi de S. Augustini aliorumque in ea ecclesia translatione, a Gocelino monacho fusius agitur, ut habes pag. 431, 432 & alibi. Adde diplomata super eadem translatione, a Canuto & Eduardo regibus concessa, quæ in citato supra Anglicani Monastici loco videri possunt. Eorum porro auctoritatem Capgravii & aliorum dictis longe præferendam, nemo, opinor, ibit inficias. Neque vero hodie de suscitanda ea controversia magnopere laborandum est: utrovis loco depositæ olim fuerint; an Cantuariæ earum modo ulla supersit memoria, utrum item Daventriæ notæ sint, quæ olim istic venerationem habuere reliquiæ; nec quæsivi, nec quærere in his temporum circumstantiis satis tutum existimavi. Ad Acta regredior.

[20] [Lectiones ex Legenda contractæ,] Quæ præter Kalensis istius martyrii descriptionem, circa miracula & apparitiones in Legenda memorantur, qua fide digna sint, aliorum judiciis pensanda relinquo, dum de iis altum silent præcipui Anglorum historici a Mahevio non oscitanter discussi. Neque Legenda minor, in novem lectiones distributa, quam olim accepit Rosweydus ex pago Milham, apud Watenas, ubi proprium Officium in usu fuisse dicitur, ad alia illustranda multum confert, contracta ipsa ex Capgravio, & novo dumtaxat stylo exornata, ut ex specimine infra subjiciendo intelliges. Aliud brevius compendium etiam Ms. reperio, ex codice monasterii S. Amandi desumptum, indeque ad nos transmissum, quod satis est hic nominasse. Miraculum in hac epitome additur, apud alios scriptores non repertum. Habent & ipsum jam dictæ lectiones Milhamenses cum aliis obiter quodammodo indicatis; quæ omnia, uti & aliud, quod Thornius suggessit, ad calcem, post translationis historiam subnectemus. Hic unum superest, ut ex prædictis lectionibus, in quibus nomina propria mirum in modum deformata sunt, specimen aliquod exhibeam, ex quo de reliquo contextu fiat conjectura; inde ad Legendam ipsam perrecturus. Sic habet lectio secunda:

[21] Gloriosissima autem Domneva tres pretiosissimos flores sanctæ Trinitatis, [eam involvunt potius quam illustrant.] tres sanctissimas Christo sponsas Milburgam, Mildretham, & Milgitatam florificavit, & hoc quasi trifolium lilium pro sceptro tulit. Nomina simillima, par formarum gloria, æqualis gratia: mens & amor & sanctitas trium erat unica. Hinc Milburga, ut fides, inde Milgitata, ut spes, media coruscat Mildretha, ut caritas. Nam & in reclinatorio Salomonis media caritate constrata sunt. Sed Domneva post necem germanorum suorum Addelredi atque Adelberti, quos & in Martyres columna lucis, de cælo fusa, mox declaravit, accersita ab Egberto rege, nepote suo, de regno Merciorum quadraginta octo aratrorum possessionem accepit, proposita scilicet conditione, quantum cerva ipsius domestica uno impetu excurrere poterat, sicut ipsa divino spiritu volebat. Hic itaque virginale cœnobium in honore Dei genitricis constituit, & a sancto archipræsule Theodoro dedicare obtinuit, turbæque virginum religiosissimæ ibidem prima materna dignitate præfulsit; sicque beatam Mildretham huic genuinæ regioni suæ secum perpetuavit. Poterat tunc videri quindecennis pusiola, vel beatæ martyris tuæ Agnetis coæva, sensu vero Agnetuso æque grandæva. Hæc sufficere existimo: habe modo Vitam, a gravioribus mendis typographicis correctam. cetera, quæ ad Commentarium reduci non potuere, in annnotatis explicabuntur.

VITA
Ex Legenda Joannis Capgravii.

Mildreda Virgo abb. Tanetensis, Cantuariæ in Anglia (S.)

BHL Number: 5963

EX CAPGRAVIO.

Virgo sancta Mildreda ex nobili prosapia a orta est; cujus tritavus exstitit Ethelbertus Cantuariorum rex, [Orta regio sanguine, in Galliam destinata,] per Augustinum, Anglorum Apostolum conversus. Cui successit Edbaldus filius suus, qui qualiter cum plebe ad idololatriam rediit, & postea resipuit, in Vita S. Laurentii superius vide. Hic Edbaldus Ermenredum & Ercombertam, & sanctam Eanswidam genuit; Ermenredus rex genuit Ethelredum & Ethelbrictum, & filias quatuor, Dompnevam, Ermenbirgam, Ermenburgam & Ermengitham. Dompneva genuit S. Milburgam, Mildredam, Milgitham & Meresin puerum Sanctum. Interfectis enim b sanctis martyribus Ethelberto & Ethelbricto c, rex Cantiæ Egbertus, accersita Martyrum sorore Dompneva, in Thaneto insula locum ad construendum monasterium concessit pro germanorum memoria d & sua indulgentia, sicut in Vita Martyrum clare elucescit. Hinc enim Dompneva filiam suam Mildredam, sacris studiis imbuendam, ultra mare mittit. In seculari enim habitu ad monasterium virginum, nomine Calum, destinata, & liberis tradita, in brevi tempore cunctas virgines humilitate & virtutibus superabat.

[2] Erat autem ejusdem abbatissæ propinquus juvenis spectabilis, [ab abbatissa Calensi fornaci injecta dicitur,] nobilitatis magnæ, quem totius mali incentor in amorem virginis accendit; abbatissaque acrior insurgit precibus, blanditiis puellam occupans, ad nuptias concitavit. Virgo vero super firmam petram, contra omnes impetus tentationum mundata, cuncta respuens dixit: Quomodo doctrix castimoniæ, & dux virginum ad corruptionem allicis? Mater me huc ad scholas direxit, non ad nuptias; pudicitiæ hic documentum quæsivi, non maritum; ad virtutum instructionem veni, non ad matrimonium. Quo audito, abbatissa insequitur suppliciis, cædibus, verberibus, & precibus, ut voluntati suæ acquiescat. Et cum nullis blanditiis nec verberibus consentire vellet, abbatissa, furore succensa, in caminum e vasto incendio præparatum & inflammatum Virginem impulit, & ore fornacis obstructo, omnis vapor intrinsecus constringitur; nullus tamen omnino ardor, nullus æstus eam tetigit, sicut nulla libido mentem ejus maculavit. Post trium vero horarum spatium, cum sancta virgo non solum carnibus sed etiam ossibus consumpta crederetur, abbatissa ad fornacem veniens, audivit Virginem Domino clare voce psallentem; Igne me examinasti Domine, & non est inventa iniquitas in me. Patefacta autem fornace, egressa est Virgo splendidissima, cunctos in admirationem, & quasi in extasim convertens.

[3] [& probris aliis dire affecta,] Fideles hæc audientes, Virginem sanctam venerantur, & adversarii confusi, etiam inviti obsequuntur. Abbatissa enim, unde resipiscere debuerat, & proficiendo pœnitere, acriore armata furore, virginalem palmam magis quam propriam tyrannidem erubescere cœpit: & post aliquot dies humilem Christi ancillam solam inveniens, in eam irruit, invadit, impetit, & insertis utrisque manibus in Virginis cæsariem, in terram allidit, pedibus illam calcat, calcibus terit, tundit pugnis, lacerat unguibus, discerpit crines & exstirpat. Mildreda crines avulsos arripiens, in loco secreto recondit, & castitatis periculum formidans, intimo spiritu Dominum rogat, quatenus eam a tantis diaboli laqueis eripiat, natali solo intactam reddat, vel in paradisum animam suam recipiat. Psalterium f interim scribit, & crines, quos absconderat, in libello collocans, per fidum nuntium matri transmittit, verbis lacrymosis expostulans, quatenus ipsam, inter sathanæ venabula periclitantem, ab angustiis eripiat. Tunc mater sua, missis navibus, cum legatis pro filia misit; abbatissa tamen, pro illatis Virgini injuriis, famæ suæ jacturam timens, nulla prece instigata, illam dimittere voluit.

[4] [mirabili fuga in Angliam rediisse,] Mildreda vero, statuta nocte egreditur, & ab Ægyptiaca servitute liberata, redemptori gratias referebat. Cumque quorumdam vestimentorum ecclesiæ, necnon clavis confixionis Dominicæ g, quæ multo pretio comparaverat, subita fuga cogente, oblita fuisset; fusa ad Deum prece, rediit, disideratum thesaurum cepit, & secum attulit. Deprehensa diluculo Virginis fuga, omnis virginum chorus in planctum convertitur, & persecutrix, pulsatis campanis, omnes advocat, Episcopi auxilium efflagitat, & cum eo validam manum ad rapiendam Virginem mittit. Virgo interim sancta cum suis navem paratam intrans, maris contracti reuma h solummodo exspectabat. Aspicientes interim nautæ armatos persequentes appropinquare, mortis formidine concussi, quid facerent, ignorabant. Nulla resistendi fiducia, nulla erat fugæ via; hostes appropinquabant, refugium maris abscesserat, siccum littus navem alligabat. Cumque Virgo sancta, elevatis ad cælum manibus, preces devotas pro sua liberatione Deo fudisset, littus omne mare subito occupans, naves elevat, & militares cuneos longius proturbat.

[5] [miraculoso signo in lapide relicto.] Delusa itaque persequentium malitia, Mildreda de manibus impiorum erepta, ad portum insulæ, quæ Ipplesfee i vocatur, applicuit. Ibi enim quadratum saxum magnum divinitus præparatum invenit, & cum Mildredæ descendentis de navi vestigia excepisset, ita ea quasi recenti nive aut luto infixa subito ostendit, ut omnes ejus comites, miraculum hoc videntes, in admirationem & stuporem converteret. Non solum æternaliter durat hoc signum, virginea planta formatum, verum etiam variis languoribus afflicti lapidem radunt, & potato pulvere, sanitatem consequuntur. Lapis ille, sicut a nonnullis probatur, a loco illo remotus & ablatus, iterum post modicum in sua sede reperitur: miro modo, quasi ramus arboris, trahentibus cedit, dimissus vero, velut naturaliter resilit in suum locum. Iis populi accensi virtutibus, oratorium in memoriam Virginis sanctæ construentes, sacra porticu saxum illud collocarunt.

[6] Accersito tandem Theodoro archiepiscopo, cum septuaginta virginibus habitum religionis suscepit, [Cœnobio Tanetensi præfecta, multis fulget virtutibus,] & de consensu matris ejus Theodorus eam abbatissam consecravit. Virgo autem sancta virtutis via progredi, non tam sororibus imperat quam monstrat, exemplis provocat, & omnibus humilior apparebat. Ministra esse malebat quam magistra, prodesse quam præesse, famulatu quam præcepto charitatis obsequium docere, diligi potius quam timeri satagebat, jugi abstinentia & vigiliis, orationibus assiduis Deo servire studebat. Cum autem nocte quadam ardente lumine orationibus vacaret, inimicus generis humani candelam ejus exsufflans, penitus exstinxit: cujus insidiis angelus Domini adveniens obstitit, hostem longius excussit, & lumen legenti restituit. Victus ergo malignus in suam perniciem alias molitur insidias occupare; Virginem aggreditur dormientem, quam vigilantem superare non poterat, munita tamen armis fidei, & signaculo crucis signata requiescebat, & angelus Domini adveniens, dormienti assedit, & splendentibus complexam alis obtexit. Exterritus hoc aspectu inimicus, pavore coactus retrorsum ruit, & cum horrendo ejulatu procul aufugit.

[7] Hæc enim per soporem dilecta Deo anima contemplans, [& devicto sæpius dæmone, piissime moritur.] hostem ruina sua tabescentem vidit: cum enim nocte quadam orationi cum lacrymarum profluvio intenta esset, apparuit ei Spiritus sanctus in specie columbæ, & in capite ejus sedere cœpit, alis applaudens totum caput velut corona quadam adstringebat, diu persistens & amplexans caput ejus, ut præ splendore, per unam fere horam videri non posset. Appropinquante die obitus sui, vocatis sororibus suis inter cetera dixit: Pacem & sanctimoniam inter vos habete carissimæ, caritatem Dei & proximi servate, invicem onera portate, invicem obedite, & Deus pacis ac dilectionis maneat semper cum omnibus vobis. Iis & hujusmodi peroratis hortatibus, tertio Idus Julii migravit ad Dominum, & in monasterio, a matre sua constructo, & cui præerat ipsa, cum magno honore sepulta est. Huic in regimine successit sancta virgo Edburga k, quæ cum S. Mildredam ad locum decentiorem transferre vellet, congregato clero & aperto sarcophago, Virginem cum vestibus mundissimis integram & incorruptam inveniunt, ut dormienti similior quam mortuæ appareret.

[8] Piratæ tandem Danorum, in insulam irrumpentes, plebem cædunt, [Vastato cœnobio, Cantuariam transfertur.] laniant, omnia vastant, & virgines sanctas Domini in suo monasterio voraci flamma comburunt, & sic de monasterio illo famoso ecclesia plebeia facta est. Anno autem Domini millesimo septimo, regnante rege Canuto, Elfstanus abbas S. Augustini, cum corpus sanctæ Virginis ad monasterium suum transferre cogitaret, nocte quadam apparuit ei quidam, vultu & habitu lucidissimo, dicens: Scias me optatum tibi nuntium adesse; & de pretiosi corporis S. Mildredæ translatione desiderium & votum tuum consequeris & adimpletum videbis: sic enim placitum & secretum est gratiæ Dei, dilectæ sponsæ suæ honori multorumque saluti prospicienti. Assumpto autem corpore sancto, in pulverem resoluto, ad ecclesiam suam detulit & in feretro pretioso cum honore illud collocavit l.

[9] [Regina Emma, ope Sanctæ pristino honori restituta.] Regnante Edwardo sancto Confessore, Emma mater ejus accusata, regem Norreganorum m ad invadendam Angliam concitasse, thesaurumque infinitum illi misisse, universa ejus substantia regi proscripta, Wintoniæ morabatur, [&] omnium aspectus ac colloquia fugiebat. Quadam autem nocte mentem angustiis fessam, & sopore depressam, puella quædam, sacro velamine decorata, consolata est, dicens: Quare mœrore consumeris? Pro rebus perituris cur te perdis? Quoniam nihil sint terrenæ divitiæ, pereundo te docuerunt, quæ a te cum amatoribus suis defecerunt. Proinde bonum est sperare in Domino quam in principibus & thesauris pecuniæ. Audi tamen consilium meum, & beatæ Mildredæ auxilium, missis muneribus implora, cujus suffulta suffragiis, honori & dignitati restituta, omnes persecutores tuos indulgentiam suppliciter a te flagitare videbis. Ego sum, inquit, Mildreda Christi famula, cujus opem te exposcere suadeo, ecce interventu meo divina tibi præsto sunt solatia n. Cumque regina, ut jussum fuerat, omnia devote complesset, rex maternam injuriam ægre ferens, in pristinam dignitatem eam revocat, & veniam supplex petit.

[10] [Dormitantes in festo suo corripit.] In festo S. Mildredæ quidam campanas pulsantium, ante altare sanctæ Virginis sedens, dormire cœpit: & ecce Virgo sancta, inæstimabili decore fulgida, de tumba procedens, sibique minaciter accedens, elata palma, alapam ei dedit, docens eum, oratorium, non dormitorium ibi esse. Ille a somno exsiliens, sicut prius dormiens viderat prodeuntem, ita prorsus vigilans redeuntem vidit, tumbamque subeuntem.

[11] [Quantum contulerit ad reparationer templi.] Cum ecclesia pristinæ requietionis suæ reparari deberet, & de sumptu solicitarentur multi, vir quidam dives vidit in somnis totum Thaneti populum collectum, invicem de sumptu conferre; & ecce adstitit in medio puella quædam decora nimis, dicens; Audite amatores seculi, & corruptibilium facultatum custodes ac servi; vos grave fertis succurrere ædificio domus Dei; in perituris confiditis, in bonis permansuris non speratis; sed quæ retinetis, peribunt, quæ erogatis, æternaliter multiplicata manebunt. Ecce ego, plus omnibus vobis, huic structuræ proficiam, plus mea valebit inopia, quam omnis abundantia vestra. Quibus a multis auditis, operis consummationi sedulo insistebant. Et cum lignum trabale, in quo laquearia tecti figerentur, tribus pedibus inventum esset brevius pariete, cui superponeretur, contristatus artifex beatæ Mildredæ auxilium suppliciter invocavit: mane autem facto, juxta mensuram operi aptam, tribus pedibus productum reperitur.

[12] [Revelatio de præsentia sacri corporis apud Augustinenses;] Senior quidam, de beata Mildreda, quod in ecclesia S. Gregorii Cantuariæ, ubi Canonici regulares, teneretur, & corpus ejus ibidem coleretur, errans, vidit in somnis, in natali ejusdem Virginis, angelum Domini sibi dicentem; Surge jam, surge & ad nuptias sanctæ virginis Mildredæ procede. Quo tertio audito; ille respondit; Ubi quæso, ait, Domine, eam esse credemus? Apud S. Augustinum, inquit angelus; Et ille; An non potius est, inquit, apud S. Gregorii ecclesiam, ut nos arbitramur? Nequaquam id credas, ait ille; ibi enim numquam fuit; verum indubitanter scias, quod apud sanctum Augustinum est. Et ecce subito videt aulam, in qua quiescebat, splendore nimio coruscare; cæli aperti sunt, & inæstimabili luce effusa, angelos atque supernorum agmina cum immensa claritate descendere, & beatam Mildredam regio diademate præfulgidam, gemmis & omni ornatu gloriæ decoratam, summo omnium tripudio & concentu, usque in ecclesiam S. Augustini, tumbamque suam descendere, clare prospexit.

[13] Inveni enim scriptum in cœnobio S. Gregorii Cantuariæ, [quid opponant Gregoriani.] quod anno Domini millesimo octogesimo quinto Lanfrancus archiepiscopus corpora sanctarum virginum Mildredæ & Edburgæ, in Taneto insula sepulta, de terra lavaverit, & in ecclesia B. Gregorii Cantuariæ, quam ad pauperum solamen, paulo ante de rebus ecclesiæ, cui præsidebat, ditaverat, cum magno honore transferens collocavit. Ibi revera scrinium satis pretiosum adventantibus ostenditur, sed & altercationem inter monachos & canonicos pro corpore S. Mildredæ, nondum tempore nostro sedatam, peritioribus discutiendam relinquo o, qui quod in utroque loco scriptum reperi, ad futurorum notitiam venire volui.

ANNOTATA.

a Prosapia illa explicata est ad 23 Februarii, & hic rursus in Comment. prævio § 3. Quæ de Edbaldi apostasia & resipiscentia obiter subjiciuntur, videnda sunt in assignata Vita S. Laurentii, apud nos in Actis 2 Februarii.

b Melius diceret autem, ad combinandas constructiones.

c In codice Usuardino Altempsiano signantur 17 Octobris, uti & in Anglico Wilsoni, quo die de ipsis agendum erit. Nescio cur a Castellano relati sint inter Sanctos diei incerti, quos aemeros appellat.

d Vide quæ ex Thornio retulimus Commentarii § 1.

e De toto ea historia pluribus actum est § 3.

f Quid hic ad rem psalterium? An quod psalmos seu preces aliquas se scribere simulaverit? Nec res ipsa placet, nec modus eam exornandi.

g Clavumne indicare cupit, quo Christus Dominus crucifixus fuit? Nescio cui satis credibile sit, S. Mildredam tantum thesaurum sibi pretio comparasse.

h Satis patet, fluxum seu æstum maris indicari: an a Græoc ῥεῦμα, explicant glossaria. Nihil placet huic scriptori quod non miraculum sit, aut miraculo proximum.

i Quæ sit ista insula Ippelsflee vero, ficto, aut saltem corrupto nomine, necdum reperi; neque operæ petium puto eam diutius quærere. Si recte sua connectit, & vera est saxi miraculosi historia, opinor, illud non longe remotum fuisse ab ipso Menstreio cœnobio; nam oratorium qualecumque ibi conditum fuisse videtur, & erecta sacra porticus, ubi saxum conservatum fuerit.

k Non una apud Anglos ejus nominis Sancta claruit. Aliquam dedimus 15 Junii: aliam notat Martyrologium Anglicanum 18 Julii; hanc remittens ad 13 Decembris, quo die de cultu & Actis ejus plura disquirentur.

l Quæ hic cursim describuntur, fusius deducet proxime secutura translationis historia.

m Vides indicari regem aliquem aquilonarem, qui hic esse debeat Norwegiæ: at tale crimen Emmæ ab æmulis objectum non lego, ut vide locis notatione sequenti citandis.

n Potuit in oppressæ reginæ favorem etiam aliquid contulisse S. Mildreda, verum obiter hic multa insinuantur, quæ longe aliter gesta memorant scriptores Angli; de probata nempe Emmæ innocentia per calcatos innoxie vomeres ignitos &c. ut videsis in Comment. præv. ad Vitam S. Eduardi 5 Januarii toto § 4 & 5, atque item 2 Julii § 1, de S. Swithuno, ubi miraculum Sancto isti adscribitur, in cujus ecclesia pridie examinis ipsum exoraverit, & postmodum in eadem sepeliri voluerit Emma; post donationes multas ejus monasterio factas.

o De ea inter binas ecclesias controversia satis quoque dictum est in Commentario prævio.

HISTORIA TRANSLATIONIS
A Guilielmo Thorn monacho Cantuariensi.
Ex editione Rogerii Twysden an. MDCLII.

Mildreda Virgo abb. Tanetensis, Cantuariæ in Anglia (S.)

ex W. Thornio & mss.

[Translationem descripturus Thornius,]De Thornio isto jam supra diximus, Chronicæ ejus capiti 24, præfixum titulum; De vita & origine S. Mildredæ virginis a columna 1905, ubi ab ultima sacri corporis depositione sic historiam suam exorditur: Anno Domini MCCLXII, X Kal. Martii positum est corpus sanctæ virginis Mildredæ in feretro in quo nunc jacet, nempe dum ipse scriberet circa finem ejusdem seculi XIII. Subjungit quod promiserat, satis accuratam Virginis genealogiam, quam in Commentario prævio descripsimus. Tum vero, quod in titulo minime pollicitus erat, varios, post S. Mildredæ obitum cœnobii cajus, & potissimum sacri ejus corporis, ex insula Tanet in Cantuariense S. Augustini monasterium translationem prosequitur, ea occasione quod bona pleraque prædicti Mildrediani cœnobii ad monachos istos Cantuarienses, donatione Canuti Regis transuissent, a quo etiam abbati Elstano potestas facta est, sacras exuvias transferendi. Multa quæ admiscentur & mendosissime excusa sunt, hic prætereo, ea dumtaxat decerpturus quæ nos ad rei istius narrationem perducant. Præmissis igitur hisce verbis: Vixit autem cum sororibus suis usque ad terminum vitæ suæ, sic pergit:

[2] Qua mortua & sepulta cum matre sua Dompnena, [præmittit, quo loco sepulta fuerit,] secunda abbatissa successit ei in regimine beata Edburgha, matertera S. Mildredæ; Ermengytha usque ad finem vitæ cum ea mansit, ibique dum adhuc viveret, elegit pausam * uno milliario ad orientem monasterii, quod B. Edburga in honore Apostolorum Petri & Pauli construxerat, quæ supradictæ virgini Mildredæ immediate successerat: in quo & corpus ejus decenter locaverat, ubi per ccc fere annos requievit, quousque revelatione divina ad hoc monasterium * fuit translata ab abbate Elstano, ut infra clarius apparebit. Illa ecclesia quam construxerat beata Edburga in honorem Apostolorum Petri & Pauli, in quam post aliquot annos transtulit corpus beatæ Mildredæ, totum integrum & incorruptum, & illud ad partem aquilonalem in feretro collocavit, est inferior pars versus occidentem capellæ manerii nostri de Meustre, in qua sepulcrum ejusdem Virginis apparet: quæ ecclesia immediate est conjuncta capellæ beatæ Mariæ Virginis, quam beata Dompnena, ut supra legitur, fieri procuravit. Sequuntur aliqua de beatis Sexburga, Etheldretha, aliisque ejus familiæ Sanctis, quæ huc proprie non spectant. Audi sequentia:

[3] Mortua beata virgine Mildreda abbatissa, beata Erburt, [& quænam ei successerint usque ad vastationem Danorum.] quod dictum est [ejus locum occupavit.] Qua mortua, anno Domini sextingentesimo * quinquagesimo primo, successit Sigeburtha consecrata a Cutberto Archiepiscopo. Tempore hujus Dani, singulis annis advenientes, Thanati insulam devastabant, & moniales paucæ factæ sunt, vexatæ a tribulatione malorum nimium & dolore. Post obitum Sigeburth abbatissæ Seledritha a rege Cudredo subrogatur, ab Alderaldo Archipræsule consecrata. Ista numerum monialium destructum per adventum Danorum, quantum valuit, augmentavit. De aliis abbatissis, istam consequentibus, nisi de ultima, per Danos captivata, quidquam non reperi [in] scripturis. Anno MXI, mortuo Ethelredo rege Anglorum & Edmundo filio ejus, Swera rex Danorum, pater Knuti, cum magno exercitu veniens, destruxit totam insulam Taneti, & dictum monasterium B. Mariæ, constructum a Dompnena, cum monialibus, sacerdotibus, clericis, & aliis pupillis inclusis funditus concremavit. Leofrima abbatissa prædicti monasterii captivata, & eodem anno inter festum natalis beatæ Mariæ & festum S. Michaëlis capitur Cant, & postea destruitur tota Kancia, sed corpus beatæ virginis Mildredæ, & sepulcrum, in quo jacuit in Taneto, intacta certissime manserunt.

[4] Ex sequenti mendosissima constructione id eruendum videtur, dilapsis vel extinctis monialibus, clericos aliquamdiu substitutos, [Tum ostendit favores in monachos Canuti regis,] qui quasi in ecclesia parochiana ministrabant fidelibus, usque ad tempus translationis beatæ virginis Mildredæ ad monasterium beati Archipræsulis Augustini. Atque hic demum subjungitur ipsa translationis historia, quam paulo altius repetit, in hunc modum: Mortuo autem Swera vel Swano, quod idem est, anno quarto post adventum suum, anno proxime sequenti venit filius ejus Knutus rex Daciæ, Noriworgiæ & Scotiæ, & subjugata sibi Anglia, & diviso regno Anglorum in Anglos & Normannos, in Anglia XX annis regnavit, qui istud monasterium & beati regis & martyris Edmundi amplius quam cetera prædilexit; unde sanctum Elmerum abbatem hujus monasterii assumpsit in episcopum de Schirburn, quæ sedes jam ad episcopatum Sarisverieniam vurta est *, qui cæcus factus, reliquit episcopatum, & redit ad monasterium istud, & hic mortuus ante altare sancti Johannis jacet sepultus Scilicet & eodem tempore rex Knutus Elstanum monachum hujus loci in episcopum Wyntoniæ assumere nitebatur. Sed contra totis viribus renitente, ab Elnotho archiepiscopo consecratum abbatem hujus loci constituit, post Elmerum. Itaque abbas Elstanus dilectus Regi & omnibus ante piabilis *, postquam emerat villam de Felkestan pro qua venditor medietatem possessionis ecclesiæ beatæ Mildredæ, qui possidebat tunc, reposuit, cogitabat qualiter regis licentiam pro Virgine transferenda poterit obtinere.

[5] [a quo abbas Elstanus primum bona Menstrei cœnobii,] Sed cum insisteret devotis orationibus, implorans Virginis consensum & Dei adjutorium, ut in his suum desiderium impleretur, quadam nocte apparuit ei quidam dicens; Lætare, Pater, certissime de pretiosi almæ Mildredæ corporis translatione votum tuum & desiderium consequeris. His auditis, remoto dubio, pergit ad Alfwynum, pro se factum episcopum Wyntoniæ, suum benevolum specialem. Qui simul ad Regem venientes dicunt eidem, quæ abbati Elstano sunt divinitus revelata; devote supplicantes regiæ majestati, ut liceat abbati ad monasterium suum transferre corpus sanctum Virginis gloriosæ. Rex gratissime audiens petitionem eorum, dimittit abbati prædicto reliquam portionem possessionis almæ Mildredæ; & omnes terras cum pertinentiis, quæ tunc ad dictum monasterium beatæ Mildredæ pertinebant, vel ablatæ fuerant quovis modo, concessit & dedit pro se & heredibus suis prædicto abbati & conventui monasterii nostri in veram, puram & liberam possessionem perpetuo duraturam, istam donationem cartæ suæ pleno robore confirmando. Sed corpus beatæ virginis Mildredæ transferendum adhuc non concessit, sed abbatem in spem posuit, suum desiderium consequendi.

[6] [deinde post Canuti Roma reditum,] Contigit autem non multum post quod idem rex Knutus Romam adire voluit pro certis causis. Qui dum iter arripuit, venit causa orandi ad ecclesiam istam cum prædicto Alswyno episc. Wintoniensi, qui movit regem de translatione beatæ virginis Mildredæ, ut præmittitur, concedenda. Tunc rex Knutus, manum imponens super altare sancti Augustini, votum vovit Deo & sancto Augustino in præsentia procerum, qui secum venerant, & prædicti abbatis & multorum fratrum præsentium, patria voce dicens: Si gratia Dei & beati Augustini patroni mei adjutorium deduxerit & reduxerit me prosperum in terram meam, promitto veraciter corpus beatæ virginis Mildrethæ in hoc monasterio beati Augustini Anglorum apostoli transferendum. Post factum votum egreditur rex ad Sedem Apostolicam. Expeditis negotiis, pro quibus venerat, cum absolutione & benedictione Apostolica, ad regnum suum dirigit gressus suos. Cum Cant rex venisset in altitudine maris, ita ut regnum suum videre posset, tempestas fere remersit eum, cum classe magna magnatum Angliæ, qui venerant obviam regi suo: sed per vocatum Augustini adjutorium tempestas cessavit & arripuit litus optatum, perdito nullo viro.

[7] [etiam sacrum corpus obtinuerit,] Rex cum omnibus suis ad ecclesiam beati Augustini properat ad orandum, & notum facit omnibus mirum quod eis evenerat infra mare. Et iterum motus rex per prædictum episcopum Wyntoniensem dedit abbati licentiam transferendi corpus prædictæ virginis Mildrethæ, reddens Domino votum suum. Præcepit tamen rex abbati, ut proxima Pentecoste, quæ prope erat, ad se veniret, & translationem faciendam ipse rex per consessum procerum & per litteras suas firmius confirmaret. Abbas autem Elstanus diem præveniens limitatum, ipso sancto sabbato per favorem Emmæ reginæ & magnatum, qui aderant, regias litteras obtinuit, translationem prædictam adhuc faciendam, firmiter confirmantes. Inde sine mora eadem die adiit Thanetum, & amicis & vicinis convocatis, proximo die sequenti, videlicet ipsa Dominica Pentecostes, fecit convivium in domo sua. Peracta igitur solempnitate diei, convivæ revertuntur ad propria cum benedictione abbatis, negotio, pro quo ibidem venerat, omnibus celato. Ipsa quidem nocte cum secretariis suis sibi consciis quid fieret, idem abbas Elstanus ecclesiam ingreditur, & præmissa oratione, cum reverentia & timore accedit ad sepulcrum beatæ Mildredæ virginis venerandæ. Et dum niterentur totis viribus, qui aderant, extrahere reverenter thesaurum absconditum nulla cautela, nullis instrumentis tumbam Virginis poterant aperire.

[8] Tunc abbas tristis valde in spiritu humilitatis & corde contrito, [quod clam insciis incolis ablatum,] Deo & sanctæ Mildredæ virgini fudit orationem cum lacrymis, ut ipsum, quem sancta Mildreda per revelationem ad transferendum corpus suum ad ecclesiam sancti Augustini invitaverat, domum sine suo corpore, pro quo venerat, vacuum non remittat. Item vovit ibidem abbas Elstanus, quod si transferri dignaretur, quod ad ejus feretrum, quod tunc in ecclesia sancti Augustini ante altare paratum erat, pro ipsa imporenda, omni die celebraretur Missa matutinalis, & ejus festivitas omni tempore inter festa solempnia fieret principalis. Hiis dictis, permollitur durities lapidum, & aperitur sepulcrum beatæ Mildredæ virginis; & egreditur odor suavissimus; & assumptum corpus beatæ Mildredæ jam resolutum, posuit in linthiamen nitidum, & ipsum linthiamen cum reliquiis mittit in paratum scrinium. Sicque ipse abbas Elstanus & dominus Godwynus decanus & Benedictus & Radulphus venerabiles fratres hujus monasterii, fugerunt versus domum, portantes scrinium cum corpore beatæ virginis Mildredæ, nihil ibidem de prædictæ virginis reliquiis relinquentes. Homines autem de Thaneto, nescio qualiter hoc scientes, insequuntur abbatem & comitivam suam cum gladiis & fustibus & magna vi armorum, cupientes eripere ab eis corpus Virginis gloriosæ. Sed ante eorum adventum, abbas cum comitiva sua & reliquiis navem intraverat, & fere pervenerat ad litus optatum, & dum persecutores nihil habuerunt in quo poterant persequi fugientes, ad propria vacui revertuntur.

[9] Anno igitur Domini MCXXX, XV Kal. Junii anno regis Knuti XIV, [Cantuariam solenniter transtulerit an. 1030.] & domini abbatis anno VII, videlicet XV Kal. Junii die supradicto, idem abbas Elstanus transtulit de Thaneto corpus beatæ virginis Mildredæ, & clausum in prædicto scrinio positum est ante magnæ altare hujus ecclesiæ, in tumba ad hoc parata. Ad cujus caput prædictum altare constructum erat, in quo Missa matutinalis celebrata fuit omni die. Jacuit autem beata virgo Mildreda in eodem loco videlicet paululum superius quam magnum candelabrum, vocatum Jesse, stat in choro, usque ad tempora Wilfrici junioris, qui dilatans ecclesiam suam, transtulit eamdem virginem in porticum Augustini, ubi tunc jacebat idem Augustinus. Sed post, propter Danorum imminentem devastationem, & ipsorum in Sanctos Dei irreverentiam, per Scotlandum, tunc abbatem, reliquiæ prædictæ Virginis sub tumba antedicta, etsi non satis decenter, ibi tamen satis sagaciter sunt reconditæ, in saxeo sarcophago; ubi remanserunt, donec dilatata ecclesia, cum aliis ejusdem ecclesiæ Sanctis, in suam, quam nunc habent, porticum transferretur, sarcophago illo adhuc integre permanente. In qua translatione tale contigit miraculum, & evidens argumentum contra Gregorianos, corpus beatæ virginis Mildredæ fallaciter usurpantes.

[10] [Occasio translationis alterius] Quidam monachus hujus loci, nomine Maurus, sacrista, jacens in pulpito ecclesiæ nocte proxime præcedente diem hujus translationis, videlicet tempore Scotlandi factæ, vidit vigilans sibi apparentem Virginem in habitu moniali. Et ipso quærente, quæ & qualis esset, & quid ibi ageret tunc temporis; Respondit Virgo apparens: Nescis, ait, quæ sim? Crastino scies, & me videbis oculo corporali. At ille frater Maurus devotius supplicavit eam, dicens; Rogo domina, ut mihi indices nomen tuum. At illa, Ego sum, inquit, quam veneranter habetis, quam sanctam Mildredam appellatis; die crastina me videbitis dixit; & quasi ad thalamum sui porticus remeavit. Contemplator multum admiratus quid esset hoc, & dixit, die crastina videbitis me, diversis cogitationibus plurimum vexabatur. Nocte præterita, proxima die sequente hora diei tertia, prædictus abbas Scotlandus convocat multos fratres in porticum beati Augustini, ubi ipsa jam, ut prædicitur, fuerat tumulata. Nam cum primo esset translata de Thaneto per Elstanum abbatem, posita est in scrinio undique munito & bene obserato, in tumba ante altare, ut prædicitur: clavim hujus scrinii abbas Egelsinus fugiens in Daciam secum asportavit, sed remisit eam abbati Scotlando, divina, ut credimus, voluntate.

[11] [ab abbate Scotlando:] Nam ab astantibus cum Scotlandus quærit, si clavim cognoscant, nullus eorum eam cognovit, præter solum Dominum Godwynum decanum, qui cum Elstano abbate erat in prima translatione Virginis supradictæ. Tunc abbas Scotlandus dixit; Hanc clavem Dominus Engelsinus prædecessor noster fugiens a timore novi regis in Daciam, remisit mihi, dicens, ut hanc gloriosam Virginem cautius reconderem ab iniquo Danorum exercitu imminente. Sic abbas Scotlandus cum aliis qui aderant, feretrum Virginis aperit, & seram scrinii prædicti cum clavi ex utraque parte indentata aperit reverenter. Patuit archa, & in archa plumbea theca, qua reserata, invenerunt ligneam cistam fere consumptam nimia vetustate. In cista aperta nitidum linthiamen aspiciunt, & in linthiamine omnium præsentium oculis, inter quos frater Maurus prædictus extitit, apparuerunt ossa nitida & pulvis corporis resoluti sanctæ Mildredæ virginis gloriosæ. Tunc frater Maurus retulit eis certam quam nocte præcedenti viderat visionem. Hiis ita visis, abbas Scotlandus cum magna reverentia singula reposuit loco suo. Recondita est itaque gloriosa virgo in sarcophago novo in porticu sancti Augustini, donec transvecta est in locum in quo nunc jacet, & intacta permansit usque ad tempus abbatis Rogeri secundi; qui eam iterum transtulit sub hac forma.

[12] Anno supradicto scilicet Domini MCCLXII, abbas Rogerus, [ac demum ab abbate Rogero an. 1262.] perpendens corpus sanctæ Virginis translatum de Thaneto per abbatem Elstanum minus reverenter, quam decuit, collocatum, propter excitandum populi devotionem de ejusdem translatione falsa suspicantis, monumentum Virginis in porticu sua prædicta, videlicet aquilonali a patre nostro Augustino, quo scilicet modo prædicta Virgo reconditur, humili devotione aggreditur & sarcophagum prædictæ Virginis in dicto feretro reperit occultatum; in quo epitaphium invenit scriptum istis versibus:

Clauditur hoc saxo Mildreda sacerrima virgo,
Cujus nos precibus adjuvet ipse Deus.

Tunc abbas lætus ad orientem respiciens sarcophagi, invenit quoddam vas plumbeum, quod cum magna reverentia adaperiens, laminam plumbeam cum tali scriptura reperit in eadem:

Hoc in loculo habetur pulvis Deo dilectæ virginis Mildredæ, ossa vero ejus in tumba ipsius clausa saxo durissimo requiescunt.

Istas sanctas reliquias idem abbas Rogerus reposuit sicut invenerat, quousque eisdem [monumentum] decentius pararetur. Ista autem omnia paucis scientibus facta fuerunt in secretis. Materiem huic dependentem anno Domini MCCLXIX require.

[Annotata]

* sepulturam

* S. Augustini

* leg. septingentesimo

* forte unita est.

* An præ ceteris pius?

MIRACULA
Ex proprio Sanctæ Officio, & eodem Wilhelmo Thornio.

Mildreda Virgo abb. Tanetensis, Cantuariæ in Anglia (S.)

BHL Number: 5964

Auct. W. Thornio.

De Officio Milhamensi & consimilibus lectionibus codicis S. Amandi dixi supra sub finem Commentarii prævii; [Miles in furto deprehensus,] hic solum notandum est, in paucis differre utriusque manuscripti narrationem, sic ut una ex altera corrigi debeat. Initium nonæ lectionis Officii Milhamensis turbatum est & multo verbosior historia reliqua cum Amandina convenit, substantia utrobique eadem, sed hæc multo brevior & nitidior. Sic habet: Quidam miles domum cujusdam nocte irrumpens, magnam partem substantiæ furto abstulit, sed captus mane arctissimo ergastulo constringitur. Eadem die instabat vigilia beatæ Mildrethæ; audiensque excellentia signa ad vesperam, interrogat, quid causæ adesset? Et cognoscens, beatæ Mildrethæ solennitatem instare, ad eamdem cum lacrymis clamare & invocare cœpit. Mira res! ad nomen Virginis rumpuntur vincula, aperta sunt ergastula; cernensque vinctus liberum exitum, ponit animam suam in ea; ascendit propugnacula, & inde se in ima fossæ, velut ab alta rupe in barathrum projecit. Cumque a tanto jactu ante posset extingui, quam a terra suscipi, quasi Virginis subnixus manibus, nil patitur damni. Emergens autem a volucri celeritate a fossa altera, nihilominus exterioris castelli exsuperat propugnacula, atque in tam altæ, quam prius, desiliens fossæ præcipitia, salvus fugit prementia pericula.

[2] [invocata Sancta mirabiliter evadit.] Tunc vero divulgata ejus fuga, tota in illum grassatur turba; quisquis equum ascendere, quisquis pedibus currere poterat, in illum decertat. Ille, ut alter Asahel, omnes antevolat, ad ecclesiæ venit asylum, sed miser ostium invenit clausum. Tunc capiendus erat; nam hostis a calce urgebat. Ad fenestram cryptæ se inde prorupit, insertisque brachiis, ferrum patenti fenestræ objectum invadit, & huic [tamquam] involutus anguis incumbit. Tunc persecutores irruunt & comprehendunt, gaudentes sicut exultant victoris capta præda. Pulsant, trahunt capillis, collo, humeris, brachiis, pedibus, vestimentis, cingulis, nec sufficit unus homo, qui tot manibus teneatur. Acriter utrique decertant; hic pro vita servanda, ii pro fure capiendo. Interea a tantæ turbæ strepitu accurrit claviger ecclesiæ, increpans ecclesiæ violatores, paganos reverentiores esse delubris suis, quam tales asserens ecclesiis suis. Illi contra clamant, regis esse captivum profugum, nec tamen ulterius reum tenere præsumunt; sed datis vadibus in satisfactionem, territi discedunt. Secretarius illico adducit Virginis libertum in ipsum templum, sistens supplicem ante ejus tumulum, immensas Domino & ipsi liberatrici gratias persolventem.

[3] [Translato corpore, cessat siccitas.] O diem illum festivum, quo patriæ salus Mildretha advehitur! tota adeo provincia obviam fertur, hymnus laudis in cælum tollitur; superna gratulantur, & Heliæ inundatione terra exusta renovatur. Rerum siccitate omnia moriebantur, sed adventu salutiferæ Virginis, omnia renascuntur,

[4] [a Regina Emma adjuta.] Regina a summa opulentia dejecta, a gloriosa Mildretha per visum consolata, & priori copiæ est restituta. De hoc miraculo videsis Vitam supra num. 9; & annotata nostra ad litt. N. Pergunt lectiones:

[5] [Apparet 2 virginibus.] Visa etiam est duarum virginum media, crucem auream dextera, & aureum calicem ferens læva, quæ vincebant solis lumina, videntique dare certa remedia. Opinor, hic indicari, dedisse S. Mildredam virginibus istis ea remedia quæ ipsæ postulaverant.

[6] [Sanatur paralytica;] Mulier paralysi & caduco morbo moribunda, integerrime est sospitata a præfulgida sibi apparente Mildretha.

[7] [item puella moriens.] Puella moriens, per revelationem jubetur ad S. Mildrethæ perferri monumentum, factum est & revixit.

[8] [Corripiuntur somnolenti.] Cælica Mildretha inter divinas laudes facie corusca & verbis & alapis somnolentos excitat, seseque sui loci custodem esse pervigilem pronuntiat, quæ nos in Domino jugiter custodiat.

[9] [Paralyticus restituitur.] Gloria in excelsis dum cantatur, paralyticus & debilis voce divina jussus properat ad præclarissimæ virginis Mildrethæ salutis reparatricis, calcaneo integro concreto cum profluo sanguine exsolvitur & erigitur. Turba flere præ gaudio: hinc dicamus perpetuo, Gloria in excelsis Deo.

[10] Hactenus ex prædictis Mss. ad invicem collatis, ut supra monui. [An. 1294 Eduard. bona abbatiæ repetiturus,] Sequitur modo miraculum aliud quod laudatus Thornius Chronico suo inseruit cap. 29, § 10, columna 962, sub hoc titulo: Miraculum Mildredæ pro manerio de Menstre. Paulo longior est historia, quam integram reddere volui; servatis Waranto, Seisitus aliisque barbarismis, quæ satis facile intelliguntur, ita narrat: Anno Domini MCCXCIV, ad suggestionem æmulorum ecclesiæ Dei, petiit Dominus rex versus abbatem S. Augustini, maneria de Menstre & Langeport, Chistelet, Sturre & Salmanston cum pertinentiis, ut jus suum, per quinque brevia de Recto, dicens quod Dominus Henricus rex, pater Domini regis Ricardi consanguineus suus, de prædictis maneriis seisitus fuit tempore pacis, & de ipso Domino Henrico rege descendit, Ricardo regi ut filio & heredi, quo sine herede defuncto, descendit jus regi Johanni, ut fratri & heredi; & quod tale sit jus Domini regis, paratus est verificare.

[11] Igitur IIII Idus Julii accessit Cantuariam rex Edwardus cum Domino Joanne de Berewych & aliis Justiciariis suis, [terretur in somnis a S. Mildreda:] super prætacta materia per brevia de Waranto & de Recto processuri, & ecclesiam Augustinensem manerio de Menstre damnabiliter privaturi; & antiquum hospitium suum relinquens, in ecclesia Christi reverenter susceptus est. Nocte siquidem quæ almæ Mildredæ digno transitu illustratur, videbatur regi in sompnis a Flandria navigio Angliam advenire. Sed & per pelagus tantis tempestatibus & procellis quassatus est, quod & videbatur ei absortibus maris incontinenti deperire. Jussit igitur, ut insulæ Thanetensium, quo citius poterant, navim applicarent, quæ insula visum sibi fuit fore vicina: sed & dum locum affectatum quasi adeptus esset, astitit super litus regia virgo, vestitu circumdata moniali, & baculo suo rostrum navis fluctibus maris per vices reimpellens, ita quod videbatur ipsi regi in januis mortis fore constitutum; sed inter ista rex in hanc vocem prorupit. O tu famula Dei! ecce adest nobis mortis periculum, & nos non sinis applicare, sed nostram vitam infelicem hiis fluctibus proponis terminare.

[12] Ad hæc sancta Virgo: Cum tu rex terram istam quæ mea est a domo requietionis meæ crastina die auferre disponis, [unde mutato consilio,] scias te beneficio istius terræ ab instanti periculo liberari non debere. Igitur spiritu conturbato & similiter strepitu signorum, quæ more principali in monasterio sancti Augustini in matutinis laudibus pulsabantur, rex expergefactus, cubicularium advocavit, quare & ubi esset iste sonitus inquisivit. Ad hæc ille: O Domine mi rex ! iste sonitus in ecclesia sancti Augustini ob annualem solemnitatem sanctæ Mildredæ ibidem tumulatæ constat haberi, quæ abbatissa in monasterio de Menstre extitit prima. Certe, inquit rex, illa est, quæ per visum mihi apparuit, & in sompnis plurimum me conturbavit. Quid plura? Mane autem facto misit idem rex unum militem de camera sua, ut interdiceret Justiciariis antedictis, ne super breve illo forent ulterius processuri. Quod cum sic ex parte regis nunciatum fuisset, unus veritatis inimicus sic proterve respondit; O sapientia regis! nos commodum suum affectamus, & quod in hac parte nobis incumbebat, soliciti eramus, & negotium quasi debito fine concludimus, & ecce consilio minus provido, jam decretum est supersedere. Si vero super istis paulisper procederemus, in medulla Cantiæ eum incorporassemus.

[13] [trepidos abbatem & monachos exhilarat,] Nunciatum est Domino abbati, quod celebraret regi missam solemnem ad tumbam sanctæ Mildredæ, & quod vocem suam ob præsentiam & reverentiam regis unam notam cantando exaltaret. Ad hæc abbas: O carissime! bene nos & fratres nostri merito & perpetualiter possumus lugere, scito pro certo, quod cantus me non delectat, regiis tamen mandatis, prout debemus, volumus complacere. Volens igitur abbas faciem regis spiritu humilitatis prævenire, præcepit, ut quisque monachus alba indueretur; & ita a gradu, qua ad corpora Sanctorum ascenditur usque ad ostium claustri, proni in terram vultu regio se ostenderunt. Novitate cujus rei rex obstupefactus, interrogavit abbatem cur ita monachi sic se haberent? Cui ille: O Domine mi rex ! irruit super nos formido & pavor in magnitudine decreti tui, cum a maneriis nostris, nobis a regibus Anglorum antiquitus collatis, sumus auferendi. Cui rex; Confortamini, inquit, devoti mei, & nolite timere, proxima est consolatio vestra; hæc vero mutatio dexteræ excelsi. Quibus auditis, monachi spiritum consolationis assumpserunt, & Missam festivalem peregerunt. Qua finita, rex abbati visionem suam narravit: & ob reverentiam Sanctorum, istius cœnobii maneria, quæ calumniatus est, eisdem in præsenti perpetualiter confirmavit, cujus tenor talis est:

[14] [novoque diplomate omnia confirmat] Edwardus &c. Sciatis quod cum nos maneria de Langport, Chistelet, Sturre, Menstre & Salmanston in comitatu Kantiæ cum pertinentiis ruper in curia nostra, coram dilectis & fidelibus nostris Johanne de Berewyk & sociis suis Justiciariis nostris, itinerantibus in eodem comitatu, per brevia nostra de Recto versus dilectum nobis in Christo abbatem sancti Augustini Cant. petivissemus ut jus nostrum: nos caritatis intuitu, & ob reverentiam prædicti Sancti, remisimus pro nobis & heredibus nostris præfatis abbati & conventui loci prædicti omnem actionem, quam erga eumdem abbatem habuimus in maneriis prædictis, cum suis pertinentiis quibuscumque, volentes & concedentes pro nobis & heredibus nostris quod prædicti abbas & conventus habeant & teneant maneria prædicta, cum suis pertinentiis, ut jus ecclesiæ suæ prædictæ sibi & successoribus suis sicut ea habuerunt & tenuerunt ante impetrationem brevium nostrorum prædictorum, sine occasione vel impedimento nostri vel heredum nostorum imperpetuum Ob quam causam jussum est per Angliam, ab executione hujus brevis tam de Waranto quam de Recto manus continere. Propterea quamplurimi dicti regni religiosi talem providentiam divinam experti, Cantuariam usque proficiscentes, almam Mildredam actionibus gratiarum quam devote obsequuntur.

DE S. STEPHANO SABAITA THAUMATURGO MONACHO,
IN LAURA S. SABÆ PROPE HIEROSOLYMAM.

ANNO DCCXCIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Stephanus Sabaïta, Thaumaturgus, monachus in Laura S. Sabæ prope Hierosolymam (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Brevis Lauræ notitia; Sancti cultus; distinctio.

Tomo tertio Martii nostri, pag. 166 in Commentario prævio numero primo, brevis data fuit notitia Lauræ S. Sabæ, occasione viginti monachorum ejusdem loci Martyrum. Prolixiorem reservamus in diem V Decembris, [Longior Lauræ notitia reservatur in diem 5 Decembris, S. Sabæ, ejusdem auctori sacrum.] S. Sabæ Abbati, istius loci auctori sacrum; ad cujus Acta, sicut ibidem præmonuimus, plenius tractari poterit de ejus situ, incrementis, perturbationibus ac desolatione. Nominis etiam etymon, definitio, distinctio a monasterio, ac vivendi in ea monachorum norma materiam præbere tum poterunt ulteriori inquisitioni. Maxima enim & illustrissima Laura, omnibus Palæstinæ Lauris eminentior, teste Cyrillo Scythopolitano in Vita S. Sabæ, a Cotelerio edita tomo 3 Ecclesiæ Græcæ Monumentorum pag. 229, supra alias, sparsim ibidem variis locis recensitas, nimirum Novam Lauram, Lauram Turricularum, Firmini, ac Sucæ altius evehenda, cujus non minima laus est, S. Stephanum Thaumaturgum protulisse atque aluisse.

[2] Annuntiat ipsum hac die novum Anthologium; Menologium vero Sirleti his verbis: [Annuntiationes ex Synaxariis Græcis nostri Stephani alicubi cum alio confusi:] Commemoratio sancti Patris nostri Stephani Sabaïtæ. Cui consonant Menæa impressa cum suo Indice Ms., & Maximus Cytherorum episcopus, nec non supplementum ad Menæa Græca impressa ex Synaxario Sirmondi ac Ms. Chiffletii: in quo sequentes versiculi ipsi accinuntur:

Καὶ σκῶλα, καὶ θηράτρα, καὶ πάγας βίου
Φυγὼν Στέφανος, εἰς Ἐδὲμ λόχμας ἔδυ.

Obstacla vitæ, compedes, ac vincula
Dum Stephane vitas, nemora paradisi subis.

Notatur præterea in Calendario, a Genebrardo, ac tomo 4 Bibliothecæ PP. vulgato, hac die XIII, nullo addito præter nomen & cognomen. Habetur etiam in Menologio Slavo-Russico Ms.: Memoria beatissimi Stephani Sabactæ (Sabaïtæ) passi anno CCI sub Severo; ubi perperam Stephanum nostrum martyrem facit, vel cum alio aliquo martyre confundit; nam Sabaïta, ut ratio temporis docet, nullus tunc esse potuit; necdum nato S. Saba, Lauræ Sabaïtarum conditore. Julius Græco metricus, Ephemeridibus Græco-Moschis ante tomum 1 Maii insertus, pag. XXXIII signat memoriam S. P. N. Stephani Sabaïtæ, ut supra. Index autem in Typicum S. Sabæ differt ipsum in diem XIV hujus: cujus, ut puto, Typici annuntiatio, a Papebrochio descripta, nihil habet a prædictis diversum, præter cognomentum ἁγιοσαβίτου, quo monachus S. Sabæ fuisse indicatur: compositione paullo discrepante, re tamen conveniente vocabulo cum aliis Synaxariorum citatorum textibus, in quibus Sabaïta vocatur. In supplemento ad Menæa Græca excusa ex Synaxario membranaceo Sirmondi, sive Collegii Claromontani S. J. Parisiis, Stephanus hic turpiter consunditur cum alio Stephano Sabaïta, quando ista tradit die XXVIII Octobris, quo is colitur: Μνήμη οὐ ὁσίου πατρὸς Στεφανου οὖ Σαβαΐτου, ἀνεψιοῦ Ἰώ. [Ἰωάννου] οὖ Δαμασκηνοῦ; de qua re mox pluribus.

[3] [Elogia] Stephanus vero uterque, suo quilibet die, in Menæis impressis eodem fere Officio sacro honoratur. Sufficiat parvum specimen; cujus hic est sensus:

Vita cum verbis congrua
Tibi coronam duplicem,
O ter Beate, præbuit.
Tuo decoram vertici
Vitæ dator imposuit
Christus coronam gloriæ,
Sortite nomen congruum
Rei, beate Stephane.

Alluditur ad vocem στέφανος, Latine corona. Nulla in Synaxariis, quæ ego quidem inspexerim, Sancti elogia reperio: tametsi Papebrochius ad Menæum Chiffletii, a se exscriptum, observet, eum habere elogium, & quidem longius. Sed tam noster Sanctus, qui ibi signatur hoc die, quam alii, diebus sibi propriis, illic notantur simpliciter sine ullis elogiis; sive ab exemplari, unde sunt desumpti Sancti, abfuerint hæc, sive brevitatis causa omissa. At defectum istum, si tamen ullus dici possit, affatim supplebit Vita; ubi versus finem cultissimo & dignissimo elogio condecoratur; quo forsan unice respexit laudatus Paperbrochius, quando ad dictum Menæum longioris elogii notam apposuit. En tibi sparsa in contextu Vitæ honorificentissima epitheta, quibus veluti totidem radiis nomen ejus illustratur. Vocatur prodigiosus seu prodigiophorus, σημειοφόρος num. 42; Thaumaturgus num. 62 & 92; Deifer locis variis; divinus senex num. 69; magnus senex num. 80; senex mirabilis, prodigiosus senex num. 85; sanitatis collator num. 99; mirificus magister 103; vir admirabilis 185. Pluribus ejusmodi delibandis supersedeo.

[4] [Refertur a Castellano, errante in ejus ætate: conjecturæ cur hoc die colatur.] Solus, quod sciam, e recentioribus, Castellanus in Additionibus ad suum Martyrologium Universale S. Stephanum dat hoc etiam die, & distinctius quidem, quam ipsa Synaxaria solent: In Laura S. Sabæ in Palæstina, S. Stephanus Thaumaturgus, monachus, nepos S. Joannis Damasceni. In hoc multum hallucinatur, quod ipsum innectat seculo X, reclamante Vita. Apposite autem ei tribuit titulum Thaumaturgi, in Synaxariis quidem allatis prætermissum, sed a se in illis, quæ adhibuit, alicubi haud dubie repertum: cum Vitæ Auctor sic eum vocet, & Vitæ contextus, quoad pervenit ad nos, constet continua serie miraculorum, vaticiniorum, ac perspicientiæ cordium, occultas quaslibet & albstrusas cogitationes scrutantis: quibus magnus in paucis signorum ac mirabilium patrator extitisse comprobatur. Cur vero ipsius festum non die 2 Aprilis, quo e vita excessit, sed hoc recolatur, prorsus nos latet. Si conjecturis locus; forte monachi Sabaïtæ vel occasione elevati solenniter corporis, vel ne Officio Paschali hebdomadisve Majoris sæpius impedirentur, huc ipsum transtulerunt: nisi forte alio eum removere impulerit alius Sanctus, eodem die 2 Aprilis in Indice dicti Typici notatus, & quidem cum titulo Thaumaturgi: quem presbyterum & hegumenum apud Græcos singulari cultu honoratum, & in pluribus Synaxariis primo loco commemoratum (ei uni toto Officio ecclesiastico dicato in magnis Menæis & Anthologio,) vidimus eodem isto die, tomo 1 Aprilis, pag. 101. Pag. vero 102 habes ejus elogium, Officium ecclesiasticum, versiculos, odas, strophas; ibique pag. 103, ex canone explicato colligitur vixisse seculo VIII aut sequenti sub Iconomachis. Quidquid sit; conjicere hic liceat, quando certiora documenta non habemus. Et de cultu quidem S. Stephani hactenus: nunc de Sanctis homonymis, vere tamen ab ipso distinctis agamus

[5] Refertur in Vita num. 184, tres observasse in eremo cilicio indutus Quadragesimas Thaumaturgus noster. [Varii Stephani,] Nonne igitur merito vocari posset Trichinas? In Vitis vero Patrum apud Rosweydum lib. 10, cap. 57, ponitur abbas Stephanus Trichinas, monasterii S. P. N. Sabæ antistes. Idemne hic Stephanus cum nostro, an diversus? Multa utrobique conveniunt: nomen, locus, vitæ institutum, gestamen cilicii: nam Trichinas ille dicitur, qui cilicio utitur, sic dictus ἀπὸ τῆν τριχῶν, id est a pilis, e quibus id contexitur. Verum Stephanus iste Rosweydinus vocatur antistes; noster vero antistes numquam fuit, uti clare patet ex Auctore Vitæ num. 184, officia omnia a Sancto apud suos administrata accurate enumerante, & a dignitate antistis abstinente. Idem liquet ex eo, quod num. 183, dicatur sepultus .. sancto Patre .. & Hegumeno Basilio, omnibusque Lauræ monachis congregatis. Idem Basilius in Commentario prævio Martyrum Sabaïtarum num. 5, asseritur ibidem fuisse Hegumenus; & in Actis martyrii num. 2, dicitur optimus pastor Basilius, quando Stephanus jam a biennio obierat, sicut constabit ex dicendis. Hæc itaque utrumque Stephanum satis distinguunt.

[6] In Prætermissis ad diem secundam Aprilis postquam esset dictum, [cum hoc nostro collati] S. Stephani pilis induti, qui vixit in Laura Sabæ, memoriam referri in Ms. Menologio Arabo-Ægyptiaco, a Gratia Simonio Maronita, Latino pro nobis reddito, subjungitur, videri eum esse Stephanum Sabaïtam, a Græcis relatum ad hunc diem XIII Julii. At conjectura ista mihi apparet nimis incerta, quam ut pro ea spondere ausim; tum quia nullibi in Synaxariis, quod sciam, Stephanus noster hoc cognomento insignitur: tum quia, tametsi tres observarit.. cilicio indutus Quadragesimas, hocque gestamen seu indumentum ad triennii tempus adhibitum, idque per annos 15 extensum; ut indicatur verbis proxime ibidem præcedentibus, videatur sufficere ad singulare illud cognomentum; existimo tamen ipsi illud inditum numquam fuisse: præsertim quia, prout dicitur eodem num. 184, reliquis septemdecim annis (vitæ postremis, per) annuas illas tres Quadragesimas .. cilicium tum ob Patres, qui secum erant, tum ob eos, qui undecumque ad se recurrebant, non gestabat, ne se hoc habitu indutum viderent. Persuasissimum itaque habeo alteri cuidam Stephano, monacho Sabaïtæ, impositum fuisse Pilis induti cognomen, tamquam characteristicum, quo ab aliis ejusdem loci ac nominis ascetis distingueretur; quique pilosum indumentum vel per totam vitam, vel per maximam saltem ejus partem gestarit; & supremo quoque adventantis mortis tempore illud non deposuerit, in eodem etiam fortasse mortuus; ut proprium ac singulare hoc cognomen suum faceret, ex re a paucis cum tali rigore usitata.

[7] [proferuntur,] Joannes Phocæ, a Leone Allatio editus in Συμμίκτοις, pag. 28, agens de viris sanctis a se visis in Laura S. Sabæ, quam paulo ante descripserat, narrat se in illis locis ferme ad XL deiferos viros, & ante alios spectabiles inspexisse; & ante eos potissimum sex, inter quos enumeratur aliquis Stephanus primo loco, nullo quidem cognomento notatus; sed a nostro tamen Stephano diversus. Nam cum laudatus Joannes loca sancta, quæ describit, inspexerit anno 1085, sicut probat ejus editor in sua Præfatiuncula; & cum Stephanus noster ibidem claruerit seculo VIII, mortuus DCCXCIV; nimium quantum tempora differunt, quam ut unus cum altero confundatur. Discrimen eo hic indicamus, ut ne quis imperitus in eum incidens, prima fronte unum pro alio accipiat, deceptus homonymia nominis proprii & monasterii utrobique eorumdem. Errorem Menologii Slavo-Russici jam indicavimus.

[8] [qui ab eodem omnes distinguendi] Stephanus præterea hic se nobis offert, tanto facilius confusioni cum hoc nostro, primo intuitu obnoxius, quanto plures identitatis notæ in utroque concurrunt: nominis videlicet proprii, sanctitatis, habitationis seu vitæ instituti, ob quæ æque ac noster dicitur Sabaïta; ac temporis; cum eidem fuerit synchronus. Verum hæc non obstant, quin habeat, unde tum a nostro Stephano, tum ab aliis antegressis distinguatur, Poëtæ cognomentum, quod ipsi dat Typicum S. Sabæ die XXVIII Octobris, & quo refertur in Synaxariis; adde Vitam post mortem nostri protractam, cum videatur idem esse Stephanus cum eo, qui extitit Auctor martyrii monachorum Sabaïtarum; in cujus præfatione ita loquitur: Quam (cædem barbarorum Sabaïtis illatam) propriis ipse conspexi oculis, utpote unus eorum, qui sacram hanc Lauram inhabitantes, ibidem reperti sunt in illa funesta eorumdem irruptione. Huc etiam spectant verba Vitæ, quam hic damus, num. 177: Testes vero estis etiam vos omnes, veram hanc visionem (de Theoctisto in gloria cælesti) fuisse, non solum propter apertam ejus vitæ sanctimoniam; verum etiam quod supremo martyrii baptismate, quod secundas non admittit sordes, perpurgatus est: est enim e numero Patrum in Maxima sancti Patris nostri Sabæ Laura a barbaris interfectorum: quorum vir omni virtute præstans pater Stephanus, Lauræ nostræ decus ingens & ornamentum, historiam concinnavit.

[9] [probantur.] Atque ex his perspicuum est hujus postremi Stephani, & aliorum antecedentium a nostro discrimen. Videri etiam possunt, quæ dicta jam pridem sunt in dicto Commentario prævio Martyrum Sabaïtarum die XX Martii, num. 5. Rem involvunt Menæa impressa, quando dicto die XXVIII Octobris bis meminerunt S. Stephani Sabaïtæ, semel quidem addendo discipuli S. Sabæ; id quod Auctori martyrii monachorum Sabaïtarum ob temporis distantiam, si significatio vocis discipuli in rigore accipiatur, competere non potest; ac semel simpliciter, omissa clausula ista. Sed ulterior præsentis argumenti indagatio ad istum diem spectat: ubi etiam ratio haberi poterit, cur uno loco ibidem inter Martyres idem an alius annuntiari videatur; uti etiam diserte iisdem accensetur in Martyrologio Sirleti eodem die XXVIII Octobris his verbis: Sanctorum Martyrum, Terentii, Neonillæ, & sancti patris nostri, Stephani Sabaïtæ; qui omnes in Christianæ fidei confessione perseverantes, post carceres & verbera, feris expositi, & in lebetes, pice fervente plenos, projecti, cum tormenta omnia pro nihilo facerent, ense obtruncati sunt. Simon Wangnereckius noster in Prolegomenis opusculi, inscripti Pietas Mariana Græcorum, pag. 79, num. 24, Stephanum Sabaïtam hujus diei confundit cum eo, qui colitur XXVIII Octobris, atque adeo hunc nostrum cum Poëta; cum addat: Quem etiam (S. Sabam) in hymnis seu pangendis seu colligendis imitatus videtur. Deinde Centuria I, pag. 188, elogium Marianum Græco-Latinum sub ipsius nomine producit: at perperam: Si enim Stephanus noster hymnographus aut Poëta fuisset; anne est credibile, Leontium ne vel minimam hujus rei mentionem facturum fuisse, tam accuratum gestorum ejus historicum, & in plurimis quidem oculatum inspectorem? Neque objicias in parte Vitæ, quæ intercidit, hoc forte sactum: nam in periocha ejusdem Vitæ, in qua summatim ac minute Sancti officia ac virtutes describit; aut in dicto ipsius elogio, verbo saltem indicasset, hymnos in laudem Dei & Sanctorum ab eo concinnatos fuisse. Quod cum nuspiam faciat; satis ejus ex silentio argumenti nobis præberi censemus, ut, quod poëticas dotes spectat, id alteri attribuamus.

§ II. S. Stephanus consanguineus S. Joannis Damasceni; ingressus in Lauram; annus ac dies mortis.

Die VI Maii actum de S. Joanne Damasceno, eademque occasione obiter indicatum, S. Stephanum nepotem ejus fuisse, Joannem vero ipsius avunculum. [S. Stephanus fratris S. Joan. Damasceni filius,] Quæ terminis minus propriis ac nimium vagis ibidem ex incidenti tacta sunt, ea hic paululum elucidanda. Fuit itaque S. Stephanus S. Joannis Damasceni fratris filius, adeoque, si proprie loqui velimus, fuit idem Sanctus ipsius patruus, non vero avunculus. Res constat ex Leontio, in subjecta Vita ita loquente num. 184: Decennis .. ad Maximam Lauram nostram cum patruo (Græce est πατραδέλφῳ) suo accessit. Vox πατράδελφος hic significat fratrem patris, seu patruum, non vero fratrem matris sive avunculum: quæ hic num. 133 Vitæ etiam apponitur Leontii nutrici, patris sorori, τιτθὶς πατράδελφος. Laudatus Leontius nomen patrui supra non adjungit; ideo, ut arbitror, quia in bene magna ista Vitæ parte, quæ intercidit, alias fortasse sæpius illud ipsum expresserat, dum occasio sese offerret tractandi de primo Stephani ad Lauram ingressu, primisque post illum fervoribus sacris sub patrui directione, ut videtur innuere idem Auctor, quando addit: Cum quo annis XV in omni obedientia ac submissione vixit. Unde sequitur, annuntiationem Synaxarii Claromontani superius num. 2 allatam, præter confusionem Sancti nostri cum alio ei synonymo, de qua ibi diximus, aliud peccare, dum eidem addit: ἀνεψιοῦ Ἰώ. (id est Ἰωάννου) οὖ Δαμασκηοῦ: nam ἀνεψιὸς significat filium fratris pariter ac sororis; nec determinat vi vocis, patruusne an avunculus sit ille, cujus respectu aliquis dicitur ἀνεψιός. Quam æquivocationem hic tollere, visum est.

[11] [præter Laurarum,] Immatura S. Stephani ætas non obstitit, quo minus in Lauram Maximam admitteretur; tametsi ex antiqua ac usitata consuetudine, & ex stata Laurarum lege juvenes atque imberbes inde arcerentur, atque ad monasteria mitterentur. Hoc liquet variis locis in Vita S. Sabæ apud Cotelerium pagg. 228 & 229; quem sic affatur S. Euthymius: Fili, non puto æquum esse, te, qui juvenis es, in Laura manere: neque enim Lauræ conducit, juvenem habere: neque juveni convenit, in medio anachoretarum versari. Abi ergo ad inferius monasterium ad abbatem Theoctistum … Cui significavit, ut ejus curam gereret … Ex proprio suo exemplo sanctionem ei dedit, ut in Laura imberbem non reciperet; sed & aliarum Laurarum Præpositis eamdem legem traderet, quæ vetus esset, & apud antiquos Patres obtinuisset. Ista consuetudo obtinuit etiam sub S. Saba: nam, sicut ibidem habes pag. 259: Imberbi non concedebat prorsus in suo conventu habitare, qui os barba non obduxisset .. & si quando imberbem, perfectæ tamen ætatis, renuntiationis cupidum suscepisset, ad beatissimum abbatem Theodosium mittebat; qui, ut dicitur eadem pag. 259, habitabat quasi XXXV a Laura stadiis ad Occidentem, ubi cœnobium illustrissimum Christi ope constituerat. Idem confirmatur ibidem pag. 260. Unde liquet, ætatem immaturam arcuisse pueros a Lauris.

[12] [pueros inde arcentium legem,] His tamen non obstantibus, constat ex Vita, S. Stephanum decennem, ad Maximam Lauram cum patruo accessisse. An forte, quia lapsu temporis moderatio aliqua aut mitigatio in primævo isto rigore adhibita? Id videtur suaderi ex Actis SS. Theodori & Theophanis, qui claruerunt sub initium seculi noni, adeoque proxime post obitum Sancti nostri. Videri de ipsis potest Surius die XXVI Decembris; ubi Theodorus cum jam a puerili ætate excederet … traditur divini Sabæ monasterio … habebat autem fratrem quoque Theophanem, qui … erat minor … Atque illic quidem versabantur utrique. Et plus vice simplici ibidem recurrit vox monasterium; & in Græcis Actis Mss., quæ asservamus, sæpius repetitur μονὴ, quod monasterium non Lauram significat: colligiturque ex dictis, magnum discrimen fuisse inter admissionem puerorum in Lauras & in monasteria: ad hæc enim mittebantur, qui defectu sufficientis ætatis ab illis erant exclusi: monachi enim primo exercebantur in monasterus, quos, cum ad majorem perfectionem pervenerant, in cellis Laurarum collocabant, eosque anachoretas appellabant, uti pluribus exemplis probatur ad diem XX Januarii pag. 299. Inter Lauras enim & monasteria hoc intererat, ut præter scopum a nobis præfixum numero I, unicum hoc addamus, quod Lauræ constarent ex diversis cellulis, satis inter se disjunctis, in quibus solitarii vivebant separati; in monasteriis vero vivebant monachi simul in communi; ut videsis in Notis Henrici Valesii ad Euagrium pag. 64; & in loco mox citato pag. 298. Tametsi igitur magnum inter utramque istam habitationem esset discrimen, & una quidem pueros includeret, excluderet alia; non videtur tamen ex illo discrimine hic quidquam confici posse; quandoquidem manifeste ab scriptore dictorum Actorum indigitari putem Maximam S. Sabæ Lauram; postea subjungente: Quorum (monasteriorum, quæ erant in Palæstina) primum & maximum erat divini Sabæ monasterium; in quo hic magnus, sicut prius diximus, se exercebat Theodorus. Hinc consequitur, vel remissum aliquid fuisse de primæva ista ac stata Laurarum lege, vel ex singulari indulto aditum ad Lauram dictam istis duobus fratribus Theodoro ac Theophani in immatura ad hanc ætate concessum fuisse.

[13] Quod vero hic indultum videmus S. Stephano præter primævam Laurarum legem, [in Lauram tamen S. Sabæ cur admissus?] attribuendum id opinor partim mitigationi, qua paulatim lex Laurarum remitti cœperit, si non universaliter, saltem in particulari respectu aliquorum, quibus vel singularia ac prænuntia eminentioris perfectionis indicia faciliorem eo aditum aperiebant, vel alia aliqua ratio singularis suppleret defectum ætatis. Cum enim integro fere seculo ingressus in Lauram S. Stephani anteverterit ingressum SS. Theodori ac Theophanis, non ideo mihi certum est, mitigationem, de qua hic quæritur, eorum, uti apparet, tempore inductam, viguisse jam tum tempore pueritiæ S. Stephani; nam quæ adeo distant tempore, sæpe etiam distant jure ac consuetudine legum, minus a primævo vigore vel magis recedentium. Quid si totam, si ea tum temporis opus fuerit, vel bene magnam gratiæ tenello Stephano factæ partem monachi Sabalauritæ indulserint auctoritati patrui ejus S. Joannis Damasceni, viri integritatis vitæ ac doctrinæ dotibus spectatissimi? Cui negari non potuerit, ut in Lauram una secum introduceret commendatum sibi fortasse a moriente fratre filium, aut certe a vivente etiamnum mature disciplinæ suæ traditum, ut, quoniam a teneris assuescere multum est, a parvulo ille famulatui divino insisteret; non tantum portando jugum Domini ab adolescentia sua, sed mores etiam suos totamque vivendi rationem exigendo efformandoque ad perfectissimam Laurosabitarum normam, quæ tum apud illos florebat.

[14] Non ea est perspicuitas characterum Chronologicorum mortis ac sepulturæ S. Stephani, [Ex epocha Alexandrina, qua utitur Vitæ Auctor,] quantumlibet distincte ac diserte ab Auctore Vitæ signatorum, ut respectu Occidentalium modica dilucidatione non indigeant, qua ad Æram nostram vulgarem reducantur. Nam Leo Allatius in libro, qui inscribitur de Ecclesiæ Occidentalis atque Orientalis perpetua consensione, agens de Dominicis atque Hebdomadibus Græcorum recte ista observat: Solent Græci ut plurimum, immo fere semper, dum annos recensent, non a Christo nato, sed ab ipso orbe condito numerare: quod licet illis arduum non sit, legentibus tamen exteris, & qui aliam numerandi viam ineunt, nebulam quodammodo videtur offundere; difficileque ab ea extricantur, qui numeros in manu non habent; præsertim cum non omnes eamdem numerandi inierint rationem .. ut fere tot sententiæ fuerint, quot scriptores. In tenebris itaque istis præferenda lectori lux, ne offendat. Mortem vero Sancti Biographus noster ita chronologice determinat num. 183: Senex autem .. spiritum suum .. Domino tradidit .. postridie Novæ Dominicæ sub horam noctis primam. Sepulturam autem sic: Sepultus vero est Aprilis mensis die secunda, (feria) tertia anni a creatione mundi sexies millesimi, ducentesimi, octogesimi sexti. Non additur hic, ut passim a Græcis fieri solet, annus mundi reparati iuxta Æram, quam vocant Alexandrinam, de qua non semel a nobis actum est præsertim in Exegesi præliminari prima ad Theophanem ante tomum III Martii, ubi ostensum est annis circiter octo a communi deficere: quod ut hic usuveniat, recurrendum ad Acta Martyrum Sabaïtarum, quorum certamen cum hic infra num. 17, recte signetur, anno ab orbe condito sexies millesimo ducentesimo octogesimo octavo, a nato secundum carnem Deo DCCLXXXVIII; obitus autem Stephani nostri annis duobus prædictum martyrium antecesserit, patet, hic adscribendum fuisse annum a nato secundum carnem Deo DCCLXXXVI; quibus si annos octo adjunxeris, habebis Æræ vulgaris annum DCCXCIV.

[15] [ad Æram vulgarem reducta, ostenditur Sanctus obiisse anno 794, Kalendis Aprilis:] Id quod planum redditur ex convenientia characterum utrobique hic relucentium: nam Κυριακὴ Νέα, Dominica Nova hic notata, Græcorum, quæ etiam ipsis Κυριακὴ οὖ ἀντιπάσχα, Dominica Paschæ opposita, ἤτοι οὖ Φωμᾶ, sive Thomæ dicitur, quod eo die legatur Euangelium de Thoma Apostolo, digitum suum in fixuram clavorum, jussu Domini, immittente, quod & tum legitur apud Latinos; Dominica, inquam, Nova, Latinis dicitur Dominica in Albis; de utriusque etymo agit Leo Allatius loco citato Jam vero quoniam ista Dominica anno prædicto DCCXCIV incidit in diem XXX Martii, cum Pascha inciderit tunc in XXIII ejusdem Mensis; consequens est, obiisse Sanctum Kalendis Aprilis, die Lunæ seu seria secunda jam ab hora circiter currente, cum obierit postridie Dominicæ in Albis sub horam noctis primam; sepultumque fuisse δευτέρᾳ ἡμέρᾳ, secunda die (quæ erat secunda post mortem, & secunda mensis Aprilis) τρίτῃ, feria tertia (hebdomadis) qualis tunc erat. Nec refert, quod in textu Græco vox feria explicite non exprimatur: nam ferias hebdomadum simpliciter absque additamento vocis ἡμέρα vel similis, exprimi per solos numeros ordinales, leges apud laudatum Auctorem & in tabella duabus columnis proposita a in qua semper post Dominicas ponuntur feriæ, non expressæ quidem sed subintellectæ in numeralibus, δευτέρα, τρίτη, secunda, tertia usque ad Dominicam proxime sequentem: sicut modo usitatum est apud nos, ut diem mensis scribamus per solos numeros ordinales, subintellecta voce dies. Quid exemplis opus est? Quando etiam in Vita Sancti nostri, quam præ manibus habemus, num. 110, ponitur τῇ ἓξ καὶ δεκάτῃ οὖ Φεβρουαρίου μηνὸς, XVI mensis Februarii, subaudita voce die: quod & denuo fit 112 sub finem iisdem verbus. Idem si in Liturgiis Græcis, certe in nostro textu Vitæ præsertim locum habet. Cum enim immediate præcesserit vox ἡμέρα, rursum repeti ab Auctore nisi insulse haud poterat, nedum debebat, hic, si usquam alibi, clarissime subintellecta.

[16] [idque illustratur ac confirmatur e calculo mortis S. Sabæ,] Itaque in nota characteristica unica Dominicæ in Albis, tamquam in cardine fixo, omnia vertuntur, & optime tam inter se, quam cum anno signato DCCXCIV omnia consentiunt; videlicet Pascha, dies obitus, dies sepulturæ, dies mensis, ac feria hebdomadis. Atque hæc, tametsi ulteriori elucidatione non indigeant, illustrari tamen possunt ex calculo mortis S. Sabæ loco citato, pagg. 353 & 354, in hunc modum descripto a Cyrillo Scythopolitano: Ipsius (S. Sabæ) mors contigit V Decembris mensis, Indictione X, a creatione quidem mundi … anno sexies millesimo, & vigesimo quarto: a Dei verbi Incarnatione .. XXIV supra quingentesimum. Quibus si addas annos octo incompletos, exsurget annus DXXXI, post Baronium a nobis notatus in Commentario prævio ad Vitam S. Euthymii die XX Januarii, paragrapho 4, num. 15, consentiente etiam Pagio: qui annus a mense Septembri cœperat concurrere cum Indictione X.

[17] Consormiter etiam ad hoc systhema ordinandum est martyrium viginti monachorum e Laura S. Sabæ, [ac sanctorum Martyrum Sabaïtarum,] cujus epocham consignat Stephanus Sabaïta, oculatus testis, Anno ab orbe condito sexies millesimo, ducentesimo, octogesimo octavo .. A nato secundum carnem Deo .. DCCLXXXVIII, Indictione V: quem nos cum Pagio innectimus anno vulgari DCCXCVI secundum dicta; & consequenter cum eo putamus, legendam esse Indictionem IV pro V; etiamsi Indictio V in dicto martyrio, Græce excuso ad calcem tomi 3 Martii, signanter ab Auctore exprimatur num. 3, sive id contigerit errore ipsius, sive oscitantia amanuensium; quamquam multo facilius sit mutari ex lapsu in aliquo apographo Latino numerum quintum in quartum, aut contra; quam in Græco πέμπτον. in τέταρτον Utut est, Indictio IV, anno DCCXCV inchoata a mense Septembri, currebat mense Martio anni DCCXCVI, quo dicti Martyres interempti sunt, usque ad proximum Septembrem. Hinc corrigendus Papebrochius, in Commentario prævio ad dictum martyrium numero 6, ubi notat annum DCCXCVII juxta ea, quæ in Exegesi præliminari I, dicto tomo præfixa, de S. Theophanis Chronographia disseruerat; præter annos octo adjiciens annum alterum Phocæ, ob causam, a se in eadem Exegesi indicatam, detractum, ad exæquandam Æram Alexandrinam cum vulgari; cujus anni additamento ad Indictionem V, in martyrio signatam perveniatur; quæ tamen non convenit cum Pascha, quod eodem numero 6 signat.

[18] Affigit illud diei XXIII Martii; at per integrum mensem exerrat: quod anno quidem, ut liquet ex dictis,[cujus epocha hic reformatur.] DCCXCIV incidit in XXIII Martii; sed anno DCCXCVII in XXIII Aprilis (XXIII Martii etiam male notatur apud Cangium in Tabulis Chronologicis expansis Glossarii Lat. ad vocem annus): quam Papebrochii inadvertentiam mirum non observasse Pagium, in anno martyrii, & Indictione corrigendis satis hic oculatum. Ceterum sicuti ex puncto unico male fixo consequi solent alia non cohærentia; ita isto numero plura non subsistunt, ad trutinam secundis curis exigenda & reformanda. Enimvero si juxta nostrum systhema martyrium affigas anno DCCXCVI, Pascha incidente in III Aprilis, non video equidem, quid obstet, quo minus notæ Chronologicæ, in ejusdem decursu expressæ, convenienter inter se componantur. Cujusmodi sunt istæ; Quadragesima præterlabens, παρεκβᾶσα ἐτύγχανεν, num. 21: irruptio barbarorum in Lauram XIII Martii mensis die, ibidem; qui anno DCCXCVI incidit in Dominicam. In crastinum vero .. tota hebdomada illa incessanter orant (Sabaïtæ) num. 27, puta usque ad XIX Martii: qua transacta, Sabbato vesperi Palæo-lauritas monachos nuntios accipiunt, num. 28. An & quid postea contigerit, quod huc addi possit, forte sciremus, si pars martyrii non intercidisset. Denique Quadragesimalis abstinentiæ tempus exornarunt, id est martyrium obierunt tempore Quadragesimæ, num. 78: ante .. passionem ejus (Christi) passi etiam ipsi, id est ante hebdomadem Majorem Latinis; (Magnam vero Græcis, salutiferæ Passionis, ac dies Passionum, ut videsis apud Allatium ) Unde post paucos dies cum eodem salvificum celebrarunt Pascha, ut ibidem dicitur. Quæ omnia in nostra epocha concinne ordinari, nemo non videt; secundum quam etiam emendari potest id quod habet Papebrochius in Historia Chronologica Patriarcharum Hierosolymitanorum ante tom. 3 Maii pag. XXXIX, de obitu S. Stephani; ubi iterum signat annum DCCXCV, & Martyribus laudatis rursum tribuit annum DCCXCVII. His ita excussis ac stabilitis, superest, ut ad ordinandam Vitæ S. Stephani chronotaxin accedamus.

§ III. Vitæ chronotaxis; Acta, quæ hic dantur; eorum Auctor; Annotata; versio.

[Præcipua Vitæ gesta ad calculos chronologicos exacta:] Anno mortis S. Stephani sic fixo, non magni laboris erit, præcipua rerum ab ipso gestarum capita, quæ observato ordine temporis ac duratione perquam accurate recenset Auctor num. 184, annis ætatis ejus nec non Æræ vulgaris adaptare; ut suus cuique calculus chronologicus respondeat, in sequentia temporis puncta dispertitus. Cum itaque ibidem dicatur Sanctus vixisse solidas annorum 69 periodos, totam vitæ summam circumscribamus totidem annis 69 completis. Vivere igitur cœperit anno Christi DCCXXV. Novem apud suos postquam posuisset annos, decimo ætatis inchoato, Christi DCCXXXV (non 745, ut mendose scribitur ad diem VI Maii in Commentario prævio S. Joannis Damasceni, pag. 109, num. 9) ad Maximam Lauram accesserit cum patruo; sub cujus disciplina impendit annos 15, anno ætatis 24, Christi DCCXLVIIII. Tum annos 8 variis ministeriis dedit; sicque attigerit annum ætatis 32, Christi DCCLVII. Adde annos 5, in arctissima hesychasterii solitudine traductos, & numeraverit annum ætatis 37, in Vita diserte expressum, Christi DCCLXII; item annos 15, quos transegit maxime solitarius, ac cilicio indutus, tres insuper quotannis in sua eremo observans Quadragesimas, usque ad annum ætatis 52, Christi DCCLXXVII. Denique hisce annumera annos 17, cum præcipuis Lauræ patribus decursos; & habebis annos ætatis 69, Christi DCCXCIV, quo vitam clausit.

[20] [Acta qua occasione descripta; sincera, sed acephala;] De Actis observanda occurrunt sequentia. Eruit ea & descripsit Papebrochius; quo autem loco aut tempore, quave occasione, indicat in pluries citato Commentario prævio Martyrum Sabaitarum num. 4: Dicta porro Acta (Martyrum Sabaïtarum) una cum aliis Sanctorum ad Palæstinam fere pertinentium Vitis (adeoque & hujus nostri Sancti) descripsimus anno MDCLXII ex probatissimo annorum plus quam sexcentorum codice Petri Seguierii, Franciæ Cancellarii, nobis Parisiis commodato in gratiam R. P. Francisci Annati, Confessarii Regii. Dum itaque Vitam S. Stephani in lucem damus, ingentem thesaurum orbi pandimus, & vix pretio æstimabilem: nam ut de codicis antiquitate, e quo ea transcripta fuit, nihil dicam; pretium summum meretur ob rarissimos & plane singulares sinceritatis characteres, identidem in ejusdem decursu relucentes: quo fit, ut veritas ipsa ubique se prodens, lectori occurrere videatur: exemplo in Græcis Actis perquam inusitato; cum rara admodum sint, quæ a Metaphrastæis geniis rhetorice & hyperbolice adornata, seu potius fucata & deformata, non perdiderint magna ex parte venustatem primævi sui ac veri ornatus. Unum vero illos omnes, quibus similes thesauri in pretio sunt, male habere debet, quod Vita nostra acephala sit; magna ejusdem (proh! dolor) parte deperdita. Quæ jactura torsit jam pridem Papebrochium in Julio metrico supra relato, ubi ista tradit: Nos ipsius S. Stephani Acta prolixissima nacti, dolemus ea esse acephala; & libenter intelligemus alibi esse exemplum, unde noster defectus suppleri possit. At necdum nobis hactenus tam beatis esse licuit; liceat esse posthac; ut pars bene magna, elegans & pretiosa a reliquo corpore infeliciter truncata, eidem alicunde tandem restituatur, omnibus membris absoluto.

[21] Quousque vero jactura ista sese extendat, æstimare licet ex iis, [magna eorum parte desiderata,] quæ ex periocha Vitæ num. 184, collata cum initio, unde ea incipit, manifeste indicat quænam partes interciderint. Quidquid itaque tradidit Auctor de Sancti natalibus, ac novennio puerili apud suos in seculo transacto; quidquid de ingressu in Maximam Lauram cum suo patruo S. Joanne Damasceno, sub cujus, ut putamus, moderamine traduxit annos quindecim, intercidit: quo tam longo tempore, spectatæ tum magistri adeo in asceticis excellentis dotes, tum discipuli fervor, & docilitas copiosam haud dubie materiem præbuerint prolixas texendi rerum ab ipso gestarum narrationes: res enim videtur fuisse etiamnum tunc temporis insolita, puerum decennem in Lauram admitti, ut modo observavimus: atque adeo multa præ se ferre debuerit in tantilla ætate mirabilia, quæ defectum ætatis compensarent; quæ absque dubio Auctor Vitæ sedulo executus sit; maxime cum palam & in conspectu aliorum plurium intra ipsam Lauram gesta, melius sciri ac probari potuerint, quam quæ fecit clam in arctissima solitudine. Nihil etiam nobis superest de officiis, octo per annos apud monachos administratis, & loco citato distincte a Vitæ Auctore expressis, Canonarchæ, Artocopi, Hegumenarchæ, Xenodochi, atque in Annotatis ibidem expositis: in quibus vix credibile est, se gessisse Sanctum sine insigni patientiæ, obedientiæ & charitatis exercitatione: quibus virtutum in se admirabilitatem excitarit, aliisque, ut persuasum habeo, materiem suppeditarit de se ipso loquendi, scriptori autem Vitæ amplissimum campum, excurrendi in laudes suas. Jam vero nostrum fragmentum incipit a deliberatione Sancti, an prorsus ab hominibus secedere velit, persuadente ei S. Martyrio, ut persisteret in vitæ mixtæ instituto; atque aliquis mortis S. Martyrii jacturam deplorans num. 4, videt S. Stephani hesychasterium cælesti luce collucere, sicut dicitur num. 5. Incipit itaque Biographus in fragmento, quod vulgamus, narrare ea, quæ contigere sub tempus illud, quo Sanctus hesychasterio se inclusit; anno videlicet circiter 37 ætatis, prout colligitur ex dicta periocha.

[22] Nec obstat, quod ibidem vocetur senex & calogerus: neque enim inde sequitur, tum temporis, quando sic vocabatur, [quæ, quanta sit, examinatur.] vere ætate senem fuisse: quia γέροντες & καλογήρους, senes & quasi bellos senes se ipsos alter alterum vocitabant monachi; quod tantumdem est dicere ac patres; qualiter jam religiosi tum apud suos tum apud externos appellantur. Sacerdos autem exhibetur num. 8, non diu, sicut apparet, consecratus. Discipulum habet nomine Eustratium, num. 12; unde videtur argui posse, Biographum ea maxime recensere, quæ gessit Sanctus sub postremos 17 vitæ annos, quibus, ut periocha memorat, annuas illas tres Quadragesimas cum præcipuis quibusdam Lauræ patribus obivit, unum ex discipulis secum assumens, qui, nisi fallor, dictus Eustratius fuerit. Ad Quadragesimas istas quod attinet, tantum earum meminit periocha, postquam enumerasset novem annos ætatis puerilis, 15 monastices, 8 ministeriorum, 5 solitudinis, sic ut eas anno 38 inchoato obire cœperit. Meminit de jejuniis Biographus num. 12, 25, 30, 31, 34, 45, 83, 86, 176, 178, 179, a numero autem 115, recenset gesta ultimo Vitæ quadriennio, quo discipulus ejus fuit. Unde liquet, ea exstare, quæ a media circiter annorum Vitæ cursu Sanctus gessit; priora vero intercidisse; atque adeo si non dimidiam, magnam sane Vitæ partem fuisse deperditam.

[23] [Biographus quis fuerit? quamque fidem meritus:] Ceterum laudato Biographo nomen Leontius, patria Damascus, vitæ institutio in Laura S. Sabæ, scribendi ratio accuratissima, atque idcirco fide historica dignissima; partim collecta materia ex monumentis, quæ Auctor a fidelissimis testibus accepit, & perducta usque ad initium capitis 10, num. 115; partim deinceps ex iis, quæ ipsemet observavit, scriptor, spectator ac testis, Sanctoque per annos 4 discipulus. Quæ probantur ex ejus verbis eodem num. 115: Et hæc quidem omnia, ut a viris fide dignis collegeram, pauperculus ego abjectusque Leontius conscripsi: quæ autem coram ipse vidi, & hisce auribus audivi, jam explanare aggredior. Nam supremum, quod sacram ejus ex hoc mundo migrationem antecessit, quadriennium, in Sancti hujus disciplina posui. Id vero qua ratione sit factum, breviter edisseram. Post hæc a num. 116, suam patriam indicat, vitæque professionem, vehementes ac diuturnas luctas, animi perturbationes, gravissimosque ad desperationem impulsus. Subjungit etiam quonam modo a Sancto curatus, atque in disciplinam ipsius admissus fuerit, & plura alia, quæ percensere longum esset, & ibidem legi possunt. Quo intelligitur plenissimam ipsum fidem mereri in omnibus, quæ narrat: quam non mediocriter sibi conciliat, nominando personas, loca, tempora, aliaque, quæ res circumstant, adjuncta: quin etiam a num. 166, scripto committit asceticas Sancti adhortationes, quas ex ore ejus coram excepit: quæ sunt veluti totidem apophthegmata sacra, quibus breviter & solide vitæ perfectioris œconomiam docet; quæ meritissimo jure ipse num. 166, vocat sacra atque omni plena eruditione documenta. Adde, quod scribendi candor, orationis perspicuitas cum aliquo etiam conjuncta nitore, tanta sint, quantam in historico optimæ notæ disiderare quis possit.

[24] [quo anno scripserit, incertum:] Quo determinate anno scripserit, nescitur: quo autem circiter tempore, non difficulter statui potest. Scripsisse imprimis post martyrium monachorum Sabaïtarum, atque adeo non ante annum DCCXCVI, liquet ex visione num. 177, qua Theoctistum discipulum suum, unum e numero Patrum in Maxima sancti Patris .. Sabæ Laura a barbaris interfectorum, inter Cælites gestientem spectasse Sanctus narratur. Pergamus paullo ulterius. Dictum martyrium contigit, uti refertur in ejus Prologo num. 3, cum Hierosolymitanæ ecclesiæ beatissimus Patriarcha Elias .. gubernaret; noster vero diserte declarat num. 49, se scripsisse post ejus obitum, ita loquens: Helias .. propriam sedem postliminio repetiit, diuturnaque dignitate patriarchali .. gavisus est; & cum hinc ad Deum sancte migraret, Domnum Georgium syncellum suum in cathedram Theadelphicam successorem reliquit. Papebrochius in Historia Chronologica Patriarcharum Hierosolymitanorum ex verbis mox citatis martyrii Sabaïtarum, Eliam vixisse anno DCCXCVII (juxta supra dicta 796) & eodem aut sequenti mox anno obiisse asserit; sed cuperem id paullo magis probari: Pagio ad annum 795, rectius scribente, tempus Eliæ mortis incompertum esse. Unde non satis etiam videtur constare de tempore ordinationis Georgii, successoris ejus. Papebrochius quidem eam innectit anno circiter DCCXCIX, citans Annales Francorum Metenses, seculo X scriptos, qui exstant apud Du Chesne tomo 3; verum cum ibidem pag. 288, ad prædictum annum nihil habeamus, quam quod monachus, qui de Hierosolymis veniens, reliquias multas attulit Regi (Carolo Magno) ex parte Patriarchæ Hierosolymitani, inde non possumus habere, quisnam Patriarcha ille fuerit, Eliasne, an Georgius. Nec certiora dabit Baronius ad annum eumdem DCCXCIX, si ipsum inspexeris. Nihil itaque superest, quam ut dicamus, Leontium scripsisse quidem post martyrium Sabaïtarum ac mortem Eliæ Patriarchæ Hierosolymitani, cujus, ut modo dictis unum addam, sors inter Sanctos est, sicut notatur num. 19 Vitæ; at manere interea incompertum temporis characterem, quo laudatus Leontius eam litteris commendarit; quod contigerit sub initium seculi IX.

[25] Idque rursum confirmatur ex verbis Leontii nostri num. 136, [quo autem circiter tempore determinatur.] dicentis, quo tempore scribebat, Thomam Theadelphici (Hierosolymitani) throni gubernacula suscepisse. Annales autem Francorum ab anno 708 ad 808 deducti apud Du Chesne tomo 2 Francicorum a pag. 11; anno 807 agunt de monachis de Hierusalem, qui legatione Thomæ Patriarchæ fungebantur. Et ibidem in aliis Annalibus, Eginhardo adscriptis, pag. 253, ad eumdem annum idem refertur. Sive autem jam Thomas ille proxime successerit Georgio in patriarchatu Hierosolymitano; sicut vult Pagius ad dictum annum, num. 4 contra Papebrochium; sive cum Papebrochio eidem Georgio interponas Fortunatum; cujus controversiæ decisio non est hujus loci; vix dubitamus, ut cum Papebrochio loquar in Historia Chronologica pag. XLI, quin hic (Thomas) idem sit, qui in Actis Martyrum Sabaitarum laudatur num. 24, ut optimus medicus, idemque pientissimus abbas, posteaque ordinatus veteris Lauræ Hegumenus: quæ verba nimis graphice videntur convenire cum verbis Vitæ num. 136, medicas Thomæ dotes describentibus, quam ut non eadem utrobique persona indigitetur. Diu hanc ille sedem tenuit: cum respondeat litteris Theodori Studitæ anno 821, uti est apud Baronium ad istum annum, num. 54 & 55. Unde patet, tempus, quo scripsit Leontius, aliquam ab inito seculo nono latitudinem pati,& interea manere in obscuro, quo determinate anno scripserit.

[26] Asservamus inter alia monumenta litteraria Vitam Græcam ex Ms. Bibliothecæ Regiæ Parisiensis, [Leontius, qui scripsit Vitam S. Gregorii Agrigentini,] signato num. 804, S. Gregorii, Episcopi Agrigentini in Sicilia, dandam XXIII Novembris, hoc titulo Auctoris prænotatam: Λεοντίου πρεσβυτέρου καὶ ἡγουμένου μονῆς τοῦ ἁγίου Σάβα. Leontii presbyteri & hegumeni monasterii S. Sabæ. Utriusque scriptoris identitatem prima saltem fronte suadere videntur nomen idem, idem vitæ institutum, eadem fere loci monastici designatio, quantum quidem verba prædicta sonant. Accedit, quod iste Leontius statim in Prologo præfatur tenuitatem suam, parum ad res tantas scribendas accommodatam; profitente & nostro Leontio suam num. 115, pauperculum se abjectumque nominans; & num. 185 prorsus, utpote nec litteris, nec idonea sermonis elegantia pollentem; (Vitæ) pro meritis exornandæ imparem. At alterum ab altero vere condistinctum fuisse, plura & graviora persuadent rationum momenta, quæ expendenda proponimus. Ut cetera absint, quæ utrumque Auctorem distinguant, ratio scribendi ac rerum delectus utriusque plane dispar. Leontius noster totus est in narrandis factis, solide stabilitis, stylo ab episodiis & frivolis adornationibus alieno. Alter vero, quantum fallor si in pluribus apud emunctæ naris historicos plenam fidem inveniat; ut præteream dialogismos, identidem in exemplari Græco nostro repetitos, & in eo, quod edidit Surius, non ita expressos; cetera in aliis, quorum magnam partem cum Græco contuli, satis quoad substantiam convenit. Apud Allatium de Symeonum scriptis pag. 127 attribuitur Metaphrasti Vita Gregorii Agrigentini, quæ incipit eodem modo, sicut incipit ea, quæ est apud Surium, quamque in sub nomine Metaphrastis vulgavit. Pagina autem 113 ponit inter Vitas, quas Metaphrasti abjudicat, exordium alterius, quod verbatim cum Græca nostra consonat; notaturque etiam habere Leontium Auctorem. Est itaque Vita sub nomine duorum Auctorum scripta; quorum haud dubie alter alteri præluxerit. Porro fidem ipsius minuit Baronius ad annum 494. Papebrochius vero in citata Historia Chronol. pag. XXIX asserit illam multæ fabulositatis suspectam; neque in testimonium sanctitatis pro Macario (Patriarcha Hierosolymitano) adducendam, donec severo examine discussa fuerit. Habemus eamdem Vitam in Ἐκλογίῳ seu collectione Vitarum aliquorum Sanctorum ex Metaphraste desumpta, & ad vulgarem Græcorum linguam translata; sed unam noris, omnes haud dubie noris in substantia.

[27] [eum Leontio nostro non confundendus.] Inter utrumque ergo Leontium nimium quantum interest, quam ut idem utriusque Vitæ Auctor censeri possit. Quid? quod per monasterium S. Sabæ, cujus presbyter & Hegumenus alter iste Leontius fuisse notatur in titulo Vitæ, non intelligatur Laura S. Sabæ prope Hierosolymam, quæ Leontium nostrum aluit, sed monasterium Romæ sub nomine S. Sabæ notissimum; sicut perspicuum fit evolventi Vitam apud Surium num. XXVIII. Id quod laudatus Allatius vel in titulo Vitæ notatum invenerit, vel ex ejus contextu collegerit, quando eadem pag. 113, post exordium Vitæ, ista addit de ejusdem Auctore: Leontii presbyteri & Hegumeni monasterii S. Sabæ Romanæ urbis: jacetque in colle Aventino, juxta portam S. Pauli. De quo Floravantes Martinellus in Roma sacra pag. 295: Olim dicebatur in Cella nova: antiquissimum monachorum Græcorum, tum Cluniacensium sub Lucio II, & Cisterciensium sub Julio II monasterium. Gregorius XIII concessit Collegio Alumnorum Germanicorum. Atque hæc plus satis utrumque Leontium secernunt. Tertium ejusdem nominis, hic num. 32 a Leontio nostro laudatum, manifestum est ab utroque isto distingui.

[28] [Quædam notantur de Annotatis, ac versione Vitæ.] Annotata ad hanc Vitam nobis reliquit Papebrochius; quæ etiam damus sub ejus nomine, rescissis contractisque aliquibus; & vel sic plus satis prolixa sunt. Novæ hinc inde a nobis annotationes, prout occasio tulit, antiquis istis insertæ: nonnulla etiam in iis mutata. Vitam e Græca Latinam fecit socius noster P. Petrus vanden Bosch (Boschius) non oscitanter in illa re versatus, ut quam posset proxime genuinum ac primigenium Auctoris sensum sequeretur. An vero & quantum assecutus eum sit, judicet lector φιλέλλην. Alia quidem ejusdem Vitæ versio manuscripta hic elaborata jam pridem, & huc usque asservata fuerat: at quo perfectius res tota prodiret, placuit tentare novam, cum alia ista antiquiore, a novo interprete non visa, nisi postquam suam magna ex parte promovisset, diligenter collatam, ut sic antiquis æque & novis, primisque ac secundis curis æstimatissimæ Vitæ merito consuleretur, impensa, quam pro sua dignitate postulabat, seria accuratione. Præter hæc, quo morer lectorem, nihil occurrit. Superest itaque ut nunc ipsam oculis subjiciamus.

VITA ACEPHALA
AUCTORE LEONTIO SANCTI DISCIPULO.
Ex veteri Ms. Græco Petri Seguierii, Cancellarii Franciæ.
Interprete Petro Boschio.

Stephanus Sabaïta, Thaumaturgus, monachus in Laura S. Sabæ prope Hierosolymam (S.)

A. LEONTIO DISC. EX MS. GR.

CAPUT I.
Moritur Abbas Martyrius. S. Stephani sanctitas miraculis declaratur.

Καθὼς ἔφης τὸ πρότερον, επιλέλησμαι κλεῖσαι τὰς θύρας. Νῦν τί ἐρεῖς; μὴ ὡς αὔτως ἐποίησα; Ὁ δὲ ἄρα σχημειδειάσας φησί· Καὶ νῦν ἐπελάθου, ἀλλ᾽ ὅμως, ὡς οἶσθα, οὐδὲν ἀδυνατεῖ τῷ Θεῷ. Ἐγὼ δ᾽ οὐκ ὀλιγάκις, θεωρήσας τοῦτον χάριτος τοιαύτης ἀξιωθέντα, εὐχαριστίαν καὶ δόξαν ἔπεμψα τῷ Θεῷ, καὶ ἔτι περισσότερον πίστιν μεγάλην ἐκτησάμην εἰς αὐτόν. Ὅθεν μιᾷ τῶν ἡμερῶν συνομιλῶν αὐτῷ περί τινων πνευματικῶν ὡς ἔθος ἦν, …ἐθέμην αὐτῷ μυστήριον· ἔσχον γὰρ λογισμὸν τοῦ κόσμου παντελῶς ἀναχωρῆσαι, καὶ προσελθὼν αὐτῷ εἶπον· Ὅσιε πάτερ Μαρτύριε, ὀκτὼ ἐκ χρόνων ἔχω επιθυμῶν επὶ τὴν ἐνδοτέραν ἔρημον πορευθῆναι γυμνὸς, καὶ μηκέτι ἐνταῦθα στραφῆναι, μήτε τινὶ ἀνθρώπων όφθῆναι, ὅπως πόῤῥωθεν ὑπάρχων τῶν ἀνθρωπίνων θορύβων, καθαρῶς λατρεύσω τῷ Θεῷ, ὃν οὐ διέλειπον ἐκλιπαρὼν, ἵνα φανερώσῃ μοι τὴν εὐδοκίαν αὐτοῦ· οὐ προεθανοίμην γὰρ ἄνευ θείας πληροφορείας ἀπελθὼν, καὶ μέχρι τῆς δεῦρο οὐδέν μοι τούτου χάριν θεόθεν ἀπεκαλύφθη. Νῦν, ἴδε, πεπίστευκα, ὅτι διά σου γνωρίσει μοι· οὐκοῦν, πάτερ, λάλησον, ὅπερ ἄν ἐμπνεύσει σοι ἡ χάρις τοῦ παναγίου Πνεύματος, καὶ θεράπευσόν μου τὴν ψυχήν.

[2] Ὡς οὖν οὕτως εἶπον αὐτῷ· παραυτὰ διορατικοῖστε καὶ προορατικοῖς ὀφθαλμοῖς σκοπήσας τὸ συμφέρον, ἔφη· Ὁ Θεὸς οὐ θέλει σε τοῖς ἀνθρώποις ἀφανῆ γενέσθαι, εἰς τὴν ἐσωτέραν ἔρημον εἰσελθόντα· ἀλλὰ μᾶλλον διπλοῦν κομίσασθαι στέφανον, τόντε τῆς ἐρήμου, τόν τε διά σου σωζομένων ψυχῶν. Ἀναπλήρωσον οὖν τὸν βίον σου, καθὼς ἐδιδάχθη ὑπὸ τοῦ Θεοῦ, τὸ ἥμισυ τοῦ χρόνου ἐν τῇ ἐρήμῳ, καὶ τὸ λοιπὸν ἐν τῷ ἡσυχαστηρίῳ, ἵνα πολλοὺς ὁδηγήσῃς εἰς θεογνωσίαν καὶ ἀρετήν. Διὰ τοῦτο γὰρ οὐ βούλεταί σε ὁ Θεὸς ἀποστῆναι τῶν ἀνθρώπων φιλάνθρωπος. Μηκέτι τοίνυν παρακάλει αὐτὸν περὶ τούτου, ὅτι μετά σε σχεδὸν οὐ πατηθήσεται ὑπὸ τῶν φαινομένων ἀναχωρητῶν ἡ ἔρημος.

[3] Πληροφορηθέντος οὖν ἐμοῦ διὰ τοῦ στόματος τοῦ Ἁγίου, ἐξετοπίσθησαν ἐκ ποδῶν οἵτινες ἐκ πάλαι περὶ τούτου ἐκλόνουν με λογισμοὶ, ἐν γαλήνῃ δὲ διήρκεσα ἕως τοῦ νῦν, εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ, καὶ τὴν τοῦ ἀββᾶ Μαρτυρίου ἐπαινῶν ἀρετήν. Ταῦτα μὲν οὖν περὶ τοῦ ἀββᾶ Μαρτυρίου διηγήσατο ὁ ὅσιος Στέφανος Οὐδεν δὲ ὧν ἔφησεν, ἔμεινεν ἀνενέργητον. Οὐ γὰρ εἴα τὸ Θεῖον τὸν Στέφανον, ψυχῶν ἰατρόν ὄντα χρήσιμον, ἐν κρύμνοις, καὶ ὄπαις, ξαὶ ὄρεσι κρυβῆναι ἄπωθεν τῶν λογικῶν αὐτοῦ θρεμμάτων. Οὐκ ἔτι γὰρ μετ᾽ αὐτὸν, ὥσπερ ἡμῖν φαίνεται, ἐπατήθη ἡ γῆ ἐκείνη ὑπὸ τῶν ὁρωμένων άναχωρητῶν, οἶα προείπεν ὁ θαυμάσιος Μαρτύριος, ὃς μεγάλως τῷ Θεῷ εὐαρεστήσας, καὶ μεγάλων ἀξιωθεὶς χαρισμάτων, ἀπεβίω ἐν τῷ ἑαυτοῦ ἐγκλειστηρίῳ χρόνους ἱκανοὺς διαποιήσας.

[4] Τούτου δὲ κοιμηθέντος, εἷς τῶν πατέρων, ἔχων εἰς αὐτὸν ζέουσαν πίστιν, οὐχ εὑρέθη. Ὡς οὖν, ὅθεν εἴη, ἐπὶ τὴν Λαύραν ἐπανίη, κατὰ τὴν ὁδὸν ἐνόησεν τὴν ἐνθένδε ἱερὰν αὐτοῦ μετάστασιν, καὶ λύπῃ συσχεθεὶς ἀπείρῳ ἐπένθησε πένθος δακρύων πολλῶν μεστόν. Ταλανίζων δὲ τὴν Λαῦραν, ἔλεγεν· ὁποία συμφορὰ συμβέβηκέ σοι σέμερον, ὦ ἡμετέρα Λαῦρα, καὶ ποία σε λύπη κατέλαβεν; Στυγνότητος καὶ ἀθυμίας νέφος επὶ σε ἐπεσκίασε, τοῦ σοῦ φωστῆρος Μαρτυρίου ὑπὸ γὴν καταδύντος. Σὺ δὲ, ὦ ἱερὸν τῶν τοῦ ἁγίου Σάβα μαθητῶν ἄθροισμα, ὁποῖον ἀπώλεσας καύχημα καὶ ψυχικῶν παθῶν ἀκέστορα. Ὦ ψυχή μου νοσερὰ καὶ τάλαινα, τίνος ἄρα τοῦ λοιποῦ τεύξῃ παρηγορίας, ἢ τίς σε θεραπεύσει; εἰ γὰρ καὶ τὸν ἀββὰ Στέφανον εὐλαβῆ καὶ ἐνάρετον ἔχομεν, ἀλλ᾽ οὐδαμῶς αὐτὸν τῷ ἁββᾷ Μαρτυριῳ συγκρίνομεν· ἐπειδὴ πολὺ ἀμφοτέρων τὸ διάφορον. Ὧσπερ γὰρ ἀπέχουσι ἀνατολαὶ ἀπὸ δυσμῶν, οὕτως ἀπὸ τοῦ ἀββᾶ Μαρτυρίου ὁ τοῦ ἄββᾶ Στεφάνου ἀφέστηκεν.

[5] Ὡς οὖν ταῦτα καθ᾽ ἑαυτὸν ἐν τῇ ὁδῷ ὁδεύων ἐθρήνει, καὶ ἔλεγεν, ἔστη επί τινα ἀκρώρειαν ἄνωθεν τοῦ ἡσυχαστηρίου τοῦ γέροντος ὑπαρχουσαν. Καὶ τότε δι᾽ αυτοῦ ἐντόνως περισκοποῦντος τὸ ἡσυχαστήριον, ἐπένευσεν ἡ ἀγαθὴ τοῦ Θεοῦ πρόνοια δεῖξαι αὐτῷ τὴν ἐμφολεύουσαν τῷ ἁγίῳ Στεφάνῳ θείαν καὶ ἔκλαμπρον χάριν· εἶδεν γὰρ τὸ ἡσυχαστήριον μεγάλου φωτὸς μεστὸν, ἐκπέμποντος ἀπὸ τῶν θυρίδων ἀκτῖνας τηλαυγεῖς. Ἐκθαμβηθεὶς δὲ ἐλογίζετο, τί ἄν εἴη τὸ ὀφθὲν, λέγων· Ἄρα μή τις σπινθὴρ ἀπὸ δαδὸς ἢ κανδήλας ἐξέπεσε, καὶ τὴν φλόγα ταύτην ἐν τῷ κελλίῳ, τοῦ καλογῆρου καθεύδοντος, ἄνηψεν; ἢ αὐτὸς ὁ καλόγηρος ἀσυνήθητον ἐποίησε πυρκαἳὰν; ὅπερ οὐκ οἶμαι, οὔδε πιστεύω· οὐ γὰρ εἴωθε τοῦτο ποιεῖν, οὔτε μὴν οἱ κατ᾽ αὐτόν.

[6] Οὕτως οὖν ἐνθυμούμενος τῷ ἑαυτοῦ κατήντησε κελλίῳ. Τοῦ ἐρυθροῦ δὲ φανέντος, ἀπῆλθε πρὸς τὸν γέροντα, νομίζων εὑρεῖν τὸ κελλίον ὅλον πυρποληθέν. Ὡς δ᾽ εἶδε τὸν γέροντα ἐν καταστάσει πολλῇ τυγχάνοντα, καὶ οὐδὲν εὗρε πυρὸς ἴχνον, οὔτε μέχρις ὀσμῆς κάπνου, ἔγνω ὅτι τουτὶ τὸ θαῦμα γέγονε ἔνεκα τῆς ἑαυτοῦ ὀλιγοπιστίας, καὶ ὑπέστρεψε εἰς τὸ ἴδιον κελλίον, δοξάζων τὸν Θεὸν, καὶ τὴν τοῦ γέροντος ὁμολογούμενος ἐκθειάζων ἁγιότητα.

[7] Τὶς μοναχὸς μέγας καὶ ὑψηλὸς, τῷ γένει Αἰγύπτιος, Χριστοφόρος ἐπονομαζόμενος, ᾤκει ἐν σπηλαίῳ τῷ επίκλην τοῦ ἁγίου Θεοκτίστου ἐν τοῖς ἀνατολικοῖς μέρεσι τῆς τοῦ ἁγίου Εὐθυμίου μονῆς. Ην δὲ θεάρεστος ὁ ἀνὴρ καὶ ἀσκητὴς ὑπὸ πολλῶν μεμαρτυρημένος ἐπ᾽ ἀγαθοῖς. Ἀγάπην δὲ ἄδολον εἶχε, τὴν μητέρα καὶ τιθήνην πασῶν τῶν ἀρετῶν. Προεθυμεῖτο δὲ καὶ αὐτὸ τὸ οἰκεῖον ἐκχέαι τὸ αἶμα ὑπερ᾽ τῆς θεραπείας παντὸς ἀρχομένου πρὸς αὐτόν· οὐ γὰρ μόνον πρὸς τοὺς ὁμοπίστους, ἀλλὰ καὶ πρὸς αὐτοὺς τοὺς ἀπίστους καὶ βαρβάρους, μιμούμενος καὶ ἐν τούτῳ τὸν ἑαυτοῦ κύριον καὶ δεσπότην, τὸν ὑπερβαλλόντως ἡμᾶς ἀγαπήσαντα, καὶ ὑπὲρ ἡμῶν ἐκουσίως ἀποθανόντα ἀμαρτωλῶν ὄντων.

[8] Καθ᾽ ἑκάστην δὲ ἡμέραν δισχιλίας ἐπόνει γονυκλινείας, ἡμέρας χιλίας, καὶ νυκτὸς χιλίας σὺν παννύχισιν ἀγρυπνίαις πολλαῖς τε νηστείαις καὶ δάκρυσι πλείστοις. Ἤσκει δὲ καὶ τὸ ἐργόχειρον διὰ τὴν ἀκηδίαν. Οὗτος τοίνυν παρεκάλεσε τὸν ὅσιον Στέφανον κατὰ σάββατον, εἰ δυνατὸν, λειτουργῆσαι πρὸς αὐτὸν, ἦν γὰρ τότε πρεσβυτερικὸν ἐπέχων βαθμὸν· οὕτινος νῦν επιμνησθεὶς, πρὸς βραχὺ σιωπήσομαι τὴν ἐν χερσὶ διήγησιν, ἄχρις ἂν ἐξαγορεύσω τὸ δι᾽ αὐτοῦ γενόμενον θαῦμα.

[9] Ἐν ταῖς ἡμέραις δὴ τῆς ὑψώσεως τοῦ τιμίου σταυροῦ ψήφῳ Θεοῦ χειροτονηθεὶς πρεσβύτερος οὗτος ὁ ἀββᾶς Στέφανος, ἐν τῷ ἑαυτοῦ ἡσυχαστηρίῳ προσήνεγκε τὴν λογικὴν καὶ ἀναίμακτον θυσίαν μετ᾽ οὐ πολλὰς ἡμέρας· αὐτοῦ δὲ κατὰ τὸν ἐκκλησιαστικὸν θεσμὸν τὴν προσφορὰν τῆς προθέσεως ἀναφέροντος, καὶ βοῶντος, καὶ λέγοντος· Τὰ ἅγια τοῖς ἁγίοις, ἔλαμψεν ὑπ᾽ αὐτοῦ ἡ χάρις τοῦ Κυρίου, καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐπεφοίτησεν ἐπ᾽ αὐτὸν, καὶ τὸ εὐκτήριον ὅλον ἀπείρου φωτὸς ἐπλήρωσεν, αὐτὸν δὲ ὁλόφωτον κατεσκεύασεν, ὥστε καθορῶν ἑαυτὸν πανευαγῆ καὶ πάναγνον, καὶ τὸν ἀέρα, καὶ πάντα τὸν κόσμον παραδόξως ἡλιωμένον. Μείνας οὐν ἐν τῇ τοιαύτῃ φαιδρότητι, ἀεὶ θεωρῶν ἑαυτὸν ἄλλον ἐξ ἄλλου γινόμενον [καὶ μὴ σκοπῶν] ἵχνος ἀνθρώπινον, ὥσπερ τὸ πρότερον, ἐδειλίασε σφόδρα δειλίαν ἀξιέπαινον, ὡς ἐγκύψας εἰς τὴν τοῦ Θεοῦ δόξαν τὴν ἄῤῥητον, καὶ τὴν ἑαυτοῦ καταμαθὼν ἀσθένειαν· Λογισμοὶ γὰρ ἀνθρώπων δειλοὶ, ἐπειδὴ ἡ φύσις αὐτῶν καθέστηκεν εὐμετάστατος.

[10] Τούτου γὰρ χάριν δείσας ὁ Μακάριος ἐταπεινώθη, μνησθεὶς ἐξ οὗ πεπλαστούργηται πήλου· οὕτω γὰρ Μωυσῆς ὁ θεόπτης, δοξασθεὶς καὶ Θεὸν, ὡς ἀνθρώπῳ ἰδεῖν ἐφικτὸν, ἀξιωθεὶς, καὶ εἰς τοσοῦτον ὕψος ἀρθεὶς, ἐφοβήθη, ἰχνόφωνον ἑαυτὸν ὀνομάζων καὶ βραδύγλωσσον. Καὶ Δαβὶδ ὁ θεοφάντωρ, ὡς αὔτως ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ὑψοθεὶς, σκώληκα ἑαυτὸν ἀπεκάλεσε· καὶ πτωούμενος, μήπως τῆς κατὰ Θεὸν ἐκπέσῃ στάσεως, ἐταπείνου καὶ ἐσκληραγώγει ἑαυτὸν ταῖς κακοπαθείαις. Καὶ πρὸς τούτοις πτωούμενος, οἶμαι, ὁ Ὅσιος, ἤτι πάθῃ κενοδοξίας ἔπαρμα, ὑπὲρ πάντων ἀνθρώπων ἐπαινούμενος μάλιστα· ὅπερ οὐκ εἴα παθεῖν ἡ θεία πρόνοια· ἀμεταμέλητα γὰρ τοῦ Θεοῦ τὰ χαρίσματα, ὃς τὴν προθυμίαν αὔξων, ἢ ἐκπτήσσων αὐτὸν, οἷα παιδευτὴς ἄριστος, διὰ σωτηριώδους παραχωρήσεως τὸν ἑαυτοῦ θεράποντα φοβηθῆναι ἡυδόκησεν.

[11] Ἐντεῦθεν τοίνυν πολλὰ δειλιάσας ὁ Μακάριος, λιταῖς ἐκτενέσι τὸν Θεὸν ἐξεμειλίσσετο, λέγων· Ὁ Θεὸς, ὁ μεγαλόδωρος δοτὴρ, καὶ θησαυρὸς τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν, ὁ πολὺς ἐν ἐλέει καὶ οἰκτηρμοῖς, καὶ πάντων προνοητὴς, μὴ ὀργισθῆς κατ᾽ ἐμοῦ, ἄνες δὲ τὰ ὑπὲρ ἄνθρωπον τῆς χάριτός σου κύματα· ὑπερβέβηκε γάρ μου, δέσποτα, τὴν δύναμιν· τότε δέ μοι χαρίσαι αὐτὰ δέομαι τῆς σῆς εὐσπλαγχνίας, ὅτ᾽ ἂν αἰτήσωμαι ἕνεκεν τῆς τῶν συνδούλων ψυχωφελοῦς οἰκοδομῆς, καὶ θεραπείας, καὶ μὴ ἀγανακτήσῃς κατ᾽ ἐμοῦ, φιλάνθρωπε, παρὰ τῆς σῆς ὑπερθέου μεγαλειότητος, αἰτοῦντος ταῦτα· ἐπειδὴ ἀσθενής εἰμι τῇ ψυχῇ, καὶ τῇ σαρκὶ, καὶ τοῖς πάθεσιν ὑποκείμενος· αἰθάλη γὰρ ὑπάρχω γεώδης, καὶ πηλὸς ἀργὸς, καὶ κόνις κακότροπος. Οἶδας δὲ καὶ ὄτι φύσις ἀνθρωπίνη οὐ δύναται ἀεὶ φέρειν ταῦτά σου τὰ μεγαλόδοξα χαρίσματα, εἰ μὴ σὺ ἐνισχύσῃς αὐτὴν, ὁ μόνος ἀπειροδύναμος, ὁ μόνος ἀόρατος. Σύστειλον οὖν τάδε τὰ πολλὰ πλήθη τῶν σῶν δωρεῶν, κᾀκεῖ μοι δώρησαι αὐτὰ ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι τῆς μελλούσης μακαρίοτητος, ἐνταῦθα δὲ ὅτ᾽ ἂν δέοι, καὶ ἐν τῷ καιρῷ τῆς προσκομιδῆς, ἐν αὐτῷ γὰρ αὐτῶν καταξίου με. Οὕτως οὖν αὐτοῦ προσευξαμένου καὶ δεηθέντος ὑπήκουσεν ὁ Θεὸς, ὁ πᾶσιν ἐγγὺς τοῖς ἐπικαλουμένοις αὐτὸν ἐν ἀληθείᾳ. Ἀπὸ τότε δὴ πᾶνυ, ἅπερ ἂν ᾐτεῖτο, ἐλάμβανε, μάλιστα ἐν ταῖς τελεταρχικαῖς ἀναφοραῖς καὶ μυσταγωγικαῖς παραστάσεσι, κᾄντε μυστήριον ᾖ, κᾄντε ἐνόρμημα, κᾄντε ὅραμα, κᾄντε προόραμα, καὶ τότε δὴ τοῖς ἐρωτῶσιν ἀπεκάλυπτε ταῦτα, ἡνίκα ἀκούειν ἔδει καὶ ἥρμωζεν.

[S. Stephano de absoluto ab hominibus secessu deliberanti,] Ut prius monebas, occludere oblitus sum fores. Jam quid dices? Numquid modo sic feci? At ille velut subridens ait: Etiam nunc oblitus es; verumtamen, ut nosti, Deo nihil est impossibile. Ego autem, hunc tali gratia dignatum considerans, non raro gratiarum actionem Deo & laudes retuli; & majorem insuper nactus sum in eo fiduciam. Unde de rebus quibusdam spiritualibus, ut mos erat, cum eo die quadam colloquens, arcanum illi aliquod credidi: cogitabam enim omnino a mundo secedere; utque accesseram, dixi: Sancte pater Martyri a, octo jam anni sunt, ex quo interiorem penetrare nudus in eremum desidero, & huc amplius non reverti, aut hominum me in conspectum dare; ut ab humanis procul agens tumultibus Deo caste serviam, quem obsecrare non destiti, ut voluntatem mihi suam aperiret: etenim mori mihi optabile non esset sine certa Dei testificatione profecto; neque eam tamen ob rem quidquam huc usque divinitus revelatum est mihi. Nunc, ecce, certam in spem adductus sum, fore ut innotescat mihi per te. Edissere ergo, pater, quidquid tibi demum suggeret sanctissimi Spiritus gratia, & sana animam meam.

[2] Cum sic igitur cum eo locutus essem; tum ille continuo, quid expediret, [ut persisteret in vitæ mixto instituto,] perspicacibus providisque contemplatus oculis: Non vult, inquit te Deus interiora deserti ingressum, hominibus ignotum degere; sed coronam potius duplicem adipisci cum solitudinis tum assertarum per te in salutem animarum. Prosequere igitur eam vivendi rationem, quam edoctus a Deo es; dimidium quidem temporis ponens in solitudine; quod autem erit reliquum, in hesychasterio b; ut multos ad veram Dei notitiam ac virtutem instituas: nimirum id causæ est, cur hominum amator Deus te ab hominibus vetat recedere. Ne posthac adeo hoc illum efflagita: vix enim erunt post te anachoretæ conspicui c, a quibus hæc eremus inhabitetur.

[3] Ergo, cum in viri Sancti verbis plane acquiescerem, expulsæ mox sunt quæcumque me jam pridem super hac re perturbaverant cogitationes, [persuasit Martyrius,] atque ad hoc usque tempus in animi tranquillitate, & gratias agens Deo, & patris Martyrii virtutem extollens, perduravi. Et hæc quidem sunt, quæ de patre Martyrio narravit sanctus Stephanus. Nihil vero eorum, quæ dixerat, irritum cecidit. Neque enim Stephanum, medicum illum tam utilem animarum, procul a spiritualibus alumnis suis in latibulis, speluncisque ac montibus delitescere Divinum numen sinebat: neque post eum umquam, ut nobis apparet, ab eremicolis, qui quidem conspecti fuerint, [qui pie in claustro deinde mortuus est.] terra illa habitata est, quemadmodum præmonuerat mirabilis ille Martyrius, qui Deo tantopere placuit, tantisque ditatus charismatis ex hac vita migravit, cum in claustro d suo annos multos exegisset.

[4] Hoc moriente, aberat forte Patrum aliquis, ferventi in eum plenus fiducia. [Quam jacturam deplorans quidam,] Is igitur cum, unde fuisset, reverteretur in Lauram, intellexit in via sacrum ejus ex hoc mundo discessum, ac dolore perfusus immenso, luctui indulsit multarum pleno lacrymarum. Lauram vero deflens: o Laura, inquit, nostra, qualis tibi contigit hodie calamitas, qualis te dolor oppressit! tristitiæ te & consternationis inumbravit nebula, Martyrio, jubare tuo, sub terram demerso. Et tu, o sacer sancti Sabæ discipulorum cœtus, quantum amisisti decus, qualemque morborum animi medicum! o quid tibi post hæc, ægra atque infelix anima mea, consolationis invenies; quis tibi medelam afferet? Quamquam etenim patrem Stephanum habemus, Dei timore, atque omni virtute præstantem; eum tamen patri Martyrio neutiquam conferendum putamus: quia multum interest inter utrumque. Quantum namque ab occasu distat ortus, tantum pater Stephanus a patre Martyrio.

[5] Dum itaque hæc, pergens in itinere, apud semetipsum lamentaretur ac diceret, [videt S. Stephani cellam cælesti luce collucentem,] substitit in montis cujusdam vertice, qui Senis hesychasterio imminebat, tum illud attente interius circumspicienti benigna Dei providentia revelare non abnuit latentem in sancto Stephano divinam atque excellentem gratiam. Vidit enim hesychasterium omne ingenti splendore luculentos longe radios per fores fenestrasque ejaculante collustratum. Obstupescens autem secum ipse reputabat, quid esse id tandem posset, quod viderat; num forte scintilla aliqua a face candelave abstitisset, eamque flammam Calogero e dormiente excitasset; an ipse Calogerus insolitum struxisset ignem, quod neque existimo, neque credo; nam nec id ipse facere consuevit, nec vero etiam qui apud eum sunt.

[6] Hujusmodi inter cogitationes proprium ad inclusorium devenit; [nulla ibidem ignis scintilia reperta.] illud autem cum rubicundum appareret, recurrit ad Senem, totam ædiculam flammis absumptam inventurum se ratus. Ut vero hominem unice securum offendit, neque ignis vestigium ullum deprehendit, & ne redolentis quidem fumi, intellexit scilicet ob modicam suam fidem miraculum illud accidisse; & ad cellam suam reversus est, glorificans Deum, Senisque summa cum veneratione profitens sanctitatem.

[7] Monachus quidam magnus ac sublimis, genere Ægyptius, [Præclara sanctitas Christophori monachi,] cognomento Christophorus, spelæum incolebat, quod sancti Theoctisti dicebatur ad orientales f monasterii S. Euthymii partes sitū, vir Deo gratus & multorum testimoniis pro asceta sancto habitus. Caritatem, quæ virtutum omnium mater est ac nutrix, sinceram colebat. Quin & proprium sanguinem profundere in votis erat ei, quo saluti consuleret cujuscumque ad se ventitantis: non enim sic affectus erat erga eos dumtaxat, qui eamdem secum profitebantur religionem; verum etiam adversus infideles ac barbaros, imitatus etiam in hoc Dominum & Magistrum suum, qui nos supra omnem modum dilexit, ac pro nobis, atque adeo peccatoribus, mortem libenter oppetiit.

[8] Genua g flectebat per dies singulos bis millies, millies interdiu scilicet, ac toties noctu, quibus & pervigilationes nocturnæ, & multa jejunia, & lacrymæ accedere solebant uberrimæ. [& pia exercitia.] Opus præterea, ne quid obreperet socordiæ, exercebat manibus. Hic igitur sanctum Stephanum, ut quolibet sabbato, si fieri posset, sacris apud se operaretur, oravit: nam sacerdotalem tum gradum obtinebat. De quo cum jam meminerim, abrumpam tantisper, quæ præ manibus erat, narrationem, donec factum ab ipso prodigium retulero.

[9] [S. Stephanus Missam celebrans splendore circumdatur;] Diebus itaque Exaltationis h venerandæ Crucis, Deo annuente, presbyter initiatus pater hic Stephanus, sacrificium rationabile atque incruentum non multis post diebus obtulit in hesychasterio suo. Cum vero juxta ritum Ecclesiasticum oblationem propositionis attolleret, clamaretque ac diceret: Sancta sanctis i, reluxit ab eo Domini gratia, & sanctus in ipsum Spiritus descendit, ac totum splendore infinito implevit oratorium, ipsum vero toto corpore fulgentem exhibuit, ut adeo & semetipse purum omnino ac illibatum, & aërem, & mundum universum speciem quamdam solis mirabilem in modum referre spectaret. In hac ergo luce persistens, ac se ipse constanter intuens alium jam ex alio factum, [& non observans] humanæ ullius, uti prius, formæ vestigium, non indigno pavore vehementer correptus est; quippe qui ineffabilem Dei majestatem suspiceret, propriamque edoctus probe esset infirmitatem. Cogitationes enim mortalium timidæ; quia natura eorum maxime est instabilis.

[10] [sed præ humilitate,] Ideo enim expavescens vir Beatus depressit animum, memor quo demum ex luto eductus esset: sic etenim Moyses, divinitatis ille inspector, glorificatus, dignusque inventus, qui Deum, quantum homini licet, intueretur, tam alte denique evectus, formidare cœpit, balbumque se ac tardiloquum vocitare; neque aliter divinum illud oraculum David, cum & ipsum sic Deus attolleret, vermem ipse se nuncupabat: consternatusque animo, ne loco forsitan, quo apud Deum erat, excideret, abjiciebat se, ac duriter tractando vexabat. Adhæc verebatur, credo, etiam Sanctus, nequa ipsum vana gloria efferret altius, maxime quando præ ceteris hominibus laudabatur: at illud divina providentia non permisit. Sine pœnitentia enim sunt Dei dona, qui augens alacritatem animi ejus, atque alas ei ad volandum explicans, ut optimus magister, famulum suum salutari permissione voluit pertimescere.

[11] [Deum rogat, ut favores suos cohibeat, nisi aliter expediat proximo.] Exinde igitur ingenti occupatus metu Vir beatus, prolixis sibi Deum precibus demereri aggressus: O Deus, inquit, o largitor munifice, bonorumque æternorum thesaure, multe in misericordia & miserationibus, quique omnium præscius es, irasci noli adversum me; sed cohibe fluctus gratiæ super hominem tuæ: nam vires meas, Domine, transcendit: tum vero misericordiam tuam flagito, id ut concedat mihi, quodcumque tandem ad utilem conservorum animis ædificationem, ac medicinam petiturus sum; & ne infensus fueris mihi, benignissime, hæc a summa tua divinaque majestate deprecanti: quoniam imbecillis animo sum, & carni atque appetitionibus obnoxius: fuligo enim sum terræ, & iners lutum, ac pulvis improbus. Scis autem humanam naturam tuis hisce tam præclaris favoribus modeste semper ferendis parem non esse, nisi ei tu, solus omnipotens, solus invisibilis, vires suffeceris. Contrahe igitur tantam hanc multitudinem beneficiorum tuorum, & in futuro venturæ aliquando beatitatis seculo illic largitor; verum hic illud tantum, quo opus fuerit; item tempore oblationis: tum enim illis me dignare. Sic orantem, supplicantemque, qui omnibus ex animo se invocantibus præsens adest, Deus exaudiit. Atque adeo quidquid illo ex tempore peteret, prorsus obtinebat, maxime inter oblationes sacrificales, ac divinorum exhibitiones mysteriorum, sive arcani cujusdam esset revelatio, sive interior impulsus, seu visio, sive prævisio: quæ tum interrogantibus aperiebat, quando ipsis ea intelligere necesse erat & congruum.

ANNOTATA D. P.

a Nulla hujus alibi usquam, quod sciam, memoria: nam qui in S. Euthymii Vita memoratur Hierosolymitanus Patriarcha, ad seculum 5 spectat.

b Quasi dicas locum quietis seu repausatorium: quo nomine etiam in provincia Fauciniensi diœcesis Gebennensis est Patrum Cartusianorum domus. Derivatur ab ἡσυχάζω, quiesco, taceo. Unde qui in hujusmodi recessu versabantur ἡσυχασταὶ dicti. Sic vocatur celebris ille Joannes Hesychastes; quod Latini silentiarium vertere, de quo XIII Maii. Porro in hac Vita plerumque ἡσυχαστήριον & κελλίον distinguuntur; sic ut hesychasterium accipiatur pro ipso Senis recessu, in quo solus quidem commorabatur, discipulos tamen & quoscumque alios exhortationis vel colloquii causa accedentes admittebat: de qua re vide num. 184. Cella vero significat communem pluribus discipulis hospitibusque locum. Quamvis duo hæc nomina num. 6 promiscue etiam accipiantur pro prædicto recessu: nempe quod cellæ nomen generalius etiam hesychasteriis conveniret; licet non omnis cella hesychasterium esset.

c Ex adverso vero illi, quibus hæc facta a Deo gratia, ut nisi, quibus vellent, conspicui non essent, ἀφανεῖς vocantur: de quibus tum alibi hic sæpe, tum præcipue num. 43

d Græce est ἐγκλειστήριον; angusta ædicula, cui inclusi vivebant quidam solitarii.

e Nomen in Lausiaca historia apud Palladium frequens, & hoc tempore omnibus in Græcia monachis atque anachoretis commune, potissimum in monte Atho absque ullo ætatis discrimine: etsi per se idem sit, quod bonus senex Eadem notio occurrit in Vita S. Sabæ, apud Cotelerium tomo 3 inter Eccl. Græcæ monumenta edita, pagg. 299, 302, 303. Videndus etiam Goar in Euchologio notatione 44 ad Missam S. Joannis Chrysostomi.

f Videtur hic prima fronte spelunca ista constitui obversa monasterio S. Euthymii ad Orientem: non indicatur tamen aliud, quam quod spelunca respectu Lauræ S.Sabæ esset ad partes Orientales, antequam ad monasterium S. Euthymii perveniatur: non enim, si sita fuisset ulterius, apparet, quomodo Stephanus in Laura degens, illuc se contulisset quot Sabbatis sacrificaturus; eodemque tam facile excurrisset discipulus, solum ut duorum hospitum adventum nuntiaret; prout num. 12 dicitur, Sic in Actis Martyrum Sabaitarum num. 30 barbari venire dicuntur ἐκ τῶν κατὰ Βοῤῥὰν μερῶν τῆς ἁγίας πόλεως: non quod venerint ex iis partibus, quæ erant Sanctæ civitati ad Boream; sed quæ erant ad Boream euntibus ex Laura versus Sanctam civitatem. Non est tamen hæc ea spelunca, quam ad Boreale torrentis præcipitium repertam SS. Euthymius & Theoctistus aliquamdiu soli incoluerunt: hæc enim, ædificato in aditu præcipitii S. Theoctisti monasterio, fuit in ecclesiam mutata: & quamvis nunc una cum monasterio desolata, potuerit huic anachoretæ esse idonea habitatio, non tamen ad usum templi potuisset fuisse idonea, si aliter quam per longas, quæ hic describuntur, scalas ea nequivisset adiri. Fuerit ergo vicina alia, in quam se S. Theoctistus recipere solitus sit, cum vellet a monasterii curis remotus Deo vacare liberius. Hæc autem ut aberat a monasterio S. Euthymii versus meridiem ad dexteram viæ Hierichuntinæ sito, tribus circiter millibus passuum; ita totidem aut etiam paucioribus abfuerit a Laura S. Sabæ: cui ipsa erat ad Orientem æque aut magis, quam ipsum S. Euthymii monasterium: quod etiam ex num. 14 infra confirmatur his verbis: Donec aliqui venientes ex Laura vel monasterio S. Euthymii vel aliunde: quod indicat, hæc duo proximiora speluncæ loca fuisse, unde ad visitandum Christophorum frequentiores venirent. Et num. 17 dicitur quod S. Stephanus e deserto rediens ad Lauram, volensque ex itinere invisere Christophorum, ipsum obviam habuerit, proficiscentem ad S. Euthymii, & statim post duos latrones venientes a Laura.

g Multos fuisse in hisce genuflexionibus seu adorationibus veteres illos, testantur eorum Vitæ. De Simeone Stylita ad diem 5 Januarii num. 44 Vitæ a Metaphraste editæ refertur, a Theodoreto quodam, illas enumerare conato, mille ducentas quadraginta quatuor numeratas.

h Die 14 Septembris præcipua veneratione in iis partibus celebrari consuetæ.

i Non habet hæc verba S. Chrysostomi Missa, qua tamquam breviore ordinarie utuntur Græci: sed Missa S. Basilii, & Præsanctificatorum sanctæ Quadragesimæ: quas omnes Goar in Euchologio edidit, & notis illustravit. In utraque autem posteriori præscribitur, ut sacerdos immediate ante communionem suam ministrorumque, in hæc verba exclamet: quod, quo ritu fieret, indicant Rubricæ Missæ Præsanctificatorum hoc loco: Sacerdos autem ad tecta divina dona manum mittens tangit vivificum panem cum reverentia & metu multo, & dicente Diacono: Attendamus, exclamat: Præsanctificata sancta sanctis: deinde detegens ipsum, perficit communionem divinorum donorum. De qua Missa, simili ei, quam Ecclesia Romana facit in Parasceve, in qua non conficitur corpus Christi, sed pridie confectum sumitur; quæque ex Concilii Trullani canone LII fieri debebat omnibus jejunii Quadragesimalis diebus, excepto Sabbato & Dominica, egregiam Dissertationem Leo Allatius edidit: ex qua communionem Orientalium sub unica specie solidissime probavit Bartoldus Nihusius: quæ omnia simul impressa habes post ejusdem Allatii opus de Occidentalis Ecclesia perpetua consensione. Voces illæ sancta sanctis etiam adhibentur in Liturgia Mozarabica, a Cardinale Bona post alios edita de rebus Liturgicis lib. I, cap. XI, & a nobis edenda & historice, chronologice ac liturgice illustranda, Deo dante, post paucos annos in Tractatu præliminari, unum ex sequentibus hujus mensis tomis prægressuro.

CAPUT II.
S. Stephanus benedictione sola ostium reserat; inter latrones inconspicuus ambulat; Heliæ Patriarchæ reditum ad suam sedem, Christophoro mortem in Perside prædicit.

Ἀλλὰ τὴν προτέραν μεταχειρισόμεθα διήγησιν, ἣν μικροῦ παρεσιωπήσαμεν, περὶ τοῦ πατέρος ἡμῶν, Χριστοφόρου φαμὲν, καὶ τοῦ ἁγίου Στεφάνου· Οὗτος δὴ, ὥσπερ ἔφαμεν, ὡς επίπαν κατὰ σάββατον τὴν προσφορὰν ἐν τῷ μνημονευθέντι σπηλαίῳ ἡγίαζεν· ὅτε γὰρ ἐν τῷ ἡσυχαστηρίῳ διῆμεν, ἀπίη πρὸς αὐτὸν, καὶ πάλιν ὅτε κατὰ τὴν ἔρημον ὑπήρχε, τῆς Τεσσαρακοστῆς πληρουμένης, πολλάκις δι᾽ αὐτοῦ τὴν ὁδὸν ἐποιεῖτο, εἰς τὴν Λαῦραν ὑποστρέφων· τοῦτο δὲ ἐποίει, πολλὰ ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ ἀββᾶ Χριστοφόρου παρακλητικῶς βιαζόμενος. Αὐτοῦ οὖν ἐν τῇ ἐρήμῳ διατρίβοντος κατὰ τὸν καιρὸν τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς κατέλαβόν τινες προσήλυτοι εἰς τὴν Λαῦραν ἀναζητοῦντες αὐτὸν, καὶ παρὰ τῶν πατέρων μαθόντες, ὅτι ἐν τῇ ἐρήμῳ διάγει, παρεκαλεσάν τινα Εὐστράτιον ὀνόματι, τοῦ γέροντος τότε μαθητὴν τυγχάνοντα, πορευθῆναι πρὸς τὸν επιστάτην, καὶ γνωρίσαι αὐτῷ τὴν ἑαυτῶν ἄφιξιν, ἣν ἕνεκεν αὐτοῦ εἰς τὴν Λαῦραν ἐποιήσαντο. Ὁ δὲ πεισθεὶς ἀπῆλθε σημάναι τῷ γέροντι· ὃς τὴν τῶν νεηλύδων ἀκούσας ἔφοδον, μετ᾽ ὀλίγας ἡμέρας τὴν τεσσαρακοσθήμερον νηστείαν πληρώσας ὑπέστρεψε εἰς τὴν Λαῦραν.

[13] Ἐποιήσατο δὲ τὴν πορείαν, ἔχων μετ᾽ ἑαυτοῦ τὸν ἴδιον μαθητὴν, διὰ τοῦ σπηλαίου τοῦ ἀββᾶ Χριστοφόρου, ὅπερ καταλαβόντος αὐτοῦ καὶ κατὰ τὸ σύνηθες λίθῳ μικρῷ κάτωθεν κρούσαντος, ὁ ἀββᾶς Χριστοφόρος τὴν επιμήκη ἑαυτοῦ ἄνωθεν κλίμακα τοῖς σχοινίοις χαλάσας, καὶ ἀναβῆναι προυτρέψατο. Ὁ δὲ ἀνέβη, συνανέβη δὲ μετ᾽ αὐτοῦ καὶ ὁ μαθητής. Τὴν ἠθισμένην οὖν αὐτοῖς ἐκτελέσαντες εὐχὴν, καὶ ἀλλήλους ἀσπασάμενοι ἀνήγαγον τὴν κλίμακα. Επὶ δύο μέντοι ξενισθεντες ἡμερῶν διάστημα, τῇ ἐπαύριον τῆς ὁδοῦ τῆς επὶ την Λαῦραν φερούσης ἐβουλήθησαν ἔχεσθαι. Ὁ δὲ ἀββᾶς Χριστοφόρος πλεῖστα τὸν πρεσβύτην ἠξίου, Μεῖνον, λέγων, πρὸς ἡμὰς ἄλλας δύο ἡμέρας, καὶ πλέον, εἰ ῥάδιον. Ὁ δὲ γέρων εὐφυῶς ἀπολογούμενος, ἔφησεν· Εἰ καὶ διὰ παντὸς επιποθοῦμεν τὴν σην, πάτερ, ποιεῖν θεράπειαν καὶ ἄνεσιν· ἀλλ᾽ οὖν καὶ ἑτέρους, πληροφορῆσαι πνευματικοὺς ἀδελφοὺς καὶ διαναπαῦσαι δεόμεθα· ὑπὸ δὲ τῆς ἀγάπης σου βιαζόμενος, παρά σοι τὴν αὔριον διατελέσω, εἴπερ ὁ Θεὸς επινεύσειν· ἀλλ᾽ ἑτέραν μὴ ζήτει παρ᾽ ἐμοῦ.

[14] Πολλὰ οὖν ἔτι δυσωπηθεὶς, ἄλλην αὐτῷ οὐκ εἶξε χαρίσασθαι· τῇ δὲ τρίτῃ ἡμέρᾳ ἐδήλωσεν αὐτῷ λέγων· Αὔριον ἀποβήσομαι πάντως, τοῦ Θεοῦ εὐδοκοῦντο. Ὁ δὲ ἀββᾶς Χριστοφόρος, γνοῦς, ὡς ὁ Γέρων οὐ πεισθήσεται διὰ ποιήσειν πρὸς αὐτὸν ἡμέραν ἄλλην, κατὰ τὴν νύκτα λαβὼν τὰ σχοίνια, τοῦ Γέροντος ἀγνοοῦντος, κατέκρυψεν, ὃν τῆς ἡμέρας γενομένης μεῖναι λίαν ἱκετεύσας, οὐκ ἔπεισε. Τοῦτο δὲ σαφῶς θεῖον ἦν βούλημα, δοξασθῆναι τὸν μέγαν Στέφανον, καὶ εἰς γνῶσιν πάντων ἐλθεῖν τὸν ἄνδρα, καὶ τὴν αὐτοῦ θεόσδοτον χάριν. Ἀπιὼν γὰρ ὁ ἀββᾶς Χριστοφόρος τὴν πύλην τοῦ σπηλαίου ἀσφαλῶς τῇ μανδάλιδι κατέκλεισε, σφοδρῶς σαλεύσας αὐτὴν, ἄχρις ἃν αἱ βάλανοι ταῖς γλυφίσιν ἐνηρμώσθησαν, καὶ παραυτὰ στραφεὶς, ὐπομειδιάσας ἔφη πρὸς τὸν Γέροντα· Νῦν ὄντως καὶ ἄκοντα κατέσχον ἡμέρας, οὐχ ἡμέραν, ἕως τινὲς ἐλθόντες ἀπὸ τῆς Λαύρας, ἢ ἀπὸ τῆς μονῆς τοῦ ἁγίου Εὐθυμίου, ἢ ἄλλοθεν, τὴν ἄλιδα * λαβόντες ἀνοίξωσιν. Ἀλλ᾽ εἴπερ, ὥσπερ φασί τινες, ὑπάρχεις μοναχὸς τέλειος καὶ ἅγιος, προσελθὼν κέλευσον ἀνοιχθῆναι τὴν θύραν, ἵνα σε τοιοῦτον σὺν ἐκείνοις ἀκριβῶς καὶ ἐμπείρως ὁμολογήσωμέν τε καὶ ἕξωμεν.

[15] Ὁ δὲ Γέρων ἀποκριθεὶς εἶπεν· Ἅγιος μὲν οὔκ εἰμι, ὥσπερ οἱ πολλοί φασιν, ἀλλὰ καὶ πάλιν πλημμελημάτων ἀνάμεστος ἐμαυτὸν γὰρ οἶδα καὶ τὰς πράξεις μου τὰς κακὰς, ἃς εἴ τις ἴδει, οὐκ ἄν μοι λαλεῖν ἀνείχετο. Μέγα γάρ ἐστι τὸ πέλαγος τῆς ἐμῆς βεβηλότητος· ἀλλ᾽ ὅμως καὶ εἰ τοιοῦτος ὑπάρχω, ἐπέίπερ ᾑτήσω παρ᾽ ἐμοὶ τὴν θύραν ἀνοιχθῆναι, καὶ εἶπας, ὅτι τινές με τοιοῦτον ὄντα καλοῦσιν ἅγιον, πίστει φερόμενοι· τοῦτο καὶ ποιήσω, οὐ θαῤῥῶν τῇ ἐμαυτοῦ πρὸς Θεὸν παῤῥησίᾳ καὶ ἀξιότητι, ἀλλὰ τῇ ἀφάτῳ αὐτοῦ εἰς ἡμᾶς φιλανθρωπίᾳ καὶ ἀγαθότητι, εἰδὼς ὅτι καὶ ἐν μάντει καὶ ὄνῳ ἡ χάρις αὐτοῦ κατῴκησεν, οὐ διὰ τὴν ἐκείνων ἀξίαν, ἀλλὰ διὰ τὴν ἀνθρώπων σωτηρίαν. Δὶς οὖν φωνήσας τὸν μαθητὴν αὐτοῦ, Εὐστράτιε, Εὐστράτιε, εἶπεν, ποίησον μετάνοιαν. Τοῦ δὲ μαθητοῦ κλίναντος τὰ γόνατα, εἶπεν αὐτῷ· Εὐλογητὸς κύριος, ὅτι εἰς δόξαν τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ ἀνοίξεις τὴν μανδάλιδα. Ἀναστὰς οὗν ὁ μαθητὴς καὶ τῇ θύρᾳ πλησιάσας, καὶ τῆς μανδάλιδος ἄκροις δακτύλοις ἁψάμενος, παραχρῆμα ἀνέῳξεν.

[16] Ὁ δὲ ἀββᾶς Χριστοφόρος θεασάμενος, ἔφριξε καὶ ἐξέστη, τὴν ἄπειρον τοῦ Θεοῦ δοξάσας δύναμιν, καὶ τὴν θεόσδοτον τοῦ Ἁγίου χάριν ἀγασθεὶς, καὶ ἀνακράξας μεγάλῃ φωνῇ· Δόξά σοι, ὁ Θεὸς, ὁ θαυμάσια ἐργάζων μόνος ἐν τοῖς Ἁγίοις· οὐκ ἔτι γὰρ τοῦ λοιποῦ κληθήσεται οὗτος ἀββᾶς Στέφανος, ἀλλὰ ἅγιος Στέφανος, φερωνύμως στεφανώμενος θείᾳ δυνάμει καὶ χάριτι, ἃς κεκτημένος ὁ πρωτοδιάκονος καὶ μάρτυρ Στέφανος, ἐποίει τέρατα καὶ σημεῖα μεγάλα ἐν τῷ λαῷ. Σὺ τοιγαροῦν, ὦ ἅγιε Στέφανε, οὕτως εὐλογίαν τῷ μαθητῇ δέδωκας, κεκλεισμένην τὴν θύραν ἀνοῖξαι ἄνευ τῆς ἰδίας κλειδὸς, καὶ ἀνέῳξεν· εἰ δι᾽ ἑαυτοῦ ἀπῆλθες, ἔπεσεν ἃν ἀθρόως ἡ θύρα σὺν τῷ τείχει εἰς τὸν χείμαῤῥον ἐκ τοῦ φόβου. Ὁ δὲ Γέρων ἔτι πρὸς τὸν μαθητὴν ἔφη· Εὐστράτιε, Εὐστράτιε, ἐλθέ εἰς τὸν ῥύακα εἰς τὰ ἀνώγεα τοῦ σπηλαίου, καὶ εὑρήσεις ἐκεῖ τὰ σχοίνια κεκρυμμένα ἐν τῷδε τῷ τόπῳ, καὶ λαβὼν ἄγαγε μεθ᾽ ἑαυτοῦ, ἵνα ἀπέλθομεν ἔνθεν· Ὁ δὲ ἀββᾶς Χριστοφόρος πάλιν ἀκηκοὼς, ὅτι τὸν κρύφιον ἔγνω τόπον τῷ πνεύματι, ἐδόξασε ἔτι τὸν Θεὸν, καὶ τὸν ἅγιον Στέφανον πολλοῖς ἐγκωμίοις ἐπῄνεσεν· ὁ δὲ μαθητὴς τὴν κέλευσιν εἰς πείραν ἤγαγεν. Εὐχὴν οὖν ποιησάμενος ὁ Γέρων, καὶ τὸν ἀββᾶν Χριστοφόρον ἀσπασάμενος ἀπίη.

[17] Μετὰ δὲ ταῦτα ὕστερον αὐτοῦ κατὰ τὴν ἔρημον επιπωλεύοντος, ἔδοξεν αὐτῷ δευτέραν διὰ τοῦ μνημονευθέντος σπηλαίου ποιήσασθαι τὴν πορείαν, καὶ κατ᾽ οἰκονομίαν Θεοῦ συναντᾷ τῷ ἀββᾷ Χριστοφόρῳ, κατὰ τὴν ὁδὸν επὶ τὴν μονὴν τοῦ ἁγίου Εὐθυμίου πορευομένῳ. Εὐχὴν οὖν ποιησάμενοι, καὶ ἀλλήλους ἀσπασάμενοι, καὶ περί τινων βραχέα διαλεχθέντες, καὶ εὐχὴν επὶ τῇ σωματικῇ διαστάσει ἐκτελέσαντες καὶ σφραγισάμενοι, καστος τὴν ἰδίαν ἐβάδιζε τρίβον. Πορευόμενος οὖν ὁ ἀββᾶς Χριστοφόρος ἀτενίζει καὶ θεωρεῖ δύο λῄστας ἀπὸ τῆς Λαύρας ἐρχομένους, προσεγγίσαντας τῷ ἀββᾶ Στεφάνῳ, καὶ ἐφοβήθη φόβον μέγαν σφόδρα, μήπως επιχειρήσωσιν αὐτόν. Καὶ ὡς ἀτενίζων ἦν, φόβῳ συνεχόμενος, βλέπει τοὺς μιαιφόνους αὐτοῖς τοῖς ἱματίοις προσψαύσαντας τοῦ Ὁσίου καὶ προσπήξαντας αὐτοῦ ἑκατέρωθεν, τὸν μὲν ἐκ δεξιῶν, τὸν δὲ ἐξ εὐωνύμων, καὶ τὸν ἁγίον Στέφανον διὰ μέσον αὐτῶν ἀσινῶς καὶ ἀπημάντως διαβάνθά τε κσὶ ἀλύξαντα, θείας δυνάμεως τοὺς ὀφθαλμοὺς τῶν βαρβάρων ἀχλύἳ βαθυτάτῃ κατακαλυψάσης.

[18] Καὶ ὡς εἶδεν αὐτοὺς πρὸς αὐτὸν πλησιάσαντας Χριστοφόρος, ἡρώτησε γνωρίσας αὐτοὺς, πλειστάκις ἐν τῷ ἑαυτοῦ σπηλαίῳ φιλοφρονησάμενος. Τάχα γνωρίζετε τὸν ἀββᾶν Στέφανον, γέροντα τῆς ἐρήμου ταύτης; οἱ δὲ ἀποκριθέντες εἶπον· Οὐδὲ, τίς ἐστὶν ὁ ἀββᾶς Στέφανος, ἡκούσαμεν, Ὁ δὲ ἔφη πρὸς αὐτοὺς· Ουδὲ νῦν τούτῳ ὑπηντήσατε, οὔτε μὴν πρὸ τῆς σήμερον ἑωράκατε; Οἱ δὲ ἀπεκρίθησαν· Εἴπαμεν ἅπαξ, ὅτι οὐδέποτε ἐθεασάμεθα τοῦτον, οὐ δὲ σήμερον ὅλως μοναχὸν, πλήν σου. Τότε τῇ χειρὶ νεύων ὁ ἀββᾶς Χριστοφόρος, τοῖς αἱμοβόροις ἐδακτυλοδείκτει τὸν Γέροντα, ἐπάνω βουνοῦ ἐπηρμένου οὐκ ἕκαθεν ὄντος, ἑστῶτα, καὶ ἔφη· Ἄρα τοῦτον τὸν μοναχὸν, τὸν κατέναντι ὑμῶν ὑπάρχοντα, οὐκ εἴδετε σήμερον; Ἀρτίως γὰρ ὄντως διὰ μέσου ὑμῶν διέβη. Οἱ δὲ ἀγριωθέντες ἔφησαν· Ποῦ ἐστιν οὗτος, ἵνα σκυλεύσωμεν αὐτὸν καὶ πλήξωμεν δεινῶς; Ὁ δὲ δακτυλοδεικτῶν ἔτι καὶ ἔτι ἐδείκνυεν αὐτοῖς τὸν βουνὸν, ᾧ ἐφίστατο ὁ Γέρων. Οἱ δὲ ὀφθαλμοὶ αὐτῶν ἐκρατοῦντο, τοῦ μὴ βλέπειν αὐτὸν, σκοτισθέντες ὑπὸ θείας χάριτος. Ἀγανακτίζοντες οὖν κατὰ τοῦ ἀββᾶ Χριστοφόρου ἔφησεν· Ἡμῖν προσπαίζεις εἰρωνευόμενος, ὡς ἐσχηκόσιτε πρός σε εἰρήνην καὶ ἀγάπην; Ὁ δὲ ἀββᾶς Χριστοφόρος ὅρκῳ πληρωφορηθεὶς ὑπ᾽ αὐτῶν, ὡς τὸ πρὶν οὐχ ὡράθη αὐτοῖς, οὐ δὲ νῦν ἐπερωτηθεῖσιν ὤφθη, ἐπορεύθη, τὸν Θεὸν δοξάζων, τὸν διὰ πολλῶν χαρισμάτων δοξάζοντα τὸν δοῦλον αὐτοῦ.

[19] Μετὰ οὖν ταῦτα ὀλίγου παρῳχηκότος καιροῦ, ηὑτομόλησεν ὁ ἀββᾶς Χριστοφόρος εἰς τὸ ἡσυχαστήριον τοῦ ἁγίου Γέροντος, καὶ πολλὰ παρεκάλει αὐτὸν, ὅπως ἀμφότεροι πορευθῶσι πρὸς τὸν πρωτοσύμβουλον τῶν Ἀράβων, διὰ τί δὲ, καὶ τινὸς χάριν, συντόμως ἐρῶ. Οὗτος ὁ ὅσιος Στέφανος καὶ ὁ ἀββᾶς Χριστοφόρος ἡγαπῶντο λίαν ὑπὸ τοῦ ἐν ἁγίοις τῇ λήξει κύρου Ἡλία πατριάρχου Ἱεροσολύμων· ἦν δὲ οὗτος ὁ μακάριος ἱεράρχης κύρις Ἡλίας ἀδίκοις διαβολαῖς καὶ κατηγορίαις ἀλόγοις καταγορηθεὶς πρὸς τὸν πρωτοσύμβουλον, ὃς ἰταμῶς μεταστειλάμενος αὐτὸν, κατέκλεισεν ἐν Περσίδι, δεσμοῖς καὶ φυλακαῖς καθείρξας ἀνηλέως επὶ χρόνους ἱκανούς. Ἐντεῦθεν οὖν τινες ἀφορμὰς λαβόντες, οὐ διὰ Θεὸν συνεβουλεύσαντο τῷ ἀββᾷ Χριστοφόρω ἐλθεῖν επὶ τὴν Περσίδα, παρηγόρησίντε καὶ βοήθησιν τῷ ἁγιωτάτῳ κύρῳ Ἡλίᾳ, καὶ μηχανεύσασθαι ἕνεκεν τῆς αὐτοῦ ἀπολυτρώσεως· ἀλλὰ δι᾽ ἰδίαν αὐτῶν χρείαν, ὅπως αὐτὴν ἐν τούτοις ἐκτελέσῃ.

[20] Ἀπατηθεὶς οὖν ὑπὸ τῆς τούτων δολερᾶς συμβουλῆς ἐδυσώπει τὸν Γέροντα, λέγων· Δίκαιόν ἐστι, πάτερ, ἀπελθεῖν ἡμᾶς ἀμφοτέρους ἕνεκεν τοῦ ἁγιωτάτου ἡμῶν πατριάρχου· οἶδας γὰρ, οἶδας, οἴαν κέκτηται εἰς ἡμᾶς ἀγάπην· καὶ ἐν ταῖς ἀνάγκαις γνωρίζονται οἱ φίλοι. Καὶ δεῖ σε, ὡς τῆς ἀγάπης ὅρους εἰδότα καὶ φυλάττοντα, προθυμηθῆναι, καὶ μᾶλλον ἡμᾶς καὶ ἄλλους διεγεῖραι· κᾂν γὰρ μὴ δυνηθῶμεν τοῦτον τῆς φυλακῆς ἀποσπᾶσαι, ἀλλ᾽ οὖν παρηγορήσομεν πάντως. Ὁ δὲ Γέρων εἶπεν πρὸς αὐτόν· Ὡς ἀληθῶς ἄξιόν ἐστι συναλγεῖντε καὶ συνεργεῖν τῷ πατριάρχῃ ἡμῶν, καὶ ἀγωνίσασθαι ὑπὲρ αὐτοῦ πάσῃ ψυχῇ, καὶ παντὶ σθένει, καὶ μέχρις αἵματος· ἀλλ᾽ ὅμως επὶ τὴν Περσίδα πορευθῆναι τούτου χάριν οὐ δυνάμεθα· ἐὰν γὰρ ἀπέλθωμεν πρεσβεύοντες ὑπὲρ αὐτοῦ πρὸς τοὺς μεγιστᾶνας, οὐχ ἕξομεν παῤῥησίαν. Διὸ τοιγαροῦν πείσθητί μοι, καλόγηρε, καὶ δεῦρο ἐν τῇ ἐρήμῳ, καὶ τοῖς μοναστηρίοις ἡμῶν ἡρεμήσωμεν, ἀγρυπνίαις καὶ νηστείαις πρεσβεύοντες ὑπὲρ αὐτοῦ πρὸς τὸν τῶν ὅλων δεσπότην καὶ λυτρωτὴν, τὸν μόνον ἔχοντα τὴν ἀδιάδοχον ἀρχὴν καὶ ἐξουσίαν Χριστὸν, μετὰ τῶν ἁγίων πατέρων, ὡς παῤῥησίαν πρὸς αὐτὸν κεκτημένων· ἐπεὶ πληροφοροῦμαι, ὅτι νικήσειν μέλλομαι τοὺς θεομάχους, καὶ ὄψεσθαι τὸν πατριάρχην ἡμῶν, δεσμῶν καὶ φυλακῆς λυτρωθένθα καὶ εὐφροσύνως καὶ ὑγιῶς ἐπανελθόντα. Μὴ οὖν κόπους ἀνοήτους αὐτοῖς παράσχωμεν, ἀφέντες τὸν ἀγαθὸν καὶ εὐεργέτην Θεὸν ἡμῶν, καὶ προσελθόντες πρὸς δυσμενεῖς καὶ δυσσεβεῖς τυράννους, πρὸς οὓς οὐκ κτήμεθα παῤῥησίαν· ἐλέγξει γὰρ ἡμᾶς ὄντως ὁ δικαιοκρίτης ἐν τῇ φοβερᾷ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως, εἰ τοῦτο ποιήσωμεν.

[21] Ἀκούσας δὲ ταῦτα παρὰ τοῦ Γέροντος ὁ ἀββᾶς Χριστοφόρος, εἶπεν πρὸς αὐτόν· Ὡς ὁρῶ, οὐκ ἔχομεν ἀγάπην, ἀλλ᾽ ἐστερήθημεν αὐτῆς, καὶ πρὸς τὸν πατριάρχην ἡμῶν παντελῶς οὐκ ἐδυνήθημεν φυλάξαι ταύτην, ἀλλ᾽ ὅμως παρακαλῶ μὲν ἐλθεῖν σε μετ᾽ ἐμοῦ· εἰ δὲ μὴ, αὐτὸς μόνος πορεύομαι. Ὁ δὲ ὅσιος Γέρων ἀνεξικάκως παραίνεσεσι καὶ διδάσκαλικαῖς νουθεσίαις, χρήσειστε ἀπὸ τῆς γραφῆς προσφέρων, ἐκώλυεν αὐτὸν· καὶ θεωρῶν αὐτὸν μᾶλλον ἀναινόμενον, καὶ ἀπειθοῦντα τοῖς θείοις λογίοις, ἔτι πρὸς αὐτὸν εἶπεν προσηνῶς· Ἰδοὺ, ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ ἐρῶ σοι, ὦ καλόγηρε, ἐὰν ἀκούσῃς μου, καθίζῃ ἐν τῷ σπηλαίῳ σου καὶ ἡσυχάζεις, ὅτι οὐκ ἰσχύεις ὠφελῆσαι τὸν πατριάρχην, ἐπειδὴ οὐκ ἔχεις πρὸς τὸν πρωτοσύμβουλον παῤῥησίαν, ἀλλ᾽ ὡς μοναχὸς, παῤῥησίαν ἔχων πρὸς τὸν κύριον τῶν κυριευόντων, οὗ ἐν τῇ χειρὶ πέφυκεν ἡ καρδία τῶν επιγείων βασιλέων, καθέζου ἐν τόπῳ σου, καὶ ἀγωνίζου κατὰ δύναμιν, νύκτωρ καὶ μεθημέραν λιτανεύων αὐτὸν, καὶ πρεσβεύων ὑπὲρ τῆς λυτρώσεως τοῦ πατριάρχου, καὶ παντὸς τοῦ Χριστονύμου λαοῦ, καὶ ὑπὲρ τοῦ ῥυσθῆναι ἡμᾶς καὶ αὐτοὺς ἀπὸ πάσης ἐναντίας επιβουλῆς, καὶ παντὸς πειρασμοῦ διαβολικοῦ τε καὶ ἀνθρωπίνου, ὅτι εὐφρανθήσῃ, καὶ εὐχαριστήσεις τῷ Θεῷ, καὶ τῇ ἡμετέρᾳ ἐπεύξῃ ταπεινώσει· Γνῶθι δὲ, ὅτι ἐάν μου παρακούσῃς, ὡς καὶ γενήσεται, βιάζομαι φανερῶσαί σοι, ὅπερ οὐκ ἤθελον.

[22] Τούτου δὲ παντελῶς μὴ πεισθέντος, ἀναγκασθεὶς εἶπεν· Σὺ μὲν μετα τοῦ κακοῦ συμβούλου Χαριτῶνος επὶ τὴν Περσίδα πορεύσῃ, κᾀκεῖ τὸν πατριάρχην ὄψει, κᾀνταῦτα οὐκ επιστραφήσῃ. Ὁ δὲ πατριάρχης πρὸς ἡμᾶς ἐπαναλύσει, καὶ τοῦ ἰδίου θρόνου κρατήσει, καὶ ἡμᾶς διὰ τῆς αὐτοῦ παρουσίας χαροποιήσει. Σὺ δὲ ἐκεῖ διαποιήσεις, καὶ επὶ τὴν Παλαιστήνην ἔτι οὐδαμῶς οὐκ ἀνακάμψεις, οὐδὲ θεωρήσεις ἡμᾶς σὺν τῷ πατριάρχῃ ἐν τῆ ἁγίᾳ πόλει, οὔτε ἐν τοῖς περὶ αὐτὴν χώροις, οὐ δὲ ἡμεῖς ὀψόμεθά σε. Ὁ δὲ οὐ συνιεὶς, ὡς ἕνεκεν τῆς ἀποβιώσεως αὐτοῦ εἶπεν, ἀλλὰ νομίσας αὐτὸν προφητεύσαντα, ὅτι διαμενεῖ ἐν τοῖς μοναστηρίοις τῆς Περσίδος οἰκήσας, ἠνιάθη σφόδρα, καὶ μετὰ λύπης εἶπεν· Ὦ ἅγιε Στέφανε, τί ἐρεῖς, οὐκ επίσταμαι. Ἄρα τοσοῦτον ἐσκανδάλισά σε, ὥστε λέγειν περὶ ἐμοῦ, ὅτι διαμενῶ ἐν Περσίδι; Ἄρα εἰς τοσαύτην ἐγὼ, ὁ ταπεινὸς καὶ ταλαίπωρος, ἐλήλακα ἀφροσύνην καὶ ἀμέλειαν, ὥστε ἀφήσειν με τὸν μονήρη βίον, καὶ κατοικήσειν τὴν Περσίδα; Τί λελάληκας οὐκ οἶδα, ἀλλ᾽ ἐγὼ μὲν ἀκούων σε υπὸ πολλῶν προφήτην ἅγιόν τε καὶ δίκαιον καὶ ὅσιον μαρτυρούμενον, καὶ τῇ τοῦ ἁγίου Εὐθυμίου προηγορίᾳ καλούμενον, καὶ ἴσον αὐτῷ κρινόμενον, οὐκ ἐπληροφορούμην πιστεύειν, ὡς ἔτυχεν, ἀπὸ ψιλῆς ἀκοῆς καὶ φήμης, ἀλλ᾽ ὕστερον διὰ πολλῆς μεμαθηκὼς αὐτόπτης πείρας, τοιοῦτόν σε ὁμολογῶ καὶ κηρύττω· πῶς δὲ περὶ ἐμοῦ ταῦτα ἀπεφήνω, οὐκ οἶδα σαφῶς· οὒ γὰρ πιστεύω τελειωθήσεσθαί σου τὴν πρόῤῥησιν ταύτην ἕνεκεν ἐμοῦ· οὐδέποτε γὰρ ἔσχον τοιοῦτον λογισμὸν ἐκστήσονθά με τοῦ σπηλαίου μου, καὶ ἀλλαχοῦ κατοικήσειν με πείσοντα.

[23] Ὁ δὲ ὅσιος Γέρων πρὸς αὐτὸν ἔφη· Ἅπερ μοι θεόθεν ἀποκεκάλυπται αἰνιγματώδως εἶπον· Ὅτι περ, εἰσελθὼν τὴν Περσίδα, αὐτοῦ διαμενεῖς, καὶ οὐκ ἔτι πρὸς ἡμᾶς ἐπανελεύσῃ μετὰ τοῦ πατριάρχου. Ὁ δὲ πάλιν οὐ συνῆκε τὸ αἴνιγμα· ἀλλ᾽ ὅτε δὴ ἡ τοῦ θανάτου ἔφθασεν ὥρα επιμνησθεὶς τῆς τοῦ ἁγίου Γέροντος ἀψευδοῦς προφητείας εἶπεν μετὰ πολλῆς ἀνίας πρὸς τὸν συνόντα αὐτῷ ἀββᾶν Χαρίτωνα· Ὦ Χάριτον, τί μοι γέγονε, Σὺ, Χάριτον, ἐξηπάτησάς με· σύ με ἤγαγες ὥδε. Οἴμοι, οἴμοι· ὁ ἅγιος Στέφανος περὶ τοῦ θανάτου προέλεγέ μοι· Ὅτι ἐν Περσίδι διαμενεῖς, καὶ οὐκ ἔτι εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν στραφήσῃ· οὐ δὲ ἡμᾶς τοῦ λοιποῦ ὄψει, κᾳγὼ οὐκ ἐνόησα ὁ ἀσύνετος, ὄτι περὶ τῆς ἐμῆς ἀποβιώσεως προεῖπεν οὗτος ὁ προφήτης καὶ ἅγιος τοῦ Θεοῦ Στέφανος· καὶ ταῦτα καὶ πλείονα τούτων εἰρηκὼς, καὶ τὸν Χαρίτωνα αἰτιώμενος καὶ πλείοσι ὑποβάλλων μομφαῖς, καὶ τὸν ὅσιον Στέφανον μεγαλύνων, καὶ τὴν τῶν εὐχῶν αὐτοῦ βοήθειαν αἰτούμενος, παρέδωκε τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τῷ κυρίῳ. Καὶ τελειωθεὶς ἐν εἰρήνῃ ἐτάφῃ ἐν Περσίδι. Μετὰ πολλῆς δὲ χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης ἀπολυθεὶς ἀπὸ Περσίδος ὁ πατριάρχης κατέλαβε τὸν ἴδιον θρόνον, καὶ ἐπληρώθη ἡ τοῦ ἁγίου Γέροντος περὶ ἀμφοτέρων πρόῤῥησις.

[Apud abbatem Christophorum frequenter sacrificare solitus,] Sed priorem historiam resumemus, jam aliquantisper interruptam, de patre videlicet nostro Christophoro ac sancto Stephano. Hic igitur, uti dicebam, quolibet in universum sabbato ad aras in spelunca, de qua jam memini, faciebat; cum in hesychasterio degeret, abibat ad eum; rursumque cum in eremo fuisset, exeunte Quadragesima, illac iter habere consueverat, in Lauram inde revertens. Hoc vero non nisi multa exhortatione ab ipso patre Christophoro compulsus præstabat. Dum ergo tempore Quadragesimæ ageret in solitudine, peregre quidam, eum requirentes in Lauram advenerunt; cumque in eremo jam illum versari ex patribus intelligerent, Eustratium quemdam nomine, tum temporis Senis discipulum, oraverunt, ad Magistrum ut vellet contendere, de suoque illum adventu & confecto ejus causa usque in Lauram itinere facere certiorem. Acquievit ille, ac nuntium hunc Viro seni delaturus abscessit; qui recentem hunc eorum adventum edoctus, expleto paucis post diebus, Quadragesimali jejunio, reversus in Lauram est.

[13] [ad eum divertit ex itinere;] Viam autem, discipulo suo comitante, eam tenuit quæ ad patris Christophori antrum ducebat; quo cum pervenisset, ac fores ex inferiori loco lapillo a, pro more pulsasset, pater Christopnorus oblongas scalas suas deorsum per funes demittens ad ascendendum eum invitabat. Ascendit ille, & cum eo una conscendit discipulus. Precatione itaque apud se consueta, mutuaque salutatione perfuncti, scalas attollunt. Et duorum quidem dierum spatio apud hunc hospitem commorati, de via Lauram versus postridie insistenda statuebant; sed plurimis Senem adortus precibus pater Christophorus: Mane, ait, apud nos dies alios duos, &, nisi grave est, etiam ulterius. At senex excusare ingenue sese, ac dicere: Tametsi perjucundum id nobis accidat, cum tibi, pater, aut obsequio esse perpetuo possumus, aut oblectamento; sunt tamen etiam fratres alii spirituales, quos confirmare nos & recreare necesse est. Nihilo interea secius, quando amor eo me tuus adigit, cras, nisi aliter Deo visum fuerit, persistam apud te: sed diem insuper alium ne poposceris.

[14] [sed abiturus clauso prohibetur ostio:] Multis igitur enixe rogatus, diem, quem adderet, ne unum quidem habuit: sed tertio die commonefaciens eum: Cras, inquit, omnino, Deo quidem favente, profecturi sumus. At pater Christophorus jam satis intelligens, numquam adductum iri Senem, ut diem saltem unam extraheret, correptos per noctem abscondit funes, inscio Sene; quem orto jam sole, cum ut subsisteret impense orasset, exorare non potuit. Decreverat nimirum Deus illustriorem reddere magnum Stephanum, palamque prodere omnibus & virum, & profusam in eum a se gratiam. Digressus namque pater Christophorus spelæi fores pessulo b tutissime occlusit, impulitque valide, donec obices suis cavis inserti congruerent: moxque redux, ac subridens ait Seni: Nunc enimvero etiam invitum detinebo non uno tantummodo, sed pluribus diebus, usque eo denique, dum vel ex Laura, vel ex sancti Euthymii domicilio, vel aliunde aliqui advenientes, sublato pessulo januam reseraverint. Sed, siquidem, quod ajunt quidam, monachus es consummatæ vitæ ac sanctitatis, accede, ac fores aperiri jube, ut & nos cum illis talem te & sedulo, & propria freti experientia agnoscamus atque habeamus in posterum.

[15] Tum senex: sanctus equidem, inquit, non sum, [quod Deo fretus aperiri a discipulo jubet,] ut multi prædicant; sed contra potius peccatorum plenus: novi etenim me, & mala opera mea, quæ si videret quispiam, loqui, credo, mecum non auderet: vastum enim est pelagus impuritatis meæ: nihilo minus, etiamsi homo istiusmodi sim, quandoquidem a me exegisti januam reserari, ac dixisti, me, qui talis sim, a quibusdam vocitari sanctum, fide subnixus etiam hoc effectum dabo, non mea quidem apud Deum gratia fretus & meritis, sed ineffabili ejus erga nos benignitate ac bonitate, neque ignarus, in vate juxta atque in asino inhabitasse gratiam ejus, non ob eorum dignitatem & merita, sed propter hominum salutem. Discipulum itaque suum semel atque iterum inclamans; Eustrati, inquit Eustrati, facito reverentiam c. Discipulo autem in genua provoluto, ait: Benedictus Dominus, quia in gloriam nominis ejus pessulum resolves. Tum assurgens discipulus, & ad januam accedens propius, extremisque eam digitis tangens extemplo aperuit.

[16] Hoc Pater Christophorus cum spectasset oculis, inhorruit scilicet, [& abditos ad scalas demittendas funes proferri.] atque extra se raptus infinitam Dei extollebat potentiam, concessamque divinitus Sancto viro gratiam admiratus ingenti clamore ingeminabat: Gloria tibi, Deus, qui in Sanctis tuis facis mirabilia solus: neque enim ex hoc amplius pater Stephanus hic, sed sanctus Stephanus appellabitur, coronatus (nam ex re nomen sortitus est) divina virtute & gratia, quibus instructus protodiaconus ac martyr Stephanus faciebat prodigia & signa magna in populo. Benedictionem igitur tu sic, o sancte Stephane, qua obseratum ostium sine propria clavi recluderet, discipulo impertitus es, & reclusit: si per te, ipse eo abiisses, mirum, ni totus cum janua paries præ terrore subito in torrentem ruisset. Tum iterum ad discipulum senex: Eustrati, Eustrati, abi ad alveolum in superiora speluncæ, ibi funes abditos tali loco invenies, quos arreptos tecum affer, ut hinc exeamus. Hic pater Christophorus, cum locum absconditum innotuisse ei per spiritum, audit, rursus in Dei laudes effunditur, & compluribus sanctum Stephanum exornat præconiis: discipulus vero jussionis periculum fecit. Fusis igitur precibus, ac salutato patre Christophoro, Vir senex in viam inde se dedit.

[17] Cumque aliquando post hæc in eremum iterum se recepisset, [Per medium duorum latronum transit,] placuit denuo iter per memoratam jam speluncam capessere; divinaque sic statuente providentia, in patrem Christophorum incidit in via, qua is ad sancti Euthymii monasterium contendebat. Post precationem itaque, ac mutuam salutationem de rebus quibusdam breviter confabulati, repetitisque, cum corpore divellerentur, precibus muniti, viam quisque suam institere. Dum igitur progreditur pater Christophorus latrones duos animadvertit, ac contemplatur de Laura venientes, patri Stephano propiores jam factos: multumque admodum extimuit, ne in eum forte manus injicerent. Atque ut intentis eo spectat oculis, nec sine metu, videt sanguinarios ipsis vestibus suis virum sanctum stringentes, & prementes utrimque, alium quidem a dextris, alium vero a sinistris; sanctum autem Stephanum per medium eorum ingredientem atque elabentem, divina virtute altissimis barbarorum oculos obtegente tenebris.

[18] [qui a Christophoro interrogati negant eum a se visum.] Cumque adeuntes eos ad se propitis cernit Christophorus, interrogat notos jam sibi (quippe quos in spelæo suo humanissime frequenter habuerat:) Nostisne patrem Stephanum, inquit, ejusdem hujus eremi senem? At illi reponunt: Quis ille sit pater Stephanus ne audivimus quidem. Tum iste: An non igitur obvium illum habuistis modo? Numquam ante hunc diem vidistis? Respondent: Diximus semel, numquam visum eum a nobis esse, neque vero hodie monachum, nisi te, alium quemquam. Tum pater Christophorus, innuens manu, sanguivoris senem in edito colle non procul stantem digito commonstrat, &: Hunc, inquit, vos monachum, qui ex adverso est vobis, non vidistis hodie? Jam enim profecto statim per medium vestri pertransiit. Illi vero efferati; Ubi is est, inquiunt, ut spoliemus eum, & contundamus probe. Tum iste digitum iterum atque iterum intendens, collem illis, in quo stabat Senex, ostendit. Sed tenebantur oculi eorum, ne illum conspicerent, divina virtute caligantes Irascentes igitur Patri ipsi Christophoro: Nos, ajunt, ipsos, dissimulans, ludos facis; qui pace te & amore coluerimus? Cum vero illi jurati affirmarent, nec umquam antea, nec modo, cum interrogarentur, conspectum illum a se fuisse, abiit pater Christophorus, glorificans Deum, qui tot favoribus ornaret famulum suum.

[19] [Ad Heliam Patriarcham, abductum in Persidem,] Non longo, postquam hæc facta sunt, tempore contulit se pater ipse Christophorus ad sancti Senis hesychasterium, multisque adhortatus est eum, ut una proficiscerentur ambo ad Arabum protosymbolum d: quam id autem ob causam, & in cujus gratiam, hic breviter edisseram. Sanctum hunc Stephanum, uti & patrem Christophorum, impense diligebat domnus e Helias Hierosolymorum patriarcha f, cujus sors inter Sanctos est. Erat vero beatus hic Præsul, domnus Helias, injustis calumniis, atque iniquis accusationibus delatus ad protosymbolum, qui eum in Persidem immanissime expulsum, crudeliter in vincula, carceresque sane diuturna compegit. Hinc igitur, arrepta occasione, patri Christophoro, ut cogitaret in Persidem, sanctissimoque domno Heliæ solatii atque opis afferret aliquid, ac de illo redimendo transigeret, auctores quidam fuere; non Dei, sed propriæ, quam in hisce pariturus ipse esset, utilitatis causa ducti.

[20] [ut secum proficiscatur, rogat Christophorus:] Fallacibus adeo captus horum consiliis, sic flectere Senem instituit: Æquum est, pater, utrumque nostrum sanctissimi Patriarchæ nostri gratia proficisci: non ignoras etenim, non ignoras, quantum ambos amaverit: amici autem probantur in adversis. Et te in primis, tamquam charitatis scientem, servantemque leges, alacrem hic, imo & nobis, & aliis incitamento esse par est. Quamquam enim eripere illum e custodia non possimus; at omnino certe consolabimur. Ait vero ad hæc Senex: Æquum est enimvero nos in Patriarchæ nostri doloris laborisque partem venire, totoque pro eo animo, ac totis viribus, etiam ad sanguinem usque decertare: in Persidem tamen ire hanc ob causam non possumus: nam si ad primates pro eo interpellatum abierimus, [ille contra abducere eum conatur,] non dabitur nobis libere perorandi locus. Quam ob rem mihi crede, Calogere; & hic in solitudine, & monasteriis nostris nos contineamus, vigiliis ac jejuniis ejus causam agentes apud universorum Dominum ac Redemptorem Christum, qui perpetuum solus obtinet principatum ac potestatem, cum sanctis Patribus, utpote multum apud eum gratia valentibus: neque enim dubito, quin & expugnaturi hostes Dei simus, & Patriarcham nostrum vinculis solutum & carcere, lætumque ac salvum redeuntem visuri. Itaque ne stultos nobis labores consciscamus, Deum nostrum bonum ac beneficum dimittendo, & ad infensos impiosque confugiendo tyrannos, apud quos loqui vix licet; hoc enim si fecerimus, corripiet haud dubie nos in terribili judicii die justus judex.

[21] Hisce ex Sene auditis, reponit pater Christophorus: [a frustraneo itinere;] Non est, ut video, in nobis dilectio, sed ea privati sumus, nec illam omnino potuimus Patriarchæ nostro integram reservare: nihilo tamen minus te obsecro, mecum ut discedas; sin aliter visum est, solus ipse proficiscor. Verum sanctus Senex placide ad monita, doctasque institutiones, productis de scriptura sententiis, inhibebat hominem: cumque etiam hoc magis a sua sententia alienum, ac sacris minus oraculis obsequentem adverteret, hæc insuper ad eum pacate dixit: Ecce, coram Deo tibi dico, Calogere; si me audieris, manebis in spelunca tua, & quiesces; quando prodesse Patriarchæ non potes, cum nihil apud Protosymbolum confidentiæ tibi est & auctoritatis; at e contrario ea valens plurimum, utpote monachus, apud Dominum dominantium, in cujus manu positum est cor regum terrestrium, consiste in loco tuo, & pro virili parte luctare, noctu ei atque interdiu supplicans, & tum pro Patriarchæ, tum pro totius populi Christiani redemptione intercedens, ut & ipsi, & nos hostium insidiis omnibus, omnique tam diabolica, quam humana tentatione liberemur; gaudebis etenim, & ages gratias Deo, nostraque humilitate gloriaberis. Sed scito, si me (quod tamen facies) audire neglexeris, coactum iri me tibi, quæ non velim, obnuntiare.

[22] Cum vero hic animum penitus obfirmaret, compulsus ait: [obstinato mortem in Perside prædicit;] Tu quidem cum Charitone, malo in hac re consiliario tuo, abibis in Persidem; ibique Patriarcham videbis, & huc inde numquam redibis: redibit vero ad nos Patriarcha, ac propria potietur cathedra, suaque nos præsentia recreabit. Tu autem istic hærebis, neque in Palæstinam reverteris umquam, neque in sancta civitate, neque in circumjectis locis aut tu nos cum Patriarcha, aut nos te conspecturi sumus. Tum ille non intelligens de sua morte dicta hæc esse; sed vaticinarum eum esse existimans, fore ut, fixo in Perside domicilio, ibidem commoraretur in monasteriis, contristatus est admodum, & cum lacrymis dixit: O sancte Stephane , quid dicas, equidem non intelligo. Tantumne tibi scandalum præbui; ut asserere de me debeas, in Perside me esse mansurum? Eone me abjectum ac miserum dementiæ atque incogitantiæ devenisse, ut a vita desciscam solitaria, ac Persidem incolam? Tu, quid dictum volueris, nescio; at ego cum te quidem prophetam esse & sanctum, & justum & integerrimum complurium testimoniis acciperem, ipsoque sancti Euthymii nomine compellari solitum, imo ipsi judicatum esse parem, non id ex tenui rumore ac fama (ut fit) in animum induxi credere; sed propriorum deinde oculorum frequenti edoctus experimento, talem te & profiteor & prædico: qua autem ratione hæc de me edixeris, non equidem satis capio: non enim credo, prædictionem hanc de me tuam adimpletum iri: quando ne cogitatio quidem umquam suborta est mihi, quæ me a spelunca avocaret mea, ad solumque vertendum impelleret.

[23] [cui is proximus jam sero culpam agnoscit.] Reposuit vero hæc ei S. Senex: Quæ mihi divinitus revelata sunt, ea obscure sum elocutus; quod ingressus in Persidem, ibi permansurus sis, neque ad nos umquam cum Patriarcha rediturus. Sed hic denuo non percepit ænigma, donec mortis imminente jam hora, vaticinium sancti Senis minime vanum memoria repetens, non sine ingenti mœrore sic adstantem sibi patrem Charitonem affatus est: O Chariton, quid me factum est? Tu me, Chariton, decepisti; huc me tu adduxisti. Heu me; heu me! De morte jam præmonuerat S. Stephanus; quia in Perside, inquiebat manebis, nec in Sanctam posthac redibis umquam civitatem; neque, nos ultra conspicies; at ego non cogitavi demens, in meam hæc mortem vaticinari prophetam hunc & sanctum Dei Stephanum. Posteaquam hæc & his plura protulisset, incusassetque Charitonem, ac multis onerasset querimoniis, in S. Stephani effusus præconia, ejusque per preces opem efflagitans, spiritum suum Domino tradidit; atque in pace consummatus, in Perside sepultus est. Patriarcha vero cum ingenti gaudio, animique lætitia remissus e Perside, in suam restitutus est cathedram; impletumque est ita sancti Senis de utroque vaticinium.

ANNOTATA D. P.

a Qua id ratione fieret, explicat nota marginalis, infra num. 136 textui Græco in codice Seguieriano adjecta, ab eadem, unde ipse textus est, antiquissima manu: Τοῦτο γὰρ ἔθος ταῖς Λαύραις, καὶ τοῖς μοναστηρίοις τῆς ἁγίας πόλεως, ἆαραι λίθον, καὶ κατ᾽ ἑαυτὸν, Κύριε εὐλόγησον, φθεγξάμενον, αὐτῇ τῇ χειρὶ σὺν τῷ λίθῳ σφραγίσαι τὴν θύραν, καὶ πατάξαι τρὶς οὐ συχνῶς μετὰ σιωπῆς: Ita enim moris est in Lauris & monasteriis Sanctæ civitatis, tollere lapidem, atque intra se, Benedic Domine, dicentem, ipsa manu cum lapide signare ostium, & ter non continue pulsare cum silentio.

b Græce μάνδαλις: quam vocem, nusquam alibi repertam, putavi pessulum verti posse: eo magis, quod suavium lascivius, quo lingua osculantis intra alterius labia tamquam pessulus crenæ inseritur, ab Aristophane in Acarn. επιμανδαλωτὸν vocetur. Versio hæc clare probatur apud Cangium ex vocibus μάνδαλον & μάνταλος, significantibus vectem & pessulum.

c Quid sit μετάνοιαν ποιεῖν ἢ βάλλειν, dictum in Actis Martyrum Sabaitarum ad 20 Martii, num. 71.

d Protosymboli dicebantur apud Arabes, præcipui exercituum duces, sive sultani: de quibus Cangius v. πρωτοσύμβουλοι. Plura ad cap. 5 lit. b.

e Græcis κύρις pro κύριος, ut Latinis Domnus, Dominus.

f Patriarcha is fuit LXVI, hujus nominis secundus, inter Hierosolymitanos: de quo in Commentario prævio. Hujus mentio etiam fit in Actis mox citatis num. 3. De Elia 1 intelligenda quæ habet Vita S. Sabæ apud Cotelerium pagg. 264, 269, 295, 307 & alibi.

* an μανδάλιδα?

CAPUT III.
Energumenam & infirmam sanat: in eremo cognoscit, quid agatur in Laura.

Πάλιν, διηγήσατό μοι οὗτος ὁ ἀββᾶς Εὐστράτιος, ὅστις ποτὲ ἐν τάξει μαθητοῦ πρὸς τὸν Γέροντα ὑπῆρχεν, ἡνίκα ἐν τῇ Λαύρᾳ διῆγεν,, νῦν δὲ βασιλικάριος τῆς ἁγίας Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ἀναστάσεως, ὅτι ἐν μιᾷ τῶν ἡμερῶν προσῆλθε τῷ Γέροντί τις ἀνὴρ φιλόχριστος, ἔχων θυγατέρα μικρὰν, δεκαέτη ποῦ χρόνον ἄγουσαν, ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων ἐνοχλουμένην, ὥστε ἑαυτὴν ἐν πυρὶ καὶ ὕδασι ῥίπτειν, καὶ ἄνωθεν ἕως κάτω ἀπὸ τειχῶν βάλλειν, καὶ ἐσθίειν κόπρον καὶ θνησιμαῖα, καὶ τὰ πάντα παραφρόνως καὶ ἀνοήτως διαπράττεσθαι. Καὶ προσπεσὼν τῷ ἁγίῳ Γέροντι, παρεκάλει καὶ ἱκέτευε, δάκρυα θερμὰ κρουνηδὸν καταχέων, Ἐλέησόν με, δοῦλε τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με τὸ θυγάτριόν μου δεινῶς βασανίζεται· δεήθητι οὖν τοῦ Θεοῦ σου, φυγαδεῦσαι ἀπ᾽ αὐτοῦ τὸν ἀκάθαρτον δαίμονα. Ὁ δὲ Γέρων, μικροῦ περὶ τούτου συγχώρησιν αἰτησάμενος, καὶ μετέπειτα πλεῖστα παρακληθεὶς, εἶπεν τῷ πατέρι αὐτῆς· Ἔασον τὴν παῖδα πρὸς τὸν μαθητὴν ἐν τῷ κελλίῳ, καὶ μεθ᾽ ἡμέρας ὀλίγας ἐλθέ εἰς τὴν ἡμετέραν επίσκεψιν, καὶ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ γενέσθω. Ὁ δὲ πατὴρ ποιήσας καθὼς ἐνετείλατο αὐτῷ ὁ Γέρων, μετ᾽ οὐ πολλὰς ἀφίκετο ἡμέρας, καὶ μετακαλεσάμενός με ὁ Γέρων σὺν τῇ παιδὶ, εἰσήγαγεν ἡμᾶς εἰς τὸ ἡσυχαστήριον, καὶ ἐγερθεὶς επὶ ἐμοῦ καὶ τοῦ πατέρος τῆς παιδὸς ἐποίησε σύναξιν τῆς ἁγίας προσκομιδῆς, καὶ τελειώσας τὴν θείαν λειτουργίαν, ἐχράντισε τὴν παῖδα ἐλαίῳ σὺν ἁγιαστικῷ ὕδατι, καὶ εἶπεν πρός με· Εὐστράτιε, ἐπιδὸς αὐτῇ φαγεῖν. Καὶ ποιήσας ὡς ἐκέλευσε, ὁρῶ αὐτὴν συνετῶς καὶ εὐτάκτως τρώγουσαν· καὶ καταπλαγεὶς επὶ τούτοις, καὶ πληροφορηθῆναι θέλων περὶ τῆς εὐρωστίας αὐτῆς, ἔλυσα τὴν ζώνην, καὶ προσεποιησάμην τύπτειν αὐτὴν· παραχρῆμα ἡ συσχεθεῖσα ἔκλαυσε, καὶ πρὸς τὸν πατέρα ἑαυτῆς ἡτένισε. Πληροφορηθεὶς οὖν ὁ πατὴρ περὶ τῆς ὑγιείας τῆς ἰδίας παιδὸς, ἐπορεύθη χαίρων καὶ εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Γέροντι.

[25] Πάλιν ὁ αὐτὸς ἀββᾶς Εὐστράτιος διηγήσατό μοι λέγων· Προσῆλθέ μοί ποτέ τις φιλόχριστος ἀνήρ Ἱεριχούντιος περὶ τῆς ἀδελφῆς αὐτοῦ παρακαλῶν καὶ λέγων· Ἀδελφὴν ἔχω, ὀλέθριον καὶ χρόνιον μυστικὸν πάθος ἔχουσαν, καὶ δυσωπεῖ διὰ τῆς ἐμῆς ταπεινώσεως τὴν σὴν εὐλάβειαν, ὅπως ἂν τροπώσῃ τρόπον, ἄχρις ἂν συντύχῃ τῷ Γέροντι. Ἐγὼ δὲ σαφῶς επιστάμενος, ὅτι τὸ παράπαν γυναιξὶ οὐ συνομιλεῖ ἑκουσίως, εἶπον πρὸς αὐτόν. Ὁ Γέρων οὐ συναναστρέφεται γυναίοις, ἀλλ᾽ εἰ κελεύεις, λέγω αὐτῷ, καὶ εὔχεται ὑπὲρ αὐτῆς. Ὁ δὲ ὑπέμεινεν ἱκανὰ προβάλλων δυσωπήματα· Δυσωπήθητι, λέγων, διὰ τὴν ἀγάπην τοῦ Χριστοῦ, καὶ μηχάνησαι ποικίλως, ὅπως συνομιλήσῃ αὐτῷ, καὶ ἀνάθηται αὐτῷ τὸ πάθος αὐτῆς· οἶδα γὰρ, ὅτι οὐ βδελύσσεται αὐτὴν, τὸν ἑαυτοῦ δεσπότην μιμούμενος, τὸν μὴ βδελυξάμενον τὴν Χαναναίαν, οὔτε τὴν Αἱμοῤῥοοῦσαν, ἀλλὰ χαρισάμενον τῇ ἀφῇ τῶν κρασπέδων τὴν ἴασιν. Δυσωπηθεὶς ὑπ᾽ αὐτοῦ καὶ σπλαγχνισθεὶς ἔφην· Σήμερον ἀμήχανόν μοι ποιῆσαι τοῦτο· ἐπειδὴ ἐν τῇ ἐρήμῳ τοῦ Καλαμῶνός ἐστιν ὁ Πρεσβύτης, ἀλλὰ Θεοῦ κελεύοντος, τῆς τεσσαρακοστῆς πληρωμένης, κατὰ τὸ εἰωθὸς εἰσελθόντος τοῦ ἁγίου Γέροντος εἰς τὴν μονὴν τοῦ Καλαμῶνος ἕνεκεν προσευχῆς, ἀγωνίσομαι δι᾽ ὑμᾶς συναντῆσαι αὐτῷ, ἀλλ᾽ ὅταν δηλώσω ὑμῖν, ἀνυπερβλήθως καὶ ἀνεμποδίστως παραγένεσθε αὐθωρὶ εἰς τὸ μοναστήριον.

[26] Παραγεγονότων οὖν, ὥσπερ ἐνετειλάμην αὐτοῖς τροπωσάμενος, ἔπεισα τοὺς πατέρας ἀποστῆναι τοῦ μέσου πρὸς βραχεῖαν ὥραν, καὶ εὐθέως ἄφνω πρόσωπον πρὸς πρόσωπον ὑπήντησαν τῷ ἁγίῳ Γέροντι, ὡς κατὰ ἄγνοιαν ἡ ἀσθενοῦσα γυνὴ, καὶ παραυτὰ προσπεσοῦσα σὺν τῷ ἀδελφῷ αὐτῆς, ἐδυσώπει ἰδιάσαι μετ᾽ αὐτῆς βραχύ. Παρακληθέντος δὲ αὐτοῦ, ἀνήγγειλεν αὐτῷ μυστικῶς τὸ κρυφίον αὐτῆς τάθος, καὶ ἱκέτευον αὐτὸν ἐλεῆσαι αὐτὴν, καὶ διὰ τῆς τοῦ Θεοῦ συνεργείας ἰάσασθαι αὐτήν. Ὁ δὲ Γέρων εἶπεν πρὸς αὐτήν· Νῦν εὐθέως τι ποιήσασθαί σοι οὐκ ἔχω, ἀλλ᾽ εἰ μόνον τοῦτο, δέξαι τὴν χεῖρά μου, καὶ επίθες αὐτὴν ὅπου ἀλγεῖς, καὶ πιστεύω ἐν τῷ Θεῷ μου, ὅτι κατὰ τὴν ἄφατον αὐτοῦ φιλανθρωπίαν ἰᾶταί σε, ἐπειδὴ προσέφυγες αὐτῷ. Καὶ διαπραξαμένη οὕτως ἡ γυνὴ ἐπανέκαμψεν. Ἑγὼ δὲ μετ᾽ οὐ πολλὰς ἡμέρας ἀπαντήσας τῷ ἀδελφῷ ταύτης, ἐπυνθανόμην λεπτομερῶς περὶ πάντων τῶν λαληθέντων τούτων, περὶ τῆς διαγωγῆς τῆς ἑαυτοῦ άδελφῆς καὶ τῆς τελείας θεραπείας αὐτῆς, καὶ ἰάσεως. Ὁ δὲ ὅρκῳ ἐπληροφόρησέ με περὶ αὐτῆς, καὶ ὤμοσε κατὰ Θεὸν, ὅτι παντελῶς ἰάθη. Ἐγὼ δὲ ἀκούσας ἐδόξασα τὸν Θεὸν, τὸν παντοίοις χαρίσμασι μεγαλύνοντα τὸν ἑαυτοῦ θεράποντα.

[27] Πάλιν ὁ αὐτὸς ἀββᾶς Εὐστράτιος διηγήσατό μοι λέγων. Εἶπέν μοί ποτε ὁ Γέρων· Δεῦρο μετ᾽ ἐμοῦ, τέκνον Εὐστράτιε, ἐπειδὴ βουλόμαι επὶ τὴν κατωτέραν ἀπελθεῖν ἔρημον, ἔντα ἡ θήκη τοῦ μεγάλου Θεοκτίστου, ὅπως λάβωμεν λείψανον ἐξ αὐτοῦ, καὶ ἀσπασάμενοι καὶ προσκυνήσαντες τὴν ἁγίαν αὐτοῦ θήκην ἁγιασθῶμεν ὑπ᾽ αὐτοῦ τε, καὶ τῶν σὺν αὐτῷ κειμένων Ἁγίων. Πορευθέντων οὖν ἡμῶν καὶ τὸν τόπον κατανθησάντων, ἔφησαν ἡμῖν τινες πλησιόχωροι Ἄραβες· Οὐδεὶς δύναται εἰσελθεῖν ἔνθα ἐστὶ ἡ θήκη· ἐπειδή ποτε μὲν ὁρῶμεν ἐκεῖ μέγα πῦρ ἀνάπτον, καὶ τὸν τόπον ἅπαντα μαρμαρυγαῖς ἐξαστράπτοντα· ποτὲ δὲ μεγάλης ὀσφραινόμεθα εὐωδίας μύρων εὐοδμοτάτων, μόσχου καὶ νάρδου πιστικῆς, πολυτίμου, ἀγλαιοτέρας ἀποπνεούσης· πολλάκις γὰρ, καθελθεῖν ἐκεῖ καὶ εὔξασθαι πειράσαντες ἐπτοήθημεν· ἔγνωμεν γὰρ, ὅτι προφῆται μεγάλοι κεῖνται ἐκεῖ.

[28] Ὁ δὲ Γέρων ἀγρυπνήσας δι᾽ ὅλης τῆς νυκτὸς, ἕωθεν λαβόμενός με τῆς χειρὸς, κατήγαγε σὺν αὐτῷ καὶ ἀνοίξας τὴν ἱερὰν θήκην, ἔδειξέ μοι τὰ λείψανα τοῦ ἁγίου Θεοκτίστου καὶ τῶν σὺν αυτῷ ἁγίων Πατέρων, ἀκριβῶς μεμαθηκὼς ἑνὸς ἑκάστου τὰ ὀνόματα. Ἔδειξε δέ μοι καὶ τινος ἑτέρου Ἁγίου λείψανα, χωρὶς κείμενα, καὶ εἶπεν· Οὗτος ὃν ὁρᾶς, μέγας ὑπῆρχεν ἀναχωρήτης, καὶ τὴν ἡμέραν τῆς τελευτῆς αὐτοῦ προγνωκὼς, ἀφίκετο πρὸς τοὺς ἐνταῦτα τότε κατοικοῦντας πατέρας, καὶ εἶπεν· Θέλω κατελθεῖν εἰς τὴν θήκην τῶν Πατέρων κάτω· ἀλλὰ παρακέκλησθε συγκατιέναι μοι. Ἡξάντων οὖν αὐτῶν τῇ αὐτοῦ παρακλήσει, καὶ συγκατελθόντων αὐτῷ ἔνθα κατέκειτο τῶν Ἁγίων ἡ θήκη, ἑαυτὸν κατὰ ἀνατολὰς ὑπτίως ἐφαπλώσας, παρέδωκε τὸ πνεῦμα αὐτοῦ τῷ κυρίῳ, τῶν τῇδε ἐκδημήσας εἰς αἰωνίου ζωῆς καὶ δόξης ἀπόλαυσιν. Ταῦτα δὲ ἰδόντες οἱ πατέρες ἀνῆλθον δοξολογοῦντες τὸν Θεὸν, καὶ ὑμνοῦτες. Διηγούμενος δέ μοι οὗτος ὁ ὅσιος Γέρων, ἐκτείνας τὴν χεῖρα, ἀφείλατο ἕνα τῶν ὀδόντων τοῦ ἁγίου Θεοκτίστου μετά τινα ὀλίγα λείψανα ἐκ τῶν συγκειμένων αὐτῷ ἁγίων Πατέρων, καὶ ἀνεκάμψαμεν επὶ τὴν ἰδίαν Λαῦραν.

[29] Ἄλλός τις ἀξιόπιστος τῶν ὑψηλῶν γερόντων τῆς μεγίστης Λάύρας, ὀνόματι Δαβὶδ, ἀνὴρ πανάρετος, πολλοὺς ἐκπαιδεύσας τὴν μοναδικὴν πολιτείαν, διηγήσατό μοι λέγων· Ἐπορεύθην ποτὲ λίαν ἕωθεν κυκλῶσαι τὴν Λαῦραν εἰς τὴν ἔρημον μεθ᾽ ἑτέρου τινὸς μοναχοῦ, συλλογῆς χορταρίων ἕνεκεν· ἐναντίον δὲ γεινάμενος τοῦ ἡσυχαστηρίου τοῦ Γέροντος, τοὺς ὄφεις ἐφοβήθημεν, καὶ διὰ τοῦτο τὴν τοῦ ἡλίου ἀνατολὴν ἀνεμείναμεν. Ὡς οὖν ἐφάνη τὸ αὖγος, ὁρῶ μὲν τὸν Γέροντα ἐπάνω τοῦ ἡσυχαστηρίου ἐν τῷ επιῤῥιπταρίῳ αὐτοῦ ἐδώδιμόν τι βαστάζοντα, καὶ δορκάδας περιχορευούσας, αὐτοῦ παραβάλλοντος αὐταῖς τὴν τροφὴν, ἣν εἶχε· μία δέ τις ἐν αὐταῖς ὑπῆρχεν ἣ ἁρπαλέως καὶ ἀτάκτως ἐσθίουσα προσήρχετο, ζητοῦσά τι φαγεῖν περισσότερον. Ὁ δὲ πλεονεκτοῦσαν αὐτὴν ἰδὼν, ὀνειδιστικοῖς λόγοις ὕβρισεν, εὐφυῶς πλήττων καὶ λέγων· Τί πλεονεκτεῖς, ταπεινὴ καὶ λαίμαργε; Ἕως τίνος οὐκ ἐᾷς τὴν σὴν ἀταξίαν; Ἄπιθι ἀπ᾽ ἐμοῦ, ὄντως οὐδὲν παρέξω σοι πλέον τῶν ἑταίρων σου· καὶ αὐτὴ ἐπέμεινε φιλονεικοῦσα. Αὐτὸς δὲ, πλησίον τῆς ἀνατολῆς τοῦ ἡλίου πᾶσαν τὴν ἐδωδὴν ταῖς δορκάσι κοινῇ παραθεὶς, μειλιχίως ἔφη πρὸς αὐτὰς· Ἄπιτε χαίρουσαι· ὅσα γὰρ εἶχον δεδαπάνηται. Καὶ ἀπέλυσεν αὐτὰς· ἡμῶς δὲ, επὶ τούτων πάνυ θαμβούμενοι, τὴν ὁδὸν ἡμῶν ἀπεληλύθημεν.

[30] Ἀνήρ τις, μόναχος μέγας καὶ θαυμαστὸς καὶ πρακτικῇ θεωρίᾳ κεκοσμημένος, ᾧ ὄνομα Σέργιος, ἀρχιπρεσβύτης τῆς μεγίστης ἡμῶν Λαύρας, διηγήσατό μοι λέγων, ἐν μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἀπίειν μετά τινων πατέρων πρὸς τὸν ὅσιον Στέφανον κατὰ τὴν ἔρημον, ἐν τοῖς κατ᾽ ἀνατολὰς τῆς μονῆς τοῦ Καλαμῶνος ἄντροις τότε διάγοντα· ἐξετέλει γὰρ ἐκεῖ τὴν μεγάλην Τεσσαρακοστήν. Οὗτος τοίνυν, ἐν τῇ πρὸς τῆς βαἳφόρου κυριακῇ, παρεγεγόνει πρὸς ἡμᾶς, ὁμοθυμαδὸν συνηθροισμένους περὶ τὸν ὄρθρον, καὶ ἐπυνθάνετο ἡμᾶς περὶ τῆς ἡμῶν παρωχημένης ἀγωγῆς· γρηγορεῖν δὲ καὶ νηφεῖν ἐκέλευεν, μάλιστα ἐν τῷ καιρῷ τῆς πρὸς Θεὸν ὁμιλίας· Γρηγορεῖτε, λέγων, ἀγαπὴνὶ, καὶ νήφετε· τῷ Θεῷ γὰρ παρεστήκατε προσευχόμενοι· εἰ γὰρ βασιλεῖ επιγείῳ παντοδαπῶς, ἑκατέρωθεν στρατιωτικῆς παρεστηκυίας τάξεως, τὰς τῶν ἀρχομένων φρένας ἐκδειματούσης προσομιλοῦμεν, νήψεως ἂν πολλῆς καὶ καταστάσεως δεόμεθα πρὸς μόνον τὸν κρατοῦντα τὰς ὄψεις τείνοντες, τρόμῳ τε καὶ φόβῳ συνεχόμενοι· πόσῳ μᾶλλον τῷ βασιλεῖ τῶν ἁπάντων, ᾦ παρίστανται μυρίαι ἀγγέλων, καὶ ἀρχαγγέλων στρατίαι, φρίττουσαι παρεστῶτες, ὀφείλομεν νήφειν καὶ πάσης ὑλικῆς καθαρεύειν ἐμφάσεως, καὶ φοβεῖσθαι, καὶ τρέμειν; Εὔχεσθε τοίνυν· μεγάλη γὰρ σήμερον τοῖς πατράσι τῆς Λαύρας ἡμῶν ἐπῆλθε κατώδυνος συμφορὰ καὶ ἀνίας γέμουσα.

[31] Ἣν ἡμῖν πυθομέννοις ἔφη· Τὴν νυκτερινὴν ψαλμωδίαν ἐκτελέσας, ἐξαίφνης ἐν ἐκστάσει περὶ τὸ αὖγος γέγονα, καὶ ὡσεὶ ἐν τῇ Λαύρᾳ βλέπω τινὰς τῶν πατέρων περιπληγότας τὰς κορυφάς. Τὸν δὲ πρεσβύτερον τῶν Σύρων δεδιχασμένον χαλεπώτερον, καὶ ὑπὲρ πάντας ἀλγινώτερον πεπονθότα, καὶ ᾠήθην, ὅτι λοιμὸς ἐκεῖσε θανατικὸς γενήσεται. Μετὰ τοίνυν ἡμέραν μίαν ἀφίκετό τις ἀνὴρ φιλόχριστος, ἐξαγγέλλων ἡμῖν οὕτως· Χθὲς τὴν παρωχηκυῖαν κυριακὴν ἐποιησάμην ἐν τῇ Λαύρᾳ, καὶ οὐκ οἶδά, τι πεπόνθασιν οἱ πλεῖστοι τῶν πατέρων· ἑώρακα γὰρ αὐτοὺς κατηφοῦντας καὶ κεφαλαλγοῦντας, ἀλλ᾽ οὐδένα ἡρώτηκα περὶ τῆς ἑαυτοῦ κατηφείας καὶ ἀλγηδόνος. Μεθ᾽ ἡμέρας οὖν τέσσαρας πληρωθείσης τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς, ἐπανήλθομεν επὶ τὴν Λαῦραν σὺν τῷ ἁγίῳ Γέροντι, τὴν σωσίψυχον τῶν βαΐων πανήγυριν ἐκτελέσαντες, καὶ οὕτως τοὺς πατέρας εὑρήκαμεν, ὥσπερ ὁ φιλόχριστος ἀνὴρ ἀνήγγειλεν· μετ᾽ οὐ πολὺ δὲ πρῶτον μὲν ἐτελεύτησεν ὁ πρεσβύτερος τῶν Σύρων, μετ᾽ ἔπειτα δὲ ἐκ τῶν πατέρων πλῆθος, ὥστε καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν δύο ἢ τρεῖς ἐκκομίζεσθαι ἀφ᾽ ὧν ὠνόμασεν ἡμῖν ὁ Γέρων συνοῦσιν αὐτῷ ἐν τῇ ἐρήμῳ.

[32] Ἄλλος δέ τις θαυμασιώτατος γηραιὸς ἐκ τῆς μεγίστης ἡμῶν Λαύρας, ἐπαίνετος καὶ παντοίας φιλοσοφίας ἔμπλεως, ὀνόματι Λεόντιος, ἐξεῖπέν μοι τοιαύτην ἐξήγησιν· Μονασταί τινες τῆς εὐαγοῦς ἡμων συνοδίας ἐν τῇ ἐρήμῳ διετέλουν περὶ τὸν ἡγιασμένον ἀββᾶν Στέφανον ἐν ταῖς ὡρισμέναις ἡμέραις τῆς καθολικῆς νηστείας. Οὗτοι τοίνυν ὡς ἦγον ἤρεμον ἀγωγὴν, ἐξ ἀπόπτου προσῆλθεν αὐτοῖς ἐκ τοῦ ἰδίου σπηλαίου ὁ Γέρων, καὶ φησιν· Δεῦτε, πατέρες, ἔντευξιν ποιησόμετα, δεῦτε. Οἱ δὲ προθυμότερον ἀναστάντες, τὴν αὐτοῦ προσταγὴν ἐξεπλήρουν. Αὐτοῦ οὖν εὐχομένου σὺν αὐτοῖς, ἀκηκόασι αὐτοῦ τινα τῶν πατέρων τῆς Λαύρας εἰς μνήμην ἀγαγόντος καὶ μακαρίσαντος. Ὅτε δὲ τὴν εὐχὴν πεπλήρωκεν, ἔφησαν πρὸς αὐτόν· Κατέπληξας ἡμᾶς, ὠ πάτερ, ὁπότε ἐν τῇ εὐχῇ μνησθείς τινος τῶν πρεσβυτέρων ἡμῶν, ὡς τόνδε τὸν βίον ἀπολιπόντος. Ὁ δὲ εἶπεν· Καὶ γὰρ οὗτος τῶν τῇδε πρὸς κύριον ἐξεδήμησεν· εὗροι οὖν ἄνεσιν ἐν ταῖς ἀκαταλύτοις σκήναις τῆς δόξης ἐκείνης καὶ ἀγαλλιάσεως. Ἀγασθέντες τοίνυν τῶν εἰρημένων ὑπὸ τοῦ Γέροντος, ἀκριβῶς ἐνέταξεν πινακιδίῳ τὴν ὥραν καὶ τὴν ἡμέραν καὶ τὴν μῆνα, καθ᾽ ὧν ἐγένετο ταῦτα. Μετὰ δὲ τὴν Τεσσαρακοστὴν εἰς τὴν Λαῦραν ἀφικόμενοι, λεπτομενέστερον περὶ τῆς τοῦ πρεσβυτέρου τελευτῆς ἐξηρεύνησαν, καὶ πάντα καθὸ προέφησεν αὐτοῖς ὁ Γέρων, εὑρηκότες, σαφέστερον ὑφηγήσαντο ἡμῖν, τὸν Θεὸν αἰνοῦντες, καὶ τὴν τοῦ Γέροντος χάριν εὐφημοῦντες.

[33] Ἄλλοτε πάλιν κατὰ τὸν ἑαυτὸν καιρὸν τῆς Τεσσαρακοστῆς ἐξαπίνης ἦλθε πρὸς τοὺς συνόντας αὐτῷ πατέρας, καὶ εἶπεν· Ἀνάστητε, πατέρες, ὅπως εὐξώμεθα· καιρός ἐστι προσευχῆς καὶ δεήσεως. Ποιησάμενοι οὖν τὴν εὐχὴν ἡρώτησαν λεγόντες· Τίς ἡ αἰτία τῆς εὐχῆς ἐν τῇ ὥρᾳ ταύτῃ, ὦ πάτερ; Ὁ δὲ ἀποκριθεὶς ἔφη· Ἐπειδὴ νῦν γέγονεν ἐν τῇ Λαύρᾳ ἡμῶν τάραχος καὶ θόρυβος μέγας· τινὲς γὰρ ἀρχάριοι, τῆς συνάξεως ἐκτελεσθείσης, ὑπὸ τῶν δαιμόνων ἀπατηθέντες ἠτάκτησαν, καί τινας τῶν γερόντων ῥάβδοις ἔτυψαν, κᾀυτῷ τῷ ὁσίῳ ἡμῶν ἡγουμένῳ, ἀββᾷ Στρατηγίῳ, τὰς χεῖρας κακῶς ἐπέθηκαν, καθυβρίσαντες αὐτὸν, καὶ ἀτιμάσαντες. Ἐκθαμβηθέντες οὖν επὶ τούτοις οἱ πατέρες, ἡξίουν αὐτὸν ἐξειπεῖν αὐτοῖς, πόθεν ἐνόησεν ταῦτα. Ὁ δὲ ἀποκριθεὶς ἔφη· Πρὸ ὥρας τεθέαμαι τοὺς πάσης κακίας δημιουργοὺς καὶ τοῖς κακοῖς επιχαιροῦντας, κακίστους δαίμονας, ἐν τῷ ἀέρι φοιτῶντας, ἀγαλλομένους καὶ ὀρχουμένους καὶ ἀλλὴλους προτρεπομένους εὐφραίνεσθαι, φάσκοντας· Εὐφράνθητε, εὐφράνθητε· οὐ γὰρ σμικρὸν εἰργασάμετα σήμερον ἔργον. Διὸ δεῖ ἡμᾶς σκιρτᾷν, καὶ γάννυσθαι, καὶ χορεύειν εὐφρόσυνον χορείαν, ὅτι τοὺς ἁπλουστέρους ἅματε καὶ ἀφρονεστέρους τῶν μοναχῶν τοῦ Σάβα πεπλανηθότες παρωτρύναμεν ἀταξίαν οὐκ ὀλίγην ποιήσασθαι· ἀλλὰ παρεσκευάσαμεν κᾀυτὸν τὸν ἡγούμενον αὐτῶν ῥοπάλοις ἀλγεινῶς πλῆξαι, καὶ καθυβρίσαι δεινῶς, καὶ φόνον ἂν οὐ μέτριον διηγείραμεν· εἰ μὴ τούτου τοῦ κακογήρου Στεφάνου κατέφθασαν αἱ εὐχαί. Ὑπ᾽ αὐτῶν γὰρ ἀπεκρούσθημεν, καὶ ἀπεδιώχθημεν.

[34] Ταῦτα μέντοι παρὰ τῶν δαιμόνων ἀκήκοα· ἀλλ᾽ οὖν πιστεύσατε, τέκνα πνευματικώτατα, ἀληθεύοντι, ὅτι οὐ δι᾽ ἡμετέρων ἐντεύξεων ἐπεῖδεν ὁ Θεὸς τοῖς πατρᾶσι, καὶ προφθάσας ἐπεσκέψατο αὐτοὺς, ῥυσάμενος ἀπὸ τοῦ φόνου· οὔτε δι᾽ ἐμὲ τὸν ἀχρεῖον ἀπεσοβήθησαν οἱ δολεροὶ καὶ κακοῦργοι δαίμονες· ἁμαρτωλὸς γάρ εἰμι καὶ πλημμελημμάτων ἀνάπλεως· ἀλλ᾽ ὡς θέλοντες ἀνιάσαι με, ταῦτα περὶ τῶν πατέρων εἰρηκότες ἐφάνησαν, καὶ οἰόμενοι κενοδοξίας ὀξυτάτοις βέλεσι κεντρῶσαί μου τὴν διάνοιαν, τῶν εὐχῶν μου ἐμνήσθησαν. Ἀλλ᾽ οὐδέν με τῶν ἀπατηλῶν αὐτῶν ῥημάτων τῆς πρὸς τὸ κρεῖττον νεύσεως ἐξέστησεν, θείᾳ χάριτι κρατυνόμενον· ὅθεν οὐ δ᾽ ὅλως τούτων πεπίστευκα· ψεῦσται γὰρ ἀεὶ καὶ πλάνοι, καὶ μισόκαλοι τυγχάνουσιν· ἀλλ᾽ ἀποτίμως καὶ αὐστηρῶς ἠμυνάμην, καὶ ἀπεσόβουν αὐτοὺς, καταρώμενος, καὶ ψεύστας αὐτοὺς ἀποκαλῶν καὶ ἀπαταιῶνας. Διόπερ ἀποκριθέντες ἔφησάν μοι· Εἰ καὶ ἑκάστοτε τοιούτους ἔχεις ἡμᾶς, καὶ ἀπιστεῖς τοῖς ψευδέσιν ἡμῶν ῥήμασιν, ἀλλὰ σήμερον πείσθητι περὶ τῶν μοναχῶν τῆς Λαύρας εἰρηκόσι τὴν ἀλήθειαν. Ἐγὼ δὲ οὐκ επίστευσα, ἀλλὰ μᾶλλον καὶ μᾶλλον ἐδίωξα, ἕως θεία τις επιλάμψασα δύναμις, περὶ ὧν ἀνηγγέλκασιν, ἅπασαν ἐδίδαξε τὴν ἀκρίβειαν. Τεθαυμακότες οὖν επὶ τούτοις οἱ πατέρες, αὐτὴν τὴν ὥραν καὶ τὴν ἡμέραν, καὶ τὴν μῆνα ἐσημειώσαντο, καὶ τῆς Τεσσαρακοστῆς πληρωθείσης, ὑπέστρεψαν εἰς τὴν Λαῦραν μετὰ τοῦ Γέροντος, καὶ ἠκριβώσαντο παρὰ τῶν πατέρων τὸν καιρὸν, καθ᾽ ὃν ἐγήγερται ταῦτα, καὶ τὴν αλήθειαν τῆς διοράσεως ἔμαθον, ὑφ ὧν παραλαβόντες διηγορεύσαμεν ὑμῖν, ἵνα τὴν ἀρετὴν τοῦ ἱεροῦ πρεσβύτου ζηλώσητε, θαυμασιολογοῦντες τὴν μεγαλόδωρον θεἳκὴν ἀγαθότητα.

Idem ille pater Eustratius, discipuli munere apud Senem, cum ageret in Laura, olim functus, nunc autem sanctae Christi, Dei nostri, Resurrectionis basilicarius a, narravit iterum mihi, ad Senē recurrisse die quadam virum aliquem pium, cui filia erat parvula, decennis circiter, ab immundis usque adeo vexata spiritibus, [Puellam energumenam curat aquæ & olei aspersione post Missæ sacrificium.] ut in ignem sese atque aquas injiceret, ac de summis muris se daret præcipitem, stercusque comederet & cadavera, & stulte quælibet, atque insane exerceret. Et ad sancti Senis pedes abjectus, fluentibus torrentis instar lacrymis, in hunc modum orabat eum, & supplicabat: Miserere mei, Dei serve, miserere mei; filiola mea immaniter torquetur: Deum igitur tuum deprecare, ut impurum ab ea dæmonem expellat. Senex aliquantisper excusare sese de hac re, ac veniam petere: Deinde multis precibus exoratus ait patri ejus: Relinque puellam apud discipulum in cella, & paucis post diebus redi ad nos visitandos; fiatque quod Deo placitum fuerit. Pater autem ita, uti jusserat Senex, faciens, post dies non multos adfuit; cum Senex, ubi me accersiisset, una cum puellula, in hesychasterium nos suum deduxit; & exurgens coram me, & puellæ parente sacrosancti sacrificii synaxim instituit; divina vero liturgia peracta, puellam oleo simul & aqua lustrali inunxit, & ait mihi: Eustrati, appone illi quod comedat. Vix imperata feceram, cum illam scite compositeque vescentem aspicio; obstupui ad hæc scilicet, & cupiens certum aliquod sanitatis ejus experimentum capere, resolvi cingulum, eique, quasi serio percussurus, intentavi verbera; at illa continuo a cibis abstinens erupit in fletus, fixisque in parentem suum intendit oculis. De valetudine igitur filiæ suæ certissimo argumento convictus pater, lætusque, ac Deo & Seni sancto gratias agens discessit.

[25] Eumdem iterum patrem Eustratium audivi, cum diceret: [Eustratii consilio usa mulier redeunti ab eremo Calamonis occurrit,] Accessit, inquit, aliquando ad me vir quidam Jerichuntinus egregie Christianus, pro sorore sua acturus, & ait: Pernicioso, atque inveterato arcanoque malo affectam habeo sororem, quæ per humilitatem meam, tuam efflagitat pietatem, ut modum aliquem excogites, quo convenire Senem ipsa possit. Verum ego satis gnarus, quam a mulierum colloquio esset alienus, respondi: Non agit cum mulieribus Senex; sed, si jubes, renunciabo illi, & orabit pro illa. At ille prolixis institit precibus: Per amorem, inquit, Christi obsecra, atque omni modo id effice, ut alloqui eum possit, afflictionemque ei suam exponere: scio enim, non commissurum, ut repellat eam, imitatus Dominum suum, qui neque Chananæam, neque Hæmorrhoïssam abjecit, sed valetudinem fimbriæ contactu largitus est. Exoratus ab eo, & misericordia tactus subdidi: Hodie id consequi nullo pacto possum; quia in eremo Calamonis b modo est Senex; sed per Dei gratiam quadragesima exacta, cum ad Calamonis monasterium orandi causa, ut assolet, sanctus Senex accesserit, dabo operam pro vobis, ut ei occuram; sed cum significavero vobis, sine mora, atque expedite in ipsa hora ad monasterium accurrite.

[26] Cumque, ut rebus ipsorum studens jusseram, adessent; [& ab occulto malo, sola manus impositione, sanatur.] persuasi patribus, ut e medio tantillum discederent. Et continuo ex improviso conversa facie occurrerunt sancto Seni, quasi per ignorantiam, infirma mulier [& frater ejus;] moxque humi cum fratre suo prostrata supplicat, ut se tantisper, remotis arbitris, audiat. Ubi exorasset, occultam ei secreto aperuit ægritudinem suam, atque obtestata eum est, sui ut misereri vellet, pristinamque ope divina sibi restituere valetudinem. Subdidit vero ei Senex: Quod tibi in hoc ipso articulo faciam, nihil est mihi, præterquam hoc unum; accipe manum meam, eoque admove, unde doles, & confido Deo meo, fore ut pro ineffabili sua in homines benignitate te sanet, quoniam ad eum confugisti: quo facto, mulier recessit. Ego autem fratri ejus post dies non multos factus obviam, de singulis, quæ modo dicta sunt, tum de statu sororis ejus, perfectaque curatione, ac valetudine, minutatim interrogavi: hic vero dato jurejurando rem mihi affirmavit, Deumque invocavit testem restitutæ penitus valetudinis. Quod ego cum intellexi, laudavi Deum, qui famulum suum nullo non gratiarum genere illustraret.

[27] [S. Theoctisti sociorumque sepulcra barbaris inaccessa visens,] Hoc aliud insuper idem Eustratius retulit mihi, dicens: Factum est, cum mihi diceret Senex: veni mecum, fili Eustrati; nam inferiorem descendere in eremum decrevi, ubi sepulcrum visitur magni Theoctisti c, ut ex sacris ejus exuviis reliquiarum aliquid nanciscamur, osculatique ac supplices venerati sacrum ejus tumulum cum ab ipso, tum a Sanctis qui cum eo sepulti jacent, sanctificemur. Profecti igitur jam ad locum deveneramus; cum vicini quidam Arabes nos monent, his verbis: Ad locum, ubi loculus est, ingredi nemo hominum potest: non numquam enim ignem ibi ingentem ac luculentum videmus; omnemque quaquaversus locum fulgoribus radiantem: non numquam vero densos fragrantissimorum odores sentimus aromatum, musco ac sincera cujusvis pretii nardo suavius spirantes: sæpe enim, cum illuc orandi causa pergere tentaremus, attoniti obriguimus: quippe qui, prophetas istic magnos requiescere, sciremus.

[28] [Eustratio nomina singulorum indicat, & Reliquias paucas aufert.] At Senex cum totam pervigilasset noctem, diluculo manu me apprehendens, secum deduxit, apertaque sacra theca, reliquias ostendit mihi & sancti Theoctisti, & Sanctorum d, qui cum eo conditi illic erant, Patrum, edoctus accurate singulorum nomina. Monstravit vero etiam mihi alterius cujusdam Sancti sacra lipsana seorsum reposita, & ait: Hic, quem vides, insignis fuit anachoreta; cumque horam, qua sibi esset moriendum, prænovisset, ad Patres hic tum e temporis habitantes adveniens, In sepulcrum, inquit, Patrum hic infra f conditorum cupio descendere: obsecro vos, ut me comitemini. Ipsis itaque, uti flagitabat, deducentibus, simulque cum eo, ubi sita hic erat Sanctorum sepultura, descendentibus, supinus ad orientem extendit sese, rebusque excedens humanis, atque ad sempiternæ vitæ gloriæque fruitionem evolans, spiritum suum Domino reddidit. Quod cum spectassent patres, glorificantes Deum, & laudum carmina concinentes, reversi sunt. Sanctus vero hic senex, quando hæc mihi narrabat, protensa manu, unum ex sancti Theoctisti dentibus excerpsit cum paucis quibusdam sanctorum cum eo quiescentium Patrum reliquiis, atque ita in Lauram nostram revertimus.

[29] [Conspicitur sub auroram capreas pascere.] Alius aliquis eximiorum præclarissimæ Lauræ senum, fide dignus, cui nomen erat David, vir omnibus ornatus virtutibus, & multorum in monastica disciplina jam olim institutor, retulit mihi hæc in hunc modum: Contigit aliquando exire me multo mane circum Lauram in solitudinem cum alio quodam monacho ad pabulum colligendum: cumque eo ventum esset, ubi ex adverso situm erat hesychasterium senis, cœpimus male nobis a serpentibus metuere, eamque ob causam solis ortum operiri placebat. Ut igitur aurora refulserat, senem conspicio ad locum hesychasterio imminentem esculenti quiddam in epirriptario g gestantem, & circumsilientes dum escam, quam habebat, objiceret, capreas. Una autem inter illas erat, quæ avidius, nec ordine servato vescens, accessit, ut quæreret, si quid pabuli haberet super. Sed ille minus aliis contentam intuitus, duriusculis eam verbis increpuit, & leniter percutiens: Quid, inquit, misera, & voracissima præ reliquis inhias? Quousque tam eris incomposita? Apage a me; nihil quidquam profecto plus hinc auferes, quam gregales tuæ: at illa institit, nihilominus pertinax: Iste autem ubi sub ortum solis farraginem capreis communiter omnem apposuisset, blande ad eas dixit: Abite lætantes; quæcumque enim habebam, consumpta sunt omnia; ac dimisit. Nos vero non parum hisce rebus stupefacti, iter nostrum absolvimus.

[30] Vir quidam, monachus ingens ac mirabilis, practicaque contemplatione conspicuus, [Socios in eremo Patres admonet reverentiæ inter orandum,] Sergius nomine, maximæ Lauræ nostræ archipresbyter, hæc mihi affirmavit; Ibam, inquit, die quadam, cum aliquot patribus ad sanctum Stephanum in eremum, in antris, si Calamonis monasterium respicias, ad orientem obversis tum temporis degentem: ibi enim Quadragesimam h magnam exigebat. Hic igitur Dominica eam, quæ Palmifera dicitur, antecedente accesserat ad nos, unanimiter circa auroram congregatos, deque præterita nostra vivendi ratione nos interrogabat. Vigilare vero & attentos jubebat esse in primis tempore conversationis cum Deo: Vigilate, inquiens, dilecti, & sobrii estote: Deo enim assistitis orantes: Etenim, si regem terrenum non alloquimur, nisi agmine utrimque militari adstante, & animos terrente subditorum; tum si attentione tanta nobis & corporis animique compositione opus est, conjicientibus in eum oculos, qui solus habet imperium, metuque ac tremore occupatis; quanto magis universorum Regi, cui mille Angelorum atque Archangelorum trementes assistunt exercitus, circumspectos exhibere nos, convenit, ac omni rerum crassarum ac terrenarum specie repurgare mentem, pavere denique, & contremiscere? Orate igitur: hoc enim die Lauræ nostræ patribus, insignis, funesta, ac plena mœroris accidit calamitas.

[31] Rogitantibus nobis, quænam ea demum esset, [& pestem in Laura subortam significat.] subjecit: Nocturna perfunctus psalmodia, continuo in ecstasim raptus sum sub auroram; quasique in Laura conspicio aliquot patrum contundi vertices; sed Syrorum Presbyterum divelli crudelius, acerbosque præ ceteris sustinere cruciatus; & auguratus sum fore, ut contagium illic lethiferum grassetur. Dies igitur unus abierat, cum homo quidam pius inde advenit, & in hunc modum nos affatus est: elapsam heri Dominicam in Laura transegi; ac nescio quid patrum plerique passi sint: nam vidi eos mœstos in terram vultus defigere, gravesque capitis dolores præ se ferre; super hac tamen consternatione, ac mœrore interrogavi neminem. Post dies ergo quatuor completa sacra Quadragesima, in Lauram cum Sene sancto rediimus, salutiferam Palmarum festivitatem celebraturi; talesque patres invenimus, quales eos nobis vir Christo devotus depinxerat: nec vero multo post primum fato concessit Syrorum presbyter; deinde autem ex patribus multitudo tanta, ut eorum, quos nobis in eremo cum ipso versantibus Senex nominaverat, duo aut tres per dies singulos efferrentur.

[32] Alius vero ex maxima nostra Laura senio vir plane decrepitus, (Leontium appellabant i) omni admiratione dignissimus, celeber, atque omnibus sapientiæ disciplinis imbutus, hanc mihi recensuit historiam. Monachi quidam illustris congregationis nostræ præfinitis universali jejunio diebus apud sanctum Patrem Stephanum commorabantur in solitudine: Ad hos ergo, [Beatum alterius exitum inter orandum cognoscit.] ut vitam ab omni strepitu remotam agebant, accessit ipse, qua videri non poterat, de suo spelæo senex, &: Adeste, inquit, patres, orationem instituemus; adeste. Illi promptissime assurgentes ejus imperio parebant. Cumque una secum oraret, audiunt mentionem ab eo fieri alicujus ex Lauræ patribus, quem beatum prædicabat. Ubi precandi finem fecerat, dixerunt ei: Perculisti nos, o Pater, cum inter orandum de quodam presbyterorum nostrorum ita meministi, quasi vita functus jam esset. Tum ille: Nempe sic est, jam hinc ille migravit ad Dominum: requiem igitur inveniat in indissolubilibus illius gloriæ atque exultationis tabernaculis. Illi hæc a Sene pronuntiata demirati, horam, diem, mensem, quibus hæc acciderant, fideliter commendavere pugillaribus. In Lauram vero post Quadragesimam reduces minutissima quæque de presbyteri morte perscrutantur; compertisque, uti illis Senex prædixerat, omnibus, rem nobis omnem apertius exposuere, laudantes Deum, Senisque gratiam celebrantes.

[33] [Turbas in Laura excitatas cognoscit, dæmonibus ideo exultantibus,] Rursum alias per idem Quadragesimæ tempus contigit, ut ad eos, qui secum vivebant, repente accederet; hac illos exhortatione compellans: Surgite, patres, ut oremus, orationem hoc tempus precesque flagitat. Finita ergo comprecatione, quærunt illi; Quæ causa, o Pater, hac a nobis hora preces exigebat? Respondit ille ac dixit: Quia jam modo turbæ in Laura nostra atque ingens tumultuatio concitata est: novitii k enim aliqui, finita synaxi, decepti a dæmonibus omnia turbarunt, nonnullosque Senum ceciderunt virgis, atque in ipsum sanctum Hegumenum nostrum, Abbatem Strategium, impie manus injecerunt, convitiis eum & contumeliis insectantes. Obstupefacti adeo ad hæc patres, institere, sibi ne dedignaretur edicere, id unde rescivesset. Respondens vero ille ait: Vidi ante horam impietatis omnis auctores, malisque unice gaudentes pessimos dæmones, frequentes gestire per aëra, & tripudia celebrare, mutuoque se ad lætandum hortari, ingeminantes: Lætamini, lætamini: neque enim exiguum hodie facinus designavimus. Quamobrem exultare nos convenit ac deliciari, chorosque hilares ducere: quando inter Sabæ monachos rudiores juxta ac mente magis deftitutos ad turbas non sane modicas excitandas adegimus: sed & ipsum eorum Hegumenum fustibus haud molliter depexum daturi eramus, atrocibusque oneratum calumniis; ac cædem denique non mediocrem suscitaturi; nisi hæc omnia Stephani, male feriati utique silicernii, antevertissent preces; quippe quibus repulsi, atque in fugam conjecti sumus.

[34] Hæc quidem ex diabolis audivi: credite itaque, filii Spiritu ferventissimi, [& frustra ei vanæ gloriæ tentationem injicientibus.] veritatem profitenti, non nostra deprecatione factum, ut patres respexerit Deus, eosque a cæde eruendo, præoccupatis hostium consiliis, prospexerit; neque per me inutilem veteratores ac malefici spiritus ejecti sunt: peccator etenim sum, & refertus inquitatibus: sed eo hæc de patribus dixisse videntur, quod ægre animo meo facere volunt; mentemque mihi sperantes acutissimis vanæ gloriæ jaculis transverberare, de precibus meminerunt. Sed dictorum illorum, utcumque fallacium nihil me ab ea, qua in melius propendeo, voluntate, divina firmatam gratia, dimovit: unde nihil eorum quidquam credidi: mendaces enim sunt & impostores, & in omnem conjurati probitatem: verum indigne ac ferociter propulsavi, atque execratus eos dispuli, & mendaces vocitans & sycophantas. Inde est quod hæc mihi reposuerunt: Tametsi tales reputes nos fere, veteratoriisque sermonibus nostris nullam adhibeas fidem, hodie tamen vera esse putato omnia, quæcumque de Lauræ monachis prodita sunt. At ego aliter sentiebam, abigebamque magis ac magis, donec vis quædam divina collustravit animum, & omnem rerum, quas nuntiaverant, accurate perdocuit veritatem. Hæc admirati patres horam ipsam, diem, mensem adnotant, impletaque Quadragesima ad Lauram cum Sene redeunt, ac tempus, quo fuissent hæc suscitata, a patribus diligenter exquirunt, visionisque ita veritatem exploratam habuere; a quibus cum ipsi acceperimus, communicamus vobis, ut sancti Senis virtutem æmulemini, largissimam Dei bonitatem omnibus admirabilem prædicantes.

ANNOTATA D. P.

a Ædilem Latine diceremus, in quem sarti tecti servandi ædicii sacri cura incumbit. Inter Ecclesiæ Cpolitanæ officia nullum tale reperio, nisi magni œconomi, quod inter officia dignitate & auctoritate primum, qui in sua potestate omnes Ecclesiæ facultates tenet. Per Basilicarios, clericos qui in basilica seu æde sacra ministrant Papæ, Episcopo, aut sacerdoti sacra facienti, intelligit Cangius in Gloss. Lat.

b Situm Calamonis Lauræ dedimus ex Prato spirituali cap. 40 in Annotatis ad Vitam S. Joannis Silentiarii ad 13 Maii, cap. 3, lit. b: ubi de versione Latina hujus vocis. Ex verbis dicti Prati cap. 162, quintodecimo ab Alexandria milliario monsterium est, quod vocatur Calamon; & ex illis, quæ habentur cap. 163, dicebat abbas Alexander monasterii Calamonis, quod est prope Jordanem, collige duo Calamonis monasteria fuisse.

c Obiit is III Septembris, quo de ipso acturi sumus. Ejus Vita S. Euthymii Actis permixta prodiit ad 20 Januarii; a quo & Anastasio patriarcha facta reliquiarum ejus sepultura dicitur num. 100: quod magna honorificentia factum, ex Vita S. Sabæ habemus.

d Sic S. Theoctisti successorem Marin aut Marium post biennii præfecturam vita functum S. Euthymius in Theoctisti magna theca pie deponit. Sic Longinum ei suffectum; sic ceteros dignitate & sanctitate primos ibidem condiderint. Thecæ autem speluncam hic vel fornicem plurium monumentorum rapacem indubie significat, extra quam fuerit monumentum ejus; de quo numero sequenti.

e Hinc monasterium hoc tempore desertum fuisse supra diximus: quod etiam, ex illa Arabum admonitione colligitur.

f Ad speluncam, in qua habitarunt Sancti, quæque deinde est in templum conversa, ascendendum fuisse Lazorotis pastoribus, qui primi Sanctos istic commorantes reperere, habemus e S. Euthymii Vita. Quare nec in ea nec juxta eam conditos fuisse Sanctos, verum in spelunca aliqua inseriori, ex his patet.

g Vox ista explicatur cap. sequenti num. 37 lit. e.

h Μεγάλην τεσσαρακοστήν. Ita dicebatur præcipua illa ante Paschalem solennitatem Quadragesima ad differentiam aliarum: quam quia in eremum recedentes Patres a Dominica Sexagesimæ (quæ Græcis τῆς Ἀποκρέω, seu Carnis-privii dicitur) auspicari consueverant, ideo sequenti numero soli quatuor dies ante Dominicam Palmarum e Quadragesima reliqui numerantur.

i Leontium hunc diversum esse a Leontio, auctore Vitæ S. Gregorii Agrigentini, disces ex commentario prævio num. 26.

k Ἀρχάριοι, id est incipientes sive novitii. Vide Glossarium Meursii citantis Anonymum, qui tres gradus distinguit ἀρχαρίων, μέσων καὶ τελείων, incipientium, mediorum & perfectorum.

CAPUT IV.
Succurrit periclitantibus discipulis; & cum invisibili Anachoreta colloquitur.

Θεοφιλεῖς τρεῖς ἀδελφοὶ τῶν μεμαρτυρημένων ἐπ᾽ εὐλαβείᾳ Δαμασκὸν, τὴν πανευδαίμονα καὶ λαμπρὰν μητρόπολιν, οἰκητήριον ἔχουσι. Τούτων εἷς ἀποταξάμενος, καὶ ταύτην τὴν μεγίστην Λαῦραν οἰκήσας, διηγήσατό μοι, λέγων· Ὅτι τις, Ἰωάννης ὀνόματι, σημειοφόρος ἀνὴρ, καὶ πολλὰ δείξας θαυματουργήματα, ὡν ἐν πείρᾳ γεγόνασι πολλοὶ φιλαληθέστεροι ἄνδρες, τούτῳ τῷ μακαρίτῃ μαθητεύσας, καὶ μετ᾽ ἔπειτα επίσκοπος τῆς περιφανοῦς καὶ ἐνδόξου πόλεως Χαραχμοβῶν γενόμενος. Ὑψηλὸς ὡς ἀληθῶς ἀπεφάνθη καὶ εὐδοκιμος, καὶ διά τινας χρείας πολιτικάστε καὶ ἐκκλησιαστικὰς πρὸς τὸν σύμβολον Δαμάσκου καὶ πρὸς τὸν κριτὴν πυκνῶς ἀφικνούμενος, οἴκοι πρὸς ἡμᾶς ἐξενίζετο. Πολλὴν δὲ καὶ τῶν λόγων αὐτοῦ καὶ τῶν διηγημάτων τὴν ὠφέλειαν καὶ ψυχικὴν εὐεργεσίαν ἐκαρπούμεθα. Μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν, ἑσπέρας οὔσης βαθείας κᾀπὶ τῆς τραπέζης τῶν τριῶν ἡμῶν ἀδελφῶν σὺν αὐτῷ καθεζομένων, διηγήσατο ἡμῖν τὸ εἰς αὐτὸν παρὰ τοῦ επιστάτου γεγενημένον παράδοξον θαῦμα.

[36] Ἐγένετό μοι φησὶ, ποτὲ τούτῳ τῷ θεοφόρῳ μαθήτευοντι, πορευθῆναι εἰς τὸ μοναστήριον τὸ λεγόμενον Χουράν. Τὴν ὁδὸν ἐξανύσας, κᾀκεῖσε ἐῤῥωμένως καὶ ἀβλαβως ἔφθακα, ἀσθένειά τίς με κατέσχε μεγάλη καὶ επικίνδυνος, ἥτις ἠνάγκασεν επὶ καιρὸν αὐτόθεν μεῖναι, μὴ δυνάμενον εἰς τόπον μου ἀπὸ σωματικῆς κακώσεως καὶ ἀδυναμίας ὑποστρέψαι. Μετ᾽ οὖν χρόνον τινὰ τῆς νόσου ἀνασφήλας καὶ ἀναλαβὼν εἰχόμην τῆς επὶ τὴν Λαῦραν διὰ τῆς ἐρήμου ἀποφερούσης ὁδοῦ ολίγους ἄρτους ξηροὺς σὺν ἐμοὶ εἰληφώς. Καύσωνος δὲ γενομένου σφοδροῦ κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ θέρους ὑπὸ τῆς ἡλιακῆς ἀκτῖνος, καὶ δίψους δεινῶς ἐτρυχόμην, πολλῷ δὲ μᾶλλον τοῦ τόνου τῆς σωματικῆς ἰσχύος διαλυόμενος ἐδαμαζόμην, καὶ ἐν πολλῇ στενώσει καὶ ἀπορίᾳ ἐτύγχανον, καὶ τὸν Θεὸν καὶ τὰς τοῦ Γέροντος εὐχὰς ἐπεκαλούμην ἕως ἐν τούτοις με ὄντα τοῖς δεινοῖς ἡ τοῦ Θεοῦ εὐσπλαγχνία προφθάσασα ὡδήγησέ τινας κατὰ τὴν ἔρημον εὑρηκέναι ποιμένας Ἀραβητας· οἵτινές με θεασάμενοι ἐπυνθάνοντο τί ἂν εἴην κεκτημέννος. Ὡς δὲ τοὺς ἄρτους αὐτοῖς ὑπέδειξα καὶ τὸ δίψος ἀνήγγειλα, τοὺς μὲν ἄρτους πρὸς ἑαυτοὺς ἀπέφερον ὕδωρ δὲ ἀρτίως ὧδε μὴ ἔχειν παντελῶς ἔφησαν ἀλλ᾽ ἀποστελοῦμεν σὺν σοι ὁδηγὸν, ὑποδεικνύντα σοι τὸν τόπον τοῦ νάματος, οὐ μακρὰν πολὺ διακείμενον.

[37] Ἀπέστειλαν οὖν φονικὸν καὶ φοβερὸν Αἰθίοπα, γεναῖον καὶ τρισάθλιον, διαβόλου μηδὲν τῷ τρόπῳ διαφέροντα, ὡς μετὰ ταῦτα ἡ πεῖρα ἐδίδαξε. Μεθ᾽ οὗ διὰ βίαν τοῦ δίψους εξ ἀνάγκης ἐπορευόμην καὶ πορευθέντες ἅμα ἰκανον διάστημα, ἐφίστησί με χειμάῤῥου ῥαγάδι, ὕδωρ εχούσῃ. Καί φησι. Πίνε, ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, καὶ μετὰ ἀδείας οὕπερ ἐπιθυμεῖς καὶ χρήζεις ἐμφορήθητι. Ἐγὼ δὲ ἀπὸ τοῦ πολλοῦ καμάτου τετρυχωμένος, ὅπερ ἐφόρουν μικρὸν επιῤῥιπτάριον ἀπεθέμην, καὶ πιεῖν μετὰ ἀνέσεως ἐπειρώμην καὶ ὡς τῇ πηγῇ τὴν κεφαλὴν ὑπέκλινα, ἀθρόον μοι λογισμός τις ἐπεισείη, τὸν ἀλιτήριον ἐκεῖνον Αἰθίοπα πονηρὰ κατ᾽ ἐμου τυρευειν καὶ διενθυμεῖσθαι, καὶ μικρὸν τὴν κεφαλὴν ἀνανεύσας ὁρῶ τὸν τρισάθλιον χειροπληθῆ λίθον κατέχοντα, καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς βλοσυροὺς καὶ οἱονεὶ ᾑμαγμένους, καὶ ὡς πῦρ φαίνοντας, καὶ βαλεῖν λεληθότως μέλλοντα. Ἐγὼ δὲ ἄφνω διεγερθεὶς, καὶ τὸ πνεῦμα τάχα καὶ παρὰ γνώμην ζωπυρῆσάν με· Τί τοῦτο βούλει ποιήσειν, δείλαιε, ἔφησα; Πείρα, εἰ ὅλως δεδύνησαι· ἐγὼ γάρ σου ῥωμαλεώτερος καὶ εἰς ἀλκὴν προθυμότερος. Ὁ δὲ ἅμα τὸν λόγον ἀκούσας τῆς χειρὸς τὸν λίθον ὑποτρέμων ἀπέῤῥιψε, καὶ τὸ επιῤῥιπτάριον χαμαὶ κείμενον κλέψας, μετὰ δρόμου καὶ τρόμου πολλοῦ ᾤχετο.

[38] Ἐγὼ δὲ τῷ Θεῷ εὐχαριστήσας, ἐδεδείην πρὸς τοὺς Ἀραβήτας, ὅθεν ἤμην ἐληλυθὼς, ὑποστρέψαι, καὶ ἐν πολλῇ δειλίᾳ καὶ σκοτώσει λογισμῶν ἐτύγχανον. Τέλος ἔδοξέ μοι διὰ τὸν φόβον αὐτῶν τὴν ἄβατον ἔρημον βάτην ποιήσασθαι, καὶ δι᾽ αὐτῆς εἰς τὴν Λαῦραν, εἰ ὅλως δυνηθείην, ἀποσώζεσθαι. Ὁδεύσας οὖν ἀφ᾽ οὗ ὑπῆρχον τόπου διάστημα, ἠρξάμην περιπλανᾶσθαι ὄρος ἐξ ὄρους, καὶ χείμαῤῥον ἀμείβειν ἀπὸ χειμάῤῥου ἐν σκότῳ βαθεῖ καὶ ἀνοδίᾳ, τοῦ ἡλίου ἤδη δύναντος, καὶ τῆς νυκτὸς ἐπελθούσης. Ἐπὶ πολλὰς τοίνυν ὥρας δαμασθεὶς, καὶ ἀπορίᾳ καὶ ἀθυμίᾳ συσχεθεὶς, Θεοῦ συνεργίᾳ ἀκούω, ὡς ἀπό τινος μακροῦ διαστήματος, φωνῆς πρὸς ἐμὲ φερομένης, καὶ ἐξ ὀνόματος καλούσης, καὶ οἱονεὶ τὴν ὁδὸν διὰ τῆς φωνῆς ὑποδεικνυούσης, θαῤῥεῖν δὲ καὶ μηδὲν δεδειέναι παρεγγυώσης, ἀλλὰ· Ἀββᾶ Ἰωάννη, λεγούσης.

[39] Καὶ μὲν πρῶτα ἐξεπλάγην, καὶ φάντασμα δαιμονίου ἀκηκοέναι ὑπελάμβανον. Εὐχὴν οὖν κατὰ τὸ εἰκὸς πεποιηκὼς, καὶ τὸ Πάτερ ἡμῶν πεπληρωκὼς, οὐδὲν ἦττον ἐπεμενεν ἡ φωνὴ γεγωνοτέρα φερομένη, καὶ ἐκ τοῦ σύνεγγυς ἐξακουομένη, καὶ, Ἀββᾶ Ἰωάννη, ὧδε ἔρχου, καὶ μηδὲν δειλία, φθεγγομένη, ὥστε καὶ διακρίναι τὸν φθόγγον δύνασθαι, καὶ τὸν Γέροντα εἶναι τὸν καλοῦντα ὑπειληφέναι. Ἄπιστον οὖν μοι καὶ ἀνακόλουθον τὸ πράγμα ἐδόκει, καὶ πῶς, ἔλεγον, ἐκεῖνον ἄρτι γενέσθαι; καὶ θάμβός με ταῖς ἀληθείαις ἔσχε καὶ ἔκστασις επὶ τῷ παραδόξῳ τοῦ πράγματος, ἕως αὐτὸν ἐν ἀληθείᾳ τὸν θεοφόρον ἑώρακα θαῤῥοποιοῦντα, καὶ πρὸς τὴν εὐθείαν ἐπανάγοντα, καὶ τῆς ἠθισμένης μοναχοῖς εὐχῆς κατάρξαντα, καὶ μετὰ τὸ επιφθέγξασθαι τὸ Ἀμὴν, φησὶ πρός με. Τί εἰ, τέκνον Ἰωάννη, ἐφοβήθης τὸν δείλαιον ἐκεῖνον καὶ φονῶντα τὸν Αἰθίοπα, διχοτομῆσαί σε βουληθέντα; Ὅλως δὲ ἤλγησας, ὅτι σου τὸ επιῤῥιπτάριον κέκλοφεν; Μηδαμῶς σοι μελέτω, πέπεισο δὲ ὅτι κατ᾽ ἐκείνην τὴν ὥραν ἐν ᾗ ὁ ἀλιτήριος ἐπιβαλεῖν σοι τὰς χεῖρας ἤθελεν, δέησιν ὑπὲρ σοῦ τῷ σωτῆρι Χριστῷ προσεκόμισα. Ἀλλὰ χάρις αὐτῷ, πάντοτε τῷ ῥυομένω ἡμᾶς τῶν θηρευόντων. Θάρσει οὖν, καὶ μηδὲν φοβηθῇς, ἀλλὰ πορευθῶμεν εἰς τὸ ἡσυχαστήριον. Τεθηπὼς μᾶλλον ἐξεπλησσόμην, καὶ συνεπορευόμην αὐτῷ γεγηθὼς καὶ ἀγαλλόμενος, ἕως ὅτου τὸ ἡσυχαστήριον αὐτοῦ ἐφθάσαμεν.

[40] Ὃ δέ με πάλιν ἀναγκαῖον εἰπεῖν, οὐ κρύψω· ἐξαγορεύσω δὲ καὶ πρὸς δόξαν Θεοῦ, καὶ ὑμετέραν ὠφέλειαν, ὡς ἐν ἐκείνῃ, ᾗ ἔφην, ἀσθενείᾳ ἦν γενόμενος εἰς τὸ μοναστήριον, τὸ λεγόμενον Χουραν, ἠσθένησα· επιθυμία δέ τις σφοδρὰ καὶ διάπορος ἔσχέ με ἐμπλησθῆναι βρώσεως ἴχθυος ἁλμυροῦ ἐκζεομένου μετὰ σινήπεως, καὶ πολλοῖς διεκείμην ἐμφορεῖσθαι τῆς ἐφέσεως. Διὰ δὲ τὸ ἐκεῖσε μηδὲν τοιοῦτον κατ᾽ ἐκείνῳ καιρῷ γεγονέναι, ἔμεινα τὸ πάθος ἐν ἐμαυτῷ τρέφων καὶ σφοδροτέρως τῇ επιθυμίᾳ φλεγόμενος. Ἐπεὶ δὲ τὸ σεβάσμιον ἐκεῖνο, ὡς ἔφην, εἰσεληλύθαμεν ἡσυχαστήριον, πρώτης μὲν ἤ καὶ δευτέρας φυλακῆς διαδραμούσης, καὶ τὴν ὀφειλομένην εὐχὴν, κατὰ πατρικὴν καὶ ἀρχαίαν παράδοσιν, πεποιήκαμεν, Καθέζου, ἀββᾶ Ἰωάννη, ἔφη ὁ Γέρων. Ἐμοῦ δὲ καθεσθέντος, αὐτὸς εἰσίει εἰς τὸ ἐνδότερον τοῦ ἡσυσχαστηρίου σπήλαιον, ὅπερ ἐκεῖσε ἐτύγχανε· ἀγνοοῦντι δέ μοι ἐπέστη ὁ σημειοφόρος πατὴρ πίνακα επιφερόμενος ἴχθυν τεταριχευμένον ἔχοντα, μετὰ σινήπεως, καί φησι πρός με· Ἰδοὺ καὶ ἡ επιθυμία σου, άδελφέ· ἠτοίμακα γάρ σοι αὐτὴν ἕως ἀνέλθῃς· ἀλλὰ φάγε, καὶ ἐμπλήσθητι, καὶ μηδεποτε τῆς τοῦ Θεοῦ ἀπογνῷς επικουρίας καὶ ἀντιλήψεως. Ἐγὼ δὲ τὸ παράδοξον κατ᾽ ἐμαυτὸν ἐνθυμούμενος, πόθεν ἐν τοιαύτῃ ὥρᾳ τοιοῦτον εὑρεθη παρ᾽ αὐτῷ προσφάγιον, οὐδὲν ἕτερον εἶχον λογίσασθαι, ἢ ὅτι ὁ τοῖς ἁγίοις Ἀποστόλοις καὶ μαθηταῖς ἑαυτὸν επὶ τῆς λίμνης μετὰ τὴν ἀνάστασιν φανερώσας Χριστὸς, καὶ ἀνθρακιὰν καὶ ὀψάριον επικείμενον, καὶ ἄρτον αὐτοῖς ἀληθείᾳ παρεσχηκὼς, αὐτὸς καὶ τῷ θεράποντι αὐτοῦ καὶ μαθητῇ τὴν επιθυμίαν ἐξέφῃνε, καὶ τὸ ποθούμενον ἐκαρποφόρησεν· ἔφαγον οὖν, καὶ ἐκορέσθην, καὶ τὸ πάθος παραμυθησάμενος εὐχαριστήριον αἶνον τῷ Θεῷ καὶ ἐν τούτῳ ἀνέπεμψα.

[41] Ἄλλο γὰρ ὑμῖν ἐξηγορευκέναι θαυμάσιον οὐκ ὀκνήσω· οἶδα γὰρ τὸν φλογερὸν ὑμῶν, ἀδελφοὶ, περὶ τῶν τοιούτων πνευματικῶν διηγημάτων ἔρωτα. Ἐμοῦ ποτε συνδιατρίβοντος τούτῳ τῷ θεοφόρῳ επιστάτῃ κατὰ τὴν ἔρημον μετά τινων ἡσυχαζόντων σποράδην ἑνὸς ἑκάστου ἐν ἰδίῳ σπηλαίῳ, κατὰ τὴν τοῦ επιστάτου ψυχωφελῆ διδασκαλίαν καὶ παράδοσιν, μέγας λιμὸς συνβέβηκεν ἡμῖν, τὸν σωματικὸν κατατραύγων τόνον, καὶ τὰς ζωτικὰς καὶ φυσικὰς ἅμα τε καὶ ψυχικὰς καταπονῶν δυνάμεις. Ἐκβάντες οὖν τῶν σπηλαίων, λιμαγχονούμενοι διηρχόμεθα τὴν ἔρημον, πόας καὶ θάμνους ἀναζητοῦντες πρὸς παραμυθίαν τοῦ λιμώδους πάθους, καὶ πολλὰ κεκμηκότες τὴν ἔρημον ἐμπόνως ψυχαφῶντες ὑπεστρέψαμεν πρὸς τὸν καλόγηρον, τὸ παράπαν μηδὲν εὑρηκότες. Ἐπειδὴ δὲ τὴν ἐσχάτην ἡμῶν ἀπηγγείλαμεν αὐτῷ πείναν, καὶ ὃν ἄγαν ἐμογήσαμεν μόχθον, ἀνὰ πᾶσαν τὴν ἔρημον περιφοιτῶντες, οἴκτῳ διαπύρῳ συσχεθεὶς ἔφη· Αὔριον, τοῦ Θεοῦ τὸ ζῆν παρέχοντος, επὶ τὸν δὲ ἀπιόντες τὸν τόπον εὑρήσετε πεφιλοκαλημένον σέλινον, επιμελῶς γεωργηθὲν, καὶ λαβόντες ἀπ᾽ αὐτοῦ μὴ ὑπὲρ τὴν χρείαν θεραπευθῆτε, μηδὲν ἐκτίλλαντε, καὶ ἐρημώσαντες. Ἀφιγμένοι τοίνυν τὸν δηλωθέντα ἡμῖν ὑπὸ τοῦ Γέροντος χῶρον, ἀπαραλλάκτως εὑρήκαμεν καθὰ ἀπεφήνατο· καὶ τὴν χρείαν ἡμῶν παρειληφότες, ἀνεκάμψαμεν γεγηθότες, καὶ ἀγαλλόμενοι. Ὑποδειξάντων οὖν ἡμῶν τῷ Γέροντί τινα σέλινα ἐξ ὧν ἐφέρομεν, εὕρηταί τις ῥίζα ἀγνόστως ὑφ᾽ ἡμῶν ἐκρισθεῖσα· ἣν θεασάμενος ὁ επιστάτης, ἄγαν λελύπηται, εἰπών· Οὐκ ἐνετειλάμην ὑμῖν, μηδὲν ἐξαφανίσαι καὶ ἐκριζῶσαι; Ὄντως λελυπήκατέ με λυπην οὐ μετρίαν, ὃ προέφθην ὑμῖν μὴ πεπραχότες. Αὐτοῦ δὲ εἰρηκότος ταῦτα ἐγνώσαμεν, ὅτι τινὸς ἀφανοῦς ἀναχωρητοῦ ὑπῆρχε τὰ σέλινα.

[42] Ἄλλο τε δὲ κατ᾽ ἐκείνου καιροῦ διοδευόντων ἡμῶν τὴν ἔρημον, εἰσήγαγεν ἡμᾶς εἰς σπήλαιον, κᾀκεῖσε τὴν συνήθη εὐχὴν ἐκτελέσαντες, εὑρίσκομεν χόρτον καὶ βοτάνας καὶ ἀνθρώπου τινὸς ἴχνη, δι᾽ ὧν μεμαθήκαμεν ἐκεῖνον τὸν τόπον ἀναχωρητοῦ τινος εἶναι· ἀλλ᾽ οὐδαμῶς ἐπυθόμεθα τὸν θεοφόρον επιστάτην, οὔτε μὴν αὐτός τι ἡμῖν διὰ τούτου ἀπέφῃνεν. Ἐξαλθόντες οὖν τοῦ σπηλαίου θεωροῦμεν παλαιὸν ἄγριον φοίνικα, ἀνδρικῆς ὀργυιᾶς μῆκος ἔχοντα, κᾀκεῖσε μεμενηκότες επὶ βραχεῖαν ὥραν, οὐδένα ἐθέαμεθα, κᾀυτῇ τῇ ἡμέρᾳ εἰς τὰ ἡμέτερα ὑποστρεψάντων ἡμῶν σπήλαια. Μετ᾽ οὐ πολλὰς ἡμέρας ἔδοξέ μοι μεμονωμένος διοδεῦσαι τὴν ἔρημον ἡμέρας. Ὡς οὖν μόνος ἐπορευόμην, ἀκήκοά τινος ὁμιλίας, καὶ κατ᾽ ἐμαυτὸν σκοπήσας ὑπετόπασα, ὅτι δύο ἡρέμα καὶ ἀψοφητὶ ἀποφθέγγονται· καὶ περιβλεψάμενος τῇδε κᾀκεῖσε, οὐδένα ἑώρακα, ἀλλὰ μόνον τὸν σημειοφόρον επιστάτην, καὶ παραυτά με θάμβος κατέσχε ἄῤῥητον, καταστῆσαν ἄναυδον. Εἶτα κελευει με ὁ επιστάτης καθίσαι, καὶ βουλόμενον καθίσαι ἐξ εὐωνύμων αὐτοῦ, λαβόμενος τοῦ κρασπέδου τῶν ἱματίων μου, ἐκέλευσέ με ἐκ δεξιῶν καθίσαι, καὶ μετὰ μικρὸν, πρίν με φθέγξασθαί τι, προεφθακὼς ὁ επιστάτης λελάληκεν· Ἀπελθὲ, τέκνον Ἰωάννη· καὶ οὐδὲν πλέον ἔφη.

[43] Πορευθεὶς δὲ ἐγὼ, κᾀκείνην τελευτήσας τὴν ἡμέραν, διενοούμην κατ᾽ ἐμαυτὸν, θαυμάζων, πῶς τὸν επιστάτην ἑώρακα μόνον, δυοῖν σαφῶς ἀκούσας ὁμιλούντων. Πρὸς τὸν επιστάτην τοίνυν ἀπιὼν, ἐρωτήσων τούτου ἕνεκεν, καὶ προσελθὼν αὐτῷ κατ᾽ ἰδίαν ὑπάρχοντι ἐν τῷ ἑαυτοῦ σπηλαίῳ, καὶ τοῖς ποσὶ αὐτοῦ προσπεσὼν ἐπυθόμην αὐτὸν πολλὰ ἐκλιπαρήσας, καὶ εἰπὼν· Ὄντως οὐ μὴ παρεάσω σε, οὐδ᾽ οὐ μὴ ἐξαναστῶ καταφιλῶν σου τὰ ἴχνη, ἄχρις ἄν μοι φανερώσῃς, τίς σοι συνῆν, ὅτε σοι ἐκεῖ ἐν τῇ ἐρήμῳ καθίζοντι, ἐκ δεξιῶν σου παρ᾽ ἔθος ἐκέλευσάς με καθίσαι, καὶ, Ἄπιθι, τέκνον Ἰωάννη, ἔφης. Καὶ ταῦτά με εἰπόντα τῇ ἡγιασμένῃ αὐτοῦ χειρὶ ἐξαναστήσας με, μάλιστα διαπύρως μεμαθηκέναι τοῦτο επιζητοῦντα θεασάμενος, εἶπεν· Θαυμαστός τις, καὶ μέγας, καὶ ἅγιος ἀναχωρητὴς ἐρημήτης, ἀεὶ τὰς πόας βοσκόμενος, ὑπάρχει, οὕτινός μου συλλαλοῦντος ἠκροάσω, καὶ οὗτος σπηλαῖον κατέστηκεν ἐκεῖνο, ὅπερ πρώην εἰσέδυεν, ἔνθα καὶ τὸν ἄγριον φοίνικα ἑωράκαμεν· κᾀκεῖθεν γὰρ τότε εἰσιόντων ἡμῶν καὶ ἐξιόντων, καὶ επὶ ὥρας ἰκανὰς ἑστηκότων, οὐκ ἀπέστη, ἀλλὰ τῷ φοίνικι ἀοράτως παρεκεκόλλητο, οὐδαμῶς ὑμῖν ὀπτανόμενος, ὡς οὐδέ σοι, ἡνίκα μοι συγκαθεζόμενος συνετύγχανεν. Αὕτη γάρ ἐστιν ἡ πρὸς Θεὸν πρώτη τῶν ἀναχωρητῶν αἴτησις, ἣν ἐξ ἀρχῆς ποιοῦνται εἰς τὸν Θεὸν, ἀπὸ τῶν μοναστηρίων ἐξερχόμενοι, καὶ τῶν ἀδελφῶν ἐξιστάμενοι, ἵνα μηδενὶ ὁραθῶσιν, εἰ μὴ ᾧ ἂν βούλωνται. Καταπλαγεὶς οὖν επὶ τούτῳ ἐδόξασα τὸν Θεὸν, τὸν μεγαλύνοντα τοὺς ποιοῦντας τὸ θέλημα αὐτοῦ.

Fratres Deo cari tres ex eorum numero, quorum testata religio est, Damascum, felicissimam illustremque incolebant metropolim. Horum unus, cum seculo valedicens in hac maxima Laura habitaret, [Joannes, postea Charabmoborum Episcopus,] hæc mihi commemoravit: Quod vir quidam insignis, Joannes dictus, qui & multa edebat miracula, quorum viri complures, studiosissimi veritatis, fecere periculum, huic beatæ memoriæ seni discipulus fuisset, ac deinde illustris gloriosæque Charachmoborum a urbis creatus est episcopus. Vir sublimis, probatæque, ut erat, virtutis habebatur, & ob negotia quædam necessaria cum politica, tum ecclesiastica ad symbolum b Damasci, atque ad judicem frequenter itans, domi nostræ hospitium sibi delegerat. Multum vero ex sermonibus ejus, ac relationibus utilitatis ac beneficentiæ spiritualis percepimus. Die autem aliqua sub multam vesperam, superque mensam, cui tres fratres una cum ipso accumbebamus, recensuit nobis, quod sibi a magistro contigerat prodigii.

[36] [a Chura monasterio rediens ac sitiens in Arabes incidit;] Cum sub viri hujus divini disciplina, inquit, essem, accidit ad monasterium proficisci me, quod Churam c appellant. Iter emensus, valens istuc integerque perveneram, quando ægritudo me aliqua invasit & gravis admodum & plena periculi, quæ subsistere illic me ad aliquod tempus coëgit; neque enim reverti ad locum, unde veneram, omnino poteram, ea erat corporis affectio & imbecillitas. Aliquanto post itaque, reparatis, quas morbus attriverat, confirmatisque viribus, viam, quæ per solitudinem ad Lauram ducebat, arripui, pauculis onustus & aridis panibus d. At æstu vehementer ingravescente, ut solet messis tempore, solaribus radiis ac siti oppido fatigabar, sed gravius urgebat virium corporis dissoluta firmitas; ut in angustiis multis consiliique inopia versarer: Deum adeo & sancti Senis invocabam preces, donec divina misericordia in istis me ærumnis ope sua præveniens, eo, qui me invenirent per deserta, pastores aliquot Arabes deduxit, qui contemplati me, rogitabant, ecquid haberem. Ubi vero panes illis exhibui, questusque sum sitim, panes quidem abstulerunt sibi; aquam autem aiebant hic in promptu non esse omnino sibi; ceterum mittemus qui viam te doceat, locumque assignet, ubi rivus decurrit, non longe admodum dissitum.

[37] [a quibus dux ad fontem datus Æthiops, frustræ vitæ ejus insidiatur.] Mittunt ergo truculentum ac terribilem Æthiopa e, violentum hominum, planeque infelicem, &, si mores spectares, nihil a diabolo diversum, ut experientia postmodum ostendit. Hunc ego, urente siti, volens nolens ducem sequebar. Dum ad justum una spatium processissemus, sistit me ad alveum torrentis, aquas continentem & ait: Bibe, homo Dei, & secure quantum lubet, quantumque opus habes, te satia. Labore ergo fessus, parvum, quod gestabam, epirriptarium f deposui, ac bibere tentavi per otium & minime propere. Vix fonti caput subjeceram, cum injecta est mihi suspicio, exitialem illum Æthiopa sinistri aliquid in me cudere ac machinari; & sublato non nihil capite, hominem mortalium omnium infortunatissimum saxo, quantum capere manus poterat, armatum conspicor, oculisque torvis ac sanguineis, & ignis instar collucentibus in fatalem clam mihi ictum suspensum. Verum ego erectus extemplo, spirituque illico ac præter mentem inflammatus: Nam quam ob causam, aiebam, istuc facere meditaris, miser? Fac sane periculum, si quid penitus vales: nam & robore equidem te sum superior, & magis ad dimicandum accinctus. At ille simul hæc audiit, simul lapidem tremebundus abjecit e manu, arreptoque furtim, quod jacebat humi, epirriptario, festinato se atque ingenti cum trepidatione proripuit.

[38] Persoluta Deo gratiarum actione, ad Arabes, unde abieram, reverti metuebam, hærebamque quam plenus formidine, tam inops consilii. Tandem, [ipse autem fugiens per invia Lauram versus,] quod male mihi ab illis timebam, statui inviam solitudinem, facere perviam, per eamque, si quo modo possem, ad Lauram penetrando saluti vitæque consulere. Ex loco igitur, ubi fueram, spatio jam aliquo progressus, montes alium ex alio errabundus circumcurrere, dumque unum devito torrentem, alium offendere, ex hoc denuo in priorem incidere, idque per altas tenebras, locaque inaccessa, cum jam occubuisset sol, & nox ingruisset. Per horas ita complures, consilioque destitutus & animis, Deo opitulante vocem exaudio, quasi ex remoto longe spatio quodam ad me delatam, & me nomine compellantem, quasique viam suo sonitu commonstrantem; audere vero jubentem, & nihil quidquam extimescere, imo dicentem: Pater Joannes.

[39] Principio commovebar quidem, ac dæmonis phantasma audire me suspicabar. [vocantis se Stephani vocem audit, ab eoque excipitur,] Ergo pia precatione, ut par est, instituta, recitataque oratione Dominica, nihilo minus persistebat vox & resonabat distinctius, & tamquam ex propinquo audiebatur, illudque iterabat: Pater Joannes, huc accede, & timorem omnem omitte; adeo ut sonum discernere jam possem, & Senem esse, qui me appellabat, conjicere. Incredibilis mihi res videbatur & nequaquam cohærens: nam qui huc usque, ajebam, venisse is potest? Et terror me re vera corripuit & mentis abalienatio in casu tam paradoxo, quoad ipsum per se hominem divinum conspexi, animos addentem mihi, & ad rectam me viam reducentem, consuetasque monachis auspicantem preces. Dicto Amen, me alloquitur: Quid, fili Joannes, etiam terrere te potuit infelix ille & parricida Æthiops, cum diffindere tibi caput volebat? Usque adeo id male te habuit, quod epirriptarium suffuratus est tibi? Neutiquam id tibi sit curæ; sic enim habeto, ipsa hora, qua manus afferre tibi violentas sceleratus ille tentabat, pro te Christo Salvatori me supplicasse. Sed nempe illi sit gratia, qui numquam nos a persequentibus non eruit. Confide igitur, nec quidquam verere; sed ad hesychasterium pergamus. Hic admiratio me perculit major; lætus itaque atque exultans cum eo processi, donec ad hesychasterium ejus perventum est.

[40] Quod autem rursus me dicere necesse est, non celabo; [eoque, quod ægrotus desideraverat, edulio recreatur.] sed ad Dei gloriam, vestramque utilitatem edisseram: cum eo, quem dixi, morbo tentatus in monasterium, Chura dictum, venissem, ægrotavi: tum vehemens quædam & ardens suborta est mihi appetitio elixo pisce salso cum sinapi ad satietatem vescendi, plurimumque desiderabam appetitum explere. Sed, quoniam per illud tempus nihil istic esset ejusmodi, affectioni huic indulgere intra me, ac æstuare impotentius desiderio perrexi. Verum ubi venerabile illud, ut dixi, hesychasterium attigimus, elapsa prima quidem, vel etiam secunda vigilia, post fusas præterea, ad quas antiqua traditaque a Patribus consuetudine tenebamur, preces; Sedeto, pater Joannes, infit Senex. Dum sedeo, intrat ipse in interiorem, quæ istic erat, hesychasterii speluncam: cum, ecce, mihi nec opinanti, adest patrator mirabilium Pater lancem afferens pisce sale macerato, addito insuper sinapi, instructam, &: En tibi, inquit, frater, quod appetis: paravi enim istud tibi, dum rediisses. Quin comede, ac satura te; neque Dei umquam imposterum auxilio subsidioque diffide. Dum autem rem tam inopinatam obstupescens mecum ipse recogito, unde tali hora istiusmodi apud eum repertum esset opsonium, aliud nihil incidit, nisi Christum, qui sanctis Apostolis post resurrectionem apparuit apud mare, prunasque & pulmentarium impositum ac panem vere ipsis præbuit, eumdem, inquam, Christum famulo suo ac discipulo appetitum revelasse meum, & quod desiderabatur, attulisse. Comedi itaque, & saturatus sum; ac ubi aviditati fecissem satis, eucharisticum Deo etiam ex hoc capite carmen accinui.

[41] [Discipulis fame laborantibus herbam indicat, & ob evulsam radiceni arguit.] Verum enimvero aliud vobis prodigium non pigebit exponere: perspectus etenim, fratres, est mihi vester erga spirituales hujusmodi narrationes inflammatus ardor. Versante aliquando me apud magistrum hunc Deo plenum in eremo, una cum quibusdam, qui vitæ solitariæ, juxta salutarem magistri institutionem ac morem, sparsim in suo quisque antro operam dabant, dira nos fames invasit, corporis pessumdans vigorem, omnesque vitales juxta ac naturales, spiritualesque dejiciens facultates. Speluncis igitur egressi solitudinem pervagamur, esurie tantum non enecti, herbas fruticesque sedando huic malo requisituri; lustratisque multo labore desertis, ac reperto pernitus nihilo, ægre trahentes animam ad optimum Senem revertimur. Is, postquam extremam illi, qua premebamur, famem explicuissemus, quantumque, universam circumcursando eremum, ultra, quam vires serrent, tolerassemus laboris, ardenti motus commiseratione ait: Cras, Deo vitam largiente, ad eumdem illum abeuntes locum, apium invenietis pulcherrime consitum, ac diligenter excustum; ex eo, quantum necesse habetis, nec quidquam amplius, in usum vestrum accipite, nihil evellentes, devastantes nihil. Ubi ad locum nobis assignatum a Sene devenimus, ita illum per omnia constitutum offendimus, uti præmonuerat. Arrepto inde quod necessarium nobis erat, læti, exultantesque revertimur. Cumque aliquot apii plantas ex iis, quas afferebamus, seni exhibuissemus, reperta est radix aliqua imprudentibus nobis evulsa; qua magister conspecta, vehementer indoluit, dicens: Numquid non id præceperam vobis, ne destrueretis quidquam, aut eradicaretis? Enimvero non mediocri me affecistis dolore, cum id non servastis, quod præcaveram. Istud cum diceret, intelleximus, apium latentis cujusdam anachoretæ fuisse.

[42] [Anachoretæ invisibilis speluncam adit;] Alias vero circa idem tempus cum iter nobis per eremum esset, intro nos in speluncam duxit: & consueta inibi comprecatione facta, fœnum offendimus & herbas, atque hominis alicujus vestigia, unde anachoretæ cujusdam locum eum esse collegimus: sed neutiquam ea super re vel interrogavimus ipsi deiferum magistrum, vel nos ipse edocuit. Spelæo egressi veterem palmam agrestem g conspicimus, quæ virilis complexus h crassitiem habebat; ibique morati tantisper, neminem deprehendimus; & eo ipso die ad nostra nos antra recepimus. Exin diebus pauculis libuit mihi aliquamdiu solitarie peragrare deserta. Cum igitur solus incederem, colloquium aliquod inaudivi, consideransque mecum ipse, suspicatus sum, duos istic modeste ac sine strepitu confabulari: tum hac atque illac circumspectans vide neminem, nisi solum illum prodigiosum Magistrum nostrum, & pavor illico me tantus occupat, ut vocem omnino intercluderet. Jubet me deinde Magister considere: cumque id jam a sinistris ejus facturus eram, apprehensum me per fimbriam vestimenti mei sedere jussit a dextris; ac paulo post, priusquam ego quidquam dicerem, præveniens me, ait: Abi, fili Joannes; nec quidquam addidit.

[43] Postquam abiissem inde ac diem illum exegissem, reputare apud animum non sine admiratione cœpi, [& quis ille sit, Joanni declarat.] qui fieri id potuisset, ut cum duos manifeste audissem colloquentes, unum tamen magistrum vidissem. Ad eum igitur me contuli; quid rei esset exploraturus. Sibi soli vacabat in spelunca sua, quando accessi; pedibusque ejus advolutus, multum obsecrans rogitavi, dixique: Abire te profecto non sinam, neque consurgam ab osculo vestigiorum tuorum, donec indicare volueris mihi, quis tecum una tum fuerit, cum considenti tibi istic in eremo me juberes a dextris præter morem assidere, & mox adderes: Abito, fili Joannes. Hæc elocutum sacrata me manu allevat; satisque animadvertens, quam ego id ardenter cognoscere exoptarem, hæc subjecit: Admirabilis quidam, magnus, sanctus, planeque ab humano commercio alienus est eremita, cuique herbæ constanter pro cibo sunt, quem colloquentem audiebas mecum; & hic spelæum illud instruxit, quod ingressus est quondam, ubi & agrestem palmam conspeximus. Subeuntibus enim illuc nobis, ac deinde ubi per horas aliquot substitissemus, exeuntibus, nusquam ille abfuit, sed palmæ imperceptibiliter adhærebat, vobis nequaquam conspicuus, atque adeo nec tibi, quando nuper mecum considens loquebatur. Est enim prima illa anachoretarum petitio apud Deum, quamque ab ipso statim exordio, cum egressi monasteriis valedixerunt fratribus, proponere Deo consueverunt, ne a quoquam conspiciantur, nisi cum aliter velint i. Attonitus igitur hac super re, Deum laudavi qui tantos faceret eos, qui ex ipsius voluntate toti penderent.

ANNOTATA D.P.

a Ptolomæo Characmoba juxta Palatini codicis lectionem, quæ hinc confirmatur: alias Characoma Arabiæ Petreæ, quæ & tertia Palæstina dicitur, urbs. Stephanus etiam Characmobam legit: addit etiam Mobucharacem dici: unde Characmobenus & Mobucharacenus.

b Ut hic Damasci, ita num. 48 Hierosolymæ symbolus nominatur, penes quem esset suprema illius urbis jurisdictio, quos nos præfectos diceremus, & respectu quorum Præsides provinciarum eos fuisse puto, qui protosymboli in his, & Martyrum Armoriensium Actis vocantur: & Græcum utrumque nomen ex Arabicæ vocis interpretatione acceptum ab iis, qui inter Arabes scribebant, vivebantque. Ceterum σύμβουλος consiliarium, πρωτοσύμβουλος consilii principem significat. Usus tamen obtinuisse videtur, ut penultima brevi o pro ου diceretur, scribereturque; quem & nobis hic sequendum putavimus.

c Monasterium hoc nusquam repertum, tametsi non segniter quæsitum: sive minus claruerit, quando stetit; sive quando stare desiit, rem cum nomine amiserit in tanta Palæstinæ desolatione. Rursum recurrit num. 40.

d ἄρτους ξηρούς. An panes illi repetita concoctione indurati, an situ arefacti?

e De Æthiopibus inter Arabes vide Comm. prævium ad Acta Martyrum Sabaïtarum num. 3.

f Eadem vox hic paulo post, & rursum num. 144 repetitur: & ad eam adjungitur in codice Sequieriano, paris cum ipso Ms. antiquitatis, marginalis nota: επιῤῥιπτάριον λέγουσιν οἱ ἁγιοπολίται τὸ μικρὸν μάντιον· οὕτῳ δὲ οὐ περιβάλλονται ἐν τῇ συνάξει τῆς ἐκκλησίας, πλὴν ἐν ἐργοχείρῳ καὶ ὁδοιπορίᾳ. Ἐν δὲ τῇ συνάξει καὶ ταῖς ἄλλαις δοξολογίαις τῆς ἐκκλησίας φέρουσι τὰ λεγόμενα στόλα, σκέποντα ὅλην τὴν τῆς ἡλικίας διάπλασιν ἀπὸ τοῦ τραχήλου ἕως τῶν ἀστραγάλων ἔμπροσθεν καὶ ὅπισθεν, καὶ ἵστανται λίαν εὐσχήμονες καὶ εὐλαβεῖς. Epirriptarium sanctæ civitatis incolæ accolæque parvum mantellum nominant: illo autem non induuntur cum ad ecclesiam conveniunt, sed tantum cum manibus opus aut pedibus iter faciunt. In synaxi vero ceterisque Officiis ecclesiasticis, ferunt, quas stolas vocant, totam staturam hominis cooperientes a collo usque ad talos, tam ante, quam retro: atque ita in habitu omnino decenti ac religioso consistunt. In quibus μάντιον &στόλον, voces barbaræ: hæc quidem ἀπὸ τῆς στόλης corrupta terminatione sumpta: illa ab eadem desumpta origine. Unde Latini mantellum, Plauto in Capt. usurpatum habuere: Itali nunc mantello; Franci mantaeau dicunt; Hispani manto.

g Plinius lib. 3, cap. 4, silvestres ceteris proceriores vult intelligi.

h ἀνδρικῆς ὀργυίας μῆκος. Est autem orgyia alias senum, alias denum pedum mensura. Sed adjectivum præpositum satis insinuat palmæ hujus crassitiem senum dumtaxat pedum fuisse, quantum scilicet vir procerus expansis ulnis circumplecti potest.

i Mira sane hæc petitio, si de invisibilitate intelligenda est. Fuit ea tamen aliquando concessa S. Luciano 7 Januarii pag. 363, S. Vincentio Ferrerio 5 Aprilis pag. 497, B. Hermanno Joseph 7 Aprilis pag. 707, monachis pluribus 29 Maii pag. 153, sed non constanter, neque promiscue. Quid si tantum hic petierint anachoretæ, ne Deus eos sineret hominibus nimium innotescere, aut ab iis frequenter invisi? Certe si quid amplius velit Auctor noster, meminisse oportet, audita hactenus narrare eum, non visa.

CAPUT V.
Theodoro & Basilio episcopatum ambientibus arcanum desiderium ejusque eventum manifestat.

Ἦν τις, Θεόδωρος ὀνόματι, θεομάχος δεινὸς, καὶ κενόδοξος, καὶ τρισάθλιος, ὥσπερ ἀπέδειξεν ἡ τῶν πραγμάτων ἔκβασις· σχῆμα καὶ στολὴν μοναχικὴν, οἱονεὶ δειρὰν προβάτου, περιεβέβλητο τὴν ἐπιφάνειαν, ἔσωθεν λύκος ἅρπαξ ὑπῆρχεν, καὶ τὴν γνώμην θηριωδέστατος. Ἐκέκτητο δέ τινα φίλον, Βασίλειον ἐπωνομαζόμενον· ἄγχιστα γὰρ αὐτοῦ ἐν τῷ Σπουδαίῳ τῆς ἁγίας Χριστοῦ, τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, Ἀναστάσεως εἶχε κελλίον. Μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν τούτῳ τῷ Βασιλείῳ προσῆλθεν ὁ δυσώνυμος Θεόδωρος, ὡς πρὸς αὐτὸν ὑπερβαλλόντως ἀποσώζων ἀγαπητικὴν διάθεσιν, καὶ ἀνακοινούμενος αὐτῷ ἑκάστοτε τὰ μυστικὰ καταθύμια, καὶ, ὃν ὑπέβαλεν αὐτῷ ὁ τῆς κενοδοξίας χαλεπώτατος δαίμων, λογισμὸν ἀπέφηνε, λέγων· Οἶσθα, γνησιώτατε, τὴν προσοῦσάν σοι παρ᾽ ἐμοῦ ἀκραιφνεστάτην ἀγάπησιν ἐξ ἀεὶ, καὶ ἥν σοι φυλάττω φιλίαν· ὅθεν οὐδὲ τὸ ἐνδόμαχόν μου πυρωδέστατον πάθος ἀπό σου ταμιεύσασθαι δεδύνημαι, ἀλλὰ φανερώσων ἥκω. Ἐπιθυμία τις μεγάλη καὶ ἔφεσις ἀφόρητος ἤδη κατατρύχει με δεινῶς τοῦ τῶν Ἱεροσολύμων Θεαδελφικοῦ ἄρξαι θρόνου, τὸν κύριν Ἡλίαν ἐξωθήσαντά τε καὶ διώξαντα τοῦ Ἱεραρχικοῦ προτερήματος. Ἀλλ᾽ εἶθε γνοίην τὸ τούτου ἐκβησόμενον, πρὶν ἂν ἐπιλήψομαι τῆς ἐγχειρήσεως, ἵνα πρὸς αὐτὸ διαπράξομαι· οὐ γὰρ λέληθέν σε ἡ παῤῥησία, ἣν κέκτημαι πρὸς τὸν σύμβολον Φοσάτου, καὶ ἣν ὁ ἐμὸς ἀδελφὸς κατὰ πολὺ μείζονα πρὸς αὐτὸν ἔχει· ἰατρὸς γάρ ἐστι χρησιμώτατος, ὡς οἶσθα, τῇ γνώσει τε καὶ ἐνδοξότητι πολλοὺς ὑπερβαλλόμενος. Παρακεκλήσθω τοίνυν ἡ σὴ πνευματικὴ φιλότης, καὶ συνιέτω μοι επὶ τὴν εὐαγῆ Λαῦραν τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν Σάβα, πρὸς τὸν ἅγιον Στέφανον, τὸν ἐρημήτην, ὅπως ἂν καταμαθωμεν παρ᾽ αὐτοῦ τοῦ ἡμετέρου σκοποῦ τὸ ἐσόμενον τέλος.

[45] Τοῦτον οὖν μεθ᾽ ἑαυτοῦ λαβὼν παρὰ προαίρεσιν τῆς ψυχῆς τοῖς παρακλητικοῖς αὐτοῦ λόγοις ὑπήξαντα, ἀφίκετο πρὸς τὸν Γέροντα, ἰδίᾳ διατρίβοντα τότε ἐν τοῖς κατωτέροις τῆς τοῦ Καλαμῶνος ἐρήμου σπηλαίοις κατὰ τὸν τῆς Τεσσαρακοστῆς καιρὸν, καὶ ἀμφότεροι δυσωποῦτες ὁμοῦ πρὸς αὐτὸν ἔφησαν· Τὴν σὴν ἀντιβολοῦμεν ἁγιότητα, πάτερ, προειπεῖν ἡμῖν διὰ ποίαν ἐνταῦθα παραγεγόναμεν αἰτίαν, καὶ τί τὸ ἐξ αὐτῆς ἐκβησόμενον πέρας. Ὁ δὲ θεόφρων Γέρων ἀποκριθεὶς εἶπεν· Πόθεν ἰσχύω ὁ τάλας καὶ μεστὸς ἀμπλακημάτων γνῶναι τὰ ἐν τῇ καρδίᾳ, καὶ προγνῶναι τὰ μέλλοντα; Μονῳ δὲ τῷ Θεῷ ἔοικε ταῦτα, καὶ τοῖς κατ᾽ ἀρετὴν διαφέρουσι, καὶ καθαροῖς, καὶ τῷ καθαρῷ προσεγγίζουσι, καὶ παρ᾽ αὐτοῦ κομιζομένοις τὴν ἄφθονον αὐτοῦ δωρεὰν, καὶ ἀένναον χάριν· ἐγὼ δὲ τούτων παντάπασι οὔκ εἰμι, ἀλλὰ πάνυ ποῤῥωτάτῳ καθέστηκα, καὶ εἰς τοιοῦτον βαθμὸν οὐκ ἐλήλακα. Οὐκοῦν συγχωρήσατέ μοι, ἀδελφοὶ, καὶ μὴ ζητεῖτε παρ᾽ ἐμοῦ τὰ ὑπερόγκα.

[46] Ἐπὶ πολὺ οὖν ἀντιβολήσασιν ἔτι ὁ μετριόφρων Γέρων ἔφη· Ἐπείπερ διετείνατε τὰ ἡμετερα ταῖς ἐκλιπαρήσεσι σπλάγχνα καταφλέγοντες, κᾂν τὴν χρείαν ἀναγγείλατε, μόνον ἴσως ἂν δυναίμην ἐξειπεῖν ὑμῖν τὸ ἐξ αὐτῆς συμβησόμενον. Οἱ δὲ εἶπον· Οὐδὲ σὺ, οὐδὲ ἕτερός τις ταύτὴν παρ᾽ ἡμῶν ἀκούσει πώποτε. Ὁ δὲ ὅσιος Γέρων πρὸς αὐτοὺς πάλιν εἶπεν· Λοιπὸν προθεσμίαν τριῶν ἡμερῶν θεσπίσαντές μοι ἐπάνιτε, κᾀγὼ ὑμῖν διὰ τῆς θείας χάριτος γνωρίσω τὰ ἐσόμενα. Τῆς προθεσμίας οὖν τελεσθείσης, κᾀυτῶν παραγεγονότων, αὐστηροτάτους πρὸς αὐτοὺς αὐθεντικῶς εἶπε λόγους ὁ ἅγιος Γέρων· Ὦ ἄθλιοι καὶ ταλαίπωροι, τὴν ὑμετέραν ἀφέμενοι σωτηρίαν, ταύτην παρ᾽ ἐμοῦ τὴν χρείαν ἐπιζητοῦντες ἀφίκεσθε; Σὺ δὲ, ὦ πάντων ἀθλιώτατε, καὶ ἀγνωμονέστατε Θεόδωρε, εἰς τοιαύτην ἐλήλακας ἀφροσύνην καὶ ἀλαζονείαν, ὥστε σπεύδειν πατριάρχης γενέσθαι; Τούτου χάριν ἐπιδείκνυσαι ταυτηνὶ τὴν ψευδεπίπλαστον εὐλάβειαν, πεισθεὶς τῷ τῶν ζιζανίων σπορεῖ καὶ φθορεῖ τῆς καρδίας διαβόλῳ καὶ τῆς Εὐαγγελικῆς παρακούσας φωνῆς, τῆς λεγούσης Ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται, καὶ ὁ ταπεινων ἑαυτὸν ὑψωθήσεται. Ἀγνοεῖς, ὅτι οὐδὲν τοῦ τῆς ὑπερηφανείας πάθους ὀλετριώτερον; Οὐκ οἶδας, ὅτι δι᾽ οὗ πὰς ἑαυτὸν ἐπαίρειν βούλεται, δι᾽ αὐτοῦ καταισχυνθήσεται, καὶ πάντων ἀθλιώτατος ἀποδείκυται; οὐκ ἀνέγνως, ὅσα περὶ τῆς ὑψηλοφροσύνης τοῖς διδασκαλοις εἴρηται; Οὐαί σοι, οὐαί σοι, ἐλεεινότατε δεῖ γάρ με καὶ πάντα Χριστιανὸν ἕνεκεν σοῦ ὁλοφύρεσθαι, εἰ μὴ ἀποστῇς τῆς τοιαύτης αἰσχρᾶς ἐνθυμήσεως.

[47] Ἀλλ᾽ ὅμως πέπεισμαι, εἰ καὶ κατάχρεως, ὃς ταῦτά σοι ἐρῶ· παραινεῖν γάρ σε καὶ νουθετεῖν ὁφείλομεν, ὅτι τοῦτό σοι γεγονέναι παραχωρηθήσεται, οὑ διὰ τὴν σὴν ὄντως πρὸς Θεὸν ἀξιότητα, ἀλλὰ διὰ τὴν ὑμετέραν ἄπειρον ἀπροαξίαν, καὶ ἀμέλειαν, καὶ πλημμέλειαν. Ἐπιτεύξῃ δὲ σὺ τῆς φιλαρχικῆς ταύτης· ἀλλ᾽, ὥς μοι θεόθεν ἀποκεκάλυπται, οὐ μὴ ἴδοις μιᾶς ἡμέρας ἀνάπαυσιν, οὐδέ σοι τὰ πράγματα, ὡς ἐρᾷς κατευθηνθήσεται, καὶ μἑχρι μιᾶς ὅρας οὐ μὴ ἄρξεις τοῦ θρόνου, ὡς ἐφίεσαι, ἀλλ᾽ ἐπικρατήσας αὐτοῦ, επὶ χρόνον βραχὺν τῆς ὑμετέρας παιδείας ἕνεκεν κακῶς ἀποβληθήσῃ, καὶ τῆς ἀρχῆς στερηθήσῃ, καὶ καταισχυνθήσῃ, καὶ πᾶσιν ὕστερον μισητὸς φανήσῃ ἐπειδὴ ὡς λύκος οὐκ διὰ θυρίδος εἰς τὴν ἐκκλησιαστικὴν προεδρίαν εἰσελεύσῃ, καὶ οὐχ ὡς ποιμὴν ψηφισθήσῃ. Ὅθεν ἡ ἀλήθεια νικήσει, καὶ ἐν τῇ οἰκείῳ τάξει σταθήσεται ἡ σελήνη καὶ τοὺς θεσμοὺς αὐτῆς, καὶ ὅρους οὐδαμῶς ἀτεθήσει, τὴν ἁγιωτάτην, φημὶ, ἐκκλησίαν, ἥτις ἐξ ἀεὶ οὐ διαλέλοιπε, πολεμουμένη καὶ νικῶσα· ὥσπερ οὐδέποτε τὴν θάλασσαν τὰ κύματα διαλείπει, οὐδὲ τοὺς τοῦ Θεοῦ ἀληθεῖς ἀρχιερεῖς πόλεμος· εἰ γὰρ καὶ παραχωρήσει τὸ θεῖον ἔσεσθαι τοῦτο κατά τινα προνοίας ἄῤῥητον τρόπον, ἀλλ᾽ οὖν ἐπιστρέψει τὸ δικαίωμα τῷ ἰδίῳ τόπῳ.

[48] Ταῦτα ὁ Θεόδωρος ἀκούσας, τὴν κενοδοξίαν προκέκρικεν τῆς σωτηρίας, ὡς ἵππος ἀγέροχος, τῇ δόξῃ γαυρούμενος, ἀχαλινότως κατακρυμνὸν ἑαυτὸν εἰσωθούμενος· οὐ γὰρ τὴν αὐτοῦ διάνοιαν τῷ θείῳ φόβῳ κεχαλίνωκεν· ἐσκοτίσθη γὰρ ἡ ἀσύνετος αὐτοῦ καρδία, καὶ παρασυνεβλήθη τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς, καὶ τῷ πατέρι αὐτοῦ τῷ σατανᾷ τῷ τῆς μεγαλαυχίας ἠττώμενος φρονήματι. Ὃς τὸν κεφαλὴν βεβαρυμένος επὶ τὴν γῆν νενευκυῖαν ἔχων, τρὶς ἐπυνθάνετο, εἰ παρακεχώρηται αὐτῷ τινα χρόνον ὅλως επικραθῆναι τοῦ θεαδελφικοῦ προτερήματος. Γνωρίσαντος οὖν αὐτῷ τοῦ Γέροντος, ἐπανῆλθεν ὁ πανάθλιος, καὶ τὸν σύμβουλον τοῖς δώροις θέλγειν καὶ πείθειν αὐτίκα ἀπήρξατο, καὶ φίλους σὺν τῷ ἀδελφῷ διεγείρειν πρὸς αὐτὸν παρακλήτορας, καὶ οὐ πρότερον ἐπαύσατο, πρὶν ἂν δι᾽ ἐξουσιαστικῆς τυραννίδος τὸν θρόνον παρέλαβε, τὸν ἁγιώτατον πατριάρχην, κύριν Ἡλίαν, ἐξορίσας ἀσεβῶς καὶ ἀθέως.

[49] Μετὰ οὖν τινα βραχύτατον χρόνον, κατὰ τὴν θεόσδοτον τοῦ ἁγίου Γέροντος πρόῤῥησιν πάντα πέπονθεν ὁ ἀλαζὼν καὶ αὐτάδης Θεόδωρος, ἑκουσίως ἑαυτὸν καταβαλὼν εἰς ἁμαρτιῶν βαθύτατον βάραθρον, δικαίαις καθυποβληθεὶς κατάραις καὶ ἀναθέμασι, καὶ κακῶς ἐν Περσίδι τὸν βίον καταλύσας. Ὁ δὲ ἁγιώτατος πατριάρχης, κύρις Ἡλίας, επὶ τὸν ἴδιον θρόνον ἐπανῆλθεν ἐν χαρμοσύνῃ καὶ καλῇ ἐπαναλύσει, καὶ πολυμερῶς τῆς πατριαρχικῆς ἀπέλαυσεν ἀξίας επὶ ἐνιαυτοὺς ἰκανοὺς, καὶ τῶν τῇδε ὁσίως πρὸς τὸν Θεὸν ἐκδημήσας, τὸν σύγκελλον αὐτοῦ, κύριν Γεώργιον, τοῦ θεαδελφικοῦ θρόνου κατέλειψεν διάδοχον.

[50] Μιᾷ οῦν τῶν ἡμερῶν τοῦ κύρου Ἡλία ἱεραρχοῦντος, καὶ τῆς τοῦ ἁγίου Γέροντος προγνώσεως τελεσθείσης, τινὲς τῶν πατέρων προσελθόντες τῷ Γέροντι, ἐπηρώτων αὐτὸν, λέγοντες· Πῶς, πάτερ ἁγιώτατε, ἀπεκάλυψέ σοι ὁ Θεὸς, ἡνίκα σοί ποτε προσῆλθε πευσόμενος ὁ κακόμνηστος ἐκεῖνος Θεόδωρος, ὅποτε ἀνόμως τῶν Ἱεροσολύμων επισκοπήσας, τὸ ἐκ τῆς ἁρχῆς αὐτοῦ καὶ επισκοπῆς γεγενημένον, καὶ πρὶν αὐτὸν ἐκφράσαι σοι τὸ ζητούμενον; Πρὸς οὓς τὰ πρῶτα μὲν δυσχεράνας τοιοῦτον αὐτοῖς μυστήριον ἀποφήνασθαι, εἶτα δὲ πλεῖστα παρακληθεὶς ὑπ᾽ αὐτῶν, μετὰ πολλῆς μετριοφροσύνης εἶπεν· Ἐκείνου, περὶ οὗ πυνθάνεσθε, ὦ πατέρες, πολλά με δυσωπήσαντος, ἐπείσθην, καὶ εἶπον αὐτῷ μετά τινα προθεσμίαν ὑποστρέψαι πρός με, καὶ εὐθέως ἠρξάμην πρεσβεύειν τὸν φιλάνθρωπον Θεὸν γνωρίσαι μοι διὰ ποίαν ἀφίκετο χρείαν, καὶ τὸ ἐξ αὐτῆς γενησόμενον.

[51] Πρεσβεύσας οὖν, ὡς ἐν ἐκστάσει ἐγενόμην, καὶ θεωρῶ ἐμαυτὸν ὡς επὶ κύριον τῆς δόξης ἐν τόπῳ φωτεινῷ καὶ ὑπερενδόξῳ, οὗ τὸ σέλας ἂν ἐκδιήγητον καὶ τὸ κάλλος ἀμήχανον πᾶσαν ὑπερεκπίπτον αἴσθησίν τε καὶ ἔννοιαν· ὑπῆρχε γὰρ ἐν αὐτῷ πέτρα διαυγεστέρατε καὶ εὐκλεεστέρα καὶ ἐνδοξοτέρα, ἐν ᾗ χῶρος ἦν λεἶόστε καὶ ὁμαλός καὶ εἶπίπεδος καὶ εὐκάθεδρος, καὶ κάτωθεν τῆς πέτρας βλέπω τὸν ψευδώνυμον Θεόδωρον, πολύ θορυβούμενόν τε καὶ κλονούμενον, μοχθοῦντά τε καὶ μέγαν ἀγῶνα προβαλλόμενον ἐπ᾽ αὐτὴν ἀνιέναι, καὶ μετὰ πολὺν ἀνελθόντα μόχθον, οὐ μὴν τῷ ἐπιπέδῳ τε καὶ εὐκαθέδρῳ τῆς πέτρας τόπῳ ἐνιδρυμένον, ἀλλ᾽ ἐν κοίλῳτε καὶ βαθεἶ καὶ εὐολίσθῳ, ἑαυτὸν κατακρημνῆσαι πειρώμενον, καὶ παλάμαις τε καὶ χερσὶ καὶ πᾶσι τοῖς μέλεσι δράξασθαι τῆς πέτρας μηχανώμενον, καὶ ἐαυτὸν ἀνεκπτώτως καὶ ἀνολίσθως κατορθῶσαι τροπούμενον, καὶ παντελῶς οὐκ ἰσχύοντα πρὸς βραχυτάτης μῆκος ὥρας, ἀλλὰ διηνεκῶς ὀλισθαίνοντα, ὅθεν ἄκροις δακτύλοις ἥπτετο, καὶ ἄνεσιν τὸ παράπαν οὐκ ἔχοντα· ὕστερον δὲ πεπτωκότα ἄνωθεν ἕως κάτω, καὶ δεινῶς συντριβέντα.

[52] Θεασάμενος οὖν ταῦτα, διενοούμην συγκρίνων τὰ ὀφθέντα, καὶ παραυτὰ τῇ τοῦ Θεοῦ φωταγωγηθεὶς ἐλλάμψει ἐνόησα, ὅτι ἡ μὲν πέτρα τῶν Χριστιανῶν ἐστιν ἡ πίστις· ὁ δὲ επίπεδος αὐτῆς καὶ εὐκάθεδρος λόφος προέδρου καθέστηκε θῶκος· ὁ δὲ τοῦ Θεοδώρου πολὺς κόποστε καὶ μόχθος, καὶ τὸ μέγα κλυδώνιον επὶ τὴν πέτραν καθεστῆναι σπουδάζοντος, πόθος ἦν ἆρξαι πατριαρχικοῦ θώκου, ὃν οὐ κατὰ δικαίαν δηλαδὴ ψῆφον, οὔτε κατ᾽ ἐκλογὴν θείαν, ἀλλὰ κατὰ παραχώρησιν ἐφθακέναι ἴσχυσεν· ἐπειδὴ οὐκ ἐν ὁμαλοῦ τῆς πέτρας, ἀλλ᾽ ἐν τῷ ὀλισθηρῷ καὶ κοίλῳ ἐκάθισε τόπῳ, ᾧπερ οὐδαμῶς βεβαίως επὶ πολὺ ἐφιζάνειν δεδυνήται, ἀλλ᾽ ὕψωθεν χαμαὶ κατέπεσεν, ὅτι ἡ τοῦ Θεοῦ ἐκκλησία ἀποδέξασθαι αὐτὸν οὐκ ἀνέσχηται, ἀλλ᾽ ἀποῤῥίψειν αὐτὸν, καὶ τὸν θειότατον ἀποκλύσειν θρόνον τῆς αὐτοῦ βεβήλου καὶ μιαρᾶς δυσωδίας. Τεθαυμακότες οὖν επὶ τούτοις οἱ πατέρες τὴν τοῦ Γέροντος καθαρότητα, δόξαν τῷ κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ ἀνέπεμψαν.

[53] Ἄλλοτε δὲ αὖθις ὁ πρὸ μικροῦ μνημονευσθεὶς ἀββᾶς Βασίλειος, ὅστις ἦν ποτε φίλος τοῦ ματαιόφρονος Θεοδώρου, ὕστερον δὲ εὐλόγως γεγονὼς ἀντίπαλος διὰ τὴν ἄθεον αὐτοῦ τόλμαν καὶ θρασύτητα αὐτοῦ τελείως ἀποκόψας καὶ ἐκστήσας ἑαυτὸν ἐξ οὕτε τῆς περὶ αὐτοῦ προῤῥήσεως παρὰ τοῦ προγνώστου Γέροντος ἀκήκοεν· οὗτος τοίνυν ὁ Βασίλειος προσῆλθεν τῷ θεοφόρῳ Γέροντι λισσόμενος καὶ λέγων· Πάτερ ἁγιώτατε Στέφανε, ἐκλιπαρῶ σε προφάναι, τίνος ἕνεκεν ἐνταῦθα ἐλήλυθα χρείας, καὶ ὅτι τὸ ἐξ αὐτῆς φανησόμενον· οἶδα γὰρ, οἶδα, ὅτι πᾶν, ὃ ἂν αἰτεῖς τὸν Θεόν σου, δίδοταί σοι. Καὶ πρότερον μὲν ὁ Γέρων παρῃτήσατο, ὕστερον δὲ παρακληθεὶς ὑπὸ τῆς ἀγαθῆς αὐτοῦ καὶ εὐπροαιρέτου διαθέσεως, ᾐτήσατο παρ᾽ αὐτοῦ δύοιν ἡμερῶν διωρίαν, ἧς πληρωθείσης, ἐπανελθόντι φησὶν ὁσιος πρεσβύτης· Ἐπίσκοπος ἐζηθήθης γενέσθαι, καὶ εἰ συμφέρει καταμαθεῖν ζητήσων ἐλήλυθας· διὸ λέγω σοι.

[54] Ὅτι ἡ μὲν επισκοπὴ μεγάλη καὶ ὑψηλὴ καὶ ὑπερκόσμιος καθέστηκε, ὑπερτέραις ἀμειβομένη τοὺς τὸ ἔργον αὐτῆς εἰλικρινῶς καὶ ὁσίως μετιόντας, καὶ τὴν ἐμπεπιστευμένην ὁλκάδα ἐπ᾽ εὔδιον λιμένα σοφῶς ἐξιθύνοντάς τε καὶ διασώζοντας, αἰωνίων ἀγαθῶν ἀντιδόσεσιν. Οὐδὲν τῶν ὄντων τῆς ἀρχιεροσύνης ἄμεινον· ἐπ᾽ αὐτὴν γὰρ τὴν τῶν ἀρετῶν ἀκρότητα ἀναγει τοὺς θεοφρόνως καὶ ἀνεπιλήπτως πηδαλιουχοῦντας τοὺς ἐγκεχειρισμένους ἐκκλησιαστικοὺς οἴακας· ἀλλ᾽ εἴπερ μοι άκούσεις, οὐ μὴ παρέψῃ τοῖς σε επιζητοῦσιν, οὐδ᾽ οὐ μὴ ὑποκλίνῃς τὸν σὸν αὐχένα δέξασθαι τουτονὶ τὸν ἐπαχθέστατον ζύγον, ἀλλὰ τὸν ἐλαφρὸν, ὃν περίκεισαι, διαμένεις ἀεὶ τηρῶν· οὐ γὰρ ἐστί σοι ἐπισκοπῆσαι συμφέρον· ἀλλ᾽ ὅμως επίσταμαι, εἰκαίπερ κεκώλυκά σε, ὅτι πάντως οὐ πεισθήσῃ, ἀλλ᾽ επισκοπήσεις· οὐ γὰρ ὑπὸ ἀνάγκην ὑπάρχεις, καὶ βίαιον ὅρον, ἀλλὰ τῷ αὐτεξουσίῳ τετίμησαι.

[55] Ἀγάσθεὶς οὖν επὶ τούτοις ὁ ἀββᾶς Βασίλειος εἶπεν· Πῶς, ἁγιώτατε πάτερ, θεόθεν μεμαθηκὼς, ὅτι πάντως επίσκοπος γενήσομαι, κωλύεις με τοῦ γενέσθαι παραινῶν; Πρὸς ὅν ἀποκριθεὶς ὁ Γέρων ἔφη· Ὅπερ μοι ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ἀπεφάνθη, οὐκ ἀπέκρυψά σου, εἰρηκὼς ὅτι οὐδαμῶς ὑπὸ βίαντε καὶ ἀνάγκην καθέστηκας, ἀλλὰ τῷ αὐτεξουσίῳ τετίμησαι, γνωρίασας, ὅτι ὁ βίος οὗτος, ὃν μετέρχῃ, σοὶ μᾶλλον τῆς ἐπισκοπῆς ἐστιν συμφερώτερος. Ἀκηκοὼς δὲ ταῦτα ὁ Βασίλειος ἠξίωσεν αὐτὸν φανερῶσαι, πῶς αὐτῷ περὶ τούτων ὑπὸ τοῦ Θεοῦ πεφανέρωται. Καί φησι πρὸς αὐτὸν ὁ θεοφόρος· Γεγονὼς ἐν ἐκστάσει ἐμαυτόν τε καὶ σὲ, καὶ μοναχῶν πληθὺν ἐν ἐπηρμένῳ τε καὶ ὄχ᾽ ἐῤῥωμένῳ κάστρῳ καθωραισμένῳ τε καὶ παντοίᾳ πεποικιλμένῳ ὡραιότητι, ἐκλαμπρῷ τε καὶ ἀκαταγωνίστῳ ὁρῶ· ὡς οὖν καθήμενοι ἦμεν ἐν αὐτῶ, ἰδοὺ θύραθεν τοῦ κάστρου ἔρχεται φωνὴ· Δεῦρ᾽ ἴθι πρὸς ἡμᾶς, ἀββᾶ Βασίλειε, δεῦρ᾽ ἴθι βοῶσα.

[56] Παρακεκυφότες δὲ ἄμφω ἐγώ τε καὶ σὺ ἐγνωκέναι, πόθεν γέγονεν ἡ αὐδὴ, θεωροῦμεν θάλατταν σφόδρα κυμαινομένην, ἀνθρώπους τε ἐν αὐτῇ πολλοὺς νηχομένους, καὶ ὑπὸ τῶν ταραχωδῶν κυμάτων κλυδωνιζομένους, καὶ χειμαζομένους, καὶ τούτων τινὰς μὲν καταποντιζομένους, τινὰς δὲ κοπιῶντας, καὶ τοῦ ποθουμένου ἀστοχοῦντας· ἑτέρους δὲ ἐκ τῆς ἀνωφελοῦς ἐκείνης ἐνύλου φύρσεως ἀμογητὶ τοῦ ζητουμένου μετειληφότας. Ἀφ᾽ ὧν τινος βραχέος ὄχλου, ἐξηχεῖτο φωνὴ κράζουσα· Ὀρέγου χεῖρα ἡμῖν, ἀββᾶ Βασίλειε, ὀρέγου. Τῆς φωνῆς οὖν οὕτω δηθὰ κραυγηδὸν ἐξηχούσης, πάντες οἱ σύν σοι τοῦ διαυγοῦστε καὶ ἀσφαλοῦς ὀχυρώματος ἔνδοθεν διατετειχισμένοι διδασκαλικαῖς παραινοῦντες εὐνοίαις ἐκωλύομέν σε τὴν τοῦ περιφανοῦς ἐκείνου ἀκαταμαχήτου κάστρου λαμπρότητά τε καὶ γαληνώτητα μὴ καταλιπεῖν, καὶ πρὸς τὴν σαλώδη πεπορεῦσθαι θλίφιντε καὶ πολύκλονον σύσχυσιν· σὺ δὲ προέσχες τῆς τῶν προσκαλούντων ἀκροώμενος πωνῆς, ὀνομαστὶ φωνούσης· Μὴ ἐγκαταλίπῃς ἡμᾶς, ἀββᾶ Βασίλειε, τοὺς ποιμένα σε καὶ προστάτην ἐπιποθοῦντας· τῆς ἡμετέρας ἐμέλησας νουθεσίας, τῇ ποιμαντικῇ μᾶλλον ἀρχῇ ἐνηδόμενος, καὶ πρὸς αὐτοὺς ἀβιάστως πεπόρευσαι, τὴν τοῦ κάστρου ἐάσας τερπνοτάτην ἀσφάλειαν.

[57] Ἐγὼ δὲ τὴν ὀπτασίαν ταύτην ἀνακρίνας, οὐδὲν κατανοῆσαι πλέον δεδύνημαι, καὶ ὅ τι τὸ μὲν πολύφωτον καὶ περιφανὲς ἀῤῥαγέστατον κάστρον τῆς τοῦ εὐαγοῦς μονήρους βίου ἀρίστης διαγωγῆς εἰκὼν καθέστηκεν· ἡ δὲ πολυτάραχος καὶ κυματώδης θάλασσα τοῦ κόσμου ἴνδαλμάτε καὶ ὁμοίωμα πέφυκεν ἐξεικονίζων τὸν πολυμέριμνον τῶν ἀνθρώπων φυρμὸν, καὶ τὸν τῶν βιωτικῶν πραγμάτων ἀκατάπαυστον χειμῶνα·τὸν δὲ μέτριον ἐκεῖνον σύλλογον, τόν σε πρὸς ἑαυτὸν ἐγκαλούμενον, καὶ τὴν τῶν σῶν χειρῶν ὄρεξιν ἐξαιτούμενον, Χριστιανῶν εἶναι μέρος ὑπετόπασα. Τοὺς δὲ σὺν ἐμοῦ σε ἀκολουθῆσαι κωλύοντας, μοναχοὺς ὑπάρχειν ὑπέλαβον· σὲ δὲ βλέπων ταῖς κλήσεσιν ἐκείνων ἐπιγαννύμενον, λελόγισμαι, ὅτι μᾶλλον αὐτοῖς ἠκολουτηκέναι προαιρεῖς, εἴπερ ἡμῖν τὸ σωτήριόν τε καὶ βέλτιον φιλοστόργως συμβουλεύουσιν, ὅθεν σε συμπορευθῆναι κεκώλυκα, καίπερ σε γινώσκων ἀπειθήσειν μέλλοντα.

[58] Λίαν μέντοι επὶ τούτοις ἀγασθεὶς ὁ Βασίλειος, τῷ τῶν ἀγαθῶν δοτῆρι καὶ ὑπεραίνῳ Θεῷ χαριστήριον ὕμνον ἀνέπεμψε, τὴν ἀξιάγαστον αρετὴν τοῦ Γέροντος ἐγκωμιάσας· ὕστερον γὰρ ταυτησὶ τῆς προοράσεως ἀκριβῶς τελεσθείσης, πολλοῖς αὐτὴν διηγησάμενος, τὴν Ἱεριχὼ διοικεῖν κατήντησε χρείαν, κακεῖθεν πρὸς αὐτὸν τὸν ἅγιον Γέροντα παρεγένετο τῆς φιλοχρίστου πόλεως Τιβεριάδος ὑπάρχων επίσκοπος, ἐμοῦ τότε τοῦ ἀναξίου καὶ ἐλαχίστου τοῦ θεοφόρῳ πρεσβύτῃ μαθητεύοντος, καὶ διακονοῦντος ἐν τοῖς τοῦ Δουκᾶ σπηλαίοις διατρίβοντι· ὃν, ὡς εἰκὸς, ἀσπασάμενος, καὶ πολλὰ λιπαρήσας ἐβίασα μὲν διηγήσασθαι ταύτην τὴν προγραφεῖσαν τῶν θαυμαστῶν διημάτων ψυχωφελῆ ξυνορίδα διὰ τῆς ἰδίας αὐτοῦ φιλαληθοῦς καὶ ἀκιβδήλου γλώσσης πάλιν επὶ ἐμοῦ τοῦ ἀχρείου καὶ τῶν παρόντων, ἧς ἐχόντως ἀκροατὴς γεγονὼς, χάριν τῷ Θεῷ καὶ ἐν τούτῳ προσήνεγκα, τῷ τὴν χάριν αὐτοῦ πλουσίως παρέχοντι τοῖς αὐτὸν ὁλοψύχως ἐν πίστει μεγαλύνουσιν.

Fuit quidam, Theodorus nomine, rebellis admodum Deo, superbus, atque, [Ambitiosus Theodorus desiderat patriarchatum Hierosolymitanum,] ut rerum eventus docuit, infelicissimus: forma habituque monastico, tamquam ovis vellere, externam obtexerat speciem, cum lupus intus rapax lateret, mentemque reconderet immanissimam. Huic amicus quidam erat, cognomento Basilius: proximam namque ei in Spudæo a sanctæ Christi, Dei nostri, Resurrectionis cellam obtinebat. Die igitur quadam Basilium hunc adiit Theodorus b, hoc nomine indignus, quasi animo adversus eum affectus supra modum benevolo; & intima singillatim illi quotidie sensa communicans, quamque sibi infestissimus superbiæ spiritus cogitationem suggesserat, explicuit hunc in modum: Nosti, candidissime mi, sincerissimam, quam tibi semper exhibui dilectionem, quamque etiamnum amicitiam conservo: unde ne animi quidem mei motus intestina mihi acerrimaque bella concitantes celare te potui; imo vero ut aperiam, nunc adveni. Ingens misere me modo excruciat desiderium, & cupido intolerabilis, ut pulso per me fugatoque hierarchica dignitate Domno Elia, Theadelphico c Hierosolymitanæ Ecclesiæ throno potiar. Sed utinam, quid eo negotio futurum sit, ante sciam, quam ad illud aggrediendum accingar; ut sic illi me in conficiendo possim accommodare: non etenim te latet, quantum gratia apud Phosati d symbolum valeam, quantoque etiam plus (neque enim parum interest) frater apud eumdem meus: medicus est namque, ut scis, utilissimus, scientiaque & fama multos antecellens. Exorari ergo se sinat spiritualis amicitia tua, ac mecum in sancti patris nostri Sabæ præclaram Lauram, ad sanctum Stephanum eremitam comiteris, ut ex eo, quem res, quam intendimus, eventum sit sortitura, discamus.

[45] Hoc igitur adscito comite; (quippe qui præter animi consilium, [de eoque Stephanum consultum adit,] ejus tandem adhortationibus cesserat) ad Senem pervenit, tunc quidem per Quadragesimam in inferioribus eremi Calamonis recessibus uni sibi attentum; tum sic eum obsecrare simul ambo aggressi sunt: Sanctitatem tuam oramus, pater, ut causam nobis edisserat, quæ huc nos adduxit; tum quis futurus sit illius eventus. Quibus Senex divina mente præditus: Unde ego, inquit, miser & peccatis plenus, ea quæ sunt in corde, possim cognoscere; unde, quæ sunt futura, præscire? Deo utique soli ista conveniunt; & excelsa virtute hominibus, scelerisque puris, & ad illum, qui puritas ipsa est, accedentibus propius, atque ejus largitione liberali, ac influente perpetuo gratia dignatis: at isto in numero haudquaquam sum ego quidem; sed longissimo illinc absum intervallo, neque ad talem gradum provectus sum. Date igitur mihi, fratres, hanc veniam, neque hæc a me postulate, quæ vires meas nimium quantum excedunt.

[46] Cum instarent illi multa prece, hæc insuper Senex modestus adjecit: [qui, re divinitus intellecta, ipsius ambitionem coarguit,] Quoniam nostra flagitationibus urere pergitis viscera; tum si, quid velitis, renuntiaveritis, solum fortassis edicere id vobis possum, quid exinde consecuturum sit. At illi: Neque tu, neque alius quispiam id umquam ex nobis audiet Tum iterum ad eos sanctus Senex: Itaque, ait, trium mihi dierum terminum figite, tum revertimini; expediamque ego vobis per Dei gratiam, quæ futura sunt. Evoluto igitur hoc spatio cum adessent illi, severissimis his eos sermonibus pro auctoritate sanctus Senex increpuit: O miseri atque ærumnosi, hanc ex me rem, saluti renunciantes vestræ, exquisitum venistis? Tu vero, o mortalium omnium infelicissime, ac dementissime Theodore, eo insaniæ, arrogantiæque devenire potuisti, ut evadere studeas Patriarcha? Eo personatam hanc præfers pietatem, zizaniorum satori, cordiumque corruptori diabolo obsequens, vocis contemptor Euangelicæ, quæ dicit: Qui se exaltat, humiliabitur; & qui se humiliat, exaltabitur. An ignoras, superbæ mentis vitio nihil esse perniciosius? Nescis, per quod erigere se quisque nititur, per illud ipsum confundi, atque omnium oculis abjectissimum exhiberi oportere? Jam oblitus es quæ cumque a Magistris de superbia tradita sunt? Væ tibi, væ tibi, omnium qui vivunt, maxime miserabilis! nam & me, & Christianum quemlibet lugere vices tuas necesse est, nisi a turpi hac ambitione destiteris.

[47] Nec tamen hoc facit, quo minus adductus sim, [& voto quidem potiturum prædicit; sed brevi dejiciendum.] quamquam propriis debitis onustus, ut hæc dicerem tibi: tenemur enim arguere te, & commonefacere, concessum iri tibi, ut eo pertingas, non ob tua profecto apud Deum merita, sed ob infinitam vestram socordiam, incogitantiam, improbitatem. Voti autem hujus ambitiosi compos tu fies; sed, ut mihi divinitus revelatum est, ne diei quidem unius continget requies; neque tibi, ut speras, prospere fluent negotia; nec ad horam quidem unam cathedræ pro voto præeris; sed illa potitus, brevi ob tuam agendi rationem miserum in modum dejicieris, principatu exueris, oneraberis contumeliis atque omnium deinde odio dignus habebere: quando in magistratum Ecclesiasticum ut lupus non per ostium ingressus fueris, nequaquam etiam ut pastor censeberis. Unde vincet veritas, & in suo ordine luna consistet, legesque suas ac fines nullo pacto pervertet; sanctissimam dico Ecclesiam quæ nullis retro seculis defecit, impugnata semper & victrix. Quemadmodum enim Huctus nullo umquam tempore mare destituunt; ita neque genuinos sacerdotii Principes hostilis incursio. Nam quantumvis pro ineffabili quadam providentiæ ratione commissurum sit divinum numen, ut istud eveniat; faciet nihilominus, ut suum tandem justitia locum obtineat.

[48] [Pontificatum igitur a Saracenis obiinet:] Hisce auditis, Theodorus inanem gloriam anteposuit saluti, adinstar equi ferocis, superbi, effrenate in præcipitium semetipsum ruentis. Etenim animum suum timoris divini freno non coërcuit: Obscuratum est enim insipiens cor ejus, & comparatus est jumentis insipientibus, & similis factus est eis, imo & satanæ patri suo, jactantiæ spiritui victum se dedidit. Itaque gravato capite in terram defixo, ter quærebat, datumne sibi esset, Theadelphicum omnino primatum aliquamdiu obtinere; quod cum ei Senex affirmasset, discessit infelix; symbolumque demereri donis, & in partes suas pertrahere sine mora cœpit, adhibere insuper apud eum amicos, qui una cum fratre causam orarent suam; nec ante destitit, quam per dominantem tyrannidem, exterminato impie ac sacrilege Helia, sanctissimo Patriarcha, cathedram est adeptus.

[49] [iterumque privatur, Helia restituto.] Vix itaque brevissimum tempus effluxerat, cum & fastu, & sui amore tumenti Theodoro, juxta sancti Senis inspiratam divinitus prædictionem evenerunt omnia, cum ultro sese in altissimam peccatorum voraginem dedit præcipitem, meritisque adeo imprecantium atque execrantium vocibus exagitatus, ac in Perside infelici tandem fato defunctus est. Sanctissimus vero Patriarcha, domnus Helias, cum gaudio atque honorifico reditu propriam sedem postliminio repetiit, diuturnaque dignitate patriarchali ad annos satis multos gavisus est, & cum hinc ad Deum sancte migraret, domnum Georgium, syncellum e suum in cathedram Theadelphicam successorem reliquit.

[50] [Quærentibus Patribus declarat S. Stephanus] Quadam ergo die, patriarchatum administrante domno Helia, & vaticinio sancti Senis impleto, adeuntes ad hunc patrum aliqui, interrogabant eum, dicentes: Quomodo, pater sanctissime, cum infelicis memoriæ Theodorus ille, qui Hierosolymis nuper tam injuste præsedit, mentem tuam aliquando exploraturus veniret, manifestavit tibi Deus, quod principatu ejus & episcopatu factum est, etiam antequam elocutus tibi esset ipse, quid quæreret? Quibus quidem cum hujusmodi mysterium aperire gravaretur in principio, postmodum tamen vi multa precum ab iis exoratus, ait: Quoniam ille, o patres, de quo quæritis, importuna me flagitatione fatigabat, expugnari me passus sum, præcepique homini, post certos dies ut rediret ad me: e vestigio benignum erga homines Deum orare instituo, ut revelet mihi, & qualem ob causam advenisset, & quid ex illa esset eventurum.

[51] [quomodo ea sibi fuerint per visionem revelata,] Instituta ad hunc modum oratione, in ecstasin raptus memetipse contemplor quasi apud Dominum gloriæ, illustri atque infinitæ pleno magnificentiæ loco, cujus splendor inenarrabilis, ac sublimis pulcritudo omnem & sensum exsuperat & cogitationem: erat quippe in illo petra lucidior, præclarior, augustior ceteris, quæ videbam: in hac porro locus quidam erat extensus, planus, æquabilis, firmus, & ad sedendum accommodus; ad radicem vero petræ conspicio mendaci nomine Theodorum, tumultuantem, commotum, desudantem, obnixeque in eam luctantem evadere; & post multum laboris ascendentem, at non qua firmum, aptumque sessioni petra solum præbebat, collocantem sese; sed qua exesa erat ac prærupta, fallendisque opportuna vestigiis, præcipitio se exponentem, palmisque & manibus atque artubus omnibus prensare molientem saxa, seseque a lapsu ac ruina, quoquo poterat modo, tuentem: cumque id ne ad brevissimæ quidem horæ spatium posset, sed inde perpetuo rueret, ubi uncis se digitis applicuerat, nec jam esset, in quo posset consistere, tandem ex alto præcipitem ad imum usque collapsum & miserabiliter contritum aspexi.

[52] Hæc igitur ubi contemplatus essem, perpendere cœpi ac visa discutere, [cujus significationem exponit.] Deique statim lumine collustratus sic reputabam; petram quidem illam esse Christianorum fidem; per planum autem illum & commodum verticem, Præsulis designari cathedram; Theodori vero laborem improbum ac defatigationem, atque ingentem, ut continere se posset in petra, colluctationem, desiderium ejus fuisse Patriarchali sede potiendi, quam scilicet neque legitima suffragatione, neque electione divina, sed permissione tantummodo potuit involare: quandoquidem non in plano petræ, sed in præcipiti cavoque consedit loco, ubi solide consistere nequaquam diu potuit, sed e sublimi afflictus ad terram est; quia recipere ipsum Dei Ecclesia non sustinuit, sed abjicere, & sanctissimum polluto ejus impuroque putore thronum repurgare. Patres itaque puram Senis mentem suspicientes, collaudarunt Dominum nostrum Jesum Christum.

[53] Rursum alio tempore abbas, cujus paullo ante memini, [Basilius meliori mente simile quid exquirens,] Basilius, fatuo Theodoro quondam familiariter usus, deinde vero, propter ejus audaciam impiamque præsumptionem proscribendo a se illum ac facessere jubendo, sapienter adversatus; ex quo nempe vaticinantem de eo præscium futuri senem audierat; hic, inquam, Basilius deiferum senem adiit, orans ac dicens: Sanctissime pater Stephane, obsecro te, ut expedias mihi, quanam huc de causa accesserim; tum quid illa portendat: novi etenim, novi, quidquid a Deo postulas, dari tibi. Ac primo quidem tergiversabatur Senex; postmodum tamen bona ejus propensaque voluntate exorari se passus, duorum ab eo dierum intervallum dari sibi petiit; post quod revertenti ait sanctus Presbyter: Ad episcopatum rogaris, eoque jam huc recurris, quod scire aveas, numnam id expediat: quapropter edico tibi:

[54] Episcopatum quidem ingentem, ac sublimem, supraque mundi dignitates positum, [audit sibi minus convenire episcopatum;] supernis æternorum bonorum remunerationibus eos honorare, qui ad ministerium suum caste integreque obeundum incumbunt, & concreditam sibi navim prudenter tranquillum in portum dirigunt, ac præstant incolumem. Rerum omnium nihil est summo sacerdotio melius: nimirum quod ad supremum virtutum apicem eos attollit, qui religiose, ac sancte commissa sibi ecclesiastica gubernacula moderantur. Verumtamen, si me audis, cavebis illos sequi, qui te requirunt, gravissimoque hoc premendam jugo inclinare cervicem; sed leve illud, quod gestas modo, servare in perpetuum perges; nam Episcopum agere non expedit tibi. Scio tamen; quamtumvis inhibeam, nequaquam acquiesces, sed ultro admittes episcopatum: quippe nec imponitur tibi necessitas, nec vis affertur, sed honor volenti oblatus est.

[55] [& intelligit, illum a se admittendum ex S. Stephani visione,] Demiratus hæc itaque Pater Basilius ait: Quid hoc sibi velle dicam, pater sanctissime, quod edoctus a Deo, Episcopum omnino fore me, prohibes tamen hortarisque ne fiam? Cui Senex reposuit: Quodcumque divinitus ostensum est mihi, non te celavi, cum te dixi neque vi, neque necessitate ad honores, sed tua voluntate adductum esse, & significavi vitam istam, quam agis modo, magis tibi, quam Episcopatum, conducere. Quibus intellectis, obtestatus est illum Basilius, explicare sibi ut vellet, qua ratione hæc a Deo manifestata ei fuissent. Respondet illi vir Deo plenus: Abreptus spiritu & memetipse, & te, & monachorum turbam in arce edita atque egregie munita, spectabili insuper, omnisque generis ornamentis decorata, splendida denique & inexpugnabili videbam. In ea porro ubi consedissemus, ecce tibi, quasi a castri foribus allapsa vox est, Adesdum huc ad nos, adesdum huc, abba Basili, ingeminans.

[56] [status secularis jactationem, monastici requiem] Respectantes ambo, ego ac tu, ut, unde provenisset clamor, discernere possemus, mare conspicimus vehementer agitatum, hominesque in eo natantes complures turbulentis abripi fluctibus, ac fœda tempestate jactari; & quosdam quidem eorum pessum abeuntes, quosdam vero fatigatos misere, atque inde, quo avebant pertingere, penitus in diversa conjectos; alios autem, ex inerti illo crassoque limo emersos, nullo negotio id consequentes, quod expetebant. Ab horum exiguo numero vox audiebatur inclamantium: Protende nobis manum, pater Basili, protende manum. Cumque diu ita clamose vox insonaret, intercessimus quotquot præclarissimo tutissimoque occlusi tecum in munimento eramus, sapienti te benevolentia exhortantes, ne illustris & inexpugnabilis illius arcis splendorem securitatemque relinqueres, nec in tribulationis procellas ac multiplicem te tumultum injiceres. At tu auscultare maluisti invocantium vocibus, nomine te compellantibus: Ne desere nos, pater Basili, pastorem te ac præsidem exoptantes; nostrorum interim securus monitorum, pastorali magis principatu inescatus; & ad illos te libere contulisti, jucundissima castri securitate posthabita.

[57] [repræsentante:] Ego vero, cum visionem hanc expendissem, disquirere ultra nihil potui; conjecique continuo, splendidissimam, illustrem, firmissimam hanc arcem optimum vitæ solitariæ ac beatæ institutum referre; mare contra tumultuans, atque undis furens mundi speciem ac similitudinem exhibuisse, agitatam tot curis hominum perturbationem exprimens, & irrequietam negotiorum ad hanc vitam pertinentium tempestatem: modicum autem eorum, qui te advocabant, ac porrigi sibi a te manus poscebant, globum, Christianorum esse partem putavi; porro eos, qui juxta mecum obnitebantur, ne sequereris, judicavi esse monachos; denique ubi te videbam istorum invocationibus delectari, sic apud me statui, sectari tibi illos potius esse, quam nos, salutaria tibi toto pectore ac meliora suadentes. Unde vetui, ne cum illis abires, tametsi non obtemperaturum præscirem.

[58] Quibus quidem perculsus Basilius bonorum datori, ac Deo numquam sat laudando eucharisticum carmen direxit, [ad istum tamen proximorum miseratione maluit accedere, factus Episcopus Tiberiadis.] stupendam Senis virtutem extollens: nam prævisione hac ad apicem impleta, eaque pluribus narrata, Hierichuntinæ ecclesiæ administranda suscepit negotia, atque inde sanctum eumdem Senem invisit, Tiberiadis f, dilectæ Christo civitatis, per id tempus Episcopus, deiferi Senis indigno me ac minimo tunc agente discipulum, eique, dum in Ducæ speluncis g ageret, inserviente; quem, ut æquum erat, salutatum, obsecrare usque eo non destiti, donec perpuli veraci sua sinceraque lingua geminam, quam scripsi modo, atque utilem animis mirabilium narrationum coram me inutili, & iis, qui aderant, seriem retexere; cujus ipse auditor factus etiam hoc nomine Deo gratias egi, qui favorem suum copiose iis offert, qui eum fideliter toto corde magnificant.

ANNOTATA

a A σπουδάζω, studeo. Nos studium medio ævo invenimus appellatum; quod nunc malunt academiam dicere: qualem aliquam erectam Hierosolymis tamquam in civitate Patriarchali juxta primariam urbis ecclesiam, saltem ad Cleri instructionem, monachorumque sacrarum litterarum perdiscendarum gratia eo confluentium, ex his apparet.

b Vox hæc donum Dei, seu a Deo datum significat.

c Ita cognominatur propter Jacobum fratrem Domini, primum urbis Hierosolymitanæ Episcopum; quasi dicas Dei fratris thronus.

d Arcem præsidio Saracenorum insessam intellige ad urbis tutelam: de qua voce diximus ad Acta Martyrum Sabaitarum num. 6.

e Quasi cellæ seu throni consortem dicas. Proximus hic Patriarchæ erat & successor quoque mortuo, inquit ex Cedreno & Zonara Meursius in Glossario. Ecclesia Occidentalis coadjutorem nominat.

f Est Palæstinæ secundæ civitas ad mare Galilææ, ab ipsa cognominatum. Hujus Episcopus Joannes invenitur in Concilio Hierosolymitano, anno 536 celebrato, tertio post Petrum Episcopum loco subscripsisse ejusdem sententiæ contra Anthimum.

g Nullam hic notitiam habere potui: eædem speluncæ recurrunt num. 92.

CAPUT VI.
Absentia videt; futura prædicit; secreta cordium cognoscit.

Ἄλλοτε καὶ ἄλλός τις ἀπὸ τῆς μεγίστης μητροπόλεως Δαμασκοῦ, ἐμφανὴς τῷ γένει, πρακτικῇ θεωρίᾳ ἐνιδρύμενος, καὶ τῆς θύραθεν οὐκ ἀμύητος παιδεύσεως, σοφώτατος ἀνὴρ ἐπ᾽ εὐλαβείᾳ τε καὶ βελτιωτάτῃ μοναχικῇ πολιτείᾳ· καὶ τοιοῦτος ἦν ὑπὸ τῶν ὁσίων πατέρων κρυβδήν τε καὶ διαῤῥήδην μεμαρτυρμένος, τῇ προσηγορίᾳ Μαριανὸς, ἕνεκεν ψυχικῆς ὠφελείας τῷ θεοσόφῳ ἀοκνοτέρως ἐσχόλασε γέροντι Στεφάνῳ, ὃν ἐν μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἐν τῷ ἡσυχαστρίῳ αὐτοῦ πεφυκότα, ὡς ἔθος, περί τινος ἐρωτήσας θεωρίας, παλινοστῆσαι βεβούλευται. Αὐτῶν οὖν ἐξανισταμένων, τῶν ἱματίων αὐτοῦ λαβόμενος ὁ θεοχαριέστατος Γέρων ἀνεσείρασέ τε καὶ ἀνεσχέτισε λέγων· Ὁ κύρις Πετρωνᾶς, ὁ σὸς ἀδελφὸς, ἕνεκεν φοινίκων ἐμπορίας ὑπάρχων ἐν τῷ Αὐλῶνι, τῇδε τῇ Ὥρᾳ σήμερον ὑπὸ ὄφεως καιρίως ἐδήχθη, ὥστε λιποψυχήσας τελευτᾷν ἀπίει ἀλλὰ θάρσει, ἀγαπητὲ, θάρσει, ὅτι ὅποτε τὸν Ἰσραελίτην λαὸν τῶν ἐχιδναίων σώσας δηγμάτων, αὐτὸς καὶ νῦν ἔσωσε τοῦτον· καὶ ἰδοὺ ἀνεκτήσατο, καὶ μετὰ τοσόνδε καιρὸν τῇδε ἡμέρᾳ ἐλεύσεται πρός σε ἀσινὴς καὶ ῥωμαλαῖος, αὐτῷ τῷ παιδεύσαντι αὐτὸν καὶ ἰασαμένῳ χαριστείους ἀποδώσων εὐχάς καὶ ταῦτα λαλήσας ἀπέλυσεν.

[60] Ὁ δὲ εἰς τὸ ἴδιον κελλίον ἀφικόμενος, αὐτὴν τὴν ὥραν καὶ ἡμέραν τοῦ διἳππεύοντος μηνὸς ἐσημάνατο. Τῆς οὖν δηλωθείσης ὑπὸ τοῦ θεοσόφου πρεσβύτου ἡμέρας γενομένης, ὁ κύρις Πετρωνᾶς παραγέγονε πρὸς τὸν γνήσιον αὐτοῦ ἀδελφὸν, ἀββᾶν Μαριανὸν, κυρίως καὶ ἀπαραλλάκτως κατ᾽ αὐτὴν τὴν ἡμέραν, ἣν προεφῃνε τὸ θεόφθεγκτόντε καὶ χαριτόπνευστον τοῦ ἁγίου Γέροντος στόμα Θεασάμενος τοίνυν τὸν ἑαυτοῦ προσφιλέστατον ἀδελφὸν ὁ ἀββᾶς Μαριανὸς, καὶ πευσάμενος αὐτὸν περιχαρῶς περὶ τοῦ συμβεβηκότος αὐτῷ ὀφιώδους δήγματος, καὶ λεπτομερῶς παρ᾽ αὐτοῦ ταῦτα πάντα μεμαθηκὼς, ὁμῶς σὺν αὐτῷ ἐκθαμβήσαντι δόξαν τῷ Θεῷ ἀνέπεμψεν, εὐφημῶν δὲ τὴν τοῦ θαυμαστοῦ Γέροντος πανεύφημον χάριν.

[61] Μετὰ δὴ ταῦτα τὴν επίσημον καὶ πανευδαίμονα μητρόπολιν Δαμασκὸν, τὴν φίλην αὐτοῦ πατρίδα, καταλαβὼν ὁ κύρις Πετρωνᾶς, μιᾷ τῶν ἡμερῶν τῆς ἁγίας παγκοσμίου Τεσσαρακοστῆς, πολλῶν τινων ἐν τῷ ἱερῷ τοῦ ἁγίου Σεργίου ναῷ, τοῦ επίκλην Μαξιλλάτου, συνηγμένων, ὡς συνήθως κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν ἐκεῖ καθευδόντων, ὅπως εὐκαίρως ἐξαναστῶσι κατὰ νύκτα εἰς θείους ὔμνους, καὶ δοξολογίας, συνόντος αὐτοῖς τοῦ παννευαγοῦς ναοῦ ἱερέως, ἀρχιπρεσβύτου ὑπάρχοντος τῆς αὐτῆς τῶν Δαμασκηνῶν μεγαλοπόλεως, κύρου Γενεθλίου, καί τινων λογάδων ἀνδρῶν ἅμα τῷ ἐμῷ πατέρι καὶ ἀδελφῷ, καὶ ἐμοὶ τῶν πάντων ἀχρειοτάτῳ μικρῷ τε χρόνῳ πεφυκότι πάντων οὖν ἡμῶν ὅμου καθημένων, διηγήγατο ἡμῖν ὁ προηγορευμένος κύρις Πετρωνᾶς, ὅσα πέπονθε διὰ τοῦ ὄφεως ἐν τῷ αὐλῶνι δεινὰ, καὶ τὸ τοῦ διορατικοῦ προβλέμματος τοῦ θεοφόρου Γέροντος περὶ τῶν συμβεβηκότων αὐτῷ τὸ ἐξαίσιον θαῦμα, καὶ τὴν ἑαυτοῦ προδηλωθεῖσαν ὑπὸ τοῦ Γέροντος τῷ οἰκείῳ ἀδελφῷ εἰς τὴν Λαῦραν ἔφοδον. Ἐγὼ δὲ τούτων προσεχῶς ἀκροασάμενος, καίπερ βραχὺς τῷ χρόνῳ, λήθης βυθοῖς οὐ παρέπεμψα, ἀλλὰ πλειστάκις περὶ αὐτῶν ἑρωτήσας τὸν κύριν Πετρωνᾶν, καὶ τὴν αὐτὴν ἀκούσας διήγησιν, τῷ κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῴ εὐχαριστίαν, καὶ δόξαν ἀπεπέμψα.

[62] Ἄλλος δέ τις ἀξίοπιστος καὶ εὐλαβὴς μοναχὸς διηγήσατό μοι λέγων· Ποτὲ οὖν ἑτέρῳ τινὶ τῶν πατέρων τούτῳ τῷ θαυματουργῇ συνηκολούθουν Γέροντι εἰς τὴν τοῦ Ἰορδάνου ἔρημον, οὕτινος επὶ τὰς ὄχθας ἡμῶν γενομένων, λίαν βαθείας νυκτὸς ἀμφεπούσης, τῆς πρώτης τυχὸν καὶ δευτέρας φυλακῆς παρῳχηκυίας, οὐ κατεδέξατο ὁ Γέρων εἰς τὴν τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ Ἰωάννου εἰσιέναι μονήν. Ἡμῶν δὲ συνεσάντων αὐτῷ, καὶ παρὰ τὰς Ἰουρδανίους ῥοὰς ἀνακλιθέντων, αὐτοῦ δὲ δι᾽ ἡμετέρας συνανακλιθέντος ἱκετείας, ἐγὼ δὲ ἐμαυτὸν προσεποιησάμην καθεύδειν βαθέως, ἱμερόμενος ἰδεῖν αὐτὸν ἐκτελοῦντα τὸν κανόνα τῆς νυκτερινης αὐτοῦ ψαλμωδίας, μάλιστα γαληιῶντος τοῦ αἰθέρος καὶ τῆς σελήνης παμφαοῦς οὔσης καὶ πληθούσης.

[63] Βραχείας τοιγαροῦν ὥρας παρελθούσης, ἀνανεύσας ἡρέμα θεωρῶ τὸν ἅγιον πρεσβύτην τοῖς Ἰορδανίοις ἐμβεβηκότα ῥείθροις, καὶ επὶ τῶν ὑδάτων πεξῶς ὁδεύοντα κατὰ πλάτος άπ᾽ ἄκρων τοῦ ποταμοῦ ἕως ἄκρων, κᾀκεῖσε ἀντικρὺ ἐφθακότα τὰς ἡγιασμένας αὐτοῦ ἐξαπλωκότα παλάμας κᾂκ τούτων ὡς δάδας ἐξαπτομέννας, τηλαυγεστάτην ἐξαστραπτούσας αἴγλην· αὐτοῦ τοίνυν μέχρι τοῦ σημαντῆρος ἐκτείναντος τὴν καθαρὰν πρὸς Θεὸν ὁμιλίαν, ἣν τελέσας καὶ αὖθις πρὸς ἡμᾶς ὑποστρέψας, προσεποιήσατο ἑαυτὸν καθευδῆσαι, καὶ μετ᾽ οὖ πολὺ τοῦ ὕπνου ἡμᾶς ἐξαναστῆσαι ἕνεκεν τῆς συνήθους νυκτερινῆς δοξολογίας. Οὗτος δέ ἑωρακὼς τὸ μέγα τοῦτο θαυματούργημα, πολλοῖς τῶν πατέρων ἀνήγγειλεν, ὑφ᾽ ὧν αὐτὸ τοῦτο τὸ παράδοξον διδαχθέντες, πρεπόντως τοῖς παροῦσι συνετάξαμεν θαύμασιν εἰς δόξαν θαυματοποιοῦ Θεοῦ ἡμῶν, καὶ εἰς πολλῶν ψυχῶν σωτηρίαν· ἥστινος χάριν ἅλλην συνθήσομαι θαυμαστὴν διήγησιν, τὸν τῆς ὑπακοῆς κάρπον κυδαίνουσάντε καὶ ἐξαίρουσαν.

[64] Ἦν τις τῶν γερόντων ἔνδοξος ἀνὴρ, ἀββᾶς Κοσμᾶς καλούμενος, κατὰ τὸν καιρὸν τῆς Τεσσαρακοστῆς ἅμα τῷ θεοφόρῳ Στεφάνῳ, καί τις τῶν πατέρων ἐν τοῖς σπηλαίοις τῆς ἐρήμου διατρίβων, ἔχων ἐν τῇ μεγίστῃ Λαύρᾳ τινὰ μαθητὴν ὑπήκοόντε καὶ εὐλαβῆ. Μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν ἐργαζόμενος τὰ κανίσκια, φεύγων τὴν ἀργίαν, τὴν πάσης κακίας ῥίζαν οὖσαν, καὶ τὸν δεινὸν τῆς ἀκηδίας δαίμονα τοῖς ἐργοχείροις ἀμυνόμενος, ἐδεήθη βαΐωντε καὶ χορταρίων· καὶ παραυτὰ δηλοῖ τῷ ὑπηκόῳ αὐτοῦ μαθητῇ· Διά τινος, λέγων, θέλησον, ὦ ἄριστον τῆς ὑπακοῆς τέκνον, σύν σοι πᾶσαν τοῦ ἐργοχείρου χρείαν κομίσασθαι. Ὁ δέ μηδὲν μελλήσας εὐθέως εἴχετο τῆς ὁδοῦ, καὶ τῇ τοῦ επιστάτου κελεύσει πᾶσαν τὴν χρείαν ἀποφερόμενος, ἑαυτῷ βαρὺ φορτίον επιθέμενος ἀπότε χορταρίων καὶ τῶν ἄλλων. Θέλων τοίνυν ὁ Θεὸς, ὁ τῶν ἀρετῶν αἴτιος, καὶ ταῖς ἀρεταῖς θεραπευόμενος, ἔτι καὶ ἔτι ῥιζῶσαι αὐτὸν τῷ τῆς ὑκακοῆς θεμελίῳ, ὡς προξένῳ τῆς ἄνω ζωῆς καὶ ἀῤῥήτου δόξης ὄντι, ἐπένευσε τὸν ὅσιον Στέφανον επιστῆναί τινι περιοπῇ ἄνωθεν τοῦ ἑαυτοῦ σπηλαίου, ὃς περιβλεψάμενος θεωρεῖ τὸν πειθήνιόν τε καὶ ὑπήκοον μαθητὴν τοῦ ἀββᾶ Κοσμᾶ, καὶ ἄγγελον συνοδοιπόρον λευχειμονοῦντα κάλλοστε καὶ λαμπρόθητα μεγίστην ἔχοντα, επιλαβόμενον αὐτοῦ καὶ επικουροῦντα.

[65] Τοῦτον οὖν πρὸς τὸν ἑαυτοῦ επιστάτην καταντήσαντα, καὶ ἑαυτὸν ἀποφορτώσαντα θεασάμενος ὁ ὅσιος Στέφανος, ἐπυνθάνετο, εἴτις αὐτῷ κατὰ τὴν ὁδὸν συνεπορεύετο, καὶ εἴπερ πεφορτωμένος λίαν ἤχθετο. Ὁ δὲ, Δι᾽ ὑμετέρων οὐρανοδρόμων ἐντεύξεων οὐδὲν πέποντα δεινὸν, ἔφη πρὸς τὸν Γέροντα· ἀλλὰ πίστευε, πάτερ ἅγιε, ὅτι τὸ παράπαν βάρος οὐκ ᾐσθόμην, καίπερ βεβαστακὼς φορτίον ἐφόλκιον κατὰ μέσον τῆς ὁδοῦ γενόμενος, εἰ καὶ πρὶν περὶ τὴν ἀρχὴν μικρὸν βεβάρυμαι· ἀλλ᾽ ἐν καθαρᾷ καὶ σώφρονι πολλῇ λογισμῶν γαλήνῃ διεκείμην· οὐ δέ γὰρ τοσοῦτον οἶμαί ποτε τῶν νεφῶν ὑποῤῥαγέντων, καὶ νηνεμίας παντελοῦς ἀμφεπούσης ἐγαληνίασεν ὁ ἀὴρ, ὅσον ἀπὸ παντὸς λογισμοῦ ταραχώδους ὁ νοῦς ὁ ἐμός. Ὅθεν ᾐσθανόμην τοιαύτης πνευματικῆς γλυκύτητος ἐκ τῆς ὑπακοῆς ἀποβλυζούσης, οἵαν οὐδέποτε μέλιτος φύσις τῷ ἐμῷ ἐμπεποίηκε φάρυγγι, ὥστε με ἐμφύεσθαι ἐν τοιαύτῃ ὑποταγῇ καὶ καμάτων ὑπομονῇ διαρκέσαι μέχρις ἐσχάτης ἀναπνοῆς. Ἐπευφρανθεὶς οὖν ταῖς ἀγαθαῖς ἀδελφικαῖς προκοπαῖς καὶ ἀναβάσεσιν, ὁ ἀεὶ τοῖς καλοῖς επιγαννύμενος, θεόφρων Γέρων, ἀνήγγειλε τὴν ἀγγελικὴν ὀπτασίαν τῷ επιστάτῃ αὐτοῦ, καὶ τοῖς συμπαροῦσιν αὐτῷ, τὴν τοῦ ἀδελφοῦ ἐκθειάζων προκοπὴν καὶ ἀνάβασιν, δόξαντε καὶ εὐχαριστίαν ἀνέπεμπον τῷ Θεῷ, τῷ τοῖς εἰλικρινῶς αὐτῷ λατρεύουσιν ἐξαποστέλλοντι ἀγγέλους ἀγαθοὺς συνοδεύοντας, καὶ τοὺς τῆς ὑπακοῆς υἱοὺς δοξάζοντι.

[66] Ἄλλος δέ τις, ὑπὸ πολλῶν μάλιστα καὶ ὑφ᾽ ἡμῶν τῇ ἀξιοπιστείᾳ μεμαρτυρημένος, ἀπὸ Μοαβήτιδος χώρας ὁρμώμενος ὑπάρχων, συνήθης καὶ φίλος γνήσιος τοῦ οὐρανόφρονος Γέροντος, φημὶ δὴ, τοῦ ἁγίου Στεφάνου, διηγήσατό μοι λέγων, ὅτι διαφόροις θλίψεσι καὶ κινδύνοις δυσφορήτοις καὶ ζημίαις φορολογιῶν περιπεσὼν ἐν τῇ ἰδίᾳ πατρίδι, καὶ μόλις δυνηθεὶς διαδρᾶναι σὺν τοῖς ἐμοῖς ἰδίοις τὴν ἁγίαν πόλιν κατήντησα, πάσηστε τῆς ἐμῆς περιουσίας καταφρονήσας, καὶ τῶν ἀνδραπίδων καὶ τῶν λοιπῶν κτημάτων, καὶ μόνης τῆς ἐμῆστε, καὶ τῶν ἐμῶν σωτηρίας φροντίζων, πάντα καταλιπὼν, τὰς χεῖρας τῶν ἀνόμων ἐξέφυγον. Τῶν δέ ἐμῶν ἀνδραπόδων κατόπιν ὑστερησάντων, καὶ ὑπὸ τῶν δεινῶν φορολόγων συσχεθέντων, καὶ ἐν φυλακῇ κατακλεισθέντων, ἐδυσφόρουν καὶ ἠγωνίων, ἀπορῶν τί δράσαιμι, καὶ φοβούμενος, μήπως αὐτοὺς ἄρδην ἀπεμπωλέσωσιν. Ταῖς οὖν τοιαύταις ψυχοβαρέσι φροντίσι κατατρύχομενος, πίστιν διάπυρόντε καὶ ἀδυστάκτον εἰς τὸν ἅγιον Γέροντα κεκτημένος, ὥρμησα πρὸς αὐτὸν, ὡς πρὸς σωτήριον λιμένα καθορμήσας, αὐτῷ τε προσφυγὼν, καὶ πᾶσαν τὴν συμβᾶσαν περιφορὰν διηγησάμενος ἐδυσώπουν τῆς αὐτοῦ θείας τυχεῖν ἀντιλήψεως.

[67] Ὅστις θεοφόρος καὶ ὅντως συμπαθέστατος Γέρων ταῖς ἐμαῖς πολλαῖς παρακλήσεσι δυσωπηθεὶς, καὶ τὴν ἐμὴν εἰς αὐτὸν πίστιν ἐγνωκὼς, καὶ τὴν εἰλικρινῆ τε καὶ γνησίαν διάθεσιν αἰδεσθεὶς, μᾶλλον δὲ τῇ ἐμῇ συμπαθείᾳ επικαμπτόμενος, καὶ τῇ φιλανθρωπίᾳ νικώμενος, ὑπέσχετο ταῖς αὐτοῦ θείαις προσευχαῖς καὶ λιπαρήσεσι τὸν φιλάνθρωπον καὶ ἐλεήμονα ἐξευμενίσασθαι δεσπότην. Καὶ δὴ τὴν ἱερὰν καὶ ἀναίμακτον θυσίαν ἐπιτελέσας, καὶ δι᾽ αὐτῆς τῶν ἀποῤῥήτων τὴν γνῶσιν μυηθεὶς, ὡς εἰς τὰ ἅδυτα χωρήσας πρόσεισί μοι φαιδρὸς καὶ γεγαννυμένος, ὑπέρλαμπρον ἔχων τὸ πρόσωπον, θαρσεῖν τε καὶ χαίρειν παρακελευόμενος, ὡς παρὰ τοῦ ἐλεήμονος καὶ φιλανθρώπου Θεοῦ τὴν αἴτησιν κομισάμενος, οὑτωσὶ λέγων· Πᾶσαν ἀθυμίαν τε καὶ κατήφειαν ἀποβαλὼν τῷ Θεῷ τὴν πρέπουσαν ἀπόδος εὐχαριστίαν, προσφιλέστατον τέκνον· ἰδοὺ γὰρ διὰ τὴν εἰς ἡμᾶς τοὺς ταπεινοὺς σὴν πίστιν ἡμῖν ὁ Θεὸς ἀπεκάλυψε καὶ γὰρ μετὰ δύο ἡμέρας τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ τῷ προῒ τοὺς σοὺς παῖδας πρός σε ὁ Θεὸς ἀποκαταστήσει ταῖς τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Νικολάου δεησεσιν· ἀλλὰ δράμε τοῖς σοῖς ἰδίοις τὴν τῶν δούλων ἔλευσιν εὐαγγελισόμενος, καὶ χάριν καὶ ἀνθομολόγεσιν τῷ Θεῷ ἀποδοῦναι σπούδασον.

[68] Πεισθεὶς οὖν τοῖς λόγοις τοῦ μεγάλου Γέροντος, καὶ τὰς εὐχὰς ἐφοδιασθεὶς ἐξῆλθον, τήν τε χάριν καὶ εὐκλεῆ παῤῥησίαν θαυμάζων ἄμα καὶ ἐνθειάζων τοῦ Γέροντος, εὐαγγελισάμενος δὲ τῷ ἐμῷ πατέρι καὶ τοῖς λοιποῖς ἰδίοις τὴν τοῦ θαυμασίου Γέροντος περὶ τῆς τῶν οἰκογενῶν ἀφίξεως πρόῤῥησιν, πίστει βεβαίᾳ φερόμενος, τῇ προορισθείσῃ ὥρᾳ ὑπὸ τοῦ Γέροντος ὁμοῦ εἰς συνάντησιν αὐτῶν ὡρμήσαμεν, καὶ τῆς πόλεως θύραθεν γενόμενος τούτους ἀσινεῖς καὶ ἀπημάντους ἐδεξάμεθα, παραδόξως τῆς τε φυλακῆς καὶ τῶν δεσμῶν λυτρωθέντας· λίαν δὲ αὐτοῖς ἐπευφρανθέντες τῷ Θεῷ χαριστηρίους ὕμνους ἀνεπέμψαμεν, καὶ πᾶσι τὸ ἐξαίσιον θαῦμα διηγούμενοι, τὴν δὲ τοῦ ἁγίου Γέροντος διορατικὴν ἀρετὴν μεγαλύνοντες ἐθαυμάζομεν· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ εὐγνωμόνως κινούμενοι, πρὸς τὸν Γέροντα Στέφανον ὑπεστράφημεν, τὴν προῤῥηθεῖσαν αὐτοῦ πρόῤῥησιν ἐξαγγέλλοντες πᾶσι τοῖς τῆς εὐαγοῦς Λαύρας πατρᾶσι, κᾳυτῷ τε τὴν πιστὴν ἀνθομολόγησιν κομιζόμενοι, καὶ τὸν Θεὸν δοξάζοντες, τὸν τοὺς ποιοῦντας τὸ θέλημα αὐτοῦ παντοίοις μεγίστοις θαύμασι κοσμίζοντα. Αὐτῷ ἡ δόξα εἰς τὸν αἰῶνα.

[69] Ὅτι μὲν ὁ θεῖος οὗτος πρεσβύτης, μεθ᾽ ὧν ἐκέκτητο πλεονεκτημάτων, λέγω δὲ φυσικῶν πρωτερημάτων, καὶ ψυχικῶν ἀριστευμάτων, καὶ πνευματικῶν χαρισμάτων, ἠξίωτο καὶ τοῦ προορατικοῦ χαρίσματος, ἐκ τῶν προλεχθέντων διηγημάτων ἔξεστι μαθεῖν. Ὅτι δὲ καὶ τοῦ διορατικοῦ χαρίσματος ἠξιωμένος ὑπῆρχε, μαρτυρεῖ νῦν λεχθησομένη διήγησις ὑπὸ τοῦ προλεχθέντος ἀξιοπίστου ἀνδρός. Οὗτος γάρ μοι διηγήσατο λέγων· ὅτι πολλὴν πίστιν εἰς τὸν ὅσιον Γέροντα κεκτημένος συχνοτέρως πρὸς αὐτὸν ἐσχόλαζον, ὡς ἐκ τῶν θείων αὐτοῦ διηγημάτων πολλὴν κατάνυξίν τε καὶ ψυχικὴν ὠφέλειαν καρπούμενος. Ἰδὼν δέ με ὁ μέγας ὄντως, καὶ τοῦ Θεοῦ ἀληθῶς γνήσιος δοῦλος, θερμὸν ὄντα περὶ τὴν πίστιν τὴν εἰς αὐτὸν, καὶ πρόθυμον εἰς τὴν τῶν θείων αὐτοῦ λογίων ἀκρόασιν, ὄμματι προορατικῷ τε καὶ διορατικῷ προγνοὺς τὰ κατ᾽ ἐμὲ, ἤρξατο παραινεῖν καὶ συμβουλεύειν μοι τοῖς κοσμικοῖς πράγμασιν, ὡς τοῖς πολλοῖς ἀπωλείας αἰτίοις οὖσιν, ἀποταξάμενον, τὸν ἰσάγγελον καὶ σωσίψυχον μονηρήβιον διέρχεσθαί τε καὶ αἰρετήσασθαι.

[70] Ταῦτα δὲ βουλευσαμένῳ τῷ θεοφόρῳ Γέροντι ἔφην· Ὑπολαμβάνω, πάτερ, ὅτι δυνατόν ἐστι τοῖς ἀνθρώποις ἐν τῷ κόσμῳ τῷ Θεῷ εὐαριστῆσαι σήμερον, ἢ ἐν τῇ ἐρήμῳ, καὶ ὅτι αἰρετώτερόν μοι φαίνεται συγκακοπαθῆναι τῷ λαῷ τοῦ Θεοῦ ἐν πολλῇ θλίψει, καὶ στενοχωρίᾳ ὑπάρχοντι, επικουρῆσαί τε τοῖς δεομένοις, καὶ χηρῶν καὶ ὀρφάνων προΐστασθαι φιλοξενῆναί τε, καὶ τοὺς ἐν ὀδύναις καὶ σωματικαῖς ἀσθενείαις ἐπισκέπτεσθαι, τὴν ἰατρικὴν τέχνην μάλιστα μετιόντι, καὶ αὖθις ταῖς λοιπαῖς ἀρεταῖς ταῖς δυναμέναις ἐν κόσμῳ κατορθωθῆναι ἐμφιλοχωρεῖν, ἢ ἑαυτῷ προσέχειν ἐν ἡσυχίᾳ, καὶ μηδενὶ βοηθῆσαι. Ἔτι δὲ καὶ συλλογισμὸν ἔλεγον· Ὅτι, καθὸ ὁ κύριος ἀπεφήνατο, στενήτε καὶ τεθλιμμένη καθέστηκεν ἡ ὁδὸς, ἡ ἀπαγοῦσα εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν· νῦν δὲ στενωτέρα καὶ θλιβερωτέρα ἡ ἐν κόσμῳ διαγωγὴ, ὡς πάντες μαρτυροῦσι· πολλῆς γὰρ ἀνέσεως εὐμοιροῦντας καὶ ἀμεριμνίας ἀπολαύοντας τοὺς μοναχοὺς καθορῶμεν, τοὺς δὲ ἐν κόσμῳ διατρίβοντας ἐν πολλῇ κακουχίᾳ, καὶ ταλαιπωρίᾳ, καὶ ἐνδείᾳ, καὶ ἐν ἀλλεπαλλήλοις ἀνάγκαις καὶ λύπαις διάγοντας. Πρὸς πίστωσιν δὲ τῶν ἡμετέρων λόγων τεκμήριον ἐναργέστατον, τὸ μὴ εἶναι ἐν τῇ γενεᾷ ταύτῃ τινὰ τῶν μοναχῶν ζημειοφόρον, ἢ προορατικὸν, ἢ περιβοητὸν, καὶ ταῖς θείαις μαρμαρυγαῖς περιλάμποντα, εἰ μὴ μόνην τὴν σὴν ἁγιωσύνην.

[71] Ταῦτα οὖν ἀκούσας, καὶ τῇ ἐμῇ ἀπειρίᾳ συγγνοὺς, εἶπεν· Ὦ τέκνον, θεοθεν κινούμενος, καὶ τῆς σῆς σωτηρίας ἐρώμενος, ἀποτάξασθαι τῷ βίῳ συνεβουλευσάμην, καὶ, εἰ βούλει, ἀποδείκνυμί σοι ἀμφοτέρων τὸ διάστημα, γάμουτε καὶ ἀγαμίας, οὐ μόνον ταῖς τῶν πατέρων χρήσεσι, ἀλλὰ καὶ τοῖς φαινομένοις πράγμασι καταχρώμενος· καὶ ταῦτα εἰπὼν, τῶν δύο βίων τὸ διάφορον δεῖξαι ἐγχειρήσαμενος, ἔδειξε σαφῶς τὸν μονήρη βίον ὑψηλότερον καὶ φαιδρότερον, πολλῶν θεοπνεύσων καὶ θεοσόφων διδασκάλων τὰς χρήσεις προφερόμενος, καὶ σχεδὸν εἰπεῖν, παραυτίκα ἡμᾶς ἀνεπτέρωσε, καὶ πάντων καταφρονεῖν ἐποίησε μονου τοῦ ἰσαγγέλου μονήρους βίου ἐρωμένους, καὶ τὴν ἐν κόσμῳ δικαιοσύνην, ὡς φάσμα ἀδρανὲς, λογιζομένους, καὶ παραχρῆμα ἡμᾶς πέπεικε τὸ τοῦ Χριστοῦ ἐλαφρότατον φορτίον, καὶ τὸν χρηστότατον ζύγον ἐπ᾽ ὤμων ἀραμένους, τῷ κόσμῳ καὶ ὡραιότητι τοῦ ἰσαγγέλου βίου τῆς ταπεινώσεως ἐγκαλλωπίζεσθαι πεισθέντων ἡμῶν, καὶ ἠττηθέντων τὴν καλὴν ἦτταν.

[72] Εὐφρανθεὶς ὁ ὄσιος Στέφανος ἓφη· Ἔγνως τῇ πείρᾳ ἀμφοτέρων τὸ διαφέρον; Καὶ αὐτῷ, ναὶ πάτερ, ἔφην, σαφῶς ἔγνωκα, καὶ τῆς ὑμῶν οὐρανίου πολιτείας τὸ ὑπερβάλλον. Ἀλλ᾽ ἔστι δέ μοι μικρὸν αἴτημα τὴν σὴν ἁγιωσύνην ἐξαιτήσασθαι, ἀλλὰ συγγνοὺς τῇ ἐμῇ προπετείᾳ, ἐμοὶ τὸ ἐπιθύμημα καὶ αἴτημα πληρῶσαι παρακλήθητι, τιμιώτατε πάτερ, καὶ συγκαταβὰς τῇ ἐμῇ ἀσθενείᾳ, γνώρισαι τὴν παρὰ τοῦ Θεοῦ σοι ἐγκεχειρισμένην χάριν, καὶ εἴπερ ἠξίωσαι τοῦ διορατικοῦ χαρίσματος, ὅπως τοῦ πνευματοβλύστου καὶ χαριτοπνεύστου στόματος ἀκούσω, καὶ τὸν Θεὸν δοξάσας, ὑπόπτερος τῇ επιθυμίᾳ γένωμαι, καὶ τῶν θείων χαρισμάτων τὸ παμμέγεθες ζηλώσας, τὸν ὑμέτερον βιον πάσῃ προθυμίᾳ μεταχειρησομαι. Ἐμοὶ δὲ ταῦτα εἰπόντι ἐξ οἰκείας ἀγαθότητος παρακληθεὶς ἔφη· Μέτρα μὲν τελειότητος οὔπω ἔφθασα· ἀνδράσι δέ πεπειραμένοις καὶ παντοίοις χαρίσμασι κατηγλαἳσμένοις συνωμίλησα, καὶ ὄμμασιν αὐτοὺς ἐθεασάμην· πρὸς δέ πληροφορίαν τῆς ὑμῶν ἀγάπης καὶ τοῦτό φημι, ὅτι τοῦ διορατικοῦ χαρίσματος θεόθεν ἠξίωμαι, καὶ πάντων τῶν ὀπτανομένων ἡμῖν, ἢ προβαλλόντων, ἢ ἐντυγχανόντων τούς τε λογισμοὺς, καὶ τῆς ψυχῆς κρύφια πάθη ἐκ μόνης θεωρίας καὶ ὄψεως καταλαμβάνομαι, καὶ πάντων τὰ ψυχικὰ καὶ πνευματικὰ ὑστερήματα επιγινώσκω, καὶ ταῦτα, καθὼς προεῖπον, πρὸς σὴν πληροφορίαν ἀπεκάλυψα. Ἀλλ᾽ ἄγε δὴ, τῷ κόσμῳ καὶ τοῖς αὐτοῦ πράγμασιν ἀποταξάμενος, τῷ κυρίῳ προσελθὲ, καὶ ἕξεις ἡμᾶς εἰς πάντα συνεργοὺς, καὶ ἐν πᾶσι ἀντιλήπτορας. Καὶ μετ᾽ οὐ πολὺ ἀποθρεξάμενος τῷ Θεῷ ηὐχαρίστουν, καὶ τῷ ἁγίῳ Γέροντι, ὅτι τῇ αὐτοῦ παραινέσει συναρίθμιος μοναχοῖς γενέσθαι ἠξιώθην, τῇ χάριτι τοῦ κυρίου ἡμῶν, Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας.

[73] Ἄλλος δέ τις ἀδελφὸς, τῆς τούτου τοῦ ὁσίου Γέροντος διορατικῆστε καὶ προορατικῆς ἀρετῆς, ὑπὸ πολλῶν ἐπαινουμένης, πειράζων, προσῆλθεν αὐτῷ λέγων· Ἐπειδή τινες οὖκ ὀλίγοι διαβεβαιοῦνται μαρτυροῦντες, θεόσδοτον ἐκτῆσθαί σε χάριν διορατικὴν, Διὰ τοῦτο ἀφικόμην, ὅσιε πάτερ, πληροφορίας τυχεῖν βουλόμενος. Οὐκοῦν παρακλήθητι, καὶ πληροφόρησόν με ἐν τούτῳ τῷ μέρει, ἃς διεπραξάμην γνωρίσας ἁμαρτίας, εἴπερ δύνασαι. Ὁ δέ Γέρων ἀποκριθεὶς εἶπεν· Μηδαμῶς πείραζε, τέκνον, τῆς ἐμῆς πενιχρότητος, τῆς πολλῶν γεμούσης ἁμαρτημάτων. Ἐπὶ πολὺ δὲ θεασάμενος τὸν ἀδελφὸν παρακαλοῦντα τούτου χάριν, ἔτι πρὸς αὐτὸν ἔφη· Ἐπείπερ διὰ τοῦτο παραγέγονας, ὡς ἔφης, καὶ εἰ ῥάδιόν μοι, παρακέκληκας πληροφορῆσαί σε περὶ ἐμοῦ τοῦ ἀναξίου δούλου τοῦ Θεοῦ, ἐρῶ σοι οὐκ ἐκ τῆς ἐμῆς δυνάμεως ἀλλ᾽ ἐκ τῆς θείας χάριτος, καὶ οὐ μή σε κενὸν ἀποστρέψω, ἀμοιρήσαντα τῆς σῆς ἐφέσεως· ἀλλὰ μόνον εἰπὲ, πόθεν ἄρξεσθαι κελεύεις, ἐξ ἁπαλῶν σῶν ὀνύχων, ἢ ἐκ τῶν μέσων, ἢ ἐκ τῶν τελευταίων; Ὁ δὲ, ὅθεν θέλεις, ἔφη, μόνον εἰπέ.

[74] Ἀνοίξας δὲ τὸ θεόπνευστον αὐτοῦ στόμα ὁ θεοφόρος Γέρων, κατέλεξε καθέπος πάντα αὐτοῦ τὰ ἁμαρτήματα, σημείοιστε καὶ τεκμηρίοις ἓν ἕκαστον αὐτῶν διορίζων, προσεχῶς ἀκροώμενος, επὶ ὥραν ἰκανήν. Πλείστης οὖν πληροφορίας ὁ ἀδελφὸς οὗτος ἀπολαύσας, κλίναστε τὰ γονάτα, ἐδυσώπει τὸν Γέροντα, βοῶν· Εἴα, ἀρκεῖ, ἀρκεῖ, ὦ πάτερ· πεπληροφόρημαι, ὄτι βρύεις θείοις χαρίσμασι. Καὶ ταῦτα φθεγξάμενος ἀνεχώρησε, ὑμνῶν τὸν Θεὸν, καὶ ὁμολογῶν τὴν τοῦ Γέροντος διορατικὴν χάριν, καὶ τὴν πολλὴν ἁγιόθητα. Τούτου δὲ πορευθέντος, ἐκπλαγεὶς επὶ τῇ αὐτοῦ ἀναισθεσίᾳ τε καὶ ἀνοίᾳ ὁ θεοφόρος Γέρων εἶπεν· Ἄρατι ὠφέληται οὗτος, καὶ ποίας ἔτυχε ψυχικῆς ὀνήσεως; Γνοὺς δὲ ὁμολογήσας τὰς ἑαυτοῦ πλημμελείας, ἀναίσθητος ἔμεινε, καὶ τὴν καρδίαν ἀκαταπόνητος, εὐχὴν ἢ σύναξιν μηδαμῶς αἰτησάμενος, Φεῦ τῆς ἀσθενείας ταυτησὶ τῆς ἡμετέρας γενεᾶς· φεῦ τῆς ἡμῶν ἀπροαξίας· φεῦ τῆς ἡμῶν ἀπονοίας. Λίαν ἀσθενὴς καὶ ἐλεεινὸς καθέστηκεν οὖτος· τὸν τοιοῦτον γὰρ δεῖ ταλανίζειν καὶ ὁλοφύρεσθαι. Ἀλλ᾽ αὐτὸς ὁ Θεὸς, ὁ ὑπὲρ τῆς πάντων ζωῆς τὸν διὰ σταυροῦ θάνατον κατὰ ἀνδρικὴν φύσιν ὑποστὰς καὶ τοῦ προτέρου * ἡμᾶς ἐλευθερώσας, καὶ κλέους ὑπερτέρου καταξιώσας, σώσειεν αὐτὁν, καὶ δοίη αὐτῷ, ὡς φιλάνθρωπος, τὴν τῶν πταισμάτων ἄφεσιν.

Alias alius quispiam ex maxima metropoli Damasco, illustris genere, in contemplationis exercitio solidus, neque profana leviter tinctus eruditione, [Petronæ procul absentis vulnus, sanitatem, reditum fratri ejus declarat.] vir & in religione, & in præstantissima monachorum disciplina doctissimus, qualis etiam a sanctis patribus privatim ac publice probabatur, nomine Marianus, Stephano, divina prædito sapientia seni, ad promovendum spiritum haud segniter vacabat. Quem cum die quadam in hesychasterio suo commorantem, pro more super aliqua speculatione consuluisset, discedere cogitabat. Consurgentibus igitur ipsis, gratissimus Deo Senex apprehensum eum vestibus retrahit inhibetque dicens: Dominus Petronas, frater tuus, qui ad coëmendos dactylos nunc in Aulone a versatur, hodie hac ipsa hora lethali morsu a serpente ictus est; ut spiritu deficiente vergere jam cœperit ad mortem. Sed bono animo esto, dilecte, bono animo esto; nam qui a viperinis morsibus Israëliticum olim populum liberavit; idem ille hunc etiam modo servavit incolumem: quin, ecce, restitutus est plane, & post tantum temporis, die tali, integer ac valens veniet ad te, gratias ei suppliciter agens, qui & corripuit se, & sanavit: & hæc fatus eum dimisit.

[60] [veritatem re ipsa comprobante;] Hic vero, ut primum cellam suam attigit, horam illam, ac diem labentis mensis adnotavit. Aderat jam, quem divina imbutus sapientia Senex assignaverat, cum domnus Petronas ad germanum fratrem suum, patrem Marianum advenit eadem proprie atque invariabiliter die, quam sancti Senis os illud oraculo, gratiaque divina afflatum, edixerat. Postquam ergo fratrem sibi carissimum intuitus esset pater Marianus, lætusque admodum de infixo a serpente morsu interrogasset, atque ex illo intellexisset omnia ac singula diligenter, una cum ipso stupente, Deo gloriam tribuit, celebrem Senis admirabilis gratiam collaudans.

[61] [eamque coram ipso Vitæ hujus Auctore declaravit Petronas.] Cum vero deinde insignem ac felicissimam metropolim, Damascum, jucundissimam sibi patriam attigisset domnus Petronas, die quodam ornatissimæ sanctæ Quadragesimæ, ingenti hominum numero in sacra sancti Sergii, cognomento Maxillati b, æde coacto, istic per illud tempus, ut moris erat, dormientium; quo magis tempestive ad hymnos divinos laudesque noctu consurgerent, præsente ipsis sanctissimi templi sacerdote, tum magnæ ipsius Damascenorum urbis Archipresbytero domno Genethlio, virisque aliquot eximiis una cum patre meo ac fratre, meque omnium vilissimo, ac teneræ tum ætatis; considentibus, inquam, una illic nobis retulit prædictus domnus Petronas, quam gravia in Aulone esset a serpente perpessus; tum excellens illud prodigium, quo singula, quæ sibi contigerant, deifer Senex perspicua prævisione cognorat; uti & adventum suum in Lauram fratri suo jam ante manifestatum a Sene. Ego vero cum arrectis hæc auribus excepissem, tametsi tantilla ætate, profundæ oblivioni minime mandavi; sed eadem iterum iterumque ex domno Petrona sciscitatus, eaque ipsa narratione non semel imbutus, Domino nostro Jesu Christo cum gratiarum actione gloriam dedi.

[62] [Prope Jordanem pernoctans S. Stephanus] Alius quidam fide dignus ac religiosus monachus hæc mihi narravit: Comitabar, inquit, cum alio aliquo ex patribus Senem hunc thaumaturgum in eremum Jordanis, ad cujus ripas cum pervenissemus, alta admodum nocte incumbente, prima forte alteraque jam præterlapsa vigilia, Seni non placuit ut Præcursoris c ac Baptistæ Joannis monasterium ingrederemur. Subsistentibus autem illic nobis una cum ipso, corporaque juxta Jordanica fluenta sternentibus, cum idem precibus nostris adductus fecisset ipse, tum vero ego, avidus eum spectare nocturnæ psalmodiæ suæ canonem persolventem, altum dormire me finxi, tranquillo maxime tum cælo, lunaque pleno orbe collustrata.

[63] Vix abierat itaque breve temporis spatium, cum sensim erectus, sanctum Presbyterum in Jordanicum flumen descendere conspicor, & ab altero fluvii, quam late porrigebatur, extremo ad alterum summas stringentem undas incedere; [siccis eum vestigiis transit; & flammæ e manibus orantis emicant.] sacras porro, cum adversam in ripam evasisset, explicare manus, accensasque ab illis faces splendidissimum late fulgorem diffundere; ipso interea usque ad signum nocturnarum precum castum cum Deo protrahente colloquium; quo finito, reversus denuo ad nos; dormisse & ipse se simulat; neque multo post excitat nos a somno ad consuetas nocturno tempore persolvendas Deo laudes. Is autem, qui prodigium hoc grande suismet usurpavit oculis, pluribus illud patribus aperuit, a quibus paradoxum hoc ipsum edocti, præsentibus, uti convenit, miraculis inseruimus, ad gloriam patrantis mirabilia Dei nostri, atque ad multarum salutem animarum: cujus gratia stupendam aliam hic historiam, ex qua pretium obedientiæ illucescat magis atque extollatur, attexam.

[64] Vir inter senes egregius (patrem Cosmam appellabant) per tempus Quadragesimæ una erat cum deifero Stephano, [Obediens monachus, comitante angelo,] & alius quidam ex patribus in eremi speluncis degens, cui discipalus erat in maxima Laura & dicto audiens & pius. Canistris ergo die quodam conficiendis, otii, quod omnis nequitiæ radix est, & formidabilis acediæ dæmonis vitandi causa distentus, palmarum ramis egere cœperat & stipulis. Statim id morigero tironi suo significat; Ne graveris, inquiens, optime fili obedientiæ, per aliquem afferre tecum, quidquid ad opus manibus exercendum necesse est. Ille nihil moratus, e vestigio viam capessit, & jussu præsidis necessaria quæque secum auferens, gravem sibi ex stipulis rebusque ad eum usum aliis fascem imponit. Deus interim omnium auctor curatorque virtutum, volens eum in obedientiæ fundamento magis magisque firmare, utpote quod supernam vitam atque inenarrabilem gloriam nobis accersit, Stephano inspiravit, ut loco aliquo editiori, supra speluncam suam consisteret, qui, ubi circumspexisset, obsequentem hunc promptumque patris Cosmæ discipulum animadvertit, & euntem una angelum, candidis indutum vestibus, ac decore splendoreque maximo præditum, sustinentem eum & adjuvantem.

[65] Hunc itaque, cum ad suum accessisset magistrum, [nec viæ nec sarcinæ laborem sentit.] seque exonerasset, intuitus Stephanus, rogavit, si quem in via comitem habuisset; an non etiam insigniter desudasset usque adeo prægravatus? At ille: Per preces vestras in cælum assidue volantes, nihil molestiæ pertuli, inquiebat Seni; quin hoc mihi credas velim, pater sancte, quod oneris nihil quidquam senserim, licet jam a medio itinere sarcina hac tam ponderosa onustus; nam antea sub initium viæ gravabar aliquantulum; sed in pura, casta, altaque cogitationum tranquillitate versabar: neque enim existimo, submotis nubibus, & ventorum inducta, quanta potest, quiete, tranquillus umquam tantum fuit æther, quantum ab omni perturbante ratiocinio animus meus. Inde factum est, ut spiritus dulcedinem, quæ ex obedientia scaturiebat, talem degustaverim, qualem vis mellis numquam afferre potuit gutturi meo; adeo ut omnino sic animo sim comparatus, ut in ejusmodi subjectione, ac laborum tolerantia ad ultimum usque spiritum velim perseverare. Lætus igitur fraternis hisce progressibus, graduque sublimi virtutum (uti bonis alienis gaudere numquam non solitus erat) divinæ plenus sapientiæ Senex, apparitionem angelicam præsidi ejus, iisque, qui ei aderant, enarravit, progressionem fratris in virtute, profectumque venerans, Deo gloriam retulit & gratiarum actionem, qui bonos iis angelos comites destinaret, qui sincero ei corde deserviunt, quique obedientiæ filios tanto honore dignaretur.

[66] [Famulos in barbarorum potestate relictos,] Alium item, spectatæ in primis cum aliis pluribus, tum nobis fidei, ex Moabitide regione oriundum, cum sene cælesti mente prædito, cum sancto, inquam, Stephano consuetudine, atque arcta conjunctum amicitia, audivi cum hæc de se diceret; Ego, cum in patria degerem, in varias conjectus angustias, ardua pericula, damnaque ab exactoribus tributorum illata, vix relicto cum iis, qui me contingebant, elabendi loco, urbem Sanctam adivi; spretisque divitiis meis omnibus, mancipiis, ceterisque possessionibus, atque ipsis ædibus, in meam meorumque unice salutem intendens animum, relictis omnibus, improborum manus effugi. Cum vero servi mei, qui post me tardius sequebantur, ab inclementibus apprehensi publicanis, in custodiamque compulsi essent, cruciabat hoc me, & angebar oppido, quid agerem incertus veritusque, ne prorsus eos venum exponerent. Tam gravibus igitur curis oppressus, ardenti, ac certa, quam de sancto Sene conceperam, animatus fiducia, ad eum, tamquam ad salutis portum appulsurus, contendi, eoque confugiens, expositis ordine omnibus, qui acciderant mihi, casibus, enixe flagitavi, ne divino suo me frustrari pateretur auxilio.

[67] [S. Stephanus a solicito domino exoratus prædixit, affore salvos;] Qui quidem Senex Deum in corde circumferens, sinceroque commiserationis affectu secundus nemini, precum mearum importunitati cedens, meæque in se fiduciæ conscius, rectamque ac sinceram in me æstimans voluntatem; imo mei maxime commiseratione motus, ac sua victus humanitate, propitiaturum mihi se precando, ac supplicando benignum & misericordem Dominum recepit. Et sane, ubi, sacrosancto atque incruento sacrificio peracto, arcanorum per illud notitiam consecutus, ad sacrarium d recedebat, ad me lætus atque hilaris properat, vultu supra modum collucente; & securum esse me, & collætari, ut a Deo misericorde ac benevolo id, quod postulaveram, consecutum, jubet his verbis: Omnem animo tristitiam, ac dejectionem excutiens, debitas, dilectissime fili, Deo gratias age: ecce enim, propter fiduciam in nos abjectos tuam, arcana nobis Deus aperuit: etenim post dies duos, tertia die mane pueros tuos sancti patris nostri Nicolai e precibus annuens Deus ad te diriget. Sed abi cito, ac tuis servorum tuorum adventum nuncia, atque id operam da, ut hanc Deo gratiam acceptam referas.

[68] [prout præsignificata die & hora factum:] Igitur magni Senis mandatis parens, ejusque fausta apprecatione, tamquam viatico, instructus abivi, & beneficium, insignemque viri apud Deum gratiam admirans simul, & veluti divini quiddam suspiciens; cumque & patri meo, & domesticis reliquis prædictum a Sene vernarum reditum felix nuntius retulissem, spe certa plenus, hora a Sene præstituta simul omnes obviam eis processimus, atque urbe egressi illæsos illos atque incolumes suscepimus, stupendo prorsus modo & carcere & vinculis expeditos; felici autem eorum sorte non mediocriter delectati hymnos Deo grati animi testes concinuimus, palamque omnibus singulare hoc prodigium prædicantes, ac rerum futurarum in Sene extollentes præscientiam, toti in admiratione eramus: quin etiam, beneficii memoria stimulante, reversi ad senem Stephanum sumus, prædictum ejus vaticinium omnibus sanctæ Lauræ patribus divulgantes, sincerasque ipsi referentes gratias, ac Deum laudantes, qui tantis tamque variis insignes illos reddit miraculis, qui ad ejus voluntatem se finxerint. Sit illi gloria sempiterna.

[69] Divinum autem hunc Senem, præter excellentes, quas nactus erat, [eidem suadet, ut monachus fiat;] dotes (prærogativas, intelligo, naturales, animique eximias facultates) spiritualibus etiam donis, atque illo maxime, quo futura prospiceret, fuisse exornatum, ex allatis modo historiis colligere cuivis licet. Sed & illud ei datum fuisse, quo perspiceret discerneretque præsentia, testabitur narratio ejusdem, quem ante dixi, viri fide omnino digni verbis jam proferenda. Sic namque is mihi retulit: Cum multam in Sene, repositam haberem fiduciam, frequentissime ei vacabam, ut qui ex sacris ejus narrationibus, non parum compunctionis referrem, animæque emolumenti. Cum autem me, egregius enimvero ille, ac genuinus profecto Dei famulus animadvertisset, quam me fervide ei totum confiderem, quantumque essem avidus divinorum ejus sermonum, oculo & provido, & perspicaci, quid me futurum esset intelligens, adhortari cœpit, ac suadere mihi, ut rebus temporalibus, causis utique cur multi pereant, memet exuens, ad angelicam ac salutarem vitam solitariam convolarem, eamque mihi deligerem ante alias.

[70] Ego vero Seni hoc mihi consilium suggerenti: Atqui existimo ego, inquiebam, Pater, hominibus non minus esse facile, [dubitantique, an non perfectius esset in seculo vivere,] ut Deo placeant hodieque in seculo, quam in solitudine; videturque mihi conducibilius esse, ut in partem calamitatis, atque angustiarum, in quibus modo gemit populus Dei, veniamus, ut opitulemur egentibus, ut viduas orphanosque in tutelam, ut peregrinos in hospitium suscipiamus, eosque invisamus, qui mœrore, morbisque corporis contabescunt, maxime si medicas artes quis calleat; ut ad virtutes denique ceteras, quibus in seculo vita recte potest institui, animum sedulo adjiciamus, quam ut sibi quisque securus vacet, ac profit nemini. Adjeci hoc insuper ratiocinium: quod, uti revelavit Dominus, & arcta & gravis via est, quæ ducit ad regnum cælorum: jam vero arctior est, ut omnes testantur, & gravior ea vivendi ratio, quæ servatur in seculo: videmus etenim monachos placidissimam feliciter sortiri quietem, vitaque curis omnibus absoluta gaudere; seculares contra in vexatione frequenti, & miseriis, atque egestate, mutuasque inter necessitates ac dolores miseram vitam trahere. Porro ad confirmanda, quæ diximus, inquiebam, id argumento est manifestissimo, quod neminem quemquam hac ætate reperire sit inter monachos, aut miraculis insignem, aut futuri providum, aut celebrem, divinisque circumfulgentem splendoribus, si tuam unius sanctitatem exceperis.

[71] [secularis & religiosæ perfectionis discrimen ostendis,] Posteaquam igitur audisset hæc, imperitiæ meæ ignoscens, ait: O fili, Dei numine inspiratus, tuæque studens saluti auctor tibi fui, ut vitam istam abdicares; &, si ita volueris, demonstrabo discrimen, quod inter utrumque, matrimonium videlicet ac cælibatum intervenit, neque id ex Patrum dumtaxat oraculis, sed iis etiam rebus utar, quas oculis subjectas habemus. Deinde conditionis utriusque diversitatem aggressus ostendere, luculenter evicit, Doctorum complurium divino spiritu sapientiaque pollentium prolatis sententiis, sublimiorem illustrioremque esse vitam solitariam; & alas pene dixerim, nobis continuo addidit, ac dispicere coëgit omnia, uno solitariæ, ejusque; quam servant angeli, æmulæ vivendi rationis abreptos amore, & jam seculi justitiam spectri instar evanidi reputantes; atque e vestigio perpulit, levissimo Christi oneri, suavissimoque jugo subjectis humeris, victos nos, & nec indecora clade prostratos, ut honesta, pulcherrimaque angelici instituti humilitate gloriaremur.

[72] [Rogatus ab eodem, cordium sibi secreta pateri fatetur.] Lætus hoc facto sanctus Stephanus me interrogat: Jam experientia dedicisti, inquit, quantum utraque discrepent? Cui ego, Didici enimvero manifeste, Pater, aiebam, etiam quanto cælestis vestra illa disciplina superior sit habenda. Restat tamen exiguum quiddam, quod interrogatam velim sanctitatem tuam. Da veniam tamen petulantiæ, & hoc sine, te exorem, ut desiderio meo, ac postulato facias satis, Pater maxime venerande; meæque te accommodans infirmitati, notam facias mihi quam tibi Deus concessit gratiam, & si quidem dono perspicientiæ f ornatus es, ut id ex ore tuo illo audiam, quod spiritu redundat & gratiam spirat, atque ita Deum glorificans, desiderio, tamquam alis instruar, divinorumque charismatum æmulatus altitudinem, tuum vivendi modum tota animi promptitudine arripiam. Hæc elocuto mihi, non abnuens pro sua facilitate, quod quærebatur, respondit: Metas equidem perfectionis nondum attigi: sed cum viris exercitatis, omnique supernorum donorum genere illustribus egi familiariter, eosque oculis hisce contemplatus sum: ad confirmationem vero caritatis vestræ etiam hoc dico, intelligendi munere me divinitus esse donatum, omniumque, quos vel video, vel a quibus interrogor, vel in quos quoquo modo incido, & cogitationes, & arcanos animi motus ex sola consideratione intuituque percipio, & quorumvis tum animi vitia, tum spiritus habeo perspecta; atque hæc quidem, ut præmonui, eo palam feci, quo securus in me, meisque consiliis acquiesceres. Sed age sane, seculo ejusque negotiis expeditus, ad Dominum confugito, habebisque nos ad quælibet adjutores, & defensores in omnibus. Nec multo post recurrens, Deo ac Seni sancto grates agebam, quod eo hortante, dignus essem inventus, qui inter monachos numerarer, gratia Domini nostri Jesu Christi, cui gloria in secula.

[73] Accessit autem illum & alius quidam frater, commendatam multorum sermonibus cum occulta intelligendi, tum prænoscendi futura facultatem hujus Senis exploraturus, [Quod experiri alius quoque volens,] atque his verbis adoritur: Quando non pauci aliqui suis testimoniis asseverant, datum tibi esse ut secreta quæque cognoscas, movit hoc me, Pater sancte, ut huc venirem, certior hac de re fieri omnino desiderans. Da te igitur precibus meis, & hac me in parte convincito; indicans, si potes, mihi, quæ admisi peccata. Cui Senex: Noli tentare, fili, tenuitatem meam multis redundantem peccatis. Videns tamen fratrem jam diu instare obsecrando, subjecit: Siquidem ea causa, ut mox dicebas, huc advenisti, ut, si possim, omnem penitus de me indigno Dei servo, dubitationem eximam tibi; jam id expediam, non mea virtute, sed gratia divina, neque te frustratum dimittam desiderio tuo: hoc unum cedo; unde jubes initium ducere, a teneris unguiculis? An ab ætate media; an ab extrema? At ille: Dic modo, inquit, undecumque libitum est.

[74] Tum vero divinus Senex os spiritu Dei instructum aperiens, [peccata quidem ex eo sua omnia audit; sed nullum curiositatis fructum refert.] enumerare ejus peccata cœpit ordine omnia, signisque eorum ac notis unumquodque propriis circumscribens, & ad horam facile integram audiebatur attente. Copiosissimam igitur veritatis assertionem nactus hic frater, flexis humi genibus deprecatus est Senem, clamitans: Eja, eja; satis enimvero est, satis est, pater: jam certissimum id quidem est mihi, divinis te scatere charismatis. Atque hoc dicto, discessit, Deum nostrum laudans, & Senis occulta quæque penetrantem gratiam, ingentemque palam profitens sanctimoniam. Cum vero jam digressus hic esset, perculsus deifer Senex, quod sensum doloris in eo nullum, nullum advertisset animi motum, in hæc verba prorupit: Quid profecit hic autem? Aut quale animæ remedium tulit? Conscius, & confessus delicta sua, perstitit immotus, & obdurato corde, precationis & sacrificii pro se deposcendi unice securus. Heu temporum nostrorum infirmitatem! heu negligentiam! heu vecordiam nostram! Languidus enimvero hic est admodum, & miserabilis: hominem enim ejusmodi miserum deputare sese oportet, ac lamentari. Verum Deus ille, qui pro omnium vita mortem in cruce secundum humanam naturam sustinuit, quique priori nos e statu in libertatem assertos, altiori, dignos reddidit gloria, illum servet, &, ut est humani generis amantissimus, veniam ei delictorum impertiat.

ANNOTATA D. P.

a Est Aulon, ut habet Theophrastus lib. 9 Histor. Plant. cap. 7, inter Libanum & Antilibanum campus pulcherrimus & amplissimus. Magis autem determinate Sozomenus lib. 7, cap. 15 tractum esse dicit provinciæ Apameorum; in eoque S. Marcellum, de quo ad XIV Augusti agetur, dum celebre templum evertendum curat, comprehensum a paganis ac rogo injectum. Tridui ergo fere itinere aberat a loco, in quo res gesta est, Stephanus.

b Quam celebris S. Sergius maxime in Syria fuerit, colligitur ex notis Baronii ad 7 Octobris. Porro ut alibi aliæ ejus reliquiæ in honore fuerunt; ita & Damascum maxillam aut illius partem translatam fuisse; unde nomen templo factum, puto probabiliter credi posse. Nam vocem Latinam hanc a Græcis quoque usu receptam, docet ex Glossis Basil. Meursius in Glossario: ubi etiam invenies μαξιλάριον pro pulvino: μαξίλα etiam pro alapa accipitur maxillæ impacta. Unde suspicari quis possit ab injuria sancto Martyri a gentilibus irrogata, & in eo templo culoribus repræsentata nomen natum; si hujus rei fundamentum aliquod in historia passionis ejus apud Metaphrasten appareret.

c De hoc monasterio junctaque ei ecclesia fuse Quaresmius Elucid. Terræ sanctæ lib. 6, perger. 6: aitque quarta unius milliaris parte a citerioris. Jordanis ripa abesse, e regione ejus loci, ubi trans Jordanem Christus est baptizatus, illius nunc ruinas ingentes in colliculo cerni: vixisse in eo Zozimum illum, qui S. Mariam Ægyptiacam baptizavit. Vide dicenda ad num. 85.

d εἰς τὰ ἄδυτα, quod licet sacratiorem secretioremque templi partem ex vero antiquorum usu significet, quæ Christianis Græcis τὸ ἄγιον βῆμα, sive ἱερατεῖον; pro sacrario tamen seu sacristia hic accipi clarum est; quo scilicet, peracto sacrificio, ab altari rediens sacerdos recedit, sacris vestibus exuendus.

e Credo Myrensem intelligi, pro obtinenda captivis libertate solitum invocari, propter tres illos tribunos morti addictos, ab eoque in somnis Imperatorem increpante periculo exemptos.

f τὸ διορατικὰν χάρισμα, cui hic sæpe adjungitur velut distinctum το προορατικὸν; quod nempe hoc significet futurorum prænotionem; isto indicetur cognitio absentium, aut eorum, quæ intra animum arcana habentur consilia & cogitationes humanæ.

* deest forte ἁμαρτήματος quid simile.

CAPUT VII.
Varia S. Stephani miracula.

Ὁ͂ὗτος δὲ ὁ ὅσιος Στέφανος, ὡς περὶ ἄλλου διηγούμενος, ἔφη μοι τάδε, ἅ νῦν ὑμῖν ἐξαγορεύσω· κᾀγὼ πέπεισμαι, ὅτι περὶ αὐτοῦ ἦν ἡ διήγησις, ἀλλὰ τὴν μετριοφροσύνην ἀσπαζόμενος, ἑαυτὸν οὐκ ὠνόμασεν· ἀλλ᾽ ὅμως κᾄνθ᾽ ἑαυτοῦ, κᾄνθ᾽ ἑτέρου τυγχάνει, τὸ παράδοξον τοῦ θαύματος ἐξειπεῖν οὐ παραιτήσομαι πρὸς ὠφέλειαν τῶν ἐντυγχανόντων, μάλιστα παρὰ τῆς ἀψευδοῦς καὶ ἀξιοπίστου τοῦ Γέροντος ἀκούσας φωνῆς, ἧς ἀκροατὴς ἐγενόμην, οὕτως λεγούσης· Ὅτι γέρων τις ἦν κατὰ τὸν αἰγιαλὸν τῆς νεκρᾶς θαλάττης τὴν Τεσσαρακοστὴν ἐκτελῶν, ᾥ τινι δύο προσεληλύθασιν ἐρημῆται, τὰς βοτάνας βοσκόμενοι, τὸν Θεὸν ἱκετεύσαντες μηδαμῶς ἀπ᾽ αὐτῶν τὴν τοῦ Γέροντος ἀποκρύψαι ἀρετήν. Τὴν συνὴθη οὖν εὐχὴν ποιησάμενοι, καὶ πνευματικάς τινας ὁμιλίας διεξελθόντες, τὸν γέροντα ἐκεῖνον συμπεριπατῆσαι ἠξίουν οἱ δύο ἐρημῆται, ἕως τοῦ αἰγιαλοῦ τῆς νεκρᾶς θαλάσσης. Ἔνθα παραγεγονότων αὐτῶν, ὁμοῦ λέγουσιν οἱ δύο ἐκεῖνοι τῷ γέροντι· Βουλόμεθα τοίνυν, ὦ πάτερ, τήνδε τὴν νεκρὰν ἐκπεράσαι θάλατταν ἐντεῦθεν ἕως τοῦ ἑτέρου μέρους. Ἀλλὰ παρακλήθητι διὰ τὴν ἀγάπην συνοδεῦσαι ἡμῖν. Ὁ δὲ· Σύγγνωτε τῇ ἐμῇ ἀσθενείᾳ, ὦ πατέρες, ἔφη· ὑμέτερον γάρ ἐστι, καὶ τῶν καθ᾽ ὑμᾶς τελείων, τουτὶ τὸ ἀξίωμα.

[76] Τοῦτον οὖν οὕτως εἰπόντα ἐκ δευτέρου παρακαλοῦντες ἔπεισαν· πεισθέντα δὲ μικρὸν προλαβεῖν ἐκέλευσαν. Σταυρὸν τοίνυν χαράξας, οἷον νομοθέτης Μωσῆς, ἐπὶ τῶν ὑδάτων ἐβάδισεν, τοὺς τάρσους μόνον ἐν τοιαύτῃ πολυβάθει θαλάττῃ βόλους χαλκέους ἔχων. Ὡσεὶ οὖν σαγιτοβόλον, ἢ ὀλίγον πλέον, ἐπὶ τῶν ὑδάτων βαδίζοντα θεασάμενοι ἐκεῖνοι, ἐφώνησαν αὐτῷ ἐνομαστὶ λέγοντες· Στραφοῦ, πάτερ, πρὸς ἡμᾶς, στραφοῦ. Αὐτῷ δὲ στραφέντι πάλιν ἐπὶ τῶν ὑδάτων πέζευοντί φησιν ἡ σελασφόρος τῶν ἀναχωρητῶν δυάς· Πεπληροφόρηκεν ἡμᾶς ἡ ἄφατος τοῦ Θεοῦ ἀγαθότης περί σου, πάτερ ἅγιε, ἀλλ᾽ ἅγε, εὐχὴν ποιησώμεθα, καὶ παράθες ἡμᾶς τῷ κυρίω. Τὴν εὐχὴν οὖν τοῦ Πάτερ ἡμῶν ἐκτετελεκότων, καὶ ἀλλήλους ἀσπατικῶς περιφύντων, ἡ μὲν σημειοφόρος τῶν ἀναχωρητῶν ζυγὴ τῶν θαλαττίων ὑδάτων ἐπέβη, τὸν σταυρὸν τυπώσασα. Ὁ δὲ Γέρων ἑωρακὼς ταῦτα, τὴν ἀπειροδύναμιν τοῦ Θεοῦ ἐδόξασε μεγαλειότητα, καὶ ἐπὶ τὸ ἀνέκαμψε σπήλαιον, τὴν τῶν δύο ἀναχωρητῶν θαυμάζων ἁγιότητα· καὶ ταῦτα μὲνὲν ὁ παθοκτόνος καὶ ἰαματοφόρος, ὡς περὶ ἄλλου, εἰς δόξαν τοῦ ὑπερενδόξου Θεοῦ διηγήσατο.

[77] Ὅπερ δὲ πᾶσι γνωστὸν, καὶ ὑπὸ πολλῶν μαρτυρούμενον πεποίηκε θαῦμα, ἐρῶ. Τίς ποτε τῶν πολιταρχῶν καὶ ἐμφανῶν τῆς φιλοχρίστου πολέως Γάζης ἀρξάμενος λωβοῦσθαι, καὶ ὑπὸ τῆς ἱερᾶς νόσου διεφθάρθαι, προσέφυγε τούτῳ τῷ θεοφόρῳ Γέροντι, ἐν τῇ Μεγίστῃ Λαύρᾳ τότε διάγοντι· καὶ προσπεσὼν τοῖς ποσὶν αὐτοῦ, δεήσεις ἰκανὰς προσεβάλλετο, λέγων· Ἐλέησόν με, δοῦλε τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με, καὶ εὖξαι τῷ Θεῷ σου, τῷ τῶν ἀμηχάνων νόσων ἰατρῷ, ἰάσασθαί με ἐκ τῆς ἱερᾶς ταύτης νόσου· πλείστοις γὰρ προσέφυγον ἰατροῖς, καὶ οὐδείς με τούτων ἰάσασθαι τῆς λωβότητος ἐξίσχυσεν· ἀλλὰ πάντες τὴν ἐμὴν θεράπειαν ἀπέγνωσαν· ὅθεν καταλείψας αὐτοὺς, πρός τινας ὀνομαστοὺς μοναχοὺς πεπόρευμαι, τῆς αὐτῶν δεόμενος βοηθείας· ἀλλ᾽ οὐδέν μοι μᾶλλον ἐκείνων τῶν ἰατρῶν ἔφησαν· ἀλλὰ πάντες τὴν ἐμὴν ἀπηγόρευσαν ἴασιν, λόγοις μόνον τὴν σαρκικὴν τηκεδόνα τὴν τε ψυχικὴν ἀλγηδόνα παραμυθούμενοι. Διὸ τοιγαροῦν ἐγὼ ἀπαραμύθητος καὶ κατώδυνος μόνῳ τῷ Θεῷ, καί σοι προσέφυγον, πεπιστευκὼς, ὅτιπερ ὃ ἂν θελήσῃς ἐκ τοῦ Θεοῦ σου, γενήσεταί σοι. Οὐκοῦν ἐλέησόν με, καὶ τὴν ἐμὴν ὀδύνην, ἣν ἰατρικὴ τέχνη καὶ πᾶσα ἀνθρωπεία μηχανὴ ἀπεῖπε, τὸν Θεόν σου θεραπευθῆναι δυσώπησον· εἰ γὰρ καὶ ταύτην πατρόθεν κεκληρονόμηκα, καὶ πολλοὶ τῶν ἀγχιστέων ἐσχήκασι, καὶ οὕτως, ὡς ὁρας, Ἅγιε, τοὺς ἄκρους τῶν ποδῶν δακτύλους ἠφάνισμαι, καὶ τῶν τριχῶν τῶν ὀφρύων, καὶ βλεφάρων, καὶ τοῦ ἀνθερεῶνος ἐστέρημαι, καὶ πᾶσαν τὴν ὄψιν λελώβημαί τε καὶ βέβρωμαι, ἀλλ᾽ ἀδυνατεῖ τῷ Θεῷ οὐδέν.

[78] Ὁ δὲ Γέρων ἀποκριθείς· Καὶ ἀληθῶς οὐδὲν ἀδυνατεῖ τῷ Θεῷ, φησὶ πρὸς αὐτὸν, ἀλλὰ τὰ πάντα ὑποτάσσεται τῇ παντοκρατορικῇ αὐτοῦ βουλήσει, καὶ τὴν θέλησιν τῶν φοβουμένων αὐτὸν καὶ πίστει δεομέννων αὐτοῦ πληροῖ. Διὸ θάρσει, ἄνθρωπε, θάρσει· ἰαθήσῃ γὰρ καὶ σωθήσῃ, καὶ τῆσδε τῆς φαινομένης τοῖς ἀνθρώποις ἀνιάτου περιεχούσης σε νόσου μετ᾽ οὐ πολλὰς ἡμέρας διὰ πολλοῦ τοῦ τάχου καθαρισθήσῃ. Καρτέρησον τοίνυν, καὶ τοῖς ἡμετέροις παράμεινον μαθηταῖς ἐν τῷ κελλίῳ, καὶ πρὸς τὴν ἡμετέραν σχόλασον πενιχρότητα καθ᾽ ἡμέραν ἐν τῷ ἡσυχαστηρίῳ. Ταῦτα μὲν, ἐμπλησθεὶς προβλεπτικοῦ χαρίσματος ὁ θεοφόρος Γέρων, ἔφη. Ὁ δὲ φιλόχριστος ἀνὴρ κατὰ τὴν ἐπιταγὴν αὐτοῦ πεποίηκε, κατ᾽ ἑκάστην ἡμέραν πυκνοτέρως σχολάζων αὐτῷ, τῷ τῶν ὅλων δὐεργέτῃ καὶ μόνῳ σωμάτωντε καὶ πνευμάτων ἰατρῴ, Ἰησοῦ Χριστῷ τῷ ἀληθινῷ Θεῷ, ἐκτενεστέρας ὑπὲρ τῆς τελείας ἰάσεως αὐτοῦ καὶ σωτηρίας προσάγοντι δεήσεις, καὶ πᾶν τὸ σῶμα αὐτοῦ χρίοντι ἐλαίῳ σὺν ὕδατι ἀπ᾽ ἄκρων τριχῶν ἕως τοῦ πέλματος τῶν ποδῶν, ἕως ὅτου οὐρανόθεν ὁ Θεὸς μετ᾽ ὀλίγας ἡμέρας διὰ τῆς τοῦ θεοφόρου Γέροντος πρεσβείας ἐπισκεψάμενος αὐτὸν, τὰ ἐπίδηλα ὑγιεινὰ τεκμήρια ἐνεδείξατο, γνωρίσας τῷ γνησίῳ δούλῳ καὶ θεραπευτῇ περὶ τῆς τελείας αὐτοῦ θεραπείας.

[79] Ὅντινα μετ᾽ ἕπειτα προσκαλεσάμενος ὁ θαυμασιώτατος Γέρων, τῷ Θεῷ προσενέγκας ὑπὲρ αὐτοῦ τὴν ὑπερφυῆ καὶ ζωωτόκον, θείαν, καὶ ἀναίμακτον θυσίαν, κάτωθεν τοῦ θυσιαστηρίου βήσσας μεστώσας ὕδατος καὶ ἐλαίου, οἷς ὅλον αὐτὸν ἀλείψας ταῖς ἑαυτοῦ ἀγναῖς παλάμαις, σῶον καὶ ὑγιῆ καὶ κεκαθαρμένον ἀπὸ τοῦ πάθους, πλήν τινων οἰδημάτων ἐν τοῖς μηροῖς καὶ ταῖς κνήμαις λελημμένων, ἀπέλυσεν, ἐκ τοῦ ἁγιαστικοῦ ἐλαίου βραχύ τι ἐφοδιάσας αὐτὸν, καὶ εἰπών· Πορευθῇς ἐν εἰρήνῃ καὶ χαίρων, ὅταν κατὰ τὴν ὁδὸν τόνδε τὸν τόπον καταντήσῃς, τῷ ὑποζυγίῳ καταβὰς ἄλειψον ἐν τούτῳ τοὺς μηροὺς καὶ τὰς κνήμας, ὅτι δὴ ἐκεῖθεν ἐλθόντος σου ἐπὶ τόνδε τὸν τόπον, ἀπαῤῥαγήσονται ἐξαιφνῆς, ὅσα ἔχεις, οἰδήματα, καὶ ἀφανῆ γενήσονται· καὶ ὄψει τὴν ἀνέκφραστον τοῦ Θεοῦ δεσπσοτείαν, καὶ τὴν περί σε γενομένην ἄφατον ἀγαθότητα· τελείως γὰρ θεραπευθήσῃ, καὶ καθαρισθήσῃ, καὶ σώοις ποσὶ βαδίσεις. Ταύτην οὖν τὴν ἐντολὴν τοῦ θεοφόρου Γέροντος φυλάξας ὁ φιλόχριστος ἀνὴρ, ἔχρισε τοὺς ἑαυτοῦ μηροὺς καὶ τὰς κνήμας, καταλαβὼν τὸν ὁρισθέντα χῶρον, καὶ μετ᾽ ἔπειτα ἐκεῖθεν ἀπάραντος αὐτοῦ καὶ τὸν ἐφθακότος προδηλωθέντα τόπον, κατὰ τὴν τοῦ θεσπεσίου Γέροντος πρόῤῥησιν διηνοίχθησαν πάντα τὰ τραύματα, καὶ ὑγιεῖς κατεστάθησαν οἱ μηροὶ καὶ αἱ κνἠμαι, καὶ ποσὶν ἐῤῥωμένοις ἐβάδιζεν.

[80] Ὦ τῆς παραδόξου ἀθρόας μεταβολῆς! πολλάκις γὰρ, δύο ἀνδρῶν ἐκατέρωθεν ἐοειδόντων καὶ στηριζόντων αὐτὸν, τοῖς ποσὶ μόγις τὴν γῆν πατῶν ἐπέζευε· διὰ δὲ τῆς τοῦ μεγάλου Γέροντος ἱκετείας ποσὶν ἀτρόμοις καὶ ἰσχυροῖς ὥδευε. Καὶ τί δεῖ με τὰ πολλὰ λέγειν; Ὅλος καθαρὸς, ὅλος ὑγιὴς, ὅλος ὡραῖος ἀπεδείχθη, μηδενὸς ἴχνους, μηδὲ βραχυτάτης οὐλῆς ἑλκούσης ἀπολειφθείσης, εἰς τὰ ἴδια ἀποκατεστάθη γεγηθώς. Τοῦτον ἰδόντες οἱ οἰκεῖοι, καὶ οἱ συγγενεῖς, καὶ οἱ φίλοι καὶ συμπολῖται Γαζαῖοι, πάντες ἠγάσθησαν ἐκθαμβηθέντες περὶ τῷ ξένῳ καὶ παραδόξῳ τοῦ θαύματος· καὶ ἰδοὺ μέχρι τῆς δεῦρο ἡμέρας τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι ζῆ, λίαν ὑπάρχων φιλομόναχος, ὅπερ οὐκ ἦν τὸ πρῶτον, ἀλλὰ μᾶλλον μισομόναχος, διὰ παντὸς κατακρίνων τοὺς μοναχοὺς, καὶ κατηγορίαις καθυποβάλλων αὐτοὺς ἀλόγοις. Ἔστι δὲ φιλόπτωχος ἅμα καὶ φιλόξενος, ἅπαντας ἐκπλήττων οὐ μόνον τοῖς ἀθρόοις αὐτοῦ βελτίστοις τρόποις, ἀλλὰ καὶ πάσαις ταῖς σωματικαῖς ἀρεταῖς, κάλλειτε καὶ ὑγείᾳ, ῥώμῃτε καὶ ὡραιότητι, ὁμολογῶν τὴν τοῦ Θεοῦ χάριν, καὶ κηρύττων τὸ ἔλεος· τήν τε τοῦ ἁγίου Γέροντος οὐ κρύπτων εὐεργεσίαν, ἀλλὰ δὴ καὶ διὰ παντὸς εὐφημῶν αὐτὴν, καὶ τὴν ἀρετὴν ἐκθειάζων· ὅθεν καθ᾽ ἕκαστον ἔτος οὐκ ἔληξεν ἔρχεσθαι πρὸς αὐτὸν, τῷ Θεῷ τε καὶ αὐτῷ τὴν εὐχαριστίαν ἀπονέμων, καὶ τὴν ὀφείλουσαν αὐτῷ παρ᾽ ἑαυτοῦ τιμὴν ἐπιγινώσκων, καὶ εὐλωγίαν τινὰ τῷ Θεῷ τε καὶ αὐτῷ καρποφορῶν πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ἐν σαρκὶ σωῆς τοῦ ἁγίου γέροντος Στεφάνου, ὃν ὁ Θεὸς ἐδόξασε, καὶ διαφόροις κατεκόσμησε χαρίσμασιν.

[81] Οὗτος γάρ ποτε ὁ θαυμαστὸς καὶ μέγας Γέρων εἶχέ τινα μαθητὴν Σύρον, ἀββᾶν Σάβαν καλούμενον, πρεσβυτηρίου βαθμὸν ἐπέχοντα, χήραν κεκτημένον μητέρα, ἀπ᾽ αὐτοῦ τριῶν ἡμερῶν ὁδὸν ἀπέχουσαν, ἥτις αὐτῷ πολλάκις ἐδήλου, ποτὲ μὲν εὐεκτοῦσα, ποτὲ δὲ σωματικοῖς συνεχομένη νοσήμασιν, εἰς ἐπίσκεψιν αὐτῆς παραγενέσθαι. Βουλόμενος δὲ τὴν μητρικὴν ἐκτελέσαι μήνυσιν, ἐκωλύετο ὑπὸ τῆς ἀρίστης τού θεοφόρου ἐπιστάτου βουλῆς. Μετὰ οὗν τινα χρόνον τῆς μητρὸς αὐτοῦ ἀῤῥωστίᾳ περικειμένης, καὐτῷ πρὸς ἑαυτὴν ἐλθεῖν συνήθως μηνυσάσης, πορευθεὶς πρὸς τὸν θεοφόρον ἐπιστάτην, εἶπεν· Πανάγιε πάτερ, δεδήλωκέ με ἡ κυρία μου ἡ μεγάλη ἀπιέναι πρὸς αὐτὴν, ἐπειδὴ νόσῳ συνέχεται, ἀλλ᾽ εἰ κελεύει ἡ ὑμετέρα ἐπιστατικὴ ἁγιωσύνη, ἐπινευσάτω, ὅπως ἀπέλθω ἐπισκεψόμενος αὐτήν. Πρὸς τοῦτον δὲ ἀποκριθεὶς ὁ θαυμάσιος Γέρων ἔφὴ· Ναὶ τέκνον, πορεύου, καὶ τὴν σὴν εὔφρανον γεννήτριαν.

[82] Ὁ δὲ μαθητὴς ἐπὶ τῇ ταχίστῃ ἐπινεύσει τοῦ ἐπιστάτου θαυμάσας ἔφη· Διὰ τί, πάτερ, διαφόρως αὐτῆς μηνυσάσης παραγενέσθαι, καὶ ἡμῶν αἰτησαμένων τὴν σὴν παρὰ τοῦτο κέλευσιν, οὐκ εἴας ἡμᾶς, λέγων τὴν μὲν ὁδὸν ἀσύμφορον εἶναι, καὶ τὴν ἐπίσκεψιν οὐκ ἀναγκαίαν· τὴν δὲ μητέρα μηδὲν δεινὸν πεπονθέναι, ἀλλ᾽ εὖ ἔχειν, εἰ καὶ ἔνιοτε ἐν ἀῤῥωστείαις διέκειτο, ἠρεμεῖν δὲ ἐν τῇ μεγίστῃ Λαύρᾳ συνεβούλευες ἡμῖν, καὶ τοὺς τοιούτους κατευνάξειν λογισμούς· νῦν δὲ ἀπελθεῖν καὶ εὐφράναι αὐτὴν προθύμως ἐκέλευσας; Ὁ δὲ Γέρων ἀποκριθεὶς ἔφη πρὸς αὐτόν· διὰ τοῦτο προφρόνως ἐκέλευσά σε, ἐπειδὴ βεβαρυμένη λίαν ἐστὶ τοῖς νοσήμασι. Οὐκοῦν πρόφθασον αὐτὴν τάχιστα· μέλλει γὰρ ἐν ᾗ καταλαβεῖς ἡμέρᾳ γνωρίζειν σε, καί τινα διαθήκην ποιήσασθαι πρός σε. Ἀλλ᾽ ὅσα ἂν ἐπηρωτῆσαι βούλει, εὐθέως ἐκτὸς πάσης ὑπερθέσεως λεπτομερῶς αὐτὴν ἐπηρώτησον· ἐπειδὴ τῇ ἐπαύριον ἡμερᾳ οὐκ ἔτι σε γνωρίσει, οὔτε μὴν παντελῶς σοι λαλήσει. Πορευθεὶς οὖν οὗτος ὁ ἀββᾶς Σάβας ὁ τοῦ θεοφόρου Γέροντος μαθητὴς, εὗρε τὴν μητέρα αὐτοῦ νοσοῦσαν δεινῶς· ἥτις εὐθέως μὲν κατιδοῦσα, χαρμοσύνης ἐπληρώθη, ἐχεφρόνως αὐτὸν γνωρίσασα, καὶ διατιθεμένη αὐτῷ τὰ καταθύμια. Τῇ δὲ ἐπαύριον κατὰ τὴν τοῦ Γέροντος πρόγνωσιν, πάντας ἀγνοήσασα, μετέστη πρὸς τὸν κύριον, τὸν ζωῆς καὶ θανάτου δεσπόζοντα, ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας.

[83] Ἄλλος δέ τις μοναχὸς, εὐλαβὴς καὶ τῶν ἐν ἀξιοπιστίᾳ μεμαρτυρημένων, διηγούμενός μοι ἔφη οὕτως· Τὸν μονήρη βίον ὁ τάλας ἐγὼ ἐν τῇ εὐαγεῖ μονῇ τοῦ Καστελλίου μετηρχόμην, καί τις συνυπῆρχεν ἀδελφὸς οὐ προσέχων τῇ αὐτοῦ σωτηρίᾳ, καὶ τῆς μοναχικῆς ἀμελῶν πολιτείας, καὶ τῆς τῶν πατέρων καταφρονήσας ἀγγελικῆς εὐταξίας, ὥστε ἐξώκιλεν εἰς αἰσχροτάτην ἀπόγνωσιν, καὶ τὸ μοναχικὸν παντάπασιν ἀποδύσασθαι σχῆμα ἠθέλησεν· πορευθεὶς γὰρ εἰς τὴν Ἁγίαν πόλιν ἠβουλήθη πορευθῆναι ἐπὶ τὴν ἰδίαν πατρίδα, κᾀκεῖσε τὸ κοσμικὸν περιβάλλεσθαι ἔνδυμα. Ὡς οὖν ἐνόησε περὶ τῆς τούτου ἀπὸ τῆς μονῆς ἀναχωρήσεως ὁ συμπαθέστατος γέρων Στέφανος, διάγων τότε κατὰ τὸν καιρὸν τῆς Τεσσαρακοστῆς ἐν τοῖς τοῦ Καστελλίου σπηλαίοις, καὶ μετακαλεσάμενός με ἔφη· Προθυμήθητι ἀδελφὲ, καὶ ἄπιθι, καὶ ἄγαγέ μοι τὸν ἀναχωρήσαντα πνευματικὸν ἀδελφόν σου ἀπὸ τῆς ἁγίας πόλεως· οἶδα γὰρ ὅτι πεισθήσεταί σοι. Ἁπελθὼν οὖν κατὰ τὴν τοῦ Γέροντος προσταγὴν ἤνεγκα πρὸς αὐτὸν τὸν τῆς μονῆς ἀποδράντα ἀδελφόν. Τούτῳ δὲ παραγεγονότι φησὶν ὁ θεοφόρος Γέρων· Διὰ τί, ὦ τέκνον, τῆς σαυτοῦ καταφρονεῖς σωτηρίας, καὶ ταυτησὶ τῆς ἀγγελικῆς ἀποφεύγεις πολιτείας, καὶ ἐπὶ τὸν πρότερον ἔμετον παλινοστῆσαι θέλεις, καὶ τοῖς κοσμικοῖς ἐγυλινδεῖσθαι βορβόροις; Οὐκ οἶδας, ὅσοι γεγόνασιν ἀπὸ τοῦ μοναχικοῦ τάγματος τῆς ἐκκλησίας φοστῆρες καὶ θαυματουργοὶ, καὶ θαυμαστοὶ, καὶ μεγάλοι, καὶ ἀρχιποιμένες;

[84] Τοιούτοις οὖν διδάγμασι καὶ γραφικαῖς νουθεσίαις τοῦτον θεασάμενος μὴ πειθόμενον, ἀλλ᾽ ἔτι τῇ πρὸς τὸν κόσμον ῥοπῇ νεύοντά τε καὶ ἐγκύπτοντα, τοῖς σατανικοῖς ἠττημένον ἐνθυμήμασιν, ἔλαβεν σανίδα μικρὰν, σπιθαμῆς καὶ ἡμίσεως μῆκοστε καὶ πλάτος ἐσχηκυῖαν, καὶ ἀμφοῖν ἡμῶν θεωρούντων, τίθησιν αὐτὴν ἐπὶ πετρώδους τινὸς τόπου τοῦ ἰδίου σπηλαίου, πάνυ κατωφεροῦς καὶ ὁλισθηροῦ πεφυκότος, ὅπη μονονουχὶ οὔτε χνοῦς οὔτ᾽ ἔτι κάρφος ἐπισταίη ἂν, κᾀκεῖ στήσας αὐτὴν ὀρθὴν, καὶ οὐδαμῶς κεκυφυῖαν, φησὶ πρὸς αὐτὴν οὕτως· Εὐλογητὸς κύριος, στῆθι· καὶ παραυτὰ παραδόξως, οἷα ψυχῆς τελοῦσα λόγῳτε καὶ αἰσθήσει τετιμημένης, ἡ ἄψυχος ἅμα καὶ ἀναίσθητος σανὶς ἔστη τῷ λόγῳ τοῦ ἁγίου Γέροντος, ὃς ἅλας κομίσας ἐπέθηκεν αὐτῇ, καὶ οὕτως ἠρτημένη τριῶν ἐπέμεινεν ἡμερῶν. Ἀγασθεὶς τοίνυν ἐπὶ τούτῳ τῷ ξένῳ θαύματι καὶ ἔκθαμβος γενάμενος ὁ ἀδελφὸς, κλίνας τὰ γόνατα, παρὰ τοῦ Γέροντος ᾑτήσατο συγχώρησιν, καὶ ἕνεκεν τῆς αὐτοῦ ὑπομονῆς ἐπικουρίαν καὶ ἔντευξιν. Ἐπευξάμενος οὖν αὐτῷ ἅμα καὶ εὐλογήσας, καὶ σωτηρίοις περιθωρακήσας παραινέσεσιν, ἑδραῖον αὐτὸν καὶ τῇ μοναχικῇ πολιτείαι πάγιον ἀπέλυσεν, καὶ νῦν χαριτι Θεοῦ καὶ εὐχαῖς τοῦ ὁσίου Γέροντος ζῆ καὶ ἐν πολλῇ καταστάσει, καὶ καλῇ πολιτείᾳ διάγει, καλῶς προσέχων ἑαυτῷ καὶ τῇ σωτηρίᾳ ἑαυτοῦ ἐπιμελούμενος.

[85] Ἄλλο δέ σοι μέγα διηγήσομαι θαῦμα· ἀπῆλθον γάρ ποτε σὺν τούτῳ τῷ θαυμασίῳ Γέροντι ἐπὶ τὸν Ἰορδάνην ποταμὸν σὺν ἑτέροις τισὶ τῶν μοναχῶν, κᾀκεῖσε παραγεγονότες ἐπεθυμήσαμεν ἐν τῷ ναῷ τοῦ σωτηριώδους Βαπτίσματος προσεύξασθαι, ἔνθα ὁ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς πᾶσαν τὴν βρότειον οὐσίαν ῥύπου παντὸς ἐγκαθάρας, τὰς τοῖς ὕδασιν ἐμφωλευούσας κατέθλασε δρακοντείας κάρας, καὶ τούτου χάριν παρακεκληκότες τὸν Γέροντα πεπείκαμεν. Ὡς οὖν προσηγγίσαμεν, ἔφημεν αὐτῷ· Εἰ κελεύει ἡ σὴ ἁγιότης, πορευέσθω εἷς ἐξ ἡμῶν ἐπὶ τὴν ἄνω κειμένην τοῦ Προδρόμου μονὴν, τὴν τοῦ ναοῦ ἐνέγκαι κλεῖδα, κᾀυτὸν τὸν παραμονάριον· εἰ μὴ γὰρ ἐκεῖνος ἔλθῃ, τῆς κλειδὸς ἀχθείσης, οὐδὲν ἀνύσομεν· δυσκόλως γὰρ καὶ μόλις ἀνοίγεται ἡ μανδαλὶς, οὐχ ἅπαξ γὰρ ἐπειράθημεν αὐτῆς. Ὁ δὲ σημειοφόρος Γέρων πρὸς ἡμᾶς ἔφη· Οὐκ ἀνάγκη ἡμᾶς, ἀγαπητὰ τέκνα, σκυλθῆναι ἐκεῖ· ἀλλὰ δεῦτε μόνον, καὶ εἴη τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ταῦτα οὖν εἰπόντος αὐτοῦ, ἐπορεύθημεν, καὶ παρὰ τὴν θύραν στάντων ἡμῶν, εὐχὴν πεποιηκὼς, καὶ τρὶς τὰ γόνατα κεκλικὼς, καὶ τὴν πύλην σταυροτύπῳ σημείῳ ἐσφραγικὼς, καὶ τὴν μανδαλίδα ἄκροις δακτύλοις ἁψάμενος, παραχρῆμα τὴν θύραν ἀνέῳξεν

[86] Εἰςβάντες οὖν, καὶ εὐξάμενοι, ἀνεκάμψαμεν, χαριστηρίους τῷ Θεῷ ἀναπέμποντες ὕμνους, καὶ τὴν τοῦ Γέροντος ἐκθειάζοντες χάριν, δι᾽ ἧς πλειστάκις τὰς τοῦδε τοῦ ναοῦ πύλας ἀνέῳξεν, ὥς τινες πιστότατοι διηγήσαντο ἡμῖν· ἀεὶ δὲ, τῆς Τεσσαρακοστῆς πληρουμένης, δι᾽ αὐτοῦ τὴν ἐπάνοδον ἀπὸ τῆς ἐρήμου νυκτὸς ἐποιεῖτο ἕνεκεν εὐχῆς· ὅθεν οἱ κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν τοῦ θεοσεβοῦς ναοῦ παραμονάριοι πεφυκότες, πλειστάκις αὐτὸν θεασάμενοι αὐτομάτως εἰσελθόντα νυκτὸς, ᾡήθησαν αὐτὸν εἶναι τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν πρόδρομον, ἄχρις ἄν τις ἔνδοθεν τοῦ ἀξιοσέπτου ναοῦ κατὰ τὴν θύραν ὑπνώσας τούτου τοῦ ἁγίου Γέροντος κατὰ μὲσον νύκτα ἀνοίγοντός ποτε τὰς πύλας, ἐξανέστη ἔκθαμβος γενόμενος, καὶ οἰόμενος τὸν ἅγιον Ἰωάννην αὐτῷ φανῆναι, καὶ εὐλογηθῆναι παρ᾽ αὐτοῦ ἐδυσώπει, καὶ περιφὺς τὰ ἴχνη αὐτοῦ ἐγνώρισε τὴν θεοειδῆ αὐτοῦ μορφὴν καὶ εἰδέαν, καὶ τὴν φωνὴν, καὶ τεθαυμακὼς ἐπὶ τούτοις, καὶ πληροφορηθεὶς εἶναι αὐτὸν τῶν ὅσιον Στέφανον, ἐπὶ τοῦτο τῷ Θεῷ δόξαν ἀνέπεμψεν τῷ καταξιώσαντι αὐτῷ τῆς τοῦ Γέροντος τυχεῖν εὐλογίας.

[Cum duobus sanctis anachoretis congressus,] Ipse hic sanctus Stephanus, quasi de alio aliquo sermo esset, ea retulit mihi, quæ jam vobis ego dicturus sum; & mihi quidem persuasum est, narrationem non nisi ad ipsummet pertinuisse; sed modestiæ studio nomen suum reticuit. Quidquid sit; sive illum, sive alium spectet, miram prodigii speciem non pigebit afferre, in eorum utilitatem, quibus hæc legere contigerit, eoque vel maxime, quod illam ex veridico, ac fidem cujusvis promerito Senis ipsius ore exceperim, cui attentus adstabam, cum diceret; Senem fuisse quempiam, qui Quadragesimam in littore maris Mortui exigeret, ad quem duo quidam adierint eremitæ, solis vescentes oleribus, Deum antea comprecati, ne latere ulla ratione se pateretur Senis virtutem. Itaque finitis, quæ fundi consueverant, precibus, habitisque spiritualibus nonnullis colloquiis, orant senem illum ambo anachoretæ, secum ut ambulet ad littus usque maris Mortui. Cum eo ventum esset, uterque sic pariter senem alloquitur: In animo nobis est, o pater, mortuum hoc mare hinc usque in adversam partem trajicere. Sed per amorem tuum sine te adduci ut pergas una nobiscum. At ille: Ignoscite, inquit, o patres, infirmitati meæ: hæc etenim tanta dignitas vobis, vestrique sanctitate similibus, proprie competit.

[76] [super aquas maris Mortui ambulat.] Hæc locutum secundis adorti precibus permoverunt: cum jam in sententiam eum suam adduxissent, præire jubebant aliquantulum. Signo igitur crucis munitus, velut alter legislator Moyses, super aquas gradiebatur, solis plantis in tanta maris altitudine pro cratibus validissimus utens. Isti ergo sic eum, ad usque teli jactum, aut paullo etiam longius, super undas progredientem intuiti, eum nomine compellantes, inclamant, ingeminantque: Redi, pater, redi ad nos. Revertenti super aquas autem denuo ac quasi solidas incedenti anachoretarum par illustre dixit: Opinionem de te nostram, sancte pater, ineffabilis Dei benignitas comprobavit: sed agedum, comprecationem ordiamur, & commenda nos Domino. Finita ergo oratione Dominica a, postquam se mutuo salutando complexi essent, par illud anachoretarum, miraculis nobile, cruce se signans marinos super fluctus digressum est. Quod senex ubi vidisset, glorificavit omnipotentem Dei majestatem, & anachoretæ utriusque sanctitatem admirans, ad speluncam reversus est. Atque hæc, tamquam de alio ad Dei, omnium laudes transcendentis, gloriam narrabat ægritudinum depulsor ille, instauratorque sanitatum.

[77] Sed jam illud recensendum est mihi, quod vulgo notum, ac frequenti probatum teste prodigium perpetravit. [Nobilis Gazensis sacro morbo laborans ad Sanctum confugit,] Unus aliquis ex optimatibus ac perillustribus Gazensis, Christo dilectæ, civitatis, male habere cœperat, & morbo sacro cruciari: quando ad Senem hunc deiferum confugit, tum in Maxima Laura versantem: ejusque advolutus pedibus, multa supplicatione fatigabat eum, dicens: Miserere mei, serve Dei, miserere mei, ac Deum tuum, morborum incurabilium medicum, interpella, ut sacro hoc me morbo levet: nam ad medicos recurri plurimos, neque eorum quisquam hac peste liberare me potuit: sed remedium meum fugit universos; quare, missis illis, ad celebres quosdam monachos me contuli, opem eorum efflagitans; sed hi nihilo plus mihi dixerunt, quam isti medici; imo medelam omnes negaverunt mihi, corporis tabem, & afflictionem animi solis lenire verbis contenti. Hac itaque de causa ad Deum solum, atque ad te, destitutus omni solatio, ac mœrore confectus accurri, confisus quidquid a Deo tuo poposceris, id omnino factum iri. Mei igitur te misereat, ac doloris mei, quem ars omnis medica, & industria humana deposuit, Deumque tuum obsecra, ut faciat medicinam: nam licet illum a majoribus quasi hereditarium acceperim, multique ex propinquis meis eo laborarint, & ita, uti vides, Vir sancte, summi pedum digiti arrosi mihi sint, & palpebris & superciliis, ac mento defluxerint pili, faciesque deformata exedatur; Deo tamen nihil est impossibile.

[78] Ad hæc Senex: Sane, inquit, quod virtutem Dei exsuperet, nihil est: sed in omnipotenti ejus voluntate cuncta sunt posita, [eumque frequentans curatur:] & voluntatem timentium & cum fide invocantium se, ipse adimplet. Quam ob rem, confide, o homo, confide; convalesces enim & liberaberis, atque hac ipsa tabe, qua laboras, quæque hominibus apparet immedicabilis, non post multos dies purgaberis quam citissime. Patienter igitur sustine, & apud discipulos nostros in cella subsiste, atque ad tenuitatem meam frequentans accede quotidie in hesychasterio. Atque hæc quidem ait deifer Senex præscientiæ gratia plenus. Vir autem ille Christi amans, fecit prout jussus erat, frequenter ei per dies singulos sese sistens, quando ille universorum muneratori, ac soli corporum animorumque medico Christo Jesu, vero Deo, prolixas ad perfectam valetudinis ejus restitutionem, salutemque obtinendam fundebat preces, totum ei corpus a vertice capillorum ad plantam usque pedum oleo simul cum aqua inungens; donec paucis post diebus, Sene deifero deprecante, respiciens eum de cælo Deus manifesta ac salubria dedit indicia, revelata famulo suo fidelissimo ac medico absolutissima ejus curatione.

[79] Eo deinde ad se advocato, ubi Senex per omnem modum admirabilis pro salute ejus, supernaturali, vivifica, divina at que incruenta litasset hostia, [& corporis integram sanitatem adeptus,] & ad pedem altaris aqua & oleo conchas implesset, iisque illum totum propriis suis purisque manibus oblinisset, salvum atque integrum, suaque perpurgatum tabe, si tumores aliquos exceperis in femore ac tibiis protuberantes, dimisit, exiguum quid ei largitus olei consecrati, quo uteretur in itinere, & sic admonens: Vade in pace ac lætus. Quando vero in via ad certum illum locum perveneris, jumento descende, atque ibi femora ac tibias inunge; nam cum illinc abiens locum illum alium attigeris, in ipso articulo quidquid tibi est tuberum erumpet, ac penitus disparebit: & inexplicabile Dei in res omnes dominium videbis, exhibitamque circa te benignitatem, quam assequi verbis nemo possit: prorsus etenim convalesces & mundaberis, integrisque ac sanis pedibus ambulabis. Hoc itaque deiferi Senis mandatum secutus vir pius, femora sibi ac tibias perunxit, ut primum ad locum assignatum devenit; postquam inde porro digressus, locum alterum, itidem ostensum ante, tenuit, rupta sunt juxta vaticini Senis prædictionem omnia ejus apostemata, tum femora tibiæque pristinum in statum restitutæ, persanatisque ipse pedibus discurrebat.

[80] [ipsa quoque vitæ mutatione in melius omnibus est admirationi.] O repentinam stupendamque mutationem! Etenim persæpe accidit, ut a binis viris hinc inde observatus ac sustentatus terram ægre calcans pedibus gressus moveret; sed magni Senis deprecatione id assecutus est, ut firma validaque premeret vestigia. Et quid multa? Totus mundus, sanus totus, totus apparuit formosus, nulla cicatrice, nulla vel minima, quæ carnem exulceraret, relicta vomica, lætus ad sua concessit. Quod ubi domestici, cognati, amici, civesque sui Gazenses conspexere, tam inusitati ac stupendi admiratio prodigii suspensos habuit universos. Et, ecce, quæ Dei gratia est, vivit etiam hodie monachorum egregie studiosus, qualis ante non fuerat; nam eos oderat potius, monachos execratus omnes, & insulsis proscindens calumniis. Nunc vero etiam pauperes juxta atque hospites in delitiis habet, omnesque non optimis solum, quibus abundat, moribus, sed dotibus insuper corporis, forma, valetudine, viribus, atque excellenti decore stupefacit, Dei gratiam agnoscens, palamque profitens misericordiam: neque vero sancti Senis beneficium dissimulat, sed & illud commendat in primis assidue, & virtutem religiosissime veneratur: unde per annos singulos eum invisere numquam omisit, quo grati animi Deo ipsique exhibeat officia, debitamque illi a se venerationem protestetur, ac muneris simul aliquid Deo atque illi afferat: quem modum tenuit, quamdiu superstes fuit sanctus ille senex Stephanus, quem Deus ingenti gloria, variisque de cælo donis ornavit.

[81] [Religiosum alias sæpe a matre visitanda cohibitum,] Nam discipulum aliquando habuit mirificus ac præclarus hic Senex Syrum quemdam (pater Sabas dicebatur) sacerdotio initiatum, cui mater erat vidua, tridui ab eo habitatione sejuncta, quæ, ut modo utebatur bona, modo adversa valetudine conflictabatur, frequenter invitabat eum, ut se inviseret. Cum vero matris denuntiationi parere statueret, saluberrimo deiferi Senis consilio inhibitus est. Itaque aliquanto post a relapsa in morbum parente pro more accitus, sanctum præsulem adiit, & sic affatur: Pater sanctissime, significat mihi magna domina mea, cupere se, istuc ut veniam, quia in ægritudinem inciderit: si ergo sanctitati vestræ, quam uti superiorem veneror, ita videatur, annuat mihi, ut jam abeam eam invisurus. Reposuit illi Senex mirabilis; Omnino, fili, proficiscere, ac matrem recrea.

[82] Miratus promptam adeo concessionem discipulus ait: [præcognito extremæ necessitatis articulo, opportune dimittit.] Nam quid causæ est, pater, quod illa jam toties ad se vocante, nobis facultatem ad hoc tuam postulantibus, eam denegasti, causatus viam difficilem, & visitationem minime esse necessariam; matri vero nihil accidisse gravius, sed bene habere; tametsi quandoque tum ægra decumbebat; securos autem continere nos in Maxima Laura jubebas, atque ejusmodi cogitationibus indormiscere: nunc vero abire, eamque consolari tam benigne imperas? Respondit Senex: Id causæ est, cur ita modo jubeam, quod nunc oppido infirmitatibus opprimitur: quare age, adi eam quam celerrime: nam qua die ad illam venies, agnoscet etiam te, & aliquid testamento legabit. Quidquid scire ex ea cupies, id illam sine mora statim interroga; postridie enim adventus tui neque noscet te, neque verbo amplius uno alloquetur. Profectus ergo pater hic Sabas, deiferi Senis discipulus, matrem invenit gravissime laborantem; at illa statim ut eum conspexit, mirifice delectata est, mente etiam tum sui plane compos agnoscens filium, eique quod libitum erat testamento consignans. Sequenti autem die, quemadmodum jam Senex prænoverat, neminem agnoscens, migravit ad Dominum, vitæ ac mortis arbitrum, cui gloria in secula.

[83] Alius quidam monachus, religiosus ac testatæ vir auctoritatis, hoc mihi retulit in hæc verba: [Monachi desperantis fugam cognoscens, mittit qui eum reducat;] Susceperam ego miser vitam monasticam in sacro Castellii b monasterio; istic una mecum erat frater aliquis de salute sua parum solicitus, nihil pensi habens monasticam disciplinam, angelicique patrum instituti usque adeo contemptor, ut in desperationem turpissimam prolapsus, abjicere jam penitus monachorum habitum statueret: profectus enim in Sanctam civitatem, abire porro meditabatur in patriam, ac vestes istic seculares induere. Ut ergo discessum ejus a nobis intellexit senex Stephanus commiserationis affectu tenerrimus, tum tempus Quadragesimæ in Castellii speluncis exigens, vocato mihi ad se ait: Age, frater, animo nunc esse jubeo prompto atque experrecto: abi, & fugitivum hunc fratrem in spiritu tuum ab urbe Sancta huc reducito ad me: obsequetur tibi, scio. Abeo igitur, & profugum e monasterio fratrem, ut in mandatis acceperam, ipsi adduco. Cum jam coram adesset, sic hominem Senex alloquitur: Cur salutem tuam, o fili, tam parvi facis? Cur angelicam hanc vivendi normam subterfugis? Cur ad priorem vomitum redire festinas, & in seculi sordibus volutari? Ignoras forsitan, ex ordine monastico quam præclara Ecclesiæ prodierint lumina; quam mirifici viri, quam admirabiles, quam magni, etiam principes pastorum?

[84] Cumque animadverteret nihil hunc talibus instructionibus, depromptisque ex sacra Scriptura monitis commoveri; sed pondere adhuc ferri in seculum, [& obstinatum miraculo ad frugem revocat.] & suggestionibus satanicis victum succumbere; tabulam arripit non magnam, sesquipalmo longam ac latam, & utroque nostrum spectante, collocat illam loco aliquo spelæi sui saxoso, admodumque prærupto ac lubrico, ubi vix aut lanugo, aut festuca continere se possit, ibique rectam eam, & neutiquam inclinatam statuens, his ad eam vocibus utitur: Benedictus Dominus; sta: & continuo, quasi animata fuisset, & ratione ac sensu prædita, sic tabula animæ simul & sensus expers ad voces sancti Senis mirabiliter constitit, qui salem afferens superimposuit illi, & sic toto triduo erecta permansit. Perculsus novo hoc miraculo frater ac stupens, demissis humi genibus, veniam sibi a Sene opemque, qua perseverare posset, ac preces flagitavit. Bene igitur precatus ei, ac benedictionem impertitus, salutaribus undequaque armatum cohortationibus, atque in monastica disciplina confirmatum ac solidum dimisit: & vero etiam nunc per Dei gratiam, & sancti Senis patrocinium vitam agit securissimam, & ad omnes virtutis institutique leges exactam, sibi insigniter invigilans, & salutis suæ curam inter primas reponens.

[85] [S. Baptismatis templum clausum signo crucis reserat,] Sed aliud tibi modo prodigium singulare expediam: abibam enim cum Sene hoc mirabili ad Jordanem fluvium cum aliis quibusdam e monachis; quo ubi ventum erat, lubebat in templum salutiferi Baptismatis c orandi causa concedere; ubi Dominus noster Jesus Christus substantiam omnem humanam quocumque inquinamento repurgans, aquis latentia draconum contrivit capita, ejusque rei gratia illuc Senem exoratum pelleximus. Itaque cum jam abessemus prope, Seni dicimus: Si sanctitati tuæ ita videtur, eat unus ex nobis ad sancti Præcursoris monasterium superius istic situm, qui templi clavim afferat, ipsumque adducat paramonarium d: nam nisi ille venerit, allata clave nihil proficiemus; quia difficulter & ægre sera recluditur; uti non semel experti sumus. Reposuit vero nobis prodigiosus Senex: Nihil opus est, filii carissimi, tanto istic nobis incommodo; sed accedite huc modo, & Dei voluntas fiat. Hoc responso accepto, pergimus; dum autem stamus pro foribus, ille, fusa prece, flexisque ter genibus, ac signata in modum crucis janua, summis digitis seram attingens, fores illico reseravit.

[86] Postquam introgressi precandi finem fecissemus, reversi sumus, [prout sæpe alias.] hymnos Deo eucharisticos modulantes, & Senis gratiam religiose suspicientes, per quam ejusdem hujus ecclesiæ valvas, ut ab auctoribus fidelissimis accepimus, sæpissime aperuit: nam, transacta Quadragesima, semper illac ab eremo rediens noctu ad orandum transibat. Unde qui circa tempus illus sacræ hujus ædis custodes agebant, cum eum frequentissime, nullo aperiente, ingressum noctu vidissent, sanctum Joannem Præcursorem eum esse putaverunt, donec aliquis juxta januam intra venerabile templum dormiens, sancto hoc Sene fores sub medium noctis aperiente, assurrexit, pavore correptus ac sanctum Joannem apparere sibi ratus, benedici sibi ab eo precabatur, & complexus pedes ejus agnovit formam illius, divinum quid spirantem, & vultum & vocem, & ad hæc obstupescens, certusque jam ipsissimum esse sanctum Stephanum, Deo gloriam retulit, qui Senis benedictione dignari se voluisset.

ANNOTATA D. P.

a Hinc discimus, quænam illa oratio sit, monachis in accessu recessuque usitata: cujus toties hic & alibi mentio.

b Fuit hoc monasterium ipsi Lauræ S. Sabæ proximum, & sub peculiaris Præpositi cura, ipsius Lauræ Hegumeno, ut videtur, subjectum, a S. Saba ædificatum post Patriarchæ Martyrii obitum, id est post annum 485. Cujus Vita apud Cotelerium num. 27 hæc habet.: Accessit.. Sabas in Castelli seu Castellii collem; qui a Laura viginti circiter stadiis distat ad partem Septemtrionalem, quæ est versus Orientem. Et num. 28: At pater noster Sabas Castellii cœnobio constituto, omne studium in eo adhibuit, ut inibi viros ætate provectos ac in monastica vita excellentes insereret; cumque seculares quosdam, qui mundo renuntiare vellent, admittebat; neque in Castellio, neque in Laura in cellulis eos habitare permittebat, sed parvo cœnobio ad Septemtrionalem Lauræ partem constructo: collocatisque in eo viris gravibus & prudentibus, illic eos, qui renuntiabant, manere jussit … quod semper diceret, monachum celliotam seu in cella residentem, debere esse discernendi vi præditum… aptum ad docendum, non indigentem doctrina. Et ita quidem se res habuit in prima institutione: nunc vero parvi illius cœnobii pridem forte collapsi usu cessante, juniores in Castellio exercebantur, uti hinc apparet: donec annorum aliquot experimento probati, idonei ad solitariam in Laura vitam invenirentur.

c De hoc Beda lib. 2 de Locis sanctis cap. 13 in extrema fluminis parte quadrata ecclesia quatuor lapideis cameris (columnis ait Hodœporicon S. Willibaldi) superposita est coctili creta desuper tecta; ubi vestimenta Domini, cum baptizaretur, servata esse dicuntur. Hodœporicon: Ubi Dominus baptizatus est. Sed hæc non esse ita stricte accipienda, certum est; cum Christus fuerit trans Jordanem baptizatus: ad eumque locum ipse Beda dicat de monasterio ecclesiaque S. Joannis Baptistæ, per pontem arcubus suffultum descendi orationis causa: stat enim in illo loco crux lignea, quæ aliquoties aqua ascendente absconditur, ab eoque ulterior ripa jactu fundæ est. Non displicet tamen conjectura Quaresmii, indicantis cum in ipsa aqua ecclesia ædificari non posset, citeriorem potius quam ulteriorem ripam electam esse, quod in illam egressus post baptismum Christus sit, ibique vox Patris facta &c.; quippe qui statim a baptismate ductus sit a spiritu in desertum, quod erat cis, non autem trans Jordanem.

d Hujus Officii meminit præter alios Theodorus Balsamon, scribens in can. II Synodi IV, atque inter eos, qui in Ecclesia promoveri dicuntur, quatenus promotio ab ordinatione characterem conferente distinguitur, post œconomos & chartularios, paramonarios nominat; quibus in Ecclesia Latina respondet mansionariorum officium; ædituos magis Latine diceremus. Sic vero dicti in utraque lingua ἀπὸ τῆς παραμονῆς, mansione in ecclesia ad ejus custodiam, & ministerium eorum, qui oraturi vel sacrificaturi adveniunt, ceteraque curanda, quæ ad ædituum pertinent. Ita Joannes Diaconus lib. 3 Vitæ S. Gregorii: Completis matutinalibus hymnis mansionarius candelam extinxit: ipseque Gregorius in libris Dialogorum, duorum insignium mansionariorum meminit, Constantii & S. Abundii, cujus postremi festum 13 Maii recolitur. Est ergo paramonarius seu mansionarius sacerdos ecclesiæ custos; quod etiam ex subsequenti numero patet.

CAPUT VIII.
Monachum fornicarium corrigit; sanctimoniali periclitanti succurrit.

Ἄλος δέ τις ἀδελφὸς εξαίσιον διηγήσατό μοι θαῦμα ἐν αὐτῷ γεγονὸς ὑπὸ τούτου τοῦ θαυμασίου Γέροντος, λέγων οὕτως· Ἀδελφὲ πνευματικὲ, βούλομαί σοί τινα διήγησιν ἐξειπεῖν, τὴν ἐμὴν μὲν καταισχύνουσαν κορυφὴν, τὴν δὲ τοῦ θαυμασιωτάτου Στεφάνου ἀγλαΐζουσαν ἀρετήν· μιᾷ γὰρ τῶν ἡμερῶν ἐν τῇ κώμῃ τῇ ἐμῇ ἅμα συνκωμήτιδι διάγων τινὶ, ὑπὸ σατανικῆς ἐβλήθην προσβολῆς ἐρωτικῇ μανίᾳ χαλεπῇ, καὶ τοῖς ἀσελγέσι λογισμοῖς. Ὁ ἀδρανὴς ἐγὼ νῶτα δεδωκὼς, καὶ ὑπὸ τοῦ πορνικοῦ δαίμονος ἠττηθεὶς ὡσεὶ φλογεροῖς τρωθεὶς πτερόεσσιν οἰστοῖς περιπέπτωκα τῇ γυναικὶ, πᾶν ἀνθρώπινον ὄμμα λεληθὼς, καὶ τοῦ θείου κατατετολμηκὼς ἀκοιμήτου ὀφθαλμοῦ, καὶ τὸ διορατικὸν τοῦ χαριτοπνεύστου Σ τεφάνου βλέμμα λαθεῖν ἡλπικὼς, τὴν ἐμὴν ἀσχημοσύνην ὁ ἄφρων ἐγὼ καλύψας βαθείᾳ νυκτὶ καὶ κρυφίοις οἴκων μυχοῖς· ἀλλ᾽ ὄντως εἰ καὶ τοὺς πάντας ἔλαθον, ἀλλ᾽ αὐτὸς τῷ πνεύματι ἰδὼν, οὐκ ἡγνόησε· τὴν μεγάλην γὰρ καὶ αἰσχρὰν ἁμαρτίαν πεποιηκὼς, πρὸς τοῦτον τὸν ὅσιον Στέφανον πεπόρευμαι, ἐν τοῖς περὶ τὴν ἡμετέραν χώραν τότε διατρίβοντα μέρεσι· συχνοτέρως γὰρ ἐσχόλαζον αὐτῷ ἐκεῖσε· ἐπειδὴ συνήθης αὐτῷ ἤδη ἐκ πάλαι τῶν χρόνων ὑπῆρχον φίλος γνήσιος, ταῖς πυκνοτέραις αὐτοῦ νουθετούμενος πνευματικαῖς διδασκαλίαις, ὧν ἐν ἐμαυτῷ τὸν κάρπον οὐκ ἐβλάστησα ο ἁμαρτωλὸς καὶ πανάθλιος· ἀλλὰ τὸ ἀθέμιτον πράξας ἁμάρτημα, ἀνερυθριάστως πρὸς αὐτὸν παραγέγονα, νομίζων ὑποκλέψαι τὴν ἐμὴν βεβηλότητα.

[88] Ἀλλὰ τῆς ἐλπίδος ἐξέπεσον· ἤλεγξε γάρ με τῶν νοερῶν αὐτοῦ ὀφθαλμῶν ὁ ἀψευδέστατος ἔλεγχος. Φεῦ τῆς ἐμῆς τότε πικρᾶς αἰσχύνης! ἡνίκα γὰρ τοῦτον τὸν θεοφόρον Στέφανον, ὡς ἔθος, ἡσπασάμην, καὶ λαβεῖν παρ᾽ αὐτοῦ εὐχὰς ᾐτησάμην, εὐθέως τοῖς ζωοσόφοις καὶ φωτοβλύστοις αὐτοῦ λογίοις φωταγωγεῖν με προσκατήρξατο λέγων· Οὐαὶ τοῖς ἀμελεστέροις οὖσι περὶ τὴν ἑαυτῶν σωτηρίαν! οὐαὶ τοῖς μὴ τηροῦσιν τὰς θείας ἐντολάς· οὐαὶ τοῖς μὴ προσέχουσι ταῖς ἐκκλησιαστικαῖς νουθεσίαις· οὐαὶ τοῖς μὴ ἔχουσι πρὸ ὀφθαλμῶν τὴν ἀποκειμένην τοῖς ἁμαρτάνουσιν ἄσβεστον γεένναν! Πολλάκις γάρ σε νενουθέτηκα, τέκνον, καὶ κεκώλυκα τοῦ προσκολλᾶσθαι κακοῖς; εἶδον γὰρ, ὅτι φθείρουσιν ἤθη χρηστὰ ὁμιλίαι κακαί. Σὺ δὲ τὰς ἐμὰς παραινέσεις ἀκάρπους πεποίηκας. Οὕτως ἔχρην σε διαπράξασθαι σήμερον, καὶ βεβηλῶσαι τὴν φυχὴν, καὶ τὸ σῶμα, καὶ τοῦτο τὸ ἱερώτατον σχῆμα; Τῶν ὁμοίων σου ὑπάρχει τοῦτο τῶν αἰσχροτάτων πάθος;

[89] Τοιούτοις οὖν αὐτοῦ μακρόθεν προσηνῶς παραινετικοῖς ἐλέγξαντός με ῥήμασιν, ἐνόμισα συνήθως αὐτὸν παραινοῦντα, τὴν ἡμετέραν δὲ ἀγνοήσαντα πλημμέλειαν, καὶ εἶπον πρὸς αὐτόν· Ποῖον, πάτερ, πάθος ᾐνίξω; Ὁ δὲ· Τὸ πορνικὸν,, ἔφη· Κᾀγὼ μὲν ἀναιδῶς ἀπαρνούμενος· Μὴ εἴην, μέ τίδε πεπραχέναι, ἔφην· οὐ πεπόρνευκα, πάτερ. Αὐτὸς δὲ πρᾴως εἶπε πρός με· Τί ἐρεῖς, τέκνον; οὐ πεπόρνευκας σὺ, καὶ ἡ δεῖνα, σήμερον, ἐκείνῃ τῇ ὥρᾳ, ἐν τοιῴδε τόπῳ, μεταξὺ τῶνδε καὶ τῶνδε πραγμάτων; Εἰρηκότος οὖν ἀπαραλλάκτως ἅπαντα τὰ σημεῖα τῆς ἐμῆς ἀσχημοσύνης, ἔμφοβος γενόμενος, αἰδοῖ κατεσχέθην δαμαστικῇ, μηδὲν ἀντερεῖν ἐξισχυκὼς, ἀλλὰ κατὰ τῆς γῆς τὴν κάραν κεκυφὼς, ἀνίας ἀφωνίαν ἐμποιούσης, πυρσῷ κατεστησάμην.

[90] Ἑωρακὼς δέ με ὁ συμπαθὴς πατὴρ οὕτω λυπηρῶς ἐπὶ πολὺ διακείμενον, τοιούτοις παρηγορῶν με λόγοις, ἔφη· Μὴ λυποῦ, ἀδελφέ· κᾀγὼ γὰρ ἀνθρωπός εἰμι ὁμοιοπαθὴς, τῆς ἴσης τέλων * φύσεως· μόνον μὴ ἀπογνῶς· οὐδένα γὰρ ὁ Θεὸς ἀπωθεῖται μετανοοῦντα· ἀλλὰ φιλανθρόπως ἀποδέχεται πάντας· καὶ πειθέτω σε περὶ τούτου ἥτε τοῦ τὴν πατρικὴν περιουσίαν μετὰ πορνῶν διεσκεδακότος ἀσώτου παραβολὴ, καὶ ἡ τοῦ τελώνου· οὐ γὰρ ἀπώσατο πόρνην τῶν πταισμάτων αἰτουμένην τὴν ἄφεσιν, οὔτε τελώνην εὐαγγελιστὴν εἶναι παρῃτήσατο, καὶ διώκτην ἀπόστολον, καὶ πλείονας ἄν σοι ἔντε τῇ παλαιᾷ καὶ τῇ νέᾳ διαθήκῃ τοιούτοις ἐμπεσόντας πάθεσι, καὶ θεόθεν ἰαθέντας διὰ τῆς μετανοίας δέξοιμι, εἴγε βουλοίμην πλατύτερον ποιεῖσθαι λόγον. Ἀλλ᾽ ἰκανούσθω σοι ταῦτα, τέκνον. Οὐδὲ γὰρ ἐλέγξαί σε παντελῶς ἡβουλόμην, ἵνα μή σε πτύρω, καὶ τῆς ἐμῆς ὁμιλίας ἀποφυγεῖν παρασκευάσω. Ἀλλ᾽ εἶδόν σε μηδαμῶς συνιέντα ἐμοῦ τὸ σὸν ἕλκος ἀνευστυπτικῶν τε καὶ ἀδριμυτάτων ἐμπλάστρων πνευματικαῖς ἐπαοιδαῖς καὶ γριφώδεσι γοητείαις θεραπεῦσαι μηχανουμένου, ἐβιάσθην ἀποκαλύψαι τοῦ πάθους τὸ αἴτιον ὑπὸ πολλῆς διαπύρου κινηθεὶς συμπαθείας, ἵνα τὴν εὐάρμωστον περιποιήσωμεν θεραπείαν· καὶ γὰρ οἱ τῶν σωματικῶν νόσων ἰατροὶ οὐ πρώτερον ἀθεωρήτως παρέχουσι τὰς ἀντιδότους τοῖς κάμνουσι, πρὶν ἂν ἐξείπωσι τῆς νόσου τὸ αἴτιον· ἐλεγχομένων γὰρ τῶν ἁμαρτανόντων, καταργεῖται τῆς ἁμαρτίας ἡ δύναμις, μὴ ἐλεγχομένων δὲ, ὥσπερ γάγγραινα νομὴν λαβοῦσα, ὅλον ἀφανίζει τὸ σῶμα, οὕτως καὶ ἡ ἁμαρτία λαθοῦσα σὺν τῇ σαρκὶ καὶ τὴν ψυχὴν διαφθείρει. Λοιπὸν μὴ ἀθύμει, τέκνον, μή τε τοσοῦτον αἰσχύνου, ἀλλ᾽ αἴτησαι παρὰ τοῦ Θεοῦ τὴν συγχώρησιν· οὐκ ἔν σοι γὰρ μόνῳ τοῦτο πεποίηκε, ἀλλὰ καὶ ἐν ἄλλοις διαφόροις.

[91] Ταῦτα οὖν λαλήσαντος τοῦ χαριτοπνεύστου Γέροντος, καὶ τὴν ἐμὴν ἐπιστηρίξαντος ἀσθένειαν, ἐπορεύθην, τὴν αὐτοῦ θαυμάζων διόρασίν τε καὶ συμπάθειαν, καὶ παντάπασιν ἐμαυτὸν ἀπέκοψα τῆς ἀδελφῆς ἐκείνης, μεθ᾽ ἧς τὴν ἁμαρτίαν ἐποίησα, καὶ μετέπειτα αἰδοῖ φερόμενος, οὐκ ἐσύχναζον τῷ Γέροντι, ὤσπερ εἴωθα. Αὐτὸς δὲ κατὰ συγκυρίαν αἰφνήδιον ἀπαντήσας μοι· Δια τί οὐ σχολάζεις, τέκνον, τῇ ἐμῇ ταπεινώσει, ἔφη; Ἐμοὶ δὲ εἰρηκότι· Ὑπ᾽ οὐδενὸς κωλύομαι, ἀλλ᾽ ὑπὸ τῆς ἀσχολίας, ἣν περίκειμαι· καὶ εὐχὴν παρ᾽ αὐτοῦ λαβεῖν καὶ συγχώρησιν αἰτησάμενος, ἔφη· Ἐγὼ μὲν συγχωρῶ καὶ ἐπεύχομαί σοι· Ὅπερ δέ σε τῆς ἡμετέρας ἐξιστᾶ μετριότητος, πέφυκε τόδε καὶ τόδε, ὡς οὐχὶ ὑπὸ τῶνδε καὶ τῶνδε λογισμῶν κωλύῃ πρὸς ἡμᾶς ἐληλυθέναι· μὴ ψεύδου, τὰ σαφῆ ἐπιστάμενος φράσαι. Ἐγνωκὼς οὖν τὰ ἡμέτερα μελεδήματά τε καὶ ἐνθυμήματα, ἔφην· Ναὶ, ναὶ ἀληθῶς, πάτερ ἅγιε, ἔφῆς· τούτου γὰρ χάριν τῆς συνήτους ὠφελείας ἀπέχομαι, ἀλλὰ ἀεὶ εὔχου ὑπὲρ τῆς ἐμῆς ἀσθενείας, καὶ θολερᾶς διανοίας, καὶ ὅπως ἐκ ποδῶν ἐκβληθῶσιν ἀπ᾽ ἐμοῦ πάντες οἱ τῆς σωτηρίας ἀντιπάλοι λογισμοὶ. Τὴν εὐχὴν οὖν αὐτοῦ καὶ τὴν εὐλογίαν λαβὼν, εἰχόμην τῆς ὁδοῦ. Καὶ ὁσάκις ἠλέγχθην, ἀγαπητὲ, περὶ τῶν ἐνοικούντων μοι ἐναντίων λογισμῶν ὑπὸ τούτου τοῦ σημειοφόρου Γέροντος, ἐξειπεῖν ἀμηχανῶ· οὐ πρότερον γὰρ ἐλέγχειν με πέπαυται, ἕως ἄν με πρὸς ἑαυτὸν καθέλκυσε, καὶ τοῦ ὀλεθρίου θηρὸς ἐξέσπασε, καὶ τῷ Θεῷ προσήγωχεν.

[92] Ἄλλος δέ τις θεοφιλέστατος ὑπάρχων πρεσβύτερος ἐκ τῆς ἱερᾶς μοναχικῆς ἀγέλης διηγήσατό μοι, λέγων οὕτως· Μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἐγώ τε καὶ ἄλλός τις γέρων ἡγιασμένος μοναχὸς Σύρος ἀπεληλύθαμεν πρὸς τὸν θεοφόρον Στέφανον, διάγοντα τότε ἐν τοῖς τοῦ Δουκᾶ σπηλαίοις· αὐτόντε κατασπασόμενοι, καὶ ἑαυτοῖς καρπωσόμενοι τὴν ὠφέλειαν· Ἐγγισάντων οὖν ἡμῶν, τοῦ ἰδίου σπηλαίου ἀσυνήθως ἐξέδραμεν εἰς τὴν ἡμετέραν ἀπάντησιν, καὶ τὴν τοῦ συνοδεύοντός μοι κεφαλὴν καταφιλήσας, ἑλληνιστὶ προσεφθέγξατο οὕτως· Τελειῶσαι [βούλεται ὁ] Κύριος τὸν ἱερόν σου δρόμον, καὶ τὸν ἀρετόπλεκτόν σου στέφανον, ᾧ φαιδρῶς ἐστεφάνωσαι, καὶ ἐπομβρῆσαί σοι τὴν χάριν αὐτοῦ καὶ ἄφθονον. Καὶ ταῦτα εἰπὼν, εἰσελθόντων ἡμῶν τὸ σπήλαιον, καὶ εὐχὴν ποιησαμένων, καὶ περί τινων διαλεχθέντων πνευματικῶν λογίων, λαβόμενός μου τῆς χειρὸς ἔφη μυστικῶς· Σπεῦσον, ἀγαπητὸν τέκνον, τὸν γέροντα τοῦτον διαναπαῦσαι, καὶ ἀγώνισαι παντὶ σθένει εἰς πᾶσας θεραπείαν αὐτοῦ καὶ ἄνεσιν, ἵνα σχῇς μετ᾽ αὐτοῦ κλῆρον καὶ μερίδα τῶν οὐρανοδρόμων αὐτοῦ ἐντεύξεων· πίστευε δὲ, τέκνον, τ᾽ ἀληθὲς ἐροῦντι, ὅτι, ἐμοὶ ὑμῶν προσιόντων, παρακύψας θεωρῶ αὐτὸν, τὴν κεφαλὴν ἐστεμμένον λίαν ἐκλάμπρῳ ἀστεροπλέκτῳ διαδήματι, ὅθεν εἰς τὴν ὑμετέραν ἀπάντησιν ἐξέδραμον, καὶ τὴν ἱερὰν αὐτοῦ κορυφὴν ἡσπασάμην. Τεθαυμακὼς οὖν ἐπὶ τούτοις, δοξολογίαν καὶ ἐν τῷδε τῷ Θεῷ ἀνεπεμψα, τῷ παντοίοις στεφανοῦντι τοὺς δούλους αὐτοῦ ἀστερομόρφοις, χαριτοβλύστοις στεφανώμασιν.

[93] Ἄλλος δέ τις εὐλαβὴς μοναχὸς διηγήσατό μοι, λέγων Οὕτως· Ἔστι μοί τις ἀνεψιὸς, ὀνόματι Πατρίκιος, θεοσεβέστατος. Οὗτος μιᾷ τῶν ἡμερῶν τοῦ σωτηριώδους πάσχα ἐκ τῆς ἡμετέρας ἀφικόμενος Μοαβήτιδος χώρας, ἐπεθύμησε ἐν τῇ μεγάλῃ Λαύρᾳ ἡμῶν προσεύξασθαι· οὐκ ἦν γάρ ποτε αὐτῇ τοὺς ἑαυτοῦ ἐπιθέμενος πόδας, καταλαβὼν γὰρ ταύτην σὺν τοῖς ὄχλοις ἐν τῇ ἁγίᾳ πεμπτῇ, καὶ προσευξάμενος, ἐπορεύθη πρὸς τὸν θεοφόρον Στέφανον· τοῦτον δὲ εἰσεληλυθότα, ἀπείρων λαῶν καθημένων, καὶ τῆς φωτιστικῆς διδασκαλίας ἀκροωμένων, ἑωρακὼς ὁ φωστὴρ οὗτος Στέφανος, ὀνομαστὶ φωτοφρόνως ἀποδεξάμενος πρὸς αὐτὸν ἔφη· Εὖ ἥκεις, ἀγαπητὲ, εὖ ἥκεις. Οὐχὶ σὺ εἶ ὁ κύρις Πατρίκιος; Εὖ ἷκται ὁ κύρις Πατρίκιος, καὶ καλὸς Χριστιανός. Τρὶς οὖν εἰπόντος αὐτοῦ οὕτως, καὶ ὀνομάσαντος,, ὃν νοεροῖς μὲν, οὐ σωματικοῖς ὀφθαλμοῖς ἑώρακε πώποτε, οὔτε μὴν αὐτὴν τὴν προσηγορίαν μεμάθηκε, καταπλαγέντες τὴν θεόσδοτον αὐτοῦ χάριν ἐπῃνήσαμεν, δόξαν τῷ Θεῷ καὶ ἐν τούτοις ἀναπέμψαντες.

[94] Ἄλλος δέ τις, ὀνόματι Θεοδήγητος, πρεσβύτερος τῆς ἁγίας Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν Ἀναστάσεως, ἐκ τῆς ἱεροτάτης μοναχικῆς ἀγέλης ὑπάρχων, παραδοξότατον διήγησατό μοι θαῦμα λέγων· Μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἐγώ τε καί τις ἕτερος προτεθυμήμετα τὸν θεοφόρον κατασπάσασθαι Στέφανον, διατρίβοντα τότε ἐν ταῖς ὑψηλαῖς τῶν κατὰ Κουτηλᾶν ὀρέων κορυφαῖς· πρὸς ἃς βάδην ἡμῶν περιπατούντων, ὤφθησαν δύο νεανίδες τὸ μοναχικὸν ἐνδεδυμέναι σχῆμα, καὶ τὸν ἐρημικὸν διώκουσαι βίον, ἕως τῶν γονάτων φοροῦσαι σάκκους, καὶ μέχρι ποδῶν τὰς τρίχας κομῶσαι, φρικώδεις καὶ καταπληκτικαὶ, τῷ εἴδει ὁμοίαν ἔχουσαι, ποιμένος δίκην ἀκόλουθον, σημειοφόρον μητέρα. Ταύτας οὖν Ἀραβῆταί τινες αἰγονόμοι τοῖς ὄρεσι περιθέουσας ἰδόντες, κατέδραμον οἷα κύνες λυττώδεις καὶ ἄγριοι θῆρας διώκοντες, ἀπειλητικοῖς λόγοις ἐκφοβοῦντες τὰς τοῦ Χριστοῦ λογικὰς ἀμνάδας, ἵνα τῷ φόβῳτε καὶ τρόμῳ κρατηθεῖσαι, τοῦ δρόμου ἀπόσχωνται, καὶ ταῖς ἀνόμοις αὐτῶν ἐμπέσωσι παλάμαις, ἀλλ᾽ ὄντως ἡ τοῦ Θεοῦ ἄῤῥητος προνοητικὴ δύναμις ὑπερνενίκησε, φρικτὴν καὶ παράδοξον ἐν αὐτοῖς ἐργασάμενος τιμωρίαν· τὰς μὲν γὰρ κόρας ἀνέδειξεν ὑπὲρ ταχείας ἐλάφους, καὶ πηδητικὰς δορκάδας προτρέχουσάς τε καὶ προθρώσκουσας· τὴν δὲ γεραιὰν καὶ αἰδέσιμον μητέρα κατά τινα προνοίας ἐξαίσιον τρόπον ἐξολισθῆσαι παραχωρήσασα, φοβερὰν ἐκδίκησιν ἐν τοῖς ἀθέοις πεποίηκεν.

[95] Ὦ τοῦ μεγάλου θαύματος! ὦ τῆς ξένης ἐκπλήξεως! φρίττω καὶ τρέμω, μεμνημένος, ἀγαπητὲ, τοῦ τότε ὀφθέντος θεάματος τὸ μυστήριον· τὴν γὰρ ἁγίαν γραῦν ἐκείνην ἐξολισθῆσαι παραχωρήσασα ἡ ἄφατος πρόνοια τοῦ Θεοῦ, εἷς τῶν ἀνόμων Ἀραβητῶν κατεφθακὼς, τῆς ἱερᾶς κόμης ἐλάβετο, τὸ ἀγνὸν αὐτῆς καταχρᾶναι σῶμα μανικῶς βουλόμενος. Ὡς οὖν, κυνὸς δίκην λυττῶντος, εἶλκε καὶ ἀνθείλκετο, τὸ ὅσιον αὐτῆς στόμα φλογώδους ἀέρος πληρώσασα, τῷ θηριώδει αὐτοῦ προσώπῳ ἐπεφύσησε, καὶ τὰς ὄψεις ἐτυφλωσε, καὶ πηρὸν ὅλον καὶ ἀκίνητον καὶ ἀποπληκτικὸν κατέστησε, καὶ τὴν σωματικὴν ἀποτιναξομένη ἀσθένειαν, γενναίῳ δρόμῳ ταῖς φίλαις θυγατράσι εἵπετο, τὰς μιαρὰς τοῦ ἀσεβοῦς φυγοῦσα χεῖρας. Καὶ τότε οὐκ ἃν ἴδοις τὸν συμπαθῆ Στέφανον νυστάζοντα, καὶ τῆς πρὸς τὴν φίλην τοῦ Χριστοῦ ἀμνάδα τοῦ νοητοῦ Ἀμαλὴκ μάχης ἀμελοῦντα, ἀλλὰ γενναίως πάνυ ἀντιπαρατασσόμενόν τε καὶ ἀντιστρατευόμενον, καὶ τῇ πρὸς τὸν ἄνακτα Χριστὸν τῶν χειρῶν ἐκτάσει τοὺς ἐχθροὺς ἀποτρέποντα, πρὸς ὃν ἐκθαμβούμενος ἐπὶ τῷ παραδόξῳ θαύματι κατελάβομεν, κᾀυτὸν ἀσπασάμενοι, προκατηρξάμετα ἐπερωτῶντες περὶ τοῦ ξένου θεάματος, καὶ λέγοντες· Ἴσως εἶδες, ἅγιε πάτερ, ὅπερ ἑωράκαμεν ἐξαίσιον θαῦμα; Ὁ δὲ· Ναὶ, ἀγαπητοὶ, ἐθεασάμην, ἔφη, καὶ λίαν ηὐφράνθην ἐπὶ τῇ νίκῃ καὶ θαυματουργίᾳ τῆς ἄγνης τοῦ Χριστοῦ ἀμνάδος, ὃν, αὐτῆς πολεμουμένης,, ᾐτουμην τοῖς δυσμενέσι μὴ παραδοῦναι χερσὶ, ἀλλ᾽ ἀναδεῖξαι γενναίαν αὐτὴν τροπαιοῦχον κατὰ τοῦ χαλεποῦ πολεμήτορος· οὐ γὰρ καταισχύνει τοὺς πρόσφυγας αὐτοῦ, ἀλλὰ ῥύεται αὐτοὺς πάσης σατανικῆς προσβολῆς. Εὐχαριστοῦμεν οὖν αὐτῷ διὰ παντὸς τῷ τοὺς δούλους αυτοῦ παντοίοις μεγαλύναντι θαυμασίοις.

[96] Ἡμεῖς δὲ ταῦτα ἀκούσαντες, ἐπιπλεῖον τεθαυμάκαμεν, καὶ αὐτὸν ἡρωτήσαμεν, εἴπερ εἴη ἐπιστάμενος αὐτάς; Αὐτὸς δὲ ἔφη πρὸς ἡμᾶς· Ἐπείπερ ὁ Θεὸς ὑμᾶς τὰς ἁγίας ταύτας ἰδεῖν κατηξίωσε, καὶ μάρτυρας πεποίηκε τοῦ δι᾽ αὐτῶν ἀποτελεσθέντος φρικωδεστάτου θαύματος, μὴ θέλων τοιαύτην ἀρετὴν κατακαλύψαι, ἀλλὰ δι᾽ ὑμῶν στηλιτεῦσαι, καὶ πασὶ γνωστὸν ποιήσασθαι, διὰ τούτου ὑμῖν ἐπερωτήσασι τὸ γένος αὐτῶν ἐξαγορεύσω, ἵνα μᾶλλον καὶ μᾶλλον καθάματητε τῆς σφῶν αὐτῶν ἀρετῆς τὸ μέγεθος. Αὗται τῷ γένει μέν εἰσι Ῥωμαῖαι, εὐγενῶν καὶ πλουσίων καὶ ἀρχόντων ὁρμούμεναι· τοῦ δὲ πατρὸς τελευτήσαντος, ἐνδόξου καὶ μεγιστάνου ἀνδρὸς ὑπάρχοντος, τὰς δύο ταύτας θυγατέρας καταλείψαντος ἐπὶ πολλοῖς καὶ ἀναριθμήτοις κτήμασι, καταφρονήσασα πάντων ἡ μητὴρ, θεόφρων οὖσα γυνὴ, τοῖς βιοτικοῖς ἀποταξαμένη μετὰ τούτων τῶν ἑαυτῆς θυγατέρων γυμνὴ καὶ ἀκτήμων τὸν μονήρη μετῆλθε βίον, καὶ, πόθεν οὐκ οἶδα, περὶ τῆς ἡμῶν ἐλαχιστίας ἀκούσασα, παραγέγονεν ἐνταῦθα καὶ συνέτυχέ μοι, καὶ ταῦτά μοι διηγήσατο· καὶ ἰδοὺ τριάκοντα ἔτη χρόνον ἔχει ἐν τῇ ἐρήμῳ ταύτῃ ἀγγελικῶς τῷ Θεῷ λατρεύουσα σὺν ταῖς ἑαυτῆς ἄγνως παρθενευούσαις θυγαθρᾶσι.

[97] Τούτων δὲ σὺν προσοχῇ ἡμῶν ἀκροωμένων παρὰ τοῦ θεοφόρου Γέροντος, ἀθρόως ἀφικοντο οἱ Ἀραβῆται, ὑποζυγίῳ ἐπιβιβάσαντες τὸν πηρωθέντατε καὶ ξηρανθέντα τρισάτλιον ἐκεῖνον, καὶ πολλὰ παρεκάλουν τὸν Γέροντα περὶ τῆς θεραπείας αὐτοῦ καὶ ῥώσεως, λέγοντες· Πρόφθασον ἡμᾶς, ἅγιε Στέφανε, τοῖς ἴχνεσί σου προσπίπτοντας· πεπόνθαμεν γὰρ σήμερον δυσφόρητον ὑπό τινων παραδραμούσων μοναστριῶν· μία γὰρ αὐτῶν τοῦτον, ὡς ὁρᾷς, ὡς λίθον ἀναίσθητον, αὖον καὶ ἄναυδον κατέστησεν, ἀτάκτως αὐτὴν ἐπηρεάσαι θελήσαντα. Ἐλέησον οὖν αὐτὸν, καὶ πάντας ἠμᾶς, εὐλογημένε, τοὺς σοὺς γείτονας· οἴδαμεν γὰρ, ὅτι οὐ παρακούει σου ὁ Θεός σου εἰς ὅ, τι ἂν αἰτήσεις αὐτόν. Ὁ δὲ ἀποκριθεὶς ἔφη πρὸς αὐτούς· Τοῦτον οὐκ ἰᾶται ὁ Θεὸς εἰς τὸν αἰῶνα, ἐπειδὴ τῆς γνησίας αὐτοῦ δούλης κατεθρασύνθη, καὶ μιᾶναι ἤλπικεν. Ὅθεν ἔπληξεν αὐτὸν πληγὴν ἀνίατον, καὶ οὐ δύναμαι τὸν Θεὸν περὶ τούτου δυσωνπῆσαι· οὐχ ἕξει γάρ ποτε θεραπείαν· Λοιπὸν πορευθέντες παιδεύθητε, ἀφ᾽ ὧν ἐπάθετε, μηκέτι ἅπτεσθαι τῶν χριστῶν κυρίου, μήτε ἐν τοῖς ἀγίοις αὐτοῦ πονηρεύεσθαι· σκεπαστὴς γὰρ αὐτῶν ὑπάρχει, καὶ συνοδίτης, καὶ ὑπέρμαχος. Ταῦτα οὖν αὐτοῦ εἰρηκότος, αὐτοὶ μὲν τεθλιμμὲνοι καὶ κατῃσχυμμένοι ἀνεχώρησαν· ἡμεῖς δὲ, γεγηθότες ἅμα καὶ τεθηπότες ἐπὶ τῷ ξένῳ θαύματι, ἀνεκάμψαμεν, τὰς ἁγίας τοῦ Γέροντος ἐφοδιαθέντες ὁμιλήσεις τε καὶ εὐχάς· καὶ μετ᾽ οὐ πολὺ ἀκηκόαμεν, ὅτι τριῶν μόνον ἑπέζησεν ἡμερῶν ὁ παράνομος ἐκεῖνος, καὶ τὰς πύλας τοῦ ᾅδου ἐπέρασεν εἰς ἄληκτον καὶ αἰώνιον κώλασιν τιμωρεῖσθαι, εἰς σωφρονισμὸν πολλῶν ἐνταῦθα υπὸ τῆς τοῦ κυρίου δικαίας κρίσεως, ᾧ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας.

[98] Ἄλλος δέ τις εὐλαβὴς μοναχὸς διηγήσατό μοι λέγων· ὅτι ποτὲ, τοῦ ὁσίου Γέροντος τὴν ἔρημον περιπολοῦντος, Ἄραβες ἐφιβόλοι ἄνδρες κατ᾽ ἐκείνην τὴν ἔρημον, ὄπου τότε διέτριβεν, ἐδίωκον ἔλαφον· ἥτις ἀτονήσασα καὶ ἀποκαμοῦσα ἀπὸ τῶν θηρευτῶν διωκομένη, τοῖς κόλποις τοῦ ἁγίου Γέροντος προσέφυγεν, οἷά τις λογικὴ τὰ ἴχνη αὐτοῦ καταφιλοῦσά τε καὶ ἐκλιπαροῦσα τῶν τῶν θηρευτῶν ἐλευθερῶσαι δεσμῶν. Πρὸς οὓς ὁ συμπαθέστατος Γέρων ὀνομαστὶ ἔφη παρακαλῶν· Χαρίσασθέ μοι ταύτην, ὦ θηρευταὶ, ἐπειδή μοι προσέφυγε, καὶ τῆς ἐμῆς ἐδεήθη πρὸς ὑμᾶς συνεργίας. Οἱ δὲ τὴν ἔλαφον θεασάμενοι τῷ Γέροντι παρισταμένην, καὶ τὴν ἑαυτῆς κεφαλὴν τοῖς κόλποις αὐτοῦ ἐντεθηκυῖαν, πάνυ κατεπλάγησαν, καὶ αὐτὴν τῷ Γέροντι χαρισάμενοι ὑπέστρεψαν, τὴν τῶν Χριστιανῶν πίστιν ἐπαινέσαντες. Ἐγὼ δὲ παρά τινος μαθητεύσαντος τῷ ἁγίῳ Γέροντι, ἀξιοπίστου πεφυκότος, ταῦτα ἀκούσας, ὕμνον τῷ Θεῷ ἀνέπεμψα.

Alius quidam frater non vulgare mihi prodigium, ab hoc mirabili Sene in se patratum, ad hunc modum loquens communicavit; [Monachi fornicarii:] Frater in spiritu dilecte, est quod narrare tibi velim; quodque & me rubore perfundat, & non parum faciat ad virtutem stupendi maxime Stephani illustrandam. Cum die quadam essem in pago simul una cum aliqua convicaria, jaculum me satanicum perculit insano amore, & cogitationibus impudicis. Ibi ego enervis atque iners terga dedi, atque a dæmone fornicario prostratus, & flammeis pernicibusque trajectus telis, mulieri me victum dedidi, mortalium omnium conspectum latens; nec vigilem Dei reveritus oculum, & afflati divina gratia Stephani conscios arcanorum obtutus ludere me posse confisus, profunda nocte reconditisque ædium recessibus turpitudinem demens abstrusi meam: sed enim quamquam re vera ceteris essem incognitus, illum tamen, jam spiritu me meaque contuitum, celari non potui: post admissum enim grande atque infame piaculum, adii sanctum hunc Stephanum, qui tum in partibus regioni nostræ vicinis agebat; nam crebris ejus istic colloquiis vacabam; ut qui arcta ejus amicitia jam olim usus essem familiariter, institutionibus illius spiritualibus perfrequenter informatus, quarum ego improbus atque infelicissimus, fructus in me nullos protuli: sed postquam sceleratum facinus patrassem, accessi eum absque ullo rubore, impuritatem meam ratus esse satis obtectam.

[88] [occultum peccatum cognoscens,] Sed spes mea me fefellit: arguit etenim me consciorum oculorum evidentissima accusatio. Heu qualem tum quantumque pudorem meum! Nam cum deiferum hunc Stephanum, pro more, salutassem, petiissemque ut bene mihi precaretur, sermonibus illico vitam simul lucemque affundentibus, collustrare me cœpit, ac dicere: Væ illis qui omnem salutis curam abjiciunt! Væ! qui mandata divina non servant! Væ qui ecclesiastica floccipendunt consilia! Væ qui reservatam peccantibus gehennam inextinctam ante oculos non habent! Quoties enim te admonebam, fili, cavebamque ne te perversis adjungeres? Noveram etenim pravis colloquiis corrumpi mores bonos. Tu interim id effecisti, ut frustra fuerint exhortationes meæ. Itane agere te decuit hodie; itane & animam, & corpus & habitum hunc sanctissimum contaminare? Fierine potest ut in tui similes cadat fœdissima hæc libido?

[89] [paterne redarguit;] Dum ejuscemodi monitis prolixe ac placide me redargueret, adhortari ipsum existimabam, ut consueverat; ceterum de scelere meo nihil resciisse; quærebamque adeo ex illo: Quæ est ista libido, pater, quam innuis? Ille: Meretricia est, inquit. Tum ego inverecunde id inficiatus: Absit, aiebam, ut hoc fecerim: scortatus non sum, pater. Sed ille sedato animo: Quid ais, inquit, fili? Scortatus non es tu, & illa, hoc die, tali hora, tali loco, inter illa atque illa opera? Cumque singulos persequeretur apices impudentiæ meæ, timidior jam factus, præ pudore vix eram apud me, cum nihil possem reponere; quin demisso capite terram obtuens, intercludente vocem tristitia, a turpi flamma repressus sum.

[90] Ubi advertit commiserans pater dolorem hunc animo meo penitus insedisse, [hortaturque ad pœnitentiam:] talibus me verbis solatur: Ne te crucia, frater; nam & ego homo sum, appetitionibus iisdem obnoxius, ejusdem tecum naturæ. Cave id modo, ne desperes: neminem enim Deus repellit pœnitentem; sed omnes benigne recipit. Exemplo sit cum Prodigi illius, qui patrimonium cum meretricibus decoxerat, tum Publicani parabola: non dedignatus etiam est delictorum venia, quam poscebat, Mulierem peccatricem; Publicanum vero adeo non est aversatus, ut Euangelii præconem esse voluerit; uti & persecutorem fecit Apostolum, & plures alios ex veteri ac novo Testamento adducere possim tibi, qui in ejusmodi vitia prolapsi amissam vitam salutemque per pœnitentiam divinitus recuperarunt, si protrahere libeat sermonem. Sed hæc tibi, fili, sint fatis: neque enim animus mihi fuit ullo modo increpare te, ne te absterream, aut quidquam faciam quo a congressu meo fias alienus. Sed videbam te haudquaquam velle intelligere, cum spiritualibus emplastrorum minime astringentium acerborumve incantationibus, intricatisque, ut ita dicam, fascinis ulceri tuo mederi conabar: vehementi itaque commiseratione tactus non potui morbi causam non aperire; ut remedium congruum afferamus: nam neque qui corporis curant ægritudines, prius inconsiderate præbent antidota laborantibus, quam morbi causam isti explicuerint: correptis etenim delinquentibus obtunditur vis peccati: non correptis autem, ut gangræna, cui pabulum subministres, totum corpus depascitur, ita latens peccatum animam æque ac corpus sua peste contaminat. Ceterum noli animum despondere, fili, aut tantopere erubescere; sed a Deo veniam efflagita; non enim in te uno id præstitit; verum in aliis etiam compluribus.

[91] Hæc ubi dixisset instinctus Dei gratia Senex, viresque suffecisset imbecillitati meæ, [& sæpe alias occultas ejusdem cogitationes detegit.] ab eo discessi non sine admiratione & arcanæ scientiæ, & commiserationis ejus; tum ab ea sorore, quacum peccaveram, penitus me avelli; neque exinde, pudore victus, tam frequenter, ut ante solitus eram, invisere Senem audebam. Sed ille ex improviso forte obviam factus mihi: Cur, inquit, distitisti, fili, ab illo studio, quo humilitatis meæ instructionibus vacabas ante tam sedulo? Cumque reposuissem: Nulla re alia impedior, præterquam occupationibus, quæ me undique circumstant; rogatus ut bene mihi precari vellet atque ignoscere, respondit: Ignosco ego quidem & bona tibi quæque apprecor; verum quod nostræ te mediocritati subduxeris in causa vere fuit illud & illud; quod eo dictum puta, ne cogitationibus ejuscemodi prohiberi te nostro accessu permittas. Mentiri noli; perspicuam veritatem cum scias, eloquere. Miseriarum igitur mearum cogitationumque probe conscius, dixi: Ita est, ita omnino est; rem ipsam elocutus es, sancte pater; ipsissima illa est ratio, cur emolumenta pristina aucupari desierim. Sed infirmas vires meas, turbidamque mentem Deo commenda, ut inde expellantur, desinantque offendiculo esse apprehensiones omnes saluti adversantes. Precatione ejus deinde, ac benedictione armatus cœpto itinere perrexi. Quoties vero de noxiis intimisque animi sensis arguerit me Senex ille mirificus, dicendo equidem, dilecte, non sum: neque enim ante destitit, quam ad se pertraxisset, draconique exitiali ereptum, adduxisset ad Deum.

[92] [Alterius vicinam mortem, & caput stellis coronatum videt.] Fuit alius quidam de sancto monachorum grege presbyter religiosissimus, qui hæc mihi totidem pene verbis narravit: Profecti die quadam eramus ego & alius aliquis monachus Syrus, vir & senio & sanctimonia venerabilis, ad deiferum Stephanum, in Ducæ speluncis tum temporis latitantem, salutaturi simul ipsum, simul aliquid nobis emolumenti spiritualis quæsituri. Jamque haud longe aberamus, cum ille de spelæo suo præter solitum in occursum nobis procurrit, & comitis mei vultum dissuaviatus, ita græce affatus est: Visum est Deo cursum tuum sanctum, plexamque virtutibus coronam, qua gloriose redimitus es, consummare, & gratiam in te suam, eamque copiosissimam, depluere. His dictis, in speluncam concedimus; finita precatione, pioque de rebus quibusdam spiritualibus discursu, manu me prensat, hæc clanculum insusurrans: Da operam, fili dilecte, ut huic seni bene facias, & quanta potes contentione cuicumque ejus obsequio commodisque deservi, ut & consors ipsi fias hereditatis, & cælos penetrantis ejus patrocinii particeps. Mihi vero crede, fili, rem ipsam asserenti; cum jam ad me venistis, ut primum oculos obiter intendi, verticem ipsi vidi fulgidissimo, consertoque e stellis diademate insignitum; & id causæ fuit, cur obviam vobis accurrerem, & faciem ejus sacram exoscularer. Quibus ego rebus non parum attonitus, in Dei, coronis multifariis, sidereis, mirumque afflantibus decorem famulos suos exornantis, laudes erupi.

[93] [Alterum numquam visum, nominatim appellat.] Alium vero quemdam pium monachum narrantem audivi: Est mihi patruelis, nomine Patricius, vir religiosissimus. Hic dierum aliqua salutaris Paschæ ex Moabitide regione nostra veniens, in magna Laura nostra deprecari Deum vehementer optabat: neque enim istuc pedem umquam tulerat: cumque ad eam sancta feria quinta Majoris hebdomadæ in frequenti hominum concursu pervenisset, persolutis precibus, ad deiferum Stephanum se contulit; quem ut præclarus hic Stephanus, infinita populi multitudine circumsedente, instructionemque ejus lumine cælesti plenam excipiente, advenisse conspexit, mente divinitus collustrata, nominatim eum recipiens, ait: Bene veneris, dilecte, bene veneris. An non domnus Patricius es tu? Optime venerit domnus Patricius, & insigniter Christianus. Cum idem tertio repeteret, ac nomine compellaret, quem animi quidem, sed corporis tamen oculis numquam viderat, & cujus ne nomen quidem audierat uspiam, perculsi datam ei de cælo gratiam meritis celebrabamus præconiis, Deoque etiam in his gloriam transmisimus.

[94] [Mater eremicola cum filiabus, a S. Stephani colloquio rediens,] Alius præterea quidam, cui nomen Theodegetus, sanctæ Christi Dei nostri Resurrectionis presbyter, e sanctissima monachorum familia, hoc mihi mirandum quam quod maxime prodigium in hunc modum recensuit: Lubebat aliquando mihi & alii cuidam deiferum Stephanum honoris causa invisere, qui agebat ea tempestate in sublimibus montium Cutilæ adjacentium jugis, quo dum lento gradu procedimus, in conspectum prodeunt puellæ duæ habitu indutæ monastico, vitamque solitariam profitentes;[a] genuum tenus coopertæ ciliciis, capillis ad pedes usque promissis, horridæ, visuque terribiles, & simili specie insignem prodigiis matrem habentes, quæ pastoris instar filias sequebatur. Vix adeo has circumcursare montes adverterant Arabes caprarii, cum eo convolant, non secus ac rabidi furiosique canes, cum feras insectantur, minacibus verbis rationabiles Christi agnas perterrefacientes, ut metu ac trepidatione debilitatæ cursum sistere, atque in manus eorum impurissimas incidere cogantur. Sed vicit enimvero providentiæ vis quædam ineffabilis, dum terribiles ab ipsis stupendasque pœnas repetiit: nam puellis quidem tantam indidisse se agilitatem ostendit, ut & velocissimos cervos, capreasque levissimas cursu saltuque præverterent; & matrem senio venerandam, singulari providentiæ ratione, permisit elabi, ac formidandam in sceleratos ganeones vindictam exercuit.

[95] O miraculum ingens! O stuporem inusitatum! Etiam nunc horreo totus & contremisco, [Arabem, vim sibi afferre conatum, igneo spiritu excæcat & arefacit; orante interim pro ea S. Stephano;] dilecte mi, quoties spectaculi tunc oblati mysterium recordor. Postquam etenim divinæ providentiæ numquam satis laudandæ beneficio anus illa sancta evasisset; impiorum Arabum unus, eam assecutus, per sacros crines arripuit, furiose ardens castissimo ejus corpori vitium offerre. Itaque dum eam rursum prorsum raptat, rabiosi instar canis, illa flammeum aërem, quo sacrum ei os divinitus turgescebat, in faciem ejus belluinam evomuit, oculosque exussit, & luxatum toto corpore, immotumque, ac stupentem reddidit; tum anilium membrorum excussa dibilitate, generoso cursu impuris nefarii hominis eluctata manibus, carissimas filias consecuta est. Neque vero Stephanum ad aliena mala tam tenerum, hoc rerum articulo dormitantem videres, pugnæque a mystico Amalec adversus dilectam Christi oviculam concitatæ securum; sed fortissime obnitentem, bellumque ex adverso strenue gerentem, atque expansis ad Christum regem manibus in fugam avertentem hostes; ad quem mirabili hoc facto conterriti accessimus, præmissisque urbanitatis officiis, quærere exorsi sumus de insolito hoc spectaculo, ac dicere: Num resciisti forsitan, sancte pater, singulare omnino, quod modo vidimus, miraculum? Cum ille: Sane, inquit, dilecti; spectavi equidem: atque gavisus oppido sum victoria, miroque facinore innocuæ Christi agnæ, quem ea decertante, sum deprecatus, ne manibus traderetur infensis, sed bellatoris infesti victricem eam generosam exhiberet: neque enim confundit ille ad se confugientes; sed a satanico quovis incursu præstat immunes. Itaque grates ei persolvimus, qui famulos suos rebus prorsus admirandis illustrare non cessat.

[96] Auditis hisce, vehementer obstupuimus, & rogitavimus, [a quo intelligunt, qui rem viderant, quænam ipsa sit.] si eas nosset? Tum ille: Quandoquidem dignos vos Deus habuit, qui eas conspiceretis, ac testes adhibuit patrati modo per illas prodigii tam terribilis, nolens in tenebris virtutem ejusmodi delitescere, sed velut columnis incisam posteris commendari per vos, ac notam omnibus fieri; propterea genus earum sciscitantibus vobis edisseram, quo magis magisque virtutem pernoscatis. Genere quidem Romanæ sunt; nobiles, divites, ac magistratum gerentes habuere majores: patre autem, viro, dum viveret, præclaro ac primate, qui utramque hanc filiam opulentis, immensisque locupletatam divitiis post se reliquit, vita functo, mater, ut quæ solum ante oculos Deum habebat, opibus contemptis nuncioque rebus hujus vitæ remisso, nuda atque omni possessione exuta, ad solitariam hanc vitam cum gemina hac filia sua adjecit animum. Cumque de minimis nobis (unde, nescio) inaudiisset, huc venit, me ut inviseret, ac jam dicta exposuit: atque ecce, in hac eremo, cum filia utraque illibatam servante virginitatem, angelicum in morem Deo ancillata, annum jam explevit trigesimum.

[97] [Superveniunt cum cæco apoplecticoque socio Arabes; pro quo Sanctus orare renuit.] Dum attentas narranti hæc deifero Seni præbemus aures, adsunt repente Arabes, infelicissimum illum oculis ac membris omnibus captum, jumento impositum adducentes; multisque precibus obsecrant Senem, ut pristinam huic valetudinem ac vires impetret, dicentes: Succurre nobis, sancte Stephane, ad genua tua prostratis: intolerabile namque est malum, quod a prætercurrentibus quibusdam monialibus illatum est nobis: nam hunc hominem earum una, dum illam subagitare tentat protervius, ita, ut vides, sensus, motus, vocis, instar lapidis expertem reddidit. Eia igitur, Vir benedicte, illius te misereat atque omnium nostrum, vicinorum tuorum: scimus enim; quascumque Deo preces obtuleris, irritas illas esse non patietur. Quibus ille subjecit: Istud quidem Deus non concedet in æternum, postquam in ancillam vere suam infrunita licentia debacchatus, violare illam etiam speravit. Unde percussit eum plaga insanabili, quam ego apud Deum deprecari non possum; neque enim umquam convalescet. Ceterum hinc abeuntes discite ex iis, quæ modo passi estis, christos Domini numquam tangere, neque malignari in sanctos ejus: protector enim eorum est, & comes, & propugnator. Cum hæc dixisset, afflicti illi ac pudore suffusi receperunt sese: nos vero ad inusitatum hoc miraculum læti simul ac stupentes reversi sumus, sanctissimis Senis admonitionibus & piis votis ad iter comparati: neque diu post accepimus, tres tantummodo dies sceleratum illum supervixisse, atque inferorum adiisse portas, numquam intermittentes sempiternasque pœnas daturum, ad multorum exemplum, quo a justo Dei judicio metuere hic sibi doceantur, cui gloria in secula.

[98] [Cervam a venatoribus liberat.] Pius item alius monachus retulit mihi, quemadmodum Sene eremum aliquando obeunte, jaculatores quidam viri Arabes per solitudinem, in qua tum versabatur, cervam insectarentur, quæ fatiscens atque a prementibus venatoribus delassata ad sinum sancti Senis confugit, vestigia ejus, non secus ac si ratione esset prædita, exosculans, & obsecrans, ut sic loquar, uti se venatorum insidiis liberaret. Ad quos commiserantissimus Senex, nomine quemque compellans ac deprecans, ait: Donate hanc mihi, venatores, cum ad me refugerit, opemque apud vos meam imploraverit. Ille autem adstantem Seni cervam, caputque in sinum ejus abdentem conspicati, obstupuere, eaque Seni ultro concessa, digressi sunt, Christianorum fidem extollentes. Ego vero, ubi hæc ex homine fide digno, & sancti Senis olim discipulo, intellexi, Deo laudes persolvi.

ANNOTATA

a De hac solitudine vide dicta ad Vitam S. Theodosii Cœnobiarchæ 11 Januarii, & S. Euthymii 12 ejusdem. Satis est observare, eam vicinam esse Mari mortuo, sicut & alia loca, ad quæ se recipiebat Stephanus statis per annum Quadragesimis.

* An τέλλων?

CAPUT IX.
Variis corporum aut animarum necessitatibus opitulatur; abditas pecunias sibi divinitus revelatas ostendit; absentis peccatum intelligit ex cælesti visione, ejusque pœnam deprecatur, & auctorem hortatur ad pœnitentiam.

Ἄλλος δέ τις εὐλαβὴς μοναχὸς, ὀνόματι Μάρκος, πρεσβύτερος καὶ αὐτὸς ὑπάρχων τῆς Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ἀναστάσεως, καὶ ματρωνικάριος, τὸ γένος δὲ Ἀλεξανδρεὺς, διηγήσατό μοι παράδοξον διήγημα, λέγων οὕτως· Ἀνὴρ θεοσεβὴς Αἰγύπτιος παρὰ τοῦ θαυματουργοῦ Στεφάνου ποτὲ τυχὼν εὐεργεσίας, φησίν· ἤμην χαλεπῷ περιπεσὼν οἴκοι χρονίῳ νοσήματι, ὑφ᾽ οὖ τὴν σάρκα τακεὶς, ᾠήθην τοῦτον τὸν βίον ἐπεξελθεῖν, παντελῶς τὴν ὑγείαν καὶ ἀνάπαυσιν ἀπηλπικώς. Ἰδὼν οὖν ἐμαυτὸν σχεδὸν ταῖς τοῦ ᾅδου πύλαις ἐπιστάντα, τὴν πορείαν ἐποιησάμην ἐπὶ τὴν ἁγίαν Ἱερουσαλὴμ, ἐπιθυμήσας ἐν αὐτῇ θανεῖν· συνηκολούθησέ μοι Μαγαρίτης τις, υἱός Μαγαρίτου τῶν αὐτοχθόνων, εἰς τὴν ἄθεον αὐτοῦ θρησκείαν μανίαν ἔχων πολλὴν καὶ δεισιδαίμονα ζῆλον, θερμότερος πυρὸς τὸν ἐν Ἱεροσολύμοις τῶν Ἀράβων σηκὸν προσκυνῆσαι βουλόμενος. Ἡνίκα τοίνυν ἅμα τούτῳ τὴν καὶ ἁγίαν καὶ σεβάσμιον κατήντησα πόλιν, ὑπὸ τῆς συνεχούσης με νόσου δεινῶς σμυχόμενος, τοῦ σωματικοῦ διαλυθέντος τόνου, συνεβουλεύετό μοι ἀδελφός τις ἐμὸς πρὸς τὸν ἰαματοφόρον πορευθῆναι Στέφανον, καὶ τῶν ἰαματικῶν αὐτοῦ δεηθῆναι οὐρανοφοίτων ἐντεύξεων.

[100] Εἴξας οὖν τῇ τοῦ ἀδελφοῦ φιλοστοργικῇ συμβουλίᾳ συνεπορεύθην αὐτῷ ἐπὶ τὴν Λαῦραν τοῦ ἁγίου Σάβα, ἐπὶ ὑποζυγίου βεβασταγμένος. Συνωδοιπόρησε δὲ ἡμῖν κᾀκεῖσε ὁ Μαγαρίτης μετεωρισμοῦ καὶ θέας τῆς ἐρήμου ἕνεκεν. Τοῦτο δὲ τῆς θείας ἦν προνοίας, μηχανωμένης αὐτοῦ τὴν σωτηρίαν. Ἐλθόντων οὖν ἡμῶν εἰς τὸ ἡσυχαστήριον τοῦ Γέροντος, λαβὼν μήνυσιν ὁ ἀδελφὸς, εἰσήγαγέ με πρὸς αὐτὸν, θύραθεν ἐάσας τὸν Μαγαρίτην. Ἐμοῦ οὖν ἀσπασαμένου τὸν Γέροντα, καὶ τὴν εὐχὴν αὐτοῦ ὑπὲρ τῆς συνεχούσης με νόσου παρακλητικῶς αἰτησαμένου, παραυτὰ πεποίηκεν ἔντευξιν, τὴν ἀναίμακτον προσενέγκας, θυσίαν. Ὦ τοῦ παραδόξου θαύματος! Μέμνημαι, πάτερ, τῆς τότε γενομένης ἀθρόας μεταβολῆς καὶ ξένης ἰάσεως, καὶ καθίσταμαι ἐνεὸς, καὶ ἄλλος ἐξ ἄλλου γίγνομαι. Μάρτυς κύριος, ὁ τότε με διὰ τῶν τοῦ Γέροντος πρεσβειῶν ἐν ἰάσει ἐπισκεψάμενος, ὅτι παραχρῆμα, ὡς ἐν ῥιπῇ ὀφθαλμοῦ ἰάθην, καὶ ὑγιὴς γέγονα, τὴν εὐεξίαν τεκμηριώσαντος ἐν ἐμοὶ τοῦ αἵματος, δίκην ῥεύματος, ἐκ τῆς καρδίας ἀναβλύσαντος, καὶ τὰς ἀρτηρίας καὶ φλέβας ἐμπλήσαντος, καὶ τὸ πρόσωπον, καὶ τὴν σάρκα ὑγιεινῷ καταχρώσαντος ἐρύθρῳ· ἰσχύος δὲ καὶ δυνάμεως ᾐσθάνθην ἐν ἐμαυτῷ, οἵαν ἔσχον οὐδέποτε.

[101] Τοῦτο δὲ τὸ ἐξαίσιον θαῦμα οὐ μόνον ἐμὲ κατέπληξεν, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀπιστίαν τοῦ Μαγαρίτου εἰς πίστιν μετέβαλεν· ἰδὼν γάρ με ἀθρόως τοιαύτης μεστωθέντα εὐρωστίας, κατεπλάγη λίαν, καὶ προσελθὼν τῷ Γέροντι εἶπεν· Ἀπὸ τοῦ νῦν Χριστιανός εἰμι, καὶ πιστεύω εἰς τὸν Χριστὸν, τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, τὸν αἴροντα τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου, καὶ ἀποτάσσομαι τῷ σατανᾷ, καὶ πᾶσι τοῖς ὰγγέλοις αὐτοῦ, καὶ πάσῃ τῇ πόμπῇ αὐτοῦ, καὶ τῇ ματαίᾳ τῶν Ἀράβων θρησκείᾳ. Εἷς Θεὸς ὁ τῶν Χριστιανῶν, ὁ θαυμάσια ποιῶν. Ἀλλὰ ἐλέησόν με, ἅγιε Στέφανε, καὶ εὖξαι δοθηναί μοι δύναμιν καὶ νίκην κατὰ τῶν τυράννων· οἶδα γὰρ , οἶδα, ὅτι ἀπὸ τῆς σήμερον ἀντιπαρατάσσεταί μοι ὁ ἐχθρὸς διὰ τὴν ἐμὴν σωτηρίαν τὴν μιαρὰν αὐτοῦ διαδράντι στρατείαν καὶ συνταξαμένῳ τῷ Χριστῷ, καὶ ἐφοδίασόν με τὰς εὐχάς σου, ὡς ὅπλον ἀήττητον, καὶ δός μοι παρά σου εύλογίαν τινά. Ὁ δὲ ἅγιος Γέρων εὐξάμενος ὑπὲρ αὐτοῦ, καὶ εὐλογήσας αὐτὸν, καὶ τοῖς ἑαυτοῦ θεοδιδάκτοις φωτίσας ῥήμασι, δέδωκεν αὐτοῦͅ ληκύθιον μεστὸν ἁγιαστικοῦ ἐλαίου, εἰπών· Εἰς οἵαν ἀνεισέλθῃς πόλιν, ἢ κώμην, ἢ χώραν, ἐπιθὲς ἐν τοῦ ἐλαίου τούτου τῷ μετώπῳ σου, τῷ σημείῳ τοῦ σταυροῦ, καὶ οὐ προσελεύσεται πρός σε κακὰ, καὶ μάστιξ οὐκ ἐγγιεῖ τῷ σκηνώματί σου, ἀλλ᾽ ἐπὶ ἀσπίδα, καὶ βασίλισκον ἐπιβήσῃ, καὶ καταπατήσεις λέοντα καὶ δράκοντα, κᾂν μυρίοις παραστῆς τυράννοις, κᾂν ἀναστησωνται τοσοῦτοι μάρτυρες ἄδικοι κατά σου.

[102] Ἀναχωρησάντων ἡμῶν, ὁ μὲν τὴν τοῦ Γέροντος φυλάξας ἐντολὴν, εἰς ὅσους εἰσίη τόπους, ἑαυτὸν ἐσφραγίζετο, καὶ πρὸς τυράννους ἄρμενος, μαρτύρων δήμου μαρτυρούντων καὶ ἐλεγχόντων αὐτὸν Μαγαρίτην εἶναι, υἱὸν Μαγαρίτου, ἐκ βρέφους ἐν τῇ βαρβαρικῇ ἀνατραφέντα θρησκείᾳ, παραδόξως τῶν ἀνόμων αὐτῶν χειρῶν ἐῤῥύετο, καὶ ἀβλαβῶς καὶ ἀβασανίστως ἀπελύετο, ἕως πρὸς Κύριον τῶν τῇδε ἐξεδήμησεν, τὴν ὁμολογίαν τηρήσας τῆς πίστεως ὀρθοδόξως, δοξάζων τὸν Θεὸν, καὶ εὐχαριστηρίους ὕμνους ἀναπέμπων αὐτῷ, καὶ τὴν τοῦ Γέροντος ἐκθειάζων ἀρετήν. Ἐγὡ δὲ ἐξ ἐνείνου τὸν μονήρη ποθήσας βίον, σὺν τῇ γαμετῇ καὶ τοῖς τέκνοις ἀπεταξάμην τῷ κόσμῳ, ὡς οὐδέ σε διέλαθεν, εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ, καὶ τῷ ἁγίῳ Γέροντι.

[103] Ἄλλος δέ τις τῶν μαθητευσάντων τῷ θεοσόφῳ Γέροντι, διηγούμενός μοί τι, τῶν θαυμάτων τοῦ νομοθέτου Μωύσεως οὖχ ἦττόν, φησι· Φοβεροῦ ποτε καύματος θερινοῦ καιροῦ διἳππεύοντος, μετά τινων τῶν πατέρων σὺν τῷ θαυμασίῳ ἐπιστάτῃ ἐπι τὴν ἔρημον ἐπορεύθημεν ἀναφορέας πλήρεις ὑδάτων βαστάζοντες, ὧν δαπανηθέντων, εἰς ἔσχατον ἐληλύκαμεν δίψος, ὑφ᾽ οὗ πάνυ καταπονηθέντες, καὶ σχεδὸν λιποθυμήσαντες, τοῦ ὑδατώδους τόπου σφόδρα ποῤῥωτάτω ὑπάρχοντος, ἠβουλήθημεν όξυτάτῳ χρήσασθαι δρόμῳ, ἴσως ἂν ὀψὲ φθάσαντες ἐμφορηθῶμεν τοῦ νάματος, καὶ τὴν ἀλγηνῶς συνέχουσαν ἡμᾶς δίψαν ἰασάμενοι· ἀλλ᾽ οὐ δ᾽ ἂν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ κατηντήκαμεν τὰ ὕδατα, εἰ καὶ μόνον οὐχὶ γεγόναμεν ὀρνέων ταχύτεροι. Διὸ θεασάμενος ἡμᾶς ὁ φιλόστοργος ἐπιστάτης, καὶ ὑπὸ τοιούτου δεδαμασμένους, καὶ τετηκότας ἀγῶνος, τὴν μὲν φλόγα τῆς δίψης ἀπαύστως ἰχνοτάταις αἰτουμένους αὐδαῖς καὶ προσεπικλήσεσιν εὐσπλαγνίσθη, καὶ ᾤκτειρε, καὶ εἶπε· Μὴ ἀθυμήσετε, πνευματικὰ τέκνα, ὅτι ὁ πάλαι τῷ Ἰσραηλίτι λαῷ διψῶντι διὰ τῆς Μωσαἳκῆς ῤάβδου πηγάσας ἐκ τῆς πέτρας ὕδωρ, αὐτὸς καὶ νῦν ὑμῖν πηγάσει, καὶ δίψωντας ποτήσει ὑμᾶς, καὶ θεραπεύσει ἐκ τῶν πηγῶν τῆς αὐτοῦ φιλανθρωπίας.

[104] Καὶ ταῦτα λαλήσας ἔστη, καὶ καθ᾽ ἑαυτὸν ηὔξατο, καὶ τῷ ἄκρῳ τῆς ῥαβδου αὐτοῦ τὴν γὴν πατάξας, ἐκέλευσεν ἡμῖν ξύσαι. Ἡμῶν οὖν παραδραμόντων, καὶ μικρὸν ταῖς τῶν ὀνύχων ἀκώκαις ξυσάντων, ἔβλυσε νάμα τηλαυγὲς καὶ ποτημὸν, ἐξ οὗ πεπωκότες, καὶ τὴν δίψαν ἀφέντες, τῇ ἐφεξῆς ἡμέρᾳ ἀνεκομίσαμεν, ἐκεῖθεν νέαν πηγὴν ναίουσαν ἐάσαντες. Μετ᾽ οὐ πολλὰς δὲ ἡμέρας τις τῆς ἐρήμου συνήθης ἡμῶν, ἐν τῇ Λαύρᾳ ὄντων, ἀφίκετο, ἀγγέλλων καὶ λέγων· Διὰ τόπον παρῆλθον, ὃν πλειστάκις κατάξηρον ὄντα πεπάτηκα, νυνὶ δὲ ξένην ἐν αὐτῷ πηγὴν εὔρηκα, τερπνὸν ῥέουσαν ὕδωρ, καὶ ἐξέστην ἐπὶ τῷ παραδόξῳ ῥεύματι· ἄλλο δὲ οὐδὲν ὑποτοπάσαι δεδύναμαι, ἢ ὅτι, τινὸς τῶν ἁγίων διψήσαντος καὶ εὐξαμένου, ἐξέβλυσε, καὶ ἐδόξασα τὸν Θεόν· ᾧ καὶ ἡμεῖς οἱ τοῦ θαύματος τρυφηταὶ, καὶ ἐπόπται, καὶ ἵστορες χάριν καὶ δοξολογίαν ἀνεπέμψαμεν, τῷ τοὺς ἁγίους αὐτοῦ θαυματουργοὺς ἀποτελοῦντι.

[105] Ἄνηρ Ἱεροσολυμίτης, ἐλλογικὸς τῶν ἐμφανῶν καὶ ἐντίμων γερόντων, ἀρχιδιάκονος ὑπάρχων τῆς ἁγίας Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ἀναστασεως, καὶ δευτεράριος τοῦ σωοποιοῦ Κρανίου, διηγήσατό μοί τινα διηγήματα, ἅπερ αὐτὸς ἰδίοις ἱστόρησεν ὀφθαλμοῖς· φίλος γὰρ συνήθης ὑπῆρχε τοῦ θαυμασίου Γέροντος· καί φησι· Ὅτι τις τῶν ἡμετέρων συγκληρικῶν ἀρχιπρεσβύτερος, Γεώργιος ὄμομα αὐτῷ, ἔσχε πατέρα πολυκτήμονα, χρύσον πλουτοῦντα πολύν. Οὗτος δέ ποτε ἐπὶ τὰ μέρη Δαμασκοῦ ἀποδημήσας, τοῦ βίου πρὸς κύριον ἐξεδήμησε, μηδὲν διαθέμενος· ἦν δὲ πᾶν τὸ χρυσίον αὐτοῦ ὑπὸ τὴν γῆν κεχωσμένον ἐν διαφόροις ἀποκρύφοις κευθμῶσιν, οὓς οὐκ ἐγίνωσκεν ἄλλος, εἰ μὴ μόνος ὁ κρυφίων γνώστης Θεός. Τούτου δὲ τὴν τελευτὴν ἀκούσας ὁ υἱὸς ἀγωνίᾳ καὶ λύπῃ συνείχετο, καὶ οὐ μόνον τὴν πατρικὴν ἀπεκλαύσατο καὶ ἐπένθυνε στέρησιν, καὶ τὴν ἑαυτοῦ ὀδυνηρὰν ὀρφανίαν, ἀλλὰ καὶ τὴν τῶν χρημάτων ἀπώλειαν· εἰς οἵαν λογιζόμενος ἔμελλε λήξιν πενίαντε καὶ ταλαιπώριαν. Πολλῶν μὲν οὖν παρηγορούντων αὐτῷ, οὐ παρηγορεῖτο· μεῖζον γὰρ τῆς παρηγορίας ἀμφοτέροθεν εἴχετο κατώδυνον σύνβαμα.

[106] Ὕστερον δὲ ἀρίστῃ φιλικῇ παραινέσει καὶ εὐνοίᾳ πεισθέντι συνεπορεύθην αὐτῷ πρὸς τὸν χαριτόπνευστον Γέροντα, ὃς φιλοφρόνως ἡμᾶς ὑποδεξάμενος, ἐπυνθάνετο, τί ἂν εἴη τοῦ σκυλμοῦ τὸ αἴτιον. Ὁ δὲ θεοφιλὴς Γεώργιος ἐλεεινῶς ὀδυρόμενος, τὴν δίπλην αὐτοῦ πικροτάτην συμφορὰν κατέλεξεν, ἀξιῶν αὐτὸν διδάξαι διὰ τῆς οἰκείας θεοσδότου χάριτος, ποῦ τὸ πατρῶον χρυσίον κεκρυμμένον κατάκειται. Ὁ δὲ Γέρων, ἀγαπητὲ, μὴ κλαῖε, φησὶ, τοῦ πατρός σου τὸν θάνατον· κοινὸν γὰρ τοῦ θανάτου τὸ ποτήριον, καὶ ἡ ὁδὸς ἀπαραίτητος· περὶ δὲ τῶν χρημάτων, εἰ βεβαίας ἕξεις ἐλπίδας εἰς τὸν Θεὸν, τὸν τῆς ζωῆς χωρηγὸν, καὶ προφέα, οὐκ ἐλαττωθήσῃ παντὸς ἀγαθοῦ. Ὁμῶς δὲ πόσα προθυμῇ διδόναι τῷ. Θεῷ, εἰ εὕροις τοὺς πατρικοὺς θησαυρούς; Ὅσα κελεύεις, ἔφη, καὶ προθυμοῦμαι δοῦναι τὸ ἡμισύ. Ὁ δὲ Γέρων· Μὴ τὸ ἡμισὺ, ἀλλὰ μόνον πέντε χρυσίνους ὅρισον τοῖς πτωχοῖς. Τούτους τοίνυν αὐτοῦ τοῖς πένησι ὁρίσαντος, εἶπεν αὐτῷ ὁͅ Καλόγηρος, ποιήσας σύναξιν κᾀκεῖθε μυηθεὶς γνωστικῆς ἐλλάμψεως· Βαθμίδας ἔχετε ἐν τῇ ὑμετέρᾳ αὐλῇ κατὰ τοιόνδε τὸ μέρος ἀνάγουσας· ψηλαφήσας οὖν περὶ τὰς ἄκρας αὐτῶν, ἐκεῖ ἐν τῷδε τῷ τόπῳ εὑρήσεις τινὰ ἱκανά. Λαβὼν δὲ εὐχαρίστει τῷ Θεῷ, καὶ ἀπόδος, ἃ διέστειλαν τὰ χείλη σου.

[107] Ἧμῶν οὖν μετὰ χαρᾶς ἐπανελθόντων, ὁ Γεώργιος οἴκαδε πορευθεὶς καὶ ἀναζητήσας, εὕρεν οὕτως, ὥσπερ ὁ Γέρων εἶπεν. Μετ᾽ ὀλίγον δὲ καιρὸν ταῦτα δαπανήσας πλεῖστα λίαν ὑπάρχοντα, μηδαμῶς τελέσας τὴν ὑπόσχεσιν, πάλιν αφίκετο πρὸς τὸν Γέροντα, ἐμοῦ συνοδοιποροῦντος αὐτῷ. Εὐμενῶς οὖν ἡμᾶς ὁ Γέρων προσηκάμενος, ἐπύθετο τὴν χρείαν, ἥτις ἡμᾶς τότε εἰς τὴν Λαῦραν ἐλθεῖν κατήπειξεν. Ὁ δὲ Γεώργιος· Ἅγιε πάτερ, ἃ τὸ θεῖον διὰ τῆς σῆς ἁγιότητος ἡμῖν ἀπεκάλυψεν, αἱ πυκνῶς ἐπισυμβαίνουσαι βιωτικαὶ δαπάναι ἀφανῆ κατεσκεύασαν· ἀλλὰ δυσωπῶ τὴν σὴν εὐμένειάν τε καὶ ἐπείκειαν γνωρίσαι ἡμῖν, ποῦ κεῖνται τὰ λοιπά. Ὁ δὲ μειδιάσας ἠρώτα· Ἀπέδωκας τῷ Θεῷ τὰς εὐχάς σου; Ὁ δὲ· οὐχὶ, πάτερ, ἀλλὰ ἀποδώσω. Καὶ ὁ Πρεσβύτης, ὑπὸ τῆς ἐνοικούσης αὐτῷ πολλῆς εὐσπλαγχνίας κινηθεὶς, καὶ τὴν θεἳκὴν ἐκτελέσας λειτουργίαν, καὶ θείᾳ φωταγωγηθεὶς χάριτι, πρὸς αὐτὸν εἶπεν· Εἰς τὸ ὑμέτερον εἰσελθὼν ἐργαστήριον, ἆρον τὴν θυμιάματος θυῖαν· εὑρήσεις δὲ ἐκεῖ θησαυρὸν πολὺν κατακείμενον. Εἰληφὼς τοίνυν εὐχαριστίαν ἀνάπεμψον τῷ Θεῷ, καὶ πλήρωσον, ἅπερ ἐπηγγείλω. Ὁ δὲ κατὰ τὴν θεοδώρητον τοῦ Γέροντος διόρασιν εὑρηκὼς νομίσματα πάμπολλα, μετὰ βραχύν τινα χρόνον δεδαπάνηκεν αὐτὰ, μηδὲν διανείμας πτωχοῖς, ὡς ὑπέσχετο.

[108] Ἐν ἀπορίᾳ δὲ καὶ τῶν ἀναγκαίων γεγονὼς, προσέφυγεν ἔτι τῷ μακαρίῳ Γέροντι, παρακαλῶν αὐτὸν φανερῶσαι, εἴτι τῶν πατρώων κειμηλίων κρυπτὸν ὑπολέλειπται. Ὁ δὲ Γέρων ἕφη πρὸς αὐτόν· Δέδωκας τοῖς πτωχοῖς, ἅπερ ὑπέσχου; Ὁ δὲ εἶπεν· Συγχώρησον, πάτερ, ἐπειδὴ οὐκ ἐποίησα. Ὁ δὲ Γέρων, θαυμαστῶς ἕχων, ἀπέκρίνατο· Ἄγαμαί σε τῆς ἀναισθησίας, Γεώργιε. Πῶς οὐ δέδεικας τοῦτε Ἀνανίου καὶ τῆς Σαπφείρας τὸ ὑπόδειγμα, τῶν κακῷ τιμωρηθέντων θανάτῳ, ὡς ψευσαμένων τῷ Πνεύματι τῷ ἁγίῳ; καὶ τοιγε ἐκείνων τὰ πλεῖστα μὲν προσενηνοχότων, μέρος δέ τι ἐλάχιστον ἀποκρυψαμένων· σὺ δὲ τὸ πᾶν ἀπεκράτησας. Ὕπαγε τοῦ λοιποῦ, ὕπαγε· οὐκ ἠθέλησε γάρ σε τὸ Θεῖον πλούτου περιουσίᾳ κομᾷν. Ἄλλα δὲ πολλὰ θαύματος ἄξια παρὰ τοῦ θαυμασίου Γέροντος τεθέαμαι, ἅπερ διηγησάμην ἂν, εἰ μὴ τὸ μῆκος ἐδεδείην τῆς λέξεως· κόρος γὰρ λόγου πολέμιος ἀκοαῖς· ὅμως δὲ τῶν πλειόνων ἕτι με βιάζετε τὴν πολυλογίαν φυγόντα πάλιν λαλεῖν.

[109] Ἀπειλῆς ποτε διαγράφου τυραννικῶς ἡμῖν ἐπικειμένης, ὁ τηνικαῦτα κρατῶν ἠνάγκασέ με τοὺς φόρους ἀπαιτῆσαι· ἦν δέ τις τῶν ἀδελφῶν ὑπηρέτης καὶ ἀποκρισιάριος τῆς πολιτικῆς κοινότητος. Φόβῳ καὶ τρόμῳ συνέχομαι διεξιὼν ἅμα καὶ ἐννοῶν τὸ ἀγνώστως διὰ τούτου προσγέγονός μοι παράπτωμα· ἀλλ᾽ ἵλεως εἴη μοι ἡ θεαρχικωτάτη δίκη, τῇ ἀγνοίᾳ μου χαρισομένη τὴν ἄφεσιν. Τοῦτον τὸν ἀποκρισιάριον τῆς ἐν χερσὶν ὑπηρεσίας περιφρονήσαντα, καὶ εἰς πολλὰς ἐξσκέλλοντα ἀταξίας, ἠβουλήθην ἐκφοβῆσαι ἕνεκεν τῆς ἑαυτοῦ σωτηρίας, φίλος γὰρ ἦν μοι, καὶ ἐκέλευσα ἁπλωθῆναι αὐτὸν, καὶ λάθρᾳ νενευκὼς μίαν πληγὴν δαρῆναι, ἐχρησάμην πρὸς αὐτὸν ἀπειλητικῇ φωνῇ, ἐπαγγελλόμενος τὸν οἰκεῖον αὐτοῦ ἐξαποτετικέναι διάγραφον. Ὁ δὲ παραυτὰ δραμὼν, τῆς ἐν Χριστῷ ὁμολογίας ἀποστάτης ἐγένετο τῇ ἕξ καὶ δεκάτῃ τοῦ Φεβρουαρίου μηνός· τῆς ἐπελθούσης μοι τότε λυπηρᾶς ἀθυμίας, καὶ λυπηρῶς μένω, μὴ ἐσχηκέναι ἐντεῦθεν ἁμάρτημα.

[110] Μετ᾽ οὐ πολὺν οὖν καιρὸν ὁ διορατικὸς Γέρων ἐπιστέλλει πρὸς τὴν ἐμὴν οὐθενότητα, λέγων· Παρακεκλήσθω ἡ ὑμῶν θεοσέβεια ἕως ἡμῶν γενέσθαι· ἔχομεν γὰρ ἀναγκαῖά τινα ἀνατεθηκέναι αὐτῇ, ἅπερ διὰ συλλαβῶν δεδηλωκέναι ἀμήχανον· τῇ ἓξ καὶ δεκάτῃ γὰρ τοῦ Φεβρουαρίου μηνὸς ἁμαρτίαν μεγάλην ἡμάρτηκας τῷ Κυρίῳ, ὃς ἵλεως γένηται καὶ σοὶ καὶ ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς ἐν τῇ φοβερᾷ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως. Δεδεγμένος οὖν τὰ ἱερὰ τοῦ Γέροντος γράμματα, ἐπὶ τοῖς εἰρημένοις καταπλαγεὶς, εὐθέως ἀντέγραψα· Κατέπληξάς με, θαυμαστὲ πάτερ, ἐφ᾽ οἶς ἐχάραξας· ἐμαυτὸν γὰρ οὐκ οἶδα τὴν καινοτέραν ταύτην δεδρακότα πλημμέλειαν. Εἰ καὶ ταῖς ἀμπλακίαις ἐξ ἀεὶ βεβυθισμένος καθέστηκα, καὶ ταῖς ἀνομίαις δεδουλωμένος, ἀλλ᾽ οὐκ ἂν νῦν μὴ ἐρχόμενος πρός σε μεμένηκα, εἰ μὴ ταῖς πολυπλόκοις συραῖς τῶν καιρίων καὶ χρειώδων πραγμάτων πεπήδημαι· ἀλλὰ μᾶλλον ἡ σὴ ὑψηλὴ συγκατάβασις, τὸν ἑαυτῆς μιμουμένη δεσπότην, τὸν ἁμαρτωλοὺς ἐληλυθότα ἀνασώσασθαι, δυσωπηθήτω σκυλῆναι πρὸς ἡμᾶς, τοὺς τῷ βορβόρῳ τοῦ βίου ἰλυσπωμένους, καὶ τῇ ὕλῃ τῶν κοσμικῶν φροντίδων βεβαρυμένους, καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς διανοίας ἠμαυρωμένους, κᾀκεῖθεν ἑαυτοὺς τυχὸν ἀγνοῆσαι τοὺς τουτονὶ πεποιηκότας τὸ πλημμέλημα, οὓς οὖν ταχὺ κατέλαβε, καὶ σῶσον τὸν ἐμὴν ἐλεεινίαν. Ἔῤῥωσο.

[111] Ὁ δὲ τοιούτοις ἀντιγράφοις ἠμείβετο, καί φησι· Τὴν συνέχουσάν με τοῦ γήρως ἐποίκτιστον ἀδυναμίαν οὐκ ἀγνοεῖς, θεοφιλέστατε· Ὅμως δὲ εἰ καὶ τῷ γήρᾳ συνέχομαι, ἀλλάγε τάχιον οὐκ ὀκνήσω ἐλθεῖν τῇ τοῦ Θεοῦ βοηθείᾳ νευρούμενος. Μετ᾽ ὀλίγας οὖν ἡμέρας παραγενόμενος, ἰδίᾳ καὶ χωρὶς εἶπε πρός με· Τῶν θείων γραφῶν καὶ διδασκαλικῶν παραινέσεων ἐπί σου καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν ἀναγινωσκομένων, ὡς τῆς ἐκκλησίας γνησίου τέκνου τυγχάνοντος, καὶ τῶν συνοδικῶν κανόνων κωλυόντων πάντα κληρικὸν τοὺς ἐξουσιαστικοὺς μετέρχεσθαι νομούς (οὐ γὰρ δεῖ τά θεῖα τοῖς ἀνθρωπίνοις καταμίγνυσθαι, καὶ τὰ οὐράνια τοῖς γηΐνοις συμφύρεσθαι, καὶ τὰ πνευματικὰ τοῖς σαρκικοῖς, καὶ τὰ ἱερατικὰ τοῖς κοσμικοῖς συγχέεσθαι) ὤφειλες ποιῆσαι, ὅπερ πεποίηκας; ἁμαρτίαν γὰρ μεγάλην ἐνώπιον Κυρίου ἥμαρτες, ἐκείνῳ τῷ ποτε ἀδελφῷ δοὺς ἀφορμὴν τῆς Χριστιανότητος ἀφιστασθαι, καὶ τὴν ἰδίαν ψυχὴν ἀπολέσαι, ὑπὲρ ἧς ὁ Χριστὸς ἀπέθανε.

[112] Λέγω δή σοί τι παράδοξον, ἵνα γνοὺς τοῦ τραύματός σου τὸ μέγεθος τὴν ἁρμόζουσαν ἐπιζητήσεις θεραπείαν· ὥσπερ γὰρ τῶν σωματικῶν παθημάτων πολλαὶ διαφοραὶ διαφόροις θεραπείαις καὶ φαρμακοποσίαις περιποιούμεναι· οὕτω καὶ τῶν ψυχικῶν νοσημάτων ὑπάρχουσιν ἄλλοις ἄλλως νοητοῖς φαρμάκοις θεραπευόμεναι. Πρὸ ὀλίγου διαφανούσης τῆς ἁγίας κυριακῆς ἐγενόμην ὡς ἐν ἐκστάσει, καὶ θεωρῶ ἐμαυτὸν ἐν τῇ ἁγίᾳ Ἀναστάσει. Ἐκεῖ οὖν εἰσελθὼν, καὶ τὸ ζωοδῶρον τοῦ Θεοῦ Λόγου προσκυνήσας σημεῖον, ἐπορεύθην κατὰ τὸν τύπον εἰς τὸ ἅγιον Κρανίον, καὶ βλέπω τὸν θεοφόρον μητροπολίτην τῆς πανευδαίμονος Ἑμίσης λευχειμόνως ἑστῶτα, καὶ δύο ἀγγέλους ἀσπροφοροῦντας ἑκατέρωθεν· σὲ δὲ παντελῶς μὴ ἰδὼν, πρὸς αὐτοὺς εἶπον· Ποῦ ἐστιν ὁ ἐμὸς φίλος δευτέραριος; Οἱ δὲ ἱταμῶς καὶ ὀργίλως ἀπεκρίθησαν· Ἑκεῖνον ἀπολεῖ Κύριος καὶ πάντα τὸν οἶκον αὐτοῦ, ἐπειδὴ τῇ ἓξ καὶ δεκάτῃ τοῦ Φεβρουαρίου μηνὸς διὰ τῶν χειρῶν αὐτοῦ ψυχὴ Χριστιανὴ ἀπώλετο, τὴν πίστιν ἡμῶν ἀθετήσασα.

[113] Ἑγὼ δὲ· Μὴ, κύριοι, ἔφην, μὴ ἔστω τοῦτο· ἀλλὰ πρεσβεύσατε τὸν ἐπὶ ταύτῃ τῇ ζωοποιῷ πέτρᾳ τῷ σταυρῷ προσηλωθέντα, καὶ λύτρον ἑαυτὸν δόντα τῷ θανάτῳ ὑπὲρ τῆς ἡμῶν ἁπολυτρώσεως; καὶ πᾶσαν τὴν γῆν τῷ τῆς θεαρχικῆς αὐτοῦ πλευρᾶς ἐκρεύσαντι θείῳ αἵματι ἐκπλύναντα, ἵλαον αὐτὸν γενέσθαι, καὶ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ σῶσαι. Καὶ ἄρας τοὺς ὀφθαλμούς μου πρὸς Κύριον, ἔντευξιν καὶ ἱλασμὸν ὑπέρ σου πεποίηκα, εἰπών· Φιλάνθρωπε καὶ πολυέλεε Κύριε, ὁ μὴ θέλων τὴν ἀπώλειαν τῶν ἀνθρώπων, ἀλλὰ τὴν ἐπιστροφὴν καὶ τὴν ζωὴν· ὁ τῶν Νενευἳτῶν δεξάμενος τὴν μετάνοιαν, καὶ τοῦ Ἐζεκίου τὸν κλαυθμὸν, καὶ τοῦ Μανασσῆ τὸν στεναγμὸν, καὶ Δαβὶδ τὴν ἐξομολογίαν, καὶ Πέτρου τὰ δάκρυα, καὶ τὸν ἐπὶ σταυροῦ λῃστὴν διὰ πιστοῦ ῥήματος σώσας, καὶ αὐτῷ τὴν εἴσοδον τοῦ παραδείσου δωρησάμενος, πρόσδεξαί μου ταύτην τὴν αἴτησιν ὑπὲρ τοῦ δευτεραρίου, καὶ χάρισαί μοι αὐτὸν, εἰ καὶ ἀνάξιός εἰμι χάριτος· ἀλλ᾽ οὖν διὰ τὸ ἀδιήγητον τῶν οἰκτιρμῶν σου βάθος, καὶ τὸ τῆς σῆς εὐσπλαγχνίας ἄφατον πέλαγος, καὶ τῇ τῶν παρόντων ἁγίων ἀγγέλων καὶ τούτου τοῦ σου πανευαγοῦς ἀρχιερέως πρεσβείᾳ, σῶσον αὐτὸν, καὶ σαγήνευσον πρὸς ἑαυτὸν, καὶ ἄξιον ταύτης τῆς ἱερᾶς ἀπέργασαι στάσεως, ὅτι πάντα δύνασαι, καὶ παρορᾶς ἁμαρτήματα ἀνθρώπων εἰς μετάνοιαν· καὶ πρέπει σοι ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων.

[114] Καὶ ταύτην τὴν αἴτησιν ἐμοῦ περί σου πεποιηκότος, καὶ, Ἰδού, ἐχαρίσατό σοι αὐτὸν, οἱ ἅγιοι ἔφησαν ἄγγελοι· ἀλλ᾽, ὦ ἀγαπητὲ δευτέραριε, μετανόησον, καὶ τὴν καρδίαν σου τοῖς δάκρυσι ἀπόπλυνον· οὐ γὰρ διὰ τὴν ἀξίαν μου ὁ Θεὸς ἐφανέρωσέ μοι ταῦτα· ἀλλὰ διὰ τὴν σὴν σωτηρίαν. Οὐκοῦν κλαῦσον, καὶ ἐξευμένισαι τὸ Θεῖον, καὶ καρποφόρησον καρποὺς ἀξίους τῆς σῆς λειτουργίας, καὶ ἄγνισόν σου τὴν καρδίαν· ἐὰν γὰρ μὴ οὕτω ποιήσῃς, ἔτι παροργίσεις τὸν Θεόν. Ἐγὼ δὲ λίαν ἐπὶ τῇ τοῦ Γέροντος παραινέσει κατανυγεὶς καὶ κλαύσας πικρῶς, εἶπον· εὔχου, ὦ πάτερ, εὔχου, καὶ ἐκτενέστερον ὑπὲρ τῆς ἐμῆς ἀθλιότητος εὔχου, ἵνα τύχω παρὰ Κυρίου τῆς τῶν ἡμῶν ἁμαρτημάτωντε καὶ ἀγνοημάτων ἀφέσεως᾽ οὕτω δὲ καὶ τὰ τοιαῦτα σαφῶς ἰδὼν, καθ᾽ ὧν ὁ ἀρχιδιάκονος καὶ δευτεράριος ἐξηγήσατο, κᾀγὼ ἀκριβῶς συνεγραψάμην.

Audivi & alium quemdam religiosæ vitæ monachum, eumdemque Christi Dei nostri Resurrectionis presbyterum, [Ægyptius ab incurabili morbo] ac matronicarium a, genere Alexandrinum, cum historiam hanc mihi sane mirabilem evolveret, uti jam dicam: Vir Ægyptius divino cultui devotus, posteaquam beneficium quoddam a Stephano thaumaturgo esset consecutus, rem sic narravit mihi: Incideram domi in morbum gravem ac diuturnum, qui mihi usque adeo corpus attriverat, ut valetudine, & requie penitus desperata, nihil cogitarem jam propius esse, quam ut ex hac vita discederem. Cum igitur me inferni valvis pene assistentem adverterem, iter suscepi in sanctam Jerusalem, in ea mori desiderans. Comitem mihi se junxerat Magarites b quidam, alterius ex indigenis Magaritæ filius, impiæ superstitioni suæ ad insaniam usque addictus, & Hierosolymitani Arabum templi venerandi desiderio, quam sit ignis, ardentior. Postquam igitur urbem cum eo Sanctam ac venerabilem, resoluta morbo, quo laborabam, corporis firmitate, prope deficiens attigissem, auctor mihi fuit frater aliquis meus, sanitatis collatorem Stephanum ut adirem, ac salutiferum ejus & cæleste exposcerem patrocinium.

[100] Itaque amico fratris consilio parens, conscenso jumento, [S. Stephano sacrificante, sanatur:] ad S. Sabæ Lauram una cum ipso contendi; comitabatur autem etiam illuc nos Magarites, solitudinis inspiciendæ contemplandæque desiderio. Sed nempe divinæ providentiæ istud erat, salutem ejus molientis, consilium. Cum ergo ad Senis ventum esset hesychasterium, accepto indicio, introduxit me ad illum frater, relicto ad ostium Magarite. Ubi Senem ego salutaveram, ac supplex depellendo, quo cruciabar, malo preces ejus poposceram, eas continuo fundere aggressus est, incruentum immolans sacrificium. O miraculum obstupescendum! Memini, pater, factæ tum in me subitaneæ mutationis, ac sanationis insolitæ; sed mutus hic & infans hæreo, atque adeo vix mei satis sum compos. Testis est Dominus, qui me, pristinam per Senem exoratus valetudinem restituendo, respexit, in ipso tempore, quasi in oculi nictu curatum fuisse me, atque omnino persanatum, optimam corporis constitutionem prodente sanguine, qui instar fluenti scaturivit ex corde, & arterias ac venas implevit, vultumque & reliquam carnem salubri purpuravit rubore: robur vero ac vigorem in me tantum persensi, quantum ante illum diem expertus eram numquam.

[101] Eximium vero hoc miraculum non me perculit modo; [quo miraculo Magarites convertitur; & oleo benedicto instructus,] sed infidelitatem insuper Magaritæ convertit ad fidem: cum etenim repente tam validum me ac valentem videret, mirum, quantum obstupuit; & ad Senem accurrens, sic eum affatus est: Dehinc porro Christianus sum, & credo in Christum Filium Dei viventis, qui tollit peccatum mundi; & satanæ & angelis ejus omnibus, & omni pompæ ejus, & vanæ Arabum superstitioni abrenuncio. Solus est Christianorum Deus, qui facit mirabilia. Te modo, sancte Stephane, misereat mei, atque id precando effice, ut virtus mihi detur, ac de tyrannis victoria. Scio etenim, scio, hostem ex hoc die, quo salutis causa ab impuris ejus castris ad Christum profugio, bella indicturum esse mihi. Tu me precibus tuis, tamquam armis instrue impenetrabilibus, & benedictionis a te aliquid impetrare me sinito. At Senex sanctus, supplicatione pro eo instituta, additisque verbis bona precantibus, atque haustis a Deo documentis, ampullam ei parvam dedit oleo consecrato plenam, hæc adjiciens: In quamcumque civitatem, vicum, aut regionem introieris, hoc oleo in modum crucis frontem inungito, & non accedet ad te malum, & flagellum non appropinquabit tabernaculo tuo; sed super aspidem & basiliscum ambulabis, & conculcabis leonem & draconem; tametsi tyrannis millenis adstiteris, testesque totidem iniqui insurrexerint adversum te.

[102] [inter Saracenos inviolatus servatur.] Postquam inde discessimus, memor ille atque servans impositi a Sene mandati, quocumque locorum devenerat, isto se sigillo muniebat, atque adversus tyrannos armatus, dum publicis plebis testimoniis ac delationibus apud eos Magarites asseveratur esse, Magaritæ filius, in religione barbarica a puero educatus, impiorum illorum manibus mirabili ratione est erutus, nec damni passus quidpiam, nec tormenti, usque dum hinc ad Dominum peregrinatus est, fidei professione orthodoxe servata, Deum hymnis, acceptæ gratiæ testibus, concinendis glorificans, Senisque demisse venerans sanctitatem. Ego vero ex eo tempore ad solitariam vitam propensus, cum uxore ac liberis, ut non ignoras, Deo ac sancto Stephano gratias agens, seculo valedixi.

[103] [Siti laborantibus in deserto patribus,] Alius ex iis qui sub hujus tam præclari rerum divinarum intelligentia Senis disciplina vixerunt, miraculum explanans mihi nihilo illis, quæ Moyses legislator edidit, inferius, sic ait: Cum tempore messis calor aliquando terribilis incumberet, cum patribus aliquot, ac mirifico Magistro in eremum ibamus, amphoris aqua plenis onusti; quibus evacuatis, res ad extremam sitim redierat, qua misere laborantes, ac pene defecti, cum locus aquosus abesset quam longissime, incitare, quantum vires ferre poterant, cursum voluimus, si forte vel sero illuc pertingentibus satiari obtingeret frigida, sitimque misere nos urentem restinguere; sed aquas illo die nacti non sumus; licet volucribus tantum non perniciores fuissemus. Quare cum videret nos pius Magister tali contentione fractos acfatiscentes, fugientibus vocibus, opemque implorantibus sitis ardorem sine intermissione queri, commoveri sibi viscera, sensit, misertusque nostri dixit: Nolite, filii spiritu dilectissimi, animos abjicere; quia, qui Israëlitico quondam populo, cum siti deficeret, aquas de petra per Mosaïcam virgam elicuit, idem ille scaturire eas faciet modo, ac sitientibus potum dabit vobis, atque ex fontibus benignitatis suæ refrigerium depromet.

[104] Atque hæc elocutus substitit, & secum tacite oravit, [aquæ fontem scaturire facit.] humumque baculi sui summitate percutiens, scalpere nos eam jubebat. Accurrentibus itaque nobis, uncoque terram ungue sulcantibus, limpidus ac potabilis prosiliit latex, quo hausto, & depulsa siti, postridie, excitatum modo ac fluentem istic relinquentes fontem, rediimus. Paucis vero post diebus de eremo quidam advenit, qui, cum essemus in Laura, usus nobis fuerat familiariter, ac denuntians ait: Per locum jam pertransivi, quem arentem perambulavi sæpissime: nunc autem fontem in eo recentem jucundo fluxu decurrere comperi, vix adeo ut mei potens fuerim, ob stupendum hunc rivum: neque conjicere aliud poteram, nisi ab aliquo Sanctorum sitim deprecante elicitum promanasse; itaque Deum laudavi. Illum & nos, hoc miraculo dulcissime refecti, atque illius inspectores ac testes, gratia & collaudatione celebravimus, qui Sanctos suos operum tam mirabilium effectores constitueret.

[105] Vir Hierosolymitanus inter illustres ac venerabiles senes eximius, [Georgius a patre defuncto abditi auri partem,] cum sanctæ Christi Dei nostri Resurrectionis archidiaconum, nec non Vivificæ Calvariæ deuterarium c ageret, aliqua mihi facta retulit, quæ suis ipse oculis usurpaverat: fuerat enim seni consuetudine familiari conjunctus. Sic adeo exorsus est: Fuit quidam de clero nostro archipresbyter, nomen illi Georgius, cui pater opulentus, auroque multo locuples erat. Is autem in partes Damasci peregre profectus, nullo condito testamento, ad Dominum excessit e vivis. Omne vero auri pondus sub terram defoderat per varia, reconditaque latibula, soli Deo arcanorum omnium inspectori nota. Hujus mortem ut rescivit filius, ingenti mœrore, tristitiaque conflictari cœpit: neque patrem dumtaxat amissum, luctuosamque suam orbitatem flebat ac lamentabatur; sed deperditas etiam divitias, considerans qualis sibi hereditaria portio destinata esset, egestas nimirum & miseria. Quidquid multi consolabantur, nihil audiebat: majus enim consolatione urgebat utrimque hominem infortunium.

[106] Postea tamen, cum jam optimis amicorum consiliis & benevolentiæ auscultare cœpisset, [a Stephano indicatam,] iter capessivimus una ad instinctum Dei gratia Senem, qui nos benigne susceptos rogavit, quid eum male haberet. At pius Georgius miserabiliter ejulans duplicem suam acerbissimam sane calamitatem exposuit, orans ut se per gratiam, quam a Deo propriam acceperat, edocere ne gravaretur, ubi paternum aurum jaceret abstrusum. Cum Senex: Patris mortem, inquit, dilecte, ne fleveris: calix enim mortis communis est, & via indeprecabilis: ad pecunias quod attinet, si firmam in Deo vitæ auctore, altoreque fiduciam collocaveris, non deficies omni bono. Verumtamen quid Deo dare statuis, siquidem thesauros paternos detexeris? Pater, inquit ille, quidquid jusseris; etiam dimidium libenter impertiar. Tum Senex: Non dimidium, sed quinque tantum aureos pauperibus destina. Quos cum ille egentibus addixisset, subjecit bonus Senex, peracto sacrificio, haustaque inde illustratione spirituali edoctus: Sunt in atrio vestro gradus, versus talem partem ascensum præbentes: si igitur circa supremas eorum partes investigaveris, tali loco non nulla reperies, quæ usui esse possint. Verum ubi acceperis, Deo gratias agito, & reddito quæ distinxerunt labia tua.

[107] [invenit; postea aliam rogat sibi indicari;] Regressis nobis inde cum gaudio, Georgius recta domum se contulit, & scrutatus comperit omnia, uti dixerat Senex. Sed absumptis brevi divitiis quam maximis, nec promissis ulla ex parte persolutis, rursus me comite Senem adiit. Is, cum benevole nos admisisset, quærit, quæ causa tam cito nos tum revocasset in Lauram. Cui Georgius: Pater sancte, quæ nobis per sanctitatem tuam divinum numen retexit, in usus vitæ necessarios frequenter occurrentes penitus abierunt. Sed & benignitatem tuam & mansuetudinem obtestor, ut indicet nobis, ubi reliqua delitescant. At ille subridens, rogat: Ecquid reddidisti Deo, quod voveras? Cum hic: Nondum etiam, inquit, pater; sed reddam tamen. Tum Senex motus ea, quæ propria ipsi erat, viscerum teneritudine, post peractam rem divinam cælesti gratia collustratus ad eum ait: Ubi officinam vestram ingressus eris, tolle mortarium thymiamatis; ibi repositum deprehendes thesaurum insignem. Hunc ut nactus fueris, memineris Deo acceptum referre, & liberare quam dedisti fidem. Ille vero cum, juxta concessam Seni divinitus rerum occultarum notitiam, vim nummorum ingentem e tenebris eruisset, exiguo post tempore profuderat universam, mendicis, contra quam spoponderat, elargitus nihil.

[108] [iterumque aliam; sed quia promissam eleemosynam non dederat, tertia vice vacuus remittitur.] Cumque rerum etiam necessariarum penuria laboraret, recurrit denuo ad B. Senem obsecrans, si quid paternorum bonorum uspiam adhuc conditum superesset, id sibi assignare ut vellet. Verum Senex: Dedisti, inquit, quod egenis adpromiseras? Tum ille: Ignosce, mi pater; quia non dedi. Ad quod senex admirabundus reposuit: Demiror enimvero duritiem, Georgi, tuam. Fierine potuit, ut ad Ananiæ Saphiræque exemplum non expavesceres, qui quod Spiritui sancto mentiti fuerant, infelici morte multati sunt? Et illi quidem, cum partem pecuniæ maximam attulissent, minimum quid subducentes; quando tu interim subtraxisti omnia? Facesse hinc jam deinceps, facesse; non enim te vult Deus divitiarum affluentia superbire. Sunt & alia stupenda non pauca, quæ vidi ab admirabili hoc Sene patrari, quæque hic recenserem, nisi narrationis prolixitatem vererer: odiosa namque auribus est sermonis satietas. Cogere me tamen pergitis, ut, omissa verbositate, de multis aliqua proferam.

[109] [Archidiaconus apocrisiarium severius castigando apostasiæ causam præbet;] Cum tyrannice aliquando impacta nobis esset descriptionis comminatio; qui tum imperitabat, ad exigenda tributa me compulit: erat autem administer & urbanæ communitatis apocrisiarius d fratrum aliquis. Pavore ac tremore corripior, dum narro simul & recogito prolapsionem, quam per ipsum imprudens admisi. Sed propitia sit mihi suprema Dei justitia, atque ignorantiæ meæ misericorditer ignoscat. Apocrisiarum hunc, cum impositi sibi muneris partes obiret oscitantius, & in errores multos impingeret, salutis ejus gratia (nam carus erat mihi) placuit perterrefacere: atque extendi hominem ad flagella jubeo, cum clam innuissem, plagam ut unam tantum infligerent, ac minaci in eum voce detono, renuntians pœnas exactum iri modo administratæ perperam descriptionis suæ. Verum ille arrepta statim fuga, sexta decima mensis Februarii a Christiana confessione defecit. Ex quo funestus hic mihi casus acciderat, in perpetua versabar animi ægritudine, ne quid inde forsitan peccati contraxissem.

[110] Nec diu factum est postea, cum ad me, [accersitus a S. Stephano] qui homo sum nihili, misit occultorum arbiter Senex, qui verbis ejus diceret: Dignetur pietas tua ad nos usque huc venire: sunt enim, quæ communicata cum ea velimus, omnino necessaria, quæ per litteras expediri non possint: nam decima sexta mensis Februarii peccatum grande peccasti Domino, quem & tibi & nobis peccatoribus in tremendo judicii die clementem exopto. Acceptis igitur sacris Senis litteris, jam dictis attonitus ita continuo rescripsi: Percelluerunt me, pater admirabilis, quæ ad me scripta dedisti: neque enim sciveram recentis hujus criminis auctorem esse me. Quamquam peccatis demersus semper fui, atque iniquitatibus turpissime mancipatus; tamen adire te modo non aliam ob causam distuli, quam quod implicatis necessariorum pro tempore negotiorum laciniis constrictus detinear. Quin alta potius demissio tua, exemplo Domini sui, qui ad salvandos ultro peccatores descendit, huc accedere ne dedignetur ad nos, vitæ hujus sordibus involutos, & secularium oppressos mole curarum, & obfuscatos habentes mentis oculos; atque hinc forte est, quod se non agnoscant hujus delicti reos; quos tu proinde quamprimum præveni, & meam leva miseriam. Vale.

[111] Responso ejusmodi alteris litteris respondit ipse, ac dixit: Quam digna commiseratione senectutis meæ sit imbecillitas, [peccati arguitur;] Deo dilectissime, non te latet; nihilo tamen secius, utut senio gravis, operam dabo, ut, Deo vires sufficiente, primo quoque tempore adveniam. Cum ergo post dies paucos adesset, privatim ac remotis arbitris ait mihi: Cum Scripturæ divinæ, adhortationesque doctorum, te, tamquam vero Ecclesiæ filio, audiente, per dies singulos recitentur; cumque id conciliorum canonibus cautum sit, ne quis clericus seculares adeat præfecturas (non etenim convenit cum humanis divina confundere, nec cum cælestibus terrena, neque ea, quæ carnis sunt, cum iis quæ sunt spiritus, nec cum secularibus sacerdotalia permiscere) an æquum tandem fuit id facere te, quod fecisti? Piaculum grande admisisti in conspectu Dei, cum illi aliquando fratri occasionem præbuisti, & deserendæ religionis Christianæ, & animæ suæ, pro qua Christus mortuus est, in interitum præcipitandæ.

[112] Mirum sane quod tibi dicam, ut vulneris tui immanitatem agnoscens de remedio convenienti reperiundo cogites: quemadmodum enim morborum corporis multæ ac variæ species, [ob quod visus sit quasi a ministerio repulsus;] medicamentis variis ac potionibus curantur; ita & malarum animæ affectionum aliis aliter per pharmaca spiritualia occurrendum est. Recenter, illucescente sancta Dominica, quasi in ecstasim abreptus sum, ac me vidi ad sanctæ Resurrectionis e. Istuc igitur ingressus, & vivificum veneratus Verbi Dei signum, juxta formam præscriptam procedo ad sanctam Calvariam f; ac deiferum Theodorum g conspicio felicissimæ Emesenæ civitatis metropoliten, in albo apparatu stantem, binosque hinc inde angelos candidis [h] indutos vestimentis: te vero nuspiam videns, rogitavi illos: Ubinam est amicus meus deuterarius? Illi vero austere atque indignabunde respondent: Disperdet illum Dominus ac domum ejus omnem; quia die decima sexta mensis Februarii per manus ipsius fidem nostram aspernata periit anima Christiana.

[113] [sed S. Stephano pro eo intercedente,] Ego vero: Absit, inquam, Domini, absit, hoc ut umquam contingat: sed illum interpellate, qui in ipsa hac petra vivifica clavis affixus est cruci, lytrumque semetipse, quo nos redimeret, obtulit neci, ac divino cruore de sacrosancto latere profuso terram omnem abluit, ut placari se sinat, salvetque animam ejus. Tum, sublatis ad Dominum oculis meis deprecari ac propitium tibi Deum reddere institui, ac dicere: Benignissime & misericordissime Domine, qui hominum non vis mortem, sed ut convertantur & vivant; qui & Ninivitarum pœnitentiam respexisti, & Ezechiæ fletum, & gemitum Manassis, & Davidis confessionem, & Petri lacrymas; quique Latronem in cruce, fideli promisso ab interitu vindicatum ingredi paradisum singulari gratia voluisti; audi preces, quas deuterarii causa fundimus; da illum mihi, quamquam dato sim indignus; at certe propter inenarrabilem miserationum tuarum abyssum, atque ineffabile pelagus clementiæ tuæ, victus & sanctorum angelorum hic assistentium, & Antistitis hujus tui sanctissimi intercessione salvum fac eum, & retibus tuis include, ac sacra hac statione dignum effice; quia omnia potes, & dissimulas peccata hominum propter pœnitentiam; debeturque tibi gloria in secula seculorum.

[114] [eidem ad pœnitentiam donatus est.] Sic precatus eram, cum sancti Angeli: Ecce, inquiunt, condonavit illum tibi Deus. Verumtamen pœnitentiam, o deuterarie dilecte, agito, & cor tuum eluito lacrymis: neque enim propter merita mea revelavit hoc Deus mihi, sed propter salutem tuam. Flere itaque, atque iratum numen placare te jubeo, dignosque sacri ministerii tui fructus colligere, ac repurgare animum tuum: nam, si secus feceris, Deum iterum ad iracundiam provocabis. Ego vero Senis exhortatione compunctus admodum, atque amare lacrymatus dicebam: Ora, o pater, ora, & ora sine intermissione pro miseria mea, ut & delictorum meorum & ignorantiarum veniam a Domino impetrem. Atque hæc ego, sicuti perspicue ex iis; quæ narravit Archidiaconus ac deuterarius, cognovi, ita scriptis accurate mandavi.

ANNOTATA D. P.

a Existimo eum fuisse, sub cujus cura erant matronæ viduæ, ad ecclesiæ ministerium adlectæ; quales eæ erant, quarum collegio præficiendam Paulus I Timoth. 5, ℣ 9 vult esse non minus sexaginta annorum, quæ fuerit unius viri uxor, in operibus bonis testimonium habens &c. Nempe ab ipsis Judaicæ religionis primordiis mulieres scimus fuisse constitutas, quæ observarent ad ostium tabernaculi, I Reg. 2, 22.

b Μαγαρίζειν, inquit in Glossario Meursius, est Agarenorum religionem profiteri. Vide Acta MM. Amoriensium ad 6 Martii, num. 28. Dubitari tamen merito potest num Magaritæ appellatio non sit strictius accipienda, ut significet aliquem peculiaris ministerii in eorum templis & sacris gradum. Vide etiam Cangium.

c Georgius Codinus Curopalates cap. 1 de Officiis Magnæ ecclesiæ, ὁ δευτερεύων τῶν ἱερέων εἰσοδεύει τοὺς ἱερεῖς ἐὰν οὐκ ἔνι πρωτοπαπᾶς, καὶ ἄρχει τῶν ἱερῶν ἀπὸ τοῦ πρωτοπαπᾶ. Secundarius sacerdotum inducit (ad altare scilicet) sacerdotes, si absit archipresbyter, iisque post ipsum præest. In quem locum videsis Jacobi Gretzeri Observat. libro 1, capite 10: neque enim dubito, quin idem sit δευτεράριος & δευτερεύων.

d Id est legatus, sic dictus ἀπὸ τῆς ἀποκρίσεως, responso: quod muneris ejus sit ultro citroque responsa ferre. Et hoc nomen primo quidem Ecclesiæ negotia tractantibus, deinde promiscue quibusvis legatis dari cœptum notat in Glossario Meursius.

e Resurrectionis nomine non eum intelligi locum, in quo Christus resurrexit a mortuis, cui circumædificatum augustissimum templum S. Sepulcri nomine; sed contiguam eidem ad Orientem ecclesiam minorem, ad quam ex majori per plures descenditur gradus, eum scilicet locum, in quo ab Helena inventa crux fuit, fuse docet Quaresmius lib. 5, peregr. 1, cap. 19: causamque reddit, quod in illa inventione crux sancta quodammodo resurrexerit, & quasi vitam ad miraculorum ingentium patrationem receperit, qua tantisper, dum delitescit, caruerat. Ceterum quid de hujus temporis usu sit, mihi videtur dubitari non posse, quin Resurrectionem Dominicam, vel solum præcipuum sancti Sepulcri templum nominaverint veteres; vel totum illud trium ecclesiarum ac plurium sacellorum complexum: cujus ichnographiam accuratissimam proponit Quaresmius lib. 5 peregr. 3, cap. 1; & primum quidem est verisimilius; cum, ipsomet fatente, Eusebius Resurrectionis, Passionis & sanctæ Crucis templa distinguat.

f Est illa Resurrectionis seu sancti Sepulcri maximo templo ad Meridiem contigua, multorum graduum ascensu adeunda; ut videre est apud eumdem.

g Non est hoc nomen ejus proprium, sed honoris tantum ac sanctitatis titulus: ut patet ex Græco contextu τὸν θεοφόρον μητροπολίτην: neque enim solent Græci aut nominibus propriis articulum præponere, nisi præfixo, ut fere solent, congruo dignitatis vocabulo; quale fuisset τὸν ἁγιώτατον κύριν θεοφόρον; aut appellativis, quale est μητροπολίτης, absque articulo uti.

h Vox barbara est ἀσπρὸς, candidus: ἀσπροφορεῖν est candidas vestes gestare. Plura Cangius. Melius id dicitur λευχειμονεῖν, quod habes num. 162; atque hic proxime præcedit λευχειμόνως.

CAPUT X.
Leontius, vitæ auctor, fit discipulus S. Stephani, ab eoque liberatur animi morbis & corporis.

Ταῦτα μὲν δὴ ἅπαντα παρὰ πολλῶν συλλεξάμενος ἀξιοπίστων ἀνδρῶν, συνεγραψάμην ὁ πενιχρὸς ἐγὼ καὶ χαμαίζηλος Λεόντιος, ἅδε ἱστορικῶς τεθέαμαι, καὶ ὧν αὐτήκοος ἐγενόμην, συγγραψόμενος ἥκω. Ἑσχάτως γὰρ τούτῳ τῷ Γέροντι πρὸ τῆς ἐνθένδε ἱερᾶς αὐτοῦ μεταστάσεως τετραέτη χρόνον ἐμαθήτευσα· πῶς δὲ καὶ ποίῳ πρόπῳ, συντετμημένως ἐρῶ.

[116] Τὴν πατρώαν καταλιπὼν πόλιν, τὴν πανευδαίμονα Δαμασκὸν, τὴν ἁγίαν Ἱερουσαλὴμ κατήντησα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ σωτηριούδους πάσχα. Λυθείσης οὖν τῆς πανηγύρεως, τὴν μεγίστην Λαῦραν τοῦ ὁσίου πατροὶ ἡμῶν Σάβα κατέλαβον, κᾀκεῖσε τὴν κεφαλὴν ἀποκειράμενος, παραδέδωμαί τινι τῶν πατέρων τῆς αὐτῆς Λαύρας ὑπὸ τοῦ ἡγουμένου διακόνῳ ὑπάρχοντι, ὅπως ἐκδιδάξῃ με μοναχικὴν πολιτείαν. Παραμείναντος οὖν μου ἐπὶ μίαν ἑβδομάδα, ἢ καὶ σμικρῷ πλεῖον, ἰδιώτου, καὶ λίαν τῶν θείων γραφῶν ἀπείρου τυγχάνοντος, αὐτίκα προκατήρξατο τιτρώσκειν με τοῖς κακίστοις αὐτοῦ βέλεσιν ὁ τῆς βλασφημίας ὀλέθριος δαίμων· ὑφ᾽ οὗ νοερῶς καὶ ἀοράτως τιτρωσκόμενος ὠδυνόμην, ὀδυρόμενος, ὡς τοὺς ἀσελγεῖς λογισμοὺς καὶ αἰσχρὰς ἐπιθυμήσεις ἐκ τῆς ἑαυτοῦ ψυχῆς ἀναφυεσθαι μόνης οἰόμενος. Ὁπηνίκα δέ με ἀγωνιῶντα καὶ λυπούμενον ἴδεν ὁ δεινὸς πολεμήτωρ, πολὺ μειζόνως ἔσπευδε τὰ τῆς θλίψεως καὶ ἀγωνίας κατ᾽ ἐμοῦ διεγείρειν ἀλλεπάλληλα κύματα, μάλιστα γνοὺς τῆς πρὸς αὐτὸν πάληστε καὶ μάχης οὔπω μεμυημένον ὑπαρχοντα· οὐ γὰρ ἔφερέ με, τῆς αὐτοῦ στρατείας καὶ ὑπηρεσίας ἀποδράντα, καὶ κατ᾽ αὐτοῦ στρατεύεσθαι ἐπιχειρισάμενον· ἀλλὰ παντελῶς οὐκ ἀφών με μιᾶς ὥρας ἔχειν ἡσυχίαν καὶ ἄνεσιν, ὥστε με ἐπέλασε, καὶ ἐπὶ τὴν τῆς ἐμαυτοῦ σωτηρίας ἀπόγνωσιν φυσικοὺς ὑποβάλλων λογισμοὺς, ἐμαυτὸν ἀποκτεῖναι παροτρύνων.

[117] Ὅθεν ἐπένθουν, καὶ πολλὴν κατέχεον δακρύων ῥοὴν, τὴν ἐμὴν ταλανίζων ἀπόνοιαν, ἧς ἐκτραπῆναι βουλόμενος, νηστείᾳ καὶ δίψῃ, ἀγρυπνίᾳ τε καὶ χαμευνίᾳ λίαν ἐμαυτὸν ἐδάμαζον, εὐχόμενος ῥυσθῆναι τούτων τῶν χαλεπῶν ἐνθυμήσεων· ἄμεινον ᾠήθην ἐγκρατείᾳ τήξει σωματικῇ χράσται, ἢ βλασφημεῖσθαι ὑπ᾽ ἐμοῦ τὸ τοῦ Θεοῦ πανάγιον ὄνομα. Ἀλλ᾽ οὐδὲν ἐντεῦθεν τάλας ἐγὼ ἐξήνεγκα κέρδος, ἐκτήξας μου τὴν σάρκα πᾶσαν, τοῖς ἀνέμοις συμφερόμενος, ὡσεὶ καλάμη κατάξηρος· ἀλλὰ μᾶλλον καὶ μᾶλλον ἐπολεμούμην ὑπὸ τοῦ παγκάκου δαίμονος, καὶ πλειοτέραις ἐνέπιπτον ἀνίαις καὶ θλίψεσι, μόναις ταῖς τῶν δακρύων ῥοαῖς παρηγορῶν μου τὰ πολύκλονα τῆς ψυχῆς πάθη καὶ βαθέα τραύματα. Οὔτε γὰρ τοσοῦτον ἐκεῖνος ὁ τοῖς λῃσταῖς περιπεσὼν τετραυμάτισται, ὅσον ἐτραυματιζόμην ταῖς δαιμονικαῖς προσβολαῖς, καὶ ταῖς τῶν ἁμαρτημάτων τε καὶ τῶν βλασφημιῶν πυκναῖς ἀκίσιν, ὑφ᾽ ὧν πολλάκις νυττόμενος κατὰ τὸν συνήθη τῆς ψαλμωδίας καιρὸν, μεμονομένος στιβαρῶς καὶ ἀφειδῶς ἐπάτασσον τῇ γῇ τὴν κάραν, εἴπως ἀλγήσας, διὰ τοῦ ἄλγους βραχείας μετάσχω γαλήνης λογισμῶν, καὶ ἀτάραχόν μου τὴν εὐχὴν ἐκτελέσω.

[118] Ἀλλ᾽ ἐξέπιπτον τῆς ἐλπίδος, καὶ ἀνηνύτως ἐκοπίων· καὶ πεισάτω πάντας ὑμᾶς ἡ ἀλήθεια, ὅτι πλειστάκις, ἐν κρημνώδεσιν ἐμβεβηκὼς χώραις, ἐσκεπτόμην ἐμαυτὸν ὕψωθεν χαμαὶ κατὰ κορυφὴν ἀποῤῥίψαι· προῃρούμην γὰρ φόνῳ τοῦ βίου κακῶς ὑπεξελθεῖν, ἢ ζῆν τῆς θεοσεβείας καὶ ἀρίστης πολιτείας ἐκτός. Τὸ αὐτὸ δὲ καὶ λάκκῳ παρεστηκὼς ἐφρόνουν ποιεῖν, ἀλλὰ καὶ μάχαιραν κατέχων, ἐμαυτὸν κατὰ γαστέρα ἐκκενθῆσαι προεθυμήθην· διενοούμην γὰρ τὰ βέβηλα καὶ ἄπιστα τῶν ἀθέων πάθη, καὶ τὸν τῶν αἱμοβόρων λῃστῶν, καὶ φιλοπόρνων, καὶ πάντων κακίας ἐχομένων ὅμιλον ὑπὲρ ἐμὲ διάγειν, καὶ βιοῦν καλῶς, ὥστε καὶ τοὺς τοιούτους ἐμακάριζον ἀφρόνως ἐρῶν, ὅτι εἰ καὶ τοιοῦτοι τυγχάνουσιν, ἀλλά μου πρὸς Θεὸν διαφέρουσιν, ὑπὲρ τὸν Ἄζωτον ἐκεῖνον ἀζώτως λογιζομένου καὶ βιοῦντος, καὶ ταῖς ἀκαθάρτοις ἐνθυμήσεσι τὴν θείαν ἐν ἐμοὶ ἀχρειοῦντος εἰκόνα· αὐτῷ γὰρ τῷ βλασφήμῳ σατανᾷ ἐξισώθην, ὅθεν καὶ τὴν ἀποκειμένην αὐτῷ, καὶ τοῖς ὑπηρέταις αὐτοῦ, ἀπεξεδεχόμην αἰώνιον κόλασιν· ἧς γένοιτο πάντας ἡμᾶς ῥυσθῆναι. Καὶ οὕτως διέμεινα διετῆ χρόνον, παρὰ τρεῖς ἢ τέσσαρας μῆνας, ἕως τῆς ἐμῆς καρδίας ὁ τόνος ἐξέλιπε, καὶ μέρος τῆς ὄψεως ὑπὸ τῆς τῶν πολλῶν δακρύων θερμότητος ἐξεκάη.

[119] Τότε τοιγαροῦν τῆς συνεχούσης με τῶν ἐναντίων λογισμῶν ἀπαλλαγῆναι καμίνου σφοδρῶς ἐπιθυμῶν, ἄλλον ἐκομισάμην ἐπιστάτην, τὸν κατὰ καιρὸν ἐγκαταλείψας, καίπερ ἐκάστοτε νουθετούμενος ὑπ᾽ αὐτοῦ καὶ πνευματικῶς διδασκόμενος. Μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν τοῖς ψυχωφελέσι πατερικοῖς ἐντυγχάνων βιβλίοις, εὗρον περιοχὴν τοῦ ἀββᾶ Ζήνωνος, περί τινος ἐξαγγελοῦσαν ἀδελφοῦ, ὅτι, τι τῶν τοιούτων καὶ αὐτὸς πεπονθὼς, ἐπορεύθη πρός τινα ἅγιον γέροντα, καὶ τὸ ἴδιον ἐξαγορεύσας πάθος, ὑπὸ τοῦ Θεοῦ, τῶν ψυχῶν καὶ σωμάτων ἰατροῦ, παραυτὰ αὐτοῦ τελείας ἐπέτυχε θεραπείας, ἧς κᾀγὼ τυχεῖν ἐφιέμενος, πρὸς τὸν ἅγιον Στέφανον ἐπορεύθην, ἐξ ἀκοῆς, οὐκ ἐξ αὐτοπτικῆς πείρας, εἰς αὐτὸν πίστιν κεκτημένος, λαβὼν παρὰ τοῦ ἐμοῦ ἐπιστάτου μήνυσιν. Ἐλθὼν οὖν πρὸς αὐτὸν τὸν ἅγιον Στέφανον, καὶ τῆς τῶν κατ᾽ ἐμὲ διηγήσεως ἀρχὴν ποιησάμενος, εὐθέως ὑπὸ σατανικῆς ὑποβολῆς αἰδοῖ κατεσχέθην, σιωπῇ τὸ ἐμὸν ἐμφραττούσῃ στόμα, καὶ φραγμὸν αὐτῷ δραστυκώτατον ἐμβαλούσῃ. Τοῦτο γὰρ ὁ δολομήχανος ἐχθρὸς ἐμηχανήσατο, ἵνα παρὰ τοῦ φωστῆρος Στεφάνου κενὸς φωταγωγίας καὶ σωτηρίας ὑποστρέψω.

[120] Ἀλλ᾽ ὄντως οὐ παρεχώρησεν ἡ θεία χάρις, ἀλλὰ διὰ τῆς τοῦ σοφοῦ Γέροντος κηδεμονίας προέφθασεν· αὐτίκα γάρ με φιλοφρόνως ὑποδεξάμενος πρὸς ἐμὲ μέν φησίν· Ὧδε κάθου, τέκνον· πρὸς δὲ τοὺς τότε παρακαθημένους αὐτῷ μαθητὰς δακτυλοδεικτῶν, ἔλεγεν· Καλῶς κεῖται οὗτος ὁ ἀδελφὸς· ἀλλ᾽ ἀγνοεῖ. Ἀναχωρησάντων δὲ τούτων, ἰδιαζόντως ἐπυνθάνετο· Διὰ ποίαν αἰτίαν ἐλήλυθας ὧδε, λέγων; Πρὸς ὃν ἐγὼ ἔφην· Ὦ πάτερ, διὰ τί σοι, πάντα τὰ κατ᾽ ἐμὲ σαφῶς εἰδότι, ἐξαγορεύσω; Ὁ δὲ· Κᾂν, ὡς ἔφης, γινώσκω, φησίν· ἀλλ᾽ ὑμέτερον καθέστηκε, τέκνον, τοῦ δημοσιεῦσαι τὰ αἴσχιστα τῶν δαιμόνων μυστήρια, καὶ πονηρὰ σπέρματα, καὶ φθαρτητὰ ζιζάνια, ἵνα τὴν σὴν κατιδὼν μετριοφροσύνην καὶ βελτιωτάτην ἀναιδείαν ὁ καρδιογνόστης καὶ τὸν νοῦν ἀνθρώπων ἐπίστάμενος, καὶ πάντα γινώσκων πρὸ γενέσεως αὐτῶν Θεὸς, δωρήσηταί σοι τὴν ἴασιν· ἀλλ᾽ ἐγὼ οὐκ ἐπειθόμην, τοῖς τῆς αἰδοῦς κεκρατημένος δεσμοῖς. Ὕστερον δὲ βιασθεὶς ἄκρως ἀπὸ τοῦ Γέροντος, μετρίας αἰνιγματικῆς ἐπελαβόμην ἀρχῆς.

[121] Ἰδὼν δέ με ἔτι τὴν γλώτταν τῷ τῆς αἰσχύνης φόβῳ δεδεμένον, τρανωτέρωστε καὶ λευκοτέρως τὰ κατ᾽ ἐμὲ σαφηνίζων, παραδόξως διηγήσατο, ὡς εἰς τὰ βαθέα τῆς ἐμῆς ψυχῆς τε καὶ καρδίας ταμιεῖα εἰσδὺς, καὶ τὰ ἐκεῖ λεπτωμερῶς ἐξερευνήσας. Καὶ τοιαύταις με ὑποστηρίζων διδασκαλίαις ἔλεγεν, σοφῶς νουθετῶν· Τέκνον, οὐ δεῖ σε αἰδεῖσθαι τοὺς δαιμονιώδεις ἐκφάναι λογισμούς· τούτους γὰρ εἰ ἀπὸ σεαυτοῦ ἐξέφανας, ἄμεινον ἦν· πάντως γὰρ καὶ διὰ τῆς ἐξαγορεύσεως ταχείας ἔμελλες ἐπιτεύξασθαι θεραπείας· εἴπερ γὰρ καὶ ἐξ ἀρχῆς εἰπεῖν αὐτοὺς ἠβουλήθην, οὐκ ἂν διὰ τῆς τοῦ Θεοῦ συνεργίας καὶ χάριτος ἐξηπόρησα· ἀλλὰ, τὸ συμφέρον σοι σκοπῶν, ἐπεθόμην αὐτομάτως ἐξομολογήσασθαι τὰ ἐγκάρδια· θεασάμενος δέ σε ἀκαίρως ἐρυθριῶντα, καὶ σιωπῇ κατασχεθέντα, βραχέως ἐξαγγεῖλαι ἐβιάσθην, ἵνα τὰ τῆς γλώσσης δεσμὰ λύσας, εὐπόρευτον ἀπεργάσομαί σοι τὴν ἐξομολόγησιν· Θάρσει τοίνυν, ὦ τέκνον, οὐ γὰρ σὺ μόνος τοῦτο πέπονθας· τοιαῦτα δὴ πάσχειν εἰώθασιν οἱ τῆς σατανικῆς αὐλῆς ἀποικιζόμενοι· οὐ δὲ γὰρ τῆς τούτων πείρας ἄπειρος γέγονα. Λοιπὸν τοὺς ἐμφωλεύοντάς σοι ἐξάγγειλαι λογισμοὺς, καὶ μὴ αἰδοῦ τὴν ἐμὴν ἀχρειότητα· αἰδοῦ δὲ μᾶλλον, αὐτοὺς ἀποκρύπτων, ἐκεῖνον τὸν παντεπόπτην ὀφθαλμὸν, ᾧ πάντες γυμνοὶ καὶ τετραχηλισμένοι παραστήσθαι μέλλομεν.

[122] Ταῦτα προσεχῶς ἀκούσας τοὺς ἐμοὺς βλασφήμους ἐξαγορεύειν λογισμοὺς ἀπηρξάμην, πᾶσαν ἀποσεισάμενος τὴν βλαβερὰν ἀλάλειαν· Ἐξαγορεύοντα δέ με τὰ συνεχόμενά με ἔλκη ὁ συμπαθὴς Γέρων γραφικοῖς τε καὶ διδασκαλικοῖς θεραπεύειν ἐμηχανᾶτο ποικίλοις φαρμάκοις· ἀλλὰ τὴν τῶν πνευματικῶν λόγων πειθανότητα ὑπερέβη μου τὸ πάθος, ὡς μέγατε καὶ μείζονος θεραπείας δεόμενον· Ὅπερ γνοὺς ὁ συμπαθὴς Γέρων, τὴν τῶν σοφῶν αὐτοῦ λόγων κατευνάσας ὁρμὴν, ἔφη πρός με· Πορεύθητι, τέκνον, ὅτι τῇ νυκτὶ ταύτῃ ὑπέρ σου πάννυχον ἀγρυπνίαν ἐκτελέσω, καὶ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ γενέσθω. Αὐθωρεῖ οὖν περὶ τὴν τοῦ ἡλίου δύσιν ἀναχωρήσας καὶ κοιμηθεὶς, περὶ τὸ αὖγος ἀνείην, τὴν βελτίω ἀμοιωθεὶς ἀλλοίωσιν, ἀνεκλαλήτου χαρμονῆς ἀνάμεστος, καὶ καθαρὸς τὴν διάνοιαν ἀπὸ πάσης μιαρᾶς ἐνθυμήσεως· ὅσης δὲ ᾐσθανόμην λαμπρότητος, ἐξειπεῖν ἀμήχανον· μαρτυρεῖ ἡ ὄντως ἀλήθεια· βεβαίᾳ ἐῤῥιζώθην πίστει εἰς τὸν Θεὸν καὶ ἀγάπῃ πολλῇ.

[123] Πρὸ τούτου δὲ οὐ προσιέμην τοῖς ἀχράντοις μυστηρίοις, οὔτε τὰς θείας καθορᾷν εἰκόνας προεθυμούμην, ἀλλ᾽ ἢ βεβιασμένος. Ἐν ἐκείνῃ δὲ τῇ ἡμέρᾳ ἐφιέμην ἐκάστοτε τῆς ζωοτόκου καὶ ὑπερφεροῦς θείας μεταλαμβάνειν δωρεᾶς, καὶ τὰς ἁγίας ἐν εἰλικρινείᾳ περιπτύσσεσθαι εἰκόνας. Σωματικὴν δὲ ἀνελαβόμην δύναμιν ὑγιῆ καὶ ῥωμαλέαν· Ὅθεν ἐμαυτὸν τοιοῦτον καὶ ἐν τοιαύταις ἰδὼν ἀνελπίστοις καὶ παραδόξοις ἀθρόοις μεταβολαῖς, ψηλαφᾷν ἐκείνους τοὺς βλασφήμους λογισμοὺς ἐπειρόμην, καὶ πάντας ἐκ ποδῶν τῆς ἐμῆς ἀποβληθέντας ψυχῆς εὕρηκα, καὶ μάρτυς ὁ Θεὸς, ὅτι παντὶ σθένει ἠγωνιζόμην, τινὰ τῶν προτέρων κατὰ νοῦν λογίσασθαι ἐνθυμήσεων, καὶ οὐδαμῶς ἠδυνάμην εὑρεῖν παντάπασιν· ὡς εἴτις μονονουχὶ ἀπάθης, καὶ ἄσαρκος, θείῳτε καταυγάσματι περιλαμφθεὶς, καὶ ἀποπλασθεὶς νεύματι. Καὶ παραυτὰ, κατ᾽ οὐδὲν παραβαλλόμενος, ἀφικόμην πρὸς τὸν Γέροντα, εὐαριστῶν τῷ Θεῷ, καὶ τὴν εὐεργεσίαν αὐτοῦ ὁμολογῶν· Θεασάμενος οὖν με οὗτος ὁ πραῢς, μειλιχίως μειδιῶν, καὶ σοφῶς διαχεόμενος, ἔφη πρός με· Τί ἔνι, τέκνον; ἀνέσφηλας; ὑγιὴς γέγονας; Οὐκοῦν ἀνάπεμψον τῷ Θεῷ χαριστήριον ὕμνον, καὶ λάτρευσον αὐτῷ πιστῶς καὶ σωφρόνως· Καὶ πλείοσιν ὑποστηρίξας διδασκαλικαῖς παραινέσεσι καὶ σωτηρίοις ἐντάλμασι, ἀπέλυσέ με γηθόμενον.

[124] Μετ᾽ οὐ πολλὰς ἡμέρας πάλιν ὀἳστεύειν με τῆς βλασφημίας ὀλεθρίοις βέλεσιν ὁ χαλεπὸς πολεμήτωρ ἀπήρξατο, οὐκ εἰς τὸν δεσπότην Θεὸν, ἀλλ᾽ εἰς τὴν δέσποιναν τὴν Θεομήτορα Παρθένον· Αὐτίκα δὲ δρομέως ἐπὶ τὴν ἰαματικὴν ἐξέδραμον πηγὴν, καὶ τὸ νέον πάθος ἐξηγόρευσα. Ὁ δὲ θεόσοφος Γέρων διδασκαλικοὺς τρόπους παρέδωκέ μοι, λέγων· Οὐκ ἔστιν ἄλλως τοὺς τοιούτους ἀποδιώκειν λογισμοὺς, ἀλλ᾽ ἢ τῇ αὐτῶν καταφρονήσει, καὶ ταῖς ἐκτενέσι προσευχαῖς· ἀλλ᾽ ἐπειδὴ ὁρῶ σε πρὸς τοιοῦτον ἀδυνατοῦντα πόλεμον, ἐγερθεὶς ἐπίθες τὴν χεῖρά σου τῷ ἐμῷ τραχήλῳ. Ἀναστάντος οὖν μου, τοῦ ἀσθενοῦς καὶ πένητος, καὶ τὴν παλάμην μου τῷ ἡγιασμένῳ αὐτοῦ αὐχένι ἐπιθέντος, ἔφη πρός με· Ὁ Θεὸς ἐξ ἐμοῦ ἀπαιτήσει ἐν ἐκείνῃ τῇ φοβερᾷ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως τὴν ἁμαρτίαν ταύτην, ἣν ἐντεῦθεν προσκτήσασθαι νομίζεις, ἐπεὶ ἄκοντός σου καὶ ἀγωνιῶντος οἱ τοιοῦτοι δαιμονιώδεις λογισμοὶ ταῖς σαῖς ἐπισπείρονται διανοίαις. Λοιπὸν μηκέτι περὶ τούτων λόγον ποιοῦ ἢ φροντίδα· καὶ οὕτω τρὶς εἰπὼν, ἐκέλευσέ με καθεσθῆσαι, καί φησιν· Ἐπειδήπερ, τέκνον, ἡ ψυχή σου ἐπὶ τοῖς τοιούτοις λογισμοῖς ἀγωνιᾷ καὶ ἄχθεται, οὐκ ἔχεις ἁμαρτίαν.

[125] Ἀποκριθεὶς δὲ πρὸς αὐτὸν ἔφην· Πάτερ, οὐκ οἶδεν ὁ δαίμων, ὅτι οὐ προσάπτεταί μοι ἁμαρτία ἐκ τῶν τοιούτων ἐπιθυμήσεων, ἐπειδή ἀσχάλλω καὶ λυποῦμαι; Ὁ δὲ θεοφόρος Γέρων· Ναί, φησιν, σαφῶς οἶδεν ὁ δαίμων. Πρὸς ὃν εἶπον· Καὶ τί κερδῆσαι προσδωκᾷ ταῦτα ποιῶν, καὶ τίνος ἕνεκεν διαμένει καθ᾽ ἡμῶν ἐν τοῖς τοιούτοις ποιούμενος πόλεμον; Ὁ δὲ Γέρων ἀποκριθεὶς ἔφη· Ἐάν σοι ἐκφράσω τινὸς χάριν κατά σου τὴν τοιαύτην διεγείρει μάχην ὁ δαίμων, καὶ τί κερδῆσαι προσδοκᾷ ταῦτα ποιῶν, ὃ καί σε παθεῖν οὐκ ἀμφιβάλλω, ὁμολογεῖς τὴν ἀλήθειαν; Κᾀγὼ δὲ· Ναὶ, πάτερ, ἔφη, ὁμολογῶ. Ἔλαβον γὰρ κατ᾽ αὐτὸν πνευματικὴν ἀναίδειαν τοῦ μηκέτι βραχύ τι παρ᾽ αὐτῶν ἀποκρύψαι. Ὁ δὲ ἔφη· Ταῦτα διαπράττεται ὁ κάκιστος δαίμων, σπεύδων τὸν ἄνθρωπον ἀγαγεῖν εἰς ἀπόγνωσιν τῆς ἑαυτοῦ σωτηρίας· Εἰπέ μοι, οὐ πολλάκις, βαστάζων μάχαιραν, ἑαυτὸν τρῶσαι ἠθέλησας; Οὐ πολλάκις, ἀκρωρείᾳ κρυμνώδει ἐφεστηκὼς, ἢ λάκκῳ βαθυτάτῳ, ἔλεγες· Ἐμαυτὸν ἀποῤῥίψω, καὶ κακῷ τελευτήσω θανάτῳ, καὶ μηκέτι ζήσω, τοιαύτας εἰς τὸν Θεὸν λογιζόμενος βλασφημίας; Οὐ πολλάκις· εἴθε ὤφειλον ἐν τῷ κόσμῳ εἶναι, καὶ τοῖς κοσμικοῖς ἐγκυλινδεῖσθαι πράγμασι, καὶ τῷ θεοσεβεῖ λαῷ κακουμένῳ συγκακουχεῖσθαι, καὶ μὴ μονάσαι καὶ τῷ Χριστῷ ζῆν εὐσεβῶς συντάξασθαι, καὶ τῆς συνταγῆς ψεύστης γενέσθαι, ἢ βλάσφημος φανῆναι, ἔλεγες; Ὑποστρέψω οὖν εἰς τὸν κόσμον, καὶ τουτὶ τὸ μοναχικὸν ἀποδύσομαι σχῆμα, καὶ ἔσομαι ὡς εἷς τῶν ἁπάντων, καὶ μὴ βιῶν οὕτως διαμείνω· οὐ γάρ μοι γέγονεν ὄφελος, ἀλλὰ μᾶλλον ζημία καὶ ὄλεθρος· ἀλλὰ τά δε τῶν κατά σε ἁπλουστέρωντε καὶ ἀδρανεστέρων, εἴπερ γὰρ ἄν τις * εὐτελῆ τινα δύναμιν κεκτημένος εἴη, οὐ δώσων ὦτα τοῖς δαίμοσιν, ἠττηθεὶς ὑπὸ τοιούτων ἀραχναίων λογισμῶν καὶ ἐνθυμήσεων, εἰ καὶ ἀνιᾶται καὶ βαρεῖται δεινῶς ὑπὸ τῆς τηλικαύτης ἐναντίας προσβολῆς, καὶ ταράττεται κατὰ τὸν τῆς προσευχῆς καιρόν.

[126] Ἐγὼ δὲ ἀποκριθεὶς ἔφην· Ναὶ, πάτερ ἅγιε, ὡς εἴρηκας, οὕτως ἔπαθον. Ἀλλ᾽ ὑπερεύχου τῆς ἐμῆς μετριότητος, ὅπως καὶ τούτων λυτρωθῶ, ὅπως καὶ τῶν προτέρων λελύτρωμαι. Ὁ δὲ ὑπομειδιάσας ἔφη· Καὶ ἑτέραν ὑπέρ σου ποιήσῳ ἀγρυπνίαν, καὶ ἐπεὶ πέποιθα τῷ Θεῷ, ὅτι καὶ τούτων ῥυσεταί σε· ὡς καὶ ἐγένετο· ἐνώπιον γὰρ Κυρίου τῆς δόξης ἐρῶ τὴν ἀλήθειαν, ὅτι διὰ τῆς τοῦ Γέροντος θεοπειθοῦς πρεσβείας τῇ τοῦ Χριστοῦ συνεργίᾳ καὶ χάριτι οὐκ ἔτι μέχρι τῆς ἐνεστώσης ὥρας ἔκτοτε ὑπὸ τῶν τοιούτων λογισμῶν ἐνωχλήθην. Τῆς οὖν τοιαύτης ἐλευθερωθεὶς ὀχλήσεως, καὶ ἀνέσεως τυχὼν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ διὰ τοῦ Γέροντος, πρὸς αὐτὸν φοιτᾷν ἐπεθύμησα, καὶ πολλὰ δι᾽ ἐμαυτοῦ τε καί τινων τῶν τῆς Λαύρας αἰδεσίμων Γερόντων παρακαλέσας αὐτὸν μετὰ πέντε μηνῶν διάστημα σὺν Θεῷ δέξασθαί με μαθητὴν, παρεσκεύασα, ἔχοντα τότε μαθητὰς ἐν τῇ Λαύρᾳ, καὶ κελλίον ἄποθεν τοῦ ἡσυχαστηρίου αὐτοῦ πρὸς ὑποδοχὴν τῶν πάντοθεν ἐρχομένων ξένων.

[127] Εἰσῆλθον δὲ πρὸς αὐτὸν τριταίῳ δαμαζόμενος πυρετῷ ἀπὸ ἡμερῶν πεντήκοντα· περὶ οὗ τῇ πρώτῃ εἰσβολῇ ἐνοχλῆσαι αὐτῷ, αἴδους ἄξιον ἡγησάμην. Τῇ δὲ ἐπαύριον, ἥτις ἡ πυρεκτικὴ περίοδος, τὸν παροξυσμὸν πτοηθεὶς τοῦ πυρετοῦ καὶ τὴν φλογερὰν αὐτοῦ βάσανον, ἄκων ἀπεκδυσάμην τὴν αἰδὼ, καὶ ἀνερυθριάστως προσῆλθον τῷ Γέροντι, ἀξιῶν αὐτὸν ἔντευξιν ὑπὲρ ἐμοῦ ποιήσασθαι, ἐν πίστει λέγων· Πάτερ ἅγιε, ἐλέησόν με· δεινῶς γὰρ ὑπὸ τοῦ πυρετοῦ κολάζομαι, καὶ αἴτησαι τὸν Θεὸν δωρήσασθαί μοι τὴν ἴασιν· πιστεύω γὰρ, ὅτι, εἰ μόνον θελήσεις ὑπερεύξασθαί μου, ἰαθήσομαι· θέλημα γὰρ τῶν φοβουμένων αὐτὸν ποιήσει Κύριος. Παρακληθεὶς οὖν ἔφη· Ἐγὼ μὲν, ὦ τέκνον, ὑπέρ σου ἀγρυπνίαν καὶ δέησιν ἐκτελέσαι οὐ παραιτήσομαι· ὁ δὲ παντοδύναμος Θεὸς ἰάσεταί σε. Ὥσπερ καὶ ἐγένετο, αὐτοῦ τὴν ὑπόσχεσιν ἐκπληρώσαντος· τῇ γὰρ ἐφεξῆς ἡμέρᾳ ἐῤῥωμένος ἀνέστην, πολλὴν κεκτημένος ῥώμην, καὶ ἀπὸ τῆς πυρεκτικῆς φλογὸς σεσωσμένος· καὶ οὕτως διὰ τῶν τοῦ Γέροντος ἐντεύξεων τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι ἐπὶ χρόνον πολὺν δυνατὸς τῷ σώματι καὶ ὑγιὴς ἄνευ πυρεκτικῆς καὶ παντοίας νοσώδους ὀχλήσεως διήρκεσα, εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ καὶ τῷ Γέροντι.

[128] Τούτῳ μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἐπὶ τὰ σπήλαια τοῦ Καλαμῶνος πορευθέντι κατὰ τὸ σύνηθες ἐκτελέσαι Τεσσαρακοστὴν παρηψάμην ἕνεκεν ὑπηρεσίας· ὕδωρ γὰρ ἐκόμιζον αὐτῷ, καὶ κυάμους ὀλίγους ἐξέζεον, καὶ τὴν ἔφοδον τῶν προσηλύτων ἐμήνυον. Ὕστερον οὖν μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἐκείνων περὶ τὴν τοῦ ἡλίου δύσιν ἐξίη εἰς τὴν ἔρημον, καταλιπών με μόνον ἐν τῷ σπηλαίῳ, ἔχοντα ὀλίγους κυάμους καὶ ὀλίγους φοίνικας καὶ ὕδωρ, τοὺς ἑσπερινοὺς ψάλμους ἐκτελέσαντα. Μονωθεὶς οὖν τῆς τοῦ διδασκάλου κηδεμονικῆς προστασίας, ὡς ἀπροσαξίας γέμων καὶ πολλῆς ἀμελείας περὶ τὴν ἐμαυτοῦ σωτηρίαν, ὑπὸ γαστριμαργικῆς ἐκρατήθην μανίας καὶ σατανικῆς ὑποβολῆς καὶ ἐνεργείας, καὶ ἀναστὰς τὴν δυσκάθεκτον καὶ ἀναιδῆ γαστέρα τῆς αὐτοσχεδίου τροφῆς ἐνέπλησα· καὶ ταύτην ἐμπλήσας, περὶ ἐγκρατείας ἠρξάμην φιλοσοφεῖν, ὑπὸ τοῦ συνειδότος κατακρινόμενόστε καὶ ἐλεγχόμενος· ὡς κλεψιμαίῳ τρόπῳ παρὰ γνώμην τοῦ ἐπιστάτου βεβρωκὼς, καὶ τῆς μοναχικῆς ἱερᾶς εὐταξίας ἐκπεπτωκώς· οὔτέ ποτε γὰρ ᾔδειν τοιούτῳ γαστριμαργίας πτώματι περιπεσὼν, ὅπερ τοὺς αὐτῷ περιπίπτοντας τῆς ἐπουρανίου δόξης καὶ βασιλείας ἀποστερεῖ,, ὡς καὶ τὸν διαβάντα τὸν θαλάττιον σάλον Ἰσραηλίτην λαὸν τῆς εἰς τὴν γῆν τῆς ἐπαγγελίας εἰσόδου ἀπεστέρησεν. Ὅθεν μετανοήσας, κατὰ νοῦν ἐσκεψάμην προσπεσεῖν τῷ Γέροντι, καὶ παρ᾽ αὐτοῦ αἰτῆσαι συγχώρησιν· ὃ καὶ πεποίηκα· καταλαβόντος γὰρ αὐτοῦ ἐκ τῆς ἐρήμου, δραμὼν, καὶ τὸ πρόσωπόν μου τοῖς ἴχνεσι αὐτοῦ ἐπιθεὶς, ἅπαξ μόνον πρὸς αὐτόν· Ἥμαρτον, συγχώρησόν μοι, πάτερ, ἔφην· Ὁ δὲ καλὸς παιδευτὴς, τῷ πνεύματι διαγνοὺς τὴν ἐμὴν ἁμαρτίαν, ἔφη πρός με· Τί ἔνι, τέκνον; κλέπτης ἐγένου; οὕτως ἔχρην σε κεκλοφέναι καὶ φαγεῖν ἀμηνυτί; Είς τοῦτο ἐξελήλυθας μετ᾽ ἐμοῦ; Ἀγνοεῖς, ὅτι κλέπτης ἐστὶν ὁ τρώγων λάθρα τοῦ ἑαυτοῦ ἐπιστάτου; Οὐκ οἶδας, ὅτι παρὰ τοῦ Θεοῦ μεγάλη ἁμαρτία καθέστηκε τοῦτο; ἀλλ᾽ αὐτὸς συγχωρήσει σοι, ὁ μόνος ἔχων τὴν ἐξουσίαν ἀφιέναι ἁμαρτίας· καὶ τοῦ λοιποῦ, θέκνον, ὅτ᾽ ἂν θέλεις, εἰπέ μοι μόνον, καὶ ἐμπαραθέτως ἔσθιε χαίρων. Καὶ ἀναστήσας με, καὶ σοφῶς παραινέσας, καὶ εὐλογήσας ἀπέλυσεν.

[129] Μετὰ ταῦτα οὖν ἄλλοτε πυρεκτικῇ περιπεπτωκὼς, νόσῳ, προσφυγὼν τῷ Γέροντι, ἠξίωσα αὐτὸν ὑπὲρ ἐμοῦ ἀγρυπνίαν ἢ σύναξιν ἐκτελέσαι. Αὐτὸς δὲ· Καλόν σοι παιδευθῆναι μικρὸν, εἶπεν, καὶ ταῖς τῆς ὑπομονῆς χώναις δοκιμασθῆναι· ἀλλ᾽ ὑπόμεινον, ὅμως δὲ ὑπέρ σου ποιῆσαι ἔντευξιν οὐ παρήσω. Καὶ ταῦτα μὲν ἔφη· οὐκ οἶδα δὲ ταῖς ἀληθείαις, εἰ πεποίηκεν, εἰ οὐ· ἐπειδή με χρονίως ἐδάμασε ἡ πυρεκτικὴ νόσος, ἕως ὅτου διέλυσέ μου τῆς σαρκὸς τὸν τόνον, καὶ ὅλον με εἰς ἀδυναμίας βόθρον κατήγαγε, καὶ τότε διὰ τῆς τοῦ Γέροντος πρεσβείας ἡ ἄφατος τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπία προέφθασε, καὶ χεῖρα θεραπείαστε καὶ βοηθείας ἐκτείνασα, εἰς ἄκραν εὐεξίαν ἤγαγεν, καί με ξενισμοῦ καὶ ἐκπλήξεως παραδόξου ἐμπλήρωσε, καὶ ἀναστὰς εὐθέως ῥώσεως καὶ προθυμίας γέμων, ἔξω μικρὸν μετεωρίσθην· καὶ μετ᾽ ἔπειτα βιβλίον λαβὼν, ἐκαθέσθην ἀναγνῶναι, ὅπερ ἦν μοι τὸ πρὶν ἀδύνατον· Ἀδελφοὶ δέ τινες αὐτῇ τῇ ὥρᾳ, ὲμοῦ ἀναγινώσκοντος, ἐκ τοῦ ἡσυχαστηρίου παραγεγόνασι, συγχαίροντές μοι καὶ εὐαγγελιζόμενοι λέγοντες· Νῦν ὁ ἐπιστάτης ὑπέρ σου πεποίηκε σύναξιν· καὶ παραυτὰ ἔγνωκα, ὅτι δι᾽ αὐτῆς, τελείας ἔτυχον ἰάσεως, καὶ τῷ Θεῷ ηὐχαρίστησα, καὶ ἐξεθείασα τὴν παῤῥησίαν τοῦ Γέροντος.

Et hæc quidem omnia, sicut a viris fide dignis collegeram, pauperculus ego abjectusque Leontius conscripsi: [Leontius Damascenus, vitæ auctor,] quæ autem coram ipse & vidi, & hisce auribus audivi, jam explanare aggredior: nam supremum, quod sacram ejus ex hoc mundo migrationem antecessit, quadriennium, in sancti hujus Senis disciplina posui: id vero qua ratione sit factum, breviter edisseram.

[116] Relicta civitate patria, felicissima Damasco, sub salutaris paschæ tempus Jerusalem sanctam adii. Exacta porro festi celebritate, [fit monachus, & vehementer tentatur,] in Maximam sancti Patris nostri Sabæ Lauram profectus sum, tonsoque istic capite, cuidam ex patribus ejusdem Lauræ, qui sub Abbate diaconi ministerium exercebat, traditus sum, disciplina monastica imbuendus. Cum vero ad hebdomadam unam, aut paulo etiam amplius istic permansissem rudis atque in divinis litteris hospes admodum ac peregrinus, perniciosissimis telis suis appetere me cœpit infestus blasphemiæ spiritus ac vulnerare. Cujus interiore nec oculis patente animi vulnere saucius discruciabar, ac flebam, cogitationes impudicas, atque obscœna desideria non nisi ex propria mente provenire arbitratus. Ubi autem angi me atqe animis cadere sensit infensus hostis, multo obstinatius id operam dedit, ut mœroris & interiorum certaminum alternos in pectore meo fluctus concitaret, maxime id adeo quod me in hoc luctandi cum ipso pugnandique genere nequaquam exercitatum esse non ignoraret: hoc scilicet ferre non poterat, quod ab ejus castris obsequioque desciscens, militare adversus ipsum pararem: sed ne ad horam quidem unam interquiescere me passus aut respirare, rationesque suggerens ad salutis desperationem natas inducere, jam parum aberat, quin me, ut necem mihi consciscerem, impulisset.

[117] [& ad mœstitiam inconsolabilem,] Dolebam igitur, multamque profundebam vim lacrymarum, insaniam deflens meam, quam ut excuterem, fame, siti, vigiliis, humique cubando, memet ipse vexabam, obsecrans Deum, ut molestis hisce cogitationibus me liberari contingeret: satius enim esse ducebam, pessumdato corpore, servare continentiam, quam ullam a me sanctissimo Dei nomini contumeliam afferri. Nec tamen, cum ita carnem omnino conficerem, quidquam inde habui miser emolumenti, ventis, ut arundo arida, circumactus: sed magis ac magis a pessimo dæmone infestabar, & frequentioribus demergebar animi curis & cruciatibus; unum tot inter gravissimas mentis perturbationes atque alta vulnera solatium erant rivi lacrymarum. Neque enim illi, qui in latrones inciderat, tot impositæ sunt plagæ, quot mihi & insultus diabolici, & peccatorum blasphemiarumque densi mucrones imposuere; iis namque per consuetum psalmodiæ tempus fossus identidem, cum essem solus, graviter dureque in terram caput illisi, siquo modo per incussos dolores vel brevem assequi possem cogitationum pacem, precesque imperturbatas decurrere.

[118] Sed fallebat me spes mea, & frustra me vexaveram. Quin sancte assero vobis omnibus, [ac denique ad desperationem compellitur:] conscensis sæpissime locis abruptis cogitasse me, præcipitem inde memetipsum dare: optabilius enim esse ducebam, violenta morte ex hac vita male discedere, quam eam ducere pietatis atque optimæ disciplinæ expertem. Idem istud, cum puteo adstarem, facere meditabar; imo & arreptum gladium per ventrem adigere mihi volui: nam impura perfidaque atheorum latronumque sanguinariorum, ganeonum, atque omni scelere notatorum hominum turbæ flagitia, meis esse inferiora censebam, atque adeo honeste eos (si me attenderem) vivere; usque adeo, ut illos stulte prædicarem beatos; quia etiamsi tales essent, coram Deo tamen a me discreparent, qui Prodigum illum turpiter cogitando vivendoque præcellerem, atque obscœnis phantasmatis imaginem in me divinam obducerem: blasphemo etenim satanæ memetipsum æquiparabam, ac proinde æternum ipsi asseclisque ejus incumbens expectabam supplicium; quod quidem a nobis omnibus Deus avertat. Atque in hoc statu per biennium, præter tres aut quatuor menses, permansi, donec animum destituerent vires, aciemque oculorum adurens uberum lacrymarum calor magnam partem obtunderet.

[119] Tunc igitur adversantium cogitationum fornace, [tandem tamen statuit omnia S. Stephano manifestare;] qua consumebar, liberari vehementer exoptans, alium mihi magistrum adscivi, relicto illo tantisper, quamquam quotidie ab eo monitus atque in spiritu instructus essem. Cum vero die quadam in salutares Patrum libros incidissem, locum offendi patris Zenonis a, ubi de fratrum aliquo narratur, quod, ejusmodi & ipse passus aliquid, ad sanctum quemdam senem se contulisset, cui postquam ægritudinem exposuisset suam, absolutam per ipsum a Deo, animorum simul & corporum medico, sanationem obtinuerit; quam & ego consequi desiderans ad sanctum Stephanum, in quem ex auditu, non ex oculorum experientia propria, spem habere repositam cœperam, accepta a magistro meo epistola, iter arripui. Cum itaque ad sanctum Stephanum advenissem, orsusque essem explicare res meas, pudor illico me, satana suggerente, invadit, os meum obturans silentio, septumque ipsi arctissimum objiciens. Id nempe agebat versutus hostis, ut ab illustrante omnes Stephano ego lucis expers ac salutis abirem.

[120] Sed gratia enimvero divina id adeo non permisit, [sed nimio pudore præpeditus,] ut per solertissimi Senis diligentiam anteverterit potius: statim enim perhumaniter me recipiens: Hic sede, inquit, fili; deinde fratribus, qui assidebant, digito in me intento, ait: Optimo loco sitæ sunt res hujus fratris; sed nescit ipse. Digressis vero illis, me privatim interrogat: Nam quæ ratio, inquiens, fili, huc te appulit? Cui ego: O pater, quid opus est me hoc dicere tibi, qui mea omnia perspecta habeas? Cum ille: Etiamsi, inquit, noverim ea, ut dicis; tuum est tamen, fili, turpissima dæmonum mysteria, & mala semina, ac perniciosa zizania patefacere; ut cordium animorumque humanorum inspector Deus, cuique ante nota sunt omnia, quam fiant, humilitate tua honestissimaque impudentia perspectis, benigne te restituat sanitati. Verum ego pudoris vinculis constrictus persuaderi non poteram. Tandem, vi maxima compulsus a Sene, narrationis exordium feci satis involutum ac timidum.

[121] Sed cum præpeditam etiam tum verecundo metu linguam adverteret, [ab eodem cordis sui secreta cognoscente animatur verbis,] diserte ipsemet candideque mea proferens omnia mirifice recensuit, quasi intima animi ac pectoris mei penetralia subiisset, quæ erant istic recondita minutissime perscrutatus: tum, ut animos mihi faceret, talibus præceptis sapienter imbuens, ait: Pudere te, fili, non debet diabolicas prodere suggestiones: melius namque fuisset, si eas per te ipse manifestasses: quia, etiam per declarationem, promptam consecuturus omnino eras sanitatem: nam & si eas a principio voluissem edicere, non utique per Dei auxilium & gratiam id facere non poteram; sed id attendens, quod tibi magis expedit, ultro mentis arcana confiteri te jussi: sed cum erubescere tam importune, & obmutescere te viderem, coactus sum eas obiter ipse percurrere, ut solutis linguæ retinaculis, viam tibi ad confitendum facilem aperirem. Age ergo, confide, o fili: neque enim hoc tibi accidit soli: talia profecto perpeti consueverunt, quicumque ex aula satanica demigrant: neque vero ego rerum hujusmodi tentationem expertus non sum. Ceterum quidquid in te latitat cogitationum, edissere, nec vilitatem verere meam; sed ante videntem omnia illum oculum potius erubesce, dum eas abscondis, cui nudi aliquando omnes & aperti sistemur.

[122] [& oratione curatur,] Hisce mature perceptis, expromere cœpi quidquid menti obversatum fuerat blasphemiæ, omnem amoliens noxiam taciturnitatem. Dum retego ego ulcera, quibus urebar, commiserans ille appositis ac tanto medico dignis omne genus remediis medelam nitebatur afferre; sed sermonum spiritualium in persuadendo vim eludebat morbus meus, qui ut gravis erat, ita graviorem exigebat curationem. Intellexit id condolens Senex, & omisso rationum suarum exquisitarum impulsu, ait mihi: Abi jam, fili, quia noctem hanc tui causa pervigilem ducam; & quod Deus voluerit, fiet. Eadem igitur hora cubitum inde concessi, rursumque adfui sub auroram, tristitia b per feliciorem immutationem exulare jussa, ineffabili gaudio delibutus, ac mente ab impura quavis cogitatione repurgata: quantum vero affusum luminis senserim, eloquendo non sum: veritas profecto ipsa testis est, altas me cum in firma in Deum fide, tum in caritate multa radices egisse.

[123] [in anima & corpore:] Antea nec ad intaminata accedebam mysteria, nec divinas, nisi urgente necessitate, aspicere lubebat imagines: die autem illa desiderabam identidem & vivifici ac præcellentis mysterii participare donis, & sacras affectu sincero icones amplexari. Sed & corpori suæ vires rediere integræ as solidæ. Unde cum talem me, tamque mirifice ac præter spem derepente immutatum adverterem, retractare animo cogitationes illas blasphemas tentabam, omnesque de medio sublatas inde comperi; & testis mihi Deus, quod omnem operam adhibuerim, ut ideas priores revocarem in mentem, nec assequi tamen omnino quidpiam potuerim; non secus ac si quis & prava inclinatione & carne exutus, ac divina circumfusus sit luce, & voluntate alio flexus. Tum recta via continuo properavi ad Senem, Deo grates acturus, ejusque in me agniturus beneficentiam. Ubi me vidit homo suavis, blande arridens, ac modeste exhilaratus: Quid est, ait, fili? An morbo levatus, an sanus factus es? Quin age itaque modo, eucharisticum Deo canticum pende, & eum cole porro fideliter ac sobrie. Ita pluribus & sapientibus monitis, & præceptis salutaribus institutum, ac recreatum dimisit.

[124] Nec multos post dies impetere de novo exitialibus me blasphemiæ telis infestus hostis occepit, non jam in Dominum Deum, sed in Dominam Dei Genitricem Virginem. [iterumque ob aliam tentationem recurrit, quam docetur contemnere,] At ego e vestigio curriculo ad salutiferum fontem accurri, ac recentem illic exposui ægrimoniam. Ibi divinorum peritus Senex eruditas adducere mihi sententias, ac dicere: Non aliter fieri potest, ut abigantur ejuscemodi cogitationes, quam & earum contemptu, & assiduis precationibus: sed, quoniam tali adversario inferiorem esse te video, surge, & cervici meæ manum impone. Assurgenti mihi, debili atque inopi, ac dextram in sacrum ejus collum sublatam tenenti sic ait: Deus in terribili illo judicii die culpam, quam hinc accersiisse te putas, a me exigat: quando invito te ac reluctante suggestiones hæ diabolicæ cogitationibus tuis interseruntur. Ceterum illarum in posterum rationem nullam umquam habeto, aut solicitudinem. Quod cum tertio repetiisset, considere me jussit, atque ait: Quandoquidem, fili, repugnat animus tuus cogitationibus istiusmodi, iisque affligitur, nulla hæret in te culpa.

[125] Cui respondens dixi: Pater, an non scit dæmon nullum ex talibus cogitatis peccatum a me contrahi, [& quid diabolus per tales tentationes intendat;] quia iis angor & contristor? Tum deifer Senex: Sane, inquit, manifeste hoc dæmon intelligit. Reposui: Et quid lucri sperat, ista cum facit; aut quorsum in talibus bellum adversus nos tam obstinate perurget? Respondit Senex: Si edixero tibi, cur talem dæmon in te pugnam suscitet, quidve ex hoc facto expectet emolumenti, quod & te persentiscere nullus ambigo, veritatem fatebere? Ego vero: Omnino, inquam, Pater, fatebor. Spiritualem enim contra illum impudentiam indui, ne circa illa quidquam in posterum vel tantillum celem. Cum ille: Hæc molitur, ait, pessimus dæmon, ut hominem ad spem salutis suæ abjiciendam inducat. Cedo; ecquid sæpe arrepto gladio ferire te ipse voluisti? An non sæpe stans in abrupto vertice, aut super puteo altissimo, dixisti: Memet ipsum dabo præcipitem, & infelici morte defungar, nec vivam ultra, tales adversus Deum animo volvens blasphemias? Numquid non sæpe exclamasti? Utinam essem in seculo, ac secularibus involverer negotiis, & cum vexata pia plebe vexarer, nec solitudinem cogitassem umquam, nec ad religiose Christo vivendum me devovissem, ut votum ita fallerem, invenirerque blasphemus! Redibo igitur ad seculum, & monasticam hanc vestem deponam, adjungarque multitudini, neque sic vivere porro pergam: quando nihil per hoc utilitatis mihi, sed damnum potius atque interitum accersivi. Atque hæc quidem ex iis sunt, quæ simplicius abs te segniusque sunt gesta. Siquidem non mediocrem virtutem aliquam in se is haberet, qui hujusmodi cogitationibus affectibusque, tamquam aranearum telis, minime cedens, aures dæmonibus non præberet; tametsi ex hostili tali incursatione tristari eum, graviterque opprimi, atque orationis tempore perturbari contingeret.

[126] Subjeci ego: Ita plane res habet, Pater sancte; uti dixisti, ita mihi accidit. Sed pro mea tenuitate deprecare, ut, quemadmodum prioribus liberatus sum, sic & ab his liber evadam. Subrisit ille, &: Tui causa, inquit, etiam alteras vigilias instituam; [ac liberatur, & in discipulum admissus,] quia Deo confido, fore ut ex hisce etiam te præstet incolumen. Uti & factum est: nam in conspectu Domini gloriæ hoc vere assero, efficaci apud Deum Senis interpellatione per adjuvantem Christi gratiam id consecutum esse me, ut ex illo tempore ad hanc usque horam cogitationes ejusmodi molestiam mihi numquam ullam facessiverint. Hac igitur exsolutus perturbatione, tranquillumque ope Senis animum a Deo nactus, expetere cœpi ejus consuetudinem; multis id cum per meipsum, tum per venerabiles aliquot Lauræ Senes ambiens, tandem post quinque mensium intervallum, opitulante Deo, impetravi, ut inter discipulos me admitteret, quos tum temporis habebat in Laura, uti & cellam seorsum ab hesychasterio ad peregrinorum undequaque affluentium hospitium.

[127] [sanatur a febri.] Adveni autem ad eum, tertiana febri jam a diebus quinquaginta attritus; ob quam primo statim ingressu molestum ei esse, hominis parum verecundi esse judicabam. Postridie vero, quo recurrere febris debebat, ejus accessu cruciatuque flagrante consternatus, pudoris immemor vel invitus ad Senem sine rubore accessi, obsecrans eum, ut precibus Deo me commendaret, cum fiducia dicens: Pater sancte, miserere mei: gravis enim me febris exercet; Deum ora, valetudinem ut pro sua bonitate restauret mihi: nam confido, si pro me agere id modo volueris, sanatum iri me: Dominus enim voluntatem timentium se faciet. Hac igitur victus prece, respondit: Non gravabor equidem, o fili, vigilias atque orationes repetere: Deus autem omnipotens medebitur tibi. Quod & contigit, simul atque fidem suam ille liberaverat. Nam sequenti die cubitu valens surrexi, firmis omnino viribus, atque ab ardore febrili factus immunis: ita per Dei gratiam, Sene deprecante, diu corpore valido ac sano sine ullo aut febriculæ, aut ægritudinis cujuscumque incommodo perstiti, gratias Deo ac Seni referens.

[128] [Idem ob intempestivam comestionem corripitur;] Die quadam, cum pro more suo ad Calamonis sese speluncas reciperet, ibidem Quadragesimam exacturus, obsequii causa adjunctus ei sum: nam aquam afferebam, & fabas ei pauculas coquebam, accessumque significabam advenarum. Postea igitur per dies illos sub occasum solis excurrit in eremum, me solum in spelæo relinquens, cum paucis fabis ac dactylis & aqua, vespertinos psalmos recitantem. Itaque sedula magistri cura destitutus, ut eram inertiæ plenus & incuriæ in rebus salutem propriam spectantibus, libidine quadam gulæ & impugnatione impetuque satanico abreptus sum; ac surgens avidam importunamque ingluviem paratis escis explevi, & pleno jam ventre de temperantia cœpi, disserere, incusante me ac redarguente conscientia, ut qui furtim, inconsulto superiore, cepissem cibos, & sacra monachorum instituta violassem: neque enim, cum tale abdominis vitium incurrerem, umquam sciveram, lapsos in illud cælesti gloria regnoque privari; quemadmodum & populo Israëlitico post superatos maris fluctus ingressum in terram promissionis interclusit. Quapropter pœnitentia motus, apud animum statui Seni ad genua provolvi, ac veniam precari; quod & feci: nam cum ex eremo adveniret, procurrens ego, abjecto ad ejus vestigia vultu non nisi semel ipsi: Peccavi, dicebam; Ignosce mihi, Pater. Sed jam præceptor egregius, peccatum meum spiritu perspectum habens, his me verbis excipit: Quid hoc, fili? In furem abiisti? Siccine furari te decuit, & comessari clanculum? An ad hoc mecum egressus es? An ignoras furem eum esse, quicumque clam superiore cibis vescitur? Nescisti, quantum id scelus reputetur apud Deum? Sed veniam ille tibi dabit, cujus unius est peccata dimittere. At in posterum, quidquid volueris, fili, dicito id mihi tantum, dataque facultate, comedito securus. Tum me allevans, sapienter admonet, ac bene mihi precatus dimittit.

[129] Alio post hæc tempore cum febrem haberem, ad Senem confugiens, [& alias in febrim recidens sanatur.] obsecravi eum, ut pro me vigilare ac sacrificare dignaretur. Ille vero: Bonum, inquit, tibi est, si exercearis aliquantulum, atque in patientiæ fornace proberis: tu fac patienter feras; non omittam tamen ego Deo te commendare. Et ita quidem dixerat; sed non scivi certo, an id præstitisset necne: quandoquidem pertinax ac diuturna adhærebat febris, donec viribus corpusculum exhausit, ac me totum in debilitatis voraginem demersit. Tum vero Senis patronicio ineffabilis me prævenit Dei benignitas, medicamque & adjutricem porrigens manum, ad perfectam valetudinem reduxit, complevitque admiratione ac stupore incredibili. Statimque consurgens robore atque animis plenus, foris aërem tentisper captabam; exinde librum arripiens, me ad legendum composui, quod facere antea nequaquam potueram. Quidam autem fratres ipsa illa hora, qua legendo occupabar, ab hesychasterio advenere congratulantes mihi, ac prospera nunciantes: Jam, inquientes, Magister tui gratia sacrificium obtulit. Tum intellexi continuo per illud consecutum esse me integram valetudinem; ac Deo gratias egi, suspexique potens apud eum Senis patrocinium.

ANNOTATA D. P.

a Hic ille videtur; de quo Ruffinus in Vitis Patrum num. III apud Rosweydum, & Auctor incertus cap. 12, num. 4. Postremus hæc habet: Venit aliquando ad abbatem Zenonem in Syria aliquis frater Ægyptius; & cœpit cogitationes proprias accusare præsente sene. Ille autem audiens hoc, admiratus dixit: Ægyptii quas habent virtutes, celant; & vitia, quæ non habent, manifestant: Syri autem & Græci virtutes, quas non habent, prædicant; & vitia, quæ habent, abscondunt. Eadem habet Ruffinus, fere verbatim hisce consonans loco mox citato.

b ἀμοιωθείς. Videtur hoc verbum rarum, & debere formari a μοῖος, tristis & ab alpha privativo.

* Puto desiderari οὐκ.

CAPUT XI.
Absentia, occulta, futura exponit; & cum secreto anachoreta colloquitur; cujus deinde formam & vitam breviter explicat.

Μετὰ οὖν ταῦτα, τοῦ ἡλίου δύνοντος, ὑπὸ τοῦ κελλίου ἐπὶ τὸ ἡσυχαστήριον τοῦ Γέροντος πορευόμενος, ἐν ἡμέρᾳ σαββάτου τοῦ Ἰουλίου μηνὸς διἳππεύοντος ἐν θεριναῖς ὥραις κατὰ τὴν ὁδὸν ἀκούω βροντῶν καταῤῥηγνυμένων, καὶ ἀστραπὰς ἐξαστραπτούσας ὁρῶ, μικρᾶς νεφέλης κατὰ τὴν ἔρημον τῆς νεκρᾶς ταλάσσης διαπετασθείσης· καὶ τεθηπὼς λίαν ἐπὶ τοῦ παραδόξου τοῦτε ἀκούσματος τοῦτε θεάματος, τὸ ἡσυχαστήριον τοῦ Γέροντος κατέλαβον, καὶ πατάξαντός μου λίθῳ τὴν θύραν, ἀνέῳξέ μοι ὁ ἅγιος Γέρων, ἔκλαμπρον ἔχων τὸ πρόσωπον καὶ ἀγαλλιώμενον, καί φησι πρός με· Ἔγνως, ὦ τέκνον, διὰ τί γέγονεν ἡ βροντὴ αὐτή; Ἐμοῦ δὲ εἰπόντος· Οὐχὶ, τάτερ. Ἀποκριθεὶς ἔτι πρός μέ φησι· Πληροφορήθητι, τέκνον, ὅτι ἀναχωρητής τις καὶ ἐρημοπολίτης, πλησίον τῆς νεκρᾶς θαλάσσης περιπολεύων, διψήσας ἐζήτησεν ὕδωρ, καὶ μὴ εὑρηκὼς ἠνιάθη, καὶ ἔκλαυσε, καὶ δέησιν πεποιηκότος αὐτοῦ πρὸς τὸν Θεὸν, κατὰ τὴν ἀνέκφραστον αὐτοῦ ἀγαθότητα ἐκέλευσεν, καὶ ἦλθεν ἡ νεφέλη, καὶ τὸν ἑαὐτοῦ θεράποντα κυδαίνων ἐβρόντησε, καὶ τὸν ὑετὸν ἐξαποστείλας, τὴν δίψαν τοῦ δούλου αὐτοῦ ἰάσατο. Πολὺ δὲ θεορῶν με ἐπὶ τούτοις ἐκπλαγέντα, ἐδευτέρωσε τὸν λόγον καὶ ἐτρίτωσε, διαβεβαιούμενός μοι τὸ θαῦμα. Καὶ μεθ᾽ ἡμέρας πέντε μετὰ τῶν συμμαθητῶν ἐπὶ τὴν νεκρὰν ἐπορεύθην θάλατταν ἕνεκα συλλογῆς καλάμων, προσταχθεὶς ὑπ᾽ αὐτοῦ τὰ ὀμβρικὰ σημειώσασθαι ἴχνη, ὅπως ἀδυστάκτου τύχοιμεν πληροφορίας. Ἐλθόντες οὖν εἰς τὸν σημανθέντα τόπον ὑπὸ τοῦ Γέροντος, καὶ εὐρόντες οὕτω, ὥσπερ εἶπεν ἡμῖν, ὑπεστρέψαμεν, χάριν τῷ Θεῷ ἐξομολογοῦντες, καὶ τοῦ θαυμασίου Γέροντος τὴν διόρασιν ἐκθείαζοντες.

[131] Καὶ ἄλλοτε διορατικῷ λαμπόμενος ὄμματι ἐξαίσιον ἡμῖν εἶπεν πρᾶγμα, διατρίβων τότε ἐν τοῖς τοῦ Καστελλίου σπηλαίοις κατὰ τὸν καιρὸν τῆς τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν Σάβα μνήμης, παρόντος τοῦ ἐλλογιμωτάτου καὶ ἐναρέτου ἀββᾶ Εὐσταθίου, τοῦ νυνὶ ἐπισκόπου ὑπάρχοντος τῆς φιλοχρίστου πόλεως Λύδδης, εἰς ἐπίσκεψιν ἐληλυθότος. Ἡμῶν οὖν περὶ τὴν ἑσπέραν ὀλίγην ἐσθιόντων ὀπώραν, ἐξαίφνης ἡ τοῦ Γέροντος ὄψις ἐφάνη, δίκην ἡλίου καταλάμποντος ἐρευθραίνουσα. Ἡμῶν ἀτενιζόντων αὐτῷ, ἔφη πρὸς ἡμᾶς· Ὑμῖν ἐρῶ, ὅτι κεῖται ἐνταῦθα παρὰ τῇ θύρᾳ τοῦ σπηλαίου κάλπη κεκρυμμένη χαμαί· καὶ εἰ βούλεσθε πληροφορηθῆναι, σκάψατε, καὶ εὑρήσετε αὐτήν. Παραυτὰ δὲ ὁ ἀββᾶς Εὐστάθιος ἀναστὰς, ἄνευ σμινύης ταῖς χερσὶν ὀρύττειν ἀπήρξατο. Ἀτονήσαντος δὲ αὐτοῦ ταχέως, λέγει πρὸς ἡμᾶς ὁ θεσπέσιος Γέρον· Οὔτε πίστιν, οὔτε ὑπομονὴν ἔχετε, ταπεινοί. Εὐθέως οὖν συνορύττειν αὐτῷ ἐπελαβόμην. Σκάψαντες οὖν ὁμοῦ καὶ βαθύναντες τὸν τόπον, καὶ μηδὲν εὑρηκότες, δυσπιστίᾳ συνεσχέθημεν, καὶ παύσαθαι τοῦ σκάπτειν ἠβουλήθημεν. Ὅθεν ταρασσομένους ἡμᾶς θεασάμενος ὁ Πρεσβύτης, διαχυθεὶς μικρὸν καὶ ὑπομειδιάσας ἔφη· Στίξατε ὁλίγον ἔτι, ὀλιγόπιστοι· μικρὸν οὖν κατὰ τὴν προσταγὴν τοῦ Γέροντος σκάψαντες, εὕρομεν κάλπην παλαιὰν, ἐσχηκυῖαν μηδέν. Εὑρεθείσης δὲ αὐτῆς ὑπεισῆλθεν ἡμῖν δυσπιστίας λογισμὸς, ὑποπτεύοντες τὸν Γέροντα κατακρύψαντα αὐτὴν, καὶ ἕτερόν τινα, καὶ γνωρίσαντα αὐτῷ· ἄχρις ἂν ἠρώτησα αὐτὸν, καὶ πληροφορίας τυχεῖν ἠξίωσέ με, λέγων· Μάρτυς ἡ ὄντως ἀλήθεια, ὅτι οὔτε ἔκρυψα αὐτὴν, οὔτε ποτέ τις ἀνήγγειλέ μοι περὶ αὐτῆς, οὔτε μὴ τὸ παράπαν ἐνόησα, ὅτι κεῖται ἐκεῖ ἕως αὐτῆς τῆς ὥρας, ἐν ᾗ ἔφην ὑμῖν. Τότε δὲ τότε κατενόησα σαφῶς, ὅτι διορατικῷ διωραἳσμένος καὶ καταυγασμένος ὄμματι, τοῦτο ἐγνώρισε, καὶ ἐδόξασα τὸν Θεὸν, τὸν δοξάζοντα τοὺς δούλους αὐτοῦ.

[132] Οὗτος ὁ θεοφόρος Γέρων ἐληλύθει τότε πρὸς ἡμᾶς, τοὺς ἑαυτοῦ φοιτητὰς ἐπισκεψόμενος ἐν τῷ κελλίῳ. Βουληθέντος δὲ αὐτοῦ ἐπὶ τὸ ἴδιον ἐπαναδύσαι ἡσυχαστήριον, συνεπορεύθην αὐτῷ. Καταντήσαντες οὖν τὸ ἡσυχαστήριον, τὴν συνήθη πεποιήκαμεν εὐχὴν, καὶ μετέπειτα καθεσθέντων ἡμῶν ἐν τῷ ἐνδοτέρῳ τοῦ Γέροντος κελλίῳ ἤτοι σπηλαίῳ ἐπὶ βραχυτάτην ὥραν, αἰφνήδιον ἤρξατο ἀναπέμπειν τῷ Θεῷ δοξολογίαν καὶ ὕμνον, λέγων· Πρός με, ἰδοὺ, δὴ ἀγγελικὴ παρουσία ἐν ταύτῃ τῇ ὥρᾳ ἐπεδήμησε. Πρὸς ὃν καταπλαγεὶς· Πόθεν δῆλον, ὦ πάτερ; ἔφην. Ὁ δὲ πρός με, Ὦ ὀλιγόπιστε, οὔτε τὸν ἄγγελον ὁρᾷς, κᾂν τῆς εὐωδίας οὐκ ὀσφραίνῃ; Ἐγὼ δέ· Οὐδαμῶς, ὦ πάτερ, ἔφην. Ὁ δέ με διαλογιζόμενον, καὶ δυσπιστοῦντα εἰς τὴν ἀγγελικὴν ὀπτασίαν ὶδὼν, τὴν ὀφθεῖσαν αὐτῷ, σχετλιαστικῶς ἐταλάνισε λέγων· Ἀβάλαι σοι, ταπεινὲ, ἀβάλαι, καὶ τρὶς ἀβάλαι! Ἕως τίνος οὕτως διαμένεις παχὺς καὶ ἀδρὸς καὶ ἄπιστος, ἕως οὕτως; Ταῦτα ἀπεφθέγξατο πρός με· ἐξαίφνης ὠσφράνθην εὐωδίας, οἵας ὠσφράνθην οὐδέποτε μόσχου, καὶ νάρδου, καὶ μύρου παντὸς εὐοδμοτέρας, καὶ προσηνεστέρας καὶ ἀσμενεστέρας. Ταύτης οὖν ἐκβλυσάσης, ἐκ δευτέρου πάλιν ὁ Καλόγηρος λέγει Καὶ νῦν ἄρα τῆς ἁγίας ἀγγελικῆς οὐκ ὠσφράνθης εὐωδίας, οὔδε πληροφορίας ἔτυχες; Ἐγὼ δὲ πρὸς αὐτὸν ἔφην· Ναὶ, πάτερ, ὠσφράνθην, καὶ ἐπίστευσα. Ὁ δὲ πρός μέ φησι· Γίνου λοιπὸν πιστὸς καὶ μὴ ἄπιστος. Ὡς οὖν τότε δεινότατος ὑπάρχων καὶ πονηρότατος, βουληθεὶς περὶ ταύτης τῆς ξένης εὐωδίας πολυπραγμονῆσαι, καὶ σαφῶς ἀκριβεύσασθαι, προσεποιησάμην ἐκτὸς τοῦ ἡσυχαστηρίου πορεύεσθαι, καὶ ἰδεῖν, μὴ καὶ τάχα ἀπὸ τῆς Λαύρας ἐλήλυθε τῆς εὐωδίας ἐκείνης ἡ ἡδυτάτη πνοὴ ἀπὸ μοσχάτου θυμιάματος καπνιθεῖσα· εἰ καὶ ἀνόμοιος ἦν, ἀλλ᾽ ὅμως ἕνεκα πληροφορίας μείζονος, τάδε περιειργασμαι· ἀλλ᾽ οὐδενὸς ὄντως, εἰς τὰς ἐμὰς ῥίνας ἦλθεν ὀσμή· οὔτε γὰρ παντάπασιν ὥρα θυμιάσεως ἦν· ὅθεν ἐπὶ τούτοις λίαν τεθαυμακὼς δόξαν ἀνέπεμψα τῷ Θεῷ,

[133] Τιτθίδα πατράδελφον εὐλαβῆ καὶ φιλόθεον ἔχω· αὕτη δέ ποτε, ὥσπερ καὶ δρᾷν πολλάκις εἴωθε, τὴν ἁγίαν Ἱερουσαλὴμ εὐχῆς ἕνεκεν κατέλαβε σύν τινι θεραπαίνῃ, ἣν καὶ τοῦ δουλικοῦ ζύγου θεόφρων οὖσα τυχεῖν ἐλευθερίας ἠξίωσεν. Ἀμφότεραι οὖν ἐν Ἱεροσολύμοις τὴν ἁγίαν τοῦ σωτηριώδους πάθους πανήγυριν ἐκτελέσασαι, κᾀκεῖθεν ἐπὶ τὸ Σιναῖον πορευθεῖσαι, ἅγιον ὄρος, ὡς ἠθισμέναι ἦσαν, καὶ τὰ ἐκεῖ θεῖάτε καὶ σεβάσμια ἀσπασάμεναι, ὑπέστρεψαν εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν. Κατὰ δὲ τὴν ὁδὸν ἠ ἐμὴ θεία νόσῳ περιπέπτωκε. Καταλαβοῦσαι δὲ τὴν ἁγίαν πόλιν, καί τινας ἡμέρας ἐκεῖ διαρκέσασαι, τὴν παρὰ τοῦ Θεοῦ σωτηρίαντε καὶ ἴασιν ἀπεκδεχόμεναι, οὐδὲν μᾶλλον ἤνυσαν, τῆς νόσου μηκυνομέννης, καὶ ἐπὶ τὸ χεῖρον ἀεὶ τρεπομένης, τῆς θεἳκῆς δηλαδὴ προνοίας τοῦτο συμφερόντως βραβευούσης. Ἑαυτὴν τοίνυν ἰδοῦσα ἡ ἐμὴ θεία ἡμέρᾳ τῇ ἡμέρᾳ βαρυνομένηντε καὶ τρυχομένην, καὶ τὴν νόσον ἀκμάζουσαν, καὶ ταῖς τοῦ θανάτου θύραις ἐγγίζουσαν, ὡς ᾤετο, μεταπέμπεταί με μετά τινος τῶν πατέρων.

[134] Ἐγὼ δὲ μαθὼν, παραυτὰ παρὰ τοῦ Ἐπιστάτου λαβὼν παράθεσιν, κατέλαβον πρὸς αὑτήν. Ἡ δέ με κατιδοῦσα ἔφη· Πίστευέ μοι, τέκνον, οὐχ ἁπλῶς, οὐδ᾽ ὡς ἔτυχε, σκυλῆναί σε ἐνταῦθα προτεθύμημαι· ἀλλὰ διὰ Θεόν, καὶ καλὸν καὶ σωτήριον ἔργον· μὴ ἀνιῶ λοιπὸν, τὴν σὴν πρὸς μικρὸν ἐάσας Λαῦραν, καὶ σκυλμὸν ὑπομείνας· ἀλλὰ σκοποῦ πρὸς τὸ σύμφορον τοῦ πράγματος πέρας. Ἀκούω γὰρ, ὅτι ἡ τῶν ᾧδε ἐπικρατοῦσα ἐξουσία τυραννεῖ καὶ δυσπραγεῖ καὶ ἀδίκως διοικεῖ καὶ τὰ τῶν ἀνθρώπων ἐκπορθεῖ καὶ ἐξαρπάζει, μάλιστα τῶν ἀσθενῶν καὶ παροίκων καὶ ξένων ὑπαρχόντων, καὶ παρ᾽ οἷς ἀφορμήν τινα εὕροι· πρὸ ἡμερῶν γὰρ ξένος τις προσήλυτος, ὥσπερ ἤκουσταί μοι, ἐν αὐλῇ τινος τῶν ἠνταῦθα Χριστιανῶν ἐτελεύτησε, πολλοὺς ἐγκαταλείψας κληρονόνους τῆς αὐτοῦ περιουσίας, καὶ τούτων τηνικαῦθά τινος μὴ παρευρεθέντος, ἀφορμὴν εὑρὼν ὁ τυραννῶν, ὅσα ἐγκατέλειπε, ἐξέσπασε χρήματα, καὶ οὐ ταύτῃ μόνον τῇ κακίᾳ ἠρκέσθη, οὐδὲ ἕως ᾧδε ἔστησε τὴν ἑαυτοῦ ἀκόριστον πλεονεξίαν, ἀλλ᾽ ὀφθαλμοφανῶς ἄνευ δέους καὶ συστολῆς καὶ τὰ τῶν φιλοχρίστων ἐξήρπασε χρήματα, παρ᾽ οἷς διῆγεν ὁ τελευτήσας ξένος, φιλοφρόνως ξενισθείς· πρὸς δὲ τούτοις ἔθετο αὐτοὺς καὶ ἐν φυλακῇ, σιδηρᾶς τοῖς ποσὶν αὐτῷν ἐπιβαλὼν πέδας. Κᾀγὼ τοίνυν ἐνταῦθα τῶν ἐμῶν συγγενῶν μεμονωμένη, τινὰ ἐγκαταλείψω κληρονόμον, εἴπερ ὁ Θεὸς ἐπινεύσειε τῇ νόσῳ ταύτῃ παραλαβεῖν τὴν τάλαιναν καὶ ἀθλίαν ψυχήν μου. Οὐδενὸς γὰρ ἕνεκεν ὁμῶς λυποῦμαι, ἀλλ᾽ ὑπὲρ ταύτης τῆς ταπεινῆς κόρης· φοβοῦμαι γὰρ, μήπως ἀδίκως ληφθῇ χάριν τῆς ἐμῆς ὑπηρεσίας συνακολουθήσασά μοι, καὶ περὶ τούτων πάλιν τῶν φιλοχρίστων παρ᾽ οἷς ἐξενίσθην. Διὸ δυσωπήτητι, τέκνον, καὶ ἄγαγέ μοι Ἄραβας λογάδας ἄνδρας καὶ ἀξιοπίστους, ἵνα μαρτυρῶμαι αὐτοὺς, ὅτι οὐδὲν ἐνταῦθα τὸ παράπαν κέκθημαι, καὶ ὅτι ἡ κόρη αὕτη ἐλευθέρα καὶ ἀδέσποτος ὑπάρχει, καὶ παράμεινον ἡμῖν, ἄχρις ἂν ἴδῃς τὸ ἐκβησόμενον τοῦ νοσήματος τούτου, τοῦ δεινῶς καὶ σφοδρῶς κατέχοντος, καὶ γνωρισθῇς, ὅτι υἱὸς εἶ τοῦ ἐμοῦ ἀδελφοῦ.

[135] Ἀνούσας ἂν ταῦτα παρὰ τῆς ἐμῆς θείας, συμφέρον εἶναι ἐσκότησα παραμεῖναι αὐτῇ· καὶ διαποιήσας ἡμέρας ἱκανὰς ἠδημόνησα, καὶ τῆς πόλεως ἐξελθεῖν ἐπεθύμησα, καὶ ἐπὶ τὴν Λαῦραν ὑποστρέψαι· ἀλλ᾽ ἐμαυτὸν κατακρίνας κατέσχον, καὶ παρέμεινα ἔτι, καὶ χρονίσας ἠκηδίασα αὖθις καὶ ἐραθύμησα, καὶ ἀναχωρῆσαι ἠθέλησα ἀλλ᾽ ὑπὸ τοῦ ἐμοῦ συνειδότος ἐκωλύθην πάλιν, καὶ τοῦτο δὶς καὶ τρὶς πέπονθα ἐπὶ τῶν λογισμῶν ἀγχόμενος καὶ πολεμούμενος. Τελευταῖον δὲ ἀδημονήσας συνεῖδον πρὸς τὸν ἐμὸν Ἐπιστάτην ἀπελθεῖν, καὶ ἐπερωτῆσαι αὐτὸν, εἰς τί μέλλει λήξειν τὸ πρᾶγμα, εἴτε εἰς ὑγείαν, εἴτε εἰς θάνατον. Ἀλλ᾽ εἴθε ὄφελόνγε τοῦτο ἐξ ἀρχῆς ποιήσασθαι, καὶ μὴ οὕτως ἐν μέσῳ κοσμικῶν ἐν ἀμελείᾳ καὶ ἀπροσεξίᾳ βιῶσαι ἐπὶ τοσοῦτον καιρόν.

[136] Ἦν τότε ὁ νυνί τοῦ θεαδέλφου θώκου ἐπιλημμένος τοὺς οἴακας, κύρις Θωμᾶς ἐν τῇ πόλει τῶν νοσούντων ἐπιμελούμενος, ὡς χρησιμώτατος ὢν ἰατρὸς, λόγῳτε καὶ πείρᾳ κεκοσμημένος, καὶ κατὰ Θεὸν βιοτεύων τὴν τῶν ἁγίων Κοσμᾶτε καὶ Δαμιανοῦ πολιτείαν ἐκμιμούμενος, διάκονος ὑπάρχων. Τούτῳ οὖν τῷ μακαριωτάτῳ καὶ θαυμασιωτάτῳ ἀνδρὶ θαῤῥήσας, οὓς εἶχον λογισμοὺς, ἀνεθέμην, καὶ τὴν ἐμὺν θείαν ἐν ἐσχάτοις ἐάσας κινδύνοις, ἐπὶ τὴν Λαῦραν νυκτὸς ἐπανἠλθον. Ἐκεῖσε οὖν περὶ τὴν δευτέραν ὥραν τῆς ἡμέρας ἐφθακὼς, ὠρθοδρόμησα πρὸς τὸν ἐμὸν Ἐπιστάτην, λίαν ἐσπευσμένος διὰ τὴν ἐμὴν θείαν. Τὸ ἡσυχαστήριον δὴ καταντήσαντός μου, καὶ κατὰ τὸ σύνηθες τρὶς μηνύσαντός μου διὰ μικροῦ λίθου, ἀνέῳξέ μοι ὁ Γέρων, καὶ πρίν τι τὸ σύνολον φθέγξομαι, ἔφη πρός με, τὴν θύραν τῇ χειρὶ κατέχων· Εὖ ἥκεις, ὦ ἐμὸν τέκνον, εὖ ἥκεις· μὴ ἀθύμει· οὐκ ἀποθνήσκετο γὰρ ἡ θεία σου ἐν τῇ ἀῤῥωστίᾳ ταύτῃ. Ἐγὼ δὲ πρὸς αὐτὁν εἶπον· Τοῦτο καταμαθεῖν παρά σου ἦλθον, ὦ πάτερ. Ὁ δὲ ἀποκριθεὶς ἔφη· Ναὶ οἶδα, οἶδα, ὅτι τούτου χάριν ἐλήλυθας. Οὐκοῦν πεπληροφορημένος ἔσο, τέκνον, ὅτι ἐν τῇ νόσῳ ταύτῃ οὐ τελευτήσει. Μὴ οὖν ἀθυμήσῃς, μήδε λυπηθῇς, μήδε σαυτὸν ταῖς φροντίσι καταπονήσῃς, καὶ ματαίαις ἀθυμίαις. Καὶ ταῦτα τρὶς εἰπὼν, πρὶν ἤ με τὸ παράπαν λαλῆσαι πρὸς αὐτον, ἤρξατο λέγειν τὸ Πάτερ ἡμῶν, καὶ πληρώσας τὴν εὐχὴν, εὐμενῶς καὶ φιλοφρόνως ἀπεδέξατο.

[137] Ἡμῶν οὖν καθεσθέντων, ἠρώτησα αὐτὸν πάλιν, πολυπραγμονῶν καὶ ἀκριβευόμενος σαφῶς εἰδέναι, εἰς τί ἂν λήξει τῆς ἐμῆς θείας τὸ νόσημα· ἐπειδὴ ἡ καρδία μου λίαν ἦν καιομένη ἐν ἐμοὶ· οὐ γὰρ ᾤμην, ὅτι καταλαμβάνω τὴν Λαῦραν, ἄχρις ἂν τελευτήσῃ· ὅθεν τρὶς ἀκούσας παρὰ τοῦ Γέροντος, ὅτι οὐκ ἀποθνήσκει, οὐκ ἐπαυσάμην, ἀλλ᾽ ἠρώτησα αὐτὸν ἔτι, λέγων ἄκρας καὶ βεβαίας τυχεῖν πληροφορίας· Ἀξίωσόν με, πάτερ, ὅτι οὐκ ἀποθνήσκει ἡ θεία μου ἐν τῇ νόσῳ ταύτῃ· ἐγὼ γὰρ αὐτὴν οὐ μόνον ἀπειπάμην καὶ ἀπήλπισα, ἀλλὰ καὶ ἄλλοι πολλοί. Ὀ δὲ ἔφη πρός με· Ἔτι ἐρωτᾷς περὶ τούτου, ὀλιγόπιστε; Οὐκ ἐπιστοφόρησά σε; Οὐ πολλάκις εἶπόν σοι, διδασκαλικοὺς ὑποθέμενος τρόπους, μάλιστα περὶ τῆς ἀπιστίας, ἥτις ἐκ δύο τινῶν συμβαίνει, ἔκτε τῆς τῶν πραγμάτων ἀπειρίας, καὶ ἐκ τῆς ἀπροσεξίας, τοῦ κακοῦ πολεμήτορος διαπαντὸς ὑποβάλλοντος ἐνθυμήσεις, καὶ ἐν τῷ καθαρῷ σίτῳ ζιζάνια ῥυπαρὰ ἐπισπείροντος; Διὸ τοιγαροῦν πρὸς θεραπείαν τῆς σῆς ὀλιγοπιστίας πορεύθητι πρὸς τὸν ἀρτοκόπον, καὶ αἴτησαι παρ᾽ αὐτοῦ μίαν προσφορὰν ποιήσασθαί σοι· οὐ γὰρ ἔχει σήμερον ἐν ἐτοίμῳ· ἐπειδὴ τετάρτη τῆς ἑβδομάδος ἐστιν ἡ παροῦσα ἡμέρα.

[138] Ἀπελθόντος οὖν μου, καὶ ἀπειληφότος τὴν προσφορὰν αὐθωρὸν, ὁ θεοφόρος Γέρων προσήνεγκεν αὐτὴν, καὶ πᾶσαν τελέσας τὴν μυσταγογικὴν λειτουργίαν προσῆλθε γεγανυμένην ἔχων θέαν καὶ χάριτος πεπληρωμένην καὶ ἔκλαμπρον, λάμποντι πυρὶ παραπλήσιον, καὶ εἶπε πρός με· Οὐκ εἶπόν σοι, ὀλιγόπιστε, ὅτι οὐκ ἀποθνήσκει ἡ θεία σου ἐν τῇ ἀῤῥωστίᾳ ταύτῃ; Ἀποσόβησον ἀπό σου πᾶσαν δυσπιστίαν, καὶ κακόβουλον γνωμήντε καὶ διάθεσιν, καὶ μηκέτι προσθεὶς ἐπερωτῆσαί με περὶ τούτου τοῦ πράγματος. Πεπιστευκὼς τοίνυν τοῖς χαριτοπνεύστοις αὐτοῦ λόγοις, τοὺς πόδας αὐτοῦ κατεφίλησα, καὶ τὰς παλάμας,, μεγάλως εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ ὑπὲρ τούτου, καὶ αὐτῷ θεοφόρῳ Γέροντι· Διαποιήσας δὲ ἀκαταπύκτως καὶ ἀταράχως τὸ ὑπόλοιπον τῆς ἡμέρας ἐκείκης, τῇ ἑξῆς ἐπορεύθην τὴν θεόθεν διὰ τοῦ σοφοβλύστου· στόματος γνωρισθεῖσαν * τοῦ Γέροντος τῇ προφιλεστάτῃ μου θείᾳ εὐαγγελισόμενος αὐτῇ, καὶ καταλαβὼν αὐτὴν ἐν τοῖς τελευταίοις κινδύνοις οὐκ ἐδυσφόρησα, ἀλλ᾽ αὐτὴν παρηγορήσας, μεθ᾽ ἡμέραν, ἢ τάχα καὶ δύο, εἰς τὴν Λαῦραν ὑπέστρεψα τῇ καλῇ ἐλπίδι τῶν θεορήμων * λόγων τοῦ Γέροντος τρέφων τε καὶ καταῤῥυθμίζων τὴν διάνοιαν. Ἡ δὲ θεία μου μετ᾽ οὐ πολλὰς ἡμέρας ἀνακτισαμένη, ἐπὶ τὴν ἰδίαν ἦλθε πόλιν, καὶ χάριτι Χριστοῦ ἄχρι τῆς σήμερον ἐν εὐρωστίᾳ καὶ ὕώμῃ διηνεκεῖ, τῷ Θεῷ χαριστήριον ἀναπέμπουσα ὕμνον.

[139] Ἠκολούθησά ποτε τούτῳ τῷ Γέροντι ἐπὶ τὰ σπήλαια τοῦ Δουκᾶ σὺν ἑτέροις τισὶ πατέρων τῆς τε μεγίστης ἡμῶν Λαύρας καὶ τῆς τοῦ Σουκᾶ κατὰ τὸν καιρὸν τῆς Τεσσαρακοστῆς τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Σάβα. Ἔσχον δὲ πλησίον τοῦ σπηλαίου τοῦ Γέροντος μικρὸν σπήλαιον, ἐν ᾧ διάγων, ἑώρων καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν τὸν Γέροντα τοῦ ἰδίου σπηλαίου ἐκβαίνοντα, καὶ ἐπὶ τὴν ἀκρορίαν τοῦ ὄρους βλέποντα, καὶ βυσσόθεν τῆς καρδίας κατανυκτικῶς στενάζοντα, καὶ ἁπάντως τὸν Θεὸν δοξολογοῦντα. Οὐδὲν ἓνεκα τούτου πρὸς αὐτὸν ἐποιησάμην ῥῆμα. Τῆς Τεσσαρακοστῆς οὖν πληρωθείσης, δυσωπηθεὶς ὁ Γέρων, ἡνίκα ὲπὶ τὴν κορυφὴν τοῦ ὄρους ἀνελθεῖν ἠβουλήθη, παρέλαβεν τοὺς πατέρας, ἐάσας με σὺν ἄλλῳ τινὶ τῶν πατέρων ἐν τοῖς σπηλαίοις κάτω. Ὡς οὖν ἐγύρευον ὁμοῦ, εὗρον σπήλαιον, ἔχον ξηρὸν χόρτον καὶ τόπον εὐκάθεδρον καὶ ἴχνη τινὸς ἀνθρώπου, ὃν ἀνιχνεύοντες οἱ πατέρες περιεφοίτων οὐκ ἄνευ τοῦ Γέροντος, καὶ πολλὰ ἐζητηκότες, οὐδένα εὑρεῖν ἐξίσχυσαν. Ὁ δὲ Ἐπιστάτης προσεποιήσατο ἑαυτὸν ἐπί τινα χρείαν ἰδιαζόντως πορεύεσθαι, εἰπὼν αὐτοῖς· Προλάβετε μικρὸν, ὦ πατέρες· ἰδοὺ γὰρ φθάνω ὑμᾶς.

[140] Οἱ δὲ προπορευθέντες, ἐφ᾽ ἱκανὴν ὥραν ἐξεδέξαντο αὐτὸν, καὶ βραδύναντα ᾠήθησαν τῷ ἀναχωρητῇ προσωμιληκέναι· διὸ ἀναζητοῦντες αὐτὸν ὑπέστρεψαν, ὀνομαστὶ καλοῦντες, τοῦ ἀναχωρητοῦ τυχεῖν παραδοκοῦντες. Τῶν δὲ φωνῶν αὐτῶν καὶ τῶν κραυγῶν ἀκούσας ὁ Ἐπιστάτης, ἀνέδραμεν εἰς ἀπάντησιν αὐτῶν, φοβηθεὶς, μήπως μάθωσι τὸ αὐτοῦ μυστήριον. Οἱ δὲ ἰδόντες αὐτὸν, παρεκάλουν λέγοντες· Διὰ ποίαν αἰτίαν ἐβράδυνας, Πάτερ; Τάχα τῷ ἀναχωρητῇ συνέτυχες; Είπὲ ἡμῖν. Ὁ δὲ πρὸς αὐτοὺς ἔφη· Σύγγνωτέ μοι, πατέρες, καὶ λοιπὸν μὴ ποιήσητε πρός με περὶ τούτου πεῦσιν. Οἱ δὲ φιλοσοφήσαντες τὸ σιγηλὸν ἤσκησαν, εἰκάσαντες, ὅτι προσετάχθη ὑπὸ τοῦ ἀναχωρητοῦ μὴ φανερῶσαι αὐτοῖς τὰ περὶ αὐτοῦ.

[141] Καταβάντες δ᾽ οὖν ἐκ τοῦ ὄρους, ἠξίωσαν τὴν ἡμετέραν ταπείνωσιν περὶ τούτου ἐρωτῆσαι τὸν Γέροντα. Ἐγὼ δὲ πεισθεὶς ἠρώτησα αὐτὸν, πολλὰ γονυπετήσαστε καὶ ἀντιβολήσας. Ὁ δὲ ἔφη πρός με. Τέκνον, ἐπειδή σε ποθον ἔχοντα διάπυρόντε καὶ θερμὸν ὁρῶ, καὶ συχνῶς ἐνοχλοῦντά μου περὶ τούτου μαθεῖν, ἄκουσον· πολὺν διετέλεσα καιρὸν ὑπὸ λογισμῶν ἀκοιμήτων ἐνδιαθέτως σφυζόμενος, κελευόντων με καὶ λεγόντων, ὅτι ἀναχωρητής τις ἐν ταῖς τοῦ ὄρους κορυφαῖς σπήλαιον οἰκεῖ, γνήσιος τοῦ Θεοῦ λάτρης καὶ ἅγιος· ἀλλ᾽ ἀνάβηθι εἰς τὸ ὄρος, καὶ ζήθησον, ὅτι εὐφρανθήσεσθαι μέλλεις συνομιλήσας αὐτῷ. Ἐντεῦθεν γὰρ ἐν τῇ Τεσσαρακοστῇ, ὅτε ἐν τοῖς τοῦ ὄρους ἀκροτηρίοις ἱστάμην, πολλὰ ἀνεστέναζον κάτωθεν ἐκ τῆς καρδίας εὐχόμενος τυχεῖν τῆς τοῦ ἀναχωρητοῦ πνευματικῆς ὁμιλίας.

[142] Καὶ τῆς Τεσσαρακοστῆς πληρωθείσης, ἠβουλήθην σὺν δυσὶν καὶ τρισὶν τῶν πατέρων μόνον ἀνελθεῖν ἐπὶ τὸ ὄρος ἄνω, καὶ τὴν ἔφεσίν μου ἐν τῷ ἀναχωρητῇ ἀποπληρῶσαι· Ἀλλ᾽ ἰδὼν τοὺς πατέρας ἅπαντας ἠδέως ἔχοντας συμπορευθῆναι ἡμῖν, συμπαρέλαβον αὐτοὺς, καὶ ἀναβάντες ἐψηλαφήσαμεν τὸ ὄρος, καὶ εὑρηκότες σπήλαιον καὶ ἴχνη τινὸς ἀνδρὸς, ἐξεδράμομεν ἀκολουθοῦντες τοῖς ἴχνεσι, καὶ πολλὰ ἀνιχνεύσαντες ἅμα, οὐδενὸς ἐπετύχομεν. Τότε δὴ προσεποιησάμην ἐμαυτὸν ἀπιέναι χρείας ἕνεκεν ἀναγκαίας, καὶ παραυτὰ σμικρὸν ἰδιαζόντως αναζητἠσας τὸν ἀναχωρητὴν, εὗρον αὐτὸν καὶ ἔγνων εὐθέως, ὅτι μὴ βουλόμενος ὁ Ἅγιος ὀφθῆναι πολλοῖς, καὶ ὑπ᾽ αὐτὸν ὀχληθῆναι, οὐκ εὐφράνῃ με τὸ πρότερον σὺν τοῖς πατράσιν ὑπάρχοντα, καὶ μετὰ τὴν εὐχὴν ἀσπασάμενος αὐτὸν, καὶ συνομιλήσας αὐτῷ, λίαν ἐπετέρφθην καὶ ἠγαλλιάθην ἐπὶ ταῖς οὐρανοφρόσιν αὐτοῦ πνευματικαῖς διαλέξεσι. Πάλιν δὲ ἐγὼ ὁ μέτριος τὸν ἐπιστάτην ἠρώτησα, λέγων· Καὶ ποδαπὸς τυγχάνει, ὦ πάτερ, ὁ ἀναχωρητὴς οὗτος τῷ τε εἴδει καὶ μεγέθει καὶ ἡλικίᾳ; Ὁ δὲ ἔφη· μεσοπολιὸς ὑπάρχει, οὐ πολὺ ἀσθενὴς, εἰ καὶ ὑπὸ τῆς πολλῆς ἀσκήσεως ἡ σὰρξ ἐξέλειπεν· ὀστέα γὰρ ἔχει χονδρὰ καὶ μεγάλα· Ἔστι δὲ καὶ λίαν εὐμεγέθης, καὶ εὐειδὴς, γύμνος, μόνην τὴν τοῦ σώματος αἰδὼ περιεζωσμένος δερματινῷ λεντίῳ· λαχνιεὶς δὲ, τριχόδης ἀνὴρ, καὶ δασύς· ἔχει δὲ καὶ τριάκοντα χρόνους ἀναχωρήσας. Καταπλαγεὶς οὖν ἐπὶ τούτοις, καὶ πολὺ θαυμάσας, χαριστήριον ὕμνον Θεῷ ἀνέπεμψα.

[Cognoscit eremitæ sitienti aquam divinitus concessam;] Post hæc, cum a cella sub occasum solis ad Senis hesychasterium contenderem, die sabbati labentis Julii mensis, æstivo tempore, per viam strepere audio tonitrua, ac micare fulmina video, oppansa super maris Mortui eremo exigua nubecula: dum hæc & audita & spectata mecum admiror, ad Senis hesychasterium devenio; lapide ostium pulsanti aperit mihi Senex, coruscanti facie atque exultanti similis, & ait mihi: Nostin', fili, tonitruum istud quid sibi voluerit? Non equidem, inquam, Pater. Respondit ille: Scito, fili, anachoretam quemdam & solitudinis mari Mortuo adjacentis incolam circumcursasse, ut siti, qua premebatur, restinguendæ aquam uspiam inveniret, sed ea minime reperta, in tristitiam ac fletum prorupit, factaque Deo supplicatione, imperavit ille pro sua bonitate ineffabili, & venit nubes, & famulum suum glorificans intonuit, inductaque pluvia servi sui sitim sedavit. Cum vero multum hisce me commotum adverteret ac stupentem, verba eadem secundo ac tertio ingeminabat, ut miraculi mihi veritatem asseveraret. Post dies autem quinque mare Mortuum colligendorum calamorum causa una cum condiscipulis adii, imbris indicia jussus observare, ut rei veritas nobis nullo negotio patefieret. Postquam itaque ad assignatum a Sene locum venissemus, remque ita habere comperissemus, uti dixerat nobis, reversi sumus, & Dei confitentes gratiam, & admirabilem Senis perspicientiam venerantes.

[131] Alias quoque pervidenti illustratus oculo rem nobis dixit singularem, [& hydriam ante fores speluncæ defossam latere.] cum in Castellii spelæis tunc versaretur per dies, quibus sancti Patris nostri Sabæ memoria celebratur, præsente eximio plane, ac suis claro virtutibus Abbate tum, nunc autem Lyddæ a, urbis Christo dilectæ, episcopo Eustathio, qui ad visitandum eum venerat. Cum igitur sub vesperam exiguum quiddam pomorum cœnassemus, illico Senis vultus, splendentis instar solis accensus, refulsit; dumque oculos in eum intendimus; Dico, inquit, vobis, abditam hic in terra juxta ostium speluncæ jacere pelvim; & siquidem rem vultis pernoscere, fodite, & eam invenietis. Surgit extemplo Abbas Eustathius, & sine ligone terram egerere manibus occipit, quo ardorem illum cito remittente, ita nos mirificus Senex increpuit: Neque fidem, neque patientiam habetis, miseri. Incepi ergo & ego statim una fodere cum illo. Jam terram simul ambo erueramus, alteque penetraveramus in locum, cum, re nulla detecta, incredulitas nobis suborta est, & supersedere placuit fossione. Quare Senex turbari nos conspicatus, atque explicata non nihil fronte subridens ait: Sustinete adhuc aliquantulum, modicæ fidei. Eruta igitur, ad imperium Senis, paulo altius humo, in pelvim incidimus antiquam, nihilque continentem. Sed eam ut invenimus, dubitatio subiit, ac suspicio, an non vel ipse abstrusisset eam ibi, vel alius quispiam, qui id ipsi significasset: Donec illum interrogavi, nosque securos reddere dignatus est, dicens: Testis profecto ipsa veritas, neque abscondisse me illam, neque de ea indicium mihi quemquam fecisse, neque reconditam istic eam latere vel cogitasse me ante horam hanc, qua indicavi vobis. Tum enimvero manifeste deprehendi, perspicaci ductum collustratumque mentis intuitu assecutum hoc eum fuisse; ac Deum laudavi glorificantem famulos suos.

[132] Venerat aliquando hic Senex discipulos nos suos invisurus in cella, [Discipulo angelicam præsentiam ex odoris fragrantia cognoscendam præbet.] cumque redire ad hesychasterium suum vellet, comitem ei me adjunxi. Ubi hesychasterium attigimus; solitas fudimus preces, ac deinde considentibus nobis tantisper in cella, sive spelunca Senis interiori, cœpit ex improviso laudes Deo hymnumque cantare, ac dicere: Ad me, ecce, profecto angelica visitatio hac ipsa hora descendit. Ad quem ego perculsus: Unde id scis, inquam, Pater? Cui ille: O modicæ fidei, neque angelum vides, neque fortassis etiam suaveolentiam odoraris? Ego vero: Nequaquam, mi Pater, inquam. Tum hærentem me neque factæ sibi angelicæ apparitioni credentem satis intelligens, in miserabilem solvitur fletum dicens: Heu te infelicem! heu, & tertio heu! Quousque tam crassus ac durus esse perges & incredulus; quousque sic eris? Dixerat; & continuo suavissimum percepi odorem, qualem neque muscus, neque nardus, neque odoriferum quodcumque & gratum suaveolensque unguentum exspirare mihi visum est umquam. Quo exhalato, ita denuo ad me ait optimus Senex: Nondum etiam nunc sanctam angelicamque fragrantiam persensisti; nondum adduci potes, ut credas? Cui ego: Omnino, Pater, & sentio & credo. Tum ita subjicit: Esto imposterum credulus, & noli esse incredulus. Ut igitur malignissimus tunc eram ac pessimus, in odorem istum tam peregrinum volens inquirere curiosius, atque evidenter explorare, causam inveni ut hesychasterio exirem, dispiceremque, num ex Laura forte fragrantiæ istius jucundissimus afflatus a muscato thymiamate evaporatus aspirasset; quamquam plane dissimilis esset, tamen id feci, quo id quidquid esset, penitius ac certius introspicerem. Sed nullius re vera ad nares meas odoris aura delata est: neque enim omnino suffitus hora b tunc erat. Unde hæc oppido admirans Deo gloriam dedi.

[133] Est mihi nutrix, patris soror, pia & amans Deum. [Amita Leontii Hierosolymis ægra ipsum accersit.] Hæc aliquando, sicut facere sæpe assueverat, in sanctam Jerusalem orationis causa venerat cum ancilla quadam, quam religiosa matrona jugo servitutis exemptam libertate donaverat. Ambæ itaque Hierosolymis sanctam Dominicæ Passionis celebritatem transigunt; inde vero in sanctum Sinaï montem c pro sua consuetudine, sunt profectæ: cumque sacra ac veneranda istic loca salutassent, in sanctam Urbem remearunt: in itinere autem amita mea in morbum incidit. Ubi urbem sanctam tenuerunt, & aliquot ibi dies commoratæ sunt, salutem a Deo & valetudinem expectantes, nihil profecere, protracta in longum ægritudine, ac vertente semper in deterius; quod divina videlicet in rem nostram providentia factum est. Amita ergo mea gravari in dies sese ac deficere; morbum vero invalescere sentiens, ac prope jam abesse, ut putabat, a mortis limine; accersi me cum aliquo de patribus jubet.

[134] [ad quam se confert:] Ego statim ut rescii, accepta a Magistro facultate, ad illam me confero. Ut me vidit: Crede mihi, ait, fili, nec levi de causa, neque temere hunc ad me veniendi laborem suscipere te volui; sed Dei, operisque præclari ac salutiferi causa: ceterum ne te macera, si relicta tantisper Laura tua, aliquid incommodi senseris; sed utilem negotii finem ante oculos habe. Audio etenim dominantem hic magistratum tyrannice, perverse, injusteque administrare rem suam, fortunis homines evertere, ac maxime imbecillos, accolas, hospites, tum apud quos occasionem opportune quamdam invenerit, spoliare facultatibus suis. Nam ante dies aliquot, ut relatum est mihi, peregrinus quidam in atrio alicujus hic Christiani mortuus est, institutis opum suarum heredibus multis; eorum autem nemine coram hic per id tempus comparente, occasione arrepta, tyrannus quidquid reliquerat divitiarum, involavit ipse; neque vero hoc flagitio contentus fuit, neque hic stetit insatiabilis ejus avaritia; sed palam, absque ullo metu aut modo, Christianorum, apud quos defunctus hospes perhumaniter habitus egerat, bona diripuit: atque ipsos insuper ferrea compede adstrictos conjecit in custodiam. Et ego igitur, cognatis hic meis destituta, heredem aliquem, siquidem Deo visum fuerit ad sese ex hac infirmitate evocare miseram atque afflictam hanc animam, nuncupabo. Nihil enim ita me cruciat, uti misera hæc puella: quippe quam vereor ne ob exhibitum mihi in comitatu obsequium contra jus fasque comprehendant; deinde etiam Christiani, qui me exceperunt hospitio. Quamobrem dato te precibus meis, fili, & Arabes mihi viros delectos atque auctoritate præditos adducito, ut eos testes adhibeam, nihil hic omnino me possidere, virginemque hanc liberam esse ac nulli domino subjectam; tum apud nos mane; donec morbi hujus, qui me graviter vehementerque exercet, eventum videris; atque ita genuinum te fratris mei filium exhibueris.

[135] [hic diuturnioris apud eam moræ pertæsus,] Postquam ista ex amita intellexeram, consultius esse duxi ab ea non discedere; at exactis istic diebus non paucis pœnitere me facti cœpit, jamque e civitate cogitabam abire & reverti in Lauram: sed damnato mox consilio, cohibui memet, & permansi: ac post tempus satis longum, otium iterum subrepsit ac tædium, placebatque proficisci: sed mea me denuo conscientia inhibuit. Idemque mihi, cogitationibus presso impugnatoque, iterum ac tertio accidit. Tandem inquietus animi adire Magistrum statui, atque ex eo quærere, quo res demum esset evasura, ad sanitatem, an ad mortem. Sed utinam istud fecissem ab initio, neque vitam in medio secularium otiosam tam diu segnemque duxissem!

[136] Erat tum diaconus, qui modo Theadelphici throni gubernacula suscepit, domnus Thomas d, in quem ægrotantium in urbe cura incumbebat: [consulto Thoma Patriarcha, recurrit in Lauram;] quippe qui medicus esset dexterrimus, eruditione pariter & experientia clarus, vitamque sanctorum Cosmæ ac Damiani disciplinæ æmulam instituens. Huic igitur beatissimo præstantissimoque viro confisus, quæ habebam consilia exposui, amitaque mea in extremis relicta periculis, noctu Lauram repetii. Cum istuc hora circiter diei secunda advenissem, recto cursu ad Magistrum meum contendi, amitæ causa admodum festinus. Hesychasterium ut attigi, ac signum, ut moris erat, exiguo lapillo ter dedi, aperit mihi Senex, & manu januam tenens, antequam omnino quidquam locutus ego essem, ait mihi: Optime veneris, o fili mi, optime veneris: noli te cruciare; non enim ex hac infirmitate morietur amita tua. Ego vero; Hoc ipsum, dicebam, ut ex te intelligam modo adveni, o pater. Subjecit ille: Scio enimvero, scio ea causa te advenisse. Itaque pro certo noveris, fili, hoc morbo nequaquam illam extinctum iri. Vide ergo, animos ne despondeas, neque te aut luctu, aut solicitudine, aut stulta anxietate divexes. Quod cum tertio dixisset, priusquam fecissem ego verbum unum, orsus est recitare Pater Noster, & precatione completa, benigne atque amice me admisit.

[137] Postquam consedissemus, rogavi eum denuo, [ibique ex S. Stephano intelligit non morituram hoc morbo amitam; hæsitansque,] omni aviditate diligentiaque id scire manifesto expetens, quo amitæ meæ desitura demum esset ægritudo: quandoquidem urebantur oppido mihi præcordia: vix enim ad Lauram pertingere me posse existimabam, quin illa expirasset. Unde, cum jam ter audissem e Sene non esse morituram, non acquievi tamen: sed, ut certitudinem summam solidamque nanciscerer, iterum sciscitatus sum, dicens: Ne graveris, mi pater, id mihi aperte pronuntiare, morbum hunc amitæ meæ non esse fatalem: nam non ego dumtaxat illam depositam dixi, & sensi; sed alii complures. Tum vero ille: Etiam hoc rogitas, modicæ fidei? Non id asserui tibi satis, ut fidem habeas? Non sæpe, adductis Doctorum exemplis, tecum egi vel maxime de incredulitate; quæ ex his duobus existat, ex rerum videlicet inscitia, atque ex segnitie, cogitationes suggerente perpetuo hoste nequissimo, & puro semini impura interserente zizania? Quapropter ut remedium tardæ tuæ fidei afferatur, abi ad pistorem, eumque roga, ut hostiam tibi unam conficiat; quia nullam habet paratam; cum dies es hæc sit quarta hebdomadæ e.

[138] Cumque abiissem, atque hostiam accepissem eadem hora coctam, obtulit eam sanctus Senex, [per Missæ Sacrificium confirmatur in fide.] absolutoque Missæ sacrificio, accedit ad me vultu ad lætitiam composito, omnique pleno venustate, atque ita rutilanti, ut ad ignis luculenti splendorem accederet: & sic infit: Numquid non dixi tibi, modicæ fidei, amitam tuam ex hac infirmitate interituram non esse? Excute igitur aliquando ex animo obstinatam omnem in credendo duritiem, & opinionem, affectumque perversum, neque me de hac re posthac umquam interrogaveris. Itaque sermonibus ejus divina inspiratis gratia persuasus, pedes ei manusque exosculatus sum, Deo ac deifero Seni impense de hac re gratias agens. Et cum reliquum diem illum serena atque imperturbata illic mente mansissem, postridie revelatam divinitus per os illud Senis sapientia cælesti scaturiens (prophetiam) ipsimet amitæ meæ dilectissimæ nunciaturus abscessi. Neque id me turbavit, quod eam offenderem in ultimo versantem discrimine; sed illam consolatus, post unum alterumve forte diem, concepta de Senis oraculis optima spe mentem pascens ac serenans, in Lauram reverti. Amita vero mea post dies non multos valetudini restituta, discessit in civitatem suam, & ad hunc usque diem per Dei gratiam perpetua sanitate ac viribus pollens hymnum Deo gratiarum actionis exsolvit.

[139] Secutus aliquando sum hunc Senem cum aliis quibusdam patribus cum ex maxima Laura nostra, [Anachoretam latentem visurus ascendit in montem;] tum ex illa, quæ Sucæ f dicitur, circa tempus Quadragesimæ sancti Patris nostri Sabæ, ad Ducæ speluncas. Habebam autem antrum angustum, spelæo Senis vicinum, in quo degens, Senem per dies singulos de spelunca sua egredientem, & in montis verticem intendentem oculos, ex imo corde mœstos promentem gemitus, ac Deum omni modo glorificantem videbam. Verbum ei de hac re nullum feci. Peracta ergo Quadragesima, rogatus Senex, cum in montis cacumen vellet ascendere, patres assumpsit secum, me cum uno ex patribus infra in speluncis relicto. Dum ergo circumeunt simul, incidunt in speluncam arenti fœno instructam, locumque ad sedendum idoneum, & hominis cujusdam vestigia, quem requirentes Patres circumcurrebant non sine Sene; cumque multum ac sedulo investigassent, invenire neminem potuerunt. Tum Magister finxit, quasi necessitatis alicujus causa, secedere sese, &: Præcedite aliquantulum, inquit, o patres: jam, ecce, apud vos ero.

[140] [de illo interrogatus non vult respondere:] Illi vero progressi, ad horam facile eum operti sunt, ac tardantem putarunt cum illo anachoreta miscere colloquia. Quamobrem regressi sunt, ut illum inquirerent, compellantes eum nomine, falsa spe ducti, fore ut anachoretam una invenirent. Verum, auditis eorum vocibus & clamoribus, obviam eis accurit Magister, veritus, ne arcanum ejus negotium forte assequerentur. Quem illi ut viderunt, orare cœperunt, dicentes: Quam ob causam moratus nos tamdiu es, Pater? Num forte cum anachoreta eras? Dic sane id nobis. Ad quos ille: Ignoscite mihi, patres; neque mihi de hac re in posterum quæstionem movete. Illi vero sedulo silentium tenuerunt, suspicati cautum ab anachoreta fuisse, ne sibi de illo quidquam indicaret.

[141] [fatetur tamen Leontio, se de eo requirendo divinitus monitum,] Ubi ergo de monte descenderant, rogant humilitatem meam, ut Senem ego istud interrogem. Morem gessi, & multa supplicatione, atque obtestatione id ab eo exsculpere conatus sum. Respondit mihi in hunc modum: Quoniam aviditate, fili, te ferri video & importuna & fervida, ac molestum assidue mihi esse, ut istud intelligas; ausculta: Diu jam factum est, cum nocturnis agitor cogitationibus magno affectu impellentibus me atque ita monentibus: Anachoreta quidam in summo monte speluncam incolit, verus Dei cultor ac sanctus; ascende adeo in montem, atque eum require: gaudebis enim, ubi cum illo egeris. Atque inde est, quod in Quadragesima, cum in montis fastigio consisterem, multum ingemuerim, ex intimo corde desiderans atque orans, ut obtingere mihi posset spirituale cum Anachoreta colloquium.

[142] Exacta vero Quadragesima, libuit cum duobus tantummodo aut tribus patribus, [tandem cum eo congressum; & qualem eum invenerit, exponit.] in montis iterum altiora conscendere, meumque cum anachoreta explere desiderium: sed cum Patres omnes comitari velle adverterem, mecum eos assumpsi; dumque ascendimus, aclustramus montem, speluncam offendimus & viri cujusdam vestigia; procurrimus continuo vestigia persequentes; & ubi multum simul ab omnibus indagatum esset, repertus est nemo. Ibi ego, quasi ob necessarium aliquid abire tantillum me simulavi; statimque ad quærendum solus anachoretam aliquantisper intentus, inveni hominem, atque intellexi statim, Sanctum apparere nolentem multis, aut ab illis turbari, subduxisse mihi prius, cum una adessent patres, jucundissimum conspectum suum. Tum post orationem salutato eo, institutoque colloquio, mirifice adeo delectatus sum, ut vix me continerem, cælestibus ejus de re spirituali sermonibus. At ego, homo exilis, interrogavi denuo superiorem meum, ac dixi: Et qualis est, o Pater, ille anachoreta; qua forma, qua statura, qua ætate? ad senectutem, inquit ille, accedit, non admodum imbecillis; tametsi crebra maceratione attenuatum est corpus: ossa enim dura illi ac vasta; statura vero procera admodum, & forma præstans; ad sola corporis verenda pellicea zona g incinctus est, cetera nudus; at homo villosus, crinitus & hirsutus: anachoretam autem egit annos omnino triginta. Ad hæc attonitus ego, ac longa defixus admiratione, decantato hymno, Deo gratias egi.

ANNOTATA D. P.

a De hac urbe, quæ & Dispolis, vicina Joppæ, parique propemodum intervallo distat ab Ascalone & Cæsarea, actum ad 22 Januarii in Actis S. Anastasii M. De Concilio vero ibidem contra Pelagium celebrato, vide dicta ad 26 Februarii ad Acta S. Porphyrii Ep. Gazensis.

b Hora scilicet Vesperarum, quas utraque Ecclesia a suffitu thuris auspicatur, inquit Goar in Euchologio ad ordinem ministerii a Theophilo Patriarcha compositum; in cujus principio tota ratio extra atque intra templum incensandi tam sacerdoti quam diacono servanda declaratur. Hac de causa etiam in monasteria feminarum, monacho ad id destinato quotidie patuisse ingressum, habuimus ad I Martii in Vita S. Eudociæ, num. 32.

c Trium ut minimum itinere dierum distat Hierosolymis Sinai etiam expedito viatori: conficienda enim sunt nonaginta circiter passuum millia, via ut per desertum difficili.

d In Actis Martyrum Sabaitarum medicum hoc nomine insignem, eumdemque Veteris postea Lauræ Hegumenum legimus num. 24; qui ex eo munere potuit ad patriarchatum fuisse assumptus; siquidem annis aliquot posterius edita sunt hæc Acta, quam dictorum Martyrum; ut patet ex num. 177: atque ex successione duorum Patriarcharum post Heliam, tempore prædictæ passionis adhuc superstitem. Vide eorum Historiam Chronologicam. Observa tamen dicta in prolegomenis hujus Vitæ num. 24 & 25.

e Illius, quam Græci a subsequenti Quinquagesimæ Dominicam τῆς τυροφάγου nominant, sic dictæ, quod exhinc finito carnium usu, caseo tamen lacticiniisque vescantur, ita sese ad Quadragesimam paulatim disponentes: quo etiam facit præcedentis feriæ quartæ & sextæ jejunium. His autem sicut & tota Quadragesima (sabbatis Dominicisque, quibus non jejunabatur, dumtaxat exceptis) ex usu ecclesiæ Orientalis variorum Conciliorum canonibus confirmato solam Præsanctificatorum Missam fieri, in sua de eadem Missa Dissertatione ostendit Allatius: sacrificii autem perfecti celebratione ideo abstinuisse, quod ea res lætitiæ atque festivitatis sit. Præsanctificata tamen ad horam nonam circa vesperam sumi solita, quomodo milites reversuri ad prælium, tantum de præparatis cibariis sumunt, quantum sustinendæ vitæ satis est, festivis epulis abstinentes. Quia itaque eo die nulla hostia consecrari consueverat; ideo oblationem, quæ tempore consecrationis debebat esse recens, ut panes Propositionis in veteri Testamento, nullam habebat pistor eo die paratam. Simeonem quoque Thessalonicensem inducit Allatius docentem ex Hierosolymitano Typico (quod proprium est monachorum, & aliud a magnæ ecclesiæ Typico, quodque universæ ecclesiæ sequebantur; continuis vero gentium irruptionibus ordinem ejus pervertentibus, nunc in Thessalonicensium ecclesia tantummodo est reliquum) eumdem Præsanctificatorum dictis Quadragesimæ feriis dumtaxat sumendorum usum. De quibus tamen feriis hic locus nequit intelligi: iis enim omnibus æque ac feria 4, a præparanda oblatione artocopus vacabat: ut ergo causa oblationis non paratæ vere sit feria 4, hanc oportet non aliam Quadragesimæ hebdomadam intelligi, multo minus aliquam per reliquum annum; nam nec satis ostenditur monachos per omnes ferias quartas servasse jejunium: & quamvis id ita esset; non tamen consequens est, propterea abstinuisse a perfecto sacrificio: cum Simeon Thessalonicensis, ubi supra, Resp. LVII hanc sibi quæstionem proponant; cur Præsanctificata non fiant in aliis jejuniis; & Resp. LXI idem de aliis anni diebus quærens, expresse dicat: Diebus, quibus ex præscripto Præsactificatorum Missa non imperatur, ab ea celebranda abstinendum esse; qui enim præter id, quod traditum est, agit; pœnæ obnoxium fieri.

f In Actis Martyrum Sabaitarum Laura vetus, in Vita S. Euthymii Laura Sucæ veteris nominatur: ubi de eadem actum plenius.

g Λέντιον, seu λίντεον Græco-barbare; Latine linteum, hic ponitur metaphorice pro cingulo aut perizomate, ex alia materia textis.

* deest credo προφητείαν, aut quid simile.

* Forte θεοῤῥήτων.

CAPUT XII.
Absenti apparet; Discipulorum tentationes occultas & errata recenset & corripit.

Ἄλλην δὲ διηγήσομαι ὑμῖν διήγησιν οὐκ ἄκοσμον, ἀλλὰ καὶ πάνυ τὴν οὐρανόφρονα καὶ πνευματικὴν γνώμην τε καὶ διάθεσιν τοῦ Γέροντος τούτου, καὶ τὴν μεγάλην ἀρετὴν, καὶ θεόςδοτον χάριν ἀποδεικνῦσαν, καὶ παρεστῶσαν· ἀεὶ γὰρ συμπαρῆν τοῖς ἑαυτοῦ φοιτηταῖς, τῷ πνεύματι ζέουσαν περὶ αὐτῶν ποιούμενος φροντίδα, τῆς σφῶν αὐτῶν προνοούμενος σωτηρίας, καὶ ἐκτενεῖς ἐντεύξεις ὑπὲρ αὐτῶν ποιούμενος, καὶ σωματικῶς ἀπὼν, τὸν βίον αὐτῶν ἐπίστατο· καὶ τοῦτο οὐχ ἁπλῶς μαρτυρῶ, ἀλλ᾽ ἐξ ἑμαυτοῦ ἀσφαλεστάτῃ πείρᾳ μαθών. Ἐμοῦ γάρ ποτε μαθητεύοντος τῷ μακαρίῳ τούτῳ ἅμα τισὶν ἑτέροις, ἐπῆλθέ μοι σωματικὴ ἀσθένεια πολλὴ, πόῤῥοθεν τοῦ ἡσυχαστηρίου τοῦ Γέροντος ἐν τῷ κελλίῳ διάγοντι, ὥστε με μὴ ἐκτελέσαι ἐπὶ πλείστας ἡμέρας τὸν νυκτερινὸν κανόνα μετὰ τῶν ἐμῶν συμμαθητῶν, ἀλλ᾽ ἡμερικῶς τὸ ἥμισυ αὐτοῦ, ἢ καὶ τάχα τὸ δίμοιρον. Πολλὴν γὰρ ἐκ τῆς ἀδυναμίας προσεκτησάμην ἀμέλειαν, καὶ ῥαθυμίαν, ὑφ᾽ ἧς πολλάκις ἡττώμενος ἀπέῤῥιπτον ἐμαυτὸν χαμαὶ, οὐχ ὑπνῶσαι βουλόμενος, ἀλλὰ τυχεῖν βραχείας ἀναψυχῆς καὶ ἀνέσεως. Λεληθότως δὲ ὑπὸ τοῦ ὕπνου κλεπτόμενόστε, καὶ ἁρπαζόμενος ἐκοιμώμην, ἄχρις ἂν οἱ ἀδελφοὶ ἐξύπνιζόν με τὸ αὖγος, τοῦ καιροῦ τῆς πρωἳνῆς πρώτης ὥρας ἐπιστάντος. Ἐνίοτε δὲ κᾀγὼ αὐτὸς ἐξεγειρόμην, τοῦ ἐνδομυχοῦντος εὐκτικοῦ λογισμοῦ παροτρύνοντος, καὶ τὴν συνέχουσάν με ἀδυναμίαν, καὶ ἀνομαλίαν ἐκτεινάσσοντος· ἐφ᾽ αἷς ἠγωνίων πολὺ, καὶ ἠνιώμην, μάλιστα κρατούμενος ὑπὸ τῆς ἀμελείαστε καὶ χαυνώσεως, καὶ ἀπλήρωτόντε καὶ ἀτέλεστον τὴν νυκτερινὴν ψαλμωδιάν ἀπεργάζομενος, ὡς εἷς τῶν εὐπλουστέρωντε καὶ ῥαθυμωτέρων ἀρχαρίων, εὖ εἰδὼς, ὅτι εἰς ἐσχάτην ψυσχῆς ἀπώλειάν τε καὶ ὄλεθρον ἀπελαύνει τῆς ψυχῆς ἡ ἀμέλεια, καὶ τοῦ σώματος ἡ ἄνεσις.

[144] Μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν ἐκείνων, τῆς θερινῆς ὥρας διἳππευοῦσης, ἐν αἰθρίῳ τόπῳ καθεύδων, ἐπὶ τὴν ἐμὴν πενιχρὰν κοίτην μετὰ τῶν ἀδελφῶν τὸ δίμοιρον τοῦ κανόνος πεποιηκὼς, καὶ ὑπὸ τῶν λογισμῶν ἐξεγειρόμενος ἀναπληρῶσαι τὸ ὑπόλοιπον, καὶ πάλιν ὑπὸ τῆς χαυνώσεως νικώμενος, ὑπὸ βαθέως ἡρπάγην ὕπνου, ὥσπερ εἴωθα. Ὡς οὖν ὕπνωσα ἐπὶ μίαν ὥραν, ἢ καὶ μικρῷ πλεῖον, θεωρῶ τινα φρικώδη λίαν, καὶ φοβερὸν, καὶ καταπληκτικὸν, εἰςελθόντα διὰ τῆς τοῦ κελλίου σμικροτάτης θύρας, ἀντικρύ μου οὔσης, καὶ ἐπ᾽ ἐμὲ ἐρχόμενον· Ὡς δὲ εἶδον αὐτὸν, ἄγαν ἔξυπνος ἐγενόμην, τοὺς ὀφθαλμοὺς ἀποκαλύψας, καὶ παραυτὰ τὸν φίλον ἐπιστάτην ἔγνων, τὸν ὡς ἀληθῶς ἅγιόντε καὶ φιλάνθρωπον· παρέστη γὰρ τοῖς ποσί μου, τὸ σταυρόμορφον αὐτοῦ ἱερὸν βαστάζων σκῆπτρον, καὶ τὸ μικρὸν ἐπιῤῥιπτάριον ἐπὶ τῶν ὤμων ἔχων, κᾀμοὶ προσεχῶς ἀτενίζων, καὶ μονονουχὶ τῷ σχήματι ἐξυπνίζων με, καὶ κελεύων μὴ πάννυχον ἀπανθίζειν ὕπνον, καὶ ὀργίλως μοι φαινόμενος διὰ τὴν ἐπικρατήσασάν μου ἀπροσεξίαν τε καὶ ἀμέλειαν. Οὐ μὲν τοίγε τὸ παράπαν ἐλάλησέ μοι, ἀλλ᾽ ἵστατο σιωπῶν, καὶ κατηφὲς ἐνδεικνύμενος ἦθος, ὡσαύτως οὐδὲ ἐγὼ πρὸς αὐτὸν ἀπεφθεγξάμην, ὡς οἰόμενος αὐτὸν ἀπὸ τοῦ κελλίου ἐληλυθότα τὴν ἐμὴν ἐξυπνίσαι καὶ διαναστῆσαι νωθρότητα, οὔτε δὴ κατὰ τὸ σύνηθες ἔκλινα αὐτῷ γόνυ, μεγάλῃ κεκρατημένος ἐρυθριάσει τε, καὶ αἰδοῖ.

[145] Ἀλλ᾽ οὖν ὅμως ἐγερθεὶς παραχρῆμα, μικρὸν ἄποθεν τῆς κλίνης μου ἔστην κατὰ ἀνατολὰς, καὶ τῆς δοξολογίας ἀπηρξάμην τοῦ κανόνος κατὰ τὴν σχηματισθεῖσάν μοι τοῦ Γέροντος ἔφεσίντε καὶ κέλευσιν, καὶ τῆς ἐμῆς περὶ τοὔτου φροντίδος ἀπαλλαγὴν σπουδάζων ποιήσασθαι, μάλίστα τοῦ ὄρθρου φανέντος, καὶ τὴν τοῦ ἡλίου μηνύοντος ἀνατολύν. Ἐδεδείην γὰρ, μήπως οἱ ἀδελφοὶ ἐξαναστάντες προτρέψωνταί με τὴν πρώτην εὐχὴν τῆς ἡμέρας συνεκτελέσαι αὐτοῖς. Θεασάμενός με τοίνυν ὁ ἅγιος Γέρων λίαν προθυμούμενον, πᾶσαν τὴν τῆς νυκτερινῆς ψαλμωδίας ἀκολουθίαν ἀποπληρῶσαι ἅμα ταῖς συνήθεσι γονυκλισίαις, πλησιάσας ἔστη ἐκ δεξιῶν μου, τῇ ἱερωτάτῃ αὐτοῦ ὑπερειδόμενος βακτηρίᾳ, τὴν κατήφειαν ἐκείνην μεταβαλὼν εἰς εὐφροσύνην, καὶ χαρμωνὴν, καὶ διάχυσιν, καὶ ἐθάρσυνέ με, καὶ ἐσπευσμένον κατήπειγε, τὴν προθυμίαν μου προθυμοτέραν ἀποτελῶν τοῖς σχήμασι. Μετὰ τοιαύτης οὖν ζεούσης σπουδῆς καὶ ἀγῶνος πολλοῦ νηφόντως τε καὶ τλημόνως ψάλλωντε καὶ εὐχόμενος, καὶ κατανεύωντε καὶ ἀνανεύων, ἔχον τὰς ὄψεις πρὸς τὸν ἐπιστάτην, ἐκ δεξιῶν μοι τοῖς ἱματίοις προσθήγοντα, τέλειόν μου τὸν κανόνα πεποίηκα, πρὶν ἀνατεῖλαι τὸν ἥλιον, ἅμα τῷ Τρισαγίῳ ὕμνῷ καὶ τῇ αὐτοῦ εὐχῇ.

[146] Κατὰ τὸ ἔθος δὲ τῆς τελευταίας εὐχῆς τοῦ κανόνος ἔπιλαμβανόμενόν με θεασάμενος ὁ Ἐπιστάτης, πάνυ γεγηθὼς ἐπανῆλθε διὰ τῆς τοῦ κελλίου θύρας, τὴν ἐπάνοδον ποιούμενος, * πρὸς αὐτὸν νουνεχῶς ἀτενίζων, ἧς ἐπελαβόμην εὐχῆς, ἠβουλήθην παρεάσαι, συντυχεῖν αὐτῷ ἐφιέμενος· ἀλλ᾽ ὡς κατὰ τῆς θύρας ἔνδοθεν καταλαβεῖν αὐτὸν ἐλπίσας, ἀνεσχετίσθην, ἄχρις ἂν τὴν μετὰ χεῖρας εὐχὴν ἐκτελέσω· ἧς ἐκτελεσθείσης, ἔδραμον κατόπισθεν αὐτοῦ, μεταμέλῳ πυρποληθεὶς ἀπείρῳ, αἰδούμενος ἅμα τὸν Θεὸν καὶ τὸν Ἐπιστάτην, ὅτι με βαθεῖ κατακυλισθέντα ὕπνῳ διεγείρων ἐληλύθει, καὶ οὐδ᾽ ὅλως ἠσπασάμην αὐτὸν, προσπεσὼν κατὰ τὸ ἔθος τοῖς ἴχνεσιν αὐτοῦ· ἀγνώμων φανεὶς, καὶ παχύτητα διανοίας περικείμενος. Ὅθεν τῆς μεταμελείας τὴν φλόγα σβέσαι βουλόμενος, ἅπαν ἐμπόνως ἐψηλάφηκα τὸ κελλίον, καὶ εὑρηκὼς μηδένα, ἐπὶ τὰς πύλας ἔδραμον. Ὦ τῆς ἀτυχίας! Εὗρον γὰρ αὐτὰς ἀραρότως ἀποκεκλεισμένας. Ἐν ἀπορίᾳ δὲ κατασταθεὶς, ἐξύπνισα τοὺς ἀδελφοὺς, ἕνα ἕκαστον πυνθανέμενος, εἴπερ εἴη θεασάμενος τὸν Ἐπιστάτην, καὶ μηδὲν πλέον ἀκούσας παρ᾽ αὐτῶν ἀλλ᾽ ἢ τὸ, Οὄτε ἀπὸ ἡμερῶν ἱκανῶν ὤφθη ἐνταῦθα ὁ Ἐπιστάτης, οὔτε ὅλως εἰ παραγέγονεν οἴδαμεν· ἐν τῷ ἡσυχαστηρίῳ αὐτοῦ πέφυκεν, ὡς οἶσθα, καὶ σύ· ἐξένισας ἡμᾶς, ἀῦελφὲ, καὶ κατέπληξας ἀθρόως, οὕτως ἀναζητήσας τὸν ἡμέτερον Ἐπιστάτην.

[147] Πολὺ πλέον δὲ ἐγὼ ἐπὶ τούτοις τεθηπὼς, οὐδενὶ παρ᾽ αὐτῶν ἀπεκάλυψα τὸ μυστήριον τῆς ὀπτασίας, ἀλλὰ σὺν αὐτοῖς τὴν πρώτην εὐχὴν τῆς ἡμέρας τετελεκὼς, εὐθέως καὶ παραυτὰ πρὸ πάντων πρὸς τὸν Ἐπιστάτην ᾠχόμην εἰς τὸ ἡσυχαστήριον. Μηνύσαντος δέ μου κατὰ τὸ σύνηθες, ἀνέῳξε τὴν θύραν, καὶ τὴν εὐχὴν τοῦ Πάτερ ἡμῶν ἀποπληρώσας, καθίσας, ἐκέλευσέ με καθισθῆναι, μειδιῶν καὶ λέγων πρός με· Διὰ τί, τέκνον, ἐνταῦθα ἐλήλυθας ἄρτι; Πρὸς ὃν, μικρὸν παρασιωπήσας, ἔφην· Πότε σὺ παραγέγονας ἐν τῷ κελλίῳ, πάτερ, καὶ πότε ὑπέστρεψας; Ὁ δὲ πάλιν διαχεόμενος ἔφη· Πίστευέ μοι, πνευματικώτατον τέκνον, ὅτι τοῦ ἡσυχαστηρίου σωματικῶς οὐκ ἀπέστην, εἰ καὶ πνευματικῶς συμπαρήμην σοι, ὥσπερ ἑώρακας. Μὴ ἀμέλει λοιπὸν τῆς σαυτοῦ σωτηρίας, μὴ ἀμέλει, τέκνον, οἰόμενος τὴν ἐμὴν ταπείνωσιν ἀγνοεῖν τὰ κατά σε· εἰ γὰρ καὶ τὰ κρύφια μόνῃ τῇ ὄντως ἀληθείᾳ γνωστὰ τυγχάνει· ἀλλ᾽ οὖν καὶ ἡμῖν δίδωσι κατὰ χάριν εἰδέναι, οὐ διὰ τὴν ἡμῶν ἀξιότητα, ἀλλὰ διὰ τὴν ὑμῶν σωτηρίαν. Ὅθεν οὐδὲν διαλήθει με παντελῶς τῆς ὑμῶν διαγωγῆς· ἀλλὰ καὶ εἴπερ ἤθελον καταλέξαι πάντα τὰ ὑμῶν μυστήρια, δυναίμην ἂν διὰ τῆς τοῦ Θεοῦ συνεργίας. Ἀλλ᾽ ὡς μὴ βουλόμενος ἐλέγξαι ὑμᾶς, καὶ εἰς αἰσχύνην ἀγαγεῖν, οὐ δημοσιεύω τὰ καθ᾽ ὑμᾶς, διότι καὶ αὐτὸς ἄνθρωπός εἰμι ὁμοιοπαθὴς ὑμῖν, καὶ τῆς αὐτῆς τελὼν ἀσθενείας.

[148] Ἄλλο δέ σοι ἐρῶ, ἐπειδὴ μαθητὴς καθέστηκας, καὶ δεῖ τινα δι᾽ οἰκονομίαν θάῤῥειν μαθηταῖς. Ἐπέρχεταί μοι ὥρα πολλάκις, ἐν ᾗ καὶ τὴν μυστικὴν τελῶν θυσίαν, πλειόνων τῶν ἐν τῇ Λαύρᾳ πατέρων διαγόντων μυθησαίμην ἂν, καὶ εἴποιμι καὶ λεπτομέρως καταλέξαιμι τὰ αὐτῶν, εἴπερ βουληθείην. Οὐκοῦν ἄπιθι, καὶ τοῖς σοῖς συμφοιτηταῖς εὐάγγειλον, μηδὲν ἀποκρύπτων, ἀλλὰ φανεροποιῶν, πῶς με κάτιδες· ἐπειδήπερ εἰσὶ καὶ αὐτοὶ δυσπιστίαν νοσοῦντες, κατὰ σέ. Τὸ δὲ γνῶσον σαφῶς, ὅτι ταῦτά σοι λαλεῖν ἀνάγκην ἕχω· ἐπειδὴ λόγον ὑπέρ σούτε καὶ ὑπὲρ αὐτῶν ἀπαιτοῦμαι ἐν τῇ φρικώδει ᾑμέρᾳ τῆς κρίσεως, ὅταν ὁ Κύριος τῆς δόξης ἔλθῃ κρίναι ζῶντας καὶ νεκροὺς, καὶ ἀποδοῦναι ἑκάστων τῶν βεβιωμένων τὰς ἀμοιβὰς, ὃς καὶ πάντων τῶν αἰτουμένων αὐτὸν ἐν ἀληθείᾳ ποιεῖ τὸ θέλημα, οἰκονομῶν ἐκάστῳ τὰ κάλλιστά τε, καὶ συμφερώτατα· πολλάκις γὰρ αἰτηθεὶς ὑπό τινος, ἢ αὐτὸς πρὸς Κύριον οἰκεῖαν βουληθεὶς ποιήσασθαι δέησιν ἕνεκεν ἀποκαλύψεως μυστικῶν πραγμάτων διὰ τῆς ἀναιμάκτου μυσταγωγικῆς ἱερουργίας, οὐκ ἀπεστράφην ἄγνωστος τῆς ζητήσεως, καθαραῖς αὐτὸν δυσωπήσας ἐντεύξεσι, καὶ εἰπών· Κύριε καρδιογνῶστα, ὁ ἐπιστάμενος τὸν νοῦν τῶν ἀνθρώπων, ὁ πάντα γινώσκων πρὶν γενέσεος αὐτῶν, εἰ ἄρεστόν σοί ἐστι καὶ καλὸν ἐνώπιόν σου, φανεροποίησόν μοι, ὅπερ αἰτοῦμαι παρά σου, ὅτι τὰ ἅπαντα δύνασαι καὶ ἀδυνατεῖ σοι οὐδέν. Πίστευέ μοι, τέκνον πιστότατον, ὅτι παραυτὰ πᾶν ὅπερ ἂν σύμφερον εἴη καὶ σωτήριον, ἐκομισάμην παρ᾽ αὐτοῦ, ὡς οὐδέ σε διέλαθεν, ὅτε πρὸ ὀλίγων μηνῶν περὶ τῆς σῆς θείας ᾐτήσω, οὐδὲ πολλοὺς ἑτέρους.

[149] Μεγάλως δὲ τεθαυμακὼς ἐπὶ τούτοις καὶ κατανυγεὶς ἠρξάμην ἐξυφαίνειν ἐγκωμίων πλοκὰς καὶ ἐπαινετικοὺς στεφάνους τῇ ἱερᾷ τοῦ Γέροντος περιτίθεσθαι κορυφῇ, δοξολογίας καὶ χαριστηρίους ὕμνους ἀναπέμπων τῷ Θεῷ. Ὁ δὲ πραείᾳ τῇ φωνῇ καὶ μετρίῳ φρονήματι ἔφη· Τί με θέλεις οὐ δικαίως ἐπαινέσαι, τέκνον· οὐκ ἐμὸς ὁ ἔπαινος, ἀλλὰ τοῦ πάντα ἐν πᾶσιν ἐνεργοῦντος Θεοῦ, τοῦ πατρὸς τῶν φώτων, καὶ δωθῆρος τῶν ἀγαθῶν· ὅπερ γὰρ ἔφην πλειστάκις, τὸ αὐτὸ λέγω καὶ νῦν, καὶ λέγων οὐ παύομαι· ὅτι μόνῳ τῷ Θεῷ πρέπει ὁ ὕμνος καὶ ὁ ἔπαινος καὶ τὰ θαύματα καὶ πᾶσα δόξα καὶ τιμὴ, τῷ ποιοῦντι μεγάλα, καὶ θαυμάσια, οὗ τῆς μεγαλειότητος οὐ μόνον αἱ λόγου μετέχουσαι φύσεις ὑπάρχουσι διαπρύσιοι κήρυκες καὶ ἐπαινέται, ἀλλὰ καὶ αἱ ἄλογοι, καὶ ἀναίσθητοι, αἵτε παρ᾽ αὐτοῦ λαβοῦσαι τὸ εἶναί τε καὶ γενέσθαι· ὥσπερ γὰρ οὐ τῆς κυθάρας, ἀλλὰ τοῦ κυθαριστοῦ τυγχάνει τὸ ἐγκώμιον, ὡς ἐξ ἀναισθήτουτε καὶ νεκρᾶς οὐσίας εὐφυεστάτοις δακτύλοις τεχναζομένουτε, καὶ ἀποτελοῦντος εὔλυρον μουσικὴν συμφωνίαν τε καὶ ἁρμονίαν, καὶ διὰ τῆς ἡδυτάτης φωνῆς τέρποντος τοὺς ἀκούοντας, οὔτε μὴν κιννύρα, χορδαίτε, καὶ κόλλοπες καὶ ζυγὸς καὶ πλήκτρον τοὺς μισθοὺς κομίζονται, ἀλλ᾽ ὁ ἐπιστημόνως κεχρημένος αὐτοῖς, καὶ δι᾽ αὐτῶν τέρπνον ἐργασάμενος μελῳδίαν· ἐπειδὴ καὶ ἄνευ μουσικῶν ὀργάνων ὁ ἀοιδὸς εὔμουσον ἰσχύει ἀποτελεῖν λύραν, καὶ εὔφωνον τραγῳδίαν· οὕτως μόνου τοῦ Θεοῦ καθέστηκεν ὁ αἶνόςτε καὶ ἔπαινος, καὶ οὐκ ἐμοῦ, τοῦ ξήρου καὶ νεκροῦ καὶ ἀκάρπου ξύλου, τοῦ πικρίας γέμοντος.

[150] Ἔστω τις βασιλεὺς πάντα τὸν στρατιωτικὸν αὐτοῦ συναθροίσας ὅμιλον, καὶ τὸν λεπτὸν δῆμον βουλόμενος ῥογεῦσαι χρήματα, καὶ πάντας τοὺς ὑπὸ χεῖρα φιλοτιμήσασθαι· ἐπὶ τοῦ βασιλικοῦ προκαθεσθεὶς θρόνου, κελεύσει τὰς σακέλλας πετασθῆναι, καί τινας τῆς παρεστώσης ἀπείρου τε καὶ ἀμυθήτου πληθύος, πρὸς αὐτὸν μόνον τὸ ὄμμα φερούσης, προσκαλεσάμενος, διανομέας καταστήσει. Τίνι ἂν, εἰπέ μοι, προσαφθήσεται εὐχαριστία τε, καὶ ὁ ἔπαινος; τοῖς κατὰ χάριν τὴν νομικὴν ἐμπιστευθεῖσιν, ἤ τῷ πάντων κυρίῳ καὶ βασιλεῖ, τῷ τα πάντα χαρισαμένῳ, κᾀυτοὺς οἰκονομικῶς ἐμπιστεύσαντος; Τί τούτων πάντως φήσεις ὑπάρχειν τὴν ἕπαινον; Εἰ γὰρ καὶ κατὰ χάριν εὐφημοῦνται, ἀλλὰ τοῦ βασιλέως ὑπάρχει ἡ εὐφημία, τοῦ φύσει γὰρ ἐνδόξου πέφυκε τῶν κατὰ χάριν δοξαζομένων τὸ κλέος· ἡ γὰρ θεόθεν ποριζομένη μοι χάρις, αὕτη οὐκ ἐμοί δέδωται, τῷ ἁμαρτωλῷ καὶ γυμνῷ παντοίας ἀρετῆς καὶ βίου σεμνότητος, ἀλλὰ τῇ θεοσεβεῖ, καὶ πιστῇ συνειδήσει τῶν εἰς ἐμέ τε πιστευόντων, καὶ εἰς τουτὶ τὸ ἅγιον σχῆμα, ὅπερ ταῖς ἐμαῖς ἠχρείωσα κακίαις. Ἔστι γάρ, ἔστιν, ὅτε καὶ ἐν ἀναξίοις ἐνεργεῖ, καὶ πνεῖ ἡ θεία χάρις, οὐ δι᾽ αὐτοὺς, ἀλλὰ διὰ τὴν τῶν προσιεμένων ὠφέλειαν· ὥστε ὁ ἐμὲ τὸν ἀνάξιον ἐν τοῖς τοιούτοις ἐγκωμιάζων, ἐκπίπτει τοῦ δέοντος. Ὁ δοξάζων τοίνυν, τὸν Θεὸν δοξαζέτω· καὶ ὁ ἐπαινῶν, αὐτὸν ἐπαινείτω, καὶ ὁ εὐχαριστῶν, αὐτῷ εὐυχαριστείτω· ᾧ πρέπει δόξα, μεγαλοπρέπεια, καὶ εὐχαριστία εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν. Θαυμάσας οὖν καὶ ἐν τούτοις τὴν πολλὴν ταπείνωσιν αὐτοῦ καὶ εὐλάβειαν, καὶ τοὺς ἀξιογράφους λόγους ἐν ἐμαυτῷ φυλάξας ἀνεχώρησα, δοξάζων τὸν Θεὸν, καὶ τὴν θεόπνευστον αὐτοῦ ἐκθειάζων διδασκαλίαν, καὶ χάριν, ἡς οὐδὲν ἀπέκρυκτε τὸ θεῖον τῆς ἡμῶν τῶν μαθητῶν λατραίας διαγωγῆς. Φανερὸν δὲ τοῦτο ἔκτε τῆς εἰρημένης καὶ τῆς νυνὶ λεχθησομένης διηγήσεως.

[151] Ἐφιλονεικήσαμέν ποτε ἐγὼ, καὶ ἄλλος μαθητὴς, καὶ ὀνειδιστικοῖς λόγοις ἀλλήλους καθυβρίσαμεν, ὥστινες ἀσθενεῖς τυγχάνοντες· Ἀλλ᾽ ὅμως πρὸς βραχεῖαν ὥραν ἡ φιλονεικία διέμεινε· φλὸξ γὰρ ἦν, καὶ ἐσβέσθη, καὶ βράσμα βραχὺ, καὶ κατέπαυσεν ὑπὸ τῆς πνευματικῆς δρόσου τῆς φιλαδελφικῆς εὐμενείας διὰ τῶν θεοπειθῶντος Ἐπιστάτου εὐχῶν καὶ ἐντεύξεων, πρὸς ὃν καταλλαγέντες, καὶ μετ᾽ ἀλλήλων εἰρηνεύσαντες, ἅμα τοῖς λοιποῖς συμφοιτηταῖς ὲπορεύθημεν τῶν ψυχωφελῶν αὐτοῦ ἀκοῦσαι παραινέσεων ὀψὲ σαββάτου, καὶ βουλόμενοι μετὰ τῶν πατέρων τὴν παννυχίδα τῆς ἁγίας κυριακῆς ἐκτελέσαι· καὶ ἐλθόντων ἡμῶν πρὸς αὐτὸν, καὶ εἰς ἀκρόασιν τῶν ἱερῶν αὐτοῦ διδαγμάτων καθεσθέντων, ἤρξατο διδάσκειν καὶ νουθετεῖν ἡμᾶς περὶ ἀγάπης· Ἰδὼν δὲ ἡμᾶς ἀμελῶς τοῖς σοφοῖς αὐτοῦ προσέχοντας λόγοις, ἠγανάκτησε καὶ εἶπεν· Μέχρι τίνος, ὦ ταπεινοὶ, καὶ πάντων ἐλεεινότατοι, ἐπ᾽ ἀμφετέραις σχολανεῖτε ταῖς ἀγνοίαις, καταφρονοῦντες τῆς ὑμετέρας ζωῆς καὶ σωτηρίας, δοκοῦντες ὅτι διαλανθάνει με ὁ ὑμέτερος βίος; Εἰ βούλεσθε, κᾀγὼ τριαμβεύσω τὰ μυστήρια ὑμῶν πάντα, ὧν τὸ πλῆθος παραιτησάμενος εἰπεῖν, ἵνα μὴ καταισχύνω ὑμᾶς, μέρος τι λέγω διὰ τὴν ὑμετέραν ὠφέλειαν.

[152] Καὶ οὕτως εἰπὼν, δακτυλοδεικτῶν με, τοῖς λοιποῖς συμφοιτηταῖς φησιν· Ὁ ἐλεεινὸς οὗτος, καὶ πανάθλιος ἐφιλονείκησε σήμερον μετ᾽ ἐκείνου τοῦ ὄντος αὐτῷ παραπλησίου ἐλεεινοῦ καὶ παναθλίου, καὶ κακῶς ἀλλήλους ἐσφενδόνησαν μωραῖς ὕβρεσιν καὶ ὀνείδεσιν· ἐκεῖνος γὰρ ὑπὸ τοῦδε καὶ τοῦδε πολεμεῖται, καὶ οὖτος ἐπὶ τοῦδε καὶ τοῦδε ἡττᾶται, καὶ ὁ ἄλλος τοῖόνδε, καὶ τοῖον λογισμὸν ἔχει· καὶ ἁπλῶς ἕνα ἕκαστον δεικνύων εἴλεγχε κατὰ πρόσωπον πάντων. Ἀλλὰ δὲ καὶ πολλὰ λέγειν ἠπείλει τῷ σχήματι, ἀλλὰ ὑπὸ τῆς συμπαθείας κεκρατημένος ἐφαίνετο, λέγων· Ὑπὲρ ὑμῶν, τῶν ἀγαπητῶν τέκνων, δέομαι τοῦ σωτῆρος, τοῦ ὑπὲρ τῆς τοῦ κάσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας σταυρόντε καὶ θάνατον ὑπομείναντος, ἵνα τὰς ἡμῶν ψυχὰς σώσῃ ἀπὸ πάσης σατανικῆς ἐπιβουλῆς, καὶ ἐνεργείας. Καὶ οὕτως εἰπὼν, τὰς χεῖρας εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνέσχεν, καὶ εὐλογήσας ἡμᾶς, καὶ τὴν σφραγίδα τοῦ τιμίου σταυροῦ ἐφοδιάσας, εἰς τὴν ἐκκλησίαν ἀπέλυσεν. Ἡμεῖς δὲ πορευθέντες, μετὰ πολλῆς κατανύξεως τὴν ἀγρυπνίαν μετὰ τῶν πατέρων ἐξετελέσαμεν, τὸν Θεὸν δοξολογοῦντες, καὶ τὴν τοῦ Γέροντος ἀρετὴν ἐκθειάζοντες.

[153] Ἄλλοτε ἐγὼ καὶ ἄλλοι δύο τῶν μαθητῶν ἀπελθόντες πρὸς τὸν ἐπιστάτην εἰς τὸ ἡσυχαστήριον, ἐκαθέσθημεν συνήθως ἀκροώμενοι τῶν φωτιστικῶν αὐτοῦ διδασκαλιῶν, καὶ ὡς ἀτενίζοντες ἦμεν πρὸς αὐτὸν, φησὶ πρός τινα τῶν σὺν ἡμῖν. Διὰ τί δεινῶς ὑπὸ σατανικῶν ἐνοχλούμενος λογισμῶν, τέκνον, οὐκ ἐγνώρισάς με ἕως τοῦ νῦν; Ὁ δὲ μετὰ ὥραν· Συγχώρησον, ὦ πάτερ, ἔφη, καὶ εὖξαι ὑπὲρ ἐμοῦ. Ὁ δὲ Γέρων εἶπεν· Δημοσίευσον οὓς ἔχεις λογισμοὺς, ἵνα σὺν θεῷ θεραπεύσω αὐτούς· μετὰ γὰρ τὸν κανόνα τῆς νυκτερινῆς ψαλμῳδίας ὁρῶ κατ᾽ ὄναρ μέγαν δράκοντα καὶ ἐρεμνὸν, φρικώδεις ἔχοντα φοινικοέντας καὶ δαφοινοὺς ὀφθαλμοὺς, κατατρέχοντά σε καὶ κεχῃνότα, καὶ καταπιεῖν ἀπειλοῦντα, σὲ δὲ δακνόμενον, καὶ φεύγοντα, καὶ πρότερον μὲν τῆς βοηθείας μου μὴ δεόμενον, ἐγγὺς ὑπάρχοντος· ὕστερον δὲ φοβηθέντα, καὶ πρὸς τὸ θαναθωθῆναι ὑπ᾽ αὐτοῦ, ἤδη κατεχομένου, ἐλεεινὰς δεητικῶς ἀφιέντα φωνὰς, καὶ λέγοντα· Ὄρεγέ μοι χεῖρα, Ἐπιστάτα, ὄρεγε χεῖρα, καὶ φθάσον με, πρὶν θάνω, καὶ ἔκσπασόν με τοῦ καταδιώκοντός με, καὶ χαλεπωτάτου θηρός. Ἐγὼ δὲ τῆς δεήσεώς σου ἀκηκοὼς, τῷ τῆς συμπαθείας κέντρῳ νυγεὶς, ἀνέστην, καὶ λαβὼν, ὅ πρόχειρον εὐρέθη, ἐπιτηδειότατον ὄργανον, καιρίως αὐτὸν ἐτραυμάτισα, ὅμως δὲ θανατηφόρον πληγὴν οὐ δέδωκα, οὐχ ἑκὼν, ἀλλ᾽ ἐπειδὴ τετραυματισμένος φυγών με δρομέως ἥρπυσεν ἐπὶ τὸ ἑαυτοῦ φωλεὸν, καὶ ἄφαντος γέγονε, λύπην ἐγκαταλιπών μοι δεινὴν, τὴν κακίστην αὐτοῦ μὴ καταθλάσαντι κεφαλήν· ὅθεν φοβοῦμαι, ὅτι φονεῦσαι αὐτὸν βουληθεὶς, ἀγριώτερον μᾶλλον ἀπειργασάμην κατά σου· ὥσπερ γάρ τις λέων ἐπὶ ποίμνην προβάτων ἐπελθὼν, ύπο τοῦ ποιμένος δεινῶς ἀπελασθεὶς, θηριωδέστερος γίνεται, καὶ μανικῶς ὡρμώμενος ἁρπάζει τὰ πρόβατα· οὕτω καὶ ὁ νοητὸς θὴρ, ὅταν μὴ συντριβῇ τὴν κάραν, ὅταν μάχηται, ἐπὶ πλέον λυττᾷ, καὶ μαίνεται.

[154] Ταῦτα οὖν ἀκούσας ὁ ἀδελφὸς ἔφριξεν, καὶ τὸ πρόσωπον αὐτοῦ τοῖς ἴχνεσιν ἐπιθεὶς τοῦ Ἐπιστάτου ἔφη· Συγχώρησόν μοι, ὦ πάτερ, τῶν παρῳχηκότων μου πταισμάτων τὸ πέλαγος, καὶ περιτείχισόν με ταῖς σαῖς πρὸς τὸ Θεῖον προσευχαῖς, ἐπαγγελλόμενον ἀπὸ τοῦ νῦν ποιήσασθαι διορθώσεως ἀπαρχήν. Ἕνεκεν γὰρ τούτου παρεγενόμην πρός σε, ἵνα τοὺς ἐμοὺς ἀποκαλύψω σοι λογισμοὺς, οὓς οὐκ ἀπέκρυψεν ἀπό σου ὁ τῶν κρυφίων ἐταστὴς Θεός. Παρακαλῶ τοίνυν μικρὸν ἰδιάσαι σὺν ἐμοὶ, ἵνα σὺν Θεῷ καὶ πάλιν ἀπ᾽ ἐμοῦ μαθὼν, ἀποδιώξεις αὐτούς. Ὁ δὲ μετ᾽ αὐτοῦ ἰδιάσας, καὶ γνοὺς ὃν ἔσχεν ὁ μαθητὴς σατανικὸν πόλεμον, καὶ τὰς ἐνθυμήσεις τὰς πονηρὰς, ὡς σοφὸς ἐθεράπευσεν ἰατρὸς ταῖς ἑαυτοῦ εὐχαῖς τε καὶ πνευματικαῖς βοηθείαις, καὶ μεθ᾽ ἡμῶν εἰς τὸ κελλίον ἀπέλυσεν αὐτὸν, σῶον καὶ ὑγιῆ. Τὴν τελείαν δὲ αὐτοῦ θεράπειαν ἀνήγγειλεν ἡμῖν ὁ ἀδελφὸς, καθομολογῶν τῷ Θεῷ χάριν καὶ τῷ ὑμετέρῳ Ἐπιστάτῃ. Ὕστερον δὲ μεθ᾽ ἡμέρας ὀλίγας λαβὼν μήνυσιν παρὰ τοῦ Ἐπιστάτου, ἐπὶ τὴν Ἁγίαν ἀνεχώρησε πόλιν. Ἐν αὐτῇ δὲ μικρὸν αὐτοῦ διαποιήσαντος χρόνον, ὡς ἔφη ἡμῖν ὁ Ἐπιστάτης, συνηγμένοις παρ᾽ αὐτῷ· ἴδον ἔτι τὸν σκοτεινὸν δράκοντα ἐκεῖνον, τρέχοντα κατόπισθεν ἐκείνου τοῦ ταπεινοῦ ἀδελφοῦ, κᾀυτὸν ἐφθακότα, καὶ ἀλγηνῶς τετρωκότα· εὗρε γὰρ αὐτὸν μονωθέντα τῆς ποιμενικῆς προστασίας, ὡς λύκος πρόβατον ἐν ἐρήμῳ πλανώμενον. Ταῦτα οὖν τοῦ Γέροντος εἰπόντος, μετ᾽ οὐ πολλὰς ἡμέρας ὁ ἀδελφὸς ἐκεῖνος εἴχετο ποῤῥωτάτης ὁδοῦ, ἣν πρόην ἔσχε κατὰ νοῦν, κᾀκεῖσε χρονίως διέμεινεν, ἕως τῆς τῶν τῇδε τοῦ Γέροντος μεταστάσεως, μεθ᾽ ἣν παρεγένετο, πῶς, καὶ ποίαν πολιτείαν, οὐκ οἶδα· ὁ Θεὸς οἶδεν, ὁ ἐμβατεύων καρδίας, καὶ νεφροὺς, ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. Αμήν.

[155] Φύματα ἐν τοῖς ὤμοις καὶ ἐν τῷ αὐχένι τοῦδε τοῦ ἁγίου Γέροντος ἐφύησάν ποτε οὐ μεγάλα, καὶ τούτων κατεφρόνει σεμνυνόμενος, ἐφ᾽ οἷς ἡ σὰρξ ἐδαμάζετο. Ἰδόντες δὲ αὐτὸν οἱ πατέρες διακείμενον οὕτως, ἱκανὰ προβάλλοντες δυσωπήματα ἔπεισαν αὐτὸν περιποιήσασθαι αὐτά. Πεισθέντος δὲ αὐτοῦ, καὶ τοῖς τῆς ὑπακοῆς ὑπείξαντος θεσμοῖς, ἐσχόλαζεν αὐτῷ τις τῶν πατέρων Σύρος ἔμπειρος, δίς τῆς ἑβδομάδος ἢ τάχα καὶ τρὶς χρίων φαρμάκοις δριμυτάτοις τὰ φύματα. Ἐν μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν ἐκείνων τοῦτου περιποιουμένου τὸν Γέροντα, ἐμοῦ παρόντος, εἰσέρχεταί τις μοναχικὸν περιβεβλημένος σχῆμα· ἦν γάρ ποτε καθίσας ἐν τῇ μεγίστῃ ἡμῶν Λαύρᾳ, καὶ ἐσχολακὼς οὐχ ἅπαξ τῷ Γέροντι· ὃν θεασάμενος, κλίνας τὴν κεφαλὴν κατεφίλησε τὰς χεῖρας, καὶ τοὺς πόδας αὐτοῦ. Ἀντασπασάμενος δὲ αὐτὸν ὁ Γέρων, ἐπυνθάνετο λέγων· Ποῦ τὸν τοσοῦτον καιρὸν διῆγες; Οὐ γὰρ ὤφειλες ἐν τῷ κόσμῳ χρονίσαι μοναστηρίου ἐκτὸς, ἐπειδὴ καθάπερ ὁ ἰχθὺς, ἔξωθεν τοῦ ὕδατος χρονίζων τελευτᾷ· οὕτω καὶ ὁ μοναχὸς, ἐν τῷ κόσμῳ βραδύνων, νοητὸν ἀποθνήσκει θάνατον, οὐχ ἥττονα τοῦ φυσικοῦ· ὃν καὶ σὺ πέπονθας ἐν τῷ κόσμῳ περιπεσὼν ἁμαρτίαις, καὶ βραδέως τραυματισθεὶς καὶ ἡμιθανὴς, μᾶλλον γὰρ ὁλοθανὴς γεγονώς. Μαρτυρῶ γὰρ ἐνώπιον τοῦ Κυρίου καὶ πάσης τῆς κτίσεως, ὅτι κακῶς ἐβιώσω τὸν καιρὸν τοῦτον ἔνθα ἦς.

[156] Ὁ δὲ ἀδελφὸς ἀρνούμενος, ἔφη· Τὸν καιρὸν τοῦτον παρῆλθον οὐ κακῶς· οὐδὲ γὰρ ἐβλάβην, καίπερ χρονίσας τῆς Λαύρας ἐκτός. Ὁ δὲ Γέρων, Πνεύματος ἁγίου ἐμπλησθεὶς, ἔφη πρὸς αὐτὸν ἑλληνιστὶ, τὴν ὄψιν ἔχων ἴσην ταῖς τοῦ ἡλίου μαρμαριγαῖς· Τί ἔνι, ταπεινὲ, καὶ τρισάθλιε; Οὐκ ἤρκησέν σοι τῶν φορτικῶν σου πλημμελημάτων ἡ πληθύς; Ἀλλὰ θέλεις ἐπεισάξαι βάρει βάρος ἕτερον, μὴ ἐξομολογούμενος τὰς ἁμαρτίας σου, μηδὲ εἰς μετάνοιαν ἐρχόμενος; Τί πεποίηκας, εἰπέ μοι, ἐν τῇ πόλει τῇδε; καὶ τί πέπρακας ἐν τῷ χωρίῳ τῷδε; καὶ τίνα τὰ πεπραγμένα σοι ἐν τῇ κώμῃ τῇδε; Τὰ σαπρὰ ὄντως, ἐπήγγειλα ἂν, ὅσα εἰργάσω φαῦλα· εἰ μὲν καλῶς οἶδα τὴν ἀσθένειαν, ἣν ὁμοίως περίκειμαι κᾀγὼ, ὥσπερ καὶ τὰ ὀνόματα τῶντε πόλεων καὶ τῶν χωρίων. Ὁ δὲ ἀδελφὸς, λίαν αἰδεσθεὶς, ἐκπλήξει τε, καὶ φόβῳ συσχεσθεὶς, ἐγονυπέτησε, τῶν πταισμάτων αὐτοῦ ποιούμενος τὴν ἐξομολόγεσιν, καὶ τὴν τῶν εὐχῶν τοῦ Γέροντος χορηγίαν αἰτούμενος, καὶ σωφρονεῖν τὸ λοιπὸν παρεγγυώμενος. Ὁ δὲ Γέρων πολλὰ παραινέσας αὐτὸν, καὶ εὐλογήσας, ἀπέλυσε δοξάζοντα τὸν Θεὸν, καὶ τὴν αὐτοῦ θεάρεστον ἀρετήν.

[Leontio ex corporis infirmitate in desidiam prolapso,] Sed aliam vobis modo narrationem ordior non illepidam, imo ejusmodi, ut cælestem Senis hujus ac spiritualem animum & affectum, arduamque virtutem, atque infusam a Deo large gratiam demonstret, & quasi oculis spectandam exhibeat: nam discipulis suis semper aderat, ferventi eos spiritu curaque complexus, salutem eorum unice cordi habens, & in precibus eorum causa susceptis assiduus; quin etiam cum abesset corpore, vitam tamen illorum perspectam habebat: neque id simplici testimonio, sed certissima per memetipsum edoctus experientia, profero. Nam cum sub Sancti hujus disciplina cum aliis non nullis una viverem, ingens languor corporis mihi vires exhausit, tum in cella procul ab hesychasterio Senis habitanti; ita ut nocturni canonis cum condiscipulis meis per dies plurimos non persolverem nisi partem vel dimidiam, vel, ut summum, duas forte tertias: nam ex debilitate multa obrepebat inertia ac socordia, qua victus me frequenter abjiciebam in terram, non ut somnum, sed ut respirationis aliquid & quietis captarem. Sed somno sensim captus ac penitus abreptus obdormiebam, donec me fratres sub auroram, instante jam tempore primæ horæ matutinæ, expergefacerent. Non numquam vero orationis memoria mentem interius instigante, imbecillitatemque, qua tenebar, & irregularitatem stimulante, per me ipse expergiscebar: quibus quidem malis angebar multum ac dolebam, maxime cum segnities torporque ingrueret & nocturnam psalmodiam nec totam, nec qua par erat ratione, persolvissem, quasi unus de commodioribus remissioribusque novitiis; cum probe nossem, inertia atque indulgentia corporis extremam animæ perniciem ac ruinam accersi.

[144] [noctu in spiritu assistit,] Contigit igitur diebus illis, æstivo tempore, indormiscere me illustri loco, in pauperculo lectulo meo, postquam partes canonis ex tribus duas una cum fratribus decantassem; tum excitari cogitationibus meis, ut quod reliquum erat, explerem; ac rursum desidia fractum, alto, ut solebam, sopore demergi. Vix horam unam aut paullo amplius dormieram, cum hominem video horrendum omnino ac terribilem, planeque percellentem, per angustissimum cellæ ostium, quod mihi ex adverso erat, ingredi, & ad me accedere. Hunc ut conspexeram, apertis oculis penitus expergiscor ac dilectum continuo & vere sanctum benignumque Magistrum agnosco: stabat enim ad pedes meos, baculum suum sacrum, qui in modum crucis a formatus erat, gestans, strictoque humeris injecto epirriptario, & gravi me contemplans supercilio, atque ipsa prope specie mihi somnum excutiens, eumque carpere nocte tota vetans, & ob insitam ac dominantem jam mihi vecordiam inertiamque fracundo similis. Neque tamen quidquam mihi dixit, sed tacitus, ac vultum exhibens subtristem adstabat; uti nec ego ei contra verbum ullum protuli: quippe quem ideo venisse putabam e cella sua, ut me a veterno suscitaret adigeretque ad surgendum: & ne genu quidem, ut ferebat consuetudo, illi inclinavi; tanto suffusus eram rubore ac verecundia.

[145] Confestim tamen de somno consurgens, aliquantulum a cubili versus orientem constiti, [animatque ad interruptum somno canonem prosequendum:] ac divinæ laudis canonem, juxta exhibitam mihi voluntatem atque imperium Senis exorsus sum, tum etiam quod istius officii cura liberari festinabam, maxime cum jam appareret aurora, ac solis ortum prænuntiaret: nam verebar, ne cum surrexissent fratres, me ad primas diei preces secum exsolvendas vocarent. Ubi me advertit sanctus Senex tam alacriter integro nocturnæ psalmodiæ, una cum genuflexionibus usitatis, officio perfunctum, accedens propius, stetit a dextris mihi, baculo suo sanctissimo innixus, priori tristitia in lætitiam, & gaudium, hilaritatemque commutata; & animos mihi addidit, impulitque conantem, varia sua specie sedulitatem meam exacuens. Itaque ferventi hoc studio, atque ingenti contentione gnaviter juxta ac patienter & canens & orans, oculosque, sive huc sive illuc caput inflecterem, in magistrum, adeo mihi propinquum a dextris, ut mihi vestes attereret, intentos semper habens, totum una cum hymno Trisagio b ejusque oratione c absolvi canonem meum, priusquam sol exortus esset.

[146] Magister autem ut postremam canonis precationem inchoare me vidit, [& sub ejus finem disparet;] lætus admodum per cellæ ostiolum recipere se parabat, qua venerat redire se simulans; ad quem ego solicite attentus, cœptam orationem conveniendi ipsius desiderio, transmittere cogitabam; sed cum deprehendere ipsum intra portam sperarem, continui me, dum orationem, quam habebam præ manibus, totam decurrissem: qua completa, post eum cucurri inconsulta incensus pœnitentia, coram Deo ac Magistro erubescens, quod ex profundo, in quem incideram, somno me excitatum venisset; neque adeo ullam ei reverentiam, ad pedes ejus, ut mos erat, abjectus, exhibuissem, quo quidem me prodidi, quam ingratus essem, quamque animo bardus. Unde pœnitudinis ardorem restinguere cupiens, cellam quaquaversum perlustrabam, & nemine reperto, procurrebam ad fores. O rem infortunatam! Inveni eas obseratas probe. Incertus vero anxiusque quid agerem, expergefeci fratres, singulos interrogans; si Magistrum vidissent; Sed aliud ex illis audivi nihil, nisi: Neque a diebus multis hic Magister apparuit, neque an omnino huc advenerit, scimus: in hesychasterio suo se continet, ut ipse etiam nosti. Turbavisti nos, frater, & percelluisti subito, cum ita Magistrum nostrum requiris.

[147] [accedentique se postridie declarat, se discipulorum nosse arcana;] Verum ego multo hisce magis obstupefactus, eorum nemini visionis mysterium aperui; sed persoluta cum ipsis prima diei precatione, confestim ac celeriter ad Senem in hesychasterium, sepositis omnibus, properavi. Datoque signo consueto, januam aperuit, recitataque oratione, Pater Noster, residens assidere me jubet, ac subridens ait: Cur huc venisti modo, fili? Cui ego, cum aliquantulum obmutuissem: Quando in cellam venisti tu, Pater; & quandonam reversus es? Respondet ille gaudio plenus: Crede mihi, fili in spiritu dilectissime, ab hesychasterio corpore non recessi, tametsi spiritu adfuerim tibi, ut vidisti. Noli salutem deinceps tuam negligere, noli negligere, fili, existimans latere humilitatem meam quidquid ad te pertinet: quamquam etenim soli re ipsa veritati nota sunt etiam incognita; hæc tamen etiam nobis per gratiam, non propter merita nostra, sed propter vestram salutem, patefacit. Unde nihil me quidquam fugit eorum, quæ vos agitis. Quin imo si vellem arcana vestra edicere omnia, Dei adjutorio possem. Sed cum arguere vos & confundere nolim, vestra non propalo: quoniam & ego homo sum iisdem juxta ac vos obnoxius passionibus, eamdem patiens infirmitatem.

[148] [maxime vero Sacrificii tempore de occultis edoceri:] Aliud dicam tibi, quoniam discipulus es mihi, & discipulis quædam cum moderatione fidere magistrum convenit. Accidit mihi frequenter, ut tempore, quo mysticam oblationem facio, complurium, qui in Laura versantur, Patrum res omnes enarrare possem ac dicere & proferre sigillatim, si esset animus. Abi nunc igitur; & rei hujus lætum nuntium ad condiscipulos defer, nihil celans, sed palam faciens, qua ratione me videris: quandoquidem & ipsi dura fide laborant, item ut tu: pro certo habeto tamen, necesse habuisse me id tibi aperire; nam & pro te, & pro illis ratio a me exigetur in tremendo judicii die, cum Dominus gloriæ judicaturus venerit vivos & mortuos, ac redditurus unicuique vicem, prout gessit in vita; qui etiam omnium in veritate se postulantium perficit voluntatem, distribuens singulis & optima quæque & maxime conducibilia: nam sæpe, cum vel rogatus essem ab aliquo, vel ipse Dominum familiari prece arcanorum revelationem per incruentum Missæ sacrificium flagitassem, rei quæsitæ ignarus non abii, ubi castis eum invocassem hisce suspiriis: Domine, cordium arbiter, qui mentem hominum intueris, qui omnia nosti, priusquam facta sint, si gratum est tibi ac bonum in conspectu tuo, fac me intelligere, quod a te peto; quia omnia potes, & nihil tibi est impossibile. Mihi crede, fidelissime fili, quidquid demum expedit ac salutare est, ab illo sum assecutus, uti nec te latuit, cum ante menses paucos de amita tua quæsivisti, nec alios plures.

[149] [cujus tamen rei nulla sibi laus;] Horum ego ingenti admiratione perculsus sus ac stimulatus, præconiorum telam ordiri cæpi, & laudum coronas sacro Senis imponere vertici, gloriam per hymnos Deo & grates referens. Verum ille mansuetis verbis, prudentiaque modesta: Quid me, inquit, immerito laudare vis, fili; non mea laus est, sed Dei, qui operatur omnia in omnibus, patris luminum, & largitoris bonorum: quod enim dixi toties, idem etiam nunc dico, nec dicere desinam, quod soli Deo & hymnus, & laus, & & admiratio, & gloria omnis & honor competit, qui magna facit & mirabilia, cujus magnitudinis non participes tantummodo rationis naturæ facundi sunt præcones; sed intellectus etiam ac sensus expertes, quæque ab illo tum quod sunt, tum quod fuerunt, acceperunt: quemadmodum etenim non cytharæ laus attribuitur, sed cytharœdo, ut qui ex re & sensu carente & mortua solertissimis tentata digitis concentum musicum ac modulatam elicit concordiam, sonoque dulcissimo delectat audientes; neque vero instrumentum musicum, chordæ, claviculi, jugum aut plectrum mercedem ferunt; sed qui scite his usus est, iisque jucundum excitavit melos; (quandoquidem & absque musicis instrumentis cantor & lyrica concinne potest & tragica modulari carmina:) ita solius Dei propriæ sunt laudes præconia; nec ad me pertinent, qui lignum utique sum aridum & mortuum, ac sterile, plenumque amaritudine.

[150] Esto rex aliquis, qui convocato universo exercitu ac promiscua plebe, [sed tamquam regi per ministros suis benefico, Deo debeatur.] elargiri velit munera, subditosque suos honoribus afficere: ubi solio regali consederit, aperiri marsupia jubeat, tum ex infinita atque innumerabili adstante multitudine oculis in se unum defixa, quosdam ad se evocatos distributores constituat. Cedo, in quem actio gratiarium, & laudes congruent? In illosne, quibus per gratiam commissa est distributio; an omnium domino ac regi, qui donaverit universa, eisque prudenti ratione partitionem concrediderit? An hisce tandem deberi omnino honorem dices? Tamesti enim etiam ipsi pro ratione concessi sibi favoris laudantur, laus tamen propria est regis: siquidem omnis eorum gloria, qui per factam sibi gratiam extolluntur, ad eum proprie redit, qui illa per naturam est dignus. Adde, quod quæ mihi divinitus confertur gratia, non illa mihi peccatori, omnique virtute ac vitæ honestate denudato concessa est; sed religiosæ fidelique eorum conscientiæ, qui fiduciam in me, atque in sanctum hunc habitum, quem peccatis meis inutilem feci, reponunt. Contingit etenim, contingit enim vero agere divinam gratiam ac spirare etiam in indignis, non illorum causa, sed propter recurrentium ad eos utilitatem: ut adeo, qui me indignum ob talia exornat elogiis, in æquitatem impingat. Itaque qui glorificat, Deum glorificet; qui laudat, ipsum laudet; qui gratias agit, agat illi, cui convenit honor, & gloria, & gratiarum actio in secula. Amen. Profundam igitur etiam hic ejus humilitatem ac pietatem suspiciens, dignasque stylo voces apud me servans discessi, Deum glorificans, veneransque inspiratam divinitus doctrinam ejus & gratiam, quam nihil eorum divinum numen celabat, quæ ad occultam nostram discipulorum conversationem attinerent: quod cum ex allata tum ex afferenda modo narratione perspicuum est.

[151] [Leontium ob litigium occultum cum fratre] Rixabamur aliquando ego & alius discipulus, verbisque nos invicem contumeliosis proscindebamus, utpote infirmi ambo: sed breve tamen tempus contentio tenuit: nam flamma erat, quæ ut exarserat, extincta est, & fervor subitaneus, qui rore spirituali fraternæ dilectionis per potentis apud Deum Magistri preces, interpellationesque conquievit, ad quem reconciliati, ac facta utrimque pace, una cum reliquis condiscipulis adivimus, salutares ejus adhortationes sub sabbati vesperam excepturi, cupientes etiam Dominicæ sanctæ pervigilium celebrare cum patribus. Ubi jam ventum ad eum erat, atque ad audienda ejus præcepta consederamus, docere incipit & nos de charitate commonefacere: ut autem sapientibus suis sermonibus oscitanter nos animadvertit attendere, stomachatus ait: Quousque, o miseri, omniumque inselicissimi, utraque inscitia labo. rabitis d, vitæ vestræ simul & salutis immemores, existimantes me latere quod agitis? Si vultis, etiam ego triumphabo de arcanis vestris omnibus, quorum multa, ne vos confundam, studio prætermittens, partem aliquam utilitatis vestræ gratia profero.

[152] [publice redarguit.] Ita locutus, intento in me digito, condiscipulos reliquos sic affatur: Miserabilis ille atque infortunatissimus cum illo misero infelicique, qui ei vicinus assidet, altercatus est hodie, & insanis mutuo se dicteriis convitiisque impetivere: nam ille per hoc atque hoc oppugnabatur; hic autem per hoc & hoc superabatur; alius vero talem ac talem habebat cogitationem; & unamquamque singillatim declarans coram omnibus arguebat. Quin ita agebat, acsi multa insuper adducturus jam esset in medium; sed victus commiseratione videbatur, cum ita subjecit: Salvatorem orabo pro vobis, filiis meis dilectis, qui pro mundi vita & salute crucem pariter & necem pertulit, ut animas nostras ab omnibus satanicis insidiis impetuque servaret. Atque his dictis, manus ad cælum sustulit, & bene precatus nobis, venerandæ crucis signo armatos ad templum dimisit. Nos digressi cum multa compunctione vigilias cum patribus absolvimus, glorificantes Deum, & Senis virtutem reverentes.

[153] [Gravem alterius tentationem cognoscit in visione nocturna,] Cum alias ego & alii ex discipulis duo in hesychasterium iremus ad Magistrum, ad ejus præcepta cælesti plena lumine audienda, pro more consedimus; & ut ab ejus ore pendebamus, sic unum eorum, qui nobiscum erant, affatus est: Quid causæ est, fili, cur satanicis infestatus cogitationibus, nihil huc usque mihi significaveris? Ille autem moratus aliquamdiu: Da veniam, inquit, o Pater; & pro me deprecare. Cui senex: Dic, age, cogitationes, quas habes in animo, ut eis, opitulante Deo, remedium afferam: per quietem etenim, post nocturnæ psalmodiæ canonem, immanem & atrum vidi draconem, cruentis oculis cædemque spirantibus, irruentem in te, & hiante rictu absorbere te minantem; te vero morderi vidi ac sugere, & principio quidem non implorare auxilium meum, cum in propinquo essem; sed postea perterritum, proximumque ut ab eo, jam te tenente, occidereris, miserabiles suppliciter edere clamores ac dicere: Porrige manum mihi, Magister; manum porrige, & præveni me, priusquam moriar, ac persequenti me ferocissimæ belluæ eripe. Ego vero, ut audivi preces tuas, commiserationis stimulo percitus, surrexi, & arrepto, quod in manus incidit, aptissimo instrumento, opportune illi vulnus inflixi, non tamen letiferum; non quod facere id nollem; sed quia, accepta plaga, me fugiens confestim prorepsit in antrum suum ac disparuit, relicto mihi dolore peracerbo, quod caput illi perniciosissimum non comminuissem: quare vereor, ne eum interficere tentando, in te vehementius efferaverim: nam ut leo in ovium gregem ruens, si a pastore strenue abigatur, evadit ferocior, actusque in rabiem, oves abripit; sic & bellua illa, spiritualis, dum non conteritur illi caput, dum lacessitur, incendit iras & multo impotentius furit.

[154] Cohorruit frater hæc audiens, vultuque ad magistri pedes abjecto: [& tunc quidem fatentem curat; sed paulo post videt denuo periclitantem.] Parce, inquit, mihi, o pater; aufer delictorum meorum præteritorum oceanum, & tuis apud Deum precibus, ut mœnibus, me circumda; siquidem spondeo fructum dehinc correctionis afferre: nam illam ipsam ob rem ad te veni, ut cogitationes tibi meas, quas arcanorum scrutator Deus latere te noluit, aperirem. Obsecro te igitur, tantillum ut mecum, remotis arbitris, agas, ut eas ope divina iterum, etiam ex me, intelligens, dispellas. Tum ille seorsum cum illo digressus, nec ignarus quod satanæ bellum, & quam pravos animi motus discipulus sustineret, eos, ut medicus expertus & orationibus suis, & spiritualibus adjumentis compescuit; illumque nobiscum una salvum ac sanum remisit ad cellam. Sanationem vero perfectam renuntiavit nobis frater, acceptam Deo ac Præsidi nostro gratiam referens. Deinde, cum ita significatum sibi esset a Magistro, post paucos dies in Sanctam sese urbem recepit. Neque vero diu istic fuerat, cum ait nobis apud se congregatis Magister: Nigrum illum iterum draconem vidi infelicis illius fratris prementem pone vestigia, eumque assequentem ac misere devorantem: invenit enim eum pastorali destitutum præsidio, ut ovem lupus in eremo palantem. Haud multo itaque post, quam ista Senex dixisset, longissimum, quod pridem in animo habuerat, iter arripuit ille frater, ibidemque ad obitum usque Senis permansit; post quem rediit, qua ratione, quave vivendi norma, nescio; novit scrutans corda & renes Deus, cui gloria in secula. Amen.

[155] Enata aliquando erant sancto Seni per humeros & cervicem tubercula, [Monachum arguit vitæ extra monasterium male actæ:] quæ cum dissimulans ille contemneret, corpus omnino pessumdabant. Patres, ubi eum sic affectum viderunt, continuis precibus persuaserunt tandem, ut aliquid isti malo adhiberet remedii. Cum obsequeretur & ad obedientiæ se leges componeret, operam ei navabat ex patribus Syrus aliquis, vir expertus, qui tumores bis terve per hebdomadam pharmacis mordacissimis inungebat. Contigit autem per dies illos, cum hic Senem, me præsente, curaret, hominem quemdam intrare habitu indutum monachico: nam in maxima Laura olim habitaverat, & Senis institutionibus interfuerat non semel; quem ut conspexit, inclinato capite manus ei ac pedes exosculatus est: resalutat eum vicissim Senex, tum sic interrogat: Ubi tanto jam tempore moratus es? neque enim extra monasterium hærere te tam diu decebat in seculo: quia uti piscis, si diu detinetur extra aquas, moritur; ita monachus, si moras trahat in seculo, mortem incurrit spiritualem, naturali nihilo minus gravem: eam & tu passus es, tot, inter seculares homines, in peccata prolapsus, dudumque sauciatus ac semivivus, quin imo plane mortuus: Dominum enim testor & quidquid creatum est, male vixisse te quo tempore istic fuisti.

[156] [neganti singula peccata enumerat.] Sed negans id frater respondit: Tempus illud non male transactum est: nihil enim detrimenti passus sum, tametsi Laura perdiu abfuerim. Tum repletus Spiritu sancto Senex, & vultu solis instar coruscante: Quid est, inquit græce alloquens, miser & infelicissime? Non satis tibi erat scelerum tuorum tam gravium multitudo? Etiam oneri vis onus adjicere; nec peccata confitens, nec rediens ad pœnitentiam? Dic mihi; quid in illa civitate commisisti? Quid in illa regione? Tum quæ in pago isto patrata abs te sunt? Spurca profecto edixi modo quæcumque admisisti crimina; siquidem infirmitatem, cui & ego pariter sum obnoxius, novi probe, perinde atque urbium ac locorum nomina. Erubescens vero admodum frater ac stupore simul & formidine correptus, ad ejus genua provolvit sese, peccatorum suorum confessionem instituit, precum Senis subsidium flagitat, & gerere se melius spondet imposterum. Senex vero multis eum denuo adhortatus, benedictioneque impertitus, dimisit, Deum, & acceptam Deo virtutem illius meritis præconiis celebrantem.

ANNOTATA D. P.

a Baculi gestamen omnibus Orientis monachis commune conatur in symbolis Antonianis § 10 ostendere Raynaudus noster; ac seorsim § 12 agit de signo T eidem baculo superimposito, vel ex eodem formato. De quibus & nos egimus die 17 Januarii post Vitam S. Antonii in disquisitione de Ordine Antoniano: cujus insigne T, vel, ut barbare vocari solet, potencia: quam vocem nescio cur Aymarus, aliique eum secuti, accipiant pro furcilla axillari; cum in idiomate Francico cujusvis generis furcam, transverso desuper ligno formatam, significet: sive ea grandior firmiorque ex trabe, ad reorum supplicia, sive ex tereti baculo axillæ subjiciatur, ad corporis fulcimentum; seu manu stringatur ad firmandos gressus. Et posterior quidem usus omnium frequentissimus. Vox ipsa cum novis dominis delata in Galliam est; uti & ceteræ pleræque in Francica linqua originis non Latinæ. Radix nullo syllabico augmento variata apud Teutones omnes usurpata pote stipitem, resectis undique ramis uno alterove capite dumtaxat præmunitum communiter significat. Potentiam autem manualem & Vallumbrosanus Ordo ex veteri probabiliter abbatum Benedictini Ordinis instituto, in usu atque insigniis habet, & omnes S. Antonii imagines. Neque dubito quin longiores potentias, quas in Officio sacro argento inductas quidam e canonicis manibus gestant, solius magnificentiæ studium produxerit ultra eam, qua primitus institutæ fuere, formam bacillorum.

b Tempore Theodosii Junioris ac Patriarchæ Procli, cum terræ motus grandis omnes urbis CPolitanæ incolas evocasset in campum, præeuntibus Cælitibus Deo accinere didicerunt mortales Trisagion Ἅγιος ὁ Θεός· ἅγιος ἰσχυρός· ἅγιος ἀθάνατος ἐλέησον ἡμᾶς. Quem in die Parasceves, eo scilicet, quo primum institutus est tempore (nam πρὸ τῆς ἀναστάσεως habent ad XXV Septembris Menæa) quo die hujusmodi memoriam festive recolunt (ipso Parasceves die ad hoc impedito) utraque linqua decantat ecclesia Occidentalis: Orientalis vero in Laudibus & in Missa quotidie solenniter iterat, & privatim frequentius atque impensius quam ullam aliam habet in ore. Adi Goarem in Euchologio fol. 126. Finito autem τῷ νυκτερινῷ seu nocturnæ psalmodiæ canone, subjiciebatur Trisagion, antequam psalmi τοῦ ὄρθρου, Auroræ sive Laudum cum suis orationibus recitarentur, totumque interim suffumigabatur templum.

c Non tantum orationem Dominicam sive Pater noster intellige, in Euchologio ante Officium Laudum præscriptam, cum adjunctis clausulis fol. 48; sed ipsos quoque sex Laudum psalmos cum suis decem orationibus, ut patet ex proximis verbis num. 146: Magister autem ut postremam canonis precationem inchoare me vidit. Imo addendæ quoque sunt ceteræ hujus Officii appendices usque ad Primam; quam paulo post Leontius dicit se cum fratribus a se ad perquirendum magistrum excitatis absolvisse. Et vero sicut apud Latinos Matutini nomine etiam Laudes velut ejus conclusio quædam comprehenduntur: ita cum nocturnum canonem simpliciter dicunt Græci, illam quoque partem intelligere solent; quæ seorsim sumpta τοῦ ὄρθρου nuncupatur.

d σχολανεῖτε inflectitur a σχολανεῖν: pro quo communiter dicitur σχολάζειν vel σχολεῖν, vacare.

* Videtur hic desiderari ἐγὼ δὲ.

CAPUT XIII.
Spiritu sancto afflatus discipulos hortatur ad compunctionem, atque ad attentionem ac fervorem in oratione & psalmodia.

Ἄλλοτέ τινων ἐκ τῶν πατέρων ἐν σαββάτῳ περὶ τρίτην ἢ τετάρτην ὥραν τῷ θεοφόρῳ Γέροντι παρακαθημένων, καὶ τῶν ψυχωφελῶν αὐτοῦ ῥημάτων ἀκροωμένων, ὀλίγον συνακούσας, τινὰ χρείαν ἐν τῷ σπηλαίῳ ποιῆσαι ἀνέστην· ἐν τοῖς σπηλαίοις γὰρ τοῦ Καλαμῶνος διετρίβομεν;, Τεσσαρακοστῆς τότε οὔσης· Ὡς οὖν ἐνήργουν, θεοπνεύστου χάριτος αἰσθανθεὶς ὁ Γέρων ἐν ἑαυτῷ πνευούσης καὶ λαλούσης, ἐφώνησέ με λέγων· Λεόντιε ταπεινὲ, δευρ᾽ ἴθι, καὶ κάθισον παρ᾽ ἐμοί. Ἐγὼ δὲ, Ναὶ, πάτερ, ἰδοὺ ἔρχομαι, ἔφην. Ὁ δὲ πάλιν μετ᾽ ὀλίγον ἐφώνησεν· Ἐλθὲ ἐκεῖθεν, Λεόντιε ταπεινὲ, καὶ τὸ αὐτὸ τρίτον ἔφη· Ὠς λέγω σοι, ἐλθὲ ἐκεῖθεν, Λεόντιε ταπεινὲ, καὶ ἐλεεινὲ, καὶ ἃ μετὰ χεῖρας ἔχεις ἀνόητα, ἄφες ἄρτι· οὐ γὰρ ἃ δύναμαι λαλεῖν, ἐπέρχεταί μοι καὶ πάντοτε· οὐ γὰρ ἐγώ εἰμι ὁ λαλῶν. Εὐθέως δὲ καὶ παραχρῆμα ὅσα εἴχον μετὰ χεῖρας ἀφιέμενος, ἁπῆλθον πρὸς αὐτὸν, καὶ θεωρῶ τὴν ὄψιν αὐτοῦ κατανύξεως, καὶ ἀγαλλιάσεως μεστὴν, καὶ οὐκ ἐοικυῖαν πυρὶ, οἵαν πλειστάκις εἶδον αὐτὴν ἐν τῇ ἐπιφοιτήσει τῆς θείας χάριτος ἐν αὐτῷ· εὐλαβείᾳ γὰρ τότε πολλῇ, καὶ φαιδροτάτῃ πρᾳΰτητι καθαγλαἳσμένη ἐφάνη μοι· ὅθεν νιφάδων ἀνετώτεραι, καὶ δροσερῶν ψεκάδων ἠρεμώτεραι, καὶ μαργαριτῶν λαμπρότεραι, καὶ παντὸς γλυκέως καρποῦ προσηνέστεραι ἀπὸ τοῦ γλυκεροῦ τούτου στόματος αὐτοῦ προΐεσαν αἱ θεοδίδακτοι παραινέσεις, καὶ διδαχαὶ τὸ βάθος αὐτῷ τῶν φρενῶν κιχάνουσαι, ἐξ ὧν ἠδυνήθην, καίπερ οὐ δοχεῖον διανοίας κεκτημένος καθαρὸν, μέρος τι καρπώσασθαι κατανύξεως, νύττον με ἐφ᾽ ἡμέρας ἱκανὰς σεμνῶς πολιτεύεσθαι, καὶ τὰς ἐμὰς ἁμαρτίας ὀδύρεσθαι, καὶ τῷ Θεῷ χαριστηρίους ἀναπέμπειν ᾠδάς.

[158] Καὶ ἄλλοτε ἐν ἑτέρᾳ Τεσσαρακοστῇ ἐν τοῖς Καστελλικοῖς σπηλαίοις ἐμοῦ συνόντος, ἔδοξέ μοι περὶ τὸ μεσονύκτιον ἀπὸ τοῦ σπηλαίου μου πορευθῆναι πρὸς αὐτόν. Ὁ δέ με κατὰ τὴν ὁδὸν τῷ σπηλαίῳ αὐτοῦ πλησιάσαντα κατανοήσας, ὀξέως, οὐκ οἶδα πῶς, ἀποπέμπεται πρός με φωνήν, λέγουσαν· Λεόντιε, μὴ ἔρχου ἐπ᾽ ἐμὲ, μὴ ἔρχου, οὐκ ἄγω σοι ἀρτίως σχολήν· ταύτης οὖν τῆς φωνῆς ἀκούσας, ᾠήθην, ὅτι βλέπων ὀπτασίαν τινὰ, ἢ ἐν θεωρίᾳ ὢν ἐκώλυσέ με ἐλθεῖν πρὸς αὐτὸν, ὅπερ οὐ πεποίηκέ ποτε· καὶ ἐπὶ τὸ ἴδιον ἀνέκαμψα σπήλαιον, δοξάζων τὸν Θεόν.

[159] Ὁ θεοφόρος οὗτος Γέρων, ἀεὶ νουθετῶν τοὺς ἑαυτοῦ φοιτητὰς, τοῦ λέγειν οὐκ ἠτόνει· μιᾷ γὰρ τῶν ἡμερῶν ἐν ᾗ προσεληλυθότος αὐτῷ, ἤρξατο ἱερῶν διδαγμάτων βρύειν πηγὰς, λέγων· Πρόσεχε ἑαυτῷ, τέκνον, πρόσεχε ἑαυτῷ, καὶ τῆς αὐτοῦ μὴ ἀμέλει σωτηρίας, οὐκ ἔστιν γὰρ, οὐκ ἔστιν ὁδὸς μείζων τοῦ προσέχειν ἑαυτῷ καὶ καθαρῶς λατρεύειν Θεῷ ἐν σχήματι μοναχικῷ καὶ λογισμῶν γαληνότητι, καὶ ἀψευδεῖ τυπεινώσει, καὶ εὐλαβείᾳ ἀνυποκρίτῳ, καὶ τὴν ἀγάπην εἰλικρινῆ πρὸς πάντας φυλάττειν, καὶ σπλάγχνα συμπαθείας ἔχειν. Οὐ γὰρ δεῖ μόνον βλέπειν πρὸς ταύτην τὴν ἐπιφάνειαν· πολλάκις γὰρ ὑποκρίνεται, ἄσκεσιν δὲ ψευδῆ ἐπιδείκνυται, ἐντεῦθεν ἀνθρωπίνην θηρωμένη δόξαν, καὶ ἔπαινον· ἀλλὰ πρὸς τὰς ψυχικὰς κινήσειστε καὶ διαθέσεις, πρὸς τὰς ἐν κρυπτῷ τελουμένας ἀρετὰς, πρὸς εὐαρέστησιν τῆς θείας ἀγαθότητος· ὅταν γὰρ ταῦτα φυλάξει ὁ μόναχὸς, τότε πληρωθήσεται δηλαδὴ ἐν αὐτῷ ὁ τοῦ μακαρίου Συμεῶνος μακαρισμός.

[160] Αὐτοῖς τοίνυν τοῖς πράγμασι σπεῦδε, τέκνον, προσπελάζειν τῷ Θεῷ· μὴ μόνον τοῖς λόγοις ἐν ταῖς προσευχαῖς βαττολόγει, μή δε ψάλλων πρόσεχε τῷ πλήθει τῶν ψαλμῶν, ἀλλὰ τῇ σωφροσύνῃ τῶν λογισμῶν καὶ τῇ νήψει τοῦ νοῦ· οὐ γὰρ τῷ ἀριθμῷ τῶν ψαλλομένων, ἀλλὰ τῇ τοῦ ψάλλοντος συνειδήσει προσέχει ὁ Κριτής. Ὅταν τοίνυν παραστῇς προσευχόμενος, μὴ λογίζου ἑαυτὸν εἶναι ἐν τῇ γῇ, ἀλλὰ πτέρωσον τὸ σῶμα σὺν τῇ ψυχῇ, καὶ πετάσθητι, καὶ ὑπέρβηθι τὸν ἀέρα, τὸν αἰθέρα, τοὺς οὐρανοὺς, τοὺς ἀγγέλους, τοὺς ἀρχαγγέλους, θρόνους, καὶ κυριότητας, ἄρχας τε, καὶ ἐξουσίας, καὶ τὰς δυνάμεις ἐκείνας τὰς φοβερὰς, κατενώπιον δὲ τοῦ θρόνου τῆς δόξης αὐτοῦ δοξολόγει αὐτὸν ἐν καθαροῖς ὕμνοις μετὰ φόβου καὶ τρόμου, ὅσον χωρεῖ ὁ σὸς νοῦς· εἰ μὴ γὰρ οὕτω ποιήσεις, οὐχ ἵλεον αὐτὸν καταστήσεις, ἀλλὰ μᾶλλον αὐτὸν παροργίσεις, καὶ τὸν προφητικὸν ἐκεῖνον θρῆνον ἀκούσεις· Οὐαὶ τῷ ποιοῦντι τὸ ἔργον τοῦ Θεοῦ ἀμελῶς, ἅμα τῷ εὐαγγελίῳ λέγοντι· Οὐαὶ ὑμῖν, Φαρισαῖοι, ὑποκριταί.

[161] Ἔχε τοίνυν τὸν νοῦν σου, τέκνον, ὅλον γρηγοροῦντα καὶ νήφοντα· ἀντιποιοῦ δὲ τῆς ἀρετῆς, καὶ μὴ δῷς ἧτταν τοῖς πάθεσιν· εἰ γὰρ καὶ μὴ τοιοῦτοι πεφύκαμεν, καὶ οὕπω χάριν τοιαύτην εἰλήφαμεν, ὥστε ἔχειν ἡμᾶς ἀεὶ κεκαθαρμένην τὴν διάνοιαν, διὰ τὴν ἐπικρατήσασαν ἡμῶν ἀπροσεξίαντε, καὶ ἀμέλειαν, ἀλλὰ μὴ ἐμμείνωμεν, ἀγαπητὲ, μὴ ἐμμείνωμεν, ἀλλ᾽ ὑπὲρ τῆς τῶν παρελθουσῶν ἀμελειῶν ἀφέσεως τοῦ ἀγαθοῦ δεηθῶμεν Θεοῦ, καὶ πήξωμεν ἐναρέτου βίου ἀρχὴν, καὶ ἀντιστρατευσώμεθα τοῖς τοῦ διαβόλου πονηροῖς, ὑπουργοῖς ἤτοι λογισμοῖς, καὶ ὀργισθῶμεν αὐτοῖς· Τούτου γὰρ χάριν δέδωται ἡμῖν τὸ θυμικόν· καλῶς λοιπὸν χρησώμεθα αὐτῷ· Ὀργίζεσθε, φησὶ, καὶ μὴ ἁμαρτάνετε, ὁ θεοφάντωρ Δαβίδ. Ὀργίλως οὖν ἀντιστῶμεν, καὶ μὴ ὑποχωρήσωμεν τοῖς νοητοῖς ἡμῶν ἐχθροῖς, οἵτινές εἰσιν οἱ ἀπὸ τῆς διανοίας γεννώμενοι πονηροὶ λογισμοί· οἱ γὰρ οἰκειακοὶ τοῦ ἀνθρώπου εἰσὶν οἱ ἐχθροὶ αὐτοῦ, ὡς ὁ Δεσπότης φησίν· οὓς, εἰ θελήσομεν, ἐκ ῥιζῶν ἀποσπάσομεν, τὰ ἐναντία τοῖς ἐναντίοις ἐκτίλλοντες. Ὥσπερ γὰρ ὁ μύλος ἀλήθει πᾶν τὸ ἐν αὐτῷ βαλλόμενον, σίτον, κριθὴν ἢ ὀρόβους, ἤ τι τῶν λοιπῶν χειρόνων, καὶ βελτιόνων· οὕτως ἐστὶ καὶ ὁ νοῦς μύλος ἀεικίνητος· ἐὰν γὰρ προφθάσας ἐμβάλῃς αὐτῷ καρποὺς ἀγαθοὺς, ἤτοι λογισμοὺς, ποιήσεις ἄλευρον καθαρόν· ἐὰν δὲ καρποὺς πονηροὺς, βρῶσιν συνάξεις φθορᾶς. Οὐκοῦν ἀεὶ νίκα τῷ ἀγαθῷ τὸ κακὸν, ὅπως ἰδών σε ὁ Θεὸς κατὰ τῶν ἰδίων ἀγωνισόμενον λογισμῶν, ἐξαποστελεῖ ἐπί σε τὴν χάριν αὐτοῦ, καὶ τὴν δωρεὰν, καὶ ἀνακαινίσει σε καὶ ὅλον ἐκτελέσει καθαρὸν, καὶ ἄρχοντά σε καταστήσει τῶν οἰκείων σου λογισμῶν. Κατὰ γὰρ τὴν ἀναλογίαν τοῦ πόθου σου, καὶ τοῦ κόπου, καὶ τῆς σπουδῆς ἐπιφοιτᾷ ἐπί σε. Διὸ ἀγωνίζου καὶ σπεῦδε, ἵνα τελείαν κτήσῃ αὐτήν.

[162] Τῶν δεδηλωμένων δὲ τῆς ψαλμῳδίας ὡρῶν μηδαμῶς ἀμέλει, μήδε τῶν ἀγρυπνιῶν, μάλιστα ἐπὶ τῶς πατέρων, τῆς ἁγίας κυριακῆς ἐπιφωσκούσης, ἐφεστάναι, τῆς ἐκκλησίας μὴ ἐξιὼν, χρείας ἀναγκαίας ἐκτός· ἐκεῖ γὰρ κομίζεται ὁ μοναχὸς κατὰ τὴν ἀναλογίαν τῆς καρτερικῆς αὐτοῦ σπουδῆς πάσης τῆς ἑβδομάδος τὸ βραβεῖον, καὶ τὸν ἀντάξιον στέφανον. Τινὲς γὰρ τῶν προλαβόντων πατέρων ἅγιοι καὶ ἀξιόπιστοι μεμαρτυρήκασι, λέγοντες, ὅτι μεγάλαις ἐπαναβαίνει προκοπαῖς καὶ ὑψηλαῖς ἀναβάσεσι ὁ τλημόνως ἐνιστάμενος ταῖς ἀγρυπνίαις τῆς ἁγίας κυριακῆς· καὶ τούτων τις μαρτυρίαν θαυμαστὴν καὶ ἔνδοξον ἐμαρτύρησε, λέγων· Ἐν τῇ καρτερικῇ βάσει τῆς ἁγίας κυριακῆς ἱστάμενος μετὰ τῶν πατέρων, ποτὲ πρὸ τῶν ᾠδῶν ἐν ταῖς ὥραις τῶν ἐπακουστῶν τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου ἐν ἐκστάσει γίνομαι, καὶ θεωρῶ δύο ἀγγέλους λευχειμονοῦντας τοῦ ἱερατείου ἐξιόντας, καὶ τοὺς ἑστῶτας ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ πατέρας περιἳόντας, κατὰ τάξιν ἀκολούθως ἕνα ἕκαστον ἀσπαζομένους, καὶ εὐλογίας αὐτοῖς διανέμοντας· οἱ πάντα τὸν ναὸν ἐφεξῆς κυκλώσαντες, πάλιν εἰς τὸ ἱερατεῖον ἀνέκαμψαν, ὅθεν ἐξέβησαν, καὶ γεγόνασιν ἀφανεῖς καὶ ἕτερος τῶν συγκαθημένων ταυτηνὶ διαβεβαιούμενος τὴν ὀπτασίαν, ἴσην ἡμῖν διηγήσατο, λέγων· Ὅτι κᾀγὼ ἐν τοῖς αὐτοῖς καιροῖς, καθὼς οἶδεν οὗτος ὁ ὅσιος Πατὴρ, ἐν ἐκστάσει γεγονὼς, ἴδον πολιοὺς ἄνδρας ἱεροπρεπεῖς ἐκ τοῦ ἱερατείου προμολοῦντας, οἱ στεφάνους ἐν τοῖς κόλποις ἔχοντες, καθεξῆς τῶν εὑρεθέντων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ τότε πατέρων ἑνὸς ἑκάστου τὴν ἱερὰν κορυφὴν ἐστεφάνωσαν, καὶ οὕτω πᾶσαν διελθόντες τὴν ἐκκλησίαν ἐπὶ τὸ ἱερατεῖον ἐπανῆλθον, καὶ ἀφανεῖς ἐγένοντο.

[163] Ἄλλος δέ τις μοναχὸς ξένος ὑπὸ μακρᾶς παραγεγονὼς γῆς, ᾤκησεν ἐν τῇ Λαύρᾳ ἡμῶν ταύτῃ, καὶ σχολάζων τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ ταῖς ἀγρυπνίαις σὺν τοῖς πατράσι καθ᾽ ἑκάστην κυριακὴν ἐδίσταζεν εἰς αὐτούς, καὶ κατέκρινε βλέπων αὐτοὺς ἐν ταῖς προειρημέναις ἀγρυπνίαις ὑπὸ τοῦ νυσταγμοῦ νικωμένους καὶ ἐπὶ τὴν γῆν κατακύπτοντας, καὶ, παρὰ βραχὺ καταπίπτοντας λέγων· Ἐπειδὰν οὕτως ἀγρυπνοῦσιν οὗτοι, οὐκ ὤφειλον ἀγρυπνεῖν· οὐκ ἔστι γὰρ χρεία τῆς ἀγρυπνίας ταύτης· οὗτος διηγήσατο ἡμῖν λέγων· Ἱστάμην ποτὲ ἐν τῇ ἀγρυπνίᾳ τῆς ἁγίας κυριακῆς δισταγμὸν ἔχων εἰς αὐτήν· Ὡς οὖν οὕτως ἤμην, ὑπὸ τοῦ ὕπνου ἁρπαγεὶς, ὁρῶ πολιόν τινα μοναχὸν ἱεροπρεπῆ, καὶ λίαν εὐειδῆ θύραθεν εἰς τὴν ἐκκλησίαν εἰσιόντα, καὶ ἑνὶ ἑκάστῳ τῶν πατέρων παριστάμενον, κᾀυτὸν πραέσι λόγοις ἐξυπνίζοντα, ὃς παραστάς μοι τῷ δυσπίστῳ τρυχομένῳ βαρεῖ νυσταγμῷ, ἔφη· Ἀνάστα, ἄθλησον καὶ σὺ μετὰ τούτων τῶν ἀθλητῶν. Καὶ οὕτως εἰπόντος αὐτοῦ, ἐγὼ μὲν ἐξυπνίσθην· αὐτὸς δὲ γέγονε ἀφανής.

[164] Καὶ ταύτας μὲν ὁ ἅγιος γέρων Στέφανος τὰς πατρικὰς ἐξηγούμενος ὀπτασίας, τὴν ἡμετέραν ἐνουθέτει ἀχρειότητα. Ἑτέραν δὲ μαρτυρίαν παρ᾽ ἑτέρου τινὸς ἀξιοπίστου ἀκούσας περὶ τῆς αὐτῆς ἀγρυπνίας, οὐκ ἀπρεπὲς ἡγησάμην ἀκολούθως καὶ αὐτὴν ἀναγράψασθαι. Ἦν τις πρὸς ἡμᾶς μοναχὸς, μέγας ἡσυχαστὴς, ὀνόματι Ἰωσὴφ, τὸ γένος Ἐμεσινός. Ἐγένετο δὲ οὗτος ἐπίσκοπος θεάρεστος· ἔσχεν δὲ ἀδελφὸν ὀνόματι Θεόδουλον, περὶ τὴν μοναχικὴν πολιτείαν ἀμελῆ· οὐκ ἐκαρτέρει γὰρ τὸ παράπαν ἐν μοναστηρίῳ, ἀλλὰ χώραν ἐκ χώρας ἤμειβε, καὶ περιεπλανᾶτο· ἐπεσκέπτετο δὲ πολλάκις τὸν ἑαυτοῦ ἀδελφὸν, ἡνίκα δὲ διῆγεν ᾧδε, πρὶν ἢ ἐμπιστευθῆναι τὴν ἐπισκοπὴν, καί τινας ἡμέρας ὀλίγας πρὸς αὐτὸν πονήσας, σχολάζων τῇ ἐκκλησίᾳ, πάλιν ἐπανίει. Οὗτος οὖν ἐπισκεψάμενος ποτε τὸν ἴδιον ἀδελφὸν, τὸν ἀββᾶν Ἰωσὴφ, κατὰ τὸ σύνηθες ἐσχόλαζε τῇ ἐκκλησίᾳ, καὶ ἅμα τοῖς πατράσιν ἐξετέλει τὴν ἀγρυπνίαν. Ὡς οὖν ἵστατο, διανοούμενος καὶ λέγων πρὸς ἑαυτόν· Φεῦ, φεῦ τῆς ἐμῆς ματαιότητος! Ὅλον μου τὸν βίον ἀσώτως, καὶ ἀτάκτως βιῶ, οἱονεί τις ἀγύρτης, καὶ πλανήτης ἐκ τόπου τόπον ἀμείβων, καὶ μονῆς ἀνταλλάσσων μονὴν, καὶ ἀλόγως ζῶ, τὸν ἐμὸν ἀποκτηνώσας νοῦν, ἀπαραλλάκτῳ τῇ κτηνώδει ὡμοιώθην ζωῇ· ἀλλ᾽ ὅμως ἐσθ᾽ ὅτε καὶ τὰ κτήνη ἔχειν στάσιν, καὶ τοπικὴν σχέσιν· ἐγὼ οὐ μόνον τῆς θεοείδους ἀκτῖνος ἐμαυτὸν ξένον κατέστησα, ἀλλὰ καὶ τὰς ἀλόγους φύσεις ὑπερβὰς, οὐκ ἔχω βίου στάσιν, ἀχρειώσας τὸ μοναδικὸν σχῆμα. Καὶ ὤφειλον τέως τὸν βραχὺν καιρὸν, ὃν τῷ ἀδελφῷ μου παραμένω, νηφόντως τῆς ἐμαυτοῦ σωτηρίας ἐπιμελεῖσθαι, μάλιστα παραινούμενος, καὶ ταῖς ἀδελφικαῖς μου φωταγωγούμενος εἰσηγήσεσι καὶ νουθεσίαις· καρτερήσω κᾂν ἐν τῇ ἀγρυπνίᾳ ταύτῃ, καὶ μὴ ἀποστῶ τῆς ἐκκλησίας, ἕως ἂν ἀπολύσῃ.

[165] Καὶ οὕτως δρᾷν ὑπεσχημένος, φησὶ, πολλάκις ἐπολεμήθην τῆς ἐκκλησίας ἐξελθεῖν ἀναγκαίας ἄνευ σωματικῆς χρείας· ἀλλ᾽ οὐκ εἴξα τῷ δεινῳ πολεμήτορι, ἀλλὰ γενναίως ἀντέστη αὐτῷ ἐν τῇ θεοπρεπεῖ ἀγρυπνίᾳ ἐκείνῃ· ἐπιδραμούσης δὲ τῆς δυσμαχήτου ὥρας ἐκείνης τῶν ἐπακουστικῶν ὕμνων τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου καὶ τῶν ἐφεξῆς, ὑπὸ γλυκέος ἡρπάγην ὕπνου, καὶ βλέπω δύο τινὰς ἀσπροφοροῦντας, καὶ τοῦ ἱερατείου ἐκδραμόντας, ὧν ὁ μὲν εἶχε πρόχοον λευκὴν ὡσεὶ χιόνα, καὶ χειρόμακτρον ὑπὲρ τὸ γάλα λευκαῖνον· ὁ δὲ λεβήτιον ὑπέφερεν ἀργύρεον, ἐκλάμπρους ἀπαστράπτοντα μαρμαρυγὰς, ἀμφότεροι δὲ κατὰ τάξιν ὀρδίνως τοὺς εὑρεθέντας ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ πατέρας προετρέποντο νίψασθαι, εἶς μὲν ὑποκρατῶν τὸ λεβήτιον, ὁ δὲ ἄλλος ἐπιδιδοὺς ἀγλαώτατον χιοναῖον ὕδωρ, φωτὸς ἀποπέμπων αὐγάς· καὶ μετέπειτα τὸ χειρόμακτρον ἀπομάξασθαι· Τῶν δὲ πατέρων νιπτομένων, ἀπὸ μὲν τοῦ σπῖλος καὶ κηλὶς ὀλίγη λίαν ἀπεκλύζετο, ἀπὸ δὲ τοῦ σμικρῷ πλεῖον· τὸ δὲ χειρόμακτρον δι᾽ ὅλων ἧλθεν ἄῤῥυπον τὰς χεῖρας αὐτῶν ἀπομάξαν. Ὅτε, διερχόμενοι τῆς ἱερᾶς τῶν ἀγρυπνούντων πληθύος, ἔφθασαν ἕως ἐμοῦ, τοῦ τάλανος καὶ ῥυπαροῦ, στυγνῇ καὶ πάνυ μετρίᾳ τῇ φωνῇ ἐφθέγξαντο πρός με λέγοντες· Καὶ σὺ νίψαι καὶ καθαρίσθητι, προτρεπόμενοι· Ἐγὼ δὲ τὰς ἐμᾶς μιαρὰς ἐξαπλώσας παλάμας, τῷ καθαρῷ ἐκείνῳ ἀπενιψάμην ὕδατι. Ῥύπος δὲ πολὺς καὶ ἄμετρος, καὶ δυσωδία λίαν ἀφόρητος ἀπεπτύσθη ἀπ᾽ ἐμοῦ, ἣν οὐκ ἐξίσχυσα φέρειν ἀμογητί· ἐξεφαίνετο γάρ μοι ἅπας ὁ ναὸς ἐσκοτωμένος, καὶ δυσωδίας ἀνάμεστος Ἐπὶ τούτοις οὖν ἐξυπνισθεὶς, ἄγαν ἔκθαμβος ἐγενόμην καὶ ἔντρομος, δοξάζων τὸν Θεὸν, τὸν μόνον ἔχοντα ἐξουσίαν ἀφιέναι ἁμαρτίας. Ταῦτα μὲν οὖν οὗτος ὁ ἀββᾶς Θεόδουλος ἡμῖν διηγήσατο. Ἀλλ᾽ ἐπὶ τὸ προκείμενον ἐπανέλθωμεν, πρὸς τὸ πέρας τὸν σκοπὸν ἐλαὺνοντες.

Cum alio quodam tempore die sabbati circa tertiam aut quartam horam Seni deifero assiderent quidam e patribus, [Subito S. Spiritus illapsu ad discipulos instruendos impellitur:] & salutaribus ejus sermonibus darent operam, postquam tantisper attendissem ipse cum ceteris, surrexi necessarii aliquid in spelæo expediturus: versabamur enim tum temporis, durante scilicet Quadragesima, in speluncis Calamonicis. Ut igitur operi intentus eram, Senex spirantem in se ac loquentem Dei gratiam sentiens, inclamavit me dicens: Leonti miser, huc accede, & sede hic apud me. Ego vero: Optime, inquam, Pater; jam adero. At ille paullo post iterum clamitat: Huc propera, miser atque infelix Leonti; idemque dicit tertio: Leonti miser ac deflende, huc veni, cum jubeo, & inepta, quæ præ manibus habes, omitte modo: non enim semper occurrunt mihi, quæ jam possum dicere: nam non sum ego qui loquor. Continuo itaque omnibus, quibus distinebar, sepositis ad illum accedo, ac vultum ejus intueor compunctione & gaudio exundantem, non jam igni similem, ut eum sæpissime illapsa Dei gratia videram: nam multa mihi tum pietate, jucundissimaque relucere videbatur dulcedine: hinc decidua nive copiosiora, leniora stillanti rore, margaritis lucidiora, & fructu quantumlibet sapido dulciora ab ore ejus illo suavi tradita divinitus monita ac præcepta, quæ aditum ei ad intimos animorum aperirent recessus, promanabant. Ex quibus, quamquam perpurgatum non esset mihi mentis receptaculum, partem tamen compunctionis aliquam colligere mihi licuit, quæ me ad servandam serio disciplinam, & ad lugenda peccata mea, gratiasque Deo decantandas per dies bene multos urgebat.

[158] Item alias, cum in speluncis Castellicis per alteram Quadragesimam cum ipso versarer, [alias quoque divina patitur.] libuit mihi de spelunca mea ad illum media circiter nocte excurrere: sed ille, ut me in via propius accedere ad speluncam suam deprehendit, hunc repente, qua ratione haud equidem scio, ad me clamorem emittit: Noli ad me venire Leonti, noli venire; agere mihi tecum non vacat modo. Hæc ubi audieram, conjeci, ideo mihi ut ad se accederem, noluisse eum permittere (id quod numquam fecerat) quia vel apparitione frueretur aliqua, vel in contemplatione defixus esset; & glorificans Deum, iter ad speluncam meam relegi.

[159] Numquam divinus hic Senex, dum in commonendis discipulis suis erat affiduus, [Adhortatur suos ad studium solidarum virtutum,] de contentione dicendi quidquam remisit: etenim die quadam, cum ad eum venissem, doctrinæ sacræ fontes cœpit emittere, cum diceret: Attende tibi, fili; attende tibi; & salutis tuæ curam vide ne abjicias: non est enim, non est via sublimior, quam invigilare sibi, atque in habitu monastico, in tranquilla curarum pace, in humilitate non ficta, sinceraque pietate, caste Deo servire, germanam adversus omnes caritatem tueri, & viscera gerere misericordiæ: neque enim quod foris appareat, attendendum est modo; nam id sæpe fallit, spuriamque virtutem, quæ hominum æstimationem in hac vita & laudes aucupatur, ostentat; sed motus & affectus animi, sed exercitæ in occulto virtutes, sed bonitatis divinæ beneplacitum: nam hæc si observaverit monachus, tum quidem haud dubium est, quin complenda in illo sit beati Symeonis felicitas.

[160] [ad orationis attentionem fervoremque;] Illis itaque rebus ad Deum propius, fili, stude accedere; noli solis verbis inter orandum congerendis insistere: neque dum cantas, multitudinem attende psalmorum, sed cogitationum mentisque continentiam; quia non eorum, quæ canuntur, numerum; sed ejus, qui canit, conscientiam Judex considerat. Quando illi igitur ad precandum astiteris, ne te existimes in terra versari; sed cum animo corpus attolle, & volatu aërem, æthera, cælos, Angelos, Archangelos, Thronos & Dominationes, Principatus ac Potestates, tremendasque illas Virtutes transcende; & coram solio gloriæ ejus, cum timore ac tremore, quantum capere mens tua poterit, sanctis illum hymnis adora: nisi enim sic feceris, propitium illum non reddes, sed ad iram potius provocabis, audiesque lugubre hoc Prophetæ lamentum: Maledictus qui facit opus Dei negligenter a, simul cum Euangelio dicente: Væ vobis, Pharisæi, hypocritæ.

[161] [ad passionum mortificationem continuam, mentemque sanctis cogitationibus occupandam.] Fac igitur mente, fili, sis vigili ac sobria: virtutem sectare, & cupiditatibus noli succumbere: quamquam enim tales natura non simus, neque talem umquam gratiam acceperimus, ut defæcato semper animo simus, cum segnities nobis & incuria dominetur; ne tamen immoremur illi, dilecte, ne immoremur; sed præteritas negligentias, apud optimum Deum deprecemur, & vitam ordiamur ex virtute ducere; pravis diaboli, quibus videlicet ut ministris utitur, suggestionibus resistamus, illisque nos præbeamus iratos: nam in eum finem irascendi nobis facultas est indita. Ceterum ea recte utendum est: Irascimini, inquit interpres Dei David, & nolite peccare. Iracunde itaque refragemur, neque cedamus hostibus nostris spiritualibus, qui sunt exurgentes in mente nostra cogitationes malæ: nam inimici hominis, ut ait Dominus, domestici ejus; quas, si voluerimus, radicitus extirpabimus, contraria evellentes contrariis. Etenim ut mola, quidquid ingeritur, seu frumentum illud fuerit, sive hordeum, sive erva, vel siquid deterius aliud aut melius, terit; sic mens nostra mola quædam est spiritualis, agiturque perpetuo: nam si fruges ei, id est, cogitationes bonas propere injeceris, farinam puram conficies; sin autem fruges malas, corruptum colliges cibum. Vince itaque in bono malum, ut, cum te Deus adversus proprias cogitationes depugnantem conspiciet, gratiam suam tibi ac dona submittat, renovetque te, & emundet totum, dominumque constituat cogitationum tuarum: nam aliter atque aliter ad te veniet, pro diversa ratione desiderii, laboris, & industriæ tuæ. Certa igitur, & rerum tuarum satage, ut ratio illa sit in te quam perfectissima.

[162] Horis autem ad psalmodiam, & vigilias b, maxime apud patres, instante sacro die Dominico, assignatis nequaquam negligito adesse statim, templo, nisi necessaria de causa, non exiens: ibi etenim totius hebdomadæ bravium acquirit monachus & coronam generosis suis conatibus respondentem. [ad Dominicæ diei psalmodiam recte peragendam; sub qua visi Angeli circuire,] Nam Patrum antiquorum non nulli, sanctitate & auctoritate venerabiles, testatum id esse voluerunt, dicentes eum, qui sanctæ Dominicæ pervigiliis patienter assistat, magnis progressionibus, ascensibusque sublimibus ad virtutem evadere. Sed mirabile ac præclarum est testimonium illud, quod eorum unus tradit his verbis: Accidit mihi, cum in constanti sacræ Dominicæ frequentatione perseverarem cum patribus, ut aliquando ante hymnos c, qui ad conciliandam sancto Euangelio attentionem cantantur in horis d, in ecstasim raperer; duosque spectarem angelos albis indutos vestibus, de sacrario exeuntes, qui stantes in templo patres circumibant, unumquemque per ordinem benigne salutantes, & in eos distribuentes eulogias e, qui absoluto per templum circuitu, ad sacrarium denuo sunt reversi, unde egressi disparuerunt. Alius vero ex assidentibus, confirmata hac apparitione, similem nobis in hunc modum narravit: Et ego iisdem temporibus, ut novit sanctus hic Pater, abreptus in ecstasim viros canos vidi sancta quadam gravitate spectabiles de sacrario prodire, qui coronas habentes in sinu, ex ordine singulorum, quotquot in templo tunc aderant, patrum sacra capita coronabant; & ita per totam progressi ecclesiam, ad sacrarium redierunt, atque evanuerunt.

[163] Peregrinus item alius quidam monachus, qui ex regione longinqua huc venerat, [& venerabilis Senex excitare somnolentos.] habitavit in hac Laura nostra, ac templo & vigiliis qualibet Dominica vacans cum patribus, sinistre de illis sentire, imo damnare eos cœperat, cum in prædictis vigiliis victos eos somno, ac terram versus nutantes, tantumque non prolabentes videret, ita secum arguens: Quando isti sic vigilant; quid opus erat eos agere vigilias? Inutilia enim sunt istiusmodi pervigilia. Hic narravit nobis ac dixit: Stabam aliquando in sanctæ Dominicæ pervigilio, non satis recte de eo cogitans; & sic igitur animo comparatus eram, cum somno correptus, monachum quemdam conspexi Senem, venerabilem, & vultu valde liberali extrinsecus templum ingredi, & unicuique patrum assistere, ac lenibus eos verbis expergefacere; qui, ubi apud me alto sopore oppressum stetit: Surge, inquit; & cum athletis hisce decerta; quod cum dixisset, evigilavi quidem ego; sed ille apparere desiit.

[164] Atque has quidem recensens patrum visiones sanctus senex Stephanus inutiles nos instruebat, [Monachus vitæ remissioris sub eadem compungitur,] verum cum & aliud ex alio quodam homine fide digno de iisdem vigiliis audiverim testimonium, non abs re fore duxi, si hic illud subjungerem. Fuit apud nos monachus quidam, solitudinis cultor eximius, nomine Joseph, natione Emesenus f. Fuit autem hic Deo gratus episcopus; fratrem vero habuit, Theodulum nomine, cui disciplina monastica parum cordi erat: neque enim in monasterio ullo continere omnino se poterat; sed stationem statione permutans vagus errabat; fratrem autem suum invisebat non raro, cum ante concreditum sibi episcopatum hic degeret; & per pauculos dies apud eum laborans ac frequentans ecclesiam, denuo redibat. Hic ergo invisens aliquando fratrem suum, patrem Josephum, ad templum pro more conferebat sese, & vigiliis intererat una cum patribus: cum istic staret, meditabundus ita secum arguit; Heu, heu vanitatem meam! Vitam omnem pro libidine atque inordinate traduco; de loco in locum, de monasterio in monasterium, instar circumforanei cujusdam aut vagabundi, transcurrens; nec ratione ducor, sed brutescente ingenio, inemendabilem pecudum vitam refero: imo pecudes certum non numquam agendi modum, & affixum locis quibusdam servant affectum; ego vero non modo a divinæ lucis radio in diversa procul abii, sed carentes etiam ratione prætergressus naturas, nihil habeo in vita stabile, monasticam ita, quam præfero, formam dehonestans. Et debui certe antehac vel tantisper, dum apud fratrem meum subsisto, sedulam inire salutis meæ rationem, hortantibus maxime facemque præferentibus fraternis & exemplis & monitis. Enimvero in hac pervigilatione certum est mihi modo perseverare, nec pedem, donec ei finis impositus fuerit, ab ecclesia dimovere.

[165] [& fortiter perseverans videt Angelo abluendis manibus aquam ministrare.] Postquam vero sic agere statuissem, inquit, inductus persæpe fui, ut templo, nulla id exigente corporis necessitate, egrederer; non cessi tamen molesto adversario, sed ei in sacro illo pervigilio, ingenti animo restiti: elapsa autem hora illa, quam perdurare tam difficile est, cum hymni canuntur sancto Euangelio prævii, & quæ sequuntur g, dulci somno corripior; ac video duos quosdam, alba deferentes vestimenta, excurrere de sacrario; quorum alter aqualem nivis instar album, ac mantile gestabat lacte candidius; alter vero argenteam ferebat pelvim, fulgidos emittentem radios; uterque autem patres, qui in ecclesia tum erant, successive juxta ordinem h procedens hortabatur ad lavandum, unus quidem sustentans pelvim, alius vero limpidissimam, niveam, ac relucentem aquam, ac deinde mantile, quo se abstergerent, porrigens. Dum lavant patres, hic perexiguum quod erat inquinamenti ac sordium eluebat, ille aliquanto amplius: mantile autem, ut manus illo suas terserant, mundum fiebat totum. Quando sacram vigilantium multitudinem jam adierant, ad me usque miserum ac sordidum venientes, subtristi ac demissa voce alloquuntur, hortanturque dicentes: Lava etiam tu, ac te expurga. Tum ego impuras extendens manus in aquam illam mundam immisi; ac sordes plurimas atque immodicas, & fœtorem tam gravem expui, ut ferre ipse vix possem: videbatur enim mihi totum templum graveolenti exhalatione plenum obscurari. Subinde expergiscens ingenti metu ac pavore concutiebar, Dei gloriam prædicans, cujus unius est peccata dimittere. Atque hæc quidem retulit nobis pater ille Theodulus. Sed ad rem redeamus, & institutum prosequamur ad finem.

ANNOTATA D. P.

a Vulgata fraudulenter vertit: LXX vero sic.

b In Seguieriano Ms. codice hæc antiqua nota apponebatur in margine: περὶ τῶν θεοτύπων τῶν ἀγρυπνιῶν τῶν τελουμένων ἀπὸ ὀψὲ σαββάτου ἕως πρώτην ὥραν Κυριακῆς εἴς τε τὴν ἁγ. ἀνάστασιν, καὶ εἰς τῆς ἁγ. Βεθλεὴμ, καὶ εἰς τῇ Λαύρᾳ τοῦ ἁγ. Σάβα, καὶ τοῦ ἁγίου Χαρίτωνος, καὶ εἰς τὴν ἁγ. Γεωργίου εἰς Λύδδας. Quæ (insuper habita scriptoris in commutandis inepte casibus oscitantia) ita latine sonant: De divino ordine Vigiliarum, quæ celebrantur a vespera sabbati usque in primam horam diei Dominicæ tam in sancta Resurrectione, sanctaque Bethleem, quam in Lauris S. Sabæ, & Charitonis, & in S. Georgii æde Lyddæ.

c Græce πρὸ τῶν ᾠδῶν ἐν ταῖς ὥραις τῶν ἐπακουστῶν τοῦ ἁγίου Εὐαγγελίου. De his intelligendus Symeon Metropolita Thessalonicensis in expositione Missæ insertus Euchologio Goariano a pag. 212: Πρὸ τοῦ Εὐαγγελίου δὲ τὸ Ἀλλελούἳα ὕμνος· ὃ δὴ αἶνον Θεοῦ καὶ ἐπιδημίαν δηλοῖ θείας χάριτος, ἥ τίς ἐστιν ἡ τοῦ Εὐαγγελίου ἀνάγνωσις. Ante Euangelium autem Alleluja hymnus decantatur; quod laudem Dei, divinæque gratiæ adventum, quæ Euangelii lectio est, nobis insinuat. Hic autem hymnus Alleluja dictus, quod hæc ei vox præmittatur, ut tempore Paschali in Ecclesia Latina loco Gradualis: imo non videtur diversus a canticis Graduum, quæ Philotheo in sacri mysterii Ordine ἀνάβαθμοι vocantur, id est, ascensus: cantanturque ante Euangelium, itidem ut Graduale cum sua sequentia apud Latinos, inserto identidem Alleluja distinctum. De iisdem hymnis iterum agitur num. 165; dicunturque ὑπακουστικοὶ ὕμνοι, & fortassis hic quoque pro ἐπακουστῶν, ἐπακουστικῶν legendum fuerat.

d Id est inter Horas Officii diurni, post decantatam Primam fortasse & Tertiam; ut expresse docet Joannes Claudiæ Metropolita apud Allatium, ubi de Missa Præsanctificatorum: His nos præceptis muniti, sabbato & Dominica sacrum facimus tertia diei hora, cum in divinos Apostolos Spiritus sanctus descendit: proptereaque illis diebus offerentes munera sanctificamus, ex quibus postea per universam hebdomadem abunde nobis est: & sexta hora cum absolverimus omnes Dei laudes in fine Lychnici, recitatis a Magno Basilio præscriptis precibus, elevamus sancta, dicentes: Attento animo simus. Præsanctificata sancta sanctis: & hoc modo finem accipit ordo sacrorum ministeriorum. Joanni consonat Nicetas Pectoratus citatus ibidem: uterque, quia Ecclesiam Latinam redarguit; quasi jejuniorum rigorem solvat Sacrificii perfecti oblatione quotidiana, merito explodendus: quos ibi ex ipsis Ecclesiæ suæ ritibus auctoribusque videre licet refutatos.

e Panis aut cujuscumque alterius cibi benedicti particulas: sed panis in templo ordinarius usus, peracto sacrificio soliti inter præsentes distribui: de quo iisque eulogiis, quas a se benedictas monachi consueverant visitantibus se tribuere, panis, olei, salis &c. frequens in Sanctorum Actis hactenus editis memoria reperitur.

f Ἔμισσα Ptolomæo, Plinio Emesa, Turcis hodie Ems dicitur, Syriæ urbs, non Phœniciæ; nisi latius accipiendo Phœniciæ nomen, sic ut Syriam, cujus ipsa pars nobilior notiorque, quia maritima, complectatur: atque ita accipienda est in memoria S. Sylvani episcopi & martyris ad diem 6 Februarii ex Eusebio, quem sequitur Galesinius, Baronius, aliique, Emesæ Phœniciæ urbe. De hac etiam urbe meminimus novissime tomo 1 Julii in Annotatis ad Vitam S. Symeonis Sali cap. 1, lit. g.

g Vide dicta superius lit. c.

h Ὀρδίνως barbare, id est juxta ordinem.

CAPUT XIV.
Officia in proximum; summa exhortationum ejus; & commiseratio maxima etiam erga bruta animantia, atque adeo insecta vilissima.

Ὁ ἅγιος Στέφανος, οὗ ἕνεκεν ἡμῖν ὁ λόγος, ἡμᾶς οὐ μόνον τοὺς μαθητὰς ἐνουθέτει, ἀλλὰ καὶ τοὺς προσερχομένους αὐτῷ ἔκτε τῆς μεγίστης ἡμῶν Λαύρας, καὶ πάντοθεν τῆς γῆς μοναχῶντε, καὶ λαἳκῶν προσερχομένων· ἐδίδασκε γὰρ ἐκ τῆς θεοσδότου αὐτοῦ σοφίας, καὶ γνώσεως χρήσεις προσφέρων γραφικάστε, καὶ διδασκαλικάς· ἐπὶ μνήμης γὰρ ἐφύλαττεν τὰ πλεῖστα ἐκ τῆς γραφῆς εἰ καί τις ἄλλος. Ἐθεράπευε γὰρ πάντας, καὶ ἰάσατο οὐ μόνον ἀπὸ ψυχικῶν παθῶν, ἀλλὰ καὶ σαρκικῶν· χάριν γὰρ ἔσχεν ἡ σεβασμία αὐτοῦ θέα, καὶ κατάνυξιν πολλὴν, καὶ πραὺς ἦν ὁ λόγος αὐτοῦ τοὺς ἐναντίους εὐφυῶς ἀποδιώκων λογισμούς. Ἐμοῦ ποτε συγκαθεζομένου τινὶ τῶν πατέρων παρ᾽ αὐτῷ, τὸ χαριτόπνευστον αὐτοῦ καὶ σοφόβλυστον ἀνοίξας στόμα, τὸ λαλήσαν δικαιοσύνην, καὶ τὰ λόγια τοῦ Θεοῦ μελετήσαν, ἤρξατο κρουνηδὸν προσφέρειν ἱερὰς πανσόφους διδαχάς. Ἐμοῦ δὲ πολλῷ κινηθέντος πόθῳ, καὶ λαβόντος σχάρτην, καὶ κάλαμον, ἰδιαζόντως τοὺς σοφοὺς αὐτοῦ ἐντάξαι λόγους, ἐτράπη εἰς ἑτέρας χρήσεις προβαλλόμενος Πατέρων ἁγίων, καὶ λέγων οὕτως·.

[167] Ὁ πενθῶν ἑαυτὸν, ἀκηδίαν οὐκ οἶδεν· ἐν καιρῷ γὰρ ἀκηδίας οἱ βιασταὶ στεφανωθήσονται· οὐδὲν γὰρ οὕτως στεφάνους προξένει, ὡς ἀκηδία μοναχῷ ἑαυτὸν βιαζομένῳ. Ὁ μεριμνήσας ἔξοδον ψυχῆς τῆς ἑαυτοῦ, μυσάττεται κόσμον, καὶ ὡς σκύβαλα ἡγεῖται αὐτόν. Μακάριος μοναχὸς, ὡς πάσης ἀτιμίας καὶ ἐξουδενώσεως ἑαυτὸν ἄξιον λογίζεται. Μακάριοι οἳ πεινῶντες θλίψεις, καὶ διψῶντες ἀτιμίας, ὅτι κορεσθήσονται τρυφῆς ἀκορέστου. Ἀνὴρ σιωπητικὸς φιλοσοφίας υἱός· ὁ δὲ γλωσσώδης οὐ κατευθυνθήσεται ἐπὶ τῆς γῆς. Ὁ ἐπιγνοὺς παραπτώματα, ἐκράτησε γλώσσης· ὁ δὲ πολύλογος οὐκ ἐκφεύξεται ἁμαρτίας. Ἀκούσατέ μου, ἀκούσατε, πάντες οἱ κακοὶ, οἱ τὰ ἀλλότρια λογοθετοῦντες πλημμελήματα· Εἰ ἀληθὲς, ὡς καὶ ἀληθὲς, ὅτι ἐν ᾧ μέτρῳ μετρεῖτε, ἀντιμετρηθήσεται ὑμῖν· ὡς γὰρ ἐλεοῦμεν, ἐλεηθησόμεθα, καὶ ἐν ᾧ κρίματι κρίνετε, κριθήσεσθε· πάντως ἐν οἷς ἂν μεμψώμεθα τὸν πλησίον, ἐν αὐτοῖς περιπεσούμεθα, καὶ ἄλλως οὐκ ἕστιν, εἴτε σωματικοῖς, εἴτε ψυχικοῖς· αὐτὸ γὰρ τὸ πάθος πάσχουσιν, ἐν ᾧ τὸν πλησίον καταψέγουσι.

[168] Κόρος βρωμάτων πορνείας μητὴρ, ἐγκράτεια δὲ κοιλίας, ἀγνείας μητήρ. Ὁ μετὰ γαστριμαργίας καὶ κόρου τὸν τῆς πορνείας δαίμονα νικῆσαι φιλονεικῶν, ὅμοιός ἐστι τῷ μετὰ ἐλαίῳ σβεννύοντι ἐμπυρισμόν. Φεύγει ἰχθὺς ἄγκιστρον, καὶ φιλήδονος ψυχὴ ἀποστρέφεται ἡσυχίαν· Μὴ παρόντος φωτὸς, τὰ πάντα σκοτώδη, καὶ μὴ παρούσης ταπεινοφροσύνης τῷ μοναχῷ, τούτου ἡ ἄσκησις ματαιότης γίνεται. Ὁ τὰ ἔσω τεταπεινωκὼς, ὑπὸ χειλέων οὐ κλέπτεται· ὃ γὰρ οὐκ ἔχει ὁ θησαυρὸς, οὐ προφέρει ἡ θύρα. Ἐφ᾽ ὅσον ἡ ὀζωδία τῆς ἀκολασίας ἐστὶ φιλικῶς ἐμφωλεύουσα ἐν καρδίᾳ μοναχοῦ, ὀσμὴ μύρου ἀγνείας οὐκ εὐωδιάζεται. Τί ἐστὶ γαστριμαργία; Πορνείας μητὴρ, ὕλη διανοίας, ῥύπος σώματος. Τί ἐγκράτεια; Γαστρὸς χαλινὸς, ψυχῆς ἀνάψυξις, ἁγιασμοῦ πολίτευμα. Τί πορνεία; Λαιμαργίας κύημα, ἀναίσθητος λογισμὸς, ἀπογνώσεως ὁδηγὸς, καὶ καταγνώσεως χειραγωγός. Τί ἐστὶ σωφροσύνη; Ἀνδρείας στήλη, αἰσχρῶν λογισμῶν περιτομὴ, ἔργων ἔνεργος, καὶ ἐγκρατείας σύνεργος, καὶ ἀκόρεστος προσευχή. Τί φιλαργυρία; Εἰδώλων φιλία, ἀκόρεστος μανία, πολυμέριμνος κακία.

[169] Τί ἀκτημοσύνη; Φιλαργυρίας ἐκρίζωμα, ἀνεπίφθονος θησαυρὸς, ὀξύδρομος ἀγωνιστὴς, ἀμέριμνος βίος. Τί ἐστὶ λύπη; Ἀκηδίας σύμφυτος, αἰσχρῶν λογισμῶν κρατὴρ, σκώληξ σαρκός. Τί χαρά; Λύπης ὀλεθρία, ἱλαρότητος εὐφρασία, ψαλμῳδίας ἀγαλλίωμα. Τί ἐστὶν ὁργή; Νόσος γλώττης, πυρετὸς βράσσων, ὕβρεων δοχεῖον, μητὴρ θηρίων ἰοβόλων. Τί πάλιν ἀκηδία; Ἀτονία νοὸς, ψαλμῳδίας μίσος, τόπων ἐκ τόπου μετάβασις. Τί ὑπομονή; Ἀκηδίας διακοπὴ, θανάτου μέριμνα, σταυροῦ μελέτημα, καθηλωμένος πόθος, τυπτόμενος χρυσός. Τί κενοδοξία; Συντυχίας φαντασία, ἐπαίνων δουλεία, πολυσχημάτιστος βασκανία. Τί μακροθυμία; Φρονήσεως ὅπλον, σαγήνη ἀχείμαστος, λιμὴν σωτηρίας, ἐλπιζομένων ἔσοπτρον, κακοχουμένων βραβεῖον. Τί πάλιν ἡ περιφανεία; Πολύμορφος φαντασία, ἅλυσις τῶν κακῶν, τὸ τριφάρμακον κέρας τῶν παθῶν, καταλαλιᾶς ῥίζα. Τί ἐστὶ πλεονεξία; Ἄγγος φιλονεικίας, ἀληθείας ἐναντία, ἀγάπης ἐχθρὰ, πολυπραγμοσύνης ἀπληστία, αλαζονεία ψυχῆς.

[170] Ἀγαθὸς ὀ πλοῦτος τῶν ἀρετῶν, ἁδελφοὶ, σφαλερὰ δὲ ἡ ἁμαρτία, καὶ ἄλλως οὐκ ἔστιν. Ἀειθαλὴς ὁ βίος τῶς ἀσωμάτων. Πκαῢς καὶ ἀνεξίκακος μοναχὸς ἐπιτεύξεται τῶν ἀκηράτων· Ἀὴρ μὲν σώματα τρέφει, συνετοὺς δὲ ἡ ἀρετή. Ἀρχὴ πράξεως ἀγαθῆς, τὸ γνῶναι τὸν Κύριον. Αὔλιζε ἐν τῇ γνώσει, καὶ πλησιάσεις Θεῷ. Ἀρετὴ ἔμφρονος συνίσταται, ἄφρονος δὲ καταλύεται. Βέβαιον οὐδὲν ἐν βίῳ, εἰ μὴ τὸ τῆς ψυχῆς κέρδος. Κέρδος μὲν ψυχῆς εὐσέβεια εἰς Θεόν. Βῆμα δικαστῶν ἐτάζει τοὺς ἄφρονας, συνετοὺς δὲ καὶ ἀπόντας δοξάζει. Βίος ἀνθρώπου ἐν τελευτῇ αὐτοῦ δείκνυται, πρὸ μὲν τελευτῆς οὐδὲν σταθερὸν ἐν βίῳ. Βουλεύου εἰρηνικὰ, καὶ σβέσεις τὰ πολεμικά. Γέλως ἀνθρώπῳ ἐκ μεταφορᾶς πένθεος; ἐν γέλωτι δὲ ἀσυνέτων μέμικται παρανομία. Γενοῦ φίλος διαπαντὸς, καὶ φεύξῃ κατηγορίαν. Γενοῦ δὲ ἀκριβὴς ἐν γλώσσῃ σου, καὶ οὐ δῷς τὸν βίον σου εἰς ὑστεροβουλίαν. Γένος ἐλευθέρων ἠσυχίαν ἀσπάζεται· βάλλει γὰρ πράγμασιν ἀνὴρ ἀπειράγαθος. Δίκας φεῦγε, κᾂν τὸ δίκαιον ἕξῃς· οὐ γὰρ τόσον τὸ κέρδος, ὅσον ἡ ζημία. Δόξα φιλοσοφούντων, ἡ τῶν καθυβριζόντων πέφυκεν ἀπαιδευσία. Οἱ μαθητευόμενοι τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν, παντοτε χρήσουσιν ὀλίγων τῶν προωδευκότων, ἕως ἂν ῥιζωθῶσιν εἰς τὸν φόβον τοῦ Θεοῦ.

[171] Ταῦτα δὲ καὶ πλείονα τούτων προσέφερε ὁ ἅγιος Στέφανος, ὑποδεινύων βίους πατέρων ἀξιομιμήτους, ἐγκελευόμενος ἡμῖν, καὶ λέγων· Ζηλωταὶ ἀεὶ γίνεσθε, ἀγαπητὰ τέκνα, τῶν ἐναρέτων ἀνδρῶν· ἄνδρας γὰρ οὐρανόφρονας ἐθεασάμην, μεθ᾽ ὡν ὑμῖν ἅμα σχοίην μερίδα καὶ κλῆρον ἐν τῇ τῶν οὐρανῶν βασιλείᾳ· Μέμνημαι γὰρ τῆς ἐνθέου ἐκείνων πολιτείας, καὶ σεμνότητος, ἤθουστε πρᾳέος, καὶ ἀκτήμονος καὶ ταπεινόφρονος· καὶ οὕτω σώφρονί τινι μανίᾳ πρὸς ἔρωτα τῆς μιμήσεως τοῦ βίου αὐτῶν ἐλαυνόμενος φέρομαι, καὶ σὺν ἐμοὶ σπεύδω τοὺς ἐμοὺς πρὸς αὐτὸν ἐφελκύσασθαι. Μεγάλοι γὰρ ἦσαν ἐρημίται, καὶ ἀσκηταὶ, καὶ ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ. Καὶ ἐν τοῖς μοναστηρίοις ἄλλους εἶδον τούτων οὐκ ἐλάττονας τὴν πολιτείαν· τοὺς πλείονας δὲ ἐν τῇ Μεγίστῃ ἡμῶν Λαύρᾳ, ἐν οἱς δύο τινες ἦσαν θαυμαστοὶ καὶ ἔνδοξοι, ὧν ὁ μὲν ἐκ μόνης τῆς θέας ὄμματι διορατικῷ τὸν βίον τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν πολιτείαν ἐπίστατο· πολλάκις γὰρ ὑπὸ τοῦ πατέρων τῆς Λαύρας ἀσπαζόμενος, ὡς αἰδεσιμότητι κεκοσμημένος, οὓς μὲν τοῖς νοεροῖς ὀφθαλμοῖς ἐθεώρει τῆς ἑαυτῶν σωτηρίας ἀμελοῦντας καὶ κακῶς διάγοντας, αὐστηρῶς καὶ ἰταμῶς ἀπεστρέφετο, καὶ εὐχὴν ἀπαιτούμενος, ἔλεγε πρὸς αὐτούς· Αἱ πράξεις ὑμῶν εὔχωνται ὐπὲρ ὑμῶν· ἐναντιουμένων γὰρ τῶν ἔργων ὑμῶν, αἰ εὐχαί μου οὐδὲν ὠφελήσουσιν ὑμᾶς· ἐπιμελεῖσθε λοιπὸν ἑαυτῶν· οὓς δ᾽ αὖ κατὰ Θεὸν βιοτεύοντας ἐν σώφρονι βίῳ καὶ θεαρέσταις διαγωγαῖς ἐθεώρει, τούτους εὐμενῶς ἀντασπαζόμενος ἐπεθάρσυνε, λέγων· Καλῶς, καλῶς ἵστασθε· λοιπὸν σκοπεῖτε, μὴ πέσητε· ὑπομείνατε ἕως τέλους, ἵνα σωθῆτε· ὁ γὰρ ὑπομείνας εἰς τέλος, οὖτος σωθήσεται. Ὁ δὲ Θεὸς τῶν ἁπάντων στήριξαι ὑμᾶς, καὶ δοίη ὑμῖν χάριν, καὶ ὑπομονὴν εἰς πᾶν ἔργον ἀγαθόν.

[171] Ὁ δὲ ἄλλος γέρων ἦν ὑψηλὸς καὶ θαυμάσιος· οὗτος γὰρ προγνοὺς τὴν ἐνθένδε μετάστασιν αὐτοῦ, πρὸ πριῶν ἡμερῶν τῆς ἑαὐτοῦ τελευτῆς, καταβὰς ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, καὶ εἰς πάντα τὰ ἐν τῇ Λαύρᾳ ἡμῶν κελλία εἰσεληλυθὼς, τοὺς πατέρας ἠσπάσατο, λέγων ἑκάστῳ· Βούλομαι ἐπὶ τὴν νεκρὰν θάλασσαν ἀπελθεῖν, καὶ μετὰ τριῶν ἡμερῶν διάστημα θεωρεῖτέ με. Οἱ δὲ νομίσαντες αὐτὸν ἀληθεύοντα περὶ αἰσθητῆς λέγειν θελάσσης, ἐξενίζετο δ᾽ ὅμως ἐπί τῷ ἀσυνήθει αὐτοῦ ἀσπασμῷ καὶ ἐπισκέψει ἐνὸς ἑκάστου κελλίου. Ὅλους οὖν τοὺς πατέρας ἀσπασάμενος, ἐπὶ τὸ κελλίον αὐτοῦ ἀνέκαμψε, καὶ ἔφη τῷ μαθητῇ αὐτοῦ. Βούλομαι, τέκνον, ἕνεκέν τινος ἀναγκαίας χρείας ἐπὶ τρεῖς ἡμέρας ἰδιάσαι ἄποθεν ἀνθρώπου παντὸς, μηδενὶ συνομιλῶν, μή τέ σοι, μή τέ τινι ἄλλῳ· ἀλλ᾽ ὁπότ᾽ ἂν ἡ τρίτη ἡμέρα ἐπέλθῃ, εἴσιθι εἰς τὸν ἐνδότερον δόμον τοῦ κελλίου· ἐκεῖ γὰρ ἐγκλείω ἐμαυτόν. Ὁ δὲ μαθητὴς ἔφη· Ὡς κελεύεις, πάτερ. Ὅπερ δὲ ἐποίει, ἑαυτὸν ἐγκλείσας μέχρι τῆς τρίτης ἡμέρας, μόνος ἐπίσταται ὁ τῶν κρυφίων ἐταστὴς Θεός. Ἐλθούσης οὖν τῆς προθεσμίας, εἰσέβη πρὸς αὐτὸν ὁ μαθητὴς, καὶ εὗρεν αὐτὸν κατὰ ἀνατολὰς ἡπλωμένον, καὶ τὸ πνεῦμα αὐτοῦ τῷ Κυρίῳ παραδεδωκότα· καὶ παραυτὰ τοῖς πατράσιν ἐγνώρισεν τὸ ξένον μυστήριον. Οἱ δὲ καταπλαγέντες ἐπὶ τῷ ἀκούσματι, κατὰ τὴν ἐπικρατήσασαν συνήθειαν συνηθροίθησαν, καὶ τὸν ἅγιον γερόντα κηδεύσαντες ἐν ὁσίων θήκαις κατέθηκαν, δόξαν καὶ εὐχαριστίαν τῷ Θεῷ ἀναπέμποντες, τῷ ζωῆς καὶ θανάτου δεσπόζοντι.

[173] Οὐ τοῖς δυσὶ δὲ μόνοις τούτοις συνέτυχον, ἀλλὰ καὶ διαφόροις ἔντε τῇ ἡμετέρᾳ Λαύρᾳ, καὶ ἐν τοῖς ἐρήμοις καὶ μοναῖς, οὓς ὁ οὐρανὸς ἐδέξατο, καὶ τοῖς Ἀβραμίοις κόλποις ἐνανέπαυσεν ἐν χώρᾳ ζώντων, καὶ ἐν παραδείσω τρυφῆς, ἔνθα καταλάμπει τὸ ἀνέσπερον φῶς διαπαντὸς, ἔνθα καὶ ὑμεῖς σπεύσατε κατοικῆσαι, μιμησάμενοι τοὺς καλοὺς ἀγῶνας τῶν θεαρέστως βεβιωκότων ἀνδρῶν, καὶ τῶν νῦν βιοῦντων· πέπεισμαι γὰρ, ὅτι καί εἰσί τινες σήμερον ὁσίως καὶ εἰλικρινῶς πολιτευόμενοι· οὐ γὰρ διέλειπεν ὁ Θεὸς ἔχων γνησίους δούλους κατὰ γενεὰν καὶ γενεὰν, εἰ καὶ πάνυ ἐν τούτοις τοῖς ἐνεστῶσι καιροῖς ἠλαττώθη ἡ μοναχικὴ πολιτεία μετα δέκα ἔτη ἀπὸ τοῦ μεγάλου σεισμοῦ, καὶ ἔτι κατὰ βραχὺ καὶ βραχὺ ὀλιγωτήσεται, διὰ τὸ πληθυνθῆναι τὴν ῥαθυμίαν, καὶ ἀμέλειαν. Ἀλλὰ ἀγωνίσασθε τοῖς ὀλίγοις συναριθμηθῆναι· ἐπειδὴ τὸ τίμιον πανταχοῦ ὀλιγώτερον πέφυκε· μολύβδου γὰρ πολυταλάντου κρείσσων ὀλίγος χρυσὸς, καὶ γνόφου βαθυτάτου σμικροτάτη φωτὸς ἀκτὶς, καὶ δυσωδείας πολλῆς, εὐωδίας βραχεῖα πνοή.

[174] Ἁεὶ δὲ νουθετῶν καὶ διδάσκων ὁ Γέρων σφραγίδα ἱερῶν αὐτοῦ λόγων ἐποιεῖτο τὴν περὶ συμτάθειαν ἐντολήν· συμπαθὴς γὰρ ἦν, ὡς οὐδεὶς ἄλλος τῶν βρωτῶν φημι· καὶ τὴν συμπάθειαν αὐτοῦ εἴδειεν ἂν οἱ πείραν εἰληφότες αὐτῆς οὐ μόνον ἀπὸ ἀνθρώπων, ἀλλὰ καὶ πετηνῶν καὶ τετραπόδων· ἰδίαις γὰρ χερσὶ παρέβαλε τὴν τροφὴν τοῖς ψάροις, καὶ τοῖς κόραξι, καὶ ταῖς περιστεραῖς, καὶ ταῖς δορκάσιν. Ἐν αὐτοῖς πολλάκις τοῖς κόλποις αὐτοῦ ἤρχοντο γὰρ οἱ ψάροι καὶ ἐπὶ τοὺς ὤμους αὐτοῦ, καὶ ἐπὶ τὴν κεφαλὴν, καὶ τὰ γόνατα αὐτοῦ. Ἐφιλονείκουν δὲ καὶ ἐπολέμουν ἀλλήλους, παρατιθέντος αὐτοῦ τὴν ἐδωδὴν, ἧς ἐμφορηθέντες, καὶ ὕδατος κορεσθέντες, πάλιν ἀγαλλόμενοι ἐπέτωντο ἡρέμα, τοῦ Γέροντος, ὡσεὶ μαθηταῖς, κελεύοντος.

[175] Τοῖς μύρμηξι δὲ καὶ τοῖς μικροῖς ζωυφίοις σεμίδαλιν, καὶ σισάμιν, καὶ ἄλφιτα παρετίθη· συνεπάθη δὲ περισσότερον τοῖς ἐν τῇ ἐρήμῳ μαύροις ἀκάκοις σκώληξιν· οὐδὲν γὰρ μονονουχὶ ἔλιπεν αὐτῷ ἀπὸ παντὸς ἀγαθοῦ, τοῦ ὄντος ἐπὶ τῆς γῆς, καίπερ περὶ ταῦτα φροντίδα καὶ σπουδὴν μὴ ἔχοντα παντελῶς· ἤδει γὰρ τὴν ἀψευδῆ ὑπόσχεσιν τοῦ Δεσπότου εἰπόντος· Ζητεῖτε πρῶτον τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν, καὶ πάντα ταῦτα προσθεθήσονται ὑμῖν. Ἐμάχετο δὲ ἡμῖν πολλάκις, τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ, περὶ τῶν μαύρων σκωλήκων παραγγέλλων, μὴ φονεύειν αὐτοὺς, καίτοίγε ἐκτὸς τοῦ ἡσυχαστηρίου νυκτὸς καταπατοῦσιν αὐτοὺς ἀκουσίως· καὶ ὠνείδιζεν ἡμᾶς ἕνεκεν τούτου, εἰδὼς ἅπερ ἀγνοοῦντες ἐποιοῦμεν· Οὐκ ἔχετε, λέγων, συμπάθειαν, ἐλεεινοί. Ἀγνοεῖτε δὲ, ὅτι ὁ μὴ ἔχων συμπάθειαν σχετικὴν περὶ τὴν κτηνώδη φύσιν, οὔτε εἰς ἄνθρωπον κέκτηται; Οἶδεν ἡ ἀλήθεια, ὅτι πλειστάκις ἐν καιρῷ ἀκρίδος ἐπὶ τὴν ἔρημον ἀπερχόμενος νυκτὸς, καὶ περὶ τὸν ὄρθρον εἰς τὸ ἡσυχαστήριον ἐλθεῖν βουλόμενος, ἡνίκα κατὰ τὴν ὁδὸν ᾐσθόμην ἀκρίδων κρυμωθεισῶν ὑπὸ τοῦ ψύχους, ἐκαθεξάμην φειδοῖ αὐτῶν, ἐκδεχόμενος τὰς τοῦ ἡλίου αὐγάς. Ἐπτοούμην γὰρ, μήπως ἄκων ἀδικήσω αὐτάς· εἶθ᾽ οὕτω δὲ χαίρων εἰχόμην τῆς ὁδοῦ. Ὡς οὖν ἀληθῶς ὑπὸ τοῦ θεοφόρου ἡμῶν Ἐπιστάτου φωταγωγούμενοι ἐδιδασκόμεθα.

Sanctus Stephanus, in cujus gratiam hæc scribo, non discipulos nos tantummodo suis monitis imbuebat; [Quosvis ad se adeuntes instruit,] sed quotquot sive ex Maxima Laura nostra, sive undecumque terrarum seu monachi seu laïci ad eum ventitabant: nam instruebat eos productis ex data sibi divinitus sapientia ac doctrina Scripturarum, Doctorumque sententiis; pleraque enim ipse, si quis umquam alius, ex sacris Litteris memoria tenebat: curabat etenim omnes, nec eis animi dumtaxat, sed corporis etiam adimebat ægritudines: multam quippe species ejus venerabilis & gratiam præ se ferebat & compunctionem; sermo illi mansuetus erat ac modestus, quo objectas sibi rationes scite refellebat. Sedebam aliquando apud eum cum aliquo ex patribus, cum aperiens os illud suum divina afflatum gratia, doctrinaque scaturiens, quodque & justitiam loquebatur & Dei meditabatur judicia, proferre fluide copioseque cœpit sacra atque omni plena eruditione documenta: cumque ego ingenti desiderio atque aviditate commoverer, chartamque & calamum caperem, ut scripto argumenta ejus præclara exciperem, ad sententias alias ex sanctis Patribus depromendas conversus ita prosequebatur:

[167] [cohortans ad diligentium, silentium, neminem judicandum,] Qui semetipsum deflet, nescit acediam: nam qui, illa obrepente, vim sibi inferunt, coronabuntur: neque enim aliud quidquam tam insignes coronas deproperat, quam acedia monacho secum ipso luctanti. Mundum odit, habetque pro stercore, cuicumque animæ suæ exitus curæ est. Beatus monachus, cum se omni dedecore & contemptu dignum reputaverit. Beati, qui afflictiones esuriunt, sitiuntque contumelias; quia deliciis saturabuntur inexplebilibus. Vir taciturnus, filius sapientiæ; vir autem linguosus non dirigetur in terra. Linguam frenare didicit, qui ejus prolapsiones intelligit: multiloquus vero non effugiet peccata. Audite me, audite, improbi omnes, qui in delicta inquiritis aliena: si verum est illud, ut est verissimum, quod in qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis (nam prout misericordes fuerimus, misericordiam consequemur: & quo judicio judicaveritis, judicabimini) omnino in quibus proximum carpserimus, in eadem incidemus; neque fieri aliter potest sive in corporalibus, sive in iis quæ ad spiritum pertinent: idem etenim vitium incurrunt, in quo proximum condemnant.

[168] [temperantiam, humilitatem,] Ciborum satietas, mater est impudicitiæ; continentia vero ventris, mater est castitatis. Qui gulæ deditus & abdomini fornicationis spiritum nititur expugnare, ei similis est, qui oleo incendium conatur extinguere. Piscis hamum vitat, & anima libidinosa fugit requiem. Si lumen deficit, obscura sunt omnia; si monacho desit humilitas, omnis ejus labor est vanitas. Non spoliatur a labiis, qui in animo fuerit humilis: nam quod thesaurus non continet, janua non profert. Quamdiu in corde monachi amice fovetur fœtor libidinis, tamdiu non redolebit fragrantia unguenti castitatis. Quid est voluptas abdominis? Mater luxuriæ, fæx mentis, inquinamentum corporis: Quid temperantia? Ventris frenum, animi recreatio, administratio sanctitatis. Quid impuritas? Fœtus intemperantiæ, mentis obtusio, dux desperationis, damnationis manuductrix. Quid est sobrietas? Columna fortitudinis, cogitationum turpium circumcisio, operum efficacia, adminiculum continentiæ, oratio perpetua. Quid avaritia? Idolorum servitus, furor insatiabilis, anxia miseria.

[169] [ceterasque virtutes,] Quid est paupertas? Avaritiæ extirpatio, tutus ab invidia thesaurus, pugil expeditus, vita sine curis. Quid tristitia? Cognata pigritiæ, cogitationum obscenarum crater, vermis corporis. Quid lætitia? Exitium tristitiæ, honestum hilaritatis gaudium, exultatio psalmodiæ. Quid est ira? Morbus linguæ, febris ardens, receptaculum convitiorum, mater serpentium venena vibrantium. Quid rursus acedia? Languor mentis, aversatio psalmodiæ, de loco in locum discursio. Quid patientia? Torporis intercisio, cura mortis, crucis meditatio, affectus crucifixus, aurum percussum. Quid vana gloria? Prosperitatis imaginatio, laudum servitus, fascinatio multiformis. Quid æquanimitas? Armatura prudentiæ, sagena sine tempestate, salutis portus, speratorum bonorum speculum, præmium afflictorum. Quid iterum splendor & excelsa conditio? Phantasiæ illusio multiplex, catena malorum, poculum passionum venenosissimum, radix obtrectationis. Quid amor habendi? Vas contentionis, veritatis inimicus, hostis caritatis, moles insatiata curarum, animi insolescentis elatio.

[170] Bonæ sunt virtutum divitiæ, fratres; peccatum autem fallax; [ac vitiorum oppositorum fugam:] neque aliter esse potest. Vita incorporeorum spirituum perpetuo viret. Monachus mitis ac patiens immortalia consequetur. Aër quidem alit corpora, at sensatos virtus. Principium boni operis, novisse Dominum. In scientia commorare, & fies propior Deo. Virtus prudens consistit, imprudens dissolvitur. Nihil in vita solidum, præter animæ lucrum: Animæ vero lucrum, pietas erga Deum. Tribunal judicum stultos interrogat, cordatos autem, etiam absentes, laudat. Vita hominis apparet in morte ejus; nam ante mortem nihil est in vita stabile. Suade pacifica, & bella restingues. Ex translatione doloris nascitur homini risus; risui autem stultorum miscetur dissolutio. Esto semper benignus, & vitabis obloquia. Expende verba tua accurato examine, & vitam tuam ne committito seræ pœnitentiæ. Genus liberorum amplectitur requiem: nam vir immodice dives obruitur negotiis. Fugito lites, etiam cum a te steterit justitia: non enim tantum lucri existit, quantum damni. Convitiantium absurditas, gloria debet esse philosophantium. Regni cælestis discipuli semper opus habebunt tantillis progressibus, donec firmas in Dei timore radices egerint.

[171] Hæc aliaque plura sanctus Stephanus disserebat, [& sanctorum Patrum imitationem; e quibus unum novit spirituum discretione,] productis imitatione dignis Patrum exemplis, inculcans nobis ac dicens: Æmuli estote semper, filii carissimi, virorum virtutibus illustrium: viros etenim vidi cælesti quadam mente præditos, cum quibus utinam partem una vobiscum habeam ac sortem in regno cælorum! nam memini etiamnum divinam illorum vivendi rationem, severitatem, agendi modum suavem, pauperem, humilem: atque ita prudenti quadam agitatus insania in amorem rapior imitationis ipsorum, meosque mecum studeo in eumdem pertrahere: præcellentes enim erant eremitæ, ascetæ, homines Dei. Vidi & alios in monasteriis, sed plerosque in Maxima nostra Laura, nihilo hisce, si vitam spectes, inferiores, quos inter duo quidam erant admiratione præ ceteris ac præconio digni: & eorum primus quidem ex solo intuitu statum conversationemque hominis penetranti acie introspiciebat: sæpe enim, cum a patribus Lauræ tamquam singulari veneratione spectabilis, salutaretur, quos quidem negligere salutem suam maleque vitam instituere mentis oculis observabat, austere ac duriter aversabatur; rogatusque ab iis, pro se ut oraret, hæc reponebat: Orent pro vobis actiones vestræ; quia nihil vobis proderunt preces meæ, quamdiu refragantur opera vestra; vobismet ipsis porro prospicite. Quos autem contra juxta Dei voluntatem recte vivere animadvertebat & conversari, illos vicissim benigne resalutans, animabat dicens: Optime, optime stetistis: ceterum videte, ne cadatis; perseverate usque in finem, ut salvi sitis: nam qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit. Deus autem universorum vos confirmet, ac gratiam, & in omni bono opere perseverantiam largiatur. [alterum præcognita morte tranquillissimeque suscepta celebrem:]

[172] Alter vero ex duobus illis erat senex egregius omnino ac mirabilis: hic enim, cum suam ex hac vita migrationem præsciret, triduo ante mortem descendit in templum; tum cellulas, quotquot erant in Laura nostra, adiens, salutabat patres, & singulis: Discedo, inquit, modo ad mare Mortuum; & post tres dies me videbitis. At illi arbitrabantur eum, ut erat sincerus & candidus, de mari sensibili dicere: mira tamen eis accidebat salutatio ejus insolita, tum etiam quod uniuscujusque cellam obiret. Itaque cum patribus omnibus vale dixisset, redit ad cellam suam, aitque discipulo: Velim, fili, necessaria quadam de causa tribus hisce diebus hic solus agere, procul ab humano quolibet consortio, & neque tecum, neque cum alio quocumque communicare; sed ubi dies tertius aderit, tum redi, & in intimam usque cellam ingredere, istic enim me occludam. Discipulus vero: Faciam, inquit, ut jubes, pater. Quid ille ageret interea ad tertium usque diem inclusus, solus novit, qui occulta quæque scrutatur, Deus. Elaspum jam erat præfinitum tempus, cum ingreditur ad eum discipulus; & extensum offendit versus Orientem, postquam jam Domino spiritum tradidisset; significatque continuo patribus inexpectatum hoc mysterium: quo illi nuncio perculsi, de more in locum unum convenerunt, justisque sancti senis funeri persolutis, in Sanctorum sepulcris a eum condiderunt, vitæ ac mortis Dominum Deum cum gratiarum actione laudantes.

[173] [quales etiam nunc sint; sed numerus indies minuatur.] Neque cum illis tantum duobus agere mihi contigit, sed & cum variis aliis tam in Laura nostra, quam in desertis & monasteriis, qui jam in cælum recepti conquiescunt in sinu Abrahæ, in terra viventium, in paradiso voluptatis, ubi lux affulget perpetua, nesciens occasum; ubi & vos virorum, cum qui jam accepti Deo vixerunt, tum qui etiam nunc vivunt, gloriosa imitati certamina, figere aliquando domicilium studete: persuasum enim habeo, esse hodieque non nullos, qui sancte vitam casteque degant: nam genuini Deo famuli esse non desinent in generationem & generationem; tametsi elanguit plurimum nostris hisce temporibus disciplina monastica post annos decem a magno terræ motu b; concidetque paulatim etiam magis, ob ingruentem torporem atque socordiam. Sed paucis accenseri contendite: quia quod rarius est, id magni ubique est pretii: nam & pauxillum auri multo præstat plumbo, & crassissimis tenebris tenuissimus lucis radius, & ingenti graveolentiæ quantulacumque odoris boni fragrantia.

[174] [Commiserationis commendat affectum, etiam erga animantia quælibet,] Quoties vero suos adhortabatur Senex ac docebat, commiserationis commendatione monita sua sacra, tamquam sigillo, claudebat: nam tanta fuit, mea quidem sententia, hæc in illo virtus, quanta in mortalium nemine: noverant eam, qui experti erant, non homines modo, sed & volucres & quadrupedes: nam sturnis, corvis, columbis, capreis escam suis ipse manibus congerebat. In ipsum ejus sinum advolabant non raro sturni, in humeris ejus, in capite, super genua subsistebant: proponente autem illo cibum, disceptatio inter eos erat ac pugna, usque dum escis & aqua saturi, modeste denuo, cum id eis Senex, quasi discipulis, imperaret, læti avolabant.

[175] [quibus nequa fiat injuria studiose cavet.] Formicis autem & insectis siliginem, sesamum, & farinam præbebat; sed miserebat eum supra modum fuscorum & innocentium quorumdam, qui in eremo sunt, vermium. Neque enim de bonis terrenis pene quidquam illi deerat, etiamsi iis colligendis nec curam ullam nec laborem impenderet: noverat videlicet certam illam Domini promissionem, cum dixit: Quærite primum regnum cælorum; & hæc omnia adjicientur vobis. Contendebat autem sæpenumero nobiscum, discipulis suis, de vermibus illis nigris interdicens, ne quos occideremus, eos etiam extra hesychasterium inconsulto per noctem obterentes: eamque ob rem nos carpebat, sciens ipse quæ nos inscii faciebamus: Vah, infelices, inquiens; nihil in vobis est misericordiæ. Nescitis vero, si cui adversus naturas irrationabiles commiserantis animi desit affectus, eidem illum etiam adversus homines defuturum? Veritas conscia est, me sæpissime, quo tempore visuntur locustæ c, in eremum noctu progressum, ut in hesychasterio sub auroram adessem, substitisse ex commiseratione, sicubi eas per viam obriguisse frigore deprehenderem, ibique permansisse donec solis radii affulgerent; metuebam enim ne quid eis forte nocuissem invitus; atque ita deinde lætus ac securus prosequebar iter institutum. Et sic re vera divini Magistri nostri præceptis edocebamur.

ANNOTATA D. P.

a Hinc, itemque ex numero 183, ubi de S. Stephani sepultura; prout ex relatis num. 28, de S. Theoctisti sociorumque arca, colligimus, moris fuisse in Lauris ac monasteriis Palæstinæ, ut quorum memoriam ob singularem virtutem & posterorum incitamentum volebant religiose conservatam, eos in sacratiori loco decenter conditos collocarent Patres; cum extra ecclesiam aut monasterium ceteri in communi cœmeterio defoderentur.

b Terribiles terræ motus memorat Cedrenus in Syria contigisse anno Copronymi secundo, sexto, & nono: sed cum is, de quo hic agitur, a decem annis accidisse narretur a S. Stephano, & ultimo quidem vitæ quadriennio, sicut liquet ex verbis Leontii num. 115; alium designare necesse est, si numeremus durationem, quæ ab isto motu, & relaxata post eum disciplina monastica usque ad dictum quadriennium effluxerat. Sed quid vetat post annos Decem a magno terræ motu, ita intelligi, ut solum tempus significetur, unde initium sumpserit ista relaxatio, præscindendo a tempore, quo, dum ista referebat Stephanus, illa jam præterierat? Et sic unus ex dictis motibus intelligi potest, maxime is, qui anno Copronymi 6, S. Stephani 21, Christi 746 a Cedreno μέγας vocatur, templis monasteriisque Palæstinæ fatalis: quem sic dudum ante ipsum descripserat Theophanes: Hoc anno (746, ut patet ex Indictione XIV, quæ paullo post ibi subnectitur) mensis Januarii die XVIII, hora IV, magnus terræ motus in Palæstina circa Jordanem & in Syria factus est: adeo ut multæ hominum myriades ac pene infinitæ perierint, & ecclesiæ monasteriaque ceciderint, & maxime circa Sanctæ civitatis solitudinem. Atque hic terræ motus adeo singularis, & adeo graphice hic memoratus facit, ut persuasissimum videatur, verba de quibus hic quæritur, ultimo sensu exponenda esse; nec aliud Sanctum voluisse indicare, quam punctum fixum, quo cœperit relaxari monastica ibidem disciplina.

c Plinius lib. 11, cap. 29 sub exitum veris prodire ab ovis tradit, quæ autumni tempore pepererint. Alii duplicem earum fœtum statuunt; dicuntque etiam Vergiliarum exortu Maio mense parere, quæ ad Canis ortum nasci debeant: nec volare noctibus propter frigora, quidam voluere. Quod ut verum non sit, cum de provincia in provinciæm continuata quandoque plurium dierum profectione trans mare demigrant, alias tamen vere dici vel ex hoc loco colligitur.

CAPUT XV.
Visio S. Stephani de gloria S. Theoctisto parata; curatio infirmi; visio discipuli de gloria S. Stephano destinata; apparitio Angelorum; prædictio mortis; atque ipsa denique piissima S. Stephani mors; & vitæ periocha chronologica.

Ἐν τοσούτῳ ἐπέστη ἡ τεσσαρακονθήμερος νηστεία, τὴν σωσίψυχον τοῦ Πάσχα προαγγέλλουσα πανήγυριν· ἦν γάρ * τις τῶν συμμαθητῶν εὐλαβὴ ὀνόματι Θεόκτιστος, ὃν καὶ ἠγάπα λίαν ὁ Ἐπιστάτης διά τε τὴν πρᾳότητα αὐτοῦ, καὶ τὴν τοῦ βίου καθαρότητα· ἦν γὰρ τὸ γένος Γαζαῖος, ἀγάπηντε καὶ ταπείνωσιν πολλὴν ἔσχεν· ὅθεν τοῖς μάρτυσι συναρίθμιος ὤφθη,, καὶ τῶν ἀκηράτων ἠξίωται στεφάνων. Τοῦτον οὖν λαβὼν μεθ᾽ ἑαυτὸν, ὡς καὶ διαπαντὸς, μετὰ τὸ γηράσαι αὐτὸν, εἰώθει ποιεῖν, ἐξέβη εἰς τὸν χείμαῤῥον τῆς ἀνατολικῆς ἐρήμου τῆς τοῦ ἁγίου Εὐθυμίου μονῆς· ἐκεῖσε δὴ τότε τὴν Τεσσαρακοστὴν ἐκτελῶν, ἴδεν ὀπτασίαν περὶ τοῦ συνόντος αὐτῷ μαθητοῦ Θεοκτίστου, ἣν αὐτῷτε καὶ ἄλλοις μαθηταῖς ἐξηγόρευσε, λέγων· Τὸν κανόνα τῆς νυκτερινῆς ψαλμῳδίας ἐκτελέσας, ἐγενόμην ἐν ἐκστάσει, καὶ θεωρῶ περικαλλῆ, παμμεγέθη ναὸν, ἐκλάμπροις ἐξαστράπτοντα φρικτωρίαις, καὶ δὴ νώτοις ὡραιοτάτοις ὀρόφοις, καὶ ποικίλαις μουσικαῖς ψηφίσι, καὶ στιλβούσαις μαρμαρικαῖς λεπτουργίαις, καὶ στύλοις χρυσοκεφάλοις, καὶ παντὶ θεοπρεπεῖ κόσμῳ κεκαλλωπισμένον· ἦν γὰρ ἐν αὐτῷ ἀγαλλίασις ἀνέκφραστος, καὶ τερπνότης ἀμήχανος, καὶ λαμπρότης ἐκδιήγητος.

[177] Ὡς οὖν ἱστάμην ἐν αὐτῷ, τοῖς εὐφροσύνοις ἐκείνοις ἀμαρύγμασιν ἐπιγαννύμενος, βλέπω τουτονὶ ἐμὸν φίλον μαθητὴν, ἀββᾶν Θεόκτιστον, εἰσερχόμενον ἐν ἀγαλλιάσει καὶ δοξολογίαις καὶ θεοπρεπέσιν ὕμνοις, πρὸς ὃν καὶ ἔφην γεγηθώς· Καὶ σὺ, τέκνον γλυκύτατον, εἰσελήλυθας ᾦδε; Εὖ καὶ καλῶς ἥκεις. Ὁ δὲ ἔφη· Ναὶ πάτερ, ἠξίωσέ με ἡ ἄπειρος τοῦ Θεοῦ εὐσπλαγχνία τῆς ὑπερενδόξου εἰσόδου ταύτης· ταύτην γὰρ τὴν ξένην ὅρασιν ἐν ὑμῖν ἐξηγήσομαι σὺν Θεῷ· τὸν ναὸν καὶ τὴν ἐν αὐτῷ φαιδρότητα, τὴν ἐπουράνιον βασιλείαν καὶ τὴν ἐν αὐτῇ διαιωνίζουσαν χαρμονὴν πάντως οἴεσθε, ἧς ἀξιωθήσεται οὗτος ὁ κάλλιστος καὶ θεάρεστος μαθητὴς Θεόκτιστος χάριτος τοῦ ὑπεραγάθου Θεοῦ. Οὕτω μὲν ὁ θεόσοφος πρεσβύτης, τὴν μακαρίαν τοῦ ἰδίου μαθητοῦ λῆξιν ἀξιωθεὶς ἰδεῖν, εἶπε. Τοῦτο δὲ καὶ μαρτυρεῖτε ἅπαντες, ἀληθῆ γεγονέναι τὴν ὀπτασίαν, οὐ διὰ τὴν ἀρίδηλον αὐτοῦ ἀγνὴν πολιτείαν μόνον, ἀλλ᾽ ὅτι καὶ τῷ τελευταίῳ κατῄρθη μαρτυρικῷ βαπτίσματι, ὃ δευτέροις οὐ προσομιλεῖ ῥύποις· ἔστι γὰρ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν πατέρων, τῶν ἀναιρεθέντων ὑπὸ τῶν βαρβάρων ἐν τῇ μεγίστῃ Λαύρᾳ τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν Σάβα, ὧν τὴν διήγησιν ἀνεγράψατο ὁ πανάρετος ἀββᾶς Στέφανος, τῆς ἡμῶν Λαύρας τὸ καύχημα.

[178] Μετὰ δὲ τὴν ὀπτασίαν ταύτην ἄλλοτε κατὰ τὸν καιρὸν τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς ἕχων μεθ᾽ ἑαυτοῦ τὸν μνημονευθέντα θεῖον Μάρτυρα, ἐπορεύθη ἐπὶ τὴν ἔρημον τοῦ Καλαμῶνος ἅμα τισὶ τῶν πατέρων. Τούτων δὲ διαγόντων ἐκεῖ, δύο τινὲς ἀδελφοὶ πνευματικοὶ, ἐρημικὰς πόας καὶ βοτάνας καὶ φάρμακα κακὰ βεβρωκότες, ὁ μὲν ἔλαττον, ὁ δὲ πλεῖον, κατοξέλει * δυσεντερικῷ κατεσχέθησαν πάθει, ὥστε αὐτὰ σχεδὸν τὸν πολλὰ φαγόντα, καὶ πλείω κεκινδυνευκότα τὰ ἔγκαταπροχωρῆσαι ἐν μιᾷ νυκτὶ, καὶ ἀπελπισθῆναι ὑπὸ τῶν περὶ αὐτόν. Εὐχὴν οὖν ποιησάμενος ὁ Γέρων, καὶ λαβόμενος αὐτὸν τῆς χειρὸς, ἔφη. Ἀνάστα, τέκνον, ὅτι ὁ τὴν θυγατέρα τοῦ Ἑκατοντάρχου καὶ τὸν Λάζαρον ἐκ τῶν τοῦ ᾅδου στυγνῶν δόμων ἀναγαγὼν, τῷ λόγῳ ζωοποιἠσας αὐτοὺς, λιταῖς τῆς ἀφράστως τεκούσης αὐτὸν ἠλέησέν σε, καὶ ὡς ἐξ ᾅδου ἀνήνεγκεν. Ὁ δὲ παραχρῆμα ἠγέρθη ὑγιὴς, εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ καὶ ταῖς τοῦ Γέροντος εὐχαῖς. Ζῇ δὲ καὶ οὗτος χάριτι Χριστοῦ, ταῦτα μεγαλοφώνως ὁμολογῶν.

[179] Ἦν δέ τις, ὀνόματι Κοσμᾶς, τῶν τοῦ Γέροντος μαθητῶν· οὗτος πρὸ ὀλίγων ἡμερῶν τοῦ τέλους τῆς αὐτῆς Τεσσαρακοστῆς ἦλθεν ἐπισκεπτόμενος τὸν Ἐπιστάτην, καὶ τρεῖς ἡμέρας συμπαραμείνας αὐτῷ, συνέτριψεν, ἀναγγέλλων ἡμῖν, τοῖς συμμαθηταῖς, ἐωρακέναι φρικτὸν ἐνύπνιον· Ἐν ᾧ πολλοὺς, φησὶν, εἶδον οὐρανομήκεις ναοὺς, λίαν ἐκπρεπεῖς, κίοσι θεοφεγγέσιν ἐνιδρυμένους, καὶ παντοίοις ἀγλαοῖς ποικίλμασι πεποικιλμένους, καὶ τούτων ἄνωθεν ἐπὶ τὰς ὑψηλὰς κορυφὰς οἰκοδόμους τινὰς δραστικῶς οἰκοδομοῦντας ἐν κάστρῳ εὐτειχίστῳ ᾠκοδομημένον ἀσφαλῶς, ἐφ᾽ οἷς λίαν ἐμοὶ καταπλαγέντι καὶ ἐκθαμβηκότι οἱ ἐργάται φησίν· Τί ἔστηκας, ἄνθρωπε, τεθηπώς; Πρὸς οὓς ἔφην· Δικαίως τέθηπα καὶ ἐκπέπληγμαι· ἐπειδὴ κάστρον εἶδον τοιοῦτον, οἷον οὐκ ὤφθη πώποτε. Οἱ δὲ εἶπον· Καὶ ἀγνοεῖς, τίνος ἐστίν; Τοῦ σου γὰρ ἐπιστάτου, ἀββᾶ Στεφάνου, καθέστηκεν· ἀλλ᾽ ἔτι ὀλίγαι ἡμέραι παρελεύσονται, καὶ ἡ μετὰ χεῖρας γωνία, ἣν ὁρᾶς, εἰς ἄκρον ὑψωθήσεται· ὅλον γὰρ τὸ τεῖχος ἀπήρτισται παρὲξ αὐτῆς. Καὶ ταῦτα ἰδὼν καὶ ἀκούσας, ἔξυπνος ἐγενόμην.

[180] Μετ᾽ οὐ πολλὰς δὲ ἡμέρας τοῦ συμμαθητοῦ, ταῦτα θεασαμένου, ἐξειπόντος ἡμῖν, παρεγένετο ὁ ἅγιος Γέρων μετὰ τοῦ μαθητοῦ, ἀββᾶ Θεοκτίστου, τῆς Θεσσαρακοστῆς πληρωθείσης,, ἐν τῇ ἑμέρα τῆς ὑπερθέσεως, καὶ τὴν ἁγίαν ἑβδομάδα πᾶσαν, καὶ τὴν ἀναστάσιμον ἡμέραν ἐτέλεσε πάνυ ὑγιαίνων καὶ ἐνεκτῶν. Πρὸ τοίνυν τριῶν ἡμερῶν τῆς νέας κυριακῆς ἦλθέ τις ἀδελφὸς, αἰτούμενος παρ᾽ αὐτοῦ ὑπὲρ ἑαυτοῦ ποιήσασθαι σύναξιν. Ὁ δὲ ταύτην ὁλοψύχως ἐκτελέσας, κατανυκτικῇ καὶ πρᾳείᾳ φωνῇ πρὸς τὸν αἰτησάμενον ἔφη· Ὄντως, ἀδελφὲ, ὡς νομίζω, οὐκ ἔτι ὁ Στέφανος μετὰ ταύτην τὴν σύναξιν ἑτέραν ἐκτελεῖ· καὶ τοῦτο εἰπὼν ἀπέλυσεν αὐτόν. Τῇ δὲ ἐπαύριον, ἥτις ἦν πέμπτη πρὸ δύο ἡμερῶν τῆς νέας κυριακῆς, ἤρξατο νοσεῖν· ἔπειτα δὲ ἀφίκετο πρὸς ἡμᾶς. Ἡμῶν οὖν τῶν μαθητῶν παρὰ τὸ μεσονύκτιον ἀποτελούντων τὸν νυκτερινὸν κανόνα τῆς δευτέρας, ἦλθεν ὁ πρὸ μικροῦ μνημονευθεὶς ἀββᾶς Κοσμᾶς, καὶ κατεπείγων ἡμᾶς, εἶπεν· Δεῦτε, δεῦτε, ὦ φίλοι συμμαθηταὶ, προφθάσατε τὰς τελευταίας τοῦ Γέροντως λαβεῖν εὐχάς· ἰδοὺ γὰρ, παραδίδωσι τὸ πνεῦμα αὐτου τῷ Κυρίῳ.

[181] Ἐπὶ ταύτῃ δὲ ταραχθέντες οἱ μαθηταὶ τῇ ἀγγελίᾳ· Καὶ πόθεν δῆλον, εἰπέ, πρὸς αὐτὸν ἔφημεν. Ὁ δὲ εἶπεν· Γρηγορῶν μόνος ἐν τῷ μυχοτάτῳ κελλίῳ, ἀκήκοα τοῦ Ἐπιστάτου ἠρεμαίᾳ φωνῇ τισιν ὁμιλοῦντος, καὶ ἐγκελευομένου τῇ ἐμῇ ταπεινώσει, καὶ λέγοντος· Δεῦρο ἐκεῖθεν, ἀββᾶ Κοσμᾶ, δεῦρο, τιμίας εὐτρέπισον καθέδρας, καὶ φιλοφρόνως ὑπόδεξαι τούτους τοὺς κοσμιωτάτους ἀνδρας. Πρὸς ὃν κλονηθεὶς ἕφην. Τίνες εἰσὶν οἱ ἄνδρες οὗτοι, πάτερ; Ὁ δὲ εἶπεν· Τοὺς λευχείμονας τούτους, φημί. Ἀναστὰς οὖν παραυτὰ τὸ κελλίον ὅλον ἐψηλάφησα νυκτομαχῶν· ἦν γὰρ βαθεῖα νὺξ, καὶ σκοτία, τῆς κανδήλης a ἀποσβεσθείσης, καὶ μηδένα εὑρηκὼς, πάλιν ἠρώτησα αὐτόν· Ποίους ἄνδρας ἐρεῖς, οὐκ οἶδα, πάτερ. Ὁ δὲ εἶπεν· Οἷς προσωμίλουν πρὸ ὥρας. Ἐπὶ τούτοις δὲ τοῖς λόγοις ταραχθεὶς ἐγὼ ὁ πανάθλιος, ᾠήθην αὐτοὺς ἀγγέλους εἶναι, ἐλθόντας ἀφελέσθαι τὴν ἡγιασμένην αὐτοῦ ψυχὴν, καὶ μετὰ τιμῆς καὶ δόξης πρὸς τὸν αὐτῆς δημιουργὸν ἀγαγεῖν.

[182] Ὁρμήσαντες δὲ ταχεως, καὶ τὴν κανδήλαν ἅψαντες, ἔμφρονα θεωροῦμεν καὶ νήφοντα λίαν τὸν Γέροντα, ὅθεν οὐκ ἀπείπαμεν αὐτὸν, ἀλλὰ καὶ ζῇν αὐτὸν ἠλπίσαμεν ἔτι. Ὡς οὖν ἐν τούτοις ἦμεν, ὀλίγον πρὸς τὸν Ἐπιστάτην ἰδιάσας προσῆλθον αὐτῷ, καὶ εἶπον· Πληροφόρησόν με, πάτερ, εἰ πορεύεις πρὸς ὃν ἠγάπησας Χριστὸν ἐν τῇ ἀῤῥωστίᾳ ταύτῃ. Ὁ δὲ καθ᾽ ἑαυτὸν καθεζόμενος ἔφη· Ναὶ, ναὶ, πορεύομαι πρὸς τὸν Κύριον, τέκνον. Ἔπειτα δὲ τὴν ἑαυτοῦ κέκυφεν ἱερὰν κεφαλὴν ἐπὶ τὴν κλίνην, τὸ Θεῖον καθ᾽ ἑαυτὸν δοξολογῶν, καὶ ὑπὲρ ἡμῶν εὐχόμενος. Εὐθέως δὲ παρ᾽ αὐτοῦ πληροφορίαν εἰληφὼς περὶ τῆς ἀποβιώσεως αὐτοῦ, ἔδραμον, ἀπαγγέλλων τοῖς ἐμοῖς πνευματικοῖς ἀδελφοῖς. Οἱ δὲ τοὺς πατέρας συνήθροισαν αὐθωρεῖ· τούτων δὲ ὁμοῦ συναχθέντων, οἱ μὲν καρπούμενοι τὰς ἁγίας αὐτοῦ ἐντεύξεις ἀνεχώρουν, οἱ δὲ τὴν ὥραν τῆς θεοτιμήτου αὐτοῦ ἐξόδου ἀπεκδέχοντο μένοντες. Ὁ δὲ τοὺς μὲν ἀμειβόμενος εὐλογίαις καὶ εὐχαῖς, τοὺς δὲ λόγοις βιαίοις καὶ ἰταμοῖς· Οὐ καλῶς καθέξῃ, λέγων, καίπερ μὴ οὕτους δοκῶν, ἀπέλυε· τοῖς δὲ παραμένουσιν αὐτῷ ἐνετέλλετο, λέγων· Νουνεχῶς προσέχετε ἑαυτοῖς.

[183] Εἶτα οὖν ἀπὸ τῆς πρωἳνῆς ὥρας μέχρι τῆς ὀγδόης ποτὲ μὲν ἀνακλινόμενος, καὶ καθ᾽ ἑαυτὸν εὐχόμενος, ποτὲ δὲ καθεζόμενος, προσεῖχεν ἑκάστῳ τῶν παρακαθημένων αὐτῷ· καὶ πάλιν ἐκλίνετο, καὶ αὖθις ἀντεκλίνετο, λυπηρὰς ἐκ βαθους τῆς καρδίας ἀναπέμπων στοναχὰς, ἐῤῥωμένον καὶ σταθερὸν κτήμενος τὸν νοῦν, καὶ παντελῶς ἀνύποστον. Ἐν ὅσῳ δὲ οὕτω διέκειτο, ἐν τοσούτῳ συνήλθεν τῶν πατέρων ἡ πληθὺς, πρὸς οὓς ἐνοχλούμενος· Ἔξιτε, ὦ πατέρες, ἔλεγε, καὶ ἄφετέ με μικρὸν ἰδιάσαι. Οἱ δὲ μὴ πείθομενοι τὸ παράπαν οὐκ ἐχωρίζοντο, ἐφιέμενοι καὶ μέχρις ἐσχάτης ἀναπνοῆς ἀπολαῦσαι τῆς μακαρίας αὐτοῦ ψυχῆς. Δύνοντος δὲ τοῦ ἡλίου, ἡ ἄδολος αὐτοῦ γλῶσσα κατεσχέθη· κινήσει δὲ χειλέων μόνῃ καὶ διανοίᾳ ἐδόξαζε τὸν Θεὸν, ὥσπερ ὁ φιλαληθὴς ἡσυχαστὴς, ἀββᾶς Ἰωσὴφ, ὁ γεγονὼς ἐπίσκοπος, πάνυ γὰρ ἦν πλησίον τοῦ Γέροντος, μεμαρτύρηκε, καί φησιν· Ἐτεκμηράμην σαφῶς τὸν Γέροντα λέγοντα τὴν εὐχὴν τῆς ἀναφορᾶς, καὶ προσεφωνήσατο, ἀμὴν, εἰπόντος αὐτοῦ τὸ πέρας αὐτῆς. Καὶ ταῦτα μὲν ὁ ἀββᾶς Ἰωσήφ. Ὁ δὲ Γέρων τὸ ἀγνὸν αὐτοῦ τρίτον ἀνοίξας στόμα, παρέδωκε τῷ Κυρίῳ τὸ πνεῦμα αὐτοῦ τὸ ἡγιασμένον, καὶ ἐν εἰρήνῃ ἐπὶ τὸ ταυτὸ ἐκοιμήθη, καὶ ὕπνωσε χαίρων καὶ ἀγαλλόμενος τῇ ἐφεξῆς ἡμέρᾳ τῆς νέας κυριακῆς κατὰ τὴν α᾽ ὥραν τῆς νυκτός. Ἐταφη δὲ Ἀπριλίου μηνὸς δευτέρᾳ ἡμέρᾳ, τρίτῃ, ἔτους ἀπὸ κτίσεως κόσμου στ σ π στ᾽, τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ ἡγουμένου Βασιλείου καὶ πάντων τῶν τῆς Λαύρας μοναχῶν συνηγμένων, ἐν ταῖς θήκαις τῶν ὁσίων πατέρων ἡμῶν καὶ ἡγουμένων, ἔνθα κατάκειται τὰ ἀξιόσεπτα λείψανα τοῦ ἁγίου Ἰουάννου τοῦ ἐπισκόπου καὶ ἡσυχαστοῦ.

[184] Ἐξεδήμησε δὲ πρὸς Κύριον πολυετοὺς ἀπολαύσας θεαρέστου ζωῆς· ἔζησε γὰρ ἑξήκοντα ἑννέα καλὰς ἐτῶν περιόδους, ἀφ᾽ ὧν ἑννέα μὲν ἐν τῇ φιλοχρίστῳ αὐτοῦ κώμῃ οἴκοι διήρκεσε· δεκαετὴς δὲ παρεγένετο εἰς τὴν μεγίστην ἡμῶν Λαῦραν σὺν τῷ αὐτοῦ πατραδέλφῳ μεθ᾽ οὗ δεκαπέντε ἐνιαυτοὺς ἐν πάσῃ ὑπακοῇ καὶ ὑποταγῇ διῆξε. Ἐν ὀκτὼ δὲ ἔτη διαφόρους διακονίας ἐποίησε, ὧν τέσσαρες μὲν ἐμπεπίστευται τὴν κανοναρχικὴν λειτουργείαν, δύο δὲ τὴν ἀρτοκοπικὴν, καὶ χρόνους μὲν ἕνατε καὶ ἕνα τήν τε ἡγουμεναρχικὴν, καὶ τὴν ξενοδοχικήν. Ἔπειτα δὲ πέντε ἔτη Χριστῷ ἡσύχασεν ἐν τῷ κελλίῳ μὴ προἳὼν παντάπασιν, ἀλλ᾽ ἢ τοῖς σάββασι καὶ ταῖς κυριακαῖς, ἐπιγράψας τῷ τηνικάδε τῇ φλιᾷ τῆς κέλλης οὕτως· Διὰ τὸν Κύριον συγχωρήσατέ μοι, κύριοι πατέρες, καὶ μή τίς με ἐνοχλείτω παρεκτὸς σαββάτου καὶ κυριακῆς ἐν τῷ ἡσυχαστηρίῳ· τριακοστὸν ἕβδομον ἄγων ἔτος, τὸν ὑπόλοιπον χρόνον τῆς ζωῆς αὐτοῦ ἐν ὁσιότητι τῷ Θεῷ προσομιλῶν ἐξήνυεν, καὶ μονώτατος μὲν πέντε καὶ δέκα ἐνιαντοὺς διεποίησε, ἐκτελῶν τὰς τρεῖς Τεσσαρακοστὰς ἐν τῇ ἐρήμῳ, ἐνδεδυμένος τὰ τρίχινα, ὡς ἀνωτέρω γέγραπται, κύκλῳ τῆς νεκρᾶς θαλάσσης περιφοιτῶν, τῶν καλάμων καὶ τῶν ἀγρίων φοινίκων ἐσθίων τοὺς ἀκρέμονας, ὲνίοτε δὲ καὶ κυάμους ὀλίγους ἔτρωγεν. Ὕστερον δὲ ἐδέξατο μαθητὰς τῆς αὐτῶν σὺν Θεῷ προνοούμενος σωτηρίας, δεδωκὼς αὐτοῖς κελλίον εὐάρμοστον τοῦ ἡσυχαστηρίου αὐτοῦ πάνυ μακρὰν ὄντος. Τοὺς δὲ λοιποὺς ἕπτα καὶ δέκα χρόνους μετά τινων τῶν τῆς Λαύρας προκρίτων γερόντων τὰς αὐτὰς ἐτησίους τρεῖς Τεσσαρακοστὰς ἐξετέλει, συμπαραλαμβάνων τινὰ τῶν μαθητῶν. Τότε δὲ τὰ τρίχινα οὐκ ἐνεδεδύσκετο διά τε τοὺς σὺν αὐτῷ πατέρας, καὶ τοὺς πολλαχόθεν παρ᾽ αὐτῷ παραγινομένους, ἵνα μὴ τοιοῦτο περιβεβλημένος σχῆμα φανῇ. Κύαμοι δὲ καὶ φοίνικες ὀλιγώτατοι κατ᾽ ἐκείνους τοὺς καιροὺς ἦν ἡ ἀποτροφὴ αὐτοῦ οὐδαμῶς γὰρ σίτου καὶ οἴνου, καὶ ἐλαίου ἀπεγεύετο, οὔ τέ τινος τῶν λοιπῶν βρωμάτων.

[Theoctistum discipulum, postea martyrem, in palatio speciosissimo,] Instabat interea dierum Quadraginta jejunium, quod salutiferam Paschæ festivitatem prænunciat. Erat autem inter condiscipulos pius quidam, cui nomen Theoctisto, quemque Magister noster, tum ob mitem indolem, tum ob vitæ candorem, diligebat in paucis: nam genere Gazensis erat, insigni caritate, atque animi demissione præditus; unde & inter Martyres referri visus est, & coronas adeptus est immortales. Hunc igitur secum assumens, uti etiam semper, ex quo senuerat, solebat facere, ad torrentem abiit orientalis deserti, ubi situm est monasterium sancti Euthymii a. Dum ibi Quadragesimam exigit, oblata ei est visio de discipulo, qui tunc aderat, Theoctisto, quam & illi & aliis in hunc modum exposuit: Psalmodiæ nocturnæ canonem expleveram, cum abreptus sum spiritu, ac templum conspexi perelegans & amplissimum præfulgido lumine & sacrum quemdam horrorem incutienti coruscans, laquearibus ac tecto magnificentissimis, variisque musaïci b operis calculis, ac nitido marmore artificiosissime elaborato, uti & columnis, quæ aureis capitibus erant insignes, omnibus denique ornamentis Deo dignis instructum: nam exultatio in eo erat inexplicabilis, incredibilis delectatio, splendor inenarrabilis.

[177] [intuetur per visionem, cujus veritatem probavit eventus.] Ibi ego cum essem, jucundissimaque illa specie lætus fruerer, discipulum hunc meum carissimum, patrem Theoctistum, magnis incedentem lætitiis, laudesque ac divinos modulantem hymnos ingredi video; quem gravisus: Etiam tu, inquam, huc intromissus es, fili dulcissime? Bene ac prospere veneris. Cum ille: Sic est, Pater; immensa Dei misericordia gloriosissimo hoc me ingressu dignata est. Visionem vero hanc novam inter vos, Deo adjuvante, explanabo: Templum illud, quæque in eo erat jucunditas, regnum cæleste lætitiamque ejus sempiternam esse, omnino existimate, qua præclarissimus hic & sanctus discipulus Theoctistus Dei optimi beneficio donabitur. Ita quidem hic Senex divina plenus sapientia, dignusque inventus, cui discipuli sui sors beata revelaretur, edixit. Testes vero estis etiam vos omnes, veram hanc visionem fuisse, non solum propter apertam ejus vitæ sanctimoniam, verum etiam quod supremo martyrii baptismate, quod secundas non admittit sordes, perpurgatus est: est enim e numero Patrum in maxima sancti Patris nostri Sabæ Laura a barbaris interfectorum, quorum vir omni virtute præstans pater Stephanus, Lauræ nostræ decus ingens & ornamentum, historiam c concinnavit.

[178] [Fratrem ex dysenteria periclit antem curat.] Alio post hanc visionem tempore ad solitudinem Calamonis, comite memorato jam Dei Martyre, cum patribus quibusdam circa Quadragesimam profectus est. Dum istic versantur, duo quidam in spiritu fratres, qui olera herbasque deserti, ac pestifera venena alter altero minus comederant, peracutis viscerum torminibus alvique solutione correpti sunt, usque adeo ut qui plura introsumpserat, gravius discrimen adierit nocte quadam ipsa effundendi intestina, jamque spem vitæ ejus qui aderant, omnem abjicerent. Senex igitur fusis precibus, eum apprehendens manu, Surge, inquit, fili; quia qui filiam Centurionis & Lazarum ex tristibus inferorum sedibus reduxit imperio suo revocatos ad vitam, idem ille, deprecante quæ eum ineffabiliter genuit, misertus est tui, & quasi ex inferno eruit. At ille confestim assurrexit sanus, Deo ac Senis precibus hoc beneficium adscribens. Is etiam nunc per Christi gratiam superstes hæc magnis vocibus profitetur.

[179] Fuit inter Senis discipulos aliquis, Thomas dictus: [Parata ei in cælis gloria discipulo indicatur.] hic paucis ante finem ejusdem Quadragesimæ diebus Magistrum suum invisurus advenit, triduoque apud eum commoratus, inter nos agebat, narrabatque nobis condiscipulis, oblatum sibi fuisse terribile somnium: In quo, ajebat, templa vidi complura, structura eleganti in cælum usque educta, columnis fulta divina luce fulgentibus, & illustri cujusvis generis ornatuum varietate decorata; desuper autem in summis illorum culminibus, structores aliquot in castro validissimis muris septo ædificium gnaviter ac secure molientes. Quibus rebus obstupescentem me ac perterritum operæ compellant his verbis: Quid stas attonitus, vir bone? Ad quos ego: Merito, inquam, attonitus sum ac stupeo; quando castrum ejusmodi contemplor, cui numquam simile visum est. Cum illi: Et ignoras, cujus hoc sit? Nimirum patri Stephano, præsidi tuo, ponitur; sed diebus adhuc paucis opus est, quibus angulus hic, quem præ manibus habemus, ut vides, ad fastigium assurgat; nam post illum murus totus absolutus erit. Atque his visis auditisque evigilavi.

[180] Nec multo post tempore, quam nobis condiscipulus hæc, [Ipse ultimam synaxim celebrat; & in morbum incidens,] ut viderat, edixisset, advenit cum discipulo, patre Theoctisto, expleta quadragesima, die dilationis d sanctus Senex, totamque hebdomadam sanctam, & festum Resurrectionis obivit sanus admodum & bene habens. Ante tres igitur, qui Dominicam Novam e præcedunt, dies, adest frater aliquis, eumque orat, ut ad aras facere pro se velit: quod ille ubi toto animo præstitisset, pietatem ac dulcedinem spiranti voce sic eum, a quo rogatus fuerat, alloquitur: Enimvero, frater, post hanc synaxim, ut opinor, nullam umquam amplius aliam celebrabit Stephanus: quo dicto, dimisit eum. Postero die, qui erat quinta feria, & tertius ante Dominicam Novam, cœpit ægrotare; deinde vero ad nos venit. Dum ergo nos discipuli canoni nocturno feriæ secundæ media circiter nocte vacamus, accurrit memoratus paullo ante pater Cosmas, qui accelerare nos jubens: Venite, venite, inquit, o dilecti condiscipuli, properate, ut extremam Senis benedictionem excipiatis: nam jam, ecce, spiritum suum Domino reddit.

[181] Consternati hac denunciatione discipuli: Et unde id nosti, [a Cælitibus visitatur.] cedo, inquimus. Respondet ille: Vigilabam solus, cum in intima cella Magistrum audivi submissa voce cum aliquibus colloquentem; & meam tenuitatem advocando, dicentem: Adesdum huc, pater Cosma, adesdum huc; honoratiora hic dispone sedilia, & ornatissimos hosce viros perhumaniter accipe. Conturbatus ego: Quinam sunt, inquiebam, viri isti, Pater? Hos dico candidatos, reponit ille. Statim ergo consurgens cellam omnem palpando luctandoque cum tenebris pertento (erat enim alta nox & caligo, extincta candela f) cumque neminem esse comperissem, rursum eum interpello: Quales viros dictos velis, non equidem capio, Pater. Cum ille: Istos volebam, quibuscum ante horam locutus sum. Quibus verbis perculsus ego miserrimus, Angelos illos esse conjeci, qui sanctam ejus animam sublaturi, eamque cum honore & gloria ad creatorem suum hinc reducturi venerint.

[182] [Discipulis mortem suam prædicit,] Raptim igitur eo convolantes, accensaque candela, Senem offendimus mentis optime compotem, ac valde vegetum; unde non magnopere ei timebamus; quin imo longioris adhuc vitæ spes affulgebat. Dum ibi sumus, accedo ego ad eum seorsum solus cum solo tantisper colloquens, &: Dic mihi candide, inquam, mi Pater, an ad Christum, quem dilexisti, ex hoc morbo sis migraturus. Ille vero se ipse ad sedendum componens; Sic est, inquit, sic est; ad Dominum, fili, proficiscor. Deinde sacrum caput super stratum reclinat, apud se glorificans divinum numen, eique nos precibus commendans. Ego de ejus obitu ex ipsomet factur certior e vestigio id spiritualibus fratribus meis renuntiaturus accurri; illi patres eadem hora convocant. Conventu facto, alii sancta ejus intercessione ditati recedunt, alii subsistentes pretiosum ejus in conspectu Dei exitum præstolantur. Ille vero quosdam quidem benedictionibus precibusque remuneratur; quosdam autem violentis atque asperis verbis (Male vivis, inquiens, tametsi aliter videaris) dimittit: sed iis, qui apud se manebant, hoc inculcabat: Attendite caute vobismetipsis.

[183] [& placide exspirat.] Subinde ab aurora ad horam usque octavam modo reclinatus apud se orabat, modo residens intuebatur unumquemque assidentium; rursumque nunc in hanc, nunc in illam partem demittebat sese, tristia ex alto pectore ducens suspiria, generosum & constantem ac penitus invictum animum servans. Interea temporis dum in eo statu jacet, patres alter alteri supervenientes magno numero circumstabant, ad quos ille id moleste ferens: Exite, o patres, inquit; mihi me tantisper relinquite. Verum illi, nihil audientes, nequaquam se loco movebant, certi ad extremum usque spiritum beata ejus anima frui. Occumbente sole lingua ejus, omnis ignara semper doli ac fraudis, impediri cœpta est: solo labiorum motu, ac mente glorificabat Deum; ut solitarius ille veritatis amantissimus, Pater Josephus, episcopus postmodum factus, (nam is proxime aderat Seni) testatus est, cum dixit: Observavi manifeste Senem recitare precationem subsidii g, eaque ad finem usque decursa, subjecit, Amen. Hæc Pater Josephus. Senex autem os suum purissimum tertio aperiens, spiritum suum benedictum Domino tradidit, atque in pace in id ipsum dormivit, & gaudens atque exultans requievit postridie Novæ Dominicæ sub horam noctis primam. Sepultus vero est Aprilis mensis secunda die, anni a creatione mundi sexies millesimi ducentesimi octogesimi sexti h, sancto patre nostro & hegumeno Basilio omnibusque Lauræ monachis congregatis, in sepulcris sanctorum patrum nostrorum atque hegumenorum, ubi jacent venerabiles reliquiæ sancti Joannis episcopi & Silentiarii i.

[184] Migravit autem ad Dominum postquam placita Deo vita per annos multos esset fruitus: [Periocha vitæ ejus Chronologica.] vixit enim solidas annorum sexaginta novem periodos k; quorum quidem novem in Christiano suo pago domi exegit; decennis vero ad Maximam Lauram nostram cum patruo suo accessit, cum quo annos quindecim in omni obedientia ac submissione vixit. Per annos autem octo varia obivit ministeria, quorum quatuor canonarcham l egit, duobus vero artocopum m, tum uno hegumenarcham n, uno item xenodochum o. Quinque deinde annis solitarius Christo vacavit in cella, non exiens umquam, nisi diebus sabbati ac Dominicis p, cellæ fronti per id tempus inscribens: Ignoscite per Dominum mihi, Domini patres, neque mihi quisquam in hesychasterio extra sabbatum ac Dominicam sit molestus. Septimum ac trigesimum agens annum, quod reliquum ei fuit vitæ tempus sanctæ cum Deo conversationi impendit, & quindenos quidem annos ab omni humano commercio egit remotissimus, tres q observans in eremo cilicio indutus Quadragesimas, ut scriptum est superius, & fere circum mare Mortuum degens summis calamorum palmarumque silvestrium virgultis r, non numquam pauculis fabis vescebatur. Subinde discipulos accepit, in quoram salutem, Deo opitulante, sedulus incumbebat, cellam illis percommodam assignans ab hesychasterio suo admodum distantem. Reliquis vero septemdecim annis annuas illas tres Quadragesimas cum præcipuis quibusdam Lauræ patribus obivit, unum ex discipulis secum assumens. Cilicium tamen, tum ob patres qui secum erant, tum ob eos, qui undecumque ad se recurrebant, non gestabat, ne se hoc habitu indutum viderent; quo tempore fabæ ipsi, dactylique paucissimi pro cibo erant: panem enim, aut vinum, aut oleum, aut cetera edulia nequaquam gustabat.

ANNOTATA D. P.

a Vide Annotata ad Acta sanctorum Martyrum Sabaïtarum cap. 3, lit. b.

b Id est tessellati; qualia Romæ passim in antiquis basilicis, alibique visuntur: quæ si compares cum iis, quibus novæ ædis Vaticanæ tholi omnes inducuntur, tam perfecta colorum proportione, ut picturæ, elegantissimo penicillo expressæ, non marmorearum tesserularum contextus ab imo suspicientibus videantur; vetera illa, rudimenta tantummodo ejus artis esse dices, nostro hoc seculo ad summam perfectionem adductæ. Ejus exercendæ principium pavimenti eleganter sternendi cura dedisse videtur: unde Lucilio dictiones aliquæ in oratione eleganter compositæ sunt ut tesserulæ arte pavimenti atque emblemate vermiculatæ: quales in pavimento S. Marci Venetiis, aliisque antiquioribus adhuc videre est. Vide quæ de his Casaubonus ad librum 1 Suetonii, num. 47: & Plinius lib. 36, cap. 24 de Pavimentis. Quandonam autem ea ars a solo sublata ad parietes laqueariaque ornanda transierit, incertum. Non multum ante Magni Constantini tempora id factitari cœptum, post quæ barbara illa, de qua agimus, vox usurpari cœpit: cujus primum vestigium deprehendisse se credit in Firmico Scaliger in notis ad Manilium, jubens musivarios legi; ubi vulgata lectio habet in usu varios: quippe qui Phrygionibus atque inauratoribus jungantur a Firmico. Sed & illud Manilii: Condentemque novum cælum, de musivo intelligit opere. Quidquid sit; frequens in usu ea vox fuit subsequentibus seculis, hodieque perseverat. Scaliger, quem Vossius in Etymologico sequitur, musivum & musaicum a μυσαίῳ, concinno, eleganti (licet nec adjectivi, nec significationis hujus ullum auctorem laudet) deduci existimat. Rectius sane quam qui a μόσυνι, turri vel domo lignea. Ne te autem in errorem inducat Joannis Meursii Glossarium, ubi μοῦσαν, acceptam ex Euchologio & Liturgia ecclesiæ CPolitanæ, eam inter liturgici apparatus instrumenta numerantibus, interpretatur tessellam varie picturatam; quod corrigi potest tum ex Goaris Euchologio in notis ad Missam S. Chrysostomi annot. 177, & ad ordinem lotionis sacræ mensæ annot. 7; tum ex appendice Leonis Allatii ad Dissertationem de Missa Præsanctificatorum num. 3, ea quæ auribus, oculis, manibus suis usurpavere, scribentium, testantiumque μοῦσαν & τὸν ἅγιον σπόγγον, id est, sanctam spongiam idem esse: quam vere Græco nomine appellatam a Chrysostomo, barbaro vulgus vocabulo maluerit appellari. Hujus eumdem in sacris usum, qui est lintei purificatorii apud nos, & formam describit Allatius: Tum demum patinam, ne quid in illa ex micis illis remaneat, abstergit musa. Μοῦσα est tesserula ex spongia, sed & densissima, & prælo compressa, ut obstruantur foramina; cujus ex una parte brachiolum sericeo ligamine eminet, quo digitis deprehencitur, & in eam operam usurpatur: repræsentat autem spongiam, quam in passione Christi aceto intinctam, ori ejus admotam legimus. Quid autem si vulgari Romaniæ sive Thraciæ dialecto & nunc & olim tessera seu res quadrata quævis dicta sit μοῦσα, aut pro μάσσειν abstergere, premere, dictum sit μούσειν? Si prius illud constaret: non esset longe quærendum, unde musivum, musaicumve dicatur. Posterius, verum, an falsum sit, nil refert: modo μοῦσα spongia sit: nam ut Græcis olim elaborata arte picturæ pavimenta lignea, quibus lithostrota successere, ut ait Plinius, asarota dicta sunt, quasi quæ scopis minime everrenda essent, sed abstergenda dumtaxat; quid ni hæc, de quibus agimus, musiva dici potuerint a spongiis, quibus ea erat abstersio facienda. A spongiarum certe usu est, ut Græcis ἀποσπογγίζειν abstergere sit. Videri etiam potest Cangius voce musaicum.

c Hanc ad 20 Martii dedimus, utinam integram: exhibuisset ea fortasse de hoc S. Theoctisto aliquid amplius, quam nomen; quod ipsum ignoraremus, nisi hinc eruissemus; uti & nomen auctoris Sabaitarum martyrii. Vide ibidem Commentarium prævium num. 5.

d Nota marginalis id explicans addit: λέγουσιν τὴν παρασκευὴν [τῶν Βαΐων] ita mihi visus sum ex litteris mutilis evanidisque divinando potuisse colligere, οἱ ἅγιοι πρὸς ὑπέρθεσιν· λειθουργεῖ γὰρ ἐν αὐτῇ παρὰ ἑσπέραν ἐν τῇ ἁγίᾳ Σιὼν πᾶσα ἁγία πόλις· τότε γὰρ ἐξίονται οἱ μοναχοὶ, καὶ σύνάγονται ἐν τῇ ἁγίᾳ Σιών. Dicunt Parasceven Palmarum sancti ratione dilationis: sacrificat enim ad vesperam in sancta Sion universa Hierusalem: quia tunc egrediuntur monachi, & in sancta Sion congregantur: a dilato igitur in vesperam sacrificio.

e Signari hic feriam 4, patet ex sequentibus. Græcismus ille πρὸ πριῶν ἡμερῶν ad litteram Latine redditus, ita sonat: Pridie trium dierum, id est illo die, qui præcedit tertium ante Dominicam novam, qui fuit feria quarta, & sic cohæret cum postero die, qui erat quinta feria, & tertius ante Dominicam novam, mox hic signando.

f Κανδήλη Græco-barbarum, Latinis candela; de qua Vossius in Etymologico Lat.

g τῆς ἀναφορᾶς. Nullam in toto Euchologio orationem invenio hoc titulo: existimo tamen eam designari aut ei similem, quæ εἰς ψυχοῤῥαγοῦντα, exspirantem invenitur in Officio ad eam rem composito, quod extat apud Goarem fol. 737. Oratio autem fol. 741 incipit: Domine Deus noster, qui inexplicabili sapientia tua e pulvere condidisti hominem &c. Ita papebrochius: cujus conjecturæ addo hanc In Onomastico Julii Pollucis impressionis Wetstenianæ libro 6, capite 39, pag. 670 ἀναφορὰ vertitur discessus. Quid si ergo hic designetur oratio aliqua peculiaris, in discessu animæ a moribundis adhiberi solita? quam significationem in hisce circumstantiis prætulerim elevationi, qua eam reddit Magrius in suo Hierolexico: tametsi si umquam alias, in hoc certe angustiarum articulo mens ad Deum elevanda sit ab agonizante, ut moriatur in osculo Domini.

h Annum istum cum Æra vulgari combinavimus in Commentario prævio: ubi etiam debito calculo restituuntur, tam quæ notata hic reliquerat Papebrochius; quam quæ jam pridem impresserat de anno mortis Martyrum Sabaitarum.

i Actum de illo die 13 Maii, quo colitur.

k Vitæ chronotaxim dant prolegomena Vitæ præmissa.

l Hoc ministerium exprimitur in Ordine sacro Orientalis ecclesiæ, per Philotheum Patriarcham digesto, & a Goare illustrato; qui observat canonarcham eum fuisse, qui canones hymnosque per membra concisos, prout canendi occurrunt, suggerit ceteris: nec enim consuevere Græci e libris in pulpito jacentibus canere, sed de memoria: qui usus ab immemorabili tempore hodieque obtinet Lugduni in Gallia in illustri ecclesia S. Joannis: quod sane ad modestiam decorumque in Officio divino servandum mirifice conducit.

m Ex ἄρτος, panis, & κόπτω, frango, præterito med. κέκοπα, fregi vox ista formata satis suum hic significatum prodit.

n In Actis Martyrum Sabaitarum num. 34 exponitur hoc officium: de quo vide ad istum locum notata.

o Formatur a ξένος, hospes, & δέχομαι, accipio; estque curator hospitum.

p Quibus omnes, quotquot erant in Laura, ad nocturnam psalmodiam & liturgiam diurnam in ecclesia pariter conveniebant, etiam ii, quos hesychastas Græce, a quieta in cellis commoratione, Latine silentiarios, ab ea, quam sibi indixerant silentii lege nominamus.

q Præter magnam, ut hic num. 30 alibique vocatur; id est eam, quam Christianis omnibus communem celebraturos patres secedere ad deserta loca solitos statim post Octavam Epiphaniorum, ostensum est ad Vitam S. Euthymii num. 9: unde circa Dominicam Palmarum ad sua monasteria Laurasque revertisse habemus hic num. 31; altera S. Sabæ Quadragesima notatur num. 139; sic dicta, quod vel in eam incideret festum S. Sabæ, vel in ejus pervigilio initium sumeret: de qua vide Quaresmium in Elucidat. Terræ sanctæ lib. 1, cap. 54. Sequentibus deinde capitibus Quadragesimam Nativitatis diebus 40 pro Græcis; pro Jacobitis, Chaldæis, Nestorianis 25 diebus circumscribit. Unde patet tota Palæstina jejunatum fuisse hoc tempore, quod nos Adventum dicimus. Tertia Quadragesima quænam hic fuerit, nullo certo indicio deprehendo. Duas per æstatem in Palæstina celebriores refert Quæresmius: prima Apostolorum dicta, quam plerique incipiebant, & etiam nunc incipiunt a ferra 2 post Dominicam Trinitatis protrahendam usque ad festum SS. Apostolorum Petri & Pauli. Secunda dicitur Assumptionis ab initio Augusti ad festum usque: de qua ultima consuli potest tractatus, sub nomine Anastasii Episcopi Cæsareæ, a Cotelerio editus tom. 3, Eccl. Gr. Monumentorum a pag. 432: ubi a pag. 438, agitur de jejuniis ex S. Nicone; & pag. 439, universalia Christianorum jejunia ex divinis scriptis colliguntur. Vide etiam Cotelerii notas col. 645. Utra harum Quadragesimarum per æstatem celebratarum hic indicetur, facile esset definire: si miraculum fontis, quod a num. 103 hic refertur, constaret contigisse occasione Quadragesimæ in eremo celebrandæ: accidit enim messis tempore, quam in Palæstina Julio mense censeri, habemus ex num. 130. Hisce quatuor præcipuis Palæstinorum jejuniis, alii duas minores addunt Quadragesimas trium aut quinque dierum, videlicet Exaltationis sanctæ Crucis, & Jonæ seu Ninivitarum ante Dominicam Sexagesimæ. Ultimam tamen Græci pro abominabili superstitione rejiciunt. Auctor Commentarii de Scriptoribus & scriptis ecclesiasticis, recentissime impressi, tomo 1, abjudicandum sancto Sabæ Typicum ex alio refert: quasi unum suppositionis hujus operis argumentum sit, quod in eo agatur de tribus Quadragesimis, longe, ut ibidem asseritur, post tempora S. Sabæ apud Græcos seculo tantum undecimo obtinentibus. Idem de iisdem tractat; remittens lectorem ad proximam Dissertationem suam de variis Anastasiis Sinaitis, & eorum scriptis, docturum se promittens has tres Quadragesimas vix ante seculum X apud Græcos fuisse auditas, tandemque seculo XI suppressas. Quæ si ita intelligat, quasi ne quidem ante illud tempus monachis usurpatæ fuerint, aperte falsitatis convincitur ex hoc Vitæ textu: an vero, ad quos, quando ad alios extendi cœperint, res est alterius disquisitionis ac temporis: quæ materiem suppeditare poterit illustrandis Actis S. Sabæ die 5 Decembris.

r Ἀκρέμων ab ἀκρὸς, summus, & κρεμῶ, pendeo, ut per τὸ ἀκρέμονας hic significentur summitates ramorum, vel quod ex illis dependet. Suidas tamen & Hesychius ἀκρέμονας exponunt βλαστοὺς seu κλάδους; id est virgulta, frutices, ramos: quo sensu hic puto accipi. nam & num. 41 hujus Vitæ, cum fratres, qui cum S. Stephano in eremo versabantur, fames urgeret, percurrebant desertum, πόας καὶ θάμνους ἀναζητοῦντες πρὸς παραμυθίαν τοῦ λιμώδους πάθους, herbas & frutices seu virgulta quærentes ad solatium famis: adeo ut esca illa essent, & in eremis nascerentur. Ad quam significationem restituendus videtur locus in Actis sanctorum Martyrum Sabaitarum num. 25 lit. a: ubi putatur θάμνους non aliud, qua ignis alimentum esse posse.

* lege δὲ

* an. κατόξει?

EPILOGUS.

Οὗτος ὁ βίος τοῦ θεοσόφου Στεφάνου, ὃν κατ᾽ ἀξίαν ἐπαινεῖν οὐκ ἔχω, θεωρίαν ἐπαρκαὶ γλῶτταν ἱκανὴν μηδαμῶς κεκτημένῆ κ;ος· ἀπ᾽ αὐτῶν γὰρ τῶν μητρικῶν μαστῶν ἀγνὴν παρθενίαν ἐτήρησε, μηδέποτε προσομιλήσας γάμοις. Ἀνὴρ θαυμαστὸς, λίαν ταπεινόφρων γεγονὼς, καὶ διαπαντὸς καθαροῖς δάκρυσιν ἀποπλύνων καὶ θεοειδεστέραν τὴν ψυχὴν ἀπεργαζομενος· πρᾷος δ᾽ ἦν καὶ μειλίχιος, μηδένα μισῶν, μηδένα ἀποστρεφόμενος· εὔσπλαγχνος, φιλόπτωχος, φιλέντολος, φιλόξενος, εγκρατὴς, ἀβάσκανος, δίκαιος, ἀνδρεῖος, ἄκακος, εἰρηνοποιὸς, σοφὸς, τὸ σῶμα καὶ τὴν ψυχὴν ὅλως καθαρὸς, παντοίαις ἀρεταῖς ἐκεκόσμητο. Τῇ ἀγάπῃ ἔζεεν, τὴν εἰρήνην ἠσπάζετο, ἔριδα καὶ φθόνον καὶ βασκανίαν ἀπεβάλλετο. Πᾶσαν φληναφίαν ἄκαιρον, καὶ λόγον ἀργὸν ἀπεκρούετο· πλεονεξίαν οὐκ εἶχε, τὴν ῥίζαν τῶν κακῶν, φιλαργυρίαν κατέπατει, τὸν λογισμὸν καλῶς ἐκυβέρνα, τὴν ἐπιθυμίαν καὶ τὸν θυμὸν ἐχαλίνου· ἀπάθειαν γὰρ σαρκὸς καὶ ψυχῆς θεόθεν δι᾽ ἀσκήσεως ἐκομίσατο τὸ σιγηλὸν ἤσκει, τὴν ἐγκράτειαν ἐποθει, τὴν ἡσυχίαν ἐδίωκεν· ἐν τῇ θεογνωσίᾳ διαπαντὸς ἀνεπόλει, τὴν νέκρωσιν τῶν παθῶν ἐμελέτα, μόνου τοῦ Θεοῦ ἐμερίμνα· αὐτὸν ἐδόξαζεν ᾠδαῖς ἀσιγήτοις, καὶ ὕμνοις καὶ ψαλμοῖς ἐκτενέσι· καὶ οὕτως ἀγγελικῶς βιοτεύων ὑπερηφανίας ἐκράτησεν, καὶ ταπείνωσιν ἄκραν ἐκτήσατο. Πᾶν δὲ ἀγαθον ἐποίει, καὶ πᾶσι τοῖς καλοῖς ἐπετέρπετο.

[186] Τῇ συμπαθείᾳ δὲ μᾶλλον τῶν ἄλλων διέπρεπέ τε καὶ διέλαμπεν. Ἀεὶ δὲ ταῖς ἀλλοτρίαις συμφοραῖς κατετρύχετο, τοῖς ἀσθενοῦσι συνηθένει, τοῖς ἀλγοῦσι συνήλγει, τοῖς πενομένοις συνεπένετο, τοῖς λυπουμένοις συνελυπεῖτο, μετὰ κλαιόντων ἔκλαιεν, μετὰ πενθούντων ἐπένθει. Διὸ πάντας καθ᾽ ὅλου τοὺς προσιόντας αὐτῷ φιλοφρόνως ὑπεδέχετο, τοὺς νοσοῦντας ἰᾶτο, τοὺς ὀδυνωμένους, καὶ κακῶς πάσχοντας παρεμυθεῖτο τοῖς ἑαυτοῦ ψυχωφελέσι καὶ ἱεροῖς λογίοις, τὴν ἀνίαν τῶν ἀνιωμένων ἀπέτεμε τῇ πνευματικῇ μαχαίρᾳ, καὶ τὰς καρδίας αὐτῶν εὐφροσύνης ἐνεπίπλα· τοὺς ἀδικουμένους παρηγορῶντε καὶ παραινῶν, ἀγαπᾷν τοὺς ἀδικοῦντας παρεσκεύαζεν, τοὺς ἀλλήλων μακρὰν διεστῶτας εἰρηνικῶς συνῆπτεν· τοὺς ἐμπίπτοντας πειρασμοῖς ὑπομένειν ἐδίδασκε, καὶ εὐλογεῖν πάντων τῶν συμβαινόντων ἕνεκεν· πάσας τὰς σωματικάστε καὶ πνευματικὰς αἰτήσεις τῶν αἰτούντων ἐξετέλει· οὐδενὸς κατεφρόνει, πάντας ἐπίσης συμπαθῶς ὑπεδέχετο καὶ ἐτίμα, τοὺς χριστιανοὺς οὐ μόνον, ἀλλὰ καὶ Ἀγαρήνους· βρώματα δὲ αὐτοῖς δαψιλῆτε καὶ ποικίλα παρετίθη.

[187] Πάντων γὰρ ἀπορῶν, οὐδενὸς ὑστερεῖτο, καὶ ἀκτημοσύνην ἐσχάτην ἔχων, τὸ πᾶν ἐκέκτητο, ὑπὸ πάντων ἀποστολικῶς διακονούμενος. Ὅθεν τοῖς πρὸς αὐτὸν ἐρχομένοις θαρσικῶς, καὶ τῇ πλουσιοδώρῳ τοῦ Θεοῦ ἀγαθότητι πεποιθὼς, ἔλεγεν· Κέκτημαι δένδρον ἀειθαλὲς, καὶ τοῖς καρποῖς ἀείκομον, καὶ παντὸς ἀγαθοῦ χορηγὸν, σκέπον καὶ τρέφον, καὶ εὐφραῖνον πάντα παραγενόμενον πρὸς τὴν ἐμην ταπείνωσιν. Τί δέ ἑστι τὸ δένδρον, ἐρωτώμενος, πρὸς τὸν οὐρανὸν τὴν χεῖρα ἐκτείνων, ἔλεγεν· Ὁ βρέξας τῷ μάννα τῷ Ἰσραὴλ ἐν τῇ ἐρήμῳ, ὁ ἐκ πέτρας ἀκροτόμου διψῶντι λαῷ πηγάσας ὕδωρ, ὁ θρέψας Ἠλιοὺ διὰ κόρακος, ὁ τροφεὺς καὶ χωρηγὸς τῆς ζῶῆς ἡμῶν, ὁ πολὺς ἐν ἐλέει καὶ οἰκτιρμοῖς, ἡ ὄντως πηγὴ τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν.

[188] Διὸ τοίνυν, ὦ μακάριε Στέφανε, τὰς σὰς ἀναμέρος οὐκ ἄν ποτε δυνηθείην ἐξειπεῖν ἀρετάς· πᾶσαν γὰρ ἐν ἑαυτῷ συλλαβὼν φέρεις τὴν ἀρετὴν, δι᾽ ἧς οὐρανοπολίτης ἀπεφάνθης, τῶν αἰωνίων ἀπολαύων ἀγαθῶν, ἔνθα πάντων τῶν εὐφραινομένων ἡ κατοικία καὶ φωνὴ ἑορταζόντων, καὶ ἦχος ἀγαλλίασεως, ἧς καὶ ἡμᾶς καταξιωθῆναι, μηδαμῶς λίποις, Ἅγιε, τὸν σὸν πρεσβεύων Θεὸν, τοῖς ἡμετέροις πλημμελήμασιν ἵλεων καταστήσας αὐτὸν, τὸν μόνον ἀγαθὸν καὶ φιλάνθρωπον κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν, ᾧ πρέπει δόξα, τιμὴ, καὶ προσκύνησις ἅμα τῷ Πατέρι, καὶ τῷ παναγίῳ Πνεύματι εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν.

Hæc vita erat divina præditi sapientia Stephani, cui ego quidem prorsus, utpote nec litteris satis, [Virtutes S. Stephani,] nec idonea sermonis elegantia pollens, pro meritis exornandæ sum impar. Ab ipsis namque maternis uberibus virgineum candorem servavit illibatum, numquam animum adjiciens ad nuptias. Vir erat admirabilis, sibi vilissimus, purisque se lacrymis semper expurgans, atque id agens unice, ut quam simillimam Dei in anima efformaret imaginem: placidus vero etiam erat ac dulcis, infensus nemini, neminem aversatus; misericors, paupertatis amans & obedientiæ, hospitalis, continens, nulli invidens, justus, fortis, candidus, pacificus, doctus, corpore animoque purissimus, omni genere virtutum ornatus. Caritate fervebat, colebat pacem; rixas, odium, invidiam procul amandabat; nugas omnes intempestivas insectabatur ineptosque sermones: nulla in eo habendi augendive cupiditas; malorum omnium radicem, avaritiam calcabat; mirum excercebat in cogitationes imperium; concupiscentiæ iræque frenum injecerat: multaque exercitatione virtutum id consecutus a Deo erat ut omnem cum corporis, tum animæ sensum amisisse videretur: observabat silentium, studebat continentiæ, quietem sectabatur, in rerum divinarum consideratione, ac mortificatione passionum totus erat, soli Deo intentus, quem canticis assiduis, hymnisque, & prolixis psalmis sine intermissione laudabat; & vitam ad hunc modum æmulatus angelicam, prostrata superbia, ad sublimem evaserat verticem humilitatis. Quidquid rectum erat honestumque, in eo exercebat sese, eoque unice delectabatur.

[186] Sed excelluit in eo ante omnia eluxitque commiserationis affectus; alienis sempermalis cruciabatur; cum infirmis infirmus erat, cum afflictis afflictus; æger cum ægris; cum tristibus, [ejus misericordia singularis,] tristis; cum flentibus flebat; lugebat cum lugentibus. Hinc illa benignitas, qua unde unde ad se ventitantes excipere consueverat. Sanabat ægrotos, oppressos ac male habitos salutaribus suis sanctisque consiliis solabatur; mœrentium tristitiam præcidebat gladio spirituali, & gaudio eorum corda complebat: injuriam passos leniendo suadendoque ad illorum, qui eam intulerant, amorem adducebat; pacifice reconciliabat animos inveterato inter se odio dissidentium. Si qui in tentationes inciderant, eos hortabatur ad patientiam, atque ad Deo de omnibus, quæ obtingerent, benedicendum. Quidquid rogatus erat sive corporale illud esset, sive spirituale, effectum dabat. neminem despiciebat; æquali omnes benevolentia accipiebat & habebat in pretio, non Christianos dumtaxat, verum etiam Agarenos; fercula vero eis & lauta proponebat & varia.

[187] Nam cum haberet nihil, nihil tamen illi deerat, [ingens in Deum fiducia.] & in summa inopia omnia possidebat, omnibus ei, ut olim Apostolo, ministrantibus. Hinc solenne illud, quod ad se divertentibus munificentissima fretus Dei benignitate confidenter usurpabat: Arborem habeo perpetuo virentem, pomisque semper onustam, & bona quælibet suppeditantem; inumbrat illa, pascit, recreat, quicumque ad meam tenuitatem accedit. Rogatus vero, quænam esset arbor illa; manu in cælum sublata: Ille, inquit, est, qui Israëli manna depluit in deserto; qui de duro silice sitienti populo aquarum fontem elicuit; qui per corvum pavit Eliam a; qui vitam & contulit & nutriendo conservat; qui multus est in misericordia & miserationibus; qui re vera fons est æternorum bonorum.

[188] [Sancti opem implorat Auctor.] Quapropter, o beate Stephane, tuas singillatim virtutes persequi, ut maxime velim, numquam possim: virtutem enim omnem in te ipso complexus, circumfers, per quam cælorum civis esse comprobatus es, bonis gaudens sempiternis; ubi collætantium habitatio; ubi festive agentium voces; ubi sonus exultationis; quo ut & nos digni inveniamur, Deum tuum interpellare, vir Sancte, numquam desine, quoadusque peccatis nostris propitium eum reddideris; qui solus bonus est hominumque amantissimus, Dominum Jesum Christum, cui debetur gloria, & honor & adoratio cum Patre & sanctissimo Spiritu in secula. Amen.

ANNOTATA.

a LXX Libro 3 Regum cap. 17 & 18; & lib. 4 cap. 1, Ἠλιοὺ habent indeclinabile: Malachiæ 4 ℣ 5 ponitur accusativus Ἠλίαν; apud Matthæum, Marcum & Lucam etiam declinatur.

DE S. TURIANO SEU TURIAVO EPISC. DOLENSI
IN BRITANNIA ARMORICA.

Forte sec. VII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Nomen, cultus, ætas, tempus translationis & Acta.

Turianus seu Turiavus episc. Dolensis in Britannia Armorica (S.)

AUCTORE I. B. S.

De sanctis Armoricis jam sæpe in hoc opere actum est, sæpius discussæ tenebræ quibus eorum Acta involvuntur, neque semel de episcopatibus loquendum fuit, atque etiam de eorum a Turonensi metropoli qualicumque subtractione, [Dolensis archiepisc. S. Turianus,] erectaque in archiepiscopatum Dolensi cathedra, ac rursus de eorumdem reductione; ut hæc tela hic denuo ordienda non sit. Dolensis urbis situm ex eo satis cognosces, quod a celebri Macloviopolitano portu leucis circiter quatuor, duabus dumtaxat distet a mari Britannico. In vulgatis dictæ urbis episcoporum catalogis, hactenus, saltem prioribus illis seculis, perquam dubiis, certatim ponitur is quo de hic agendum est Thurianus seu Turianus, alias Turiavus, de cujus nominis vera inflexione, major ferme quam opus sit, concertatio. Pro Turiano, seu Thuriano stant vetustissimi Mss. codices, & scriptores plerique omnes, cum Vincentio Barrale Salerno, primo Vitæ ejus editore in Chronologia sanctorum Lerinensium, quam ad Sanctorum suorum calcem pag. 186, se adjecisse profitetur, occasione reliquiarum, ex cœnobio Parisiensi S. Germani a Pratis (ubi hodiedum S. Turiani corpus debito cultu honoratur) ad insulam suam cum aliis S. Leutfredi transmissarum, unde inter ea monasteria, sub finem sec. XVI communio quædam invaluerit: quæ hic notare voluimus, ne aliis æque ac nobis novum & insolitum videatur, inter Lerinenses Sanctos Turianum computari, qui celebrem eam insulam oculis suis verosimillime numquam viderit.

[2] Ad nominis expressionem ut redeam, modo dixi, [quem hodie Turiavum appellant Galli,] vetustissima quæque Mss. Thurianum seu Turianum, non Turiavum disertissime legere, qualia penes me descripta habeo ex codicibus Vallis lucentis, Divionensi & Pontiniacensi; quod ipsum dicere debuit, siquid ad rem dixit Jacobus du Breul, S. Germani monachus, in Chronicis apud laudatum Barralem pag. 197, ubi confuse ita loquitur: Fuit ergo ultimus archiepiscopus Dolensis sanctus Thurianus, quem perperam, reclamantibus vetustissimis codicibus chirographis, Thurianum, V. in N. mutato, pronuntiant ac scribunt. Confuse, inquam, nam utrobique scribit ipsemet Thurianus, & quam certum videtur, antiquos passim formasse Thurianum vel Turianum, tam hodie receptum est, ut mutato n in v, Gallice pronuntietur Thuriave, Turiau vel Turiaf. Codices chirographos appellat; ultro sequimur; ac præter jam citatos, ipsummet Pratense Ms., quod Barralis secutus est, item Usuardinos prope omnes adduco, quos magno numero ad editionem consului, quique omnes cum hodierno Romano, Barrale, Surio, Chenu, Roberto, Sammarthanis, Cointio & aliis constantissime legunt Turianum seu Thurianum. Ita quoque habetur in nostro apographo Usuardi Pratensis, quamvis aliter legerint Castellanus ac nuperus ejus codicis editor; quibus credam perlubenter; mihi enim sus deque est utrovis modo scribatur, hæc eo solum dicta sunt, ne variæ istæ lectiones miræ cuiquam videantur.

[3] [a solo Usuardo sacris Fastis inscriptus est;] Ad S. Turiani cultum quod attinet, in jam dicta Usuardi editione satis præmonstravimus, unde Sanctus iste, antiquioribus & synchronis Martyrologis plane ignotus, ab illo primum collocatus sit, quemadmodum & plures alios, suo tempore paulo celebriores redditos, solus ipse in sacris Fastis consignavit, ut propriis istic locis suis observatum est. Eos inter non pauci fuere Sancti, ex Britannia minori in citeriorem Franciam, metu grassantium barbarorum translati (quidquid adversus Cenalem perperam argutetur Breulius) ut rursus dicendum fuit primo hujus Julii mensis die de S. Leonorio. Adductum igitur cum sacris Audoëni, Leutfredi & Agofredi lipsanis ad S. Germani cœnobium S. Turiani corpus (cujus translationis Breuliana historia data est XXI Junii tomo 4 pag. 112) ibidem summo in honore habitum est, adversus incendia præsens remedium, miraculis non paucis illustratum, ut pluribus memorat Vita a Barrale edita, quam infra totam referemus. Pluribus Martyrologiis citandis supersedeo, cum fonte exhibito, rivuli omnes momenti nihil superaddant. Omnium prope eadem est ipsius Usuardi sententia, a Romano ad verbum expressa: In Britannia minori, S. Turiani episcopi & confessoris, miræ simplicitatis & innocentiæ viri.

[4] [cum tali elogio, ut pateat, nulla Acta ipsum vidisse.] Porro ex brevi illa & communissima Sanctorum laude, miræ simplicitatis & innocentiæ viri haud obscure conjicitur, Usuardum ex sola longinqua sanctitatis fama S. Turianum novisse, nullis adhucdum ejus tempore vulgatis Actis, quæ si vidisset Martyrologus iste, longe præclarius procul dubio concinnasset encomium, Sanctumque non modo a simplicitate, sed ab eruditione & sanctissimæ conversationis dotibus, a signorum divinorum irradiationibus, a miraculorum frequentia magnifice prædicasset. Supplevit aliunde Saussayus, longa & more suo inflata oratione multa complexus, quæ cur admittenda non censeam, ex dicendis satis patebit. Audi principium: In Normannia, monasterio Crucis S. Audoëni, alias S. Leufredi cœnobio, diœcesis Ebroicensis, S. Thuriani archipræsulis Dolensis in Armorica & Confessoris. Qui puer patris gregem cum pasceret, monitus cælesti oraculo, ut relicto grege ad Balonense asceteriolum, quod S Samsonis cœnobio subjacet, ad discendum litteras se conferret &c. Quæ omnia aut Actis opposita, aut saltem iis satis conformia non sunt, uti nec secessus ad prædictum cœnobium, ubi reliquam vitam exegerit, ibidemque sepultus sit. Id inter cetera veri addidit, sacris anniversariis tota in Parisiensi diœcesi hodie ipsius sanctissimi præsulis (Turiani) memoriam honorari.

[5] Etenim in tribus ecclesiæ istius Breviarii editionibus, quæ apud nos exstant, [Lectiones Breviarii Parisiensis magis placent,] nempe anni 1584, 1636, & 1680, diserte signatur Sancti ipsius Officium, in prioribus quidem, in quibus Thurianus seu Turianus vocatur, ritu semiduplici novem lectionum, in ultima vero limato aliter nomine, ritu simplici cum duabus dumtaxat lectionibus, quas, utpote castigatiores, describendas censui. Sic habent: Turiavus, in Aremoricis natus, Dolum petiit, ut ad tumulum S. Sampsonis Deo serviret. Tiarmailo episcopo ita gratus fuit ob suavitatem vocis & morum integritatem, ut regendis clericis abbas ab eo præfectus fuerit, deinde ascitus in consortium oneris & successor designatus, episcopatum gessit magna cum vigilantia & animi firmitate. Rivallonem præpotentem virum, qui ecclesiam & monasterium S. Moachi sacrosque libros incenderat, terrore divinitus incusso, ad pœnitentiam adduxit, quam ut perageret, & perpetrata sacrilegia expiaret, Deus sancti pontificis precibus exoratus, septennii spatium illi indulsit. Variis morbis laborantes sanitati reddidit. Filiam unicam viri cujusdam nobilis, dum ad sepulcrum efferretur, fusis ad Christum una cum clero & populo precibus, ad vitam revocavit. Demum virtutibus plenus, ac mira imprimis simplicitate & innocentia conspicuus quievit in Domino. Corpus ejus Nortmannis Gallias vastantibus, Parisios advectum, in basilica S. Vincentii conditum est. Quo inde semel atque iterum ad ædes civitatis incendio conflagrantes delato, statim ignis extinctus est. Hinc tanto apud Parisienses in honore fuit, ut ejus solennitate per urbem & vicos proximos denuntiata, ad eam celebrandam populus vocaretur.

[6] Non ita placent quæ in vetusto Corisopitensi Breviario, [quam quæ aliis Officiis insertæ sunt.] olim per novem breves articulos extensa, ex ejus diœcesis proprio anni 1642 expuncta sunt. Tales existimo etiam fuisse tum pro diœcesi, ubi æque ac in Leonensi aras, sacella & templa Sancto erecta testantur scriptores; tum in aliarum Britanniæ Armoricæ ecclesiarum Breviariis, in quibus ejus annua memoria recoli pridem solita est: forte & in aliis Galliæ cathedralibus. Certe Claromontenses de B. Turiano festum trium lectionum olim celebrasse, testis est laudatus supra Breulius apud Barralem; verum ex solo earum specimine facile perspicies, ab eo compositas esse, qui sibi putarit licitum, etiam in sacra Ecclesiæ ministeria fabellas invehere. Nam ubi Legenda ipsa, sive brevior sive extensior auctoritatis sane non magnæ, vix certam Sancti patriam novit distinguere, iste vel ipsorum parentum nomina memoriter recitat. Ex ungue leonem: Beatissimus Thurianus in regione Britanniæ fuit, in pago Trecoit (fortasse Trecorensi) oriundus. Pater vero ejus Lelian nomine, mater vero Mageen, nobili genere editi, in eleëmosynis largi, Domini misericordia sublimati erant. Parco reliquis, multum a communiori Legenda, longius a veritate dissitis; ut similibus recensendis oleum & operam perdere, minime necesse sit: jam ex aliis celeberrimum S. Turiani cultum satis manifestum reddidimus.

[7] De ætate tam incerta sunt omnia, ut quidquid varii divinaverint, [De ejus ætate frustra disputatur;] ego vero operose inquisiverim, nihil sincerius scriptum reperiam, quam quod non ita pridem in novissima Britanniæ historia notavit Lobinæus tom. 1, pag. 75. Post Budocum alius reperitur Dolensis episcopus, nempe S. Thuriavus, at quo tempore vixerit ignoratur. Suspecta igitur censenda omnia, quæ tam confidenter ab aliquibus definita sunt, tum circa ejus tempora, tum circa successionem in prædicto episcopatu. Joannes Chenu in sua Episcoporum Galliæ primo adumbrata Chronologia, Sanctum ordine XIV Dolensis sedis præsulem numeraverat, ita de eo scribens: S. Turianus, tempore Caroli Calvi regis Galliæ & Salomonis regis Brittaniæ, miraculis & vivus & mortuus claruit: ejus reliquiæ maximo honore celebrantur Parisiis in ecclesia S. Germani Pratensis die XIII Julii. Sedebat anno DCCCXLI. Hæc satis rotunde: at cautiores qui ipsum secuti sunt Claudius Robertus & Sammarthani satis habuerunt nomen indicare, eum non XIV, sed ordine VIII satis arbitrarie consignantes. Omnibus his majora ausus Albertus le Grand, non solum tempus, quo S. Turianus sederit, sed & annum ferme nativitatis DCCV, mortis autem DCCXLIX intrepide pronuntiavit; quem cur in plerisque secutus sit Cointius, alia & ipse ad annos 717 num. 21, 733 num. 8, & 749, num. 3, satis secure determinans, prorsus non intelligo. Neque placet acceptus ex eo Castellani calculus; neque scio quis Suriano editori præluxerit, ut signaret annum 580. Nobis semper satius visum est ignorantiam candide fateri, quam vane hariolando series chronologicas temere confingere.

[8] [neque recte adstruitur ejus monachatus,] Hisce non absimile est, quod alii nescio unde collegisse videntur, nempe S. Turianum, dimissa pontificali sede, ad cœnobium Madriacense in Normanniam se recepisse, ubi monachum induerit sub abbate S. Leutfredo: quod si verum esset, a Legendario, traditiones omnes tam studiose scrutato, tantæ virtutis exemplum præteriri non potuisset, habereturque proinde satis certa notitia ejus ætatis, cum Leutfrediana collatæ. At præpostera ea conjectura est, nulla prorsus auctoritate subnixa, quam primum reperi a Breulio proditam, loco illo supra citato apud Barralem Salernum pag. 197, ubi in periocha non grandi multa miscet, quæ ad rectam crisim expensa, ut mitissime dicam, vel tenuissimæ vel nullius fidei esse deprehenduntur. Huc spectat, quod citatis superius de S. Turiani nomine verbis immediate subjungit: Sed nec ibi ultimos finivit dies: nam solitudinem pontificiæ dignitati præferens, ad Benedictinum S. Leufredi monasterium, alias Crucis S. Audoëni dictum, concessit, habitumque religionis ab ipso Leufredo suscepit. Illud autem constructum est in Normannia juxta pagum Calliaci, nasturtio peroptimo abundantem… Ibi reliquum vitæ transegit S. Thurianus, ac tandem vitæ sanctitate ac miraculis clarus obdormivit in Domino. Sepulcrum ejus vacuum & apertum retro majus altare etiamnum visitur, cum duobus aliis similiter patentibus; quorum unum ipsius D. Leufredi, alterum S. Barsenorii ejusdem loci abbatis esse perhibent Leufrediani cœnobitæ: a quibus cum in eorum essem monasterio, hæc quæ scribo, didici.

[9] [a Breulio, res & tempora confundente.] Ut hæc non recte a Breulio ordinata intelligas, adverte, obsecro, virum ibidem præmittere præsulum Dolensium nomina, qui archiepiscopi seu metropolitani titulo gavisi fuerint, quorum postremi sint: Gueveneus, Rostoaldus, Harmaëlus & S. Thurianus usque ad tempora Caroli Calvi in Galliis, & in Britannia Salomonis, hujus nominis tertii, sceptra retinentis. Tunc enim Athardo Nannetensi præsule renuente amplius subdi Dolensi archiepiscopo, sedes præfatæ, decreto Nicolai I, Turonensi metropolitano sunt restitutæ, & ecclesia Dolensis in priorem statum, scilicet episcopalem reducta. En tibi Nicolai PP. I, Caroli Calvi, & Salomonis tempora recte inter se conjuncta, quibus synchronus fuerit ultimus archiepiscopus Dolensis S. Thurianus. Nicolai I & Actardi Nannetensis gesta in ea de metropolitano controversia compendio videri possunt apud Sammarthanos relata ad annum 865: atque interim, si Superis placet, sanctus idem Turianus habitum religionis a S. Leufredo susceperit, qui, teste Mabillonio, ultra annum 738 vitam non protraxit. Quid demum erit res & tempora confundere, si hoc non est? Fateamur itaque, quod nuper cum Lobinæo dicebamus, incertam esse S. Turiani ætatem; monachatum vero ejus, quem etiam procul dubio a cœnobitis Madriacensibus didicerit Breulius, ad populares ut minimum traditiunculas amandandum, ut satis perspexit Mabillonius, sec. 3, parte 1, pag. 583, in Observationibus præviis ad Acta S. Leutfredi.

[10] Verum enim vero S. Turiani sepulcrum ibidem a cœnobitis vacuum ostenditur, cum aliis in quibus jacuerint SS. Barsenorius & Leutfredus, [Neque ex cœnobio S. Leutfredi corpus Parisios translatum,] ejusdem loci abbates. Hi duo huc non spectant, de posteriori jam actum est XXI Junii; alterius res discutientur ad XIII Septembris, de solo S. Turiano quæritur, quem sepultum umquam fuisse in eo monasterio, quod a Cruce S. Audoeni modo appellatur, ex Breulii vacillantis fide mihi non suadetur. At enim rursus, ex eo ipso cœnobio S. Turiani corpus, cum S. Audoëni, Leutfredi & Agofredi reliquiis Parisios una translatum est, ut disertissime habet translationis istius historia, quam tomo 4 Junii insertam supra admisimus. Editam ibi esse, haud equidem diffiteor, admissamque, qua parte spectat ad S. Leutfredum; verum an S. Turiani corpus ex prædicto cœnobio Parisios allatum fuerit, neque quæsitum ibi, neque examinatum est. Narrationem illam adornavit idem Breulius, eadem, opinor, fide qua cetera capita, ad S. Turianum spectantia contexuit, ex mera nempe supposita traditione, de invento apud Madriacenses cœnobitas vacuo ejus Sancti sepulcro. Porro suspectam rem totam Mabillonio fuisse, satis inde conjicio, quod nec Turianum suis adscribere ausus sit, nec historiam illam adoptandam censuerit, nisi qua parte ad S. Leutfredum pertinet, idque adeo jejune ut paucis lineolis rem totam expedierit pag. 594.

[11] De translatione sacri corporis S. Turiani ex Britannia in citeriorem Franciam, & facta aliquando ad S. Germani Pratensis ejusdem depositione, [sed ex ipsa Britannia,] ubi idem hactenus publicæ venerationi exponatur, prorsus non dubito: id mihi necdum probatur, quod ait Breulius, una cum corporibus S. Leufredi & aliorum ex eodem cœnobio Madriacensi seu sanctæ Crucis S. Audoëni advectum fuisse. Credit Mabillonius, reliquias sancti Leufredi aliorumque, primo quidem intra muros Lutetiæ Parisiorum, in ecclesia, quæ nunc S. Leutfredi appellatur, deinde, pace facta, in monasterio Pratensi fuisse repositas. Et mihi plane credibile est, citius Parisios advenisse S. Turiani exuvias, quæ postmodum, pace facta, una cum aliis istis Madriacensibus ad S. Germani transierint. Certe scriptor vetustissimus in appendice ad Aimoinum, dum de prædictorum corporum translatione agit, nec ex eodem loco, nec eodem anno, aut advenisse aut simul reposita asserit, ut verosimillime diversis temporibus prædonum Normannorum furori eripi potuerint, in quo Cenalem male arguit Breulius. Sed jam dictum scriptorem in appendice ad Aimoinum audiamus apud Boscum in historia Parisiensi tomo 1, pag. 524. Ea tempestate, Astingo cum Nortmannis usque sæviente, multa corpora Sanctorum a propriis locis in Franciam delata sunt. Tunc etiam corpus S. Leutfredi a Nortmannis in quibusdam partibus Franciæ circumquaque delatum, ad ultimum una cum ossibus beati Goffredi fratris sui, necnon S. Thuriani Dolensis archipræsulis, apud monasterium S. Germani in suburbium Parisiense, ubi Deo disponente adhuc requiescunt, translata sunt.

[12] [verosimillime tempore Caroli Calvi.] Quærimus, quo verosimilius tempore id contigisse censendum sit, saltem de corpore S. Turiani, nam de aliis agere, huc non pertinet. Rejiciendam vero hic rursus putamus chronologiam Breulii, dum eam translationem removet ad tempora Caroli Simplicis, quæ quo altero fundamento adstruat, quam ex mera sua rerum ac temporum confusione, minime perspicio: quasi ex eodem loco, & eodem tempore transferri debuerint, quæ ad eumdem locum tandem adducta concedimus. Fidem multo majorem meretur laudatus Aimoini continuator, qui Astingum Normannorum ducem appellans, Caroli Calvi ætatem nos non cogit excedere, cum iste prædationibus suis in historia Franciæ jam ab anno 866 satis innotescat. Censeo itaque a vero non multum aberrare hic Albertum le Grand, dum ait, ob Normannicas grassationes, e Britannia translatum S. Turiani corpus anno DCCCLXXVIII, a quibus eos solum subtrahi cupio, qui id salvent, vivente Carolo Calvo Parisios advenisse reliquias, satis tempestive ut Usuardus eam Sancti notitiam acciperet, quam Martyrologio suo, Carolo Augusto inscripto, insereret; neque enim ab eo consignandam fuisse Sancti istius memoriam existimo, nisi ea occasione in ejus, quem in Adone aut alibi non repererat, cognitionem devenisset. Conjectura est, non diffiteor; sed in rerum istius temporis adjunctis ita fundata, ut eam toti Breulianæ historiæ a cordatis viris longe præferendam, ausim confidere. Aliter censeat qui voluerit, gratiam a me inibit, si magis probata in medium proferat.

[13] [Quæ & qualia Acta hic dentur.] Acta S. Turiani, quæ quidem hactenus vulgata sint, ea esse jam diximus, quæ primus typis excudi curavit laudatus Barralis, ex Ms. dicti toties cœnobii Pratensis vel, ut aliis loqui placet, S. Cornelii Compendiensis, inde id, nempe Parisiis, procul dubio obtinuerit cum Sancti ipsius reliquiis ad Lerinenses transmissis penultima Augusti MDXXIX, ut habent litteræ ipsi Legendæ præmissæ. Non proprie Vitam, seu historicam gestorum Sancti narrationem esse, sed potius verbosam panegyrim, legenti continuo manifestum est, cui materiam omnem suggesserit Legenda antiquior, hactenus inedita, quam ex Mss. Vallis Lucentis & Cartusiæ Divionensis ad Majores nostros pridem misit Petrus Franciscus Chiffletius, toties in his Actis laudatissimus; & cui consimile aliud descripsit Papebrochius ex Ms. Legenda Pontiniacensi. Longe brevior istic oratio, quamvis & adeo confusa, ut nullæ prorsus temporum notæ inde erui queant: elogium & hoc potius quam historiam dixeris, multis haud dubie post mortem Sancti seculis, nescio a quo digestum, forte in ipsa Britannia, quod inde nactus sit longe posterior monachus Pratensis, ut patet ex num. 25; id unum molitus, ut pluribus verbis res easdem paulo floridius recitaret, adjectis nonnullis miraculis, quæ quo tempore acciderint, nusquam indicat. Ceterum S. Turiani parentes & ibi inclyti fuisse dicuntur; ut non videam unde sua accersiverit nuperus Legendarius Gallicus, dum ipsum ad infimam prope hominum sortem reducit. Utcumque sit, non pauca in brevi ista Vita inveniuntur, quæ majori auctoritate fulta desideres, præsertim prodigia varia, quibus Britannicæ passim æque ac Hibernicæ Legendæ numquam non abundant. De pretio statuat æquus id genus rerum arbiter, nos primo breviorem illam, deinde & longiorem Barralis continuam narrationem necessariis hinc inde notis illustrabimus.

VITA
Ex Ms. Vallis Lucentis & Cartusiæ Divionensis,
A Chiffletio eruta, & cum Pontiniacensi collata.

Turianus seu Turiavus episc. Dolensis in Britannia Armorica (S.)

BHL Number: 8341

EX MSS.

Igitur Turianus Dolensis ecclesiæ archiepiscopus Britanniæ minoris, ex pago continente monasterium, [Puer gregem pascens litteras discit,] nomine Vallone a, enituit oriundus, utriusque scilicet parentis incliti filius. Adjacet autem idem cœnobium potestati eximii confessoris sancti Sampsonis, olim prælibatæ sedis archipræsulis. Deinde dum adhuc infantulus esset corpore, sanctitatis vas Turianus, mente tamen Spiritu sancto accensus, virilem adamans * ætatem, reliquit parentes illustres, pulchramque hereditatem, & ob Dei amorem sanctique Samsonis aggressus est Dolo b metropolim, qua idem felicibus requiescebat artubus. Ubi dum quidam vir Christianus memoratum reperit parvulum, suis eum vitulis destinavit custodem & bubulcum. Quidnam hoc aliud figurabat nisi futuri præsagium & signum pontificii, quod suscepturus erat super oves dominicas? Itaque ardens jugiter Regi seculorum non homini militare, postulavit a quolibet clerico sibi litteras in tabula fieri: quas, benigno largiente Domino, deinceps & artem denominatam ab eis Grammaticam efficacissime, uti amabilem haustum, discendo epotavit.

[2] Quin etiam ecclesiasticam non renuit accipere melodiam, [& ex cantu cognitus clericis primum præficitur,] habens vocem elegantissimam, suorumque condiscipulorum clarissimam. Proinde aliquoties cum vox ejus dulcisona, suæ claritatis dignitate oblectasset archipræsulis aures, tunc aulam regentis Dolensem, elegit tirunculum idem pastor, nomine Tyarmailus c, in adoptivum sibi filium; ac obnixe diligens, in lectione divina educavit, fovit, temporalibus bonis donavit. In successu quoque temporis contemplans juvenem ætate crescentem, ac bonæ indolis honestate fulgentem, præposuit eum suis abbatem clericis, hostiam revera vivam, sanctam, Deo placentem, qui semetipsum quotidie divinum ædificabat templum, sedulis castigatum inediis, frequentibus afflictum vigiliis, jugibus eleëmosynis recreatum, assiduis orationum aromatibus præcipue nocturnarum redolens: nam interdiu lectioni & doctrinæ mancipatum. Miræ simplicitatis atque innocentiæ, indeficienti baculo semper innixus, adeo Deum timebat, quo nihil ejus mandatorum negligebat. Plane qui sinceriter omnipotentem metuit, nihil negligit.

[3] [deinde ad episcopatum promovetur:] Magnus sane in regno cælorum, & congregatione justorum habebatur, qui id quod docebat verbo, implebat exemplo; quod monebat dictis, explicabat factis. In hujusmodi igitur sacrato, tamquam in suo cælo, Rex regum Christus sedebat, & miracula obtinentibus servi meritis, per diversa ope salutis indigentium corpora diffundebat d. Siquidem cæcos illuminare, claudis gressum restituere, paralyticos curare, ab obsessis dæmones membris fugare. Interea dum cerneret prætaxatus præsul Tyarmailus felicem Turianum ad perfectum jam devenisse virum, ætate videlicet piisque moribus conductum, jam enim senuerat, ordinavit eum pro se sacerdotem summum, ut vice sua archiepiscopatus sede, potestate, prædicatione incessanter fungeretur. Illo equidem ita cælesti consecratione sublimato, universus gaudio magno gavisus est populus. Omnes siquidem gratiam Dei in illo esse videbant; nullatenus enim noctu vacabat ab oratione, nec interdiu a prædicatione. Et ut magis plebes sacris ejus monitis fidem accommodarent, miraculis coruscare; mortuos enimvero animabat, atque plangentes de morte, lætificabat de vita. Morbi prorsus ejus oblati obtutibus, omnes pellebantu. Carentibus æque vita tribus reparata fertur. Denique quocumque locorum propter esuriem aquæ cælo preces mittendo baculum figebat, confestim fons emanabat e.

[4] [quo in munere multis excellens virtutibus, mirabili visione gaudet.] Quadam vero die dum prædicaret multis astantibus populis in diebus Rogationis, elevatis in ethera luminibus, vidit fenestram in cælo, & angelos Dei portantes arcam testamenti Domini. Tum ipse omnibus se circumdantibus dixit: Ecce video cælum apertum, & angelos ferentes arcam Dei. Ipsum quoque Dominum, & benignum Jesum in suo tribunali sedentem. Omnes ergo tam laici ephibati f quam clero noim g una voce gratulantes, toto ore & corde glorificaverunt Deum, eumdem beatum Turianum deinceps uberius venerantes. Proinde jussit idem antistes crucem ligneam effigiari, eodemque in loco deponi, ubi tam conspicua visione honoratus extitit. Quæ procul dubio crux hærens magnæ quercui, imperio ejusdem præsulis plantatæ, manet usque hodie h.

[5] [Tyrannum cœnobii alicujus & sacrorum incendiarium,] Postmodum sub ejusdem temporis curriculo zelus, id est invidia zabuli i, incitavit tyrannum, nomine Riuvallon, inflammare quoddam monasterium diœcesis beati quidem Turiani, distans ab urbe Dolensi quasi viginti milliaria. Et ecce adest delator nuntians Episcopo. Propter combustam igitur ecclesiam, librosque divinos, simulque vasa sacra, atque in favillas redacta animo commotus, surrexit cum duodecim monachis pedestris, proficiscens contra tyrannum. Repererunt autem eum in loco qui dicitur Lankafrut. Cumque audisset pessimus Sanctum adventasse pedestrem, miratus exiit obviam timore correptus. Inclinans autem se ad usque vestigia Pontificis, tremens insit: Quam ob causam Domnus venit Archiepiscopus pedestris ad nos? Tum acriter redarguens eum sacrilegii; Impie, inquit, & atrocissime, cur incendisti archisterium sancti Maoky k: sic egisti quasi contereres beati brachium Sampsonis. Adhæc tyrannus, Domine mi, inquit, noli mihi irasci. Ego restituam septuplum, videlicet pro una utique ecclesia septem ædificabo. Similiter pro uno codice restituam septem. Denique aliis rebus incensis similiter agam, si Dominus longævam mihi dederit vitam.

[6] Cum vero placuissent mitissimo Antistiti verba ejus lenia, [ad pœnitentiam & ad restitutionem compellit.] declinavit ab eo paulisper cum monachis, divinum oraturus sibi auxilium dari, necne l consilium corrigendi delinquentem, atque innotesci m quantum vitæ spatium daret Dominus illi flagitioso ad restaurandum monasterium. Ast ubi surrexit ab oratione, intuentibus cunctis præsentibus, descendit sanctus Michaël in specie columbæ super scapulam Pontificis. Ponens quoque rostrum in aurem ejus, revelavit ei quod septem anni vitæ servarentur scelerato. Quod nempe Sanctus idem mox indicavit dari sibimet septem vitæ annorum curricula, restaurandi gratia cœnobitarum culmina. Unde igitur Riuvallon satis alacer beatum consuluit virum, quænam esset avis sedens super humerum ejus? Sanctus, inquit, Michaël Archangelus n. Qui statim super crucem lapideam ibidem positam, de Pontificis scapula volavit, & paululum in eadem requievit. Tandem vero, cernentibus cunctis atque mirantibus cælos ascendit. Imposita demum pœnitentia Riuvallon, reversus est sanctus Antistes ad suam cathedram. Tyrannus deinde, arrepto sibi amminiculo a principibus provinciæ, reædificavit igni combusta septuplum omnia sacra.

[7] In illius denique cœnobii incendio non parvum cælitus ostensum est miraculum. [Euangelium e flammis servatum, & vulpis interitus.] Sanctum siquidem Euangelium rite jacens super altare beati confessoris Christi Maoky, dum totum igneus globus jam corriperet templum, evolando transiit lutea flammarum cacumina. Videres tunc illud gyrare, ingentes rogi cuneos circum circa eundo, ac si locum sibi vestigaret quiescendi. Post diuturna tamen quæ mulciber ferventia excitaverat volumina, placuit auctori omnium quatenus os suum salutiferum, quod Latinus exprimit sermo, bonum nuncium, descendendo resideret in horto fratrum cœnobitarum. Et ecce vulpes cœpit repente litteras non discere euangelicas, sed mandere. Attamen volens nolens invenit in eis scientiam mortis suæ. Adhuc plane libri folia vulpes emortua dentibus artabat, quando repertum est in horto venerabile Euangelium, super quod quicumque posthac falsum juravit sacramentum, leti minus evadens patibulum, sine mora temerariæ vulpis luit periculum o.

[8] Illud etiam insigne miraculum non obmittere, verum spiritualibus summopere auribus magis tradere convenit, [Mortuam puellam] qualiter pretiosus Christi miles Turianus, devotis precibus de morte ad vitam revocavit puellam, jam alienis ad cloacam p gressibus properantem. Quadam namque die dum Pontifex Turianus prædicaret multis hominibus diversi ordinis, copiosisque plebibus in unum congregatis, juxta monasterium quod vocatur Camfrut, ante crucem lapideam, quæ ibidem antiquitus stat in honore Domini nostri Jesu Christi, & ob reverentiam gloriosi Archangeli Michaëlis, super quam quondam ab humeris ejusdem Episcopi descenderat, ut superius lectum est, ecce efferebatur corpus cujusdam nobilis puellæ a parentibus, & a plurimis cognatis ad sepeliendum. Cumque vidisset beatus Turianus episcopus parentes ejus flentes, & lacrymosum populi gemitum audiens compateretur, misericordia motus super orbitate parentum, quia unica filia erat illis, jussit stare feretrum, & oravit ad Dominum dicens:

[9] [precibus suis ad vitam revocat.] Domine Deus omnipotens Jesu Christe, fili Dei vivi, qui resuscitasti filiam archisynagogi in domo patris sui; resuscita & istam puellam virginem in conspectu istius populi, ut laudetur nomen tuum a generatione hac in æternum. Cumque respondissent omnes, Amen, statim surrexit puella sana & incolumis, largiente Domino per orationem beati Turiani episcopi: erat autem nomen ejus puellæ Meldoc, & nomen patris ejus Quoidgual. Exorandus est igitur nobis hujusmodi patronus, cui Deus tantam concessit gratiam resuscitandi mortuos, quatenus suis precibus, præclaris quoque obtineat meritis, nos a morte animæ divinitus eripi, virtutibus imprimi, quibus ad æternam beatitudinem scanditur duce Domino nostro Jesu Christo q.

ANNOTATA.

a Obscurus sermo, quem ita explicat Albertus le Grand, ut Vallone, quod hic dicitur, non cœnobium fuerit, sed pagus aliquis cœnobio S. Sampsonis subditus, quod an hodie eodem vel alio loco subsistat, quærere operæ pretium non est.

b Ita ferme scriptum erat, acsi Sanctus dolo malo urbem istam aggredi voluisset; ubi nihil aliud dicere voluit, quam Dolam ipsum Britanniæ perrexisse, tum, ut volunt, metropolim.

c Si ex solis hisce Actis notus est Tyarmailus (quem aliter alii inflectunt:) nescio an satis tuto adscribatur Catalogo episcoporum Dolensium.

d Utut torta sit constructio, non adeo obscura est, quin intelligatur quid velit scriptor, quod etiam pro sequentibus dictum sit.

e Multa paucis complectitur, quæ majori fide subnixa cuperem, non minus ac visio & miranda alia, non longa oratione coacervata.

f Epibatas, opinor, insinuare voluit, qui in ea urbe, a mari non procul dissita, facile inventi fuerint.

g Sic etiam legitur noim in codice Pontiniacensi, ex quo Legendam suam descripsit Papebrochius, cum qua hanc contulimus: an Britannice aliquid vox significet, nescio: adjuncta indicant, scribere voluisse, quod laici æque ac clerici una voce gratulati sint.

h Vellem utique paulo distinctius locutus fuisset, ad firmandam tum de Sancti, tum de scriptoris ætate aliquam saltem conjecturam.

i Quidni diaboli?

k Neque Moakum novi, neque ejus archisterium aut monasterium: sed nec affine nomen novissem, nisi Castellanus inter Aëmeros suos, seu incerti diei Sanctos Moachum collocasset, cui templum aliquod dedicatum olim fuerit in confiniis Britanniæ & Normanniæ. Vide ipsum ibi.

l Melius legeret necnon.

m Innotescere ut verbum activum in Legendis satis obvium est.

n Et hoc & sequens prodigium antiquam Britannorum istorum credulitatem sapiunt.

o Condonanda phrasis, quam facile evolvas.

p Quid per cloacam velit, adjuncta nimis quam clare explicant.

q Vides, hic de Sancti obitu, ejus anno aut die altum ubique silentium; ut minime dubium sit, quin ex meris traditionibus popularibus collecta sit tota qualiscumque narratio. Unde igitur tertium Idus Julii eduxit monachus Pratensis Anonymus in sequenti Legenda? Observat non nemo, diem translationis intelligi, forte ultimæ istius, dum sacrum corpus ad S. Germani depositum est: an tempore Caroli Simplicis, viderint ii, qui Breulii historiam tueri utcumque voluerint.

* al. adveniens

VITA EADEM
A monacho Pratensi verbosius extensa;
Quæ ex Vincentio Barrali Surio inserta est.

Turianus seu Turiavus episc. Dolensis in Britannia Armorica (S.)

BHL Number: 8342

ex Surio.

ANONYMI PROLOGUS.

Priscorum mos fuit scriptorum, ut de rebus maximis locuturi, quo laboris subsequentia tenderent, [Locis communibus profitetur,] in initio operis commonere satagerent. Horum nos prosequi cupientes non æquo sane gradu vestigia, in laudem beatissimi sacerdotis Thuriani, qui secundum gratiam quæ data est ei, sic in Ecclesia laboravit, propensius cupimus vitæ illius seriem explicare, cujus sicut lilium fulgens renitent clara opera. Primitus itaque secundum veridicam historiæ assertionem verissima ratione patefaciemus genus patriamque illius, ut sequentia vitæ ejus nemo ambigere velit. Ergo cæli terræque omnipotens creator Ecclesiæ sanctæ fulgurantia immensa lumina æterna claritate radiantia, tamquam perpetuarum stellarum per totum mundi spatium diffudit lumina, sanctos videlicet viros divini operis fructu plenissime refertos. Repletus est enim jam nunc & redundat totus mundus multis Dei fidelibus, qui convivificati Domino Jesu in novitate vitæ, ablutionis gratiam præferentes, hereditatem Dei examinatam atque probatam, crebris persecutionibus, crevisse nobis significarunt, victoriosissimis beatorum laborum suorum titulis.

[2] Magno siquidem dilectionis suæ mysterio Christus inter paradisiacos perpetuæ amœnitatis non marcescentes flosculos, [excitari se ad laudandum S. Thurianum.] confessores scilicet sanctissimos, qui Deo digni patres, & Pontificatus sacerdotio pollentes fuerunt, & eorum suavissima sermonum doctrina, mundus in fide Dei hodieque floret, vernantes purpuræ martyrii nitore violas, quasi quoddam mirabile sertum, vario virtutum emblemate compactum inseruit. Ornatur denique electro florenti Prophetatum, auro splendenti Apostolorum, nitidis gemmis Martyrum, argento superprobato confessorum, bysso purpuraque virginum. Inter tot itaque tantorumque Sanctorum sacra præconia, æterna clarus memoria, præcipua laude pollens felix Thurianus in Ecclesiæ regimine sacris literis eruditus singulari auctoritate, qua quoddam coruscum jubar, præcelsius refulget. Etenim miraculorum complurium lumine clarissimo totam vitam suam quasi quamdam in Ecclesiæ lucernam mirabili fulgore lampavit a. Ex quibus aliquanta dilucidare ad notitiam posterorum cupimus, secundum quod dispensatio divina inspirare menti nostræ dignata fuerit, ne tanti splendor luminis, inerti obnubiletur desidia. Igitur quia justis postulationibus non est denegandus piæ petitionis effectus, nil fere commodius duxi quam spiritalibus offerre spiritalia. Ob hoc hujus nostri studii rudimenta, vestræ paternitati b remittens, ut benigna gratia nostrum provehatis opus, & laboris nostri munia, doctissimo judicio vestro roborare flagito velitis. His ita sese habentibus, quod in hac re sit consequens investigemus, fautrice cunctipotentia universorum conditoris, & gloriosissima beatissimi Pontificis Thuriani intercessione, necnon idipsum vestris obtinentibus orationibus c.

VITA

[Illustri genere ortus,] Inclita nobilissimorum parentum progenie felix propago Thurianus beatissimus, in Britannia minori est exortus, juxta monasterium Vallone nuncupatum, quod subditum est potestati Monasterii sancti Samsonis. Quæ celsa & splendida pharus, non immerito sub occidui axis tenebris, hujus lucis sumpsit exordium d, ut post, discussis obscuritatibus, ab infidelium fide algidis mentibus, usque ad Gallicæ regionis fines protenderentur radii claritatis virtutum ipsius: quæ nunc præordinante clementis ac misericordissimi Dei providentia, condigno honore requiescit tumulatus. Sanctitatis igitur vas Thurianus, egregium specimen pueritiæ suæ Deo vovere cupiens, etymologia sui Christo chari nominis, quantum in se erat, uti satagebat. Nam quia a Thure, quod Dei in sacrificio adoleri solet, nomen derivatum habebat, semetipsum odoriferum incensum laudis, in ara sui cordis adurebat, ut secundum Apostolum bonus esset odor Deo in omni loco e.

[4] [relictis parentibus,] Ardore nempe flagrans divino, Spiritu sancto præmonitus, quasi alter futurus Abraham, natales reliquit illustres, propriamque hereditatem, portionem patrimonii sui in cælo statuens, atque felici gaudio festinans patriam deserere, ut liber a peccati contagione se liberius offerret, quod per solam divinam gratiam potuit: & dum hic terrena reliquit, cælestia prædia acquisivit. Quia denique portionem patrimonii sui elegit sibi Deum: ostendens nil sibi eo charius esse; Christus illi portio: Christus illi perpetim possessio. Jure igitur cum Petro Apostolo Jesu proclamare potuit: Ecce nos reliquimus omnia & secuti sumus te: merito imitator illius esse cupiens, qui dilectoribus suis dixit: Nolite possidere aurum neque argentum neque ea quaæ in mundo sunt diligatis. Quia ergo ipsi vivere Christus fuit & mori lucrum, cum Apostolo, quæ ei lucra fuerant, duxit propter Christum detrimenta, non habens gloriationem nisi in cruce Domini nostri Jesu Christi. Christus itaque qui est perfecta merces & retributio sola laborantium, ipse est Euangelicum illud centuplum, quod quis dum habet, vitam æternam habet, quam hic beatus divite commercio, felici promeruit mercimonio.

[5] Verum ut ad superiora redeamus, justus præmonstrando Thurianus, [sit bubulcus;] timorem esse Dei initium sapientiæ, ob ipsius castum timorem, sanctique Samsonis ferventissimam dilectionem, Dolam metropolim adiit, ubi tunc temporis hic pretiosus confessor erat humatus. Quo dum pervenisset, vir Christianus quidam errantem quasi eum reperit, quem secum adducens, protinus illum custodem animalium sibi instituit. Erravit & puer Joseph istum præsignans, non ut ovis perdita, sed quærendo oves. Erravit & Thurianus beatus, præsago spiritu quærendo oves quas justo moderamine gubernare deberet, sed non aberravit, quia Christus vera via reduxit eum manu suæ pietatis ad viam rectitudinis. Quod vero animalium custos destinatus est, declarabat eum superna gratia, pastoris summi doctorem illum atque rectorem fidelium fore animarum, ac si jam apertius illi diceretur: Pasce gregem Christi.

[6] Post hæc sciens jam Deo devotus puer Thurianus, [sed litteris interim instructus,] neminem omnipotenti sinceriter servientem, irretiri posse actionibus secularibus: cum utique nemo sit, docente Deo, qui duobus possit dominis rite famulari, concupivit ardentius Christo militare quam seculo. Delegit nempe spirituali ludo edoceri, atque scholæ Christi cupiens connecti, a quodam clerico expetiit litteras sibi præmonstrari, quia beatus homo quem erudit Dominus & de lege sua docet eum. Bonum est porro homini qui jugum a juventute sua ferre cœperit, veritate præmonente, tollere jugum ejus super se fidelem debere, quod leve est & suave: liquet ergo magisterio doctrinæ cælestis, cibatum pane sapientiæ & intellectus, atque Spiritus sancti gratia debriatum, qui docet hominem scientiam & intellectum, brevi temporis spatio sibi a magistro traditas litteras, acsi dulcem potum ebibisset. Quin etiam ita cælestis gratiæ radii in eo refulgebant, ut grammaticæ artis peritiam plenissime atque efficacissime insigni commendaret memoriæ. Rimabatur velut ovis sagacissima, inter spinarum fruteta carpere suavissimi gratum florem graminis. Ne vero ullius artis expers haberetur, harmoniam prædulcis cantilenæ suscipere non renuit, qua apud Deum & homines valde profecit, dante illi Deo, a quo bona cuncta procedunt, elegantissimam vocis claritatem præ reliquis coævis pueris.

[7] Hinc factum est aliquo sub tempore, ut dum tinnulis fibris dulcem eleganter roboraret f canticorum divinorum melodiam, [& cantu episcopo cognitus,] jucundo modulamine lepidi oris, non solum populares demulceret aures: verum suavitate dulcedinis cantus sui, delectaret animum Archipræsulis Tiarmaili, Dolensi tunc Ecclesiæ præsidentis, oblectatione quadam Deo amabili. Ea ergo occasione, imo Spiritu sancto patrante, qui ubi vult spirat, in notitiam venit præfati Antistitis, ut tali agnitione, qui charus jam esset Christo, acceptior coram cuncto fieret populo. Accersens igitur illum ut spiritalis pater, deiferum sibi adoptavit filium, quem obnixe diligens, commodis humanæ naturæ dapsiliter muneravit, cibo carnali aluit, lectionibus sacris sufficienter educavit, ut quemadmodum exterior homo carnali pasceretur edulio, sic interior saginaretur divinorum præceptorum vivifico mysterio.

[8] [ab eo clericis instituendis præficitur:] Interea cernens Tiarmailus inclita docilitate animi, juvenem Thurianum, gratia lucis cælestis quotidie refulgere, utpote in quo congeries virtutum omnium per dies augmentando cumulabatur, præfecit illum post se suis abbatem clericis, prænoscens ipsum ad hoc opus idoneum satis fore ministrum, eo præmonitus spiritu, qui in cordibus filiorum Dei quotidie proclamat, Deum patrem esse nostrum. Felicem se rite potuit prædicare Tiarmailus, pro adoptato sibi lucis filio Turiano inclito, quem septiformis sancti Spiritus gratia undique circumfultum, opima exuberantia virtutum reddebat conspicuum. Inerat ei & virginalis pudicitia, veraque innocentia ac vera simplicitas, necnon virtutum regina humilitas, quæ informavit hunc sanctum Virum omni devotioni deditum, qua se regere deberet actione. Præterea studebat semper castimoniam sectare, sciens nihil præcelsius, nihil modestius esse virginitate, quæ ita hunc Deo proximum reddidit, ut angelorum societati usque ad solium æternæ visionis intersit. Quia denique generosissimos mores animi liberalitas facit, refrænabat inundantem gastrimargiam, resecabat omnem vanam gloriam, effrænatum comprimebat luxum, restringebat gulæ appetitum, devitabat seria, atque hujus nequam seculi despiciens erat contagia cuncta.

[9] [quo in munere multis præclarus virtutibus,] Ergo talibus hostiis timeretur * Deus. Ita nullis vitæ hujus captus illecebris, moriebatur mundo, ut viveret Deo, quia carnis mortificatio prudentia summa est; acsi apertius diceret: Vivo autem jam non ego, vivit vero in me Christus. Qui cum præmonebat audientes, ne illos inermes & vacuos, mortifera spicula tenebrosi hostis opprimerent, ad virtutum tramitem bonamque conversionem oberrantes reducebat. Particeps autem factus omnium Deum timentium & mandata ipsius observantium, non esse piger potest, qui Domini mandata custodit, ipse merito potuit dicere, se consortem metuentium Christum extitisse. Sic præcellentissimus Thurianus firmissime in vera petra fundatus, utpote qui omnem fidei sumpserat firmitatem, firmamentum plenitudinemque substantiæ, Christum signis & prodigiis adstruebat esse fidelium suorum. Hoc Deo amabili ludo hisque spiritualibus exercitiis, egregius Thurianus metas transigebat piæ juventutis, donec ad perfectioris ætatis incrementa pariterque opera excresceret excellentioris sanctitatis.

[10] [a Tiarmailo successor designatur,] Abhinc restat de maximis perfectisque virtutibus hujus Deo dilecti disserere, quæ magnam vim in speculatione miraculorum ejus perspicientibus ea obtinent. Felici jam senio & multorum longævitate confectus dierum præsul Tiarmailus, cernens perfectissimæ vitæ virum illustrissimum Thurianum ascendere quotidie de virtute in virtutem, delegit eum consortem sibi fore oneris & honoris. Favorabili igitur collatione cunctorum, provexit eum ad summum sacerdotii gradum, statuens eum prædicatione, sede & potestate pro se Dominum & patronum. Quo intromisso, exhilarantur cunctorum animi summo gaudio, pro tali tantoque sibi collato divinitus pastore, quia erat omnium virtutum ornamentis decoratus, & omni divinarum dispositionum studio firmatus; justus, fortis; providus, temperatus, qui impetus carnis omnes providentiæ ratione superaret.

[11] Præceptis autem plenius instructus cælestibus castitatis & simplicitatis, [omnibus numeris absolutus pastor,] spiritale sacrificium acceptum Deo seipsum quotidie offerens, utpote verus minister altaris hostiam sanctam & irreprehensibilem se exhibebat, nocte, dieque frequentans orationem devoto mentis affectu. Porro sincerissima sinceritate præditus moderans Deo placiti regiminis habenas, stemmate fideque præpollens, efficacissime delegatum ministerium implens, vigilanter vigilando, gregi sibi commisso attentius invigilabat. Inerat ei cum parcitate sufficientia, irreprehensibilis potentia, grata claritas, Deo digna jucunditas, nihil habens commune cum seculo, nihil mundi hujus sibi vindicans, non corporalibus cupiditatibus subditus, non avaritia stimulatus, non invidia maceratus, non ambitioni deditus, non aliqua negotiorum secularium cura solicitatus. Is in patria positus, primo honorum omnium contempsit insignia, illos veros æstimans honores, quoscumque illi divinum prudentiæ magisterium contulisset. Nulla illum divitiarum desideria ceperant, sed has veras reputabat divitias, quibus animi ornatus adipisci quiret, & quibus auctorem suum cognoscere posset, vel invenire.

[12] Interea dum gloriosissimus vir Domini Thurianus talibus, [Pluribus signis inclarescens,] ut dictum est, actibus, omni morum probitate conspicuus vitam suam quotidie condecoraret: volens Deus hominibus clarescere, quanto apud se, pro hoc culmine sublimandus foret gloriæ, notum cunctis fecit, sibi satis pretiosam benignissimæ precationis ejus orationem. Nam quanticumque languidi cum suis morbi genere pressi, præsentiæ ejus fuissent adducti, illico sub invocatione nominis Jesu Christi pristinæ reddebantur sospitati. Inter innumera porro miraculorum ejus, quæ per eum Dominus operare dignatus est, insignia, in resuscitatione mirificus apparuit mortuorum. Denique antiqua fertur opinione, quod ad invocationem vivificæ Trinitatis trium corpora mortuorum redintegrare ad vitam meruerit. Nec dispar prophetæ prædicandus Heliæ, cujus os cæli facta est janua. Multoties quippe a quibuscumque rogatus siccitatem terræ compescuit, fixo terræ ejus baculo cum oratione nominis Domini Jesu Christi.

[13] Evidentibus autem indiciis, illustratio signorum patefecit, [etiam pluviam impetrat.] ut subjecta declarant, non privari munere suo apud Deum bonæ voluntatis affectum. Nam novimus cunctis fidelibus a Deo legem institutam, precationum dies in Quadragesima ante resurrectionis Dei diem agere, quum beatus Thurianus fulgore cælestis præsentiæ irradiatus, pura & sincera devotione, eadem divina munia celebrabat. Tum more solito adstantibus turbis salutaria, virtute obumbratus Altissimi, depromebat monita. Stigmata enim crucis Christi, corde, ore & habitu circumferens, non ad ostentationem intuentium, sed ad incrementum fidei fidelium augmentandum: nil nisi quod ei vera vitæ ratio suasisset, intimabat, asseverans quod quamdiu in hoc corpore sumus, peregrinamur a Domino. Denique non habemus hic manentem civitatem, sed futuram inquirimus, supernam videlicet Hierusalem, quæ est mater omnium nostrum, quæ quotidie ædificatur ex vivis & electis lapidibus, super fundamentum Apostolorum & Prophetarum Christum, lapidem angularem summum. Inter hæc elevatis in terra luminibus, divinitatis claritudine circumseptus, justum ordinem spiritalis officii consummans, mira & vere miranda manifestata est visio, ex qua præclara, & admiranda nimium nobis assurgit laudatio, ut & potentia Dei dignius prædicetur, & quis iste beatus fuerit, evidentius approbemus.

[14] [Mirabilis ejus visio.] Vidit quippe cælum apertum, & benignissimum Jesum in sede majestatis suæ residentem, sanctosque angelos arcam Testamenti Dei, processionis more, ferentes. Sane stupenda & miranda Christi mira, quis non obstupescat? plane inquam mira dum præstitum est homini, terræ mole circumdato, cælorum reseratis aditibus eorum conspicere secreta, prophetis aliquibus æquiparandus, & ob hoc vere beatissimus prædicandus: quid enim clarius, quid luculentius fari potest, quam hominem propria industria satagere arcana cæli conspicere? Credo docere Deo volente, per dilecti servi sui visionem, illos dies sanctos lætitiæ dum recoluntur in terris, a sanctis angelis, ante conspectum divinæ majestatis, frequentari in cælis. Igitur veri splendore luminis illustratus deifer Thurianus, ordine, quo præscriptum est, in contemplatione cælestium virtutum positus, circumdantes eum oves velut proprium patrem, & pastorem, indicat eis sagaciter, quo tenore pleni & perfecti splendoris claritas, Deus illi se demonstrare dignatus fuerit, quod falsam speciem beatitudinis nemo dixerit esse, cum non insolentis arrogantiæ, sed purissimæ innocentiæ est adscribendum. Summa enim gratia declarat eum beatissimum, cui cælestia patefacta sunt mysteria, & nimirum quia ejus præsentiam intuebatur in cælo, cujus gerebat in corde amorem animo puro & perfecto. Cognita itaque tali tantaque Dei virtute plenissime omnipotentiam Christi collaudaverunt, pastoremque suum pretiosum Thurianum deinceps maximi honoris veneratione excoluerunt. Ob justissimam porro recordationem tam præcelsi a Deo ostensi miraculi, crux lapidea jussu S. Pontificis in eodem loco est exaltata ad testificationem miraculorum Dei protestandam, cunctæ venturæ generationi.

[15] [Tyrannum Rivallonem,] Enimvero, ut ejus promamus clara gesta, altiora debemus de illo investigare opera: hæc autem sententia quam relaturi sumus, caute ac solicite intellectum videtur expetere rationis manifestæ, quia inest in ea profunda quædam & miranda speculatio; quam qui cum audierit, nemo derogare velit. Series enim propositorum, aut virtuti concordat, aut gratiæ, aut miraculo, & ob hoc audientibus non videatur absurdum. Invidia igitur diaboli, cujus astu mors introivit in mundum, cujus etiam jugum grave aggravatum est super filios superbiæ, pestifer quidam homo ex primatibus Britanniæ, procaci nominis sui usus vocabulo: nam Rivallo dicebatur, quod rebellem significat & protervum g, sagitta diaboli ictus, quoddam monasterium in diœcesi beatissimi Thuriani situm, nullis existentibus causis, voracibus tradidit flammis. Distabat autem idem cœnobium a Britannorum metropoli quasi millibus viginti. Cognito ergo a relatoribus, hujus immanis sceleris execrabili facto, Deo acceptabilis antistes Thurianus pro commisso immani piaculo, anxius fluctuanti laborat animo.

[16] Sed memor Beatus promissorum cælestium, in periculis & adversis positus, [qui monasterium & sacra omnia incenderat,] spe, quam hauserat ex serie Scripturarum in Deo, patre totius consolationis, se plenissime consolabatur. O scelestum & audacem virum! qui proterva insania, non solum sancti Dei templi combussit parietes, verum etiam sacros Testamenti sancti libros, ipsaque sanctæ ædis sacra utensilia ignibus adurenda commisit, illorum jam deputatus contubernio, qui lætantur cum male fecerint & exultant in rebus pessimis. Pro hujusmodi facto irritatus animo Dei servus Thurianus, sumptis secum duodecim monachis, pedestri expeditione ad eum properare deliberat, quem residentem invenerunt in vico Lakafruth dicto. Qui prospectans eminus pedestrem venientem summum sacerdotem, animadvertens ob patrata a se scelera justum ad se venire, consternatus animo totus tremuit, inclinatoque usque ad terram toto corpore, percunctatur quid sic humilis & abjectus venisset? Mox beatissimus sacerdos acriter eum redarguens, fidenterque conatus ejus molimina subsannans: Nimia (ait) crudelitatis tuæ feritate exacerbatus, qui ultra humanæ rationis modum severus & vehemens, non metuisti S. Maoky ecclesiam succendere, & Sancti Dei ministeria dissipare. Adeo denique superexcellit & supereminet immanitas tui sceleris, quasi si brachium sancti contrivisses Samsonis.

[17] Attamen, si me satis audias juste loquentem, pœnitebis, [potenti oratione,] quia insignem attenuat Deus, qui valet ima summis mutare, qui membris sanctis suis, hoc est fidelibus suis polliceri dignatus est, dicens: Qui tangit vos, quasi qui tangit pupillam oculi mei. Ergo age pœnitentiam, ut scelera tua deleri mereantur. Mox veræ rationis auctoritate convictus Rivallo tyrannus, virtute Dei exterritus, quæ sola potest superbiæ virus hebetare, se reum omnino profitens, plenam spondet emendationem, verens omnipotentis judicium, ob S. Archipræsulis Thuriani iram, super se venturam. Promittit ergo si longioris vitæ spatia succederent, septempliciter cuncta combusta restauraturum. Tunc egregius Dei miles Thurianus, pietatis ardore flagrans, non renuens verborum ejus humilitatem, mitigato animo secessit ab eo cum monachis suis oraturis Deum, dari facinoroso illi terminum pœnitentiæ ad corrigenda ipsius prava opera. Vir enim sanctus cælestis habens protectionem gratiæ, dum meliora a Deo sperat, levioribus frangi non potuit. Instantia itaque precum & afflictione corporis orat secreta Dei sibi manifestari, & persistens in oratione, hæc Domino revelante cognovit.

[18] Denique sanctis precibus completis, surrexit: beatissimus Michaël archangelus, mirum dictu & auditu, [ad pœnitentiam adducit,] cunctis mirantibus & stupentibus, improvise super humerum Deo digni Thuriani in columbæ specie resedit. Quod nemo ambigere velit, quia ipsius hoc opus est, qui angelos suos præparat spiritus. Si enim fidelis pura mente consideres potentiam magnalium Dei, hæsitationem tantæ rei non habebis. Multa denique fecit Deus mirabilia sua, & cogitationibus suis non est similis illi. Quicumque ergo miramini tantæ rei arcanum, tam magnum fidei mysterium, tam præcelsum divinitatis opus, perpendite sanctarum testimonia Scripturarum, in quibus fructus latet cælestis mysterii, quæ nos ne videamur procacem tantum proferre sententiam, ex ipsis dictis sanctis scripta inserimus, quæ roborationem afferant tantæ auctoritati. Sub veteris umbra legis multotiens sanctos reperimus angelos patribus apparuisse, & præcipue in prophetæ Danielis visione, hunc beatissimum, de quo tractatus habetur, archangelum ipsi creberrime apparuisse. Recte igitur in columbæ specie, illustrissimo præsuli apparuit Thuriano, puritatem atque innocentiam ipsius animi excellenter indicans, cum Danieli, ut legimus, in similitudinem viri apparuerit, quia utique non vir erat, sed viri similitudinem habebat. Non enim angelica natura ita corruptelæ dedita est, ut natura generis humani. Ob hoc hic deifer sancto Danieli est æquiparandus, qui recte vir desideriorum dici potest, quia Dei amore erat dignus & pro desiderio suo Dei secreta audire mereretur & esse conscius futurorum.

[19] [& ad omnia septuplum restauranda.] Nunc justum videtur, ut ad narrationem, unde superius digressi sumus, revertamur. Exacta, ut ante dictum est, gloriosus confessor gloriosa oratione, a prælato Rivallone, cujus nimius horror, tanto conspecto miraculo membra invaserat, sed rursus resumpta spe, virtutis hujus admiratione gavisus erat, consulitur, quænam miranda visio esset quam cernerent ipsi. Qui magna dulcedine supernæ gratiæ repletus, indicat illis, sanctum sibi archangelum Michaëlem a Deo missum, ad dandum illi pœnitendi spatium septem annorum termino, & ad restauranda sacrilega a se patrata incendia. Alacrior ergo Rivallo redditus, pro collatis sibi a Deo beneficiis paternis, plene omnipotentiam ipsius collaudavit, & pastorem suum inclitum Thurianum, cujus sancto adminiculo salutem promeruerat, ex tunc veneratione venerabili venerare non destitit. Crucem lapideam superius adnotavimus constructam, ob memoriam deificæ visionis pretiosi jussu Thuriani, in qua omnibus intuentibus, quasi evolans resedit, & post in cælum ad Deum, qui se miserat, Jesum in dextera stantem paterna, regreditur. Inclitus porro & plenus veræ misericordiæ affectu, sine querela verus Dei minister Thurianus, inculcans illi pœnitentiæ sancita, regreditur ad propria. Sed & præscriptus sæpiuscule homo, pontificali non destitit insistere exactioni, quoad promissis finem imponeret suis, & expostulato a principibus patris plene adminiculo, voti compos effectus, juxta pollicitum restituit septempliciter omnia.

[20] [Euangelium ab incendio servatum,] Restat porro adhuc quoddam clarificum miraculum in præfato incendio patratum, quod summopere est intuendum, his qui divinis auctoritatibus sunt suffulti, nullis argumentorum contradictionibus esse Dei verbum corrodendum, quia qui scrutator est majestatis, opprimetur ab ea. Cum igitur ædes sacra Deo in sancti honore Moaky dicata edacibus consumeretur, ut præscriptum est, ignium globis, codex S. Euangelii super altare positus fuerat ipsius basilicæ. Qui itaque non ardentem ardere rubum dudum suo se timenti famulo præmonstravit, renovavit & tunc arcana miraculorum suorum mysteria. Etenim impetu Spiritus Dei evolans liber a mensa Christi, horridosque flammarum supergrediens cumulos, tereti rotabatur gyro, quasi sessionis suæ perscrutans locum, moxque non sine cunctorum intuentium stupore & admiratione, placido descensu in hortum adlapsus est cœnobitarum fratrum. Posito ergo quo prædictum est ordine, sancto Euangelio in monachorum horto, vulpes inter reliquas feras animal omnino subdolum, quod fraudibus cibum quærit, & salutem suam callida illusione tuetur, illum jacentem reperiens, appetit ore corrodere.

[21] Quod bestiale genus sæpissime in Scripturis sanctis pro malo ponitur, [& vulpis id arrodentis exitium.] sicut in Euangelio legimus Dominum dixisse de Herode: Ite dicite vulpi illi, perfidiam illius demonstrare volens, quia eum neci tradere moliebatur. Salomon quoque in Canticorum Canticis, sub voce Ecclesiæ, capi parvulas jubet vulpes demolientes vineas; hæreticorum devitandam infaustam significans societatem. Sed vulpes præscripta, dum rodere mavult Euangelium, ante mortem suam, quam cibum, in illo invenit, patenter indicans absurdum & periniquum esse omnino divinis Euangelicarum virtutibus roborationum derogari. Et ut liquido claresceret hominibus, quantæ apud eos Dei verba esse deberent reverentiæ, quicumque temerario ore posthæc super eumdem codicem ausus fuit dejerare, statim morte temporali, pœnas luit perjurii sui. Et merito, quia, dicente Christo, omnem spiritum blasphemiæ remitti posse hominibus, qui autem Spiritum sanctum blasphemaverit, non remittendum illi neque in hoc seculo neque in futuro. Omnes igitur, qui se dolosis & fraudulentis prava voluntate conjungunt, secundum prophetam regium partes vulpium sunt.

[22] Quia vero superius insertum est, trium mortuorum resuscitatione, [Mortuorum suscitator,] hunc egregium sacerdotem Thurianum omnipotentem clarifice nobilitasse: ne indiscussa tanti honoris insignia pertransiremus, unum solum inserimus, quod fidelium mentibus sufficere posse non diffidimus. Denique maximam & arduam esse rem exanimatum vivificare, Euangelicis præmonemur instructionibus, dum sciamus Dominum Jesum Christum sicut omnipotentem multorum cadavera exsuscitasse, e quibus tres solummodo legimus ab eo præsenti luci redditos. Ita & huic venerabili confessori tanta eadem gratia ab eo largita est. Sed nos resuscitationem unius auctore Deo patratam, meritisque incliti Thuriani gloriose exhibitam, ad sufficientiam credentium digerere cupimus.

[23] Igitur in administratione verborum Dei aliquo sub tempore occupato Omnipotentis sermonum dispensatore pretioso Thuriano, [puellam, jamjam sepeliendam,] juxta monasterium, Britannica lingua Kamfruth dictum, in loco, ubi crux lapidea jam prætitulata posita est, factum est hujusmodi miraculum, circumstantibus se multis populorum turbis, diversique sexus & ætatis & Euangelizationi ipsius unanimi voto pariter intentis, contigit ante illos, exanimem ad tumulandum efferri puellam. Hæc ex nobilioribus ejusdem loci erat, ut conjici datur secundum historiam: cujus pater nuncupatur Guridgal, nomen vero defunctæ fuit Meldoch. Cernens multæ compassionis vir, plenus pietate, Thurianus, gemitum populi parentumque & propinquorum corpus ambientium, prævidensque orbitatem ipsorum, siquidem unica ipsis erat, compatiens eorum dolori, sicut & semper cunctis mœrentibus, præmonuit feretrum ferentes stare. Quamvis enim jam talium multipliciter exercitatus foret factorum; nequaquam tamen fortitudini se credidit suæ, sed cauta humilitate, divinum sibi precando adsciscit auxilium, & oratione superedita invocavit Deum dicens:

[24] [ad vitam revocat;] Omnipotens Jesu Christe, Fili Dei vivi; cæli & terræ conditor & gubernator, qui archisynagogi filiam solutis mortis vinculis reduxisti ad vitam, ad laudem & gloriam gloriosi nominis tui, hanc puellam vivifica, in conspectu omnis hujus populi, ut glorificetur laudabile nomen tuum per cuncta secula seculorum. Finita sanctus sacer Thurianus Deo accepta oratione sua, & respondente omni clero simul & populo, Amen, obtinentibus, præstante Christo, sanctis suis meritis, surrexit incolumis puella, inæstimabile gaudium suis ingerens parentibus, animosque cunctorum, qui hæc nosse poterant, ad collaudandum Deum, pleniter extollens. Non tamen hic Sanctus pro tanti muneris beneficio superne sibi collato, jactantiæ succubuit vitio, nec gloriationem habens in aliquo, solum sibi Deum gloriam reputabat esse, secundum Apostolicam sententiam: Qui gloriatur, inquit, in Domino glorietur: non enim qui semet commendat, laudatur, sed qui a Deo commendatur. Hunc itaque beatissimum sacerdotem mirum in modum superna gratia ita provexit, ut ornamento pretioso decoris gratiæ Christi redimitus, sanctam vitam suam normam nobis vivendi præberet.

[25] [& plenus operibus bonis,] In eo denique non solummodo bonorum operum elucebat gratia, verum etiam intimæ puritatis resplendebat gratia, sicque splendidum sibi hujus vitæ curriculum virtutum lumine declarabat. Augmentari igitur propensius satagebat quotidianis exercitiis, cælestium incrementa bonorum, ut omissis corruptibilibus carnis exuviis, atque evadens laboriosam præsentis seculi servitutem, habere gloriosam mereretur futurorum quietem. Beata siquidem mens ejus, exercitata multis patientiæ abstinentiæque documentis, angustum hoc corporis horrebat diversorium, gestiens capessere beatam cælestis latitudinem habitationis. Habens ergo hic beatissimus semper nobis memorandus Thurianus bonæ fiduciam conscientiæ, in suis gratulabatur novissimis operibus, Deum sibi præsentem semper adesse sciens, quo docente se intelligebat exitu suo a vitæ hujus laboribus liberari, mercedemque bonorum operum & factorum præstolabatur dicens: Reposita est mihi corona justitiæ quam reddet mihi Dominus. Omnium denique virtutum dote subnixus, scientia divina præditus, mortis diem expectavit lætus: quia ubi æstimabatur finiri, ibi incipiebat perpetua ejus vita oriri, ut Psalmista ait: Cum dederit dilectis suis somnum, ecce hereditas Domini. Qui miræ simplicitatis & innocentiæ vir, summæ cardinem felicitatis attingens, ut in nostris antiquioribus, sed veracibus reperimus libris, III Idus Julii h triste hoc seculum deseruit, cælestisque senator curiæ, cæli palatium perpetuo possessurus introivit.

[26] Sed quia in hac asperrima conditione fragilitatis humanæ, [sancto fine defungitur.] aliquoties diversis languoribus hebetata, numquam vero ærumnarum miseriis & assiduis calamitatibus implicata, caduca mortalitas dissolvitur, (inter tot enim ardentissimas molestiarum miserias, vario cursu vita hominum semper transigitur, & ob hoc his omnium mortium generibus, subveniri necesse est piis operum patrationibus, Sanctorumque postulationibus:) ideo nunc nobis exorandus est specialis patronus noster Thurianus, cujus pretiosissima pignora possidere meruimus, & ante cujus sacratissimam tumbam, quotidiano adsumus officio i, ut qui laboriosa tentatione carnalis molestiæ devicta, perfectæ promissum gloriæ consequutus, augusta radiatione fulgescit, nunc in cælo, impetret nobis a Christo æternæ lucis præmium, & faciat nos sanctis meritis perpetuis interesse gaudiis, quibus in cælo sine fine perfruitur. Ergo, beatissime Thuriane, dissolve invisibiles criminum nexus nostrorum, solve vinculum nostræ nequam conscientiæ, vinculum avaritiæ, vinculum crudelitatis & superbiæ, tristitiam vitæque labores releva. Postula nobis tua prece sancta, divinæ donum reconciliationis, debiles eleva, captivos redime, eripe eos qui ducuntur ad mortem, eripe intercessione beata, eripe gratia sancta; eripe subscriptione indulgentiæ, & munere tuæ benedictionis erige. Hoc vero inæstimabile donum hancque nobis tuam ineffabilem gratiam gloriosissimi patroni nostri Thuriani obtinentibus meritis, de fonte benignissimæ pietatis tuæ præstari cupimus, Deus, qui regnas in Trinitate per secula seculorum. Amen.

MIRACULA
Parisiis patrata.

Turianus seu Turiavus episc. Dolensis in Britannia Armorica (S.)

BHL Number: 8343

ex Surio.

Contigit in urbe Parisiorum, quod pro scelere liquet pravorum evenisse civium, ibidem nempe degentium. [Periculosum incendium,] Dum denique quadam nocte cuncti detinerentur sopore, cujusdam prædivitis fœnile deflagratum k, adeo flaminas emittebat ingentes, quo reliquas corripere cœpit magnitudine flammarum rogus ædes eidem adhærentes fœnili. Hujusmodi igitur ignem videntes urbis custodes, cuncta jam sibi pene assinia comprehendentem loca, quantocius ejulare coëgerunt cives, mortem eis adesse clamantes. Quibus e somno assurgentibus, mulciber oppido intumescere non desiit præ fœni congerie, atque vicinas, ut dictum est, domos conflagrare. Tristabantur æqualiter omnes: flebant se parva intercapedine amissuros, quæ multo labore acquisierant. Neque enim igni resistere quibant, enormiter diducto impetu pluvigeri spiraminis. Cumque tantis interessent questibus, suffragia diversorum cœperunt implorare Sanctorum, ut eorum intercessionibus, tantorum sedarentur vires ignium. Sed neque superna pietas, homines volens perdere se deprecantes, consilio acsi dicatur divino, cœperunt beatissimum specialius invocare Thurianum, quem multis noverant virtutibus ac miraculis exornatum.

[28] [adductis ejus reliquiis sedatur.] Sancti igitur confessoris Germani ecclesiæ custodes cum reliquis monasterii cœnobitis, ad altare, super quod Archiantistitis requiescebant membra Thuriani accedentes, ocius eumdem egregium, sanctum scilicet Thurianum, deferre cœperunt ad ignem. Ubi autem magis vigoris eum habere conspexerunt, ibidem fidentes faustissimum detulerunt Thurianum. Mox vero flammarum cœperunt evanescere globi, ac si innumerabilibus fuissent aquarum decursibus perfusi: sicque paulatim crescendo ablata est immanitas ignis. Quod cernentes qui ante flebant, cœperunt Christo Domino grates referre jucundi, cujus suffragiis tantorum erant viribus ignium eruti. Prosecuta est nihilominus eum copiosa utriusque sexus multitudo, virorum scilicet ac mulierum clericorumque non minima, cum cereis & crucibus psallendo, Te Deum laudamus, te Dominum confitemur. Cum omni quoque hymnorum gloria, reposuerunt eum super sancti Michaëlis archangeli aram, quæ est in monasterio sancti pontificis Germani, super quam ante jacebat. Quibus peractis, rediere singuli in sua, Deum qui super omnes est, glorificando, quo largiente omnia subsistunt: egregiumque Confessorem perspicue prædicando, cujus interventione a magnorum viribus ignium salvati atque eruti existere dignoscuntur.

[29] [Festi S. Turiani,] Huic miraculo aliud subscribere dignum duximus, quod in eadem urbe divina virtus, quæ semper in electis suis glorificatur, ob declarandum meritum Confessoris sui operari dignata est. Erat consuetudo ab antiquis instituta, ut die præcedenti solennitatem beati Thuriani confessoris, denunciaretur per urbem & per vicos ei adjacentes celebritas solennitatis beatissimi Confessoris, quatenus populus omnis, relicto rurali opere, confluerent ad poscenda suffragia divinæ pietatis, per meritum confessoris sui Thuriani: & quod singuli, suis non merebantur impetrare meritis, obtinerent piis precibus suffragatoris. Contigit vero ut ministri, qui præcones erant tantæ solennitatis, transitum haberent juxta ecclesiam quæ ædificabatur in eadem urbe in honore beati Stephani protomartyris; ii autem, qui præerant operi, audientes pulsationem signi, quo eadem futura denunciabatur solennitas, interrogaverunt, cujus esset hæc, quæ prænunciabatur, futura festivitas. Responsum est vero, quia S. Thuriani confessoris pronuntiabatur celebritas. At ille qui præerat operi, inusitatum habens audire hujusmodi nomen, quia quasi quoddam barbarum resonaret, despectui habens quod audierat, dixit, non se opera sua interrumpere, ne ad Sancti celebritatem accederet.

[30] Operariis autem quibusdam succlamantibus, bonum esse eos celebratoribus tantæ solennitatis interesse, [violatores cæmentarii puniuntur] comminatus est illis, numquam ex opere illo aliquid quæstus ulterius acquisituros, si recederent ab opere & Sancti solennitatem curarent celebrare. Huic præsumptioni & temerariæ comminationi ultio divina non defuit, nam sequenti die cum ad opus præfatæ ecclesiæ temerarie redirent, dispositis operariis infra & supra maceriam quæ construebatur, corruit divina virtute quidquid ante operatum fuerat, ita ut nemo inultus abiret. Nam confractis aliorum brachiis, aliorum cruribus, aliorum pedibus oppressis, omnes compulsi sunt fateri Dei & S. Thuriani meritum; cujus quia solennitatem celebrare despexerant, suam singuli coacti sunt deplorare miseriam. Magister vero, qui ad hanc eos compulit præsumptionem, fractis cervicibus spiritum reddens, divinam in se juste exhibitam excepit ultionem.

[31] Operæ pretium est, huic quoque aliud subnectere: [Aliud sedatur incendium.] quod ex divina virtute per meritum B. Thuriani in eadem urbe contigit evenisse. Propinquante vindemiarum tempore, reficiebantur in regali cellario, quod adhærebat palatio, dolia, quibus servaretur regalibus mensis necessaria vini copia. Cum autem pice superfundenda calefierent ipsa dolia, ex superflua materia vires ignis excepit validas, ita ut ipsa cremarentur dolia, deinde cellarium, deinde totum ignis occuparet palatium. Concurrentibus cunctis ad reprimendas vires incendii, delatæ sunt Sanctorum reliquiæ ex vicinis ecclesiis, ut per eorum meritum tantum restingueretur incendium, quatenus inustum reservaretur palatium. Deus vero omnipotens, qui Sanctos suos semper glorificat, ut sancti per latum orbem declararet meritum Thuriani, dignitatem hujus miraculi ejus præsentiæ reservavit: nam petentibus his, quo incendii vires urgebant, fratres ex monasterio S. Germani pontificis, in cujus ecclesia quiescit, ipsum ejus corpus deferentes ad palatium, cujus interitum ignis minabatur, impositum vehiculo in medium ignis impulerunt. Mox totius incendii vires ita defecerunt, acsi unda fluminis desuper effusa totum teneret locum quod occupaverat incendium. Plura denique aliis referentibus de eo comperimus miracula, quæ ne lectori faciant fastidium, scribere distulimus, gratum operi nostro imponentes compendium

ANNOTATA.

a Intellige illustravit.

b Abbatem suum, opinor, alloquitur, cujus postulationibus obsequens, stylum exercuerit in amplianda ornandaque præmissa superius Legenda.

c Talis est hic prologus, ut omnibus sanctis episcopis & confessoribus commode aptari queat.

d Utramque Vitam inter se conferenti abunde patebit, nihil contulisse scriptorem hunc præter elegantiorem paulo verbositatem, manente utrobique eadem prorsus rerum substantia, ut proinde superius dicta hic repetenda non sint; neque quærendum, cur pharus dicatur tumulatus.

e Longe quæsita est ea etymologia, sed rhetori condonanda.

f Lege cum Barrale reboaret: nec satis subsistit reliqua constructio, quam tamen etiam intactam reliqui.

g Etymologia superiori non absimilis: cur non deduxit a veteri Gallico ribauld? Sed ea hic explicanda non sunt.

h Vide annotationem ultimam ad datam supra antiquiorem Legendam.

i Hinc manifestum esse diximus, Vitæ hujus amplificatorem fuisse monachum ad S. Germani, ubi Sancti corpus hodiedum depositum est.

k Deflagratum & deflagrare active, ut etiam supra notavimus de verbo innotescere.

* An non promeretur?

Juli III: 14. Juli

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 13. Juli

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 13. Juli

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 13.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.

Sie könnnen mit Klick auf den Button Benachrichtigungen abonnieren und erhalten dann eine Nachricht, wenn es Neuerungen im Heiligenlexikon gibt: