16. September

DIES DECIMA SEXTA SEPTEMBRIS.

SANCTI, QUI COLUNTUR XVI KAL. OCTOBR.

Sancta Euphemia virgo martyr Chalcedone in Bithynia.
S. Euphemia V. M. culta Auriæ in Gallæcia, forte eadem.
S. Lucia vidua martyr Romæ.
S. Geminianus martyr Romæ.
S. Abundius presbyter M. Romæ.
S. Abundantius diaconus M. Romæ.
S. Marcianus M. Romæ.
S. Joannes M. Romæ.
S. Innocentia V. M. Arimini in Æmilia.
S. Gislemerius M., legionis, ut fertur, Thebææ miles, Burgi S. Domnini in Italia.
S. Dulcissima V. M. Sutrii in Etruria Pontificia.
S. Priscianus mart. Nuceriæ in Italia.
S. Camella aut Camela Virgo, in vico S. Camelæ diœcesis Mirapicensis in Occitania.
S. Einbetta V. Argentorati in Alsatia.
S. Vorbetta V. Argentorati in Alsatia.
S. Villbetta V. Argentorati in Alsatia.
S. Ninianus episcopus, Pictorum Australium Apostolus, Candidæ Casæ in Scotia.
S. Principius episcopus Cenomanensis in Gallia.
S. Eugenia Virgo abbatissa, Hohenburgi, seu in Monte S. Odiliæ in Alsatia.
S. Sevoldus in abbatia S. Walarici, & Abbatis-Villæ in Picardia.
S. Rogellius M. Cordubæ in Hispania.
S. Servio-Deo M. Cordubæ in Hispania.
S. Ludmilla vidua martyr, Bohemiæ ducissa & patrona,Tetinæ in Bohemia.
S. Editha seu Eadgitha, virgo sanctimonialis, Wiltoniæ in Anglia.
B. Victor III Papa, Casini in Italia.
B. Ludovicus Alamandus, Cardinalis archiepiscopus Arelatensis, Salonæ juxta Campos lapideos in Provincia.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Beati Godefridi Capenbergensis, Ordinis Præmonstratensis, depositio reliquiarum in cœnobio Capenbergensi hodie annuntiatur apud Joannem Chrysostomum Vander Sterre. De B. Godefrido actum est ad	XIII Januarii.
S. Emerentiana virgo & martyr videtur hoc die in Fastis Hieronymianis annuntiari, obscure tamen & varie. Florentinius ex suis codicibus edidit: Et in via Numentana ad Capua in cimiterio majore natalis S. Emerentianitis. In Corbeiensi codice legitur: In via Nomentana ad Cap. in Cimiterio Martæ, natalis S. Emerentiani. In vetustissimo Antverpiensi sine distinctione loci ceteris immiscetur, Emerentiæ. In Richenoviensi inter alios primo ponitur, Emerentiani; deinde Emerentianidis. Sic in Augustano & in Gellonensi aliis immixta est Emerentianidis memoria, in Labbeano, Emerentiani. Quidquid sit de cœmeterio, de quo in Annotatis suis disputat Florentinius, Via Nomentana, in qua sepulta fuit S. Agnes, & occisa S. Emerentiana, verisimillimum facit, de ea Virgine & martyre hic agi. Cædes autem S. Emerentianæ narratur in Actis S. Agnetis cap. 3; de Emerentiana quoque breviter actum est ad	XXIII Januarii.
SS. Agricolai & Ursicini episcoporum translatio hodie notatur in Mss. additionibus Bruxellensibus ad Grevenum. Designantur episcopi Trajectenses ad Mosam, qui cathedræ illi consequenter præfuerunt post S. Servatium. De Ursicino videri poterit suo loco. At de S. Agricolao jam breviter actum est ad	V Februarii.
S. Sabini episcopi translatio Atripaldæ hoc die facta est, ut videri potest in Vita, data ad	IX Februarii.
S. Felix Papa III hodie memoratur in Martyrologio Germanico. Apud nos de S. Felice III actum est ad	XXV Februarii.
B. Rogerius archiepiscopus Bituricensis hodie annuntiatur apud Ghinium. Verum de eo actum est ad	I Martii.
S. Joachim, pater B. M. Virginis, hodie annuntiatur in Martyrologio Germanico. De eo actum est ad	XX Martii.
SS. Victoris, Felicis, Alexandri & Papiæ memoria sive natalis annuntiatur Romæ in Hieronymianis apud Florentinium. Iidem quatuor sunt in Epternacensi codice, & in Corbeiensi additur, Magni. In contractioribus apud nos etiam leguntur, videlicet in Richenoviensi omnes quatuor priores, in Rhinoviensi ex illis tres, in reliquis pauciores. Magnus, in Corbeiensi additus, quo spectet, ignoro. De aliis quatuor cum iisdem Fastis Hieronymianis apud nos actum est, ubi Victor episcopus dicitur	XX Aprilis.
S. Agnetis Virginis de Monte Politiano hodie obitus memoratur apud Molanum, & in Romano Gallico. Acta sunt data cum Martyrologio Romano ad	XX Aprilis.
S. Athanasius patriarcha Alexandrinus hodie memoratur in Fastis Æthiopum apud Ludolfum. De eo actum est ad	III Maii.
S. Sebastiana V. M. Heracleæ in Thracia hodie memoratur in Fastis Græcis, & in Martyrologio Romano. Verum de illa jam actum est tom. 6 Junii in Appendicibus ad	VII Junii.
S. Anna, mater Sanctissimæ Virginis Mariæ, memoratur in Martyrologio Germanico. De ea egimus	XXVI Julii.
SS. Fidei, Spei, & Charitatis, eorumque matris Sophiæ meminit hodie Menologium Basilianum. At de iis cum Martyrologio Romano jam egimus ad	I Augusti.
B. Brocardi, Generalis Ordinis B. M. V. de Monte Carmelo, ad hunc diem fit mentio in Mss. additionibus Bruxellensibus ad Grevenum. Colitur ille Sanctus, & a nobis datus est die	II Septembris.
SS. Euphemia & Innocentia, ut Virgines & martyres Vicentinæ, ac sorores sanctorum Leontii & Carpophori, de quibus apud nos actum ad 20 Augusti, hodie Vicentiæ in ditione Veneta annuntiantur a Philippo Ferrario in utroque Sanctorum Catalogo. Franciscus Barbaranus in Historia ecclesiastica civitatis Vicentinæ Ferrarii asserta adoptavit, crediditque Aquileiæ passas esse Euphemiam & Innocentiam æque ac Leontium & Carpophorum. Corpora vero, quæ anno 1358 primum Vicentiæ inventa dicuntur, postea variis vicibus translata narrat Barbaranus. Res tota mihi videtur multis dubitationibus obnoxia. Certe Sanctæ illæ solum innotuisse videntur Vicentiæ ex corporum inventione, nec quidquam profertur ex antiquis monumentis, quo possit ostendi, Martyres esse Vicentinas, aut Sorores SS. Leontii & Carpophori, in quorum Actis apud Petrum de Natalibus altum de illis est silentium. Corpora quidem dicuntur inventa: at ignoramus, an multa ossa fuerint, an paucula, quæ more quibusdam usitato corpus dicuntur. Quapropter, cum Euphemia aliqua sit passa Aquileiæ cum aliis, de quibus apud nos actum est ad 3 Septembris; cumque hoc ipso die Sancta aliqua Innocentia colatur Arimini, de qua hodie agetur; vehemens oritur suspicio, quasdam harum martyrum reliquias olim fuisse Vicentiam translatas, easque deinde inventas, nec Vicentinam Euphemiam distingui ab Aquileiensi, nec Innocentiam Vicentinam ab Ariminensi. Objicit quidem Ferrarius, qui eas forte primus distinxit, corpus Euphemiæ Aquileiensis servari Ravennæ; Innocentiæ vero Ariminensis Arimini. Verum hac ipsa objectione palam facit, quam leve habeat distinctionis suæ fundamentum: neque enim probat, corpora utroque loco esse integra, ut illorum pars nequeat esse Vicentiæ. Vide itaque de Euphemia ad	III Septembris.
SS. Sosthenes & Victor martyres Chalcedonenses ad hunc diem relati sunt in codice Usuardino Florentino. Spectant ad	X Septemb.
SS. Cornelius & Cyprianus PP. MM. hodie iterum celebrantur in Martyrologio Romano, & Officio coluntur. Apud Rayssium in Auctario Molani singulis adduntur aliqui socii. At de omnibus illis actum est in natali ipsorum	XIV Septemb.
SS. Maximi, Theodoti & Asclepiodoti (lege Asclepiodotæ) mentio hodie est in Menologio Sirletiano, & in Martyrologio Romano Gallico. De iis actum est cum aliis Fastis & Martyrologio Romano ad	XV Septembris.
S. Melitina martyr hodie memoratur in Menæis aliisque Fastis Græcis. At cum aliis & cum Martyrologio Romano de ea actum est	XV Septemb.
Martinus abbas Hortensis & episcopus Seguntinus in Hispania, in Menologio Cisterciensi apud Chrysostomum Henriquez hodie annuntiatur cum titulo Sancti. Eumdem subinde etiam Sanctum ab aliis vocari video, & nominatim in Martyrologio Hispanico Joannis Tamayi de Salazar. Alii titulo Beati fuerunt contenti. At plerique martyrologi Martinum prorsus omiserunt, & fortasse rectius. Ego certe multum investigavi, an idonea reperire possem argumenta ad titulum Beati eidem Martino vindicandum, & consequenter ad Vitam ipsius Operi nostro inserendam; sed vel sic ab ea abstinendum censeo. Ne quis vero existimet, me temere omittere virum, magni revera faciendum; expendam breviter omnia argumenta, quæ videntur afferri posse ad cultum probandum. Egregias quidem Martini abbatis, ac deinde episcopi, relictoque episcopatu iterum monachi, virtutes prædicari, donaque cælestia & miracula affirmari video; sed ea sola non sufficiunt ad titulum Beati, nedum Sancti, vindicandum Martino, præsertim cum nullus allegetur scriptor satis antiquus, qui prædictum titulum eidem attribuerit. Nam omnia, quæ Henriquezius & Manricus protulerunt, solum ostendunt, magnam fuisse existimationem de sanctitate morum Martini; at non evincunt, ut Sanctum fuisse habitum aut cultum. Tale est epitaphii initium, his verbis conceptum: Martinum fortis rapuit vesania mortis,       Pontificem Sanctum, justum, sobriumque, beatum &c. Valent hæc ad existimationem antiquorum de sanctis Martini moribus ostendendam; non item ad vindicandum eidem Beati aut Sancti titulum. Ad hoc nihilo aptiora sunt verba, quæ afferuntur ex libro sepulcrorum Hortensium, quibus corpus Martini vocatur corpus sanctum episcopi domini Martini &c., ut videri potest apud Manricum in Annalibus Cisterciensibus anno 1213 cap. 6 num. 4. Quæ vero ibidem sequuntur num. 10 de elevatione corporis, facta anno 1558 majorem de ecclesiastico cultu suspicionem ingererent, si vetustiora forent. Corpus, inquit Manricus, ut erat marmori inclusum, elevatum a terra, ad sinistram altaris collocatum est, superposita ejusdem Sancti imagine, respiciente altare, e regione consimilis sepulchri, duo corpora sacra continentis duorum martyrum &c. Tum Martini tumulo subscripta sequentia verba testatur Manricus: Vir pius ac venerandus Martinus primus abbas, ac translator hujus sancti cœnobii, episcopus deinde Seguntinus, cujus sanctitati simul ac magnificentiæ cana illa antiquitas accepta retulit omnia fere, quæ in hanc usque diem hæc sancta domus possidet, hoc editiori sepulchro tegitur. Nam viri beati corpus trecentis XLV annis imo loco latuerat &c. Hoc epitaphium rursus nihil habet, quo aut cultus, aut Beati titulus Martino asseri possit. At potius tollit suspicionem de cultu, quæ alias ex elevatione oriretur. Nam nec omnis elevatio corporis cultum inducit, nec hæc tam antiqua est, ut cultum possit inducere immemorabilem, cum non sit facta centum annis ante decretum Urbani VIII, anno 1634 latum. Imo ipsi Cistercienses agnoscere videntur, non coli Martinum Officio ullo, saltem sub nomine suo. Nam contendunt, eum celebrari die V Maii nomine S. Sacerdotis, & Martini caput eo nomine venerationi esse fidelium in ecclesia Seguntina. Verum alii rectius id negant. Etenim difficulter credi potest, Martinum, qui nomine suo notissimus est, alieno coli nomine. Quæ vero ad probandum rem adeo incredibilem allegantur, ipsa non sunt credibilia, & sine idoneis testibus asserta.
Papies & aliorum plurium martyrum, quos Romæ annuntiari credit Florentinius, mentio fit in Hieronymianis, confuse admodum ac diversimode, &, ut mihi quidem videtur, sine loco. Quare satis mihi erit trium diversorum codicum verba huc transferre, cum plura de istis nesciamus. In textu Florentinii sic habetur: Et sanctorum Pafies. Felicis. Victoris. Sperate. Navati. Chorenti. Secunde. Lupati. Plures habet codex Corbeiensis hoc modo: Et natalis sanctorum Papies, Felicis, Victoris, Sperati, Navini, Chorinti, Secundæ, Donati, Generosæ. Item Secundæ, Lupati. In Antverpiensi seu Epternacensi codice pauciores reperiuntur ad hunc diem, & hi cum aliis Romæ videntur attribui. Verba accipe: Romæ Papæ Felicis (forte legundum Papiæ, Felicis) Victoris, Alexandri, Emerentiæ & Euphemiæ, Sperati, Novati, Corinti, Secundæ, Donatæ, Besiæ, Generosæ: item Secundæ. Quatuor ex hisce priores in aliis quoque codicibus Romæ annuntiantur, ut supra dixi, quando monui, jam de illis apud nos actum esse ad 20 Aprilis. Hinc in illis codicibus tres priores videntur repeti, cum hic tantum semel habeantur. Verum cum hic Emerentia aut Emerentiana, imo & celeberrima Euphemia aliis immixta habeatur; satis liquet, multa in vetustis istis codicibus perturbata esse & mendosa.
Salti & Tyrsi mentio fit apud Florentinium in Martyrologio Hieronymiano. In Corbejensi codice pro Salti legitur Saluti, in Epternacensi Salvi. In aliquot etiam codicibus contractioribus Tyrsi fit mentio. De iis plura non reperio, & quoniam in aliis codicibus junguntur S. Cæciliæ; in Epternacensi vero clare annuntiantur sine loco, sufficiet mentio de iis hic data.
Gregorius patriarcha apud Ludolfum in Fastis Æthiopum hoc die ponitur. Cum non addatur, an sit Alexandrinus, an alterius sedis, non facile dixero, quis e pluribus designetur.
S. Auxilius episcopus, in Actis Sanctorum Hibernorum apud Colganum memoratur ad XIX Martii, uti & apud nos eodem die in Prætermissis. Observat porro Colganus, Auxilium ab aliquibus etiam poni hoc die XVI Septembris. At non exprimit, ubi umquam cultus fuerit: indeque dubitationem ingerit, an ullum umquam cultum habuerit, præsertim cum in variis Catalogis Sanctorum Hibernorum altum de Auxilio sit silentium.
Mombalus confessor memoratur apud Camerarium in Menologio Scotico, at sine ullo loco aut adjunctis aliis. Tam vagæ annuntiationi fidere nequaquam possumus.
Joannes sextus magister Ordinis Prædicatorum cum titulo Beati legitur in Mss. additionibus Bruxellensibus ad Grevenum. Fuit ille Joannes, a patria Vercellensis dictus, vir sane virtutibus & rebus gestis præclarus. At Beati titulum ei ne apud scriptores Dominicanos quidem vindicatum invenio. Quare Vita Joannis Vercellensis videri potest apud Touronum in Opere Gallico de Viris illustribus Ordinis S. Dominici tom. 1 pag. 418. Secundum Touronum obiit die XXX Novembris anni 1283.
B. Rogerius Ordinis Minorum, cujus gesta habentur, hisce plane verbis memoratur in Mss. additionibus Bruxellensibus ad Grevenum. Idem verisimiliter est, de quo ad præcedentem diem egimus in Prætermissis solum, quod de cultu nobis non constet.
Benincasæ Tudertini ex Ordine Minorum, cum titulo Beati, Vitam ad hunc diem dat Jacobillus in Opere Italico de Sanctis & Beatis Umbriæ, tom. 2 pag. 250. Beati titulum eidem, uti & aliis pluribus, more suo adscripsit Arturus a Monasterio, qui consuli poterit, quoniam ecclesiasticum cultum non invenio.
Mariæ a Fonte, tertiariæ Franciscanæ, cum titulo Beatæ, meminit Arturus a Monasterio in Gynæceo, & in Martyrologio Franciscano; sed sine cultu ecclesiastico.
Milo abbas Carolilocensis memoratur apud Henriquez in Menologio Cisterciensi; sed sine cultu.
S. Agathocliæ martyris meminit hoc die Menologium Basilianum: at Martyrologium Romanum cum aliis Græcis ad sequentem	XVII Sept.
S. Francisci stigmata, quæ sequenti die celebrantur, in aliquot auctariis Usuardinis hodie memorantur. De iis agetur in Actis ejusdem Sancti ad	IV Octobris.
S. Donati monachi Benedictini & martyris hodie meminit Octavius Cajetanus in Martyrologio Siculo. In Romano est	V Octobris.
S. Victor episcopus Bracharensis hodie annuntiatur apud Castellanum, non item in Martyrologio Lusitanico, quod ad manus nostras pervenit. Castellano præluxit Rodoricus da Cunha, archiepiscopus Bracharensis, in Opere de Primatu Bracharensi pag. 211, ubi de Victore ita loquitur. S. Victor martyr, passus est XVI Kalend. Octobris. At scribendum fuit, XVI Kalendas Novembris, quantum conjicio. Certe idem scriptor in Opere majore de Episcopis Bracharensibus, quod Lusitanice composuit & Historiam ecclesiasticam nominavit, part. 1 cap. 101 & rursum part. 2 cap. 70 Victori socios jungit Alexandrum & Marianum, de quibus Petrus de Natalibus lib. 12 cap. 293 ita loquitur: Victor episcopus: Alexander & Marianus martyres, ipso die (XVI Calend. Novemb., ut præcedit) passi sunt. Baronius eosdem etiam illo die inseruit Martyrologio Romano, sed Victorem sine episcopi titulo, & sine loco. Quare de illis agemus ad	XVII Octobris.
S. Martinus Papa & martyr, de quo etiam heri, memoratur hodie in Menologio Sirletiano, & in Menæis. Apud Latinos festivitas celebratur die	XII Novembris.
S. Cæciliæ virginis passio hodie Romæ memoratur. Dubitat Florentinius, an hæc sit celeberrima illa Cæcilia, martyr Romana; creditque, plures ejusdem nominis martyres Romæ fuisse. Hoc facile credidero, cum alia apud nos cum ingenti martyrum manipulo data sit ad 2 Junii. At si revera hæc sit alia, de ea nihil scimus, nisi ipsam annuntiari in codicibus Hieronymianis & aliis id genus antiquis Martyrologiis; videlicet in codicibus Florentinii & in Corbeiensi, ubi duo videntur addi socii, sed hi alibi ponuntur in Epternacensi. Corbeiense brevius Cæciliam etiam sine sociis Romæ attribuit. Alia quædam contracta eam de more ceteris miscent. Res spectat ad	XXII Novem.

DE S. EUPHEMIA VIRG. ET MART.
CHALCEDONE IN BITHYNIA.

An. CCCIII aut CCCIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Euphemia virgo martyr Chalcedone in Bithynia (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Brevia quædam Sanctæ elogia: ejus memoria in sacris Fastis, & cultus diebus variis.

Celeberrima semper fuit S. Euphemia, virgo & martyr Chalcedonensis, non modo in Ecclesia Orientali, [S. Euphemia ut virgo & martyr] ubi passa est, sed etiam in Occidentali, maxime post concilium Chalcedonense, in ecclesia Sanctæ anno 451 habitum. Breviter Euphemiam Chalcedonensem celebrat S. Paulinus Nolanus in Carmine natalitio de S. Felice pag. 638 editionis Veronensis, ubi ipsius reliquias ecclesiæ Nolanæ adscribit duobus hisce versiculis:
Et quæ Chalcidicis Euphemia martyr in oris
Signat virgineo sacratum sanguine littus.
Asserit, variorum Sanctorum reliquias esse Nolæ, iisque Euphemiam datis verbis annumerat. Attamen ex eo non colligitur, multa ibi aut grandia fuisse Sanctæ ossa, cum mox addat Paulinus:
Magna & in exiguo Sanctorum pulvere virtus.
Virginitatem & martyrium, æque ac S. Paulinus, Euphemiæ similiter attribuit S. Petrus Chrysologus, antistes Ravennas, qui de ea in Sermone 97 ita meminit: Sed Euphemia sancta plus solvit in fructu, quam promisit in flore, quæ, manente virginitatis flore, copiosum martyrii pervenit ad fructum.

[2] Fortunatus episcopus Pictaviensis lib. 8 carm. 4 de Virginitate, [ab antiquis celebrata,] post sanctissimam Dei Genitricem, inter Virgines primam celebrat Euphemiam, ita scribens:
Inde Dei Genitrix pia Virgo Maria coruscat,
      Virgineasque Agni de grege ducit oves.
Ipsa puellari medio circumdata cœtu,
      Luce pudicitiæ splendida castra trahit …
Euphemia illic, pariter quoque plaudit Agathe,
      Et Justina simul, consociante Tecla. &c.
Idem deinde locum martyrii assignat hoc versiculo.
Justinam Patavum, Euphemiam huc Chalcedon offert.
Quanti S. Euphemiam fecerit Marcianus imperator, & concilium totum Chalcedonense, quod anno 451 in basilica Sanctæ habitum est, liquet ex Actione sexta, apud Labbeum tom. 4 col. 612, ubi Marcianus concilii Patres alloquitur hoc modo: Ad honorem sanctæ martyris Euphemiæ, & vestræ pariter sanctitatis, Chalcedonensium civitatem, in qua sanctæ fidei concilium gestum est, metropolis privilegia habere sancimus, nomine tantum hanc honorantes, salva nimirum Nicomediensium civitati propria dignitate. Omnes clamaverunt: Justum judicium imperatoris &c. De illa basilica, ubi hæc acta sunt, latius agemus postmodum. Zozimus ipse, licet acerbissimus Christianorum hostis, de honore S. Euphemiæ delato propter cultum Christo præstitum lib. 5 Histor. pag. 794 breviter meminit.

[3] [& præsertim a S. Ennodio Ticinensi:] Prolixius S. Euphemiam ejusque certamina celebravit S. Ennodius Ticinensis episcopus, cujus hic de illa apud Sirmondum nostrum editus est hymnus:
Quæ lingua possit, quis valeat stylus,
Tantæ triumphos Virginis eloqui?
Nunc mente molles discite masculi:
Exempla præstat; sumite desides,
Puella fortis, cum superat viros.
Virtus teneri nescia semper est,
Nec jura sexus, fractaque mens ei,
Quæ corde Christum conciperet semel.
Solvunt caducis pectora vinculis,
Quibus repostus mentibus est Deus.
Tormenta torsit fortia corpore:
Lassante pœna, crevit amor crucis.
Si scire posses vincere Martyrem,
Vesane tortor, parcere disceres.
Flammas, flagellum, carnifices, rotas,
Cui crux sequenda est, non metuit nimis.
Hanc cum caminis igne crepantibus
Jussisse fertur præcipitem dari
Priscus, veneni fonte nocentior,
(Nam sic feralem tempore sordido
Dixere sanctæ Virginis arbitrum.)
Hujus ministri dum cuperent nimis
Fornacis escæ tradere Martyram,
Lux tunc olympi luce serenior
Opus removit sæva volentium,
Cum voce monstrant qui gladium simul:
Nos hinc precamur dirige tartaro;
Nam nostra Sanctam non violat manus.
Turgescit illi felle jecur calens:
Mox saxa, fossas, verbera, bestias;
Majus venenum, blanditias parat,
Quibus Virago fortiter obstitit.
Hactenus S. Ennodius, cujus hymnus admodum erit opportunus ad refutandam crisim quorumdam neotericorum, Acta Sanctæ nimis improbantium, cum omnia fere Actis contenta Ennodius breviter attigerit.

[4] [in Fastis memorata hoc die, alibi etiam sequente, & alias Romæ,] Porro memoria S. Euphemiæ non modo in Operibus virorum eruditione & sanctitate insignium celebrata fuit; sed etiam sacris Fastis omnium fere gentium adscripta, & pluribus quidem diebus. In Hieronymianis apud Florentinium paucis verbis de more memoratur ad hunc diem: Calcedonia natalis sanctæ Eufemiæ virginis. Correctius in codice Corbeiensi his verbis: Calcedone natalis sanctæ Euphemiæ virginis. In vetustissimo codice Epternacensi videtur Romæ annuntiari, aut certe jungitur aliis Sanctis, qui & Romæ annuntiantur, ibique fuerunt passi. Idem fit in aliis quibusdam Martyrologiis magis contractis, quæ edita sunt apud nos tom. VII Junii, & apud Martenium tom. 3 Thesauri Anecdotorum, ac tom. 6 Collectionis amplissimæ. Ratio esse videtur, quod S. Euphemia jam Romæ coleretur, quando illa Martyrologia fuerunt conscripta. Porro in præcipuis apographis Hieronymianis S. Euphemiæ memoria repetitur ad XVII Septembris, ibique commemoratur cum aliquot Sociis, poniturque Chalcedone in ipso etiam Epternacensi apographo. Suspicatur Florentinius in Annotatis, id factum esse, ne ab aliquibus in agone sociis, alio die coronatis, disjungeretur. Malim credere, illo etiam die memorari, quia in aliqua ecclesia illo fuerit culta ob impeditam ibidem alio Officio diem præcedentem. Quidquid sit, eadem certe est Euphemia, quæ utroque die annuntiatur.

[5] Cultum S. Euphemiæ valde vetustum esse Romæ hoc die XVI Septembris, [ubi antiquum habet cultum, sed non ut martyr Romana. Elogia] colligitur ex Libro Sacramentorum S. Gregorii, in quo XVI Kalendas Octob. ponitur natalis S. Euphemiæ martyris, tresque orationes in Missa recitandæ præscribuntur. Deinde similia sequuntur de SS. Lucia & Geminiano. Attamen Romæ cultam non fuisse ut Martyrem Romanam, sed ut Chalcedonensem, colligitur ex veteri aut parvo Martyrologio Romano, per Rosweydum edito, in quo ad eumdem diem Sanctæ memoria annuntiatur his verbis: Chalcedone, Euphemiæ virginis. Prolixius elogium eidem Sanctæ contexuit Beda, illudque more suo adoptavit Rabanus. Totum huc transfero: Natale S. Euphemiæ virginis, quæ martyrizavit sub Diocletiano imperatore, proconsule autem Prisco, in civitate Calcedonia: quæ tormenta & carceres, verbera & argumenta rotarum, ignes & pondera lapidum angularium, bestias & clavas * virgarum, serras acutas & sartagines ignitas, rursum morsum bestiæ pro Christo superavit, & ad mille passus civitatis Calcedonis sepulta est a patre suo Philosophrone * senatore. Hæc ex Actis fideliter deprompta sunt.

[6] Similiter Ado Viennensis Acta secutus est, ex iisque Sanctam celebravit hoc modo: [ex Actis deprompta,] Natale S. Euphemiæ virginis, quæ martyrizata est sub Diocletiano imperatore, proconsule autem Prisco in civitate Chalcedona. Quæ, deferente iniquissimo Apelliano, cum aliis quadraginta novem tradita est proconsuli Prisco. Cui Priscus dixit: Honora te ipsam, & generis tui dignitatem ne amittas, & immola deo Marti. Beata Euphemia ejus iniquam suasionem contemnens, pectus suum signaculo crucis muniens, imperterrita stetit. Priscus iratus, ut eam superare posset, post tormenta & carceres, etiam verbera & argumenta rotarum, ignes & pondera lapidum angularium, bestias & plagas virgarum, secures & sartagines igneas ei adhibuit: ad ultimum in theatrum duci, & leones ac bestias ei laxari jussit. Tunc beata Virgo fundens orationem ad Dominum, dixit: Tu, Domine, notus omnibus, qui te invocant fide pura & integra, suscipe animam ancillæ tuæ. Et sicut suscepisti sacrificium patris nostri Abrahæ, ita suscipere digneris sacrificium humilitatis meæ, quod tibi ob confessionem laudis tuæ immolatur. Tunc una solummodo de bestiis accurrens, morsum sancto corpori ejus infixit: & immaculatum spiritum Virgo Domino reddidit. Veniens autem mater ejus Theodora, & Pilosophron pater ejus, curatum corpus ipsius sepelierunt, quasi mille passus a civitate Chalcedona. Completum est autem martyrium ejus decimo sexto die mensis Septembris. Huc usque Ado ex Actis, quæ minime suspecta habuit.

[7] [& alia in Martyrologiis variarum gentium.] Brevius elogium dederunt Usuardus & Notkerus, Wandelbertus vero unicum versiculum. Illa itaque missa facio. Martyrologium Autissiodorense apud Martenium tom. 6 Collect. Ampl. eodem die sic habet: Civitate Calcedona, natale S. Euphemiæ virginis & martyris cum aliis XLIX. Verum Socii illi quadraginta & novem, licet cum Euphemia comprehensi sint, & aliqua passi tormenta, cum ea mortem subiisse non leguntur, sed ad Diocletianum imperatorem dicuntur missi. In antiquo Kalendario ecclesiæ Carthaginensis, quod recudit Ruinartius in Actis Martyrum sinceris ad calcem, ad eumdem diem S. Euphemia annuntiatur his verbis: XVI Kal. Oct. sanctæ Euphemiæ. Hinc colligitur, Sanctam in Africa eodem die cultam fuisse. Hispani etiam S. Euphemiam ab aliquot saltem seculis coluerunt. Laudat Baronius Breviarium Toletanum, in quo est de Sancta vetus sacer hymnus; cujus exemplar exscriptum habeo. Missam ejusdem Sanctæ invenio in Missali Toletano, ducentis jam annis impresso. Ante annos circiter centum Parisiis impressum est Officium S. Euphemiæ, in quo tam hymni quam lectiones ex Actis Sanctæ sunt composita.

[8] [uti & Romanæ Ecclesiæ, in qua colitur hodie:] Verum de hisce plura non affero, uti neque Martyrologia recentiora, in quibus memoria Euphemiæ reperitur, accumulare lubet, quia prodesse nequeunt ad gesta ipsius elucidanda aut confirmanda. Sufficiat nobis Martyrologium Romanum, in quo Sancta accurate memoratur his verbis: Chalcedone natalis S. Euphemiæ virginis & martyris, quæ sub Diocletiano imperatore & Prisco proconsule, tormenta, carceres, verbera, argumenta rotarum, ignes, pondera lapidum, bestias, plagas virgarum, serras acutas, sartagines ignitas pro Christo superavit: sed rursus in theatrum ad bestias ducta, cum orasset ad Dominum, ut jam spiritum suum susciperet, una ex iis morsum sancto corpori infigente, ceteris pedes ejus lambentibus, immaculatum spiritum Deo reddidit. In Breviario Romano præscribitur Commemoratio de S. Euphemia simul & de SS. Lucia & Geminiano, ac de iisdem nona lectio: nam Officium fit de SS. Cornelio & Cypriano. Verumtamen S. Euphemia solemni etiam Officio honoratur in particularibus ecclesiis tam Romæ quam in aliis civitatibus Italiæ, aliarumque Ecclesiæ Latinæ provinciarum.

[9] [Græci & Moschi Sanctam solemni Officio colunt XVI Septembris,] Eodem die XVI Septembris festivitatem S. Euphemiæ solemni Officio celebrari apud Græcos, liquet ex eorum Menologiis, Synaxariis ac libris ritualibus. Nam in omnibus ut celeberrima & μεγαλομάρτυς celebratur, excepto tamen Menologio Basiliano, ex quo hoc elogium forte excidit, uti excidisse videntur alia quædam. Certe in toto illo Menologio præcipua Euphemiæ festivitas nullibi memoratur: nec tamen verisimile est, omissam fuisse a collectore Menologii, cum jam ante Constantinopoli celebraretur. Clare hoc ostendit Epistola de morte S. Martini Papæ martyris, Constantinopoli verisimiliter scripta anno 655, quæ edita a Sirmondo, in recusis ipsius Operibus tom. 3 col. 331 ita habet: Obiit autem idem sanctissimus ac ter beatus Apostolicus Martinus Papa… mense Septembrio, die sextadecima, in qua felicissimæ martyris, & fidem custodientis orthodoxam, Euphemiæ pretiosissima & beatissima secundum anni circulum celebratur memoria. Idem satis patet ex Officio, quod illo die in Menæis & in libris aliis ritualibus, tam recenter quam olim editis, peragendum præscribitur. Elogia brevia occurrunt in Menæis ac Synaxariis impressis ac manuscriptis; sed illa non affero, quia ex Actis desumpta sunt, & jam datis nihil addunt. Moschi, Græcos passim sequentes, Euphemiam, eodem etiam die celebrant. In Fastis tamen Ægyptiorum & Æthiopum Euphemiam illo die non invenio, sed alio, ut dicetur inferius.

[10] Altera S. Euphemiæ apud Græcos celebratur festivitas die XI Julii, [alia apud illos Sanctæ festivitas die XI Julii.] eaque in omnibus eorum Fastis æque nota est ac præcedens. Verumtamen de ratione illius celebritatis Menologia ac Synaxaria eorum non omnino consentiunt. In Menologio Sirletiano illa quoque festivitas annuntiatur, ut natalis S. Euphemiæ. Verum in Menæis impressis pro ratione festivitatis allegatur miraculum, quod tempore concilii Chalcedonensis factum dicitur. Eadem ratio narratur in Menologio Basiliano, ubi leguntur ista: Et memoria miraculi celeberrimæ martyris Euphemiæ. Tum res ita narratur: Theodosio juniore imperante, prodiit Eutyches monachus & presbyter, hæreseos auctor… Cum autem sanctus Marcianus, imperium adeptus, synodum sexcentorum ac triginta patrum convocasset, & cum hæreticis disceptaretur, placuit universis, duos tomos, alterum orthodoxorum, alterum hæreticorum exponi, apertaque Martyris urna, tomos ejusdem pectori superimponi, & ab illa probatum teneri. Hoc facto, post sex dies urnam reserantes, repererunt hæreticorum quidem tomum sub pedibus ejus positum, orthodoxorum vero ejusdem manu retineri. Atque ita hæretici confusi sunt, orthodoxi vero summo gaudio affecti. De eodem miraculo breviter fit mentio in Anthologio Græcorum, quod anno 1738 impressum habemus, ubi & Sanctæ festivitas ad XI Julii celebranda præscribitur.

[11] Non alia igitur apud Græcos videtur fuisse agnita ratio illius festivitatis S. Euphemiæ, [quæ eodem die apud Ægyptios colitur, forte alia est;] ita ut nequeam assentiri Galesinio, ipsumque secuto Ferrario, qui inventionem corporis ad XI Julii celebrari crediderunt, cum nullas illius conjecturæ rationes allegent. In Fastis sacris ecclesiæ Alexandrinæ, quos edidit Jobus Ludolfus, Euphemia memoratur ad XVI mensis undecimi, sive ad XI Julii nostri. At non omnino certum est, illam celebrari, de qua nos agimus, præsertim cum etiam in tribus vetustis Martyrologiis Latinis Euphemia Alexandriæ annuntiari videatur cum Eutico vel Eutychio, de quo brevissime egit Sollerius noster ad XI Julii, ubi credidit, Eutychio nihil commune esse cum Euphemia, quia hæc in plerisque Hieronymianis omittitur; Euphemiam vero ibi positam esse hanc nostram celeberrimam. Probabilis apparet hæc conjectura; certa tamen non est, cum Euphemia in Epternacensi non solum codice, sed etiam in Rhinoviensi Martyrologio, & in Richenoviensi cum Euticio jungatur, ita ut forte alia fuerit Alexandriæ passa aut in Ægypto, quæ ibi memoratur.

[12] Certe Theophanes ad annum 440 pag. 82 hæc scribit: [hodierna vero ibi videtur coli 6 Maii.] Hoc anno sancta martyr Euphemia sexto Kalendas Octobris Alexandriam translata est. Hæc procul dubio alia est a nostra Chalcedonensi. Tribus revera diebus Euphemiæ nomen in Fastis Æthiopicis recurrit, videlicet VI Maii, VI Junii & XI Julii. De secunda ad VI Junii egit Papebrochius noster, ubi simul de aliis hæc notat: Alias duas Euphemias invocat idem poëta, (quem ibi laudat) unam VI Maii, bestiæ morsu necatam, quæ est celebris megalomartyr Chalcedonensis; alteram, crucifixam & igne exustam, XI Julii, de qua plura discere exoptamus. Itaque certum videtur, S. Euphemiam in ecclesia Alexandrina fuisse cultam; sed potius VI Maii, quam XI Julii. Verum hoc quoque die Euphemia aliqua, & quidem martyr, ibidem culta fuit; eaque probabilius distincta est a Chalcedonensi hodierna.

[13] [Plures Euphemiæ in Opero nostro memoratæ,] Præterea plures Euphemiæ in Opere nostro recensitæ sunt: certumque videtur, aliquas ex iis distinctas esse a celeberrima Chalcedonensi. Talis data est ad XX Martii, quæ Amisi in Ponto cum aliis passa legitur. Talis est, quæ passa est Camerini in Italia, ad XI Maii cum Sociis memorata. Talis Euphemia martyr Aquileiensis ad III Septembris data. Talis etiam Euphemia abbatissa Bavarica, de qua actum est ad XVII Junii. Non tamen certo ab hodierna distinguitur Euphemia, quæ ad XII Aprilis cum sociis aliquot memoratur in Hieronymianis sine loco, & sic apud nos commemorata est. Minus etiam distincta videtur, quæ in codicibus item Hieronymianis, & in Opere nostro, habetur XIII Aprilis, ac Chalcedoni attribuitur cum Sociis, uti etiam illa, quæ ad XVII Augusti similiter Chalcedone annuntiatur, & de qua apud nos in Prætermissis actum est eodem die. Verum longe verisimilius apparet, Euphemiam duobus posterioribus diebus memoratam, cum annuntietur Chalcedone, ab hodierna non esse aliam, imo ne illam quidem, quæ sine loco ponitur XII Aprilis, distinctam suspicor. Itaque verisimile est, tam XIII Aprilis quam XVII Augusti, fuisse festivitatem aliquam S. Euphemiæ non satis notam.

[14] [quarum aliquæ cum nostra eædem,] Duobus item diebus Euphemia aliqua Constantinopoli annuntiatur, videlicet die III Julii, ubi apud nos data est cum multis aliis martyribus, inter quos prima ponitur. Hæc si sit Chalcedonensis, Constantinopoli cum sociis multis culta fuerit Euphemia nostra ante translatum eo corpus: nam ante hanc translationem corporis verisimiliter scripta sunt laudata Martyrologii verba. At minime certum est, Chalcedonensem esse Euphemiam, quæ illo die cum sociis pluribus annuntiatur. Contra Chalcedonensis omnino videtur, quæ ad XVI Maii memorata est in Prætermissis, atque huc remissa. Verba ibi data huc transfero: “S. Euphemiæ celebritas ad Navale portus ob sanctam virtutem” seu miracula, indicatur in Ms. Synaxario ecclesiæ Constantinopolitanæ & Menæis. Erat hæc festivitas particularis, quales verisimiliter fuerunt & aliæ diebus ante memoratis. Ferrarius in Catalogo generali ad 2 Julii translationem commemorat his verbis: Constantinopoli translatio S. Euphemiæ virginis & martyris ex Lemno insula. In Annotatis vero ait, hæc dari ex Menologio Græcorum. Verum non potui in ullo Græcorum Menologio festum translationis illo die annuntiatum invenire, ita ut dubitare saltem cogar, an illud in Menologio aliquo repererit Ferrarius, non semper satis accuratus in allegandis monumentis.

[15] [Nulla est Sanctæ festivitas ad XXV Octobris.] Baronius in Annalibus ad annum 451, agens de septima aut potius sexta sessione concilii Chalcedonensis, habita XXV Octobris, ait, illo die fuisse festivitatem S. Euphemiæ. Idem ex Baronio, opinor, asserit Florentinius in Annotatis ad XIII Aprilis. Verum errori obnoxiam puto hanc opinionem, cum de illa festivitate S. Euphemiæ nihil inveniam. Ignorantia linguæ Græcæ videtur peperisse hunc errorem. Nam in textu Græco, cui & Latinus apud Labbeum tom. 4 col. 567 conformis est, die XXV Octobris, Synodus convenisse dicitur ἐν τῇ ἁγιωτάτῃ ἐκκλησίᾳ τῆς ὁσίας καὶ καλλινίκου μάρτυρος Ευφημίας, in sanctissima ecclesia sanctæ & victricis martyris Euphemiæ, sine ulla mentione festivitatis. At Baronius ait, sessionem habitam in die natali … gloriosissimæ virginis & martyris Euphemiæ, atque Callinici martyris. Certe Callinicus ex voce καλλινίκου male intellecta, (cum vox referatur ad Euphemiam & Victrix seu Victricis exponi debeat) ortus est, ita ut dubitandum non videatur, quin ex simili errore prodierit dies natalis, de quo nec in Græcis fit mentio, nec in textu Latino apud Labbeum.

[Annotata]

* apud Rabanum plagas

* al. Philophrone

§ II. Tempus martyrii S. Euphemiæ: magnifica basilica eidem seculo IV structa prope Chalcedonem: mirabilia ibi patrata usque ad translationem corporis.

[Sanctæ martyrium anno 303 aut 304,] Gesta S. Euphemiæ, dum vixit & pro Christo passa est usque ad beatum obitum & sepulturam, ex Actis habemus infra edendis. Unicum, quod inquirendum de illis videtur, est tempus gloriosi certaminis ac mortis beatissimæ, ut gloria Sanctæ posthuma deinde clarius ordine chronologico elucidetur. Acta omnia aliaque monumenta consentiunt, Sanctam fuisse passam sub Diocletiano, & quidem in persecutione generali, quæ cœpta est mense Februario anni 303. Ex Actis quoque colligitur, passam esse Sanctam, priusquam Diocletianus abdicaret imperium: quod contigisse anno 305 mense Majo, statuit Tillemontius: nam Christiani, qui cum S. Euphemia capti erant & interrogati, ad Diocletianum fuerunt missi. Hi vero ad ipsum missi non fuissent post abdicatum imperium. Itaque secundum Acta figendum est martyrium S. Euphemiæ anno 303 aut 304, cum contigerit die XVI Septembris, ante quem Diocletianus anno 405 privatam vitam ducere cœperat.

[17] Tillemontius tamen, Bailletus, aliique martyrio S. Euphemiæ assignant annum 307; [non anno 307, figendum.] quia Tillemontius ait, se Acta vidisse, quorum hoc erat exordium: Quinto persecutionis anno. Respondeo, me in Museo nostro vidisse facile decem diversa Actorum exemplaria; & non nisi unum invenisse exemplar, cujus tale erat initium in Ms., ita ut nequeam dubitare, quin exemplar illud, quod vidit Tillemontius, ea ex parte saltem sit interpolatum. Non infrequenter sane reperimus, Acta antiqua maxime in principio sic nonnihil aucta aut mutata esse. At, cum Tillemontius asserat, Actis illis, quæ laudat, tot adjuncta fabulosa esse immixta, ut fidem nequeant mereri, agnoscit ipse, quam fragili nitatur fundamento. Quare etsi forsan Acta, quæ laudat, minus fabulosa sint, quam voluit, cum saltem a reliquis omnibus in hac parte dissentiant, illa epocha videtur prorsus negligenda: neque enim conciliari potest cum eo, quod in omnibus Actis constanter asseritur, nimirum Christianos illos, qui una cum S. Euphemia erant comprehensi, ad Diocletianum imperatorem esse missos.

[18] Seculo IV, sub cujus initium passa erat S. Euphemia, extra Chalcedonem condita est basilica magnifica, [Basilica seculo IV prope Chalcedonem Sanctæ exstructa,] eaque S. Euphemiæ dicata. Cujus religione ac munificentia constructum fuerit istud ædificium, nemo explicat; neque tempus inchoatæ aut finitæ illius fundationis assignatur. Stabat certe basilica illa ante annum 399, ut habemus ex colloquio Arcadii imperatoris cum Gaïna Gotho, quod contigit anno 399, ut ostendi ad XIV Septembris in S. Joanne Chrysostomo § 44. Testes rei in æde S. Euphemiæ prope Chalcedonem peractæ sunt Socrates, Sozomenus, & Zozimus. Primus lib. 6 Hist. cap. 6 ea de re sic habet: Cumque ambo, imperator scilicet & barbarus in ecclesiam venissent, in qua corpus Euphemiæ martyris reconditum est, juramentis invicem præstitis confirmarunt, neutrum alteri insidias structurum esse. Sozomenus lib. 8 cap. 4 consentit his verbis: Progressusque (Gaïnas) in colloquium cum principe (Arcadio) in ecclesia, quæ est juxta Chalcedonem, in qua Euphemiæ martyris sepulcrum est, dato acceptoque invicem jurejurando de amicitia, arma deposuit. Zozimus lib. 5 pag. 794 congressum eorumdem ita exponit: Coïtum est in quodam ante Chalcedonem loco, ubi Euphemiæ religiosæ martyris ædes exstructa stabat: quæ propter cultum Christo præstitum honore adficitur. Ex hisce habemus, basilicam S. Euphemiæ seculo IV conditam esse, fuisseque extra civitatem Chalcedonensem.

[19] [in qua habitum concilium Chalcedonense: situs,] Quantæ porro molis, quantæque religionis fuerit laudata Sanctæ basilica, colligitur, cum ex congregato in illa numerosissimo concilio Chalcedonensi, tum ex descriptione Evagrii, qui lib. 2 Historiæ ecclesiasticæ cap. 3 occasione concilii Chalcedonensis concinnavit descriptionem prolixam illius basilicæ, mirabiliumque in ea patratorum ex corpore S. Euphemiæ. Totum caput, utpote ad propositum nostrum quam maxime conducens, huc transfero: Congregantur itaque, inquit, in basilica Euphemiæ martyris Chalcedone, quæ urbs est provinciæ Bithyniæ. Distat autem hæc basilica a Bosphoro duobus circiter stadiis, sita in loco quodam amæno & molliter acclivi: adeo ut, qui in Martyris templum ascendunt, nullum ambulationis laborem sentiant, sed repente sublimes appareant, intra ipsam basilicam consistentes. Ex qua, tanquam e specula, oculos demittentes, subjectos campos cernunt in planitiem porrectos, viridi gramine vestitos, ac segetibus veluti fluctuantes, atque omni arborum genere exornatos: montes præterea silvosos, sensim sese attollentes atque incurvantes; diversa denique maria, hæc quidem serenitate renidentia, & littoribus suaviter ac placide alludentia, ubi scilicet tranquilla sunt loca, absque ventis ac tempestatibus; alia vero æstuantia & fluctibus infrementia, cochleas, algam, & ex testaceis levissimos quosque pisciculos reciproco æstu deferentia ac denuo retrahentia. Porro templum ipsum situm est e regione Constantinopoleos: adeo ut tantæ urbis aspectu templum non mediocriter venustetur.

[20] [amplitudo & forma basilicæ, in qua erat Sanctæ tumulus:] Constat autem ex tribus amplissimis ædibus. Prima est sub dio, longo atrio & columnis undique exornata. Post hanc altera, longitudine ac latitudine, & columnis propemodum similis: hoc uno discrepans, quod culmen habet impositum. In cujus boreali latere ad ortum solis, ædes est rotunda in modum testudinis, admodum artificiose elaborata, columnis & materia & magnitudine inter se paribus interius circumdata. Super his cœnaculum est sublime, sub eodem culmine. Ex quo licet iis, qui voluerint, Martyri supplicare, & sacris interesse Mysteriis. Intra testudinem vero ad orientem solem tumulus est magnificus, in quo sanctæ Martyris reliquiæ jacent in arca quadam oblonga reconditæ, quam nonnulli μακρὰν vocant ex argento pulcherrime fabricata. Ac miracula quidem, quæ subinde patrantur a sanctissima Martyre, nota sunt omnibus Christianis.

[21] Frequenter enim aut episcopis illius civitatis, aut viris pietate illustribus, [prodigiosus sanguis ex corpore collectus] qui ad ipsius basilicam advenerint, in somnis apparens, præcipit, ut in templo vindemient. Quod ubi tum imperatori, tum patriarchæ, totique civitati innotuit, statim omnes ad basilicam pergunt, tam augusti scilicet, quam pontifices, & magistratus, & reliqua populi multitudo, ut sacrorum mysteriorum participes fiant. Cunctis deinde spectantibus, episcopus urbis Constantinopolitanæ una cum suis sacerdotibus in sacrarium ingreditur, in quo sacrum illud, de quo dixi, corpus depositum est. In eadem arca foramen est exiguum in læva parte, parvis quibusdam ostiolis obfirmatum. Per quod, ferrum oblongum, cui spongia adnexa est, usque ad sacras reliquias demittunt. Et postquam spongiam hac illac versaverint, ferream virgam ad se retrahunt, cruore plenam & coagulato sanguine. Quod ubi populus viderit, confestim Deum cum laudibus adorat. Tanta autem est cruoris, qui illinc extrahitur, copia, ut non solum piissimi imperatores, & sacerdotes illic congregati, universa denique populi multitudo ibidem collecta, abunde ex eo accipiat: sed & fidelibus, quicumque cupierint, per universum terrarum orbem guttas ejus mittant. Porro coagulatus ille sanguis perpetuo durat, nec in alium colorem mutatur sacer cruor. Hoc autem miraculum fit, non certo aliquo ac definito temporis spatio, sed prout episcopi vita & morum gravitas promeruerit. Ferunt enim, quoties vir probus atque honestus, omniumque virtutum genere exornatus, ecclesiam rexerit, id miraculum fieri, & quidem frequentissime: quoties vero non ejusmodi antistes fuerit, raro hæc signa evenire.

[22] Jam vero aliud miraculum commemorabo, quod nec tempore, [& odor suavissimus ex ejusdem reliquiis manare solitus.] nec ulla ex causa interrumpitur, nec discrimen facit inter fideles atque infideles: sed omnibus ex æquo prostat. Ubi quis ad eum locum accesserit, in quo est arca illa pretiosa, quæ sacras continet reliquias, ejusmodi odoris suavitatem sentit, quæ omnes consuetos odores longe superat. Nam neque odori, qui ex pratis colligitur, neque ei, qui ex rebus fragrantissimis exhalat, similis est odor ille, nec qualis ab unguentariis conficitur: sed peregrinus quidam & excellens, per se ipsum declarans, quanta sit virtus reliquiarum, quæ ipsum emittunt. Hactenus Evagrius, qui scripsit circa finem seculi VI, quando mirabilia, quæ refert, solebant fieri. Quod vero spectat ad suavissimum illum odorem, de eo in Vita S. Melaniæ Junioris, ubi narratur iter ipsius Constantinopolim, aliqua leguntur in rem nostram. Vita edita est apud Surium ad XXXI Decembris, ibique cap. 28 sancta Melania dicitur venisse Chalcedonem, ac subduntur ista: Atque divertit quidem, ubi erat templum omni ex parte benedictæ martyris Euphemiæ. Circa mediam autem noctem Martyr non parum ex se effudit suavissimi odoris. Plura de hisce dabit Historia corporis inventi & translati. Interim verba data innuunt, odorem illum non fuisse perpetuum; cum tamen Evagrius asserat, perpetuum fuisse. Apparens hæc duorum scriptorum contradictio forte tolli poterit, si dicamus, perpetuo perceptum fuisse optimum odorem prope tumbam seu thecam Sanctæ; at odorem illum magis fuisse diffusum per totam basilicam, quando eum percepit S. Melania.

[23] [Cum de sanguine illo miraculoso] Theophylactus Simocatta, scriptor seculi VII, lib. 8 Historiarum cap. 14 de prodigio sanguinis S. Euphemiæ hæc memorat: Non decet etiam historiarum cupidos præterire, quæ illo tempore circa martyrem Euphemiam præter hominum opinionem gesta sunt. Aliquantum igitur orationem producamus. Etenim narrationes, quæ mentes divina quadam claritate illuminant, non mediocrem utilitatem audientibus ingenerare consueverunt. Chalcedon urbs est ad ostium Ponti sita, ex adverso Byzantii. In ea templum est S. Euphemiæ martyris, ubi ejusdem sacratissimum corpus in arca asservari, inde a majoribus ad nos fama pervenit. In annos porro singulos die, quo martyrium obiit, res maxime admiranda editur: &, ut breviter dicam, iis, qui non viderunt, minime credibilis, propter divini illius operis excellentiam. Nam cum ejus corpus jam annis quadringentis in monumento jaceat, die tamen, de quo dicebamus, in conspectum omnium, loci episcopus, spongiis a corpore mortuo plurimum sanguinis colligit. Videas non secus quam e recens occiso corpore vulnerum tabo commistam erumpere vim sanguinum, unguenta, nulla arte comparata redolentium, & per vascula vitrea ab eodem adventantibus distribui.

[24] [dubitaret Mauritius imperator, proprio experimento docetur:] Mauritium igitur duodecimum jam annum imperantem, subit imbellis & ignava quædam circa res divinas cogitatio, extenuatque & rejicit tam insigne miraculum, & mysterium hoc fallacium hominum commentum esse asserit. Ornamentis igitur argenteis sepulcrum nudat, & obsignat id, quod incredulitatis audacia postulabat. Ubi status dies affuit, arcanum exploratur: in mysterium inquiritur: miraculum probatur: fitque Martyr suæ virtutis hoc admirando opere testis omni exceptione major, iterumque sanguine unguentifero meatus corporis per monumentum instar fontium fluit, & scaturit emissionibus mysterium, odoreque cruoris suaviter spirantis spongiæ imbuuntur. Eum fluxum tum Martyr adauxit. Deus enim, quamvis illi non credatur, non tamen hominibus cognitionem suæ virtutis bonitatis invidet. Atque ita Martyr incredulitatem imperatoris sapere docuit: qui sanguinis emanationibus lacrymarum effusiones remisit: & fluentibus unguentis imbres oculorum suorum rependit, Mirabilis, inquiens, Deus in Sanctis suis. Huc usque Simocatta, ad cujus relationem aliqua sunt annotanda.

[25] [miracula illa ab aliis quoque sunt relata.] Primo, quod ait, annis quadringentis corpus jacuisse in sepulcro, dum scribebat, non est stricte sumendum: nam auctor non videtur severe investigasse annum, quo occubuerat Sancta; sed usus numero rotundo, quia quartum seculum currebat a morte S. Euphemiæ. Secundo asserit, sanguinem singulis annis fuisse collectum in die natali Sanctæ. Contra ait Evagrius: Hoc autem miraculum fit, non certo aliquo ac definito temporis spatio, sed prout episcopi vita & morum gravitas promeruerit. Quare dicendum videtur, consuetudinem illam colligendi singulis annis sanguinem ex corpore Sanctæ necdum viguisse tempore Evagrii, sed postea cœptam, antequam Simocata scribebat. Miracula hactenus relata tam certis nituntur testimoniis, ut nequeant in dubium vocari a viro prudente. Mitto igitur testimonia recentiorum historicorum. Multa etiam de iis dicuntur in Actis a Theodoro Besto scriptis. At ne hæc quidem recitanda censeo, quia auctor ille non satis est cognitus, nec omnino accuratus. Quæ vero de iisdem miraculis leguntur in Historia corporis inventi & translati, inferius edenda, suis locis videri poterunt.

[26] Restat hoc loco examinandum aliud factum æque mirum, [Dicitur S. Euphemia confessionem fidei in concilio Chalcedonensi,] quod auctores non habet tam vetustos. Theodorus Bestus in Actis narrat, disceptatum fuisse in concilio Chalcedonensi inter Catholicos & Eutychianos, quod singuli sententiam suam vellent esse veram, illudque demum consilium utrique parti placuisse, ut sanctam Martyrem controversiæ suæ judicem facerent. Itaque, si auctori credimus, singuli scripserunt fidei suæ confessionem, apertaque theca S. Euphemiæ, huic confessionem scriptam obtulerunt. Martyr vero extensa manu Catholicorum confessionem accepisse, eamque illis reddidisse dicitur. Ita ille rem narrat, de qua in Actis concilii ipsius nulla est mentio. Constantinus Tii episcopus in Historia inventionis num. 9 factum exponit modo paululum diverso: nam affirmat, confessionem fidei Martyris corpori fuisse impositam, postquam recta fides in concilio jam erat confirmata, ut tolleretur dubitatio adversantium.

[27] Zonaras in Annalibus lib. 13 cap. 25 historiam narrat modo multum diverso, [aut ab aliis post concilium, miraculo confirmasse:] & quasi factam post finitum concilium, auctore illius consilii Anatolio patriarcha Constantinopolitano. Nam post relatum Dioscori exsilium & mortem Eutychis hæresiarchæ, ita prosequitur: Cum autem Eutychis & Dioscori sectatores, qui in urbe versabantur, decreta concilii subsannarent, ejusque auctoritatem non veritate, sed potentia imperatoris niti dicerent, & pravitatem sententiæ suæ stabilire conarentur; Anatolius patriarcha, & suffragatoribus suis & adversariis convocatis, ad hos ita infit: “Quoniam sententiam vestram adhuc mordicus tenetis, neque vos perperam sentire creditis; sed nos incusatis, quasi Nestorii dogma approbemus, cum duas naturas in Servatore prædicemus, utraque citra confusionem proprietates suas retinente: istius controversiæ dijudicatio, si placet, Deo permittatur. Scribatur igitur vestra de fide sententia in uno libello, & nostra in altero, atque ambo in loculo gloriosæ martyris Euphemiæ collocentur, & hujus judicium esto, utri recte aut perperam sentiant.” Hæc cum hæreticis etiam placuissent, libelli scripti, remoto lapide, qui loculum claudebat, pectori Martyris imponuntur, & lapis in suum locum repositus, ab utraque parte signatur. Dehinc supplicationes fiunt, & preces ad Deum pervigiles, ut demonstret, utra sententia ei cordi sit, quæ rejicienda videatur. Post triduum conveniunt, imperatore etiam præsente, aperto loculo, o rem miram! libellus hæreticorum ad pedes Martyris invenitur, alter in manu ejus dextra, quam extendisse fertur ad imperatorem & patriarcham, ac libellum eis porrexisse. Itaque rectæ sententiæ assertores plaudere, adversarii vero demissis vultibus & præ pudore caligantibus abire, quidam etiam veram sententiam amplecti. Hæc Zonaras. Eodem plane modo rem narrat Michaël Glycas in Annalibus part. 4 pag. 263; sed multo brevius. Idem quoque prodigium narratur in Vita S. Anatolii Constantinopolitani, apud nos tom. 1 Julii pag. 663: at ibi clare non edicitur, utrum res in ipso concilio contigerit, an post concilium.

[28] [at merito negatur, in concilio tale quid contigisse;] Quod modo spectat ad relationem priorem de re in ipso concilio peracta, illam non immerito rejicit Eminentissimus Baronius ad annum 451 num. 122, recteque dicit: Sed & cum tempore synodi id factum referat (Constantinus,) ex ipsis Actis tunc exacte conscriptis mendacii (aut certe erroris) arguitur auctor; haud enim res tanta silentio sepulta prorsus relicta esset. Addi potest silentium Evagrii, aliorumque, qui seculo V, VI & VII de concilio Chalcedonensi egerunt. Non minus urget aliud Baronii argumentum, his verbis prolatum: Longe longius enim abest, ut Patres in sacris œcumenicis conciliis ex miraculis quæsierint dogmatum veritatem, quam ex divinis in primis Scripturis, & antiquis Ecclesiæ traditionibus, ac demum ex sanctorum Patrum assertionibus quærere, proponere, affirmare, atque stabilire consueverunt: ut plane insulsum & omnino commentitium esse appareat, quæsisse tunc Patres per ejusmodi miraculum veritatem… Evanescit igitur omni ex parte commentum, ut ex Patrum consensu, immo iisdem fuerit auctoribus factum ejusmodi experimentum. Verissimæ mihi apparent hæ Baronii observationes: nec dubitare possum de falsitate rei relatæ, quæ a moribus & consuetudine conciliorum omnino abhorret.

[29] [nec satis probabile est, contigisse post concilium;] Aliorum relationem, de miraculo patrato Constantinopoli post absolutum concilium, non penitus ut falsam reprehendit Baronius, sed pro dubia habere videtur, uti & Tillemontius tom. 5 Monument. in S. Euphemia, ambigue de re tota disserens. Verum tota etiam illa relatio non minus fictitia & falsa mihi apparet, quam præcedens, cum quia tribus seculis integris nullus scriptor de facto tam memorabili, si verum esset, meminit; tum quia Anatolii patriarchæ non erat, controversiam fidei in concilio universali decisam quasi novæ dubitationi subjicere, acsi definitio concilii, auctoritate summi Pontificis S. Leonis confirmata, non suffecisset ad omnimodam certitudinem. Præterea Marcianus imperator numquam permisisset, ut sententia Catholica, post definitionem concilii rursus ejusmodi examini subjiceretur: nam, licet Deus facere nequea: miraculum ad confirmandam doctrinam falsam; potest certe non audire petentes miraculum in gratiam doctrinæ veræ, quæ aliunde satis erat stabilita & confirmata. Sane non existimo, ullum proferri posse exemplum miraculi petiti in confirmationem fidei in adjunctis rerum, quæ hisce prorsus sunt similia; licet alias non ignorem pertinaces hæreticorum aut gentilium altercationes a sanctis viris fuisse miraculorum virtute exstinctas, ut advertit Baronius.

[30] [sed res tota videtur conficta ex verbis concilii Patrum male expositis.] Quare mera figmenta esse, quæ de hisce narrantur, sive in concilio, sive paulo post facta asserantur, omnino persuasum habeo. Ex ipsis tamen concilii Actis, male expositis, fabellam hanc profluxisse crediderim. Nam Patres Chalcedonenses, absoluto concilio, in Litteris ad S. Leonem Papam divinæ misericordiæ & patrocinio S. Euphemiæ attribuerunt felicem concilii exitum, atque ita locuti sunt, apud Labbeum tom. 4 Conciliorum col. 836: Deus enim erat, qui operabatur, & quæ suo thalamo concilium coronavit (id est, in cujus ecclesia habitum est) ornata decore victoriæ Euphemia: quæ, tamquam propriam confessionem, fidei definitionem suspiciens a nobis, suo Sponso per piissimum imperatorem & amicam Christi Augustam obtulit, omnem quidem perturbationem contrariorum sedans, veritatis autem confessionem roborans ut amicam, & manu ac lingua universorum decretis pro demonstratione subscribens. Hæc verba significant, patrocinio S. Euphemiæ Patres attribuisse omnia, quæ recte ac feliciter erant gesta in concilio. Verum eadem verba videntur Græcis illis, qui post annos trecentos narrarunt mirabilia mox refutata, occasionem præbuisse id genus fabellas comminiscendi. Ipsa verba Constantini suspicionem illam augent: nam infra num. 9 ait: Et ideo, quæ inter sanctas imagines cernitur, Christi martyr Euphemia, ubique ponitur habens chartam in manu. Nimirum pictor aliquis eam primo exhibuit, tamquam offerentem Deo professionem fidei Patrum Chalcedonensium. Deinde vero ex tabella sic picta alii sua hauserunt somnia.

§ III. Corpus Sanctæ metu Persarum Constantinopolim translatum, ibique depositum in æde Sanctæ dicata: aliæ ibidem S. Euphemiæ ecclesiæ: corpus mari demersum, sed receptum & in Lemno servatum, ac deinde relatum Constantinopolim.

[Sanctæ corpus Constantinopolim translatum,] Mansit corpus S. Euphemiæ in ecclesia sua prope Chalcedonem usque ad tempora Heraclii imperatoris, quando metu Persarum, eo usque in terras Romani imperii incurrentium, Constantinopolim fuit translatum. De illis Persarum expeditionibus singulis fere annis prioribus Heraclii aliqua memorat Theophanes. Frustratum autem eorum conatum ad occupandum Chalcedonem refert ad annum 6 Heraclii; & ejusdem anno 7 ait: Hoc anno Persæ expeditionem in Chalcedonem instruentes, bello eam ceperunt. Capta igitur est urbs anno 617, ac non diu post facta corporis translatio. Annum tamen certum assignare non possumus; cum nesciamus, quamdiu Chalcedonem tenuerint Persæ. Eam videntur tenuisse annis aliquot, at non multis, quia deinde Heraclius imperator multas de Persis retulit victorias. Quare non longe aberrabimus, si translationem figamus circa annum 620. Porro Theodorus Bestus in Actis Mss., & Constantinus Tiensis in Historia Inventionis num. 3 testantur, Persas operam dedisse, ut reliquias S. Euphemiæ comburerent, sed ossa Sanctæ ab igne fuisse illæsa. Cum hisce quidem non consonant, quæ tradit auctor anonymus Antiquitatum Constantinopolitanarum, cujus Opus edidit Bandurus in Imperio Orientali tom. 1. Nam ille pag. 8 ita rem narrat, acsi sacræ reliquiæ in manus Persarum non incidissent. At exiguam aut nullam meretur fidem hac in re, tum quia laudatis scriptoribus multo junior est, tum quia adjuncta habet aperte fabulosa.

[32] Ait, diaconum quemdam Eutychianum, nomine Acatum, in Persidem profugisse. Tum subdit: Atque statim Perittio præfecto præsidiario significavit debilitatem civium Chalcedonensium, [postquam Persæ, capta Chalcedone, illud frustra conati erant comburere:] subjungens insuper, ipsum primo impetu facile eos subjugare posse. Quare supra dictus Persa sine mora se cum septuaginta millibus militum in viam dedit, tantaque celeritate invasit Chalcedonem, ut civibus vix satis relinqueretur temporis ad transferendum reliquias S. Euphemiæ Constantinopolim, a quibus imprimis impius ille proditor Acatus ullum ire festinabat hæreseos Eutychianæ scriptis illatam ignominiam, & quod infortunato Eutychi istam metropolim concedere noluerant. Hæc mihi tam fabulosa videntur, ut non fuissent recitanda, nisi Bandurus tom. 2 in Annotationibus pag. 473 eadem sic illustrasset, acsi pro veris habenda essent. Etenim causa, quæ movisset Acatum Eutychianum, videlicet quod S. Euphemia miraculo hæresim Eutychianam improbasset, jam ante refutata est, ut fabula antiquis ignota. Modus vero, quo occupata dicitur Chalcedon, plane inverisimilis est: neque enim septuaginta hominum millia tam subito e Perside Chalcedonem duci poterant, cum tota Minor Asia esset intermedia. Præterea constat ex Theophane, Chalcedonem primo anno, quo obsessa est, capi non potuisse a Persis; sed captam esse anno secundo. Quare omnino negligenda est ista relatio, admittendaque ea, quæ in Actis habentur de tentata reliquiarum combustione a Persis: nam horum impietati id factum est conforme; & auctores satis pro hisce antiqui sunt, ut fidem mereantur.

[33] [ibique depositum in ecclesia Sanctæ dicata in Hippodromo:] Porro translatæ Constantinopolim reliquiæ ibidem depositæ fuerunt in ecclesia eidem S. Euphemiæ sacra in Hippodromo. Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 4 pag. 145 de hac æde S. Euphemiæ varia disputat. Georgius Codinus lib de Originibus Constantinop. pag. 38 de prima ejus fundatione & vicissitudinibus hæc memorat: Item templum S. Euphemiæ in Hippodromo condidit Constantinus Magnus, & pretiosa exornavit materia: quod post quadringentos quadraginta & octo annos Constantinus Copronymus mutavit in armentarium & sterquilinium publicum, reliquiis S. Euphemiæ cum loculo in mare projectis. Post annos vero triginta septem Irene, piissima augusta Atheniensis, hoc templum reædificavit, & sanctas reliquias, apud Lemnum insulam repertas, eo iterum transtulit. Ita Codinus, cujus dicta posteriora inferius confirmabuntur. Plura de illa ecclesia, ad nos minus spectantia, videri possunt apud laudatum Cangium; at de translationibus corporis ille non satis fuit edoctus.

[34] [altera ibidem S. Euphemiæ ecclesia cum monasterio virorum,] De alia S. Euphemiæ ecclesia Constantinopoli Codinus pag. 47 sic habet: S. Euphemiam, dictam Olybrii, Deo exosa Eudoxia (Arcadii imperatoris conjux) condere incepit, & fundamentum ad altitudinem duorum cubitorum supra terram perduxit. Postquam autem illa acerba morte sublata fuit, magister quidam Olybrius, Romanus ibi habitans, structuram absolvit, multisque pretiosis marmoribus exornavit, & fundis sacrisque vasis ditavit. Eadem leguntur in Antiquitatibus apud Bandurum pag. 131. Olybrius ille postea factus est imperator in Occidente, uxoremque habuit Placidiam. De iis Chronicon Paschale, pag. 321 editionis Cangii ita habet: Olybrius Romam missus a Leone imperatore, a Romanis invitus coronatur imperator, ducta uxore Placidia illa, quæ a barbaris (Wandalis, in Africa tum regnantibus) redempta, seu captivitate liberata fuerat. Hi condiderunt ædem sacram sanctæ Euphemiæ, Olybrii nuncupatam. Cangius in Constantinopoli pag. 146 observat, hanc ædem S. Euphemiæ eamdem esse cum illa, cujus constructionem imperatrici Euphemiæ attribuit Codinus pag. 19 ita scribens: Euphemiæ, uxoris Justini Thracis, statua posita est in templo S. Euphemiæ, quod ipsa condidit. Consonant laudatæ Antiquitates pag. 127. Verum in iisdem Antiquitatibus ex tractatu Theodori Lectoris pag. 89 hæc dantur: Euphemiæ, uxoris Justini Thracis, statua posita est in Olybrii tractu prope sanctam Euphemiam, quam illa ecclesiam excitavit &c. Hæc ecclesia in Olybrii tractu, ut recte advertit Cangius, alia non videtur ab ecclesia Olybrii dicta. Hinc existimat Cangius, ecclesiam illam ab Euphemia augusta non conditam, sed reparatam. Res mihi videtur dubia, quia etiam contingere potuit, ut ex errore fundatio attribueretur Olybrio, quia condita erat in tractu Olybrii dicto. Ceterum observat Cangius, fuisse archimandritam seu hegumenum illius ecclesiæ, indeque colligitur, monachorum fuisse.

[35] Aliam rursum S. Euphemiæ ecclesiam Constantinopoli assignat Codinus pag. 47, [tertia cum monasterio feminarum:] de ea scribens ista: S. Euphemiam, cognomine Petræam, Anastasius Dicorus & uxor ejus Ariadne ædificarunt. Consonant Antiquitates apud Bandurum pag. 36. Verum in iisdem Antiquitatibus pag. 39 de illa ecclesia hæc leguntur: S. Euphemiam, cognomine Petrion, & balneum Basilius imperator condidit, ac filias suas ibidem totondit. Erat igitur ecclesia monasterio mulierum attributa, ut etiam liquet ex aliis, apud Cangium adductis. Verum Basilius Macedo, non fuit illius conditor, sed instaurator; aut forsan etiam fundator monasterii, quod ecclesiæ cum aliis quibusdam ædificiis addiderit, uti colligitur ex Codino pag. 60, ubi sic habet: Monasterium S. Euphemiæ, & sepulcra, quæ sunt in Petrio (& lavacrum, seu balneum, ut Græce additur) Basilius Macedo condidit, & filias suas ibidem attondit. Hæc igitur præcedentibus non sunt contraria. Verumtamen ecclesiam illam multo vetustiorem esse Anastasio imperatore, qui sub finem seculi V & initium seculi VI imperavit, satis ostendit Cangius. Certe Theodorus Lector in Excerptis Historicis apud Valesium pag. 568 ita habet: Ejusdem Theodosii Magni temporibus reliquiæ sanctorum martyrum Terentii & Africani, ejusdem imperatoris jussu depositæ sunt in martyrio sanctæ Euphemiæ, quod est in Petra, ante diem decimum Calendas Octobres. De martyribus Terentio, Africano, eorumque sociis apud nos actum est ad X Aprilis, ibique etiam memorata illa translatio. Quare certum videtur, illam S. Euphemiæ ecclesiam seculo IV jam stetisse.

[36] Nicephorus Constantinopolitanus ecclesiam illam citius etiam constructam affirmat. [at de hujus fundatione non est credendum] Nam in Chronographia compendiaria pag. 413, recensens antistites Byzantinos, ita loquitur de Castino, decimo nono, ut vult, episcopo Byzantino: Hic loco, cui nomen Petrium, S. Euphemiæ ejus tempore martyrium passæ, oratorium Byzantii ædificavit. Adoptavit illa Nicephorus Callistus lib. 8 cap. 6 cum aliqua tamen mutatione: nam qui hic Castinus ab illo Constantinus dicitur. De condito oratorio sic loquitur: Hic primo episcopatus sui anno intra Byzantium in parte Septemtrionali templum ædificavit, atque id Euphemiæ martyri, quæ tum sacrum peregerat certamen, consecravit. Verum totus ille catalogus episcoporum Byzantinorum, quem uterque Nicephorus contexuit, & ex quo hæc etiam de structo S. Euphemiæ oratorio profluunt, plane videtur fabulosus, ut abunde probatum est a Cupero nostro in Historia chronologica patriarcharum Constantinopolitanorum ante tomum 1 Augusti § 3.

[37] [fabulosis catalogis antistitum Byzantinorum: de quarta ibidem ecclesia non constat.] Pseudo-Dorotheus, ex cujus imposturis catalogus ille adoptatus est, apud Cangium post Chronicon Paschale pag. 433 de ejus fundatione sic loquitur: Post hunc Cyrillianus per annos sedecim, ac deinde Castinus per annos septem episcopi extitere. Constantinus igitur primo ipsius anno aliam intra Byzantium erexit ecclesiam versus Aquilonem, ubi Anemodulium prostat, Euphemiæ martyris, quæ ea tempestate martyrium obiit, ecclesia appellata. Hic constructio ecclesiæ Constantino imperatori attribuitur. Hoc vero consistere non posse cum chronotaxi, uterque Nicephorus videtur perspexisse: nam tempore Castini episcopi, si valeret chronotaxis, necdum natus fuisset Constantinus. Hinc primus Castino ædificationem attribuit: alter vero Castini nomen mutat, & Constantinum vocat. At rectius uterque assertum illud de condita tunc temporis ecclesia S. Euphemiæ cum toto illo fictitiorum episcoporum catalogo ad fabulas amandasset. Ipse Pseudo-Dorotheus paulo ante de constructione illius ecclesiæ diversa scribit: nam pag. 430 hæc habentur: Ipse igitur magnus pontifex Dorotheus scripto reliquit, venerandam ædem sanctæ & invictæ martyris Euphemiæ in Petrio a quodam Tito primum fuisse conditam. Hunc Titum deinde episcopum facit post Castinum; imo & martyrem. Verum tam inepte fabulas suas exponit, ut nullam prorsus fidem mereatur; & consequenter catalogi episcoporum Byzantinorum, qui ex Opere illo fabuloso contexti sunt, fidem similiter mereri nequeant, præsertim cum constet, episcopatum Byzantinum longe serius inchoatum, quem illi catalogi ad S. Andream apostolum referunt. Quartam S. Euphemiæ ecclesiam Constantinopoli quærit Cangius pag. 146, ubi colebatur Sancta die XVI Maii, ut dictum est num. 14: sed incertum est, an illa ecclesia Sanctæ esset dicata: nam alia de causa ibidem coli poterat.

[38] [Ecclesia Sanctæ profanatur & corpus pelago injicitur] Porro corpus Sanctæ, quod circa annum 620 Constantinopoli depositum dixi in ecclesia S. Euphemiæ in Hippodromo, ibidem religiose cultum fuit usque ad imperium Leonis Isaurici aut Constantini Copronymi, quorum alteruter corpus Sanctæ pro impietate sua perdere omnino voluit, ipsiusque ecclesiam profanavit. Agit hac de re Theodorus Bestus in Vita, & Constantinus in Historia Inventionis. Theophanes vero pag. 370 omnia brevius enarrat hoc modo: Ubicumque reliquiæ, Dei quam maxime favorem conciliantes, tamquam pretiosus possidentium thesaurus, habebantur, eas quam citius, de reliquo non videndas, (Copronymus) e medio tollebat. Quidpiam hujusmodi in pretiosissimum celeberrimæ martyris Euphemiæ corpus irreligiosus imperator exercuit, ubi nimirum illud in maris profundum cum ipso loculo demersit, Martyrem sub Christianæ plebis conspectum sanctis unguentis exsudantem videre, ac ita deliria contra Sanctorum preces deblaterata coarguentem, non ferens. Deus autem, qui ex Scripturæ verbis ossa sibi placitorum custodit, illæsum illud servavit, ipsum ad Lemnum insulam enatare faciens. Ad littus quippe projectum, per nocturnam visionem tolli commonuit, & occultum teneri. Sub pientissimis vero imperatoribus Constantino & Irene, Indictione quarta, cum debito honore in proprium sibi templum denuo relatum fuit. Iste quidem communis ecclesiarum hostis, æde illa sacra profanata, armamentum * fecerat, & stercoribus excipiendis male dicaverat: locum autem expurgatum & expiatum denuo ecclesiam consecraverunt; cum arguendæ Constantini unius impietatis, tum alterius in Deum religionis demonstrandæ monimentum.

[39] Hoc porro mirandum & relatu dignum portentum, [sub Leone Isaurico aut Constantino Copronymo:] a morte nefarii istius imperatoris circa (Græce post) annos duos & viginti, una cum pientissimis imperatoribus & sanctissimo patriarcha nos ipsi conspeximus, & quamvis indigni, ea tamen gratia a Deo cumulati, illud venerati sumus. Huc usque Theophanes, breviter referens ea, quæ fusius relata leguntur in Opusculis Theodori Besti & Constantini Tiensis. Verum inter hos & Theophanem non recte videtur convenire de impio illo imperatore, qui corpus S. Euphemiæ mari injiciendum curavit. Nam Theodorus & Constantinus Leoni Isaurico factum attribuere videntur, cum Theophanes Leonis filium Constantinum tantæ impietatis auctorem faciat. Res forte clanculum peracta est, indeque accidere potuit, ut nec auctor certo innotuerit, nec tempus, quo abjectum est sacrum corpus. Suspicio etiam esse potest, scelus illud peractum esse a Constantino, vivente adhuc Leone, quocum simul multis annis imperavit; aut corpus sub Leone ex sua ecclesia eductum, & in oratorio quodam aulæ depositum, ut habet Constantinus Tiensis num. 4, sub Copronymo vero in pelagus fuisse projectum, ac tunc Sanctæ ecclesiam prorsus profanatam.

[40] Annus relati corporis satis clare exprimitur a Theophane, [at corpus refertur sub Irene anno 796, & ecclesia restituitur:] dum ait, relatum esse Indictione quarta, & annis viginti duobus post mortem Constantini Copronymi. Nam hæ notæ simul collatæ, designant annum 796. Ex hoc autem anno etiam innotescere posset annus, quo corpus in mare fuit projectum, & quo primum condita fuit Sanctæ ecclesia in Hippodromo, si satis certus esset Georgii Codini, cujus verba data sunt num. 33, de his calculus. Nam, si post annos triginta & septem relatum est corpus, ut ipse ait; projectum fuit anno 759. Templum vero ante profanationem ait stetisse annis quadringentis quadraginta & octo: conditum igitur esset anno 311. Verum ultima illa epocha certo falsa est, cum Constantinus Magnus, qui ecclesiam illam condidisse dicitur, Byzantii non imperaverit ante annum 323. Hinc alteram quoque Codini epocham non nisi pro dubia habere possumus: nam scriptor ille non est antiquus. Plura de hisce dabit Historia Inventionis.

[41] Joannes Zonaras de hisce etiam agit lib. 15 Annalium cap. 8, [confusa de hisce Zonaræ relatio.] & dubitationem movet de modo, quo sacrum corpus a Constantino Copronymo fuit tractatum. Neque vero viventes dumtaxat, inquit, Christi servos exagitavit (Copronymus,) sed & divis martyribus, & aliis Deo gratis insultare non destitit, quos nihil posse asserebat, eorumque intercessiones ficulneum præsidium appellabat. Reliquias autem partim per contumeliam terra obruit, partim demersit, partim in cineres redegit, ut & gloriosæ martyris Euphemiæ sanctum corpus, de quo duplex rumor est. Nam alii ferunt, nesarium Copronymum in animo habuisse id cremare, canibus & asinis una comburendis, sed institutum ejus successu caruisse, cum orthodoxi, eo conatu cognito, id clam e loculo surreptum, alio transtulissent, & cadaver aliud supposuissent, quod a nefario illo sit crematum. Alii non crematum, sed una cum loculo in mari demersum esse corpus Martyris affirmant: qui, divina gratia gubernante, Lemno insulæ sit appulsus, & a fidelibus illius loci agnitus, illicque asservatus sit, & sub Irene ejusque filio Constantino honorifice & magnifice in urbem imperatoriam relatus. Hæc quidem Zonaras, de re tota non bene edoctus, multaque miscens & corrumpens. Nam tentatam a Persis combustionem sacri corporis male Copronymo attribuit; & videtur ignorasse, quo modo pretiosus ille thesaurus ad insulam Lemnum pervenerit. Hoc autem minus mirandum est, cum aliquot seculis facto sit posterior.

[Annotata]

* armentorum stabulum

§ IV. De reliquiis, locis sacris, & festivitatibus S. Euphemiæ in variis urbibus ac provinciis.

[Ecclesia Sanctæ in Palæstina, duæ aliæ in agro Romano, alia Romæ,] Ex iis, quæ de reliquiis Sanctæ Constantinopolim relatis num. 16 dicit Constantinus Tiensis, abunde liquet, ossa ipsius multum fuisse divisa, indeque ad varias regiones delata. Ex illa autem reliquiarum divisione cultus Sanctæ procul dubio ad varia loca propagatus est. Verum jam ante ea tempora celeberrimæ Euphemiæ veneratio multis in locis erat recepta. In Vita S. Anastasii Persæ, tom. 2 Januarii apud nos data, pag. 428 & pag. 433 mentio fit de ecclesia S. Euphemiæ, quam adiisse ille Sanctus dicitur Cæsareæ in Palæstina. Itaque seculo VII non multum provecto, quo Sanctus ille martyrio coronatus est, cultus Sanctæ in Palæstina receptus fuisse videtur. S. Gelasius Papa ecclesiam S. Euphemiæ dedicavit, ut narrat Anastasius in Gelasio his verbis: Hic dedicavit basilicam sanctæ Euphemiæ martyris in civitate Tiburtina, miliario vigesimo ab urbe Roma. Fundatio hæc late figi potest circa annum 490, quo medius fere erat S. Gelasii pontificatus. Idem Anastasius in Dono Papa de alia S. Euphemiæ ecclesia sic habet: Itemque ecclesiam sanctæ Euphemiæ, positam via Appia, similiter dedicavit. Factum id est circa annum 677: neque enim diu ante aut post illum annum Pontifex fuit Donus. De alia rursum S. Euphemiæ ecclesia, non primum constructa, sed instaurata, meminit Anastasius in S. Sergio I, hæc scribens: Hic basilicam S. Euphemiæ, quæ per multa tempora fuerat detecta, cooperuit ac renovavit. Sedit S. Sergius sub finem seculi VII, & pervenit usque ad initium seculi VIII. Hæc forsan est ecclesia illa, quæ jam in Urbe exstabat Gregorii Magni tempore, sive sub finem seculi VI. De illa meminit S. Gregorius Turonensis in Historia lib. 10 cap. 1, ubi refert Sermonem Gregorii Magni, qui ob pestem sævientem litanias instituit, & varias nominat ecclesias, ex quibus varia hominum genera ad supplicationem exire debebant. De ecclesia autem S. Euphemiæ meminit his verbis: Omnes mulieres viduæ (egrediantur) ab ecclesia S. Eufemiæ cum presbyteris regionis quintæ. Gesta S. Sergii apud nos data sunt ad IX Septembris. Eadem verisimiliter est basilica, de qua laudatus scriptor in S. Leone III sect. 388 iterum mentionem facit his verbis: Simulque & in basilica beatæ Euphemiæ fecit vestem de stauraci. De S. Leone III apud nos actum est ad XII Junii, ubi tamen tædii vitandi causa non omnia ipsius dona sunt recensita.

[43] Florivantes Martinellus in Roma sacra pag. 357 docet, [quæ destructa est tempore Sixti V:] ecclesiam illam fuisse sitam in vico Patricii, eamdemque credit fuisse cum ecclesia Archangeli, de qua apud Anastasium sequitur: Et in basilica beati Archangeli, quæ ponitur in vico Patricii, fecit vestem de Stauraci. Verum, si verba Anastasii, quæ recitavi ex postrema editione Romana, recte data sunt; ecclesiæ illæ videntur diversæ, cum in utraque donum aliquod oblatum dicatur. Attamen in Descriptione Urbis Romæ, quam edidit Mabillonius tom. 4 Analectorum pag. 506 memoratur ecclesia S. Euphemiæ in vico Patricii, ita ut de loco saltem non sit dubitandum. Præterea Anastasius in eodem Leone sect 407 clare ecclesiam S. Euphemiæ eamdem facit cum ecclesia Archangeli, ita scribens: Pari modo facit & in monasterio sanctorum Euphemiæ & Archangeli, quod ponitur juxta titulum Pudentis, canistrum ex argento, pensan. libras quinque. Itaque hæc verisimiliter tertia est ecclesia S. Euphemiæ constructa a Romanis Pontificibus, videturque adjunctum habuisse monasterium, quod S. Euphemiam simul & S. Michaëlem archangelum patronos habere poterat. Oldoïnus in Additionibus ad Ciacconium tom. 1 col. 465 fundationem hujus ecclesiæ attribuit Adeodato Papæ, qui seculo VII senescente sedit ante Donum. Ecclesiam S. Euphemiæ, inquit, ad Exquilini montis radices exstruxit: quam vetustate jam fatiscentem Sixtus V ad Urbis ornatum solo æquavit. Unde illum ecclesiæ istius fundatorem hauserit Oldoïnus, non indicat. Verum eadem hæc est cum illa, quam in vico Patricio memoratam vidimus, cum vicus Patricius sit ad radices montis Esquilini; cumque ecclesiam vici Patricii destructam similiter agnoscat Martinellus, ubi ait: Adhuc vestigia exstant in angulo quadrivii dicti vici. Si etiam eadem sit cum commemorata a S. Gregorio, antiquior est Adeodato.

[44] Superest tamen hodieque locus pius S. Euphemiæ dicatus in urbe Roma. [altera a Clemente VIII Sanctæ dicata hodie exstat.] Fuerat ille ante S. Bernardino sacer, ut scribit Pancirolus in ecclesia 30 pag. 196, & ex eo Martinellus pag. 348. Nimirum erat monasterium feminarum Ordinis S. Francisci, cujus patronus erat S. Bernardinus. Modo ecclesia S. Euphemiæ dicata est, una cum monasterio puellarum. De iis Martinellus pag, 101 ita habet. S. Euphemiæ (ecclesia) in vico, qui dicitur Campus Caroli Leonis, & vulgo Carleo, ubi plurimæ aluntur puellæ, quas vulgus apellat Zitelle sperse: cujus monasterium est contiguum monialibus Spiritus sancti. Eamdem ecclesiam pag. 348 ponit ad columnam Trajanam, quia inde non longe distat. Quo autem modo illa plurimarum egentium puellarum congregatio illic inchoata sit opere maxime duorum Cardinalium pietate præstantium, nimirum Cæsaris Baronii & Frederici Borromæi, quibus subsidium præstitit Clemens Papa VIII, enarrat pluribus Carolus Bartholomæus Piazza in Opere Italico de Operibus piis Romæ tract. 3 cap, 3. Voluit porro Clemens VIII illam Ecclesiam S. Euphemiæ consecrare, quia altera, vetustate fatiscens, ad ornatum Urbis destructa erat a Sixto V.

[45] Festivitates & reliquias S. Euphemiæ varias Romæ assignat Piazza in Diario sacro Urbis ad XVI Septembris. [reliquiæ in Urbe, ubi festivitas variis locis celebratur.] Nam testatur festum ipsius celebrari cum indulgentiis plenariis in modo dicta ecclesia puellarum ad columnam Traianam. Asserit vero, insignes ejusdem Sanctæ reliquias exponi in ecclesia S. Bartholomæi Bergomensium: cranium haberi in ecclesia S. Mariæ de Campitello. Addit, etiam asseri, caput haberi in ecclesiæ Lateranensis oratorio, quod vocatur Sancta Sanctorum. Assignat demum aliquid reliquiarum Basilicæ S. Mariæ Majoris; sacello S. Joannis Baptistæ in Fonte; basilicæ S. Crucis in Cælio monte, vulgo S. Crucis in Hierusalem; ecclesiæ S. Eustachii, & ecclesiæ monialium S. Marthæ. Festivitatem Sanctæ etiam celebrari in ecclesia jam dicta sanctæ Crucis in Hierusalem, testatur idem Piazza in Menologio Romano. Inter reliquias plurimas ecclesiæ S. Cæciliæ, in confessione sive crypta sub altari conservatas, numerantur etiam reliquiæ S. Euphemiæ, ut ipse ibidem præsens vidi.

[46] [Ecclesia & cultus Mediolani & in aliis locis,] Mediolani quoque vetustus admodum est, & etiamnum vigens cultus S. Euphemiæ, cui S. Senator, labente seculo V episcopus Mediolanensis, ecclesiam erexisse dicitur, in qua & sepultus legitur. Acta S. Senatoris apud nos data sunt ad XXVIII Maii, ibique recitata est Lectio Officii, quod Mediolani de S. Senatore peragitur, & in quo hæc habentur: Ejus corpus honorifice custoditur in æde sanctæ martyris Euphemiæ, quam ille prope paternam domum ædificandam curaverat. In Diario sacro Mediolanensi, quod edidit Joannes Baptista Carisius, festivitas S. Euphemiæ notatur in ecclesia sua parœciali. Primus Aloysius de Tattis in Annalibus sacris civitatis Novocomensis ad annum 452 num. 79 multa disserit de cultu S. Euphemiæ per Insubriam provinciam. Etenim testatur, eam coli Mediolani, Placentiæ, Ticini, Novocomi & Derthone. Hujusce porro cultus præcipuum auctorem credit S. Abundium, episcopum Novocomensem, qui cum aliis legatus Constantinopolim anno 450 fuit missus a S. Leone. Potuit sane tunc S. Abundius intelligere gloriosa S. Euphemiæ miracula; indeque incitari ad cultum ejus propagandum. Attamen, cum hæc conjectura rem nequeat certam facere; satis erit, si dicamus, S. Euphemiam antiquo gaudere cultu in civitatibus modo memoratis; at initium & auctorem illius venerationis non innotuisse certis argumentis.

[47] [maxime Placentiæ, ubi & reliquiæ habentur;] Porro Placentini non solum festivitatem S. Euphemiæ quotannis celebrant Officio proprio & ritu duplici: sed etiam existimant, se corpus ejusdem Sanctæ possidere, uti discimus ex Historia Placentina, quam Italice edidit Petrus Maria Campi, canonicus Placentinus. Narrat ille lib. 12 ad annum 1091, corpus S. Euphemiæ fuisse inventum a Placentinis in ecclesia eidem Sanctæ diu ante dicata: atque in confirmationem ex vetusto Chronico Ms. hæc recitat verba: Eodem anno [MLXXXXI] corpus S. Euphemiæ inventum fuit in Placentia de mense Aprili die XIII. Addit, illam inventionem die XIII Aprilis quotannis celebrari. Deinde quærit, cujus e pluribus sanctæ Euphemiæ sint ossa tunc inventa. Respondet autem, cum antiquum Breviarium Placentinum, tum vetustos aliquot Annales Mss. habere, ossa esse celeberrimæ Euphemiæ Chalcedonensis. Fatetur tamen, non haberi scripturam ullam, neque memoriam certam translationis ossium memoratæ Sanctæ, uti nec temporis, quo erecta fuit ipsius ecclesia. Hanc possident Canonici Regulares S. Salvatoris. Idem scriptor ad annum 1094 refert donationem insignem a fratribus Winigiso & Ansaldo factam Canonicis claustralibus ecclesiæ S. Euphemiæ in honorem ejusdem Sanctæ. Ad annum 1108 refert dedicationem ecclesiæ Canonicorum S. Euphemiæ, & acquisitionem agrorum pro eadem ecclesia & monasterio. Charta demum donationis mox dictæ, quam recitat pag. 523, ita habet: In ecclesia S. Euphemiæ, ubi ejus sanctum corpus requiescit, constructa in civitate Placentiæ. Data est hæc charta anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi millesimo nonagesimo tertio, mediante mense Januarii, Indictione secunda; id est, secundum usum hodiernum, medio Januario anni 1094, ut liquet ex Indictione. Dicitur annus 1093, quia annus 1094 tunc tantum inchoandus erat XXV Martii, sive in festo Annuntiationis. Hanc demum ecclesiam S. Euphemiæ anno 1752 nos ipsi adivimus, ibique vidimus urnam marmoream sub mensa altaris. In urna illa S. Euphemiæ ossa sunt posita, ut declarat inscriptio, quam habet in parte posteriore his verbis conceptam: D. O. M. Aram hanc, in quam sacra Euphemiæ V. M. ossa, diu ob infidelitatem abdita, Aldo primum inventa anno Doñi MXCI, iterum sub Josepho de Zandemaria Placentiæ episcopis, recurrente MDCLXXII reperta, Jo. Bapt. Salvaticus abbas visitator transtulit, Marius Boeri Placentinus abbas exvisitator nobilius decoravit anno Doñi MDCCXLVII. In parte anteriore tantum habetur: S. Euphemiæ V. M. Hactenus de reliquiis S. Euphemiæ servatis Placentiæ, quæ corpus quidem de more vocantur: at laudatus Campius non videtur existimare, pleraque sacri corporis ossa illic servari: neque id habet postrema inscriptio.

[48] Exstat etiam ecclesia atque abbatia, S. Euphemiæ sacra prope Brixiam. [prope Brixiam, Bononiæ, Veronæ.] Hanc seculo IX construxisse dicitur Landulphus episcopus Brixiensis. Certe Ughellus tom. 4 Italiæ sacræ col. 536 de Landulpho ita habet: Hic monasterium S. Euphemiæ pro Benedictinis monachis extra muros exstruxit. Consentit Joannes Franciscus Florentinus in Catalogo episcoporum Brixianorum in Landulpho I. Uterque pro testimonio laudat diplomata Calixti Papæ II. Plura videri possunt apud Lubinum in Abbatiis Italiæ pag. 62. Apud Bernardinum Faynum in Cælo ecclesiæ Brixianæ, præter abbatiam jam dictam, in ipsa urbe Brixiensi pag. 166 etiam recensetur capella S. Euphemiæ cum cura animarum. Porro in tabulis Geographicis prope Brixiam etiam notatur pagus S. Euphemiæ: ac revera apud nos tom. III Februarii pag. 249, in S. Paterio episcopo Brixiensi, non tantum mentio fit ecclesiæ, sed etiam pagi S. Euphemiæ. Masinus in Bononia perlustrata pag. 456 ad XVI Septembris inter reliquias Bononiæ servatas nominat S. Euphemiæ virginis & martyris brachium cum manu, cui caro & cutis adhæret, in ecclesia S. Francisci. Veronenses habent ecclesiam S. Euphemiæ dicatam cum monasterio Eremitarum Augustinianorum, creduntque apud se etiam servari aliquas prædictæ Sanctæ reliquias, ut liquet ex indice reliquiarum Veronensium, qui datur in Opusculo Augustini Valerii Veronensis episcopi de Sanctis ejusdem civitatis. Nam in illo catalogo pag. 79 hæc leguntur: In ecclesia S. Euphemiæ, seu monasterio, … asservantur etiam reliquiæ S. Euphemiæ &c.

[49] Melitenses plura proferunt de S. Euphemiæ reliquiis. Rochus Pirrus tom. 2 Siciliæ sacræ agens de ecclesia Melitensi, atque enumerans sacras reliquias Templi S. Joanni Baptistæ dicati Valetæ, quod præcipuum est Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, [Melitenses capitis & corporis habent reliquias:] pag. 620 iis accenset caput cum corpore S. Euphemiæ virginis & martyris, quod in argentea arca desuper deaurata, graphice structa, servandum anno MDLX curavit Valletta, Magnus tunc totius Ordinis magister. Jacobus Bosius in Historia Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, vulgo dicti Melitensis, part. 3 lib. 21 pag. 221 ad annum 1660 refert constructionem novæ thecæ, jussu laudati Ordinis Magistri eleganter & artificiose ex argento inaurato constructæ, cui & historiam martyrii S. Euphemiæ insculptam docet. Fuit autem theca eo concinnata modo, ut in humeris ferri possit a duobus diaconis, inquit, quia singulis annis in festo Sanctæ circumferenda est, longo supplicantium agmine comitante. Melitenses autem & aliis reliquias Euphemiæ communicasse dicuntur. Certe Saussayus in Martyrologio Gallicano ad XIII Aprilis scribit: Apud Maclovium (in Britannia Aremorica) memoria sanctæ Euphemiæ virginis & martyris, ob recepta illic aliquot ejus pignora sacrosancta: quorum & insignis portio Lutetiæ Parisiorum asservatur in celebri toto orbe Sorbonæ gymnasio, ab equitibus Melitensibus seu Rhodiensibus pretioso munere transmissa, & solemni excepta academiæ concursu die XXVIII Decembris anno salutis MDCVI. Hisce similia scribit ad XVI Septembris, & in Supplemento ad 2 Julii.

[50] [in Calabria item caput, aut pars capitis, esse dicitur.] Quod asserunt Melitenses de corpore & capite S. Euphemiæ apud se servatis, non admittent omnes, si totum caput sibi vindicare voluerint. Nam Hieronymus Marafioti in Chronico Calabriæ lib. 3 cap. 24 caput S. Euphemiæ attribuit ecclesiæ ejusdem Sanctæ, quæ est in Calabria ulteriori prope mare, ubi & sinus S. Euphemiæ in ipsis tabulis geographicis regni Neapolitani reperitur. Est ibi oppidum aut pagus ad mare, S. Euphemia dictum, & similiter in tabulis expressum, de cujus ecclesia Italice scribit, quæ Latine huc transfero. Ait, in oppido aut pago illo nihil esse observatione dignum præterquam in ecclesia amplissima, primum dedicata S. Joanni Baptistæ, deinde S. Euphemiæ, quæ olim fuit monasterium Ordinis S. Benedicti. Inter alias reliquias, inquit, servantur brachium S. Joannis Baptistæ, caput S. Euphemiæ &c. Utrum hi, an Melitenses, potiori jure caput Sanctæ sibi attribuant, rescire nequeo: at, ut plerumque in hisce contingit, ambo forte partem possident. Lubinus in Notitia abbatiarum Italiæ pag. 125 de illa S. Euphemiæ ecclesia meminit, uti & de alia eidem sacra abbatia, quam suspicatur fuisse in ducatu Beneventano. Aliam quoque memorat Erasmus Gattula in Historia Casinensi sec. VI pag. 230, ubi ait, eam fuisse constructam apud Pharam.

[51] [Festivitas Sanctæ item Antiquariæ in Hispania,] Cultus sanctæ Euphemiæ etiam penetravit in Hispaniam. De illa Joannes Tamayus Salazar in Martyrologio Hispanico ad hunc diem ita habet: Antiquariæ in Betica (civitas est regni Granatensis, vulgo Antequera) celebris reperitur festivitas S. Euphemiæ virginis & martyris, ipsius urbis patronæ & tutelaris, ob insignem de Saracenis partam victoriam, qua ipsa civitas post aliquot servitutis secula, ad Catholicam reducta fidem, Mahometi respuit errores. Victoria & expugnatio urbis, cujus causa festivitas instituta est, figitur ab historicis anno 1410, referturque apud Marianam in Historia Hispaniæ lib. 19 cap. 21 & 22. Ferdinandus Castellæ princeps, ac postea Aragoniæ & Siciliæ rex, castra Catholica ad urbem obsidendam admoverat. Mauri vero cum ingenti agmine accesserunt, ut obsidionem solverent. Hos primum ingenti strage profligavit mense Maio. Deinde obsidionem civitatis munitæ ursit, eamque expugnavit die XVI Septembris, S. Euphemiæ sacra, ut pluribus narrat. Hinc instituta festivitas, inquit martyrologus, quem hac saltem in re fide dignum existimo, licet ipsi numquam fidamus, dum profert Chronica supposititia.

[52] Præterea in Catalogo impresso reliquiarum, quas habet Matritense collegium Societatis Jesu, [& reliquiæ Matriti, Ulyssipone, & aliis locis.] ad diem XVI Septembris notatum invenio S. Euphemiæ Virg. Mart. Corpus. Ita inter reliquias bene multas, quas anno 1587 accepit Domus professa Societatis Jesu Ulyssiponensis, etiam numerantur reliquiæ S. Euphemiæ Virg. Mart., ut videri potest tom. 2 Januarii pag. 612: nam ibi illarum reliquiarum datus est catalogus. Bucelinus in Sacrario Benedictino ad XVI Septembris duobus Ordinis sui locis ejusdem Sanctæ reliquias assignat, ita scribens: Asservatur brachium S. Euphemiæ virginis in cœnobio S. Claudii Legionensi. Os integrum ejusdem in Einsidlen. Est autem Einsidlen celebris abbatia in Helvetia, Latine dicta Eremus Deiparæ Matris. Inter reliquias abbatiæ Centulensis in Picardia seu comitatu Pontivo, quæ enumerantur apud nos tom. III Februarii pag. 103, etiam fit mentio de reliquiis Euphemiæ. Ita inter reliquias Pragam allatas a Carolo IV imperatore, nominatur S. Euphemiæ V. M. brachium, ut videri potest in illarum catalogo, dato tom. 1 Januarii pag. 1084. Manum S. Euphemiæ pelle etiamnum tectam nos ipsi anno 1753 vidimus Viennæ in Austria apud Patres Capucinos. Gelenius in Opere de Colonia Agrippina pag. 264 in Thesauro sacro ecclesiæ S. Gereonis aliquid reliquiarum S. Euphemiæ memorat; uti & pag. 616 in Sacello SS. Willibrordi & Bonifacii. Similiter Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 82 abbatiæ Cameracensi S. Autberti Canonicorum Regularium ossium S. Euphemiæ nonnihil attribuit. Demum Andreas Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani ad XIII Aprilis scribit: Tarbiæ (in Novempopulania) veneratio S. Euphemiæ virginis & martyris. Quod de veneratione ejus reliquiarum explicatur in indice. Ceterum non dubito, quin & aliis quibusdam locis aliquot Sanctæ reliquiæ honorentur.

§ V. Acta antiqua; quæ vindicantur: eadem a Metaphraste paululum mutata: Acta per Asterium scripta, sunt alterius Euphemiæ: Historia Inventionis item edenda.

[Acta Græca, quæ nimis licenter Latine reddita] Acta Græca S. Euphemiæ, reliquis omnibus meo quidem judicio longe præferenda, accepimus ex codice Ms. bibliothecæ regiæ Parisiensis, ubi ea pro nobis exscribenda curavit Vir Cl. dominus Claudius Sallier, custos prædictæ bibliothecæ; & ad nos misit: sed postea, cum Parisios venissem, ipse apographum cum codice Ms. contuli. Ea Acta Latine edita habemus apud Mombritium tom. 1 fol. 255 & sequentibus; si eadem tamen sint dicenda; deformata enim sunt & interpolata, nimisque licenter Latine reddita. Eadem nos quoque Acta habemus in quinque diversis codicibus Mss. Latinis, qui signantur P. Ms. 17, P. Ms. 158, Q. Ms. 5, Q. Ms. 6 & Q. Ms. 7. Ex hisce duo posteriores codices, qui & aliis tribus multo vetustiores sunt, propius accedunt ad textum Græcum, quam editio Mombritii, atque invicem sunt conformes.

[54] [& interpolata exstant,] Verumtamen neque Mombritius neque codices nostri meram exhibent interpretationem Vitæ Græcæ, sed hanc potius interpolatam, sive ex Metaphraste sive ex alio quopiam scriptore. Certe omnibus istis, uno excepto codice, facta aliqua adjuncta sunt, quæ etiam habet Metaphrastes, quæque & absunt ab Actis Græcis, & minus sunt credibilia, præsertim si conjungantur cum factis relatis in Græcis Actis. Etenim toties mutantur modi, quibus Priscus proconsul dicitur mortem inferre voluisse S. Euphemiæ, ut fiat incredibile, tam diversa ab eo fuisse tentata. Præterea de tormentis ibidem adjunctis non meminerunt Ennodius Ticinensis, nec Beda, nec Ado, in amplis elogiis, quæ de S. Euphemia dederunt, ita ut verisimile fiat, facta illa Actis inserta esse post illorum tempora.

[55] [videntur fide digna in factis historicis.] Unus e codicibus nostris, ut modo insinuavi, facta illa, quæ fabulosa apparent, etiam non habet. Attamen non ausim illi codici tantum fidere, quantum Actis Græcis, cum quod ille non sit admodum vetustus, tum quod interpretatio non sit accurata, nec ubique cum Græcis consona. Quapropter Acta Græca fideliter Latina faciam, & solum in Annotatis ad illa ex Mombritio & nostris codicibus ea observabo, quæ videntur annotatione digna. Quod spectat ad auctoritatem Actorum, illa & vetusta videntur, & notæ satis bonæ pro factis historicis. Verumtamen nolim vindicare dicta omnia Sanctorum aut tyrannorum iis inserta. Videtur auctor secutus esse morem scribendi plerisque usitatum, ipsis etiam sanctis Patribus, ac verba personis attribuisse, qualia ipsis convenire in adjunctis rerum credidit, aut certe, si de dictis utrimque aliqua intellexit, ea liberaliter pro ingenio suo exposuisse. Itaque sermocinationes Actis insertæ non multum auctoritatis habere possunt. Verum facta in iis relata sic confirmantur auctoritate Ennodii Ticinensis, Bedæ aut Flori, & Adonis, ut sine scrupulo pro veris admittenda videantur.

[56] [Illa præcipiti judicio improbarunt aliqui,] Tillemontius, qui tom. 5 Monument. Eccl. tractat de gestis S. Euphemiæ, auctoritatem Actorum ipsius examinat Nota in Euphemiam; ibique ea usque adeo improbat, & tamquam fabulosa rejicit, ut omnia tormenta Sanctæ ac miracula, in iis Actis relata, prorsus omiserit, & ex sola relatione Asterii episcopi Amaseni historiam martyrii petendam esse contenderit. Bailletus in tabula critica ad XVI Septembris illud Tillemontii judicium tanto sequitur impetu, ut non solum de Actis apud Surium & Lipomanum vulgatis dicat, ea nihil valere, sed etiam de numquam visis addat: Mentio fit de aliis quibusdam etiamnum manuscriptis, quæ nihilo sunt meliora. At nec ipse, nec Tillemontius, viderant Acta, quæ Baronius laudat & Allatius; ut Tillemontius ipse fatetur. Neuter viderat Acta, de quibus Papebrochius noster in Annotatis ad Ephemerides Græco-Moscas pag. 41 pronuntiat: Cujus (Euphemiæ) præclara Acta & editis hactenus meliora habemus. Itaque clarum est ac manifestum, severo illo judicio Acta reprobari numquam visa ab illis, qui præpropere talem protulere crisim: nam Baronius, Allatius, Papebrochius, qui inedita Sanctæ Acta habuerunt, ea minime reprobarunt, ita ut ex illorum judicio nullum pro reprobatione Actorum, etiam Latinorum, nedum Græcorum, haberi possit fundamentum. Hæc paucis observata volui, ut quilibet intelligere possit, quam præcipiti judicio frequenter a criticis illis Acta martyrum repudientur.

[57] Verum examinemus modo rationem præcipuam, qua Tillemontius vulgata S. Euphemiæ Acta pro fabulosis habuit. [quiæ non congruunt cum relatione Asterii Amaseni.] Franciscus Combefis in Auctario sanctorum Patrum tom. 1 col. 207 edidit Acta Græco-Latina, quibus hic præfixus est titulus: B. Asterii Amasiæ episcopi Enarratio in martyrium præclarissimæ martyris Euphemiæ. Eadem Latine recudit Ruinartius in Actis Martyrum sinceris pag. 490 editionis secundæ. Lecta ea fuerunt in Synodo Nicæna II, ut videri potest apud Labbeum tom. 7 Conciliorum col. 487 & seqq. Hanc autem Enarrationem, quæ tota ex tabella picta fuit sumpta, non posse cum vulgatis S. Euphemiæ Actis conciliari, existimat Tillemontius; indeque concludit, retinendam esse relationem Asterii, Acta vero abjicienda. Præcipuam hanc & fere unicam esse rationem, qua vulgaria Acta improbavit Tillemontius, ipse insinuat his verbis: Censuissemus, dandum nobis compendium (gestorum S. Euphemiæ ex Actis vulgatis) nisi obstitisset difficultas conciliandi ea cum S. Asterio Amaseno, qui vivebat circa finem seculi IV in Ponto, quique non poterat ignorare, quid vere de ea diceretur. Mox iterum, ubi fassus erat hymnum S. Ennodii Ticinensis episcopi, ac Martyrologia Bedæ, Adonis & Usuardi, cum Actis vulgatis concordare, observat, Acta non æque conciliari posse cum relatione Asterii, subditque: Quare si volumus hunc sequi Sanctum, quem qualitas personæ suæ, tempus, quo vixit, & regio, in qua loquebatur, satis parum Chalcedone dissita, multa sane auctoritate dignum faciunt, ipsum quoque Ennodii testimonium rejiciendum est, quamvis necessitatem nobis imponat agnoscendi, facta per Metaphrastem relata jam ab initio seculi VI fuisse scriptis mandata. Hactenus Tillemontius, cujus ratiocinium eo tendit, ut velit pro fabulis haberi omnia illa, quæ totis duodecim seculis aut diutius de S. Euphemia constanter fuerant relata & scripta: & contra credamus ea de S. Euphemia Chalcedonensi, quæ præter Asterium nullus antiquorum per secula plurima asseruisse scitur.

[58] Verum rationes Tillemontii non sunt tanti momenti, [Asterius ille nimis facile Sancti titulo honoratur,] ut duram adeo conditionem accipere nos cogat. Sane videtur nimium attolere auctoritatem Asterii, qui in hisce adjunctis minime videretur omnibus aliis præferendus, si constaret, Asterium loqui de S. Euphemia Chalcedonensi, & non de alia quapiam ejusdem nominis Sancta. Primo non capio, cur Tillemontius tanta cum affectione titulum Sancti tribuat Asterio, ut eum numquam sine illo titulo nominatum inveniam, licet Beda, Ado, Ennodius, qui omnes coluntur ut Sancti, sine glorioso Sancti titulo in iisdem locis laudentur. Velim profecto scire, unde sanctitatem Asterii intellexerit Tillemontius, secutique ipsum plures alii, quibus omnibus præivit Combefisius tom. 1 Auctarii jam laudati, in quo varia Asterii scripta edidit. Certe in nullis Græcorum aut Latinorum Fastis nomen Asterii reperire potui. In concilio Nicæno II variis vicibus laudatur Asterius; sed Sancti titulum eidem datum nullibi reperio. Nam col. 487, ubi textus Græcus cum Latino jungitur, simplicitur vocatur Asterius Amasenus, terque nomen ipsius sine ullo alio titulo repetitur. Ita sine titulo alio laudatur col. 855. Verumtamen in editione Latina col. 738 &739 Beati titulus nomini ipsius præmittitur. At id potius factum videtur libertate interpretis, quam Patrum Nicænorum auctoritate. Photius in Bibliotheca Col.ubi scripta Asterii recensere incipit, illum titulo μακαρίου Αστρίου beati Asterii honoravit. Verum neque auctoritas Photii in hisce magna esse potest, neque titulus Beati, ita defuncto datus, evincere potest, cultu ecclesiastico Asterium umquam fuisse honoratum. Quapropter nimis leviter titulus Sancti apud varios scriptores Asterio datus videtur. Hanc autem observationem excuset æquus lector, si minus ad propositum videatur necessaria; quia saltem necessaria est pro instituto Operis nostri: nam, si Asterius revera coleretur ut Sanctus, captanda nobis esset occasio aliqua, ut de eo ageremus.

[59] [nec episcopus fuisse videtur, dum de Euphemia scripsit,] Secundo Asterius non videtur episcopus fuisse, quando Acta S. Euphemiæ ex visa pictura descripsit. Nam, ut recte observat Ceilierus in Opere de scriptoribus sacris tom. 8 pag. 507, Opusculum illud magis videtur compositum ad stylum exercendum, quam ad enarranda omnia Sanctæ gesta. Ex initio & fine ista colliguntur. Asterius enim sic orditur: Nuper, o viri, Demosthenem egregium illum oratorem præ manibus habebam, eamque Demosthenis orationem, qua ille Æschinem acerbis enthymematibus impetit. Diu autem prolata lectione, pæneque obruta mente, aliqua remissione ac ambulatione, quo fessus animus nonnihil labore levaretur, egebam. Egressus autem domo, postquam in foro aliquantulum cum notis ambulassem, illinc me in Dei templum otio oraturus recepi. Cum vero hoc quoque consecutus, unam quamdam ex porticibus transirem, vidi in ea picturam quamdam, cujus me species omnino cepit. Dixisses Euphranoris artificium esse, aut eorum alicujus, qui olim plurimum dignitatis picturæ conciliarunt, non aliter pingentes, quam si vivas in tabulis formas exhiberent. Adesdum vero, si voles: quippe etiam nunc per tempus enarrare licet; egoque picturam exponam. Neque enim nos musarum alumni pejores pictoribus colores habemus. Hactenus Asterius, quem eloquentiæ tunc operam dedisse varia insinuant, videlicet lectio Demosthenis tam diuturna, deambulatio in foro cum notis, & vel maxime voces illæ, Nos musarum alumni.

[60] [nec scripsisse omnia ad Sanctam pertinentia.] Porro Asterium ea potius scripsisse ad stylum exercendum, quam ad enarranda Sanctæ gesta, ex hisce colligitur. Si Gesta S. Euphemiæ accurate enarrare voluisset, non dixisset Picturam exponam, sed martyrium explicabo, aut quid simile. Rursum in fine non diceret: Hactenus cum pictor manum tenuit, tum ego sermonem ac linguam. Nam iis verbis indicat nolle se picturæ aliquid addere. Exercitationem styli demum indicant ultima verba, quibus rogat, ut aliquis perspiciat, an recte enarrare potuerit contenta in pictura. Tillemontius contra hanc observationem aliqua objicit, contenditque, omnia S. Euphemiæ gesta ab Asterio fuisse scripta. Nam clare asserit, (inquit) historiam totam fuisse expressam. Tum subdit, si tota non fuisset expressa, S. Asterius non poterat ignorare reliquum, & procul dubio illud vel verbo memorasset. Verum nihil solidi in hisce invenio. Si enim omnia exponere voluit Asterius, non intelligo, cur non dicat, in qua urbe passa sit S. Euphemia, cujus picturam exponit. Nihilo magis capio, cur nomen tyrannorum taceat, id est, cur non edicat, sub quo imperatore, & sub quo præside passa sit sancta Virgo. Si locum & tempus martyrii, si tyrannorum nomina, si diem, quo colebatur Sancta si alia multa in Actis martyrum exprimi solita omisit, quomodo Asterius nihil ignorare potuit, nihil non vel verbo saltem edicere? Vides, opinor, lector, ineptam esse objectionem, falsoque contendi, plenam martyrii enarrationem dari ab Asterio; cum illa etiam sint prætermissa, quæ omnium minime ignota esse poterant.

[61] Tertio, si Asterius agat de S. Euphemia Chalcedonensi, [Itaque Asterii relatio aliis postponenda est, si agat de Chalcedonensi:] non videtur tanti facienda ipsius relatio, ut Actis antiquis, S. Ennodio, reliquisque omnibus ipse solus sit præferendus, quemadmodum contendit Tillemontius. Ratio mihi clara apparet & manifesta, nimirum quia Asterius de S. Euphemia tantum narravit ea, quæ pictor in tabula exhibuerat. Atqui passim notum est, pictoribus majorem esse curam scite pingendi, quam vera exhibendi in pictura. Asterius vero ipse parum tunc curasse videtur, ut in gesta Euphemiæ inquireret; sed unice studuisse, ut eleganter picta æque elegantibus sermonum coloribus exprimeret. Hinc ipsius enarratio a scriptoribus omnibus antiquis plane neglecta, nec umquam adducta est ad enarranda S. Euphemiæ certamina; sed unice recitata videtur in concilio Nicæno 11, ut ex ea probaretur, pium esse & antiquis usitatum, Sanctorum gesta pingere. Refert ex pictura Asterius, dentes Sanctæ fuisse excussos. Qua ratione factum esse dicemus, ut hoc nullus de S. Euphemia sciverit, nullus certe præter Asterium narraverit, si tormentum repræsentabatur in pictura omnium oculis Chalcedone exposita, præsertim cum in ecclesia Sanctæ seculo V habitum sit concilium Chalcedonense, ita ut illud Sanctæ tormentum deberet fieri notissimum? Alterutrum omnino dicendum videtur, aut fidem picturæ non fuisse habitam, aut picturam talem Chalcedone non fuisse. Si primum est verum, ignoravit Asterius gesta S. Euphemiæ, uti revera facile ea ignorare poterat, utpote toto fere seculo posterior, natusque & educatus in provincia longe dissita Chalcedone, quantum apparet. Si vero talis pictura Chalcedone numquam fuit, ut longe mihi verius apparet, Asterius loquitur de alia Euphemia, quæ parum aut nihil cum S. Euphemia Chalcedonensi habet commune.

[62] Quarto igitur adeo verisimile est & probabile, ne dicam certum & indubitatum, [at ostenditur variis rationibus,] Asterium agere de alia quapiam Euphemia, virgine etiam & martyre, ut mihi ne probabile quidem videatur, Asterium de Chalcedonensi loqui. Rationes & argumenta ex ipso petam Asterio, cum aliis monumentis collato. Primo Asterius in picturam, de qua agit, incidit, postquam se fatigaverat diuturna lectione Demosthenis, & postquam in foro aliquantulum cum notis ambulaverat, ut remissione aliqua uteretur. Hæc insinuant, eum tunc fuisse aut in patria, aut in civitate aliqua, in qua degebat: neque enim peregrini solent diuturna lectione caput fatigare, aut in foro deambulare remissionis causa, aut statim notos invenire, quibuscum ambulent in foro. At verisimile non est, Asterium Chalcedone natum esse, aut ibidem studiis operam navasse; & consequenter verisimile est, picturam ab eo in alia civitate fuisse visam.

[63] Secundo id rursum colligitur ex iis, quæ dicit de sepulcro Sanctæ; [de alia quapiam Euphemia] nam haud procul templo sepulcrum a civibus ædificatum fuisse asserit, tabellam vero a pictore appensam juxta sepulcrum. Erat igitur sepulcrum, apud quod picturam vidit Asterius, extra templum: nam picturam invenit, quando, finita oratione, templo egressus, unam quamdam ex porticibus transibat, ita ut tam sepulcrum quam tabella videatur fuisse in porticu juxta templum. At secundum descriptionem ecclesiæ S. Euphemiæ, ex Evagrio datam num. 20, sepulcrum S. Euphemiæ erat in ipsa ecclesia; ita ut de alio sepulcro loquatur Asterius. Tillemontius ipse in S. Euphemia vidit, dicta Asterii non congruere cum descriptione Evagrii, ideoque dicit, dispositionem ecclesiæ fuisse mutatam. At illius mutationis nullus proferri potest testis, nullum indicium.

[64] [minus celebri agere Asterium,] Præterea S. Euphemiæ basilica erat extra urbem. At ea ecclesia, quam se ingressum dicit Asterius, videtur intra civitatem fuisse, aut in foro aut prope forum. Nam, relata deambulatione sua in foro, subdit: Illinc me in Dei templum otio oraturus recepi. Quæ verba innuunt, templum non longe abfuisse. Demum istud templum non videtur S. Euphemiæ fuisse dicatum. Certe Asterius meminit de sepulchro Euphemiæ suæ exstructo, de loculo ipsius ibi deposito, de pictura appensa, de festivitate instituta, de concionibus in Sanctæ honorem haberi solitis; non vero de ecclesia eidem dicata. Hanc tamen non videtur omissurus fuisse, si revera ecclesia fuisset S. Euphemiæ sacra. Itaque ex hac observatione rursum consequitur, de alia Euphemia minus celebri loqui Asterium. Ad hasce rationes accedit diversitas ipsa Actorum, quæ insinuant Euphemias diversas. Quippe Acta nostra cum vulgatis, cum SS. Ennodio, Beda, Adone & aliis, multa continent tormenta, quibus superior fuit Sancta, morsu feræ bestiæ tandem occisa. At Asterius igne exustam & mortuam refert. Pro aliis vero omnibus tormentis dentes Sanctæ excussos asserit, silentibus de eo tormento Actis, & scriptoribus deinde secutis. Quare non satis probabile apparet, talem S. Euphemiæ picturam fuisse Chalcedone, qualem describit Asterius. Quomodo enim Occidentales æque ac Orientales ignorarunt dentium excussionem, si eam pictura repræsentabat in ecclesia Chalcedonensi, ubi antistites sexcenti anno 451 fuerunt congregati? Si autem laudata pictura non fuit Chalcedone, de Chalcedonensi Sancta non loquitur Asterius: cum pictura eo esset loco, ubi erat corpus.

[65] [potuit sane agere de Euphemia Alexandrina,] Scriptores neoterici crediderunt, de celeberrima Euphemia loqui Asterium, sed, quantum videtur, ob solam nominis parilitatem. Neque enim Asterius innuit, se agere de Sancta Chalcedonensi, neque ullum vidi scriptorem, qui ostendere conatus est, de Chalcedonensi verba Asterii intelligenda esse. Et sane non desunt aliæ, de quibus loqui potuit Asterius. Euphemiam certe aliquam Alexandriæ fuisse translatam, liquet ex verbis num. 12 datis. Quibus illa tormentis afflicta fuerit, quove mortis genere vitam finierit, ignoramus. At novimus, S. Apolloniæ dentes Alexandriæ excussos, mortemque igne illatam, ita ut similia ibidem pati potuerit S. Euphemia Alexandriæ culta. Poterat etiam Alexandriæ studiorum causa degere Asterius, uti aliquo tempore fecerunt S. Gregorius Nazianzenus ejusque frater Cæsarius. Nihil igitur obstat, quominus Euphemiam Alexandrinam celebrare potuerit Asterius. Verumtamen conjecturas non habemus satis fortes, ut de illa nominatim locutum credamus.

[66] Altera Euphemia reperitur inter septem mulieres martyres, quæ Amisi passæ leguntur, quæque in igne vitam finierunt, ut videri potest apud nos tom. III Martii pag. 83, ubi de illis ex solis fere Martyrologiis actum est. Amisus, martyrii locus, [aut de Amisena aut alia quapiam. Acta Greca edenda.] urbs erat ad pontum Euxinum, episcopalis sub Amasea metropoli, cui præfuit Asterius. Itaque de hac Euphemia etiam agere potuit, si martyrium ipsius minus recte in Græcis Fastis fuerit expositum, ut sæpius contingit. Attamen neque de hac Euphemia Asterium nominatim explicare ausim; cum non videatur in Fastis celebrari ut virgo. Unum dixisse sufficiat, plura obstare, quominus de Chalcedonensi explicetur Asterius; quam obstare possint, si de Alexandrina aut Amisena dicta ipsius quis vellet exponere. Verum, si prudenter agere velimus, fatebimur, ignotum nobis esse, de qua Euphemia Asterius scripserit. Itaque neque Opusculum Asterii, neque aliud quidquam nos deterrere debet, quo minus Græca Acta S. Euphemiæ habeamus pro sinceris, Sanctæque certamina ut valde probabilia & vera admittamus, utpote confirmata a S. Ennodio Ticinensi, antistite erudito, qui floruit initio seculi VI, uti etiam a Beda & Adone. Hæc igitur Acta Græca primo loco edam, & debitis Annotatis illustrabo.

[67] Habemus & alia S. Euphemiæ Acta Græca, accepta Romæ apud RR. PP. Oratorii, [Acta Theodori Besti non edenda:] sive ex codice Vallicellano, quibus hic præfigitur titulus: τοῦ μακαρίου Θεοδώρου τοῦ Βέστου Ενκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν καὶ πανεύφημον μεγαλομάρτυρα Ευφημίαν, Beati Theodori Besti Encomium in sanctam & celeberrimam magni nominis martyrem Euphemiam. Credidi initio, hæc Acta me editurum, cum quia nullibi edita sunt, tum quia simul continent ea omnia, quæ spectant ad corpus Sanctæ usque ad seculum circiter nonum. Verum, postquam frustra quæsiveram, ut aliquid reperirem de ætate & qualitatibus Theodori Besti, & postquam omnia S. Euphemiæ Acta invicem contuleram, mutavi sententiam, censuique non facturum me operæ pretium, si Acta illa ederem. Etenim comperi, in Opusculo Theodori Besti nihil haberi, quod non legatur aut in Actis prioribus, aut in Historia inventionis & translationis corporis etiam edenda. Præterea auctor ille magis oratorem agit quam historiographum, & frequenter satis inepte sacræ Scripturæ sententias ad propositum suum adducit. Itaque nolui dare Opusculum auctoris ignoti, & inepti declamatoris, qui saltem non scripsit ante seculum IX, præsertim cum facta nulla afferat, quæ in Actis aut in Historia inventionis non explicantur. Illud solum addo, Theodorum non consentire cum relatis ab Asterio, sed magis cum Actis edendis.

[68] [at edenda Inventio corporis, ac relatio Asterii] Hoc itaque omisso Opusculo, post Acta subjiciam Historiam Inventionis reliquiarum S. Euphemiæ, quæ jam edita est Latine apud Lipomanum tom. 6, & apud Surium ad XI Julii. Auctor est Constantinus, Tiensis in Paphlagonia episcopus, qui florebat eo tempore, quo reliquiæ Constantinopolitanis innotuerunt, & ex insula Lemno in regiam urbem relatæ sunt. Itaque in iis certe, quæ tunc contigerunt, omni fide dignus videtur. Attamen tantam ipsi auctoritatem adscribere non ausim pro aliis, quæ diu erant præterita, cum plusculum videatur indulsisse conjecturis, & aliqua admiscere certioribus monumentis contraria. Græcum Constantini Opusculum, hactenus ineditum, majores nostri accepere ex codice Ms. bibliothecæ Vaticanæ. Edam igitur illud cum interpretatione Latina jam edita, in pauculis subinde corrigenda. Demum tamquam Appendicem dabo Opusculum Asterii episcopi Amaseni, de quo jam sat multa sunt dicta. Verum cum textus Græcus sit editus apud Combefisium; Latinam dumtaxat interpretationem ex editione Ruinartii recudam, cum paucis Annotatis.

ACTA
Ex codice Ms. bibliothecæ regiæ Parisiensis, interprete J. S.

Euphemia virgo martyr Chalcedone in Bithynia (S.)

Ex Ms.

CAPUT I.
Sæviente persecutione Diocletiani, S. Euphemia cum aliis quadraginta novem Chalcedone capitur; fidem omnes professi torquentur: deinde sola Euphemia ad rotas & ad ignem damnata, in hisce manet illæsa.

ΔΙοκλετιανοῦ βασιλεύοντος, ἀνθυπατεύοντός τε Πρίσκου τῆς Ευρώπης, ἦν ἀθροισμὸς μέγας τῶν χριστιανῶν ἐν πόλει Καλχιδόνι. Πρίσκος δὲ ὁ ἀνθύπατος εἴχεν ἀσεβέστατον φίλον ὀνόματι Απελιανὸν, σοφιστὴν τὴν ἐπιστήμεν, ὁς παρήδρευε τῷ δαίμονι Ἄρει. Ο͂ὗτος οὖν ὁ Απελιανὸς ἐγένετο κατήγορος τῶν χριστιανῶν, λέγων πρὸς τὸν ἀνθύπατον· κράτιστε τῶν ἄνδρων καὶ λόγιε ἀνθύπατε, γνωστὸν ἔστω τῇ σῇ ἐξουσίᾳ ὅτιπερ πάντες ὠφέλωμεν κατὰ τὴν τοῦ αὐτοκράτορος καὶ μεγάλου βασιλέως ἔκθεσιν θυσίαν ἀποδοῦναι τῷ μεγάλῳ θεῷ Ἄρει. ἤρευεν δὲ οὗτος ὁ λόγος τῷ ἀνθυπάτῳ ἐπὶ καταστροφῇ ψυχῶν ἀπολλυμένων. ὅθεν τίτλους γραμμάτων ἐκφοβῶν κατὰ τοὺς ἐπισήμους τόπους διέθηκεν, περιέχοντας οὗτως· Ἄνδρες Καλχιδόνιοι γνωστὸν ἔστω πᾶσιν ὑμῖν, ὅπως τὰ δόγματα τοῦ βασιλέως τηρήσαντες, καὶ ἀγνίσαντες ἑαυτοὺς ἡμέρας ὀκτὼ, θυσίαν προσαγάγωμεν τῷ μεγίστῳ θεῷ Ἄρει. εἰ δέ τις εὑρεθὴν κ᾽απειθῶν καὶ ἑτέρᾳ τινὶ θρησκείᾳ ἐπιφοιτῶν, δειναῖς κολάσεσι τιμωρήσας αὐτὸν ἀπολέσω. ἔστι δὲ τὸ σημεῖον τοῦτο τῆς κλήσεως. ᾗδ᾽ ἄν ἡμέρᾳ ἡ σάλπιγξ ἠχήσῃ, πάντες ὁμοῦ ἐπὶ τὸν ναὸν τοῦ μεγίστου Ἄρεως ἀναδραμόντες προθύμως τὴν θυσίαν ἐπιτελέσωμεν ἐξευμενίζοντες ἑαυτοῖς τὸν μέγιστον τῶν θεῶν.

[2] Ἦν δὲ Ἀπελιανὸς περιεργαζόμενος ἑκάστης ἡμέρας καὶ ὧρας, ὅπως εὕροι τίνας ἀπειθοῦντας τῇ ἐκθέσει τοῦ βασιλέως, ἵνα ὥσπερ κύων ὑλακτῆσῃ κατ᾽ αὐτῶν· καὶ δὴ τῆς προθέσεως ἐνστάσης ἐβόα ἡ σάλπιγξ τέλος τι πένθηκον, συγκαλοῦσα πάντας τοὺς τὰς κοινὰς ἐλπίδας ἐπιδιώκοντας. ἦσαν δὲ οἱ τὸν ἀληθινὸν Θέον ἔχοντες ἐν τῇ ψυχῇ, ἐν δωματίῳ τινὶ κατακεκλεισμένοι, καὶ ταῖς εὐχαῖς προσκαρτεροῦντες. ἦν δὲ σὺν αὐτοῖς καὶ ἡ ἁγία Ευφημία, πατρὸς μὲν οὖσα Φιλόφρονος συνκλητικοῦ, μητρὸς δὲ Θεοδωρισιανῆς εὐσεβοῦς, ἥτις πολλὰς ἐλεημοσύνας ἐποίει ἐν τῷ λάῳ, ἀπεκδεχομένη τὸν μισθὸν ἐκ τοῦ Θεοῦ. Ἀπελιανὸς δὲ ὁ σύσχολος τοῦ σατανᾶ τῷ ἀνθυπάτῳ λέγει· Εἰσὶν ἄνδρες τινὲς ἐν δωματίῳ κατακλήσαντες ἑαυτοὺς, οἵτινες οὐδὲ τῇ ἐκθέσει τοῦ βασιλέως, οὐδὲ τῷ προστάγματι τῆς σῆς ἀρετῆς πειθαρχῆσαι βούλοινται· καὶ ἐὰν ταύτοις συγχωρήθῃ, πολλοὶ ἀποστραφήσονται ἀπὸ τῆς θυσίας τῆς μεγάλης, καὶ προσκολληθήσονται αὐτοῖς, καὶ διασκορπίσουσιν ἐν χλεύῃ τὴν θυσίαν ἡμῶν. Ακούσας δὲ ταῦτα ὁ ἀνθύπατος, ἐκέλευσεν ἀχθῆναι αὐτοὺς. ἀγομένων δὲ αὐτῶν, ἡ ἁγία Εὐφημία χαρίεν τὸ πρόσωπον ἔχουσα, σεμνὴ τῇ κοσμήσει ὑπὲρ πάντας τούς σὺν αὐτῇ, φωτίζουσα ταῖς ἀρεταῖς τὰ πρόσωπα.

[3] Ἐλθόντων δὲ αὐτῶν καὶ σταθέντων ἔμπροσθεν τοῦ βήματος, λέγει αὐτοῖς ὁ ἀνθύπατος· πειθαρχήσατε πάντες ὁμοῦ τῇ ἐκθέσει τοῦ αὐτοκράτορος, καὶ θύσατε τῷ μεγάλῳ θεῷ Ἄρει. οἱ δὲ πάντες ὁμοῦ ἅμα τῇ ὁσίᾳ Εὐφημίᾳ ὧς δι᾽ ἑνὸς στόματος εἶπον. Γγωστὸν ἔστω σοι, ἀνθύπατε, ὅτι ἡμεῖς δοῦλοί ἐσμὲν τοῦ δεσπότου Χριστοῦ, τοῦ αἰωνίου βασιλέως, τοῦ καταζομένου ἐν τοῖς οὐρανοῖς, τοῦ τανύσσαντος μὲν οὐρανοὺς, γῆν δὲ ἐδράσαντος καὶ τὰ πάντα ποιήσαντος, τουτῷ ἡμεῖς λαθρεύομεν, θυσίαν εὐάρεστον ἑαυτοὺς προσκομίζοντες αὐτῷ. Πρίσκος δὲ ὁ ἀνθύπατος ἀκούσας ταῦτα, λέγει αὐτοῖς· Εκπλήττομαι ἐφ᾽ ἑνὶ ἑκάστῳ ὑμῶν, κατανοῶν τὴν ὁρμὴν τῆς προθέσεως ὑμῶν, καὶ τὸ ὑπερφυὲς τῆς γνώμης, καὶ τὸ κάλλος ἑνὸς ἑκάστου ὑμῶν· πείσθητε οὖν μοι, καὶ τῷ αὐτοκράτορι ὑποταγέντες, τῆς τῶν θεῶν απολαύσατε θυσίας, ἵνα τῆς μεγίστης τυχόντες φιλίας, καὶ γνωστοὶ γενόμενοι τῷ βασιλεῖ, ἡγεμονίας καὶ ἀρχῆς ἀξιωθῆτε μεγάλης. Ακούσαντες δὲ οἱ γενναῖοι, καὶ μεταβαλλόντες τὸ στυγνὸν τοῦ προσώπου, καὶ θεολογίας πλησθέντες, τήν τε μεγάλην καὶ ἁγίαν Εὐφημίαν κατέχοντες μέσην, καὶ ὡς ἀγγελικὸς χορὸς τυγχάνοντες, εἶπον· ἡμεῖς, ἀνθύπατε, δοῦλοι τοῦ Θεοῦ τοῦ ὑψίστου ἐσμὲν, καὶ σπεύδωμεν, ἥνπερ πίστιν παρέδωκεν ἡμῖν, ἐν ταυτῇ καὶ φανῆναι ἄμεμπτοι, ἵνα τύχωμεν τῆς ἐπαγγελίας αὐτοῦ τῆς λεγούσης· εὐ δοῦλε ἀγαθὲ καὶ πιστὲ, ἐπὶ ὀλίγα ἦς πιστὸς, ἐπὶ πολλῶν σε καταστήσω· καὶ αὐτὸς δὲ οὐκ ἀγνοεῖς, ἀνθύπατε, ὅτι ἕκαστος τῶν τὰς ἀρχὰς ἐμπεπιστευμένων σπεύδει εὐαρεστεῖν τῷ ἐγχειρίσαντι αὐτὰς, ἵνα τύχῃ μειζόνων ἀρχῶν καὶ κρειττόνων τιμῶν. εἰ οὖν οὗτοι οἱ φθαρτοὶ ὄντες καὶ φθαρτοῖς δουλεύοντες, ζητοῦσι τὰς προσκαίρους καὶ ἀνωφελεῖς τιμὰς, πόσῳ μᾶλλον ἡμεῖς σπουδάσωμεν τὰς συνθήκας τῷ ἀφθάρτῳ καὶ αἰωνίῳ Θεῷ φυλάξαντες, τὰς ἀΰλους καὶ ἀφθάρτους καὶ διαμενοῦσας ἐπαγγελίας εἰς αἰῶνας κληρονομῆσαι; ποίει οὖν ὅ θέλεις. ἡμεῖς γὰρ ἕτοιμοί ἐσμεν διὰ τήν γνῶσιν τῆς ἄνω θεορίας ἑαυτοῦς παραδοῦναι μᾶλλον εἰς θάνατον, καὶ τυχεῖν τῶν ἀποκειμένων c θησαυρῶν παρὰ τῷ παντοκράτορι Θεῷ.

[4] Πρίσκος δὲ ὁ ἀνθύπατος ἀκούσας ταῦτα, διέστρεψε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ, καὶ ἐκέλευσεν ἕνα ἕκαστον αὐτῶν βασάνοις καὶ τιμωρίαις ὑποβληθῆναι. τιμωρούμενοι δὲ καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν ὑπέφερον τὰς βασάνους διὰ Χριστὸν μεγαλοφρονοῦντες, παρακαλοῦντές τε ἑαυτοῦς καὶ διεγείροντες πρὸς τὴν ὑπομονὴν τῆς ἀθλήσεως· τὴν μεγαλόφρονα καὶ γενναῖαν Ευφημίαν μετὰ χαρᾶς ἐπὶ τὸ βραβεῖον τοῦ χριστοῦ προτρεπόμενοι, ἔλεγον αὐτῇ· ὦ Χριστοῦ δούλη, πίστει κατακοσμουμένη καὶ φρονήματι στερεουμένη, καὶ σοφὴ ὑπάρχουσα χριστοφόρε, κτῆσαί σου τὸ βραβεῖον, μετὰ τῶν παρθένων ἅσβεστον ἔχουσα τὴν λαμπάδα σύνδραμε, συγκαταριθμήθητι μετὰ τῶν πέντε παρθένων τῶν λαμποφοροῦσων σὺν τῷ νυμφίῳ, τῷ τὸν μισθὸν τέλειον ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν ἀποδιδόντι. Πληρωθείσων δὲ ἡμερῶν ἐννέα καὶ δέκα ἐπὶ τῇ μεγάλῃ τῶν ἁγίων ἀθλήσει, ἦσαν ἐπὶ τῇ εἰρκτῇ τρεφόμενοι ἐν πνεύματι ἁγίῳ· ἐν δὲ τῇ εἰκοστῇ ἡμέρᾳ Πρίσκος ὁ ἀνθύπατος σκέψιν ποιησάμενος μετὰ τοῦ ἀσεβεστάτου Ἀπελιανοῦ, τοῦ ὁμοίου τῷ ὀνοματι, καὶ τὴν πρόκρισιν ἐπικεκτημένου, πρόσεις εἰς ἐρώτησιν τὸν ἁγίων, καθεσθεὶς πρὸ τοῦ βήματος, ἐκέλευσεν ἀχθῆναι τοὺς μάρτυρας. Ἤχθησαν δὲ οἱ γενναῖοι, μέσην ἔχοντες ὥσπερ λαμπάδα τὴν ἁγίαν Εὐφημίαν· καὶ ἠρώτησεν αὐτοῦς ὁ ἀνθύπατος λέγων· εἰπᾶτέ μοι, μείρακες, οἱ τὴν πείραν δεξάμενοι τῶν ἀλγεινῶν, ἐπεστράφητε τοῦ θῦσαι τῷ θεῷ Ἄρει, ἢ οὔ;

[5] Οἱ δὲ ὡς δι᾽ ἑνὸς στόματος μιᾷ φωνῇ μετὰ τῆς ἀθλοφόρου Ευφημίας εἶπον· μέχρις πότε, ἀνθύπατε, σεαυτὸν ἀπατᾷς, καὶ οὐκ ἀποστρέφῃ ἐκ τῆς περιεχούσης σε πλάνης, καὶ γνωρίζεις τὸν ποιήσαντά σε Θεὸν; Τότε Πρίσκος λέγει τοῖς ὑπηρέταις τοῦ διαβόλου· ἐξαλαπίσατε αὐτοὺς, καὶ λέγετε αὐτοῖς· Πείσθητε τοῦ θῦσαι τῷ θεῷ Ἄρει. Εποίουν δὲ οἱ ὑπηρέται τὰ κελευόμενα διὰ τάχους. τυπτομένων δὲ αὐτῶν ἐπὶ τῶν ὄψεων, ἐλαμπρύνοντο μᾶλλον τὰ πρόσωπα αὐτῶν· ἠτόνησαν δὲ οἱ ὑπηρέται καὶ ἐγένοντο ὡσεῖ νεκροῖ. Ἀπελιανὸς δὲ ὁ σύσχολος τοῦ σατανᾶ, ὁ τὸ φρόνημα κεκτημένος τῆς διαβολικῆς πλάνης, λέγει τῷ ἀνθυπάτῳ· τιμωρουμένους ἀναπέμψωμεν τῷ βασιλεῖ. καὶ ἤρεσεν ὁ λόγος οὗτος τῷ ἀνθυπάτῳ, καὶ πᾶσι τοῖς σὺν αὐτῷ, καὶ ἐκέλευσεν βληθῆναι αὐτοὺς ἐν τῷ κάστρῳ ὑπὸ τὴν εἱρκτὴν ἔως ἀναπέμψῃ αὐτοὺς τῷ βασιλεῖ. ἦσαν δὲ τὸν ἀριθμὸν ὀνόματα τεσσαράκοντα ἐννέα ὡς εἶναι αὐτοῦς τὴν ἁγίαν εὐφημίαν πεντεκοστήν.

[6] Ἀπαγομένων δὲ αὐτῶν ἐπὶ τῆς εἰρκτῆς, ἦλθεν δρομέως ὁ ἀνθύπατος ὡς λύκος ἄγριος καὶ ἅρπαξ εἰς ποίμνην, καὶ ἀφήρπασεν τὴν ἁγίαν Ευφημίαν, οἰόμενος, ὡς αὐτὸς σαθρὸς ἦν, καὶ σαθρὸν ὄργανον εὐρίσκειν. ἢ δὲ φιλόχριστος περιχαρὴς γενομένη, καὶ τὸ ὄμμα εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνατείνασα, λέγει· βοήθει μοι, Χριστὲ, ἡ γὰρ ἐλπίς μου εἰς σέ ἐστὶν, ἡ δὲ ὑπόστασίς μου μὴ ἀπολεῖται παρὰ σοῦ, Κύριε. Πρίσκος δὲ ἀκούων ταῦτα, λέγει αὐτῇ· τίμησον σεαυτὴν καὶ τὴν χρεωστουμένην σοι διὰ τὸ γένος σου τιμὴν μὴ ἀπολέσῃς· ἄλλ᾽ εἰ καὶ διεφθαρῆς λόγος *, ὡς γυνὴ, μετατράπηθι, καὶ θῦσον τῷ θεῷ Ἄρει. ἡ δὲ γενναῖα ἀθλοφόρος λέγει αὐτῷ· ἡμεῖς οὐκ ἐν τῇ φύσει τῆς τοῦ σώματος ἀσθενείας τιμᾶσθαι σπουδάζομεν, ἀλλ᾽ ἐν τῇ ὑποστάσει τοῦ πνεύματος καὶ τῷ γενναίῳ τῆς ἀθλήσεως ἀγαγεῖν ἀγωνιζόμεθα. ὥστε τῷ φρονήματι … * παρέστηκα, ἐτοίμη οὖσα τυχεῖν τῆς ἐπαγγελίας τῶν πατέρων μου. Τότε Πρίσκος ὁ ἀνθύπατος θυμομαχήσας, ὅτι ὐπὸ γυναικὸς ἠττᾶται, κελεύει ὄργανον κατασκευασθῆναι διὰ τροχῶν, καὶ μέσον αὐτὴν βληθῆναι, ἵνα τεινομένη καὶ συνθλιβομένη ἐν τάχει τὸ πνεῦμα ἀποδῷ. ἡ δὲ βληθεῖσα ἐν τῷ τροχῷ, τὴν τοῦ Κυρίου σφραγίδα ἐν τῷ στήθει ποιήσασα, εἶπεν· ὦ τῆς ἀνομίας· πόσας φλέβας ἐξέχεεν Πρίσκος, ὁ τῆς ἀληθείας ἐχθρὸς· καὶ, προκάθηται ὁ ἐργάτης τοῦ σατανᾶ, μηχανευόμενος τέχνας πονηρὰς κατὰ τῶν εὐσεβῶν ὑπὸ τοῦ διαβόλου κινοῦμενος, καὶ τὰ μυστήρια τῆς κακῆς ἀπάτης τοῦ πατρὸς αὐτοῦ ἐκτλῶν.

[7] Καὶ ἔτι προσθεῖσα λέγει πρὸς αὐτὸν· ἐχθρὲ καὶ κακοῦργε καὶ δολιὲ, πείσθητί μοι, ὅτι οὐχ ἅπτεταί μου τῶν μελῶν τῆς ψυχῆς τὸ ὄργανον τῆς κακοτεχνίας σου, ἔχουσα γὰρ τὸν Χρίστον τὸν βοηθοῦντά μοι, ἐλπίζω διὰ μειζόνων καὶ περισσοτέρων πόνων τὴν τῆς ἀθλήσεώς μου ὑπομονὴν πάσι συστῆναι. Λεγοὔσης δὲ αὐτῆς ταῦτα, ἔστρεφον οἱ ὑπηρέται τοῦς τροχοὺς, καὶ πάντα μὲν μέλη τοῦ σώματος αὐτῆς κατεκλῶντο, τὸ δὲ τῆς ψυχῆς φρόνημα μᾶλλον ἠγάλλετο. ἤρξατο δὲ τὸν Θεὸν εὐλογοῦσα λέγειν· Ἡ πάντων χαρὰ, Κύριε, τὸ φῶς τῆς ἀληθείας, ὁ οἰκτείρων καὶ τοὺς ἐπικαλουμένους ἐν ἀληθειᾷ, ἔπιδε ἐπ᾽ ἐμὲ τὴν ταπεινὴν καὶ ἀχρείαν δούλην σου, καί ἀφάρπασόν με ἀπὸ τοῦ χάους τοῦ ἀνοσίου καὶ ἀσεβεστάτου διαβόλου καὶ τῆς ἀπειλῆς τοῦ μισοκάλου Πρίσκου. λεγοῦσης δὲ αὐτῆς ταῦτα, εὐθέως ἄγγελος ἐκ τοῦ οὐρανοῦ κατελθῶν ἔκλασε τὰ ὄργανα τῶν τροχῶν, καὶ παρέλυσε τοὺς ὑπηρέτας, ὡς γενέσθαι αὐτοὺς ἀλλοειδεῖς τῇ ὄψει, ἐξελθεῖν δὲ τὴν ἀθλοφόρον ἄσπιλον, ὥστε θεωρεῖσθαι φαιδρὰν κατέναντι πάντων.

[8] Εἶπεν δὲ ὁ ἀνθύπατος· μὰ τὴν τοῦ αὐτοκράτορος τύχην, καὶ τὴν τῶν θεῶν εὐμένειαν, ἐὰν μὴ θύσῃς τῷ θεῷ Ἄρει, πυρί σε ἀναλίσκω, ἵνα μάθῃς ὅτι οὐ βοηθεῖ σοι, ὃν σέβῃ Θεόν. ἡ δὲ ἁγία Εὐφημία ἀπεκρίθη· πῦρ μοι ἀπειλεῖς, τὸ πρὸς ὀλίγον φαινόμενον, καὶ ταχέως σβεννύμενον· ἀλλ᾽ οὐχ οὑτῶς εἰμι ἄνανδρος, ἵνα τὴν ἀπειλήν σου φοβηθῶ. μὰ τοὺς γὰρ ἱεροὺς τῶν εὐσεβῶν διὰ Χρίστὸν άγῶνας, πατήσω σου τὴν τυραννίδα. ἕκθαμβος γενόμενος ὁ ἀνθύπατος ἐκέλευσεν καῆναι κάμινον, ὥστε φαίνεσθαι ἐπταπλασίως τὴν φλόγα τοῦ πυρὸς, καὶ ἀχθῆναι τὴν ἁγίαν ὑπὸ ἑτέρων τινῶν ὑπηρετῶν. ἔστη δὲ ἡ ὁσία Εὐφημία εὐθαλὴς τῷ προσώπῳ, ὑγιὴς τῷ σώματι, καὶ ἆσεν· Εὐλογητὸς εἶ, ὁ Θεὸς, ὁ ἐν ὑψηλοῖς κατοικῶν, καὶ τὰ ταπεινὰ ἐφορῶν, ὃν δοξάζουσιν ἄγγελοι καὶ πᾶσαι αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν, σὲ ἐπικαλοῦμαι ἐγὼ ἡ μικρᾶ καὶ εὐτελὴς, βοήθησόν μοι τῇ σῇ ἀγαθότητι, καὶ σφράγισόν με τῇ δυνάμει τοῦ πνεύματός σου, καὶ δεῖξον τῷ κακόφρονι καὶ μισοχρίστῳ, ὅτι σὺ εἶ ὁ Θεὸς ὁ καταπέμψας τὸν ἄγγελόν σου ἐπὶ τῶν τριῶν παίδων, καὶ διασκορπίσας τὴν φλόγα τοῦ πυρὸς ἐκ τῆς καμίνου, καὶ τὰ νῦν ἔπιδε ἐπ᾽ ἐμὲ τὴν ταπεινὴν, καὶ ἐξαπόστειλον τὴν βοήθειάν σου, καὶ ῥυσαί με ἐκ στόματος λέοντος καὶ ἐκ θηρὸς τοῦ θηρευτοῦ, καὶ ἐκ τῆς ἀπειλῆς τοῦ ἀνθυπάτου. σοῦ γάρ ἐστι τὸ ὄνομα φοβερὸν, καὶ ἔνδοξον εἰς τοὺς αἰῶνας, ἀμήν.

[9] Εἰπούσης δὲ ταῦτα, ἐκέλευσεν ὁ ἀνθύπατος τοῖς ὑπηρέταις ᾦσαι αὐτήν. Ζωννυμένης δὲ αὐτῆς κατεῖχον τοῦ βαλεῖν αὐτὴν ἐν τῇ καμίνῳ τοῦ πυρὸς. εἶς δέ τις τῶν ὑπηρέτων, ὀνόματι Σωσθένης, ἔχων παραζώνιον, προσῆλθεν τῷ ἀνθυπάτῳ, καὶ λέγει αὐτῷ· Κέλευσόν με, ἀνθύπατε, τῷ παραζωνίῳ τουτῷ χρῆσασθαι ἑμαυτῷ· ἀδύνατον γάρ μοι ἔστιν κατὰ τῆς ὁσίας ταῦτης χεῖρα ἐκτεῖναι· ὁρῶ γὰρ πρὸ ὀφθαλμῶν μου στρατὸν λαμπροφορούντων προσδεχομένων αὐτῇ. Βίκτωρ δὲ ὁμοίως ὁ ὑπηρέτης, γρηγορῶν καὶ αὐτὸς πρὸς τὴν γνῶσιν, λύσας τὴν ζώνην ἑαυτοῦ, λέγει αὐτῷ· δέχομαί σου ἀνθύπατε ἐλευθέρωσόν με ἀπὸ τῆς ἀνάγκης ταύτης, βαρὺ γάρ μοι ἔστιν τῆς ἁγίας ταῦτης ἅψεσθαι, ὁρῶ γὰρ πρὸ ὀφθαλμῶν μου ἐπὶ τὸ χεῖλος τῆς καμίνου ἰσταμένους ἄνδρας, οἵτινες διασκορπίζουσι τὸ πῦρ, προσδεχόμενοι τὴν ἁγίαν ἄσπιλον διατηρεῖν. ὁ δὲ ἀνθύπατος κελεύει τοῦτους φυλάττεσθαι, καὶ ἑτέρους ὑπηρέτας ἐλθεῖν.

[10] Ἦλθεν δέ τις Καίσαρ τοῦνομα, καὶ ἑτέρος τὴν ἐπωνυμίαν βάρβαρος, καὶ λαβούμενοι τῆς ἀθλοφόρου, ἔρρίψαν αὐτὴν ἐπὶ τὴν πυρὰν, καὶ ἐδέχοντο αυτὴν οἱ τοῦ … τῆς θεότητος διάκονοι λαμποφόροι ἄγγελοι τῆς εἰρηνῆς, καὶ διεσκόρπισαν τὴν φλόγα τοῦ πυρὸς, ἀναλωθέντος ὑπὸ τῆς φλογὸς ἑνὸς τῶν ὑπηρέτων τοῦ καλουμένου Καίσαρος. ἱστήκει δὲ ἐν μέσῳ τῆς καμίνου ἡ ἁγία ὡς ἐν παλατίῳ τερπνῷ ὁρῶσα τὸν βασιλέα Χριστὸν, καὶ ἀπλώσασα τὰς χεῖρας, λέγει· * Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, ὅτι … ἀμνησικάκῳ σοῦ ὑπηρέτῃ μὴ παριδὼν τὴν ὄψιν μου, ὁ τὸ ὄμμα σου τῆς εὐσπλαγχνίας ἐκτείνας, καὶ τοῦς οἴακας τῆς εὐσεβείας καταπέμψας, καὶ ἀποδιώξας τὸν λέλαπα τῆς ἀνομίας, ὁ τὴν δικαιοσύνην σου ἀνθήσας εἰς έμὲ, καὶ τῷ ἁγίῳ σου πνεύματι ἀφορίσας τὸν ἐσκοτισμένον ὄφιν ἀπ᾽ ἐμοῦ, ὁ ἀεῖ σώζων τοῦς ἐλπίζοντας ἐπὶ σὲ, δός μοι ἐνώπιόν σου ἀξίως ἀθλήσασαν καταξιωθῆναι τῆς αἰωνίου ζωῆς. καὶ εἰποῦσα ταῦτα, ἐξῆλθεν ἐκ τῆς καμίνου, παραθεμένη τοῦς ὑπηρέτας τῷ βασιλεῖ τῶν ὅλων Χριστῷ.

[Priscus Proconsul omnibus mandat sacrificium,] Imperante Diocletiano, & proconsule Prisco Europæo a, erat collectio magna Christianorum in civitate Chalcedone. Priscus vero proconsul amicum habebat impiissimum, nomine Apelianum, scientia sophistam, qui assiduus erat apud dæmonem Martem. Hic igitur Apelianus factus est accusator Christianorum, dicens ad proconsulem: Optime virorum, & diserte proconsul, notum sit potestati tuæ, nobis omnibus secundum edictum dominantis ac magni imperatoris offerendum esse sacrificium magno deo Marti. Placuit autem is sermo proconsuli in subversionem animarum pereuntium. Unde terribilia scribens edicta, constituit in locis insignibus, sic habentia: Viri Chalcedonenses, notum sit vobis omnibus mandatum, ut servantes decreta imperatoris, & purificantes nos ipsos diebus octo, sacrificium offeramus maximo deo Marti. Si quis vero inventus fuerit inobediens, & ad aliam quamdam religionem accedens, illum gravibus pœnis castigatum perdam. Hoc autem sit signum, quo vocabuntur. Quo die tuba sonuerit, omnes simul ad templum maximi Martis accurrentes, alacriter sacrificium perficiamus, quo propitium nobis reddamus deorum maximum.

[2] [ad quod non venientes Euphemia aliique multi capiuntur,] Apelianus autem curiose qualibet die & hora investigabat, cupiens invenire aliquos non obedientes mandato imperatoris, ut canis instar illos allatraret. Et sane, urgente decreto, tuba triste aliquid tandem insonabat, convocans omnes, qui communes spes sequebantur. Erant vero, qui verum Deum in anima habebant, in domo quadam reclusi, & precibus insistentes. Erat quoque cum illis sancta Euphemia, patre nata Philophrone b senatore, matre Theodorisiana, muliere pia, quæ multas populo præstabat eleemosynas, mercedem exspectans a Deo. Apelianus vero, satanæ condiscipulus, dicit proconsuli: Sunt viri quidam, qui se in domo recluserunt, quique nec edicto imperatoris, nec præcepto potestatis tuæ velint obedire. Hoc si illis fuerit permissum, complures avertentur a magno sacrificio, & iis adhærebunt, ac irrisione dispergent sacrificium nostrum. His auditis, proconsul jussit illos comprehendi. Captis ipsis, sancta Euphemia, vultum habens gratiosum, honesta ornatu super omnes comites suos, virtutibus suis personas illustrabat.

[3] [& proconsuli sistuntur. Interrogati fidem libere profitentur,] Ubi vero advenerant, & ante tribunal stabant, ipsis dicit proconsul: Obedite omnes simul edicto monarchæ, & sacrificate magno deo Marti. Illi vero omnes pariter una cum sancta Euphemia tamquam uno ore dixerunt: Scito, proconsul, nos esse servos Domini Christi, æterni regis, sedentis in cælis: qui cælos quidem extendit, terram autem firmavit, & omnia creavit. Huic nos servimus, sacrificium acceptabile illi nosmetipsos offerentes. Priscus vero proconsul, istis auditis, dicit eis: Obstupesco uniuscujusque vestrum causa, considerans impetum propositi vestri, & præstantiam indolis, & pulchritudinem uniuscujusque vestrum. Parete igitur mihi, & monarchæ obedientes, fruimini sacrificio deorum, ut maximam consecuti amicitiam, notique facti imperatori, ducatus & principatus dignitatem obtineatis. Audientes hæc Generosi illi, mutantesque vultus tristitiam, scientia de Deo pleni, magnamque & sanctam Euphemiam in medio habentes, & angelici instar chori effecti, dixerunt: Nos, proconsul, servi sumus Dei altissimi, & conamur in fide, quam nobis dedit, irreprehensibiles apparere, ut consequamur, quæ nobis promisit, ita loquens: Euge, serve bone & fidelis, super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam. Et tu ipse non ignoras, proconsul, quemlibet eorum, quibus imperia sunt commissa, multo conatu uti, quo placeat illi, qui ea commisit, ut impetret majora imperia, & honores insigniores. Si igitur illi, qui mortales sunt & mortalibus serviunt, honores quærunt temporales & inutiles, quanto magis nos studebimus, ut servantes fœdera immortali & æterno Deo, hereditate consequamur bona promissa, materiæ & corruptionis expertia, & permanentia in secula sempiterna? Fac igitur, quod vis. Nos enim parati sumus propter scientiam supernæ contemplationis in mortem potius nos tradere, & obtinere thesauros repositos apud Deum omnium Dominum.

[4] Ubi Priscus proconsul illa intellexerat, invertit vultum suum, [deinde diebus novemdecim in carcere cruciantur. Ad tribunal reducti,] & jussit unumquemque eorum tormentis & pœnis subjici. Cruciati vero per singulos dies, tolerabant tormenta in Christo gloriantes, hortantesque se ipsos, & excitantes ad tolerantiam in certamine. Magnanimam autem & generosam Euphemiam cum gaudio ad bravium Christi adhortantes, eidem dixerunt: O famula Christi, quæ fide exornata es & mente confortata, quæque sapiens es & Christo induta, posside bravium tuum, cum virginibus concurre inexstinctam habens lampadem, connumerare cum quinque virginibus, lampades gestantibus cum Sponso, qui perfectam tribuit mercedem in regno cælorum. Impletis autem diebus novemdecim in magno Sanctorum certamine, erant in carcere nutriti in Spiritu sancto. Die vero vigesimo Priscus proconsul, deliberatione habita cum impiissimo Apeliano, qui nominis sui erat similis d & præjudicationem e obtinuerat, cum admisisset f interrogationem Sanctorum, sedens pro tribunali, jussit adduci Martyres. Adducti autem sunt Generosi illi, mediam habentes, tamquam lampadem, sanctam Euphemiam: & interrogavit ipsos proconsul, dicens: Dicite mihi, adolescentes, qui experimentum sumpsistis dolorum, conversi estis ad sacrificandum deo Marti, necne?

[5] At illi uno quasi ore cum victrice Euphemia dixerunt: [& libere respondentes, alapis cæduntur. Redditis carceri aliis 49,] Quousque, proconsul, te ipse decipis, & non converteris ab ea, quæ te detinet, fallacia, & non cognoscis Deum, qui te fecit? Tunc Priscus dicit ministris diaboli: Alapis eos cædite, & dicite ipsis: Obedite sacrificando deo Marti. Ministri vero mandata celeriter exsecuti sunt. Dum autem percuterentur in facie, magis splendescebant vultus ipsorum, defecerunt vero ministri, & facti sunt velut mortui. Apelianus autem condiscipulus satanæ, mentem habens diabolico errore obsessam, dicit proconsuli: Castigatos ipsos mittamus ad imperatorem. Placuit hic sermo proconsuli, & omnibus illis, qui cum ipso erant; & jussit eos conjici in castrum subter carcerem, donec mitteret ipsos ad imperatorem. Erant autem numero quadraginta & novem, ita ut sancta Euphemia esset quinquagesima.

[6] Abductis illis in carcerem, venit cursu proconsul, ut lupus silvester & rapax in gregem, [sola Euphemia, blanditiis frustra tentata, imponitur instrumento] & abripuit S. Euphemiam, putans, sicut ipse imbecillus erat, debile organum etiam se inventurum. At Amatrix Christi læta admodum effecta, & aspectum in cælum attollens, dicit: Adjuva me, Christe, spes enim mea in te est: non pereat fiducia mea a te, Domine. Priscus vero hæc audiens, ei dicit: Honora te ipsam; & debitum tibi ex genere honorem ne perdas. Verum, etiamsi verbis corrupta es, ut mulier, convertere, & sacrifica deo Marti. At generosa Bellatrix eidem respondet: Nos minime solliciti sumus, ut honoremur in natura corporis infirmi, sed in subsistente spiritu & fortitudine certaminis honorem consequi nitimur. Adsum itaque mente … g, parata consequi promissiones patrum meorum. Tunc Priscus proconsul indignans, quod victus esset a muliere, parari jubet instrumentum rotis h instructum, ipsamque in medium illius injici, ut tensa & contrita celeriter spiritum redderet. Illa vero rotæ injecta, formato in pectore Domini nostri signaculo, dixit: O impietatem! Quot sanguinis rivos effudit Priscus, veritatis hostis. Et: Præsidet operarius satanæ, machinans improbis artibus in pios, a diabolo motus, & mysteria pravæ deceptionis patris sui perficiens.

[7] [rotis pernicioso conterenda: sed fractis rotis, illæsa egreditur.] Addensque etiam alia, dicit ad ipsum: Inimice, malefice, fraudulente, crede mihi: instrumentum perniciosæ artis tuæ non tangit animæ meæ membra. Nam, cum Christum habeam adjutorem, spero majoribus & abundantioribus laboribus certaminis mei tolerantiam omnibus commendandam. Ubi hæc ista dixerat, ministri rotas vertebant, & omnia quidem corporis membra confringebantur; animi vero sensus magis exultabat. Cœpit autem Deum laudans dicere: Omnium lætitia, Domine, lumen veritatis, qui misericordiam præstas invocantibus te in veritate, respice in me, humilem & inutilem famulam tuam, & eripe me a confusione profani & impiissimi diaboli, & a minis Prisci, qui bonum odit. Postquam illa dixerat, protinus angelus e cælo descendens, fregit instrumenta rotarum, ac ministros ita enervavit, ut forma vultus ipsorum prorsus esset mutata, & sancta Victrix egrederetur sine macula, ita ut alacris conspiceretur coram omnibus.

[8] [Sancta in caminum vehementer accensum,] Dixit autem proconsul: Per imperatoris fortunam & deorum benignitatem, si non sacrificaveris deo Marti, igne te absumo, ut discas, nullam tibi opem præstari ab eo, quem colis. Respondit sancta Euphemia: Ignem mihi minitaris, qui exiguo durat tempore, & cito exstinguitur: sed non sum animo tam parum virili, ut minas tuas timeam. Etenim per sacra piorum propter Christum certamina, calcabo tyrannidem tuam. Exterritus proconsul jussit sic accendi caminum, ut flamma ignis septupla videretur, & Sanctam duci per alios quosdam ministros. Stetit vero S. Euphemia florido vultu ac sano corpore, & cantavit: Benedictus es, Deus, qui habitas in excelsis, & humilia respicis, quem laudant angeli & omnes virtutes cælorum, te invoco ego humilis & pusilla, adjuva me pro bonitate tua, confirma me virtute Spiritus tui, & ostende homini malæ mentis & Christi inimico, te esse Deum, qui misisti angelum tuum ad tres pueros, & dispersisti flammam ignis ex camino. Nunc etiam respice in me humilem, & mitte auxilium tuum, & libera me ab ore leonis, & a fera venante, & a minis proconsulis: nomen enim tuum terribile est & gloriosum in secula. Amen.

[9] [recusantibus id facere primis ministris, visione territis,] Ubi hæc dixerat, mandavit ministris proconsul, ut eam tollerent. Accinctam autem ipsam tenebant, ut jacerent in caminum ignis. Unus vero ministrorum, nomine Sosthenes, habens ensem e cingulo suspensum, accessit ad proconsulem, eique dixit: Manda mihi, proconsul, ut hoc ense utar contra me; neque enim possum contra Sanctam illam manus extendere: nam video ante oculos meos exercitum splendida vestimenta gestantium, qui ipsam exspectant. Similiter Victor minister, vigilans & ipse ad agnitionem, solvens cingulum suum, dicit ipsi: Oro te, proconsul, libera me hac necessitate: grave enim mihi est Sanctam illam tangere. Nam cerno ante oculos supra labrum camini viros stantes, qui ignem dispergunt, exspectantes, ut Sanctam conservent illæsam i. Proconsul vero jussit hos custodiri, & alios venire ministros.

[10] Venit autem aliquis, Cæsar nomine, & alius cognomine Barbarus k: [per alios injecta servatur illæsa.] hi accipientes victoriis ornatam, injecerunt ipsam in rogum: eam porro exceperunt … l Divinitatis ministri splendentes, angeli pacis, & disperserunt flammam ignis, absumpto flamma uno ministrorum, qui Cæsar vocabatur. Stabat vero in medio camini Sancta, quasi in amœno palatio, videns Christum regem, & expansis manibus dicit: Benedictus Deus patrum nostrorum, quia … m non despiciens vultum meum, qui oculum misericordiæ tuæ produxisti, qui gubernacula pietatis tuæ demisisti, qui leonem impiæ deceptionis persecutus es, qui justitiam tuam in me florere fecisti, qui sancto Spiritu tuo serpentem tenebricosum a me separasti, qui semper salvos præstitisti sperantes in te; concede mihi, ut digne in conspectu tuo certans, vitam æternam obtinere merear. His dictis, egressa est ex camino, Regi omnium Christo ministros n commendans.

ANNOTATA.

a Ita textum Græcum Latine reddendum censui, quia τῆς Εὐρώπης videtur designare patriam Prisci, cum subdatur proprio ipsius nomini, tam hic quam circa finem, ubi dicitur ἐτι ἀνθυπατεύοντος Πρίσκου τῆς Εὐρώπης. In omnibus tamen antiquis versionibus legitur in Europa, acsi congregatio fuisset in Europa, aut Priscus fuisset Europæ proconsul. At congregatio nequit statui in Europa, cum ea esset Chalcedone Asiæ civitate. Nihilo magis Priscus, qui Asiæ proconsul dicitur a Metaphraste, dici potest Europæ proconsul, quo titulo nullus gavisus, cum nullus toti Europæ præesset. Fuit quidem provincia aliqua particularis in Thracia, Europa dicta, de qua apud nos actum tom. 6 Junii pag. 65, sed ea proconsulem non habebat: nec proconsul Europæ jura dedisset Chalcedone. Quapropter Europa, sive particularis illa Thraciæ provincia, sive generalis Europæ, erat Prisci patria, ut ipse verborum ordo satis insinuat.

b Nomina parentum apud antiquos interpretes varie expressa sunt. Aliis pater Philophron, aliis Philosophron. At Philophron etiam vocatur a Metaphraste, & in uno Ms.: atque ita nomen in hac Passione ubique exprimitur. Mater apud interpretes Theodora scribitur, apud Surium ex Metaphraste Theodorosia, hic vero Theodorisiana.

c Vox erat nimis deleta in codice Ms., nec legi poterat. Itaque vox ἀποκειμένων ex conjectura & similitudine priorum litterarum solum posita est.

d Forte hoc dicit, quia ἄπελος Græce ulcus significat, exulceratum fuisse in Christianos insinuans.

e Vox πρόκρισις erat multum deleta, & utcumque est dubia. Sensus est, proconsulem judicio Apeliani acquiescere solitum fuisse.

f Vox πρόσεις iterum est dubia in Ms. At dubium illud levioris est momenti.

g Aliquid rursum in codice deletum. Forte dixit: Mente ad cælum elevata.

h De tormento Sanctæ inflicto per rotas meminit S. Ennodius num. 3 in Commentario.

i

De hisce laudatus Ennodius ita habet:

Hanc cum caminis igne crepantibus
Jussisse fertur præcipitem dari
Priscus, veneni fonte nocentior,
Hujus ministri dum cuperent nimis
Fornacis escæ tradere Martyram,
Lux tunc olympi luce serenior
Opus removit sæva volentium:
Cum voce monstrant qui gladium simul:
Nos hinc precamur dirige tartaro:
Nam nostra Sanctam non violat manus.

k Apud Surium ex Metaphraste Varius vocatur.

l Hic rursum aliqua vox nimis deleta legi non potuit.

m Paucæ desunt voces, quia legi non poterat verbum iis additum.

n Sosthenem nimirum & Victorem.

* lege λόγοις

* vox deleta

* Vox deleta

CAPUT II
Reducta in carcerem Euphemia, SS. Sosthenes & Victor martyrio coronantur: Euphemia, aliis tormentis subjecta sine læsione, tandem feris exposita, martyrium complet.

ἜΘετο δὲ αὐτὴν ἐπὶ τὴς φυλακῆς ὁ ἀνθύπατος, εἴπων· ἕῳς αὔριον ἔστω ἐπὶ τῶν δεσμῶν, καὶ σκεψώμεθα πῶς ἀναλώσω αὐτὴν, καὶ ἀπῆλθεν δοξάζουσα τὸν Θεὸν. ἔχαρον δὲ οἱ γενναῖοι στρατιώται τοῦ Χρίστου ἐπὶ τῆ ἀθλήσει τῆς μακαρίας Ευφημίας, καὶ ἔλεγον· εὐλογητὸς εἶ ὁ Θεὸς εἰς τοῦς αἰῶνας, δὸς τὴν δούλην σου ἱερουργεθῆναι μετὰ τῶν πατέρων, τῶν μετὰ πόθου τὴν Θεότητά σου ὁμολογησάντων· ἔτι δὲ καθιζόμενος ὁ ἀνθύπατος ἐκέλευσεν ἀχθῆναι τὸν Σωσθένην καὶ τὸν Βίκτορα, καὶ λέγει αὐτοῖς· θῦσατε τοῖς θεοῖς. οἱ δὲ λέγουσιν αὐτῷ· ἡμεῖς, ἀνθύπατε, πλανηθέντες ὑπὸ τοῦ ἐσκοτισμένου ἐχθροῦ, οὗ σὺ λατρεύεις, καὶ καιροῖς ματαίοις δουλεύσαντες αὐτῷ, ἀπολέσωμεν * παρὰ τῷ ἀληθινῷ Θεῷ τὰς ἐλπίδας. πιστεύομεν δὲ διὰ τῆς ἀθλοφόρου Ευφημίας εἰς τὸν φωτίζοντα ἡμῶν τὰ ἐσκοτισμένα, ὅτι δυνατός ἐστιν ἐξαλεῖψαι τὸ καθ᾽ ἡμῶν χειρόγραφον, καὶ ῥύσασθαι ἡμᾶς ἐκ τοῦ ἐχθροῦ τῆς ἀληθείας, καὶ πολίτας εἰς τὴν τῶν ἁγίων βίβλον ἐγγράψασθαι. ποίει οὖν ἐν σπουδῂ τὰ ἔργα τοῦ πατρός σου τοῦ σατανᾶ, καὶ αἰκίζου ἡμᾶς μὴ πειθομένους τῇ σῇ ἀπονοίᾳ, μὴ δὲ τῇ ἐκθέσει τῶν βασιλέων σου, μὴ δὲ τῶ ἀκαθάρτῳ σου καὶ ψευδωνύμῳ θεῷ.

[12] Ἀκοῦσας δὲ ταῦτα ὀ ἀνθύπατος, ἐκέλευσεν ἀρίναν ἀχθῆναι, καὶ αὐτοὺς ἐμβληθῆναι ἐκεῖ, ὅπως θηριωμαχήσωσιν. ἐβλήθησαν δὲ οἱ δύω ὁμοῦ, καὶ εἶπον οὗτως· Κύριε παντοκράτωρ, ὁ μέγας, καὶ φοβερὸς, ὁ τῷ σῷ ὀνόματι πάντα ὑποστησάμενος, τὸ κύτος τῆς θαλάσσης, ὁ τὴν γὴν ἐδράσας τῷ λόγῳ τοῦ προστάγματός σου, ὁ τὸ φῶς ἀνατείλας, καὶ τὸ σκότος διασκεδάσας· ὁ τὸν δράκοντα ἀποκτείνας, καὶ λύσας τὰς ὀδύνας τοῦ θανάτου, σῶσον ἡμᾶς ἀπὸ τῆς τοῦ ἀνθρωποκτόνου διαρπαγῆς, καὶ δὸς ἡμῖν μετ᾽ εἰρήνης ἀσπίλους τῇ ψυχῇ καί τῷ σώματι τὸ ὄνομά σου κληρονομῆσαι τὸ ἅγιον. καὶ εὐθέως φωνὴ ἐγένετο ἐκ τοῦ οὐρανοῦ λέγουσα· εἰσήκουσα τῆς δεήσεως ὑμῶν. παραθέμενοι δὲ ἑαυτοὺς τῷ Θεῷ, παρέδωκαν τὰς ψυχὰς. καὶ ειδὼν ὁ ἀνθύπατος, ἀνέστη καὶ ἀπῆλθεν ἐν τῷ πραιτωρίῳ. Ἤρθησαν δὲ τὰ τῶν ἁγίων σώματα ὑπὸ τῶν Χριστιανῶν, καὶ κοσμίσαντες αὐτά ἀξίως κατέθεντο.

[13] Πρωΐας δὲ γενομένης, προῆλθεν ὁ ἀνθύπατος ἀκούσαι τῆς ἁγίας Εὐφημίας. ἡ δὲ ἐξίει ἐκ τῆς φυλακῆς, ὡς καλὴ δάμαλις Χρίστου, ἄδουσα τὴν ἁγίαν φωνὴν, καὶ λέγουσα· ἄσω σοι, Κύριε, ἄσμα καινὸν ἐπὶ τῆς γῆς, δοξάζω σε, Κύριε, ἐν ἰσχύἳ μου, ψαλῶ σοι ἐν ἔθνεσιν, καὶ τῷ ὀνόματί σου ὑμνήσω, καὶ κληρονομήσω τὴν βασιλείαν σου. ἄδουσα δὲ καὶ ψάλλουσα, δοξάζουσά τε καὶ ὑμνοῦσα ἦλθε, καὶ ἔστη ἐπὶ τοῦ βήματος. καὶ εἶπεν πρὸς αὐτὴν ὁ ἀνθύπατος· μέχρι πότε παραφρονεῖς, καὶ ἑαυτὴν ἀπόλλεις; ὁ γὰρ μέγιστος θέος εὐίλατος ἔσται σοὶ, ἐὰν προσκυνήσῃς αὐτῷ. πείσθητι οὖν καὶ θῦσον· καὶ ζήσασα μητὴρ ἡμῶν ἀποδειχθῆσῃ. ἡ δὲ πρὸς αὐτὸν λέγει· ἀληθῶς ἄφρων καὶ ἀσύνετος κλῆθω, ἐὰν τοῖς ἀφάνεσι, καὶ ἐσκοτισμένοις καὶ τοῖς μῆ οὖσι φύσει θεοῖς πεισθῶ, καὶ δαιμονίοις ἀλάλοις, καὶ κωφοῖς θύσω, ἀθέμιστε, καὶ ἀκατάστατε, ἀπερριμένε τῆς ἀληθείας χρίστου, προσκολλωμένε δὲ τῇ τοῦ ὅφεως ἀγάπῃ, σπεύδεις, αὐτὸς ταρτάρου καὶ ἀσβέστου πυρὸς κληρονόμος ὢν, τοὺς ἐν ἀλητείᾳ πολιτευομένους σεαυτῷ συγκατασπᾶν· οὐ μὴν δὲ, ἔχω γὰρ τὸ στερἑωμα χρίστου ἐνίσχυον με αδιαλείπτως.

[14] Τότε κελεύει μηχανικὸν ὄργανον γενέσθαι, καὶ δρομέαν αὐτὴν ἐλθεῖν ἐπὶ τὸν τόπον καὶ ρἱφῆναι ἐν αὐτῷ, ὅπως συλληφθεῖσα ὡς ὓς ἄγριος ἀποθάνῃ, μὴ γνοῦσα τὸ γενόμενον αὐτῇ. ὡς δὲ ἐγένετο ἡ παγὶς ἡ ἀσεβὴς, ἦλθεν ἡ ἁγία Ευφημία φαιδρῷ τῷ προσώπῳ, ἥτις τοσαῦσα παθοῦσα οὐδ᾽ ὅλως ὑπὸ δειλίας κατεκυριεύθη. ὡς δὲ ὑπὸ τῶν δορυφόρων γενναίως ἠλαύνετο, ἡρπάγη δι᾽ ἀγγέλων καὶ διῆλθεν τὸν τόπον, καὶ διέπεσον οἱ δορυφόροι ἐν τῇ σκευῇ τοῦ ὀργάνου, καὶ ἀπέθανον, καὶ ἐπληρώθη τὸ γεγραμμένον, ἐν τοῖς ἔργοις τῶν χειρῶν αὐτοῦ συνελείφθη ὁ ἀμαρτωλός. πάλιν δὲ ἀνοίξασα τὸ στόμα αὐτῆς λέγει· σὺ ὁ Θεὸς ὁ καρδιογνώστης, ὁ τὰ μυστήρια τῆς εὐσεβείας κατέχων, ὁ τῶν ἀσύλων θησαυρῶν χορηγὸς, ὁ τοὺς οὐράνους * τανύσας, καὶ τὴν γὴν ἐδράσας, ὁ τῷ λόγῳ τὰ πάντα ὐποστησάμενος διὰ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ιησοῦ Χριστοῦ, ὁ τὸ φῶς ἀνατείλας τῷ σῷ θελήματι, ὁ καταπέμψας τὸν μονογενῆ σου υἱὸν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ, ἵνα λύσῃ τὰς ὁδύνας τοῦ θανάτου, καὶ δεσμεύσῃ τὸν τῆς ἀπολείας ἄρχοντα καὶ στρατηγόν· ὁ παρεστῶν τοῖς σοῖς στρατιώταις τοῖς διὰ τὸ ὄνομά σου καταγονιζομένοις τοῦ διαβόλου, καὶ θεμελιῶν ἐν αὐτοῖς τὸ στερέωμα τῆς πίστεως, ὁ βοηθὸς γενόμενός μοι ἀεὶ, ῥῦσαι τὴν ψυχήν μου, καὶ ταῖς εὐχαῖς τῶν ἁγίων, τῶν ἐπὶ τῆς ειρκτῆς διὰ τὴν σὴν Θεότητα τὸν ἀγαθὸν δρόμον τρεχόντων, φύλαξον τὴν δούλην σου καὶ συντήρησόν με τῇ ἐπιχωρηγίᾳ τοῦ ἁγίου σου Πνεύματος, ὅτι σὺ εἶ μόνος ἀμνησίκακος, καὶ σώζεις ἐν καιρῷ θλίψεως τοῦς ἐλπίζοντας ἐπὶ σέ.

[15] Ιδὼν δὲ ὁ ἀνθύπατος, ἐκέλευσεν ἀχθῆναι αὐτὴν πρὸ τοῦ βήματος αὐτοῦ, καὶ λέγει αὐτῇ· οἶδας, Ευφημία, ὅτι εὐγενὴς οὖσα, καὶ τῷ γένει πρώτη ἠπατήθης, καὶ ἐναπέμεινας τῇ πλάνῃ, κᾀμοὶ τῷ ἰκανὸν τῷ αὐτοκράτορι ποιοῦντι ἐτόλμησας ἀντιστῆναι· ὅμως ὣς λογία καὶ σεμνὴ γυνὴ πείσθητί μοι, καὶ συγγνοῦσα ταῖς ὕβρεσι ταῖς παρ᾽ ἐμοῦ γενομέναις εἰς σέ, θῦσον τῷ θεῶ Ἄρει, ἵνα μὴ ὄνειδος ἐπιγραφῆς τῷ γένει σου. ἡ δὲ ἕτοιμον ἔχουσα τὸ φρόνημα τοῦ Χρίστου, λέγει τῷ ἀνθυπάτῳ· τύραννε, τί τὸ πρόσωπόν σου μεστόν ἐστι πικρίας καὶ δόλου· ὦ παγὶς διὰ λόγων εἰρμοσμένη, ὦ θῆρ μετασχηματισθεὶς εἰς ἔνδυμα προβάτου, ἀγρίου δὲ καὶ ἅρπαγος λύκου θῆραν ἐπιτελῶν. ὦ λόγοι προφορικοὶ, ἀψινθίου πικρότεροι. οὐχ οὗτως ἄφρων γενήσομαι, ἵνα καταλείψω τὸν τῆς ζωῆς μου θησαυρὸν, καὶ κοινονήσω τῇ τοὺ διαβόλου γεύσει. μὴ οὖν πλανῶ, ἀνθύπατε, ὅτι πείσεις με θῦσαι ἀκαθάρτοις δαιμονίοις, οὐ γὰρ ἀναγκάσεις με θεοὺς αὐτοὺς εἰπεὶν, πῶς γὰρ ἂν εἶεν θεοὶ μηδέποτε ὄντες; πῶς δὲ ἀναισθητεῖς, καὶ τῳ ζῶντι τοὺς ἀκινήτους, καὶ μηδὲποτε ζήσαντας ὁμοίους ποιεῖς, καὶ τοῦτοις θυσίαν ἐκτελεῖς; οὐ πείθομαι οὖν τοῖς τῆς πικρίας σου λόγοις. διὸ σπεύδε καὶ ποίει ὅ θέλεις. ζητῶ γὰρ διὰ τῶν τεχνῶν σου εἰσελθεῖν εἰς τὸ στάδιον τὸ αἰώνιον, ὅπου ὁ χωρὸς τῶν ἀγγέλων, ὅπου ὁ τέλειος ἀγωνοθέτης Χριστὸς στέφει τοὺς δι᾽ αὐτὸν ἀγωνιζομένους, ὅπου τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ ἄλειμα τῆς ἀληθείας.

[16] Θυμωθεὶς δὲ ὁ ἀνθύπατος κελεύει ῥαβδίζεσθαι αὐτήν. ἡ δὲ ῥαβδιζομένη λέγει· οὐχ ἅπτονταί μοι αἱ ῥάβδοι σου παράνομε· λέλυσαι, καὶ οὐκ ἔχεις ὑπόστασιν. νενίκηταί σου ἡ τυραννὶς, καὶ ἐκαλύφθη ὑπὸ τῆς ἀνομίας. Θυμομαχῶν δὲ ὁ Απελιανὸς σὺν τῷ ἀνθυπάτῳ, ἐκέλευσεν πριστήρας ὀξεῖς τεθῆναι, καὶ τήγανα, καὶ δι᾽ ὀργάνων μεχανικῶν ἀπὸ τῶν πριστήρων διχοτομηθῆσαν αυτὴν, ἐπὶ τῶν τηγάνων ῥίπτεσθαι, ὅπως ἅπαντα τὰ μέλη αὐτῆς σποδὸς γένηται. ἐγένετο οὖν οὗτως τὰ ὄργανα, καὶ ἐλθοῦσα ἡ ἁγία Εὐφημία ἐῤῥίφη ἐπὶ τοὺς πριστήρας, καὶ εὐθέως κατεστράφησαν οἱ πριστῆρες, καὶ τὰ τήγανα ἐσβέσθησαν, καὶ οὐκ ἥψατο αὐτῆς οὐδὲν, ἧσαν γὰρ ἄγγελοι σὺν αὐτῇ. ἐωρακὼς δὲ ὁ ἀνθύπατος, καὶ ὁ Απελιανὸς ὅτι ἡ τοῦ Θεοῦ στρατιῶτις Ευφημία νικᾷ διὰ τῆς ὑπομονῆς, ποιοῦσι συμβούλιον τοῦ άπόλεσαι αὐτὴν, καὶ σκεψάμενοι ἀρίναν κατεσκεύασαν.

[17] Καὶ εἰσάγουσι τὴν τοῦ Θεοῦ δουλὴν εἰς τὸ στάδιον· ἡ δὲ σταθεῖσα ἐν τῷ μέσῳ καὶ προσευξαμένη εἶπεν· γνωστὸς εἶ ὁ Θεὸς τοῖς ἐπικαλουμένοις σε. δέξαι οὖν μου τὴν ψυχὴν, καὶ ὡς προσεδέξω τὴν θυσίαν τοῦ πατρὸς ἡμῶν Ἀβραὰμ, οὗτως καὶ τῆς ἐμῆς ταπεινώσεως πρόσδεξαι τὸ πνεῦμα· καὶ ταῦτα εἰποῦσα, ἐσφράγισεν ἑαυτὴν, ἐπικαλεσαμένη τὸ ὄνομα Κυρίου. ἀπολυθέντες δὲ λέοντες, καὶ ἐκπιδήσαντες κατεφίλησαν τὰ ἴχνη αὐτῆς, ὁμοίως δὲ καὶ τά ἕτερα θηρία, ἀπολυθέντα κατὰ ταυτῆς, οὗτως ἐποίησαν. ἵνα δὲ πληρώθῃ τὸ τῆς ἀθλήσεως αὐτῆς μαρτύριον, δραμοῦσα μία τῶν θηρῶν ἔδακεν αὐτὴν, ὑπώπιον μὴ ποιήσασα αὐτὴν· καὶ φωνὴ ἐγένετο ἐκ τῶν οὐρανῶν λέγουσα· ἀνάδραμε Εὐφημία, στήθι ἐπὶ τοῦ τόπου τοῦ ἁγίου, ἀπολάμβανέ σου τὸ βραβεῖον. τὸν δρόμον τετέλεκας, τὴν πίστιν τετήρηκας. τῆς δὲ φωνῆς γενομένης, σεισμὸς μέγας ἐγένετο, ὥστε σαλευθῆναι πάντας, τὴν δε ἁγίαν εἰπεῖν· ἀπόδος, Κυρίε, τῳ μιαρωτάτῳ ἀνθυπάτῳ κατὰ τὴν καρδίαν αὐτοῦ, καὶ σύνελθε τοῖς δουλοῖς σου ὁ Θεὸς. καὶ ταῦτα εἰποῦσα ἀπεδωκεν τὸ πνεῦμα αὐτῆς.

[18] Καὶ ἐλθοῦσα ἡ μήτηρ αὐτῆς Θεωδωρισιανὴ, καὶ ὁ πατὴρ αὐτῆς Φιλόφρων ἔλαβον τὸ σῶμα αὐτῆς, καὶ ἔθαψαν αὐτὸ ἐν τόπῳ καίνῳ, ὡς ἀπὸ μιλίου ἑνὸς Χαλκηδόνος· ὁ δὲ ἀνθύπατος παρέπεμψεν τοὺς ἐπὶ τῆς εἰρκτῆς ἁγίους τῷ βασιλεῖ, παραγγείλας τοῖς καπικλαρίοις διατηρεῖν αὐτοὺς ἐν εἰρήνῃ ἐν τῃ ὁδῷ. ἦν γὰρ πεσὼν ἐν ἀσθενείᾳ, δεινῶς βασανιζόμενος· ἐτελείωθη δὲ τὸ μαρτύριον τῆς ἁγίας Εὐφημίας εἰς δόξαν Θεοῦ Πατρὸς καὶ Χριστοῦ Ιήσου τοῦ κυρίου ἡμῶν, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος τῇ ἕξ καὶ δεκάτῃ τοῦ Σεπτεμβρίου μηνὸς, εἰς μνήμην ἔνδοξον τῶν τὴν ἁγίαν ἀνάμνησιν τῆς μακαρίας Ευφημίας ποιουμένων, ὅτι ἡ σέμνη πολιτεία αὐτῆς ὁμολογητρίαν αὐτὴν τοῦ Χριστοῦ προηγάγετο, ἔτι ἀνθυπατεύοντος Πρίσκου τῆς Εὐρώπης. Πάντες οὖν οἱ διὰ τὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου τὸ τῆς ἁγίας ἐπιτελοῦντες μνημόσυνον δοξολογήσωμεν Θεὸν Πατέρα παντοκράτορα, καὶ προσκυνήσωμεν Ιῆσον τὸν Κύριον οὐρανοῦ, καὶ γῆς καὶ πάσης πνοῆς ἐν Πνεύματι ἁγίῳ, ἵνα ταῖς εὐχαῖς τῆς ἀθλοφόρου εὐρεθῶμεν μέρος ἔχοντες σὺν αὐτῇ ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν, ὅτι αὐτῷ πρέπει δόξα νῦν καὶ ἀεὶ, καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων ἀμήν.

[Reducta Euphemia ad carcerem, SS. Sosthenes & Victor] Proconsul porro ipsam in carcerem misit, dicens: Usque in diem crastinum sit in vinculis, ac perpendamus, quo modo ipsam perdam. Abiit autem laudans Deum. Gaudebant vero generosi Milites Christi de certamine beatæ Euphemiæ, & dicebant: Benedictus es Deus in sæcula, qui dedisti, ut Famula tua se sacrificium offerret cum patribus, qui cum desiderio Divinitatem tuam confessi sunt. At proconsul etiam tum pro tribunali sedens jussit adduci Sosthenem & Victorem a, eisque dicit: Sacrificate diis. Illi vero responderunt: Nos, proconsul, decepti ab hoste tenebricoso, cui tu servis, & ad tempus vane ipsi servientes, excideramus spe apud verum Deum. Credimus vero per victoriosam Euphemiam in eum, qui illuminavit tenebras nostras, quia potest delere chirographum, quod contra nos est, & nos liberare ab inimico veritatis, civesque nos adscribere libro Sanctorum. Fac igitur studiose opera patris tui satanæ, & crucia nos impietati tuæ non parentes, neque edicto imperatorum tuorum, neque impuro tuo & falsi nominis deo.

[12] [ad bestias damnati, martyrio coronantur.] Auditis illis, proconsul jussit arenam parari, illosque injici, ut pugnarent cum bestiis. Injecti autem sunt ambo simul, atque ita sunt locuti: Domine omnipotens, qui magnus es & timendus, qui nomine tuo omnia subsistere facis, latitudinem maris, qui terram fundasti verbo mandati tui, qui lumen oriri fecisti & dissipasti tenebras, qui draconem occidisti & solvisti dolores mortis; serva nos illæsos a rapina homicidæ, & concede, ut cum pace sine macula animæ & corporis nomen tuum sanctum hereditate possideamus. Et continuo facta est vox dicens: Exaudivi orationem vestram. Commendantes vero se ipsos Deo, animas tradiderunt. Id ubi viderat proconsul, surrexit, & abiit in prætorium. Sublata autem sunt a Christianis Sanctorum corpora, eaque ornata digne deposuerunt.

[13] Postridie mane processit proconsul, auditurus sanctam Euphemiam. [Sancta, contemptis tyranni blanditiis,] Illa vero carcere egrediebatur, velut egregia Christi Juvenca, cantans voce sancta, & dicens: Cantabo tibi, Domine, canticum novum in terra, glorificabo te, Domine, pro viribus meis, cantabo tibi in gentibus, & nomine tuo hymnos dicam, & hereditate obtinebo regnum tuum. Sic cantando, psallendo, glorificandoque & hymnos canendo venit, & stetit coram tribunali. Dixit autem ei proconsul: Quo usque contemnis, & te ipsa perdis? Nam maximus deus propitius tibi erit, si ipsum adoraveris. Itaque morem gere, & sacrifica: vivensque eris mater nostra b. Illa vero ipsi reponit: Vere amens & insipiens vocarer, si obscuris & tenebrosis, iisque, qui natura non sunt dii, paruero, & dæmonibus mutis & surdis sacrificavero, injuste, instabilis, aliene a veritate Christi, & dilectioni serpentis agglutinate, cum ipse tartari & ignis inexstinguibilis sis heres, vitam secundum veritatem instituentes tecum trahere festinas. At non sic fiet: habeo enim firmamentum Christum, perpetuo me confortans.

[14] Tunc jussit componi instrumentum artificio doloso timendum, [per occultam machinam transit illæsa.] ipsamque cursu venire ad locum, ac in illud jaci, ut comprehensa, velut ferus aper, moreretur, nesciens c, quid sibi accideret. Postquam paratus erat impius laqueus, venit sancta Euphemia alacri vultu, tam multa jam passa, in quam ne timor quidem dominari potuerat. Cum vero a satellitibus fortiter impelleretur, rapta est per angelos, & locum transivit: inciderunt vero satellites in laqueum instrumenti, & perierunt, impletumque est, quod est scriptum: In operibus manuum suarum comprehensus est peccator. Sancta vero, rursum aperiens os suum, dixit: Tu Deus, qui nosti corda, qui mysteria pietatis custodis, qui das thesauros rapinæ non obnoxios, qui cælos firmasti, & terram fundasti, qui verbo constituisti omnia per Dominum nostrum Jesum Christum, qui voluntate tua lumen oriri fecisti, qui Filium tuum unigenitum de cælo misisti, ut solveret dolores mortis, & vinciret principem ac ducem impietatis, qui assistis militibus tuis, propter nomen tuum certantibus cum diabolo, & stabilis in ipsis fundamentum fidei, qui perpetuus factus es mihi adjutor, libera animam meam, & precibus Sanctorum virorum, qui in carcere propter Divinitatem tuam bene currunt, tuere Famulam tuam, & conserva me suppeditatione Spiritus sancti tui, quia tu solus peccatorum oblivisci dignaris, & servas in tempore tribulationis sperantes in te.

[15] Postquam ea viderat proconsul, jussit ipsam duci ad tribunal suum, [Aliis blandimentis nequidquam tentata,] eique dicit: Nosti, Euphemia, te nobili & primario genere ortam, deceptam esse, & in errore permansisse, & mihi, qui facio officium pro imperatore, ausam esse resistere. Verumtamen, ut mulier rationabilis & honesta, morem mihi gere, condonansque injurias per me tibi illatas, sacrifica deo Marti, ne dicaris generis tui probrum. Illa vero, Christi sapientia instructa, dicit proconsuli: Tyranne, cur facies tua plena est amaritudine & dolo? O laqueum verbis concinnatum! O feram ovis vestimentis indutam, at silvestris ac rapacis lupi aucupium aggressam! O verba eloquentia, absinthio amariora! Non ita fiam amens, ut deseram vitæ meæ thesaurum, & gustui diaboli communicem. Noli ergo decipi, proconsul, acsi persuaderes mihi, ut sacrificarem immundis dæmoniis: neque enim coges me eos dicere deos. Quomodo enim sint dii, qui numquam fuerunt? Quo vero modo ita sine sensu es, ac viventi similes facis illos, qui numquam motu gavisi sunt aut vita, & hisce sacrificium offers? Itaque morem non gero verbis amaritudinis tuæ. Quare festina, & fac, quod vis. Desidero enim per machinas tuas ingredi in stadium æternum, ubi chorus est angelorum, ubi perfectus agonotheta Christus coronat certantes pro se, ubi Spiritus sanctus, veritatis unctio.

[16] Iratus proconsul jussit eam virgis d cædi. Illa vero cæsa dicit: [virgis cæditur, ac serris secari & sartaginibus imponi jubetur; sed frustra:] Non tangunt me virgæ tuæ, improbe: dissolutus es, & non habes subsistentiam: victa est tyrannis tua, & abscondita est ab impietate. Verum Apelianus, pugnam meditans cum proconsule, jussit poni serras acutas & sartagines, ipsamque instrumentis mechanicis dissectam a serrantibus, projici in sartagines, ut omnia ipsius membra abirent in cineres. Ita ergo composita sunt instrumenta, veniensque sancta Euphemia in serras projecta est: & protinus inversæ sunt serræ, & sartagines e exstinctæ; neque ex illis quidpiam ipsam tetigit: angeli enim cum ipsa erant. Cum autem vidissent proconsul & Apelianus, Dei militem Euphemiam patientia vincere, consilium ineunt ad eam perdendam; habitoque consilio arenam præpararunt.

[17] Et inducunt Dei Ancillam in stadium. Hæc vero stans in medio, [tandem feris tradita, reliquis ei parcentibus, unius morsu moritur,] & orans dicebat: Notus es, Deus, invocantibus te. Accipe igitur animam meam, &, quemadmodum accepisti sacrificium patris nostri Abraham, ita & humilitatis meæ spiritum suscipe. His dictis, signavit se ipsam, invocans nomen Domini. Dimissi vero leones, & exsilientes, osculati sunt vestigia ejus: similiter & aliæ feræ, contra ipsam solutæ, ita fecerunt. Ut vero Certantis martyrium compleretur, accurrens una e feris momordit ipsam, nec tamen lividam fecit: factaque est vox de cælis, dicens: Ascende, Euphemia, sta in loco sancto, accipe bravium tuum: cursum consummasti, fidem servasti. Cum autem vox illa audiebatur, terræ motus factus est magnus, ita ut omnes agitarentur, Sancta vero diceret: Redde f, Domine, scelestissimo proconsuli secundum cor suum, & assiste servis tuis, Deus: hisque dictis, spiritum suum Christo tradidit.

[18] Veniens porro mater ipsius Theodorisiana, & pater ipsius Philophron, [& a parentibus suis sepelitur.] acceperunt corpus ipsius, & sepelierunt illud in loco novo, uno quasi milliari dissito Chalcedone g. Proconsul vero Sanctos in carcere servatos misit ad imperatorem, mandans eorum custodibus, ut ipsos per viam pacifice custodirent: nam in morbum inciderat, & graviter cruciabatur. Perfectum autem est martyrium sanctæ Euphemiæ ad gloriam Dei Patris, & Jesu Christi Domini nostri, & sancti Spiritus die decima sexta mensis Septembris, in memoriam gloriosam eorum, qui sancte recordantur beatæ Euphemiæ, quia honestum ejus vitæ institutum Christi Martyrem fecit, tenente etiam tum proconsulatum Prisco Europæo. Omnes igitur, qui propter nomen Domini Sanctæ memoriam celebramus, glorificemus Deum Patrem omnipotentem, & adoremus Jesum, cæli, terræ, omnisque animæ viventis Dominum, cum Spiritu sancto, ut precibus Victricis coronatæ cum ipsa partem habeamus in regno cælorum, quoniam ipsum decet gloria nunc & semper, & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a De SS. Sosthene & Victore breviter actum est ad 10 Septembris, sive tom. 3 illius mensis pag. 488.

b De blanditiis, quibus tentata est Virginis constantia, consentit Ennodius. Nolim tamen contendere, omnia dicta utrimque prolata esse, prout hic scripta sunt.

c Qualis fuerit illa machina, non satis exprimitur in codice Græco. Attamen ex dictis colligitur, fuisse fossas compositas & obtectas, easque lapidibus aut aliis instrumentis necem inferentibus instructas, ut in fossas incidens Virgo statim periret. Ennodius inter tormenta Euphemiæ illata memorat fossas & saxa. Hisce autem insinuari suspicor hanc machinam. Certe apud Mombritium duo illa concurrunt, & res prolixius exponitur hoc modo: Tunc Priscus jussit lapides acutos cum gladiis in pavimento figi obscuro, & modica terra cooperiri; ut illa ex improviso veniens ad lacum, projecta in illis moreretur, sicut aper inscius in foveam cadit. Illa igitur insciente factum est hoc argumentum. &c. Additur, Sanctam angelorum ope transiisse illæsam, uti hic. Consentiunt quatuor e codicibus nostris Mss. Metaphrastes apud Surium de hisce habet sequentia: Illi ergo rursus exsculpserunt lapides, & effecerunt acutos ferreosque obeliscos, & serras sunt fabricati: deinde jusserunt etiam fodi fossam, quæ acutos hos lapides, & obeliscos, & serras latentes infixas esset habitura, pauca terra ei desuper infusa, ut procedens Martyr, in eam imprudens incideret, & sic interiret &c. Existimo, machinam ex solis conjecturis hic descriptam, ac forsan ipsis Christianis non satis fuisse cognitam, ita ut maxime standum videatur Actis nostris, licet ut probabilis haberi possit descriptio ex Mombritio data, quia congruit dictis Ennodii. Porro apud Mombritium & in codicibus nostris jam dictis ante machinam memoratam duo alia tentasse proconsul dicitur. At de his nihil est in codice Græco. Quare ea huc breviter transfero ex Mombritio: Jussit ergo iterum proconsul quatuor lapides afferri, & in angularibus eorum machinas & argumenta constitui, ut mitterentur lapides ab argumentis, & contererentur carnes ejus. Perfectum est autem opus, & jussit apponi eam lapidibus ligatam… At orante Sancta, ut dicitur, comminuti sunt lapides, & Sancta mansit illæsa. Alterum est. Iterum jussit effodi foveam, & circumdari aqua multa, & bestias carnifices [Note: ] [forte carnivoras] immitti in eam, sanctamque Euphemiam immitti in medio ejus, ut obviantes bestiæ eam comedant… At Sancta, si cui hæc videntur admittenda, post orationem projecit seipsam in aquam, & occurrentes bestiæ universæ, portabant eam super aquam &c. Utrumque etiam habet Mataphrastes apud Surium. At de his nihil in codice Græco, nihil apud Ennodium, nihil apud Bedam aut Adonem. Videntur itaque hæc Actis postmodum infarta, forte ex Metaphraste; & fidem non merentur.

d De hac pœna meminit Ennodius, uti & Beda & Ado, qui & de præcedentibus mentionem fecerunt.

e De serris & sartaginibus nihil quidem invenio apud Ennodium: at de utrisque meminerunt Beda & Ado, in Commentario num. 5 & 6 laudati, & multo antiquiores Metaphraste.

f Hoc dictum auctoris potius credo, quam S. Euphemiæ, ponendumque est inter ea, quæ imitanda non sunt. Sane magis credo, tacite orasse Sanctam, quam verba ipsius, inter feras bestias constitutæ, auditas fuisse a circumstantibus. Aliunde etiam satis clarum videtur, dicta, quæ refert auctor, ex parte saltem ipsius meditationi attribuenda esse, ut monui in Commentario num. 55.

g Eo scilicet loco, ubi postmodum structa est celebris Sanctæ basilica. De hac cum non meminerit auctor, videtur scripsisse ante exstructam illam basilicam.

* forte ἀπολέσαμεν

* in Ms. ἀνθρώπους mendose.

HISTORIA CORPORIS SÆPIUS TRANSLATI
Auctore Constantino Tii Episcopo.
Ex codice Ms. bibliothecæ Vaticanæ, una cum interpretatione Latina per Surium edita, nonnihil correcta.

Euphemia virgo martyr Chalcedone in Bithynia (S.)

A. Constant. Ep.

CAPUT I.
Leo Isauricus in hæresim lapsus, corpus S. Euphemiæ, miraculis clarum, in mare projicit: illud vero a duobus piis nautis e mari levatur, agnoscitur, & in Lemno insula deponitur.

ἭΚω τὸ ἐπίταγμα φέρων, ὦ παναγιώτατε πάτερ, καὶ πάσης ἀγαθῆς ἐφέσεως ἐραστὰ, καὶ τῆς ἐμῆς ἰδιωτείας καθηγητὰ, ταῖς ὑμετέραις ἀποθαῤῥήσας ὁσίαις εὐχαῖς· οὐ γὰρ ἱκανὸς ὑπάρχω πρὸς τουτὶ τὸ ἐγχείρημα, πέλων ἀμαθὴς καὶ ἀγροικίας ἀνάμεστος· ἀλλὰ δεδιὼς ὡς ἐπικίνδυνον ἀεὶ τῆς παρακοῆς τὸ ἐπιτίμιον, καὶ ἐπιζήμιον τῆς πατρικῆς ἐντολῆς μὴ ποιεῖν τὸ ἐπίταγμα, ταῖς σαῖς θαῤῥήσας πανέσθλοις εὐχαῖς, ἅπερ ἐξ άνδρῶν εὐλαβῶν ἀκήκοα, καὶ ὅσαπερ ὀφθαλμοῖς ἰδίοις τεθέαμαι, ταῦτα γράφων, ἴημι ἐπὶ τὴν τοῦ λειψάνου τῆς πανευφήμου μάρτυρος Ευφημίας ὑπερορίαν, καὶ ἔκπτωσιν, εὕρεσίν τε καὶ ἀνακομιδὴν, τὴν διήγησιν, ὅπως ἂν γνῷ γενεὰ ἐτέρα τὰ μεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ, ἅπερ πρυτανεύων ἄνωθεν * καὶ μέχρι τοῦ νῦν καὶ ἐπέκεινα οὐ διαλιμπάνει Θεὸς ὁ πανάγαθος, εἰς δόξαν καὶ αἶνον τῶν φοβουμένων αὐτὸν, καὶ ἧτταν καὶ αἰσχύνην τῶν τολμώντων καθυλακτεῖν κατὰ τῆς δόξης τῶν ἁγίων αὐτοῦ.

[2] Ἐγενέτο ἐν τοῖς παρῳχηκόσι χρόνοις κατὰ παραχώρησιν Θεοῦ βασιλεῦσαι Λέοντα τὸν ἐναγῆ καὶ βέβηλον ἐκ τῆς φυλῆς τῶν δυσωνύμων Ισαύρων, ὅστις οὐχ ὁσίως οὐδὲ εὐσεβῶς τῆς βασιλείας δραξάμενος, ἤρξατο κατὰ τῆς ἐκκλησίας τοῦ Θεοῦ καθυλακτεῖν, καὶ ἐν προσχήματι εύσεβείας δι᾽ εἰδωλικῆς παρωνυμίας τε καὶ παρομοιώσεως τὰς πανσέπτους εἰκόνας κατεασσειν, φάσκων τοῖς ὁμοίοις αὐτοῦ ἀμυήτοις, καὶ παραδιδάσκων, ὅτι ταῦτα εἰσὶ, περὶ ὧν ὁ προφήτης λέγει· στόμα ἔχουσι καὶ οὐ λαλήσουσι. διὸ καὶ τὸν πανόσιον καὶ ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Γερμανὸν τὸν ἁγιώτατον πατριάρχην, βίῳ καὶ λόγῳ ἐξαστράπτοντα, ἀναιδείᾳ καὶ μάστιξι χρησάμενος, ἀπεῖρξε τοῦ θρόνου· καὶ οὐ μόνον ἐν ταῖς σεπταῖς εἰκόσι τὴν ἑαυτοῦ βλασφημίαν κατέπαυσεν, ἀλλὰ καὶ τὰ λείψανα τῶν διὰ Χριστὸν μαρτυρησάντων ἁγίων ἐξουδένωσεν, ὀστεολάτρας ἀποκαλῶν τοὺς σχολάζοντας ἐν παννυχίσι καὶ ἀγρυπνίαις· ὢ τῆς τόλμης, ὢ τῆς παροινίας· τίς οὐ θαυμάσει; τίς οὐκ ἐκπλαγείη τὴν τότε τοῦ Θεοῦ μακροθυμίαν.

[3] ἀλλ᾽ ἐπὶ τὸ προκείμενον ὁ λόγος ἐπανίτω, καὶ τὰ περὶ τῆς ἀοιδίμου καὶ πανευφήμου μάρτυρος τοῦ Χριστοῦ Ευφημίας λεγέτω. Ἦν οὖν ἐν τῷ ταύτης ναῷ τῷ πλησίον τοῦ λεγομένου ἱπποδρομίου ὄντι, τὸ πανόσιον αὐτῆς λείψανον, ἀκέραιον, ἀσινὲς, καὶ ἀπήματον: ἀπὸ γὰρ Χαλκηδόνος μετετέθη σὺν τῇ λάρνακι, διὰ τὴν τηνικαῦτα τῶν Περσῶν ἐπιδρομὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει. ἐν τῂ λάρνακι δὲ τὸ θεῖον ἱδρύσθη θυσιαστήριον, ὑποκάτωθεν ἔχον τὸ πανόσιον λείψανον, ὕπερθεν δὲ αὐτοῦ ἐτελεῖτο ἡ τοῦ ἀχράντου σώματος καὶ αἵματος τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ τοῦ Θεοὐ ἡμῶν ἀναίμακτος μυσταγωγία. Ἐν δὲ τῇ αὐτῇ λάρνακι μικρὰ ὑπῆρχεν ὀπὴ, ἥτις καὶ μέχρι τοῦ νῦν ἐστὶ, φέρειν δυναμένη ἔνδον ὡσεὶ μέγεθος χειρὸς ἀνθρώπου, ἐν ᾗ κἀγὼ ὁ ἀνάξιός ποτε τὴν χεῖρα τετολμηκὼς εἰσήγαγον, καὶ τοῦ γλωσσοκόμου ἁψάμενος, ἡσθόμην τῆς εὐωδίας, καὶ τῆς χάριτος ἀντελαβόμην· φήσω δὲ καί τὴν πρόφασιν τῆς κατ᾽ οἰκονομίαν Θεοῦ γενομένης ὀπῆς. Ὅτε τὸ τίμιον αὐτῆς καὶ θαυματουργὸν λείψανον ἐν Χαλκηδόνι ὑπῆρχε, τῶν ἀθέων Περσῶν τὸν ἐκεῖσε χῶρον καταλαβόντων, ἐν ταῖς ἡμέραις τοῦ Ἡρακλείου τοῦ βασιλέως, φθόνῳ τοῦ παρ᾽ αὐτῶν θεραπευομένου διαβόλου κινηθέντες πλῆθος φρυγάνων καὶ ξύλων περὶ τὴν λάρνακα συνάξαντες, καῦσαι ταύτην σὺν τῷ ἐν αὐτῇ σεβασμίῳ λειψάνῳ ᾠήθησαν. Ἀλλ᾽ οὐδὲν ἴσχυσεν ἡ βάρβαρος αὐτῶν καὶ δαιμονιώδης ἐπίνοια, τοῦ Θεοῦ κατὰ τὸ γεγραμμένον φυλάσσοντος πάντα τὰ ὀστᾶ τῶν δι᾽ αὐτὸν ἀθλησάντων· οὐχ ἥψατο οὖν τῶν ὀστῶν αὐτῆς τὸ καθόλου τὸ πῦρ, ἤ μόνον ἐκ τῆς λάρνακος ὡς σφαίρας εἶδος ἀποπήδησεν, οἴκονομίαν μᾶλλον εἰργάσατο καὶ εἴσοδον τὴν πρὸς τὸ λείψανον τοῖς ἐθέλουσιν ἐξ αύτοῦ ἀῤῥύσασθαι ἰαμάτων χάριν, τὴν προλεχθεῖσαν ὀπήν.

[4] Ἦν οὖν πολλὴ πίστις τῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει κατοικούντων, ὡς ἀνωτέρω ἔφημεν, ἐν τῷ ναῷ καὶ τῷ λειψάνῳ τῆς πανευφήμου μάρτυρος Ευφημίας, καὶ πάντες συνέῤῥεον ποταμηδὸν τὰς ἰάσεις ἀρυόμενοι· αἷμα γὰρ ἐκ τοῦ τιμίου αὐτῆς λειψάνου, εὐωδίας πεπληρωμένον, ἐξήρχετο, ὅπερ ὡς μύρον θεοχορήγητον τοῖς νοσοῦσιν ἐδίδοτο. καὶ ἦν τοῖς μὲν πιστοῖς θαὐμα φοβερὸν καὶ σεβάσμιον, τοῖς δὲ ἀπίστοις καὶ ἑτερόφροσιν ἧττα καὶ αἰσχύνη καὶ ὄνειδος. τότε δὴ ὁ πανώλης ἐκεῖνος καὶ ἐναγὴς βασιλεὺς, τόλμῃ θρασείᾳ χρησάμενος, νυκτὸς βαθείας μετά τινων τῶν τῆς ἀσεβοῦς αὐτοῦ θρησκείας, ὥρμησε κατὰ τῶν λειψάνων τῆς πανευφήμου μάρτυρος Εὐφημίας, καὶ τὴν λάρνακα ἀναπετάσας, ἀφείλετο τὸ λείψανον τῆς πανευφήμου μάρτυρος σύν τῷ συνέχοντι αὐτὸ γλωσσοκόμῳ· ἕτερα δὲ ἔχων προπαρεσκευασμένα νεκροῦ ἐξηραμμένα ὀστᾶ, ἔνδον τῆς λάρνακος ἔῤῥιψεν· καὶ πάλιν σκεπάσας τὴν λάρνακα, ὑπεχώρησε. τὸ δὲ σεβάσμοιν τῆς πανευφήμου λείψανον σὺν τῷ ξυλίνῳ γλωσσοκόμῳ ἀπέθετο ἔν τινι τῶν εύκτηρίων οἴκων τῶν ἐκεῖσε ὄντων ἐν τοῖς βασιλείοις. ὅθεν αἱ τούτου ἀδελφαὶ καὶ θυγατέρες ἀρώμασι καὶ μύροις καὶ φώτων προσαγωγαῖς ἐσέβοντο τοῦτο λαθραίως διὰ τὸ ὑπερβάλλον τῆς χάριτος, καὶ τῶν θαυμάτων τὸ μέγεθος.

[5] Ταῦτα μυηθεὶς * ὁ ἀλιτήριος ἐπὶ τὸν Βουκολέοντα καὶ τὴν Σιδηρᾶν διαβιβάσας, ἔῤῥιψεν ἐν τῷ τῆς θαλάσσης ῥεύματι. καὶ ἐπὶ τὴν αὔριον σελέντιον ἀσεβές ποιησάμενος, ἤρξατο τήν μιαρὰν αὐτοῦ καὶ ἐναγῆ γλῶσσαν κινεῖν κατὰ τῆς πανευφήμου, στηλιτεύων, καὶ λέγων· Ἀπέλθετε, καὶ θεάσασθε τὴν πλάνην, ἣν ἐπλανῶντο οἱ λέγοντες σῶον καὶ ἀκέραιον ὑπάρχειν τὸ τῆς πανευφήμου Εὐφημίας λείψανον, καὶ μῦρα διαχέον φάσκοντες· οἱ δὴ ἀπελθόντες καὶ εὑρόντες οὐκ ἔνσαρκον τὸ τῆς πανευφήμου λείψανον, ἀλλὰ τὰ παρ᾽ αὐτοῦ ξηρὰ ῥιφέντα ὀστᾶ, διέπτυσαν καὶ ἐταλάνισαν. ἀπάτην δὲ καὶ χλεύην τὰς ἰάσεις ληρωδήσαντες, κατέστρεψαν τὴν λάρνακα, καὶ σὺν αὐτῇ τὸ ἅγιον θυσιαστήριον, τόν τε ναὸν παρέστειλαν. ἐξήνεγκαν δὲ τὴν λάρνακα ἔξω τοὐ βήματος, ἣ καὶ γέγονε κατακητήριον ἀβαπτίστων, καὶ ἀπαιδεύτων ἀνδρῶν· τοὺς γὰρ ἀπὸ ἐθνῶν δορυαλώτους καὶ σκῦλα τῇ βασιλίδι διδομένους ἐκεῖσε ἀπεφόρτιζον. ἕτεροι δὲ ζαβαροὶ, καὶ οἱ τῶν βονεύσων τεχνῶν ἐν αὐτῷ τὰς καμίνους πήξαντες, οἶκον κοσμικὸν, τόν ποτε ναὸν κατεσκεύασαν· ἐν τῶ ἁγίῳ βήματι ὼς ἀποκρύφῳ τόπῳ τὴν ἀσθενῆ τοῦ σώματος χρείαν ποιούμενοι, τὰ περιττὰ τῆς γαστρὸς ἀπεφόρτιζον. ὦ Χριστέ μου τῆς τότε σου ἀνοχῆς.

[6] Ταῦτα κἀγὼ ὡς ἐθεασάμην, ὅλος δακρύων πληρωθεὶς καὶ στεναγμῶν, ἐξῆλθον, ἐκπληττόμενος ἐπὶ τῇ τοῦ παντοκράτορος Θεοῦ μακροθυμίᾳ, ἀνοχῇ τε καὶ παραχωρήσει· καὶ ταῦτα μέν ἐπράχθη ἐπὶ τοῦ προλεχθέντος ἀσεβοῦς βασιλέως. Ἀλλ᾽ ἐπειδὴ ὁ τῶν δυνάμεων Κύριος, ὁ ἀήττητον ἔχων τήν δύναμιν, καὶ ἀμυκτήριστον τὴν ἰσχὺν, (Θεὸς γὰρ ὄντως οὐ μυκτηρίζεται) ἀκούσωμεν τὶ Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν ἐπὶ τὸ τῆς πανευφήμου λείψανον ᾠκονόμησεν. ἐν γὰρ τῷ ῥιφῆναι αὐτὸ ἐν τῷ ῥεύματι, κατ᾽ οἰκονομίαν τοῦ πανοικτήρμονος Θεοῦ, σκάφος τινῶν δύοιν ἀδελφῶν ἀνδρῶν εὐσεβῶν ἔξεισι τοῦ λιμένος τῶν λεγομένων σοφιῶν, καὶ ἐν τῷ διαπλέειν αὐτοὺς ὀλίγον τι ἐκ τοῦ λιμένος, ἰδοὺ τὸ γλωσσόκομον κατερχόμενον σὺν τῷ ῥεύματι, πλησίον ἐγένετο τῆς νηὸς· ἀνειλκύσθη γοῦν παρὰ τῶν εὐλαβῶν ἐκείνων ἀνδρῶν, καὶ ἀπετέθη ἐν τῷ πλοίῳ, δοκούντων αὐτῶν θησαυρὸν κοσμικὸν ἐπιφέρειν. Ἄραντες δὲ τὰ ἱστία, κατέπλεον ἐξελθεῖν τὸ τῆς Αβύδου στόμιον. ἀνακαλύψαντες δὲ μικρὸν τὸ γλωσσόκομον, ὁρῶσι τὸ λείψανον, καὶ εὐωδίας πληρωθέντες, ἐξέστησαν, καὶ τὶ διαπράξασθαι οὐκ εἶχον, ἢ μόνον ἐπεκαλοῦντο τὸν Κύριον ἀποκαλυφθῆναι αὐτοῖς εἰ ἅγιόν ἐστιν, ἢ κοινὸν. Καὶ δὴ τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ ὁρῶσι δόξαν μεγίστην, φῶτά τε καὶ κηρούς, καὶ ἄνδρας λευχειμονοῦντας, καὶ τὸν Χριστὸν υμνοῦντας· εὐωδίας τε πάλιν πληρωθέντες οἱ τοῦ πλοίου, ἐπέγνωσαν ὅτι ἁγίου ἐστὶ λείψανον. ἐχάρησαν οὖν χαρὰν μεγάλην, καὶ γεγηθότες, ἐπορεύοντο λαθαίως διὰ τὸν τοῦ τυράννου φόβον, ἀπενέγκαι τῂ ἐαυτῶν πατρίδι θησαύρισμα.

[7] Ὡς οὖν ἔφθασαν ἐπὶ τὴν νήσον τὴν καλουμένην Λῆμνον, συνέβη αὐτοῖς κλύδων μέγας, καὶ περιπεσόντες ἐπὶ τὸ ἄκρον τῆς νήσου, ἐν ᾧ τραχὺς ὑπῆρχε καὶ ναυαγώδης τόπος, ἀπεῖπον τῆς σωτηρίας· τοῦ δὲ Θεοῦ διὰ τῶν τῆς πανευφήμου πρεσβειῶν σὺν τοῖς κύμασι τὴν ναῦν συναρπάσαντος, ὑπεράνω τοὐ κινδύνου γενόμενοι ἔνδον τῆς γαλήνης εὑρέθησαν. καὶ δόξαν τῷ Θεῷ ἀναπέμψαντες, τῷ λειψάνῳ τὴν πρέπουσαν τιμὴν ἀπένειμον. ἤσχαλλον οὖν καὶ διηπόρουν τίνος ἂν εἴη, καὶ ποίου ἁγίου τὸ λείψανον. Καὶ δὴ τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ τὴν τοῦ λειψάνου ἀποκάλυψιν ἐδέξαντο διὰ τῆς τοῦ ὀνόματος αὐτῆς ἀποφάσεως. ἐν γὰρ τῇ νήσῳ ἐκείνῃ τὸ τῆς ἀγίας Γλυκερίας κατέκειτο λείψανον. καὶ τῇ ῥηθείσῃ νυκτὶ ἐφάνη αὐτοῖς ἐξελθεῖν ἐκ τῆς νήσου τὴν μάρτυρα τοῦ Χριστοῦ Γλυκερίαν, ταύτην τε ἐκ τοῦ πλοίου ἐκπορευθεῖσαν, καὶ ἀλλήλας περιπτυξαμένας· εἰπούσης τε τῆς ἐκ τῆς νήσου πρὸς τὴν ἐκ τοῦ πλοίου· χαίροις μάρτυς Χριστοῦ Ἐὐφημία πανεύφημε, καὶ ἀσπασάμεναι ἀλλῆλαις, πάλιν καθ᾽ ἑαυτὰς ἀνεχώρουν· τότε διυπνισθέντες, δάκρυσι καὶ οἰμωγαῖς τὸ τίμιον κατελάμβανον λείψανον, καὶ κατησπάζοντο τὸ γλωσσόκομον, Σέργιος καὶ Σεργωνᾶς οἱ ἀοίδιμοι ναύκληροι· ταυτὶ γὰρ ἦν αὐτῶν τὰ ὀνόματα· Ἡμέρας δὲ γενομένης, ἀπέπλευσαν, ἐπὶ τὴν ἰδίαν βουλόμενοι πορεύεσθαι πατρίδα. καὶ γενόμενοι μέχρι μιλίων εἴκοσι, μικρὸν πλέον ἣ ἔλασσον, πνεύσαντος ἐναντίου ἀνέμου, καὶ μὴ θέλοντες πάλιν ὑπέστρεφον, ὅθεν ἀπάραντες ἦσαν.

[8] Πάλιν τε μετ᾽ ὀλίγας ἡμέρας δοκιμὴν ποιησάμενοι, καὶ τῷ δοκεῖν εὐπλοεῖν βουλόμενοι, αὖθις παλίνορσοι γεγόνασι. τοῦτο ἅπαξ δίς τε καὶ τρὶς δοκιμάσαντες, καὶ μηδαμῶς πορείαν ποιεῖν ἐξισχύοντες, ἐπὶ τὴν ἰδίαν πατρίδα ὑποστρέψαντες, καὶ ἐν τῷ λιμένι ὁρμίσαντες, ὥφθη αὐτοῖς ἐν ἐκείνῃ τῇ νυκτὶ ἡ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς Εὐφημία, λέγουσα· τί με ᾧδε κἀκεῖσε περιάγειν ἐπείγεσθε; οὐκ ἐστί μοι θέλησις πρόσω πορεύεσθαι, οὔτε ἐντεῦθεν ἀπαίρειν, ὄπου ὑμεῖς συναπαίρειν με βούλεσθε. Ταῦτα λέξασα, πάλιν ἔφη πρὸς αὐτοὺς· οὐκ ἤρκει μοι τὸ ἐκ Χαλκηδόνος ἐν Βυζαντίῳ μετατεθῆναι, καὶ τὸ ἐν τῇ θαλάσσῃ ρἱφήναι, καὶ ἐνταῦθα στῆναι; ἵνα τὶ δὲ περιάγειν με καὶ ἐν τοῖς κατωτέρω βούλεσθε μέρεσιν; οὐκ ἐστί μοι τοῦτο δυνατὸν, μὴ θελήσητε τοῦτο ποιεῖν, ἀλλ᾽ ἐνταῦθά μου ποιήσασθε τήν ἀνάπαυσιν· ταῦτα ἀκούσαντες, βουλὴν ἀγαθὴν βουλευσάμενοι, καὶ τῆς μάρτυρος ποιεῖν τὰ προστεταγμένα ἀόκνως σκεψάμενοι, ᾠκοδόμησαν οἶκον εὐκτήριον, καὶ πάντα τὸν φόρτον τοῦ πλοίου καταναλώσαντες, καὶ τὴν ἑαυτῶν οὐσίαν τῷ Θεῷ καὶ τῇ μαρτυρι προσκομίσαντες, ἑαυτοὺς ἀπέθριξαν, εἰπόντες, οὐκ ἐάσομέν σου, πανεύφημε μάρτυς, τὸ σεβάσμιον λείψανον. ἀλλ᾽ ὧδε μέχρι τερμάτων βίου τῷ σῷ τιμίῳ λειψάνῳ θειότατα παρεδρεύσομεν. Τούτων οὕτως πραχθέντων, ὁ τῆς Λήμνου ὁσιώτατος ἐπίσκοπος ἦν οἰκοδομήσας ἐν τοῖς χρόνοις ἑκείνοις σεβάσμιον τέμενος· ἔδοξεν οὖν ἐκεῖσε ἀποκομίζειν τὸ τῆς πανευφήμου λείψανον ἐν τῷ ἐγκαινισμῷ τοῦ παρ᾽ αὐτοῦ ἱδρυθέντος ναοῦ· καὶ δέησιν ποιησάμενος μετὰ λιτῆς, ἀπελθὼν ἐν τῷ τῆς πανευφήμου λειψάνῳ, κἀκεῖσε παννυχικῶς διανυκτερεύσας, ὤφθη αὐτῷ κατ᾽ ὄναρ ἠ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς λέγουσα· Μὴ ἐγχειρήσεις ποιεῖν, ὅ βεβούλευσαι, οὐ γὰρ ὑπακούσω ἐν τούτῳ τῇ σῇ ὁσιότητι, ἀλλ᾽ ἄπελθε πρὸς τὴν ἀδελφήν μου καί συμμάρτυρα Γλυκερίαν, κἀκείνην παρακαλέσω κἀγὼ, καὶ ἐπιδώσει σοι ἑαυτὴν εἰς τὴν τοῦ ποθουμένου ἐκπλήρωσιν· καὶ διϋπνισθεὶς ὁ ὁσιώτατος ἐπίσκοπος, ἐποίησεν, ὡς προσέταξεν αὐτῷ ἡ τοὐ Χριστοῦ πανεύφημος ἀθληφόρος· καὶ ταῦτα μὲν ἐπράχθη ἐν τοῖς χρόνοις ἐκείνοις.

[9] Δίκαιον δὲ μὴ παραδραμεῖν τὸν τοῦ διαβόλου φθόνον, καὶ τίνος ἕνεκεν τὸν κλύδωνα τοῦτον ἐξήγειρε τῇ πανευφήμῳ· ὅτε γὰρ χάριτι Χριστοῦ ἡ ἐν Χαλκηδόνι τετάρτη σύνοδος ἐπὶ τοῦ ἐν μακαρίᾳ τῇ μνήμῃ Μαρκιανοῦ, τοῦ εὐσεβῶς καὶ θεαρέστως βασιλεύσαντος συνηθροίσθη, ἥτις ἁγία σύνοδος κατὰ Διοσκόρου τοῦ πάπα Ἀλεξανδρείας, συνελθοῦσα, καὶ τοῦτον ἀναθεματίσασα καὶ τὸ τῆς ὀρθοδοξίας σύμβολον ἐπικυρώσασα, καὶ ὅρον ἐκθαμένη στήλην ὀρθοδοξίας, ἀμφιβαλλόντων τῶν ἐκ τοὐ ἐναντίου μέρους, βουλὴν ἀγαθὴν βουλευσάμενοι, εῖπον· Δεῦτε καὶ τὴν τῆς πανευφήμου ἁγίας μάρτυρος Ευφημίας λάρνακα διανοίξαντες, ἐν τῷ ἐνσάρκῳ αὐτῆς καὶ θαυματουργῷ λειψάνῳ τὸν τόμον ἐπιθήσωμεν, ὅπως ἂν δι᾽ αὐτῆς ὁ τῶν δυνάμεων Κύριος καὶ νῦν θαυματουργήσῃ, καὶ ἀποκαλύψῃ ἡμῖν διὰ τῶν εὐχῶν αὐτῆς, εἰ κατὰ τὸ θέλημα αὐτοῦ ὁ νῦν ἐξεφωνήθη ὅρος· ταῦτα οὖν ποιήσαντες, ἅμα τῷ πλησιάσαι τὸν χάρτην ἐν τῷ τιμίῳ αὐτῆς λειψάνῳ παράδοξόν τι καὶ μέγα ὁ τῶν θαυμάτων δημιουργὸς εἰργάσατο Κύριος· τὴν γὰρ τῆς μάρτυρος τεθνηκυῖαν καὶ ἄψυχον ψυχώσας χεῖρα, ἐξέτεινε, καὶ τὸν χάρτην λαβοῦσα ἡ πανεύφημος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ ἐν τῇ χειρὶ, καὶ τοῦτον ἀσπασαμένη, ἀπέδωκε πάλιν εὐσεβῶς τὸν τῆς πίστεως ὅρον τοῖς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως λειτουργοῖς. Τοῦτο πάντες θαυμάσαντες, καὶ ἐκπλήξεως ἀνάμεστοι γεγονότες, τὸν παντοκράτορα Θεὸν ἀνύμνησαν, καὶ οὕτω τὸ τέλειον τῆς ὀρθοδόξου πίστεως βεβαιωθέντες, ἐκύρωσαν, τὴν ἁγίαν καὶ οἰκουμενικὴν θετάρτην σύνοδον διὰ τῆς γενομένης ὑπὸ τῆς πανευφήμου ἀποκαλύψεως· διὰ τοῦτο καὶ ἐν ταῖς ἁγίαις σεπταῖς εἰκόσιν ἀνιστορουμένη ἡ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς χάρτην ἐν τῇ χειρὶ κατέχουσα πανταχοῦ ἀναστηλοῦται. Διά τοι ταῦτα καὶ τὰ τούτων παραπλήσια τῆς πανευφήμου θεράστια, ὁ ἀρχέκακος καὶ φθονερὸς κινηθεὶς διάβολος ἔκτοτε ἐμελέτησε κενὰ κατὰ τῆς τοῦ Χριστοῦ μάρτυρος, καὶ ταύτην τῷ βυθῷ παραπεμφθῆναι ἐτεχνεύσατο, καθὼς προείρηται, ὅτε ἐκ τοῦ βυθοῦ τοῦ ῥεύματος οἱ ὁσιῶτατοι ναύκληροι ἀνελάβοντο τὸ λείψανον αὐτῆς.

[10] Μετὰ δὲ ταῦτα, ἐτελεύτησαν οἱ ὑπηρέται Σέργιος καὶ Σαργωνᾶς, καὶ παρὰ μικρὸν ἡ γενεὰ ἐχείνη, ὅ τε τύραννος βασιλεὺς, ἀποῤῥήξας τὸν βίον, κατέλιπε Κωνσταντῖνον τοῦ ἑαυτοῦ υἱὸν πονηρότατον καὶ δεινότατον, καὶ πάσης ἀσελγείας ἀνάμεστον, καὶ τῆς πατρικῆς αὐτοῦ ἐρεσχελίας ἀνάπλεων· ὅστις οὐ μόνον ταῖς ἁγίαις εἰκόσι τὴν ἑαυτοῦ κακίαν ἐξέτεινεν, ἀλλὰ καὶ ἕτερα πολλὰ κατὰ τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν ἐκκλησιῶν, τῶν τε εὐλαβῶν μοναχῶν, καὶ πάντων τῶν ὁσίως πολιτευομένων ἐξηύρατο, ἅμα τε ἐμπιπρῶν καὶ κοινῶν ἱεροὺς οἴκους, τὰ τε λείψανα τῶν ἁγίων πυρὶ κατακαίων καὶ διασκορπίζων, καὶ τὰς εἰς δόξαν τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν ἁγίων γινομένας παννυχίδας ἐκκόπτων, καὶ τὰ κατὰ πρόνοιαν τοῦ Θεοῦ βλύζοντα ἁγιασματα τοῖς ἀνθρώποις ἐξουθενῶν· καὶ εἰδωλολάτρας τοὺς χρωμένους ἀποκαλῶν, τάς τε τῶν ἁγίων πρεσβείας ἀκηρύκτους ποιῶν, τήν τε τῆς παναγίας Θεοτόκου καὶ ἀεὶ παρθένου Μαρίας βοήθειαν, καὶ πρεσβείαν ἀποκηρύττων, σταυρούς τε ἐν ἀμφόδοις κατὰ πίστιν πηγνυμένους παραστέλλων, τὴν τριαδικὴν προσκύνησιν, ἥν ἐκ τῶν πατέρων παρειλήφαμεν ἐν εὐχῆ, ἐντεῦθεν καὶ ἐντεῦθεν τῇ τριάδι ἀμείβειν παραρτύων· τοῦς δὲ ὡραιότητι διαφέροντας ἐν κλήρῳ εὐνούχους ἀποκληρῶν, καὶ τῆ ἰδίῳ δουλείῳ κατατάττων, τοὺς μοναχοὺς τοὺς μὲν μάστιξι τοὺς δὲ θωπεύμασιν ἐξαπατῶν, καὶ ἀρνεῖσθαι τὸ ἐπάγγελμα παρασκευάζων, κοσμικὰς ἐδίδου ἀξίας· ἐνδυτάς τε, καὶ τὰ θεῖα σκεύη, ἐγκεχαραγμένας θείας εἰκόνας ἔχοντας, κατακλῶν καὶ κατακαίων, ἓτερά τε καθ᾽ ἑαυτὸν ἐπιτελὼν ἀσελγείας μιάσματα καὶ μυστήρια· ἀνεῖλε δὲ καὶ τοῦτον ὁ τῶν δυνάμεων Κύριος οἰκτίστῳ τέλει. Μετὰ δὲ τὴν τούτου θεοστυγῆ τελευτὴν ἐβασίλευσε Λέων ὁ υἱὸς αὐτοὐ· οὗτος τῆς μὲν τοῦ πατρὸς αἱρέσεως ἦν μέτοχος, τῆς δὲ πράξεως ἀμέτοχος· οὐ γὰρ ἦν δεινὸς, ὡς οἱ πατέρες αὐτοῦ· οὐδεὶς μέντοι ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ δοξάζειν ἠξιοῦτο παῤῥησίᾳ τὸν Κύριον, ἀλλὰ φόβος καὶ ἔκστασις ἐπὶ πάντας τοὺς ὀρθοδόξους ἦν, ἐπικειμένης αὐτοῖς τῆς ἀσεβοῦς τῶν πρώην σχολαρίων ὁμηγύρεως, ἦν ὁ μιαρὸς ἐκεῖνος Κωνσταντῖνος φυτεύσας, φυτείαν πονηρὰν φέρουσαν βότρυν πικρίας, πονηρῶς ἐξεπαίδευσε, καὶ ἐμμανῶς κατὰ τῶν εὐλαβούντων ἐκθρέψας ἐξώπλισεν, οἵτινες πολλοῖς τῶν μοναχῶν οἰκτίστους ἐπήγαγον αἰκισμοὺς καὶ θανάτους. Ἀλλ᾽ οὐκ εἰς τέλος ὠργίσθη ὁ Κύριος, οὐδὲ τὸ πρόσωπον τελείως ἀπέστρεψεν, ἀλλ᾽ ἰκτειρήσας, ἐλέησε τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος.

[Præfatio de proposito auctoris.] Venio afferens, quod jussisti, o sanctissime pater & amator omnis boni desiderii, & rudis mei ingenii eruditor, fretus vestris sanctis precibus. Non enim sum idoneus ad hoc aggrediendum, ut qui sim rudis & ignarus, plenusque rusticitate. Sed semper timens periculosam pœnam inobedientiæ, & damnosum ducens paternis non obedire præceptis, optimis vestris fretus precibus, quæ ex viris piis audivi, & quæ sum propriis contemplatus oculis, ea scribens, aggredior ad narrandum, quomodo in exteros fines exportatæ fuerint reliquiæ inprimis benedictæ martyris Euphemiæ, exciderintque, & rursus fuerint inventæ & reportatæ: ut cognoscat generatio altera Dei magnalia, quæ non cessat ipse, ab alto petita origine, in hodiernum usque diem dispensare ad laudem & gloriam eorum, qui ipsum timent, dedecusque & ignominiam eorum, qui audent latrare contra gloriam suorum Sanctorum.

[2] Accidit annis præteritis, ut Dei permissione regnaret impurus & profanus Leo a ex gente infaustorum Isaurorum b. [Leo Isauricus frangit sacras imagines:] Qui cum non sancte nec pie regnum arripuisset, cœpit latrare adversus Dei Ecclesiam, & prætextu pietatis dum idola vocat & eis assimilat, venerabiles frangere imagines, dicens sui similibus & execrandis hominibus, & eos docens ea esse, de quibus dicit Propheta: Os habent & non loquentur. Quamobrem sanctissimum quoque patrem nostrum Germanum c patriarcham, vita & sermone resplendentem, impudentia & flagris usus, e sede ejecit: & non solum in venerandis imaginibus suam non compescuit blasphemiam, sed etiam eorum, qui propter Christum subiere martyrium, reliquias est aspernatus, ossilatras eos appellans, qui nocturnis vacarent vigiliis. O audaciam, o impietatem, o contumeliam! Quis non admirabitur, quis non stupebit eam, quæ tunc fuit, Dei patientiam?

[3] Sed ad propositum redeat oratio, & dicat de clara & benedicta Christi martyre Euphemia. [corpusque Sanctæ, quod Constantinopolim translatum,] In ejus ergo templo, quod est prope Hippodromum d, erant ejus sanctissimæ reliquiæ integræ, intactæ & illæsæ. E Chalcedone enim cum arca translatæ fuerant Constantinopolim propter eam, quæ tunc fuerat, Persarum incursionem. Supra arcam autem divina fuerat ara collocata, quæ subter sanctissimas habebat reliquias. Super eam autem peragebatur intemerati Corporis & Sanguinis Domini, Christi Dei nostri incruentum mysterium. In eadem vero arca erat parvum foramen, quod etiam stat nuncusque in hodiernum diem, quod intus ferre potest quasi manus hominis magnitudinem. In qua cum ego quoque indignus aliquando ausus essem manum inferre & loculum tetigissem, sensi bonum odorem, & gratiam apprehendi. Dicam autem causam quoque foraminis e, quod divino consilio & providentia factum est. Quando ejus venerabiles & miraculorum effectrices reliquiæ erant Chalcedone, cum impii Persæ eum locum occupassent, in diebus Heraclii imperatoris, moti invidia diaboli, quem colebant, cum paleæ & lignorum magnum acervum circa arcam congessissent, eam statuerunt comburere cum venerabilibus, quæ erant in ipsa, reliquiis. Sed nihil valuit eorum barbaricum & dæmoniacum inceptum, cum Deus, prout scriptum est, servet omnia ossa eorum, qui propter ipsum decertarunt. Ossa ergo ejus ignis omnino non tetigit, nisi solum, quod cum ex arca forma globi resiliisset, providit, ut facilior daretur ingressus ad reliquias iis, qui ex ipso volunt haurire gratiam curationum, nempe prius dictum foramen.

[4] Erat ergo magna fides eorum, qui habitabant Constantinopoli, [ibi pergebat sanguinem odoriferum fundere, clam aufert,] ut superius diximus, in templo & reliquiis omni ex parte benedictæ martyris Euphemiæ, & confluebant omnes instar fluvii haurientes curationes. Ex preciosis enim ejus reliquiis exibat sanguis f plenus bono odore, qui quidem tanquam unguentum a Deo suppeditatum dabatur ægrotantibus. Et erat quidem fidelibus miraculum terribile & venerandum: infidelibus autem & iis, qui aliter sentiebant, dedecus & ignominia. Tunc autem ille execrandus & perniciosus imperator, temeraria usus audacia, noctu ingressus cum quibusdam, qui erant suæ sectæ, impetum fecit in reliquias omni ex parte benedictæ martyris Euphemiæ: & cum arcam aperuisset, abstulit reliquias benedictæ Martyris cum loculo, qui eas continebat. Cum parata autem haberet alia ossa mortui exsiccata, ea jecit intra arcam: & cum eam rursus texisset, recessit. Venerandas autem benedictæ Euphemiæ reliquias cum ligneo loculo, deposuit in quadam domo oratoria ex iis, quæ illic erant in regia. Quamobrem ejus sorores & filiæ aromatibus, unguentis, & luminibus id adorabant clanculum, propter insignem gratiam & miraculorum magnitudinem.

[5] [ac in mare projicit: ecclesiam vero ipsius profanat.] Hæc cum rescivisset sceleratus, trajecit in Bucoleontem g & ferreum carcerem h, & projecit in fluentum maris: & die sequenti impio concilio i congregato, cœpit adversus benedictam Euphemiam movere suam sceleratam & execrandam linguam, eam insectans, & dicens: Abite & videte, quantum errabant, qui dicebant esse salvas & integras benedictæ Euphemiæ reliquias, & eas asserebant effundere unguenta. Illi autem cum abiissent & vidissent, non esse in carne preciosas Euphemiæ reliquias, sed arida, quæ ab ipso projecta fuerant, ossa, ea conspuerunt, & maledictis sunt insectati. Cum fraudem autem & ludibrium & meras nugas dixissent esse curationes, arcam everterunt, & cum ea aram sanctam templumque deserunt. Eduxerunt vero arcam extra suggestum, quod erat habitaculum virorum, qui non erant baptizati, & erant ineruditi. Eos enim, qui erant bello capti ex gentibus, & regiæ dabantur spolia, illic exonerabant. Alii autem armorum opifices, & sordidarum ac illiberalium artium artifices cum fixissent in eo fornaces, fecerunt domum secularem, quæ aliquando fuerat templum. In sancto autem suggesto, utpote loco occulto, requisita corpori facientes, excrementa corporis deponebant. O mi Christe, tuam tunc patientiam!

[6] [Duo fratres loculum e Propontide levant in navim,] Hæc ego quoque postquam vidi, totus plenus lachrymis & ejulatibus, egressus sum, admirans omnipotentis Dei tolerantiam atque permissionem k. Et hæc quidem facta sunt tempore prædicti impii imperatoris. Sed quoniam Dominus est virtutum, qui invictam habet potentiam, & vires, quæ subsannari nequeunt, (Deus enim revera non irridetur) audiamus quid Christus Deus noster providit in reliquiis benedictæ Euphemiæ. Nam dum eæ jactæ sunt in mare, providentia Dei summe misericordis, cymba quorumdam duorum fratrum virorum piorum, egreditur e portu Sophiarum l, quæ dicuntur: & dum ipsi parum quid e portu navigant, ecce loculus, qui cum fluento descendebat, fuit prope navem. Extractus itaque fuit a viris illis piis, & repositus in navigio, ipsis existimantibus se mundanum aliquem ferre thesaurum. Sublatis autem velis navigarunt, ut exirent per ostium Abydi m. Cum autem parum aperuissent loculum, vident reliquias, & suavi odore repleti, sunt admirati, neque sciebant, quid agerent, nisi quod solummodo invocabant Dominum, ut eis revelaretur, sanctumne esset, an commune. Illa autem nocte vident gloriam maximam, & lumina, & cereos, & viros candidis vestibus indutos, & Christum laudantes. Rursusque bono odore repleti nautæ, agnoverunt eas esse sanctas reliquias. Magno ergo gaudio affecti, clam profecti sunt propter metum tyranni, ut thesaurum ferrent in suam patriam.

[7] [discuntque per revelationem, eo contineri reliquias S. Euphemiæ,] Postquam autem venissent ad insulam, quæ dicitur Lemnos n, accidit eis magna tempestas. Et cum incidissent in promontorium insulæ, in quo fuit asper locus, & plane aptus ad naufragium, de salute desperabant. Cum Deus autem per intercessionem benedictæ Euphemiæ corripuisset navem una cum fluctibus, superato periculo, inventi sunt in loco tranquillo: & cum Deo gloriam emisissent, convenientem honorem tribuere reliquiis. Angebantur autem & dubitabant, cujusnam essent Sancti reliquiæ. Illa vero nocte acceperunt revelationem reliquiarum, per ejus nominis enunciationem. In illa enim insula sanctæ Glyceriæ o jacebant reliquiæ. Dicta autem nocte visa est egredi ex insula martyr Christi Glyceria, & hæc e nave exiisse, & se invicem esse complexæ. Et cum dixisset quæ ex insula erat egressa, ei, quæ e nave exierat: Salve martyr Christi Euphemia benedicta, & se invicem salutassent, rursus per se recedebant. Tunc e somno excitati, cum lachrymis & gemitibus preciosas acceperunt reliquias, & loculum sunt complexi præclari naucleri, Sergius & Sergonas: hæc enim erant eorum nomina. Cum fuisset autem dies, enavigarunt, volentes ire in suam patriam. Et cum processissent usque ad viginti circiter milliaria, vento spirante contrario, vel inviti reversi sunt in locum, unde solverant.

[8] Rursus vero cum paucis post diebus experiri voluissent, [quæ ipsis quoque deinde apparet, & postea episcopo: Sanctæ structum oratorium.] cuperentque, ut videbatur, uti secunda navigatione, iterum reversi sunt. Hoc cum semel bis & ter probassent, nec ullo modo possent in suam ire patriam, reversis & in portum appulsis illa nocte visa est illis Christi martyr Euphemia, dicens: Cur contenditis me huc & illuc circumagere? Nolo ulterius progredi, neque hinc eo proficisci, quo me vultis ducere. Hæc cum dixisset, rursus dixit eis: Non satis fuit, quod Chalcedone translata sim Byzantium, & in mare projecta fuerim, & hic steterim? Cur etiam me vultis circumagere in partes inferiores? Hoc a me quidem ferri non potest. Nolite hoc facere: sed facite, ut hic quiescam. Hæc cum audiissent, bonum capientes consilium, & quæ jubebat Martyr, impigre exequi statuentes, ædificaverunt domum oratoriam: & cum omne onus navigii consumpsissent, & suas facultates Deo & Martyri obtulissent, seipsos totonderunt, dicentes: Non dimittemus, o benedicta Martyr, tuas venerandas reliquias: sed hic usque ad vitæ terminum pretiosis tuis reliquiis divinissime assidebimus. His sic gestis, sanctissimus Lemni episcopus p venerabile templum ædificabat in illis temporibus. Visum est ergo, ut illuc portarentur sacræ benedictæ Euphemiæ reliquiæ ad dedicationem templi, quod ab eo constructum fuerat. Et cum supplex fudisset preces, & venisset ad reliquias benedictæ Euphemiæ, & illic totam noctem transegisset, ab eo visa est in somnis Martyr Christi, dicens: Ne aggrediaris facere, quod statuisti: non obediam enim hac in re tuæ sanctitati: sed abi ad sororem meam & in martyrio sociam Glyceriam, & ego illam rogabo. Ipsa autem se tibi tradet ad hoc, ut impleas, quod desideras, Experrectus autem sanctissimus episcopus, fecit, ut ei jusserat benedicta Christi Martyr. Et hæc quidem facta sunt illis temporibus.

[9] Æquum est autem, non præterire diaboli invidiam, & quanam de causa hanc in benedictam Euphemiam excitavit tempestatem. [Assertum Sanctæ miraculum in concilio Chalcedonensi.] Quando Christi gratia quarta, quæ fuit Chalcedone, synodus tempore beatæ memoriæ Marciani, qui pie & sancte imperavit, fuit congregata, cum adversus Dioscorum papam Alexandrinum convenisset, & eum anathematizasset, rectæque & ortodoxæ fidei symbolum confirmasset, & decrotum exposuisset columnam rectæ fidei, dubitantibus iis, qui erant ex parte contraria, bono capto consilio, dixerunt: Age benedictæ Euphemiæ martyris arcam aperientes, in ejus, quæ sunt in carne, & sunt mirabilium operum effectrices, reliquiis librum imponamus, ut per eam nunc quoque virtutum Dominus faciat miraculum, & per ejus preces nobis aperiat, an ex ejus voluntate editum sit hoc decretum. Cum hæc ergo fecissent, simul atque appropinquavit charta preciosis ejus reliquiis, aliquid admirabile & magnum fecit Dominus opifex miraculorum. Nam cum Martyris mortuam & inanimam manum animasset, eam extendit. Cum autem chartam manu accepisset benedicta Christi Martyr, & eam esset amplexa, pie rursus reddidit fidei decretum ministris rectæ fidei. Hoc cum omnes essent admirati, & stupore essent repleti, laudarunt Deum omnipotentem: & sic in perfectione orthodoxæ fidei stabiliti, confirmarunt sanctam & œcumenicam quartam synodum, per revelationem, quæ facta est a benedicta Euphemia. Et ideo quæ inter sanctas imagines cernitur, Christi martyr Euphemia, ubique ponitur habens chartam in manu q. Propter hæc & similia benedictæ Euphemiæ miracula, malorum author & invidus commotus diabolus, meditatus tunc fuit inania adversus Christi Martyrem, & machinatus est, ut ea mitteretur in profundum, ut prius dictum est. Sed Dei providentia, ex profundo fluenti sanctissimi naucleri ejus acceperunt reliquias.

[10] [Mors Isaurici & Copronymi, cujus impietas memoratur, & Leonis ipsius filii,] Post hæc autem e vivis excesserunt ministri Sergius & Sergonas, & propemodum illa generatio, quando tyrannus imperator, vita abrupta, reliquit Constantinum filium suum, virum sceleratissimum & omni petulantia ac nequitia refertum, paternaque plenum contentione. Qui non solum in sanctas imagines suam extendit improbitatem, sed etiam multa alia adinvenit in Deum & Dei ecclesias, piosque monachos, & omnes, qui pie & sancte vitam instituebant: simul incendens & prophanans sacras ædes, & sanctorum reliquias exurens & dissipans, & quæ ad Dei & Sanctorum gloriam fiunt, vigilias exscindens: & quæ Dei providentia scaturiunt hominibus, aspernans & nihil faciens sanctificationes: & idololatras vocans eos, qui illis utuntur, & Sanctorum abdicans intercessiones, sanctissimæque Deiparæ & semper Virginis Mariæ auxilium & intercessionem publice amandans & expellens, crucesque, quæ in triviis fidei convenienter figebantur, dejiciens, Trinitatis adorationem, quam a patribus accepimus in precatione, hinc & hinc mutare parans: eos autem, qui in clero erant forma præstanti, eunuchos eligens, & ad suum ordinans servitium: monachos alios quidem flagris, alios vero blanditiis decipiens, & ut votum abnegarent, efficiens, seculares dignitates tribuendo: vestes autem & vasa divina, quæ divinas insculptas habebant imagines, confringens & comburens r, & alia per se peragens piacula & mysteria petulantiæ. De medio autem hunc quoque sustulit Dominus virtutum fine miserabili. Post hujus vero mortem imperavit Leo hujus filius. Is hæresis quidem paternæ erat particeps, sed expers actionis s. Non erat enim crudelis, ut ejus parentes. Nullus tamen in diebus ejus dignatus est libere Dominum glorificare: sed metus & stupor omnes invaserat orthodoxos, eis imminente impio cœtu eorum, qui nuper fuere ex schola patris. Quam cum ille exsecrandus plantasset Constantinus plantationem ferentem botrum amaritiei, improbe educavit, & eductam insane in pios armavit: qui quidem multos monachos miserabilibus suppliciis & morte affecere. Sed non in finem iratus est Dominus, neque faciem omnino avertit, sed miserans miseratus est humani generis.

ANNOTATA.

a Leo Isauricus imperium adeptus est anno 716, VIII Kalendas Aprilis, quando currebat Indictio 14, ut recte observat Baronius ad illum annum, ac probat ex Litteris Gregorii Papæ II, quas recitat ad annum 726. Nam ibi Gregorius clare asserit, imperasse Leonem Indictione 14, quæ finem habebat Kalendis Septembris anni 716. Pagius quidem ad annum 716 num. 3 sententiam Baronii vult corrigere ex Theophane. Verum Theophanes non raro aberrat anno uno alteroque, & ratio Baronii tam clara est, ut verbis obscurari nequeat, modo quis oculos habeat chronologiæ assuetos, & verum videre velit. Epistolam suam Pontifex ita exorditur: Litteras vestræ a Deo custoditæ majestatis … accepimus, imperante te Indictione quartadecima, ipsius etiam 14 & 15 & 1 & 2 & 3 & 4 & 5 & 6 & 7 & 8 & 9 Indictionum acceptas epistolas tuas, in sancta Ecclesia repositas in limine confessionis sancti & gloriosi ac principis Apostolorum Petri diligenter servamus &c. Hæc scribit Gregorius, ut Leonem, qui post decem imperii sui annos in hæresim Iconoclastarum lapsus est, memorem reddat eorum, quæ recte scripserat, recteque Pontifici promiserat. Hinc paulo post dicit: Decem annos Dei benignitate recte ambulasti, neque sacrarum imaginum mentionem fecisti: nunc autem eas dicis idolorum locum implere. Nunc lector studiose, Baronii argumentum accipe. Finita est Indictio 14 Kalendis Septembris anni 716, fatente Pagio. Atqui jam imperavit, & primas ad Gregorium litteras scripsit Leo Indictione 14. Ergo imperavit Leo ante Kalendas Septembris anni 716. Consequenter initium imperii ipsius figendum est anno 716 cum Baronio, non 717 cum Pagio. Hæc observare volui, ne auctoritas Pagii aliquem in errorem ducat.

b Isaurorum gens, ex qua erat Leo cognomento Isauricus, sedes habebat in Minori Asia, ac latrociniis & rapinis semper apud antiquos fuit infamis.

c De S. Germano patriarcha Constantinopolitano apud nos actum est ad 12 Maji, & rursum in Historia Chronologica patriarcharum Constantinopolitanorum ante tom. 1 Augusti pag. 91 & seqq. Ejectus fuit e cathedra sua anno 730, aut potius dignitatem ipse deposuit.

d Hippodromus erat locus amplus Constantinopoli, a cursu equorum dictus, in quo, vel, ut alii loquuntur, juxta quem condita erat S. Euphemiæ ecclesia, ut dictum est in Commentario num. 33. Textus Latinus nonnihil hic fuit corrigendus.

e De irrito conatu Persarum ad comburendum sacrum S. Euphemiæ corpus secutaque translatione ad urbem Constantinopolitanam, actum est in Commentario num. 31 & 32. Quod vero ait auctor de causa foraminis, quæ erat in arca Sanctæ, acsi venisset ex combustione a Persis tentata, videtur falsum, ut observat Baronius ad annum 766, ita scribens: Sed quod ad foramen spectat, puto, lector, fuisse hanc opinationem auctoris potius, quam veram ipsius causam. Siquidem longe ante incursionem Persarum oportuit exstitisse in arca illa veneranda foramen ad hauriendum, quod ex sacris illis reliquiis fluebat sanguine mixtum unguentum… Cum alioqui, absque etiam ejusmodi scaturigine unguentorum, soleret in sacris martyrum loculis foramen relinqui, per quod dimitterent sudariolum, quod S. Gregorius appellat brandeum, quo tactu sacrarum reliquiarum gratiam curationum haurirent, ipsum vero loco reliquiarum haberi soleret. Res certa est, quia Evagrius jam meminit de illo foramine: nam ille scripsit ante tentatam a Persis combustionem.

f Hæc facta esse, dum corpus erat Chalcedone, certissimis testimoniis ostendi in Commentario § 2. Hic vero auctor idoneus testis est de continuatione ejusdem miraculi Constantinopoli.

g Bucoleon erat unum e palatiis imperatoris, de quo agit Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 2 pag. 119, dicens, nomen ei fuisse impositum a bovis & leonis invicem luctantium simulacris. Addit, portum ipsum, qui aderat, dictum fuisse Bucoleonta. Itaque ad mare erat situm.

h Quod interpres ferreum carcerem exposuit, in apographo Græco invenio tantum σιδηρᾶν ferream dici. Designatur haud dubie locus, unde corpus in mare fuit projectum. Utrum Leo Isauricus, utvult hic auctor; an vero Constantinus Copronymus id scelus commiserit, ut alii scribunt, incertum videri, monui in Commentario num. 39.

i Græco-barbara vox σελέντιον de consessu aut concilio exponenda est, ut ostenditur apud Cangium in Glossario Græco-barbaro. Phrasis illa omissa est apud Surium.

k Potuit auctor profanationem ecclesiæ, si facta est circa finem imperii Leonis Isaurici, puta circa annum 740, juvenis aut adolescens videre, si senex scripserit, simulac anno 796 relatæ sunt reliquiæ.

l Portus Sophiarum aut Sophiæ Constantinopoli erat ad Propontidem, nomenque accepit a Sophia, conjuge Justini Junioris imperatoris, ut pluribus exponit Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 1 pag. 58.

m Abydus civitas erat Troadis ad Hellespontum, qui ad Abydum angustissimus est. Itaque auctor ait, nautas voluisse per Hellespontum e Propontide in mare Ægæum trajicere.

n Lemnus aut Lemnos insula est maris Ægæi, non longe ab ostio Hellesponti sita.

o De S. Glyceria virgine & martyre apud nos actum est ad 13 Maii, ibique probatum, ex ipsius etiam corpore prodigiosum ac pretiosum unguentum fluxisse.

p Quamvis certum sit & ante & post illud tempus episcopos fuisse in Lemno insula; hujus tamen episcopi nomen non innotuit.

q Totam hanc historiam videri fabulosam, & ex male expositis concilii verbis confictam, ostendi in Commentario num. 26 & seqq. Sane ex sequentibus etiam, & ex asserta superius causa foraminis, quæ erat in arca S. Euphemiæ, satis liquet, scriptorem hunc plusculum, quam oportebat, indulsisse conjecturis non satis fundatis.

r Hæc omnia de Constantino Copronymo, qui patrem impium impietate superavit, vere asseruntur. Copronymum seculis ultimis imitati sunt Calvinus ejusque sectatores, quibus omnia modo relata optime congruunt.

s Copronymum fuisse vita & moribus turpissimum, testantur omnes antiqui scriptores. Si qui Calviniani Æthiopem illum dealbare voluerunt, nihil egerunt, quam toti mundo manifestare, quam parum erubescant apertæ veritati repugnare: at Leonem ipsius filium, & imperii hæredem, moribus minus corruptum fuisse, testatur hic auctor.

* vox hæc erat ambigue scripta

* forte μνησθεὶς

CAPUT II
Irene imperatrix Sanctæ ecclesiam profanatam restituit: reliquias vero ipsius Constantinopolim e Lemno referendas curat.

Θανατώσας δὲ καὶ τούτου τὸν κλάδον, Λέοντά φημι, τὸν Σκυθογενῆ, ἀνέστησε τὴν τούτου γυναῖκα Εἰρήνην, καὶ τὸν ταύτης υἱὸν Κωνσταντῖνον φερωνύμως τῷ κόσμῳ εἰρήνην βραβεύοντας, καὶ τὰ παρὰ τοῦ μιαροῦ αὐτῆς κηδεστοῦ τε καὶ ἀνδρὸς κατεαγέντα, καὶ βεβηλωθέντα, ἀνιστῶσα, καὶ κατακοσμοῦσα ἦν. Τοὺς τοίνυν διωχθέντας καὶ παρ᾽ αὐτῶν ἐξωρισθέντας ἀνακαλουμένη τε καὶ ἐκθάλπουσα, καὶ τοὺς παλαμναίους ἐκείνους λεηλάτας, τῶν ἀθέων σχολαρίους, ἐξορίστους θείᾳ προμηθείᾳ ποιήσασα, καὶ ἑτέρους ἀντ᾽ αὐτῶν εὐσεβεῖς στρατολογήσασα, καὶ τοὺς τόπους αὐτῶν ἐν τοῖς τάγμασιν ἀναπληρώσασα, καὶ τὰ θεῖα φρονεῖν ἐκδιδάξασα, καὶ πάντας τοὺς ὀρθοδόξους ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ πεπαῤῥησιασμένως τὴν δόξαν Κυρίου, καὶ τὴν ὀρθόδοξον ἐκδιηγεῖσθαι πίστιν παρασκευάσασα, εἰρήνην βαθεῖαν ταῖς ἐκηλησίαις δι᾽ αὐτῆς ὁ Θεὸς ἐδωρήσατο. ἀλλ᾽ ἐπὶ τὸν τῆς πανευφήμου σκοπὸν ὁ λόγος πάλιν δρομείτω. Ὡς οὖν ἤρξατο πάντα ἡ εὐσεβὴς βασίλισσα ἀν οἰκοδομεῖν θείῳ ζήλῳ κινηθεῖσα, τὸν κατεαγότα ναὸν τῆς πανευφήμου πρό γε τῶν ἄλλων ἁπάντων ἔσπευσεν ἀνοικοδομῆσαί τε καὶ διακοσμῆσαι, ὃ καὶ πεποίηκε, καὶ πάσῃ εὐσεβείᾳ τοῦτον διακοσμήσασα, ὡς ἔκπαλαι, τὴν ἐν αὐτῷ ἀναίμακτον τῷ Θεῷ θυσίαν πεποίηκεν ἀναφέρεσθαι, καὶ τῇ Χαλκηδόνι ἐπίσκοπον ἐνίδρυσεν, ἦν γὰρ ἕως τότε χηρεύουσα, διὰ τὴν ἐπενεχθεῖσαν ὑπὸ τῶν ἀσεβῶς βεβασιλευκότων ἐπήρειαν, καὶ τῆς πανευφήμου τὴν μνήμην, καὶ τὴν πόλιν ἀφανίζειν βουλευσαμένων. Καὶ δὴ θείῳ ζήλῳ κινουμένη ἡ εὑσεβὴς βασίλισσα, περὶ τοῦ λειψάνου τῆς πανευφήμου ἐδυσφόρει, καὶ ἤσχαλλε, καὶ πάντας εἰς ἀναζήτησιν τοῦ τοιούτου σεβάσματος προτρεπομένη, ὁ τῶν φοβουμένων αὐτὸν ποιῶν τὰ θελήματα, καὶ τῶν ἐπικαλουμένων αὐτὸν ἐκπληρῶν τὰ βουλεύματα, εὐδόκησε τὸ τῆς πανευφήμου λείψανον ἀποκαλυφθῆναι τρόπῳ τοιῷδε.

[12] Καθὼς ἀνωτέρω δεδήλωται, ὅτι κατέθεντο οἱ εὐσεβεῖς ἄνδρες ἐκεῖνοι τὸ τῆς ἁγίας μάρτυρος λείψανον ἐν Λήμνῳ τῇ νήσῳ. Ἦν οὖν ἐν αὐτῷ τῷ τοπῳ τοὺς παρεληλυθότας χρόνους ὡς ἐν ἐπικρύψει καὶ σιωπῇ, πάντων τῶν τῆς νήσου πίστιν ἐχόντων περὶ αὐτὴν μεγίστην, καὶ ἐν μυστηρίῳ τοῦτο περιεφύλαττον, τὸ μὲν διὰ τὴν τῶν τυράννων ἐπήρειαν, τὸ δὲ διὰ τὸ μὴ ἐπιγνωσθήναι καὶ ἀρθῆναι ἐξ αὐτῶν τὸ πολύαθλον τῆς ἀθληφόρου λείψανον· τούτων οὕτως τελουμένων, καὶ τῶν θαυμάτων τῆς καλλινίκου καὶ πανευφήμου μάρτυρος Εὐφημίας πανταχοῦ διαθέοντων, ἐξαπίνης πέμπεταί τις τῶν μεγιστάνων, τῶν τὰς ἀποκρίσεις ποιουμένων, παρὰ τοῦ τυράννου ἐπὶ τὰ ἑσπέρια, καὶ προσπελάζει τῆ Λήμνῳ, καὶ θεωρὸς γίνεται τῆς τε πληθύος τοῦ λαοῦ, καὶ τῶν τελουμένων θαυμάτων. Τοίνυν καὶ οἷά τις πολέμιος βασκανιᾳ περιπεσὼν, τοῦ ἀλιτηρίου τὸν λόγον ποιούμενος, τίς ἡ σύναξις, ἐπύθετο, ἡ τοῦ λαοῦ, καὶ τίνα τά τελούμενα; καὶ μαθὼν ἀκριβῶς, ἤρξατο κατακτυπεῖν, καὶ ἐκφοβεῖν τοὺς ἐκεῖσε συνερχομένους λαοὺς, λέγων οὕτως· πάλιν τὰ ὀστᾶ τετίμηνται; οὕτως οἱ βασιλεῖς διδάσκουσι; καὶ ἀπειλησάμενος πάμπολλα, τὸ δωμάτιον κατέλυσεν, ἔνθα ἡ σωρὸς τῆς πανευφήμου κατέκειτο. καὶ ταῦτα ποιήσας, βρενθυόμενος ἄπεισιν· ἐκεῖθεν οὖν ἡ λώβησις τῆς μάρτυρος γέγονε, καὶ τὸ σῶμα διέφθαρτο. Ἀλλ᾽ ἐπειδὴ, ὅπου Θεὸς βούλεται, νικᾶται φύσεως τάξις, καὶ διαδιδράσκει πᾶσα ἀνθρωπίνη ἐπίνοια, τοῦτο συμβέβηκε.

[13] Κατὰ γὰρ διοδοχὴν συνέβη εἴς τινα ἄνδρα καταντῆσαι τὸ τῆς πανευφήμου περιαύλιον καὶ εὐκτήριον, ἐν ᾧ εὐκτηρίῳ ἀπέκειτο τὸ ταύτης σεβάσμιον λείψανον· μάρμαρον δὲ ἦν ἐπικείμενον, ὅ οἱ θεοσεβεῖς ἐκεῖνοι ναύκληροι τέθεικεν *, ἐπιγεγραμμένον παρ᾽ αὐτῶν ἐπιγράμματι τοιούτῳ. Ἡμεῖς, φησὶ, Σέργιος καὶ Σεργωνᾶς, πλέοντες κατὰ τὸν Ἐλλήσποντον, καὶ ἐκ τοῦ βυθοῦ ἀναλαβόντες τὸ τῆς πανευφήμου καὶ ἁγίας μάρτυρος τοῦ Χριστοῦ Εὐφημίας λείψανον, κατὰ κέλευσιν αὐτῆς ἐνθάδε τοῦτο κατεθήκαμεν. Ὁ οὖν κατὰ διαδοχὴν κληρονόμος τοῦ τόπου Ἀναστάσιος ὁ ἐνδοξότατος κόμης, συνέβη ἐκ ζηλοτυπίας τινῶν, ψευδέσι λοιδορίαις περιπεσεῖν, καὶ διωχθῆναι τῆς ἀξίας· ὅστις μηδὲν μελήσας, ἀνῆλθεν ἐν Κονσταντινουπόλει, κατορθωθῆναι θέλων εἰς τὸ κομητάτον· ὡς εἴθισται οὖν ἑκάστῳ διερευνᾶν πρὸς τὸ εὑρεῖν τινα εἰς προστασίαν τοῦ μεσιτευθῆναι εἰς τὴν βασίλισσαν, ἡρμηνεύθη αὐτῷ παρὰ τινῶν λεγόντων, ὡς ὁ μητροπολίτης Χαλκηδόνος ἱκανὸς ὑπάρχει, καὶ παῤῥησίαν κέκτηται, καὶ μείζοσι προΐσταται πράγμασι. διερωτήσας οὖν, εὗρεν αὐτὸν ἐν τῷ παλατίῳ, καὶ προσπεσὼν, δι᾽ ἣν αἰτίαν πάρεστιν, ἀνήγγειλε, λιπαρῶν μεσιτεῦσαι καὶ κατορθῶσαι αὐτὸν· ὁ δὲ μητροπολίτης ἀντέλεγε μὴ δυνατῶς ἔχειν τοῦτο ποιεῖν. Ὡς οὖν ἀπεπέμψατο αὐτὸν, εἰς τὸ τοῦ ἐπισκοπείου αὐτοῦ μετόχιον εἰσῆλθεν, ἐν ᾧ καὶ ὁ ναός ἐστι τῆς πανευφήμου· ἐπηκολούθησε δὲ ἐκ τῶν ὄπισθεν ὁ ἀνἡρ, θείᾳ κινούμενος προμηθείᾳ.

[14] Εἰσελθὼν δὲ ὁ κόμης ἐν τῷ ναῷ, καὶ τὴν προσκύνησιν τῷ Θεῷ ἀναπέμψας, ἐκάθισεν ἔν τινι τόπῳ. Προσελθὼν δὲ αὐτῷ εἷς τῶν τοῦ ναοῦ κληρικῶν, ὁ τὴν τότε πεπιστευμένος ἐφημερίαν, ἠρώτησε πόθεν, καὶ τίς εἶ· ἐκεῖνος δὲ τάχιστα ἀνήγγειλε πόθεντέ ἐστι, καὶ τὰ συμβάντα αὐτῷ λυπηρὰ. Ηρώτησε δὲ ὁ κόμης τὸν κληρικὸν, τίνος ὁ ναὸς οὗτος· ὁ δέ φησι, τῆς πανευφήμου· ἀποκριθεὶς δὲ ἐκεῖνος, καὶ γιησιώτατα τῇ χειρὶ τὸ στῆθος προσερείσας, ἔφη· Τῆς πανευφήμου τῆς ἐμῆς; ὁ δὲ κληρικὸς πάλιν πρὸς αὐτὸν· πόθεν ἔφης, σὴν εἶναι τὴν πανεύφημον; ὁ δὲ ἀποκριθεὶς λέγει· Ἐν τῷ οἴκῳ μου, καὶ ἐν τῷ εὐκτηρίῳ μου τὸ ταύτης κατέχω σεβάσμιον λείψανον. Ὁ δὲ πάλιν, πῶς ἔσται δυνατὸν; βλέπε, ἄνθρωπε, μήπως καθ᾽ ἑαυτοῦ ἀποφθέγγῃ, καὶ οὐ δυνήσῃ τοῦτο δεῖξαι· διότι πολλὴ ζήτησις περὶ τούτου παρὰ τῆς αὐγούστης καὶ τοῦ βασιλέως γίνεται· ὅθεν καὶ τῷ μητροπολίτῃ λιτὰς καὶ δεήσεις προσέταξε ποιεῖν ὑπὲρ τοῦ τοιούτου κεφαλαίου· ὁ δὲ πάλιν ἐν βεβαίῳ ἐχέτω ἡ σὴ τιμιώτης, ὅτι τὸ λείψανον τῆς ἐν Χαλκηδόνι πανευφήμου παρ᾽ ἐμοί ἐστι. Ταῦτα βεβαιωθεὶς ὁ προῤῥηθεὶς κληρικὸς, ἀνῆλθε γεγηθὼς, καὶ ἀλλόμενος πρὸς Ἀνδρέαν τὸν ὁσιώτατον μητροπολίτην, συγχαίρων καὶ ἀνακηρύττων τὸ τοῦ Θεοῦ μεγαλεῖον· ὅσττις παραχρῆμα ἀνενέγκας τὸν ἀπὸ κομητῶν, καὶ πληροφορηθεὶς παρ᾽ αὐτοῦ, ἔδωκε δόξαν τῷ παντοκράτορι Θεῷ· διαναστὰς δὲ, ἐπορεύθη πρὸς Ταράσιον τὸν τὰ πάντα πανοσιώτατον, καὶ παναγιώτατον πατριάρχην, καὶ διηγήσατο αὐτῷ πᾶσαν τὴν τοῦ πράγματος ἀκολουθίαν. Τότε πορευθεὶς ὁ ἁγιώτατος πατριάρχης πρὸς τὴν βασίλισσαν, καὶ τὸν ταύτης υἱὸν Κωνσταντῖνον, ὀρθόδοξον καὶ φιλομάρτυρα ὑπάρχοντα, ἀνέθετο πάντα τὰ γενόμενα. Θαυμάσαντες δὲ ἐπὶ τῷ παραδόξῳ τοῦ πράγματος, καὶ ὕμνους τῷ Θεῷ ἀναπέμψαντες, ἐχάρησαν χαρὰν μεγάλην, καὶ πέμψαντες σκάφος διὰ τάχους ἀπέστειλαν, τόν τε κόμητα κατορθώσαντες ἐν τῇ ἀξίᾳ αὐτοῦ, καὶ χαρίσματα δόντες, καὶ ἐπισήμους τινὰς τῶν κληρικῶν ἐκ τοῦ ναοῦ τῆς πανευφήμου.

[15] Κατελθόντων αὐτῶν ἐν τῇ Λήμνῳ, συνήχθη πᾶσα ἡ ἐκεῖσε περίχωρος ἐν θυμῷ καὶ ὁρμῇ, μὴ βουλόμενοι ἀπολύειν τοῖς βασιλικοῖς ἀνδράσι τὸ τῆς πανευφήμου λείψανον. Ὅθεν καὶ ταραχῆς οὐ τῆς τυχούσης γεγονυῖας, θεωρήσας ὁ τῆς δηλωθείσης λήμνου ὁσιώτατος ἐπίσκοπος εἰς κακόν τὴν τοῦ Λαοῦ προβαίνουσάν κίνησιν, διανέστη, καὶ εἰσῆλθεν ἐν τῷ μέσῳ αὐτῶν κράζων καὶ λέγων· Ὑποχωρήσατε, ἄνθρωποι, οὐ γὰρ ἄθεον τῶν γινομένων τι γίνεται· πάντως ὁ Θεὸς οὕτως εὐδόκησεν· ἐκφύγωμεν οὖν τὴν βασιλικὴν ἀγανάκτησιν· θυμὸς γὰρ βασιλέως ὡς θυμὸς λέοντος. Ταῦτα εἰπὼν καὶ ἕτερα πλείονα, μόλις κατέπαυσε τοὺς ὄχλους τοῦ μὴ πρᾶξαί τι κακὸν εἰς τοὺς ἐλθόντας, καὶ εἰς τὸν μνημονευθέντα κόμητα· ἐπὶ τούτῳ γὰρ ἦν καὶ ὁ θυμὸς τοῦ λαοῦ, κραζόντων ὅτι δι᾽ αὐτοῦ ἡμῖν ἡ προδοσία τοῦ θησαυροῦ ἡμῶν γέγονε· τότε οὖν κατέπαυσαν, καὶ εἰς εἰρήνην μετῆλθον· ἔδωκάν τε καὶ αὐτοὶ δόξαν τῷ Θεῷ, καὶ αἶνον τῇ μάρτυρι, παραχωρήσαντες τοῖς βουλομένοις ἆραι τὸ τῆς πανευφήμου σεβάσμιον λείψανον. Καὶ παραλαβόντες αὐτὸ οἱ ἐπὶ τούτῳ σταλέντες, ἤγαγον ἐν Κωνσταντινουπόλει, πάσης τῆς πόλεως, καὶ τῆς βασιλίσσης καὶ τοῦ ὁσιωτάτου πατριάρχου Ταρασίου εἰς ὑπάντησιν ἐξεληλυθότων· ὑπαντήσαντες οὖν καὶ περιπτυξάμενοι μετὰ τῆς πρεπούσης δοξολογίας, ἀπέθεντο ἐν τῷ ταύτης ναῷ, καὶ ἐν ᾗ ὑπῆρχε τὸ πρότερον λάρνακι, ὅθεν ὁ ἐναγὴς καὶ βέβηλος βασιλεὺς ταύτην ἀφελόμενος, τῷ βυθῷ παρέπεμψεν.

[16] Αὐτοὶ οὖν, οἱ εἰσκεκομικότες αὐτὸ ἐν τῇ τοῦ Βύζαντος πόλει, διαρπαγὴν ἐποιήσαντο τῶν λειψάνων, οἵτε μεγιστάνες, καὶ οἱ τὰ πρῶτα φέροντες, ἀπό τε Ἀρταβαστίνης, καὶ τῶν τοῦ βασιλέως θυγατέρων καὶ ἑτέρων πλείστων, ὡς καὶ τὴν χεῖρα τὴν ἁγίαν, δι᾽ ἧς τὸν τόμον ἐδέξατο, ὑπὸ Νικήτα πατρικίου, τὀ ἐπίκλην Μονομάχου, ἐν τῇ Σικελῶν νήσῳ τῇ μάρτυρι ναὸν δειμαμένου, ἀναθέσθαι ταύτην ἐκεῖσε φασὶ· μικρὰ οὖν τινα καταλειφθέντα τῆς κάρας ἐναποθέσθαι τῇ πάλαι λάρνακι προσεγένετο μετὰ καὶ ἑτέρων λειψάνων, ἅ καὶ φυλάττεσθαι, ἐν λαρνακίσκῳ μέχρι τοῦ νῦν ἴσμεν, σὺν τοῖς συμμάρτυσιν ἔνδον τηρούμενα· οἶμαι δὲ καὶ ἐν τῇ δηλωθείσῃ νήσῳ τῆς Λήμνου τινὰ μέρη καταλειφθῆναι τοῦ σώματος. Ὢ τῆς ἀνεξιχνιάστου προμηθείας· ὦ τῆς ἀκαταλήπτου δυναστείας τε καὶ προνοίας τοῦ πάντα ποιοῦντος Θεοῦ τοῦ ὑψίστου· πάντα γὰρ ποιεῖ, ὅσα βούλεται· ἀκούσατε οὖν βασιλεῖς καὶ σύνετε, ἐνωτίσασθε ἄρχοντες καὶ παιδεύθητε· μάθετε οἱ κρατοῦντες γῆς καὶ ἐκπλάγητε, ἴδετε τὰ μεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ, καὶ ὑμνήσατε τὴν ἀκατάληπτον αὐτοῦ δυναστείαν· τίς ἤλπιζεν, ἢ ἀπεκαραδόκει εὑρεθῆναί ποτε τὸ τῆς πανευφήμου λείψανον; μὴ δὲ κἂν συντυχίας ψιλῆς ποτε γεγονυῖας ἐν τοῖς τοσούτοις χρόνοις, ἕως οὗ ὁ τῶν δυνάμεων Κύριος εὐδόκησεν ἐξαίφνης καὶ ἀπροσδοκήτως ποιῆσαι τῆς ἀκαταλήπτου αὐτοῦ δυνάμεως τὸ τεράστιον. Ἡμεῖς δὲ τῇ μάρτυρι μικρὰ τοῖς ἀναξίοις χείλεσι χαιρετίσαντες, τέλος τοῦ λόγου ποιήσομεν.

[17] Χαίροις Εὐφημία πανεύφημε, χριστιανῶν καταφύγιον· χαίροις Εὐφημία πανεύφημε, ἱερέων ἱερὸν ἐγκαλλώπισμα· χαίροις Εὐφημία πανένδοξε, ἀσθενῶν καταφύγιον· χαίροις Εὐφημία πανεύφημε, θλιβομένων προσφύγιον· χαίροις Εὐφημία πανόλβιε, βασιλέων περιτείχισμα· χαίροις Εὐφημία πανόλβιε, συνοδικῶν δογμάτων ἀσφάλεια· χαίροις Εὐφημία πανεύφημε, ἰαμάτων μῦρα τῷ κόσμῳ προχέουσα· χαίροις Εὐφημία σεπτὴ, αἱρετικῶν στομάτων χαλινὸς ὀχυρώτατος· χαίροις Εὐφημία παγγέραστε, βαρβάρων ἀντίπαλε· χαίροις πάντων ἡμῶν καταφυγὴ καὶ προπύργιον, καὶ πρὸς Θεὸν μεσίτης, καὶ πρεσβεία ἀκοίμητος. Μέμνησο οὖν, ὦ τοῦ Θεοῦ μάρτυς, κἀμοῦ τοῦ ταπεινοῦ καὶ δυστήνου· καὶ δέχου τοῦ τόγε τὸ εὐτελές καὶ ἄσημον τῆς προπετείας ἐπιτύμβιον σύγγραμμα, ἐξαιτουμένη πᾶσι τοῖς πόθῳ ἀεὶ τὴν σὴν ἐπιτελοῦσι σεβάσμιον καὶ θαυματουργὸν μνήμην, ἄναξί τε καὶ ἀρχιποίμεσιν, ἱερεῦσί τε καὶ μονάζουσιν, ἄρχουσι καὶ ἀρχομένοις, τὸ τῆς ἐκ δεξιῶν τοῦ Θεοῦ τυχεῖν παραστάσεως, καὶ τῆς τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν ἀπολαύσεως, χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ιησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα, καὶ τὸ κράτος σὺν τῷ ἀνάρχῳ Πατρὶ, καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ὁμοουσίῳ καὶ ζωοποιῷ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ, καὶ εἰς τοὺς ἀπεράντους αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμὴν.

[Irene imperatrix ecclesiam S. Euphemiæ restituit:] Cum autem hujus quoque ramum morte affecisset, Leonem a, inquam, qui genus ducebat e Schytia: excitavit ejus uxorem Irenen, & ejus filium Constantinum, qui convenienter nomini, mundo pacem procurabant. Quæ enim ab execrando ejus socero & viro fracta erant & prophanata, restituebat & ornabat Irene: quos illi expulerant & in exilium miserant, revocans, & materne omnes amplectens & fovens: & cum illos immanes prædones impiorum scholarios b divina exterminasset providentia, & alios pro eis viros pios in numerum retulisset, & in ordinibus eorum loca implesset, & de divinis recte sentire docuisset, & ut omnes orthodoxi aperta facie libere gloriam Domini & rectam fidem enarrarent, effecisset, profundam pacem per ipsam Deus donavit ecclesiis. Sed ad benedictæ Euphemiæ scopum redeat oratio. Ubi ergo pia imperatrix divino zelo incitata, cœpit omnia reædificare, fractum templum benedictæ Euphemiæ ante alia omnia contendit rursus ædificare & ornare. Quod etiam fecit, & cum id omni pietate exornasset, effecit, ut in id referretur, quod in eo olim Deo solebat fieri, incruentum Sacrificium: & Chalcedone statuit episcopum. Erat enim ad hoc usque tempus vidua, propter injuriam ei illatam ab impiis imperatoribus, qui beatæ Euphemiæ memoriam & civitatem delere statuerant. Atque divino quidem zelo mota pia illa imperatrix, de reliquiis beatæ Euphemiæ satagebat & erat solicita: & cum omnes ad querendam hanc rem sanctam adhortaretur, ei, qui facit voluntatem eorum, qui ipsum timent, & implet consilia eorum, qui ipsum invocant, placuit, benedictæ Euphemiæ aperiri reliquias tali modo.

[12] [hujus corpus in Lemno religiose cultum, a quodam contumelia afficitur:] Sicut superius ostensum est, pii illi viri sanctæ Martyris corpus deposuerant in Lemno insula. Annis igitur præteritis fuerant in eo loco quasi occultæ & tectæ silentio, omnibus insulæ incolis maximam in eis fidem habentibus, & hoc arcanum conservantibus, partim quidem propter tyrannorum insolentiam, partim autem ne agnoscerentur, & ab eis auferrentur hujus, quæ multa & præclara subiit certamina, reliquiæ. Cum autem hæc ita fierent, & insignis & benedictæ martyris Euphemiæ miracula in omnem partem pervaderent, repente quidam ex proceribus, nempe ex apocrisiariis, iis, inquam, qui dant responsa, mittitur ab imperatore ad Occidentem: venitque Lemnum, & contemplatur populi multitudinem, & ea quæ fiebant miracula. Itaque velut hostis aliquis invidiæ succumbens, exitialis illius * exsequens mentem, rogavit, quænam hæc esset populi congregatio, & quænam ea, quæ fiebant. Cum autem recte didicisset, cœpit vociferari, & terrere eos, qui illic conveniebant, populos, sic dicens: Ossa rursus habentur in honore? Sic docent Imperatores? Et multum minatus, diruit domunculam, in qua jacebat loculus benedictæ Euphemiæ. Cumque hæc fecisset, fremens recedit. Illinc factum est, ut damnum Martyr acciperet, & ejus corpus corrumperetur. Sed quoniam, ubi vult Deus, vincitur ordo naturæ, & perit omnis humana ratio & inventio, hoc accidit.

[13] [deinde pie servatur, ac miro casu per comitem,] Contigit enim, ut per successionem ad quemdam virum bonum perveniret benedictæ Euphemiæ habitaculum & oratorium: in quo oratorio repositæ erant venerandæ hujus Martyris reliquiæ. Erat autem eis marmor impositum, quod illi pii naucleri imposuerant, ab eis inscriptum tali inscriptione: “Nos Sergius & Sergonas, navigantes per Hellespontum, cum ex profundo sustulissemus reliquias benedictæ & sanctæ martyris Christi Euphemiæ, ejus jussu eas hic deposuimus”. Cum ergo per successionem hujus loci hæres fuisset Anastasius comes clarissimus, accidit ut quorumdam æmulatione falsis appeteretur maledictis, & a sua dignitate excideret. Is vero nihil cunctatus, venit Constantinopolim, volens in suum restitui comitatum. Cum autem (ut solet unusquisque) quæreret aliquem invenire, qui eum sua intercessione defenderet apud imperatricem, quidam ei dixerunt, Chalcedonensem metropolitanum ad id fore idoneum, ut qui possit libere & fidenter loqui, & majora sustineat & defendat negocia. Cum ergo de eo interrogasset, invenit illum in palatio: & cum ad ejus pedes procidisset, renunciavit ei, propter quam causam adsit, rogans ut sit ejus intercessor & adjutor. Contra autem dicebat metropolitanus, se id non posse facere. Postquam ergo eum dimisit, ingressus est in partem ædis episcopatus, in qua est etiam templum benedictæ Euphemiæ. Pone autem eum est secutus vir divina motus providentia.

[14] [in cujus oratorio erat, innotescit Constantinopoli.] Templum vero comes ingressus, cum Deo divinam emisisset adorationem, sedit in quodam loco. Ad eum autem accedens unus ex clericis templi, & cui sua vice creditum erat officium, rogavit, cujas, & quisnam esset. Ille autem ei illico exposuit, cujasnam esset, & quæ ei molesta acciderant. Rogavit autem comes clericum, cujusnam esset hoc templum. Is vero dicit, Benedictæ Euphemiæ. Ille autem respondens, & syncerissime manum pectori admovens, inquit: Meæne omni ex parte benedictæ Euphemiæ? Ei vero rursus dicit clericus: Unde dixisti, tuam esse benedictam Euphemiam? Ille autem respondens, dicit: Domi meæ, & in oratorio meo ejus venerandas teneo reliquias. Et is rursus: Quomodo, inquit, fieri poterit? Vide, o homo, ne forte loquaris contra teipsum, nec eas possis ostendere. Nam & augusta & imperator eas curant diligenter quærendas. Quare metropolitano quoque ea de causa jussere facere supplicationes. Ille autem rursus: Pro certo habeat tua reverentia, quod reliquiæ benedictæ Euphemiæ, quæ celebratur Chalcedone, sunt apud me. Sic confirmatus prædictus clericus, hæc lætus & exultans renunciat Andreæ c sanctissimo metropolitano, gratulans & Dei prædicans magnalia. Qui cum statim accersisset comitem, & ab eo fuisset factus certior, dedit gloriam Deo omnipotenti. Surgens autem, profectus est ad Tarasium d sanctissimum patriarcham, & ei narravit omnem rei seriem. Tunc profectus sanctissimus patriarcha ad imperatricem, & ejus filium Constantinum, qui erat orthodoxus & amicus martyrum, exposuit omnia, quæ facta fuerant. Qui rem admirati, quæ erat præter opinionem, laudibus hymnisque Deo emissis, magno sunt affecti gaudio: & scapha quamprimum expedita, miserunt comitem suæ dignitati restitutum, donatumque muneribus: & insignes quosdam clericos ex templo benedictæ Euphemiæ.

[15] Cum ipsi autem in Lemnum descendissent, congregati sunt, [Missi ab Augustis clerici, corpus referunt Constantinopolim,] qui illic circumcirca habitabant, in ira & indignatione, nolentes dimittere iis, qui missi erant ab imperatore, reliquias benedictæ Euphemiæ. Qua de re cum non levis exorta esset perturbatio, videns Lemni sanctissimus episcopus populi motum ad malum progredi, surrexit & ingressus est in medium eorum, vociferans & dicens: Cedite, o homines: eorum enim, quæ fiunt, nihil fit sine Dei nutu. Sic omnino Deo visum est. Vitemus itaque regis indignationem: ira enim regis, est tanquam ira leonis. Hæc cum dixisset, & plura alia, vix sedavit multitudinem, ne iis, qui venerant, aliquid mali facerent, & dicto comiti. In eum enim concitatus erat populi animus clamantis: Per ipsum proditus fuit noster thesaurus. Tunc ergo cessarunt, & traducti sunt ad pacem, & Deo dederunt gloriam, & laudem Martyri, concedentes volentibus benedictæ Euphemiæ venerandas reliquias. Quas cum accepissent, qui ad eas missi fuerant, tulerunt Constantinopolim, tota civitate, & imperatrice, & sanctissimo patriarcha Tarasio egressis obviam. Cum eis ergo obviam processissent, & complexi essent cum ea, cum qua par est, glorificatione, deposuerunt in ejus templo, & in ea arca, in qua prius Martyr fuerat, & unde execrandus & prophanus imperator eam ablatam immisit in profundum.

[16] Ii autem, qui eas intulerunt Byzantium, & proceres, [cujus ossa a variis obtinentur:] & qui primas obtinebant apud Artabastinem & filias imperatoris, & alios plurimos diripuere reliquias. Quomodo etiam manum sanctam, quæ librum accepit, a Niceta e patritio, cognomine Monomacho, qui in Sicilia insula Martyri templum extruxit, dicunt illic fuisse repositam. Hinc itaque factum est, ut pauca quædam ossa capitis, quæ remanserant, in ea, quæ olim fuerat arca, clauderentur cum aliis reliquiis, quas etiam in hodiernum usque diem scimus servari in arcula. f Arbitror autem, in dicta quoque insula Lemno relictas esse quasdam partes corporis. O providentiam minime investigabilem. O, quæ comprehendi non potest, potentiam altissimi Dei, qui facit omnia. Facit enim omnia, quæ vult. Audite ergo reges, & intelligite. Auribus percipite principes, & intelligite. Discite qui possidetis terram, & obstupescite. Videte Dei magnalia, & laudate ejus, quæ comprehendi non potest, potentiam. Quis unquam sperasset, aut expectasset inveniri posse reliquias benedictæ Euphemiæ, de qua ne sola quidem fuerat tot annis collocutio, donec visum est Domino virtutum, repente & inopinato suæ, quæ comprehendi non potest, potentiæ facere miraculum? Nos autem cum indignis labris Martyri parum gratulati fuerimus, faciemus finem orationis.

[17] Gaude omni ex parte benedicta Euphemia, refugium Christianorum. [apostrophe auctoris ad Sanctam.] Gaude benedicta Euphemia, sacrum sacerdotum ornamentum. Gaude omni ex parte clara & insignis Euphemia, refugium infirmorum. Gaude benedicta Euphemia, refugium oppressorum. Gaude beatissima Euphemia, regum propugnaculum. Gaude beatissima Euphemia, decretorum tutela synodalium. Gaude benedicta Euphemia, mundo profundens unguenta curationum. Gaude veneranda Euphemia, oris hæreticorum frenum validissimum. Gaude digna omni honore Euphemia, barbarorum adversaria. Gaude omnium nostrum refugium & munitio, quæ es apud Deum nostri perpetua intercessio. Memento autem, o Dei Martyr, mei quoque humilis & infelicis, & suscipe hoc vile & nullius notæ scriptum funebre meæ temeritatis, petens pro omnibus, qui cum desiderio tuam venerabilem & miraculorum effectricem semper peragunt memoriam, regibus & pastoribus, sacerdotibus & monachis, principibus & subjectis, ut assequantur, ut sedeant a dextris Dei, & bonis fruantur æternis, gratia & clementia Domini nostri Jesu Christi, cui gloria & potentia cum Patre principii experte, & sanctissimo & consubstantiali & vivifico Spiritu, nunc & semper & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Obiit Constantinus Copronymus anno 775, mense Septembri: Leo IV ipsius filius & successor defunctus est anno 780. Tum Irene Leonis vidua, quæ orat Catholica, cum filio Constantino imperare cœpit.

b Scholarii erant custodes palatii, ut explicat Cangius in Glossario Græco-barbaro.

c Deest hic Andreas catalogo episcoporum Chalcedonensium, quem tom. 1 Orientis Christiani contexuit Lequien: nec mihi aliunde quidpiam de eo occurrit.

d S. Tarasius, cujus Vita data est ad 25 Februarii, præfuit ecclesiæ Constantinopolitanæ ab anno 784 fere finito usque ad annum 806, quo obiit, ut probatum est in Historia patriarcharum Constantinopolitanorum tom. 1 Augusti pag. 102 & 103.

e Nicetas hic patricius Græcorum Fastis adscriptus est die 6 Octobris, ubi in Menologio Basiliano dicitur fuisse consanguineus Irenes augustæ, ab eaque legatus ad concilium Nicænum II, deinde Siciliæ præfectus, ibi præclare rem administrasse. Tandem a Leone Armeno in exsilium missus dicitur, in eoque obiisse. Hæc aliaque de eo ad dictum diem examinari poterunt, si de legitimo cultu satis constiterit.

f Ex hisce satis colligitur, ossa Sanctæ ad loca varia deinde translata esse, prout ea in locis plurimis modo honorari diximus in Commentario § 4. In quadam relatione Ms. de reliquiis variorum Sanctorum in Gallia, ad Majores nostros præcedente seculo missa, dicitur corpus S. Euphemiæ esse Molinis in Gallia apud Religiosos S. Francisci de Paula; sed non additur, cujus sit Euphemiæ. Itaque cum scriptor ille dicat: Colitur (in loco jam dicto) integrum sanctæ Euphemiæ corpus, illuc a Patre du Boisson ejus Ordinis Religioso Roma allatum, & in sacello Domini du Boisson de Beauregard collocatum; non facile credidero, corpus illud esse S. Euphemiæ Chalcedonensis, etsi quis etiam dixerit, non esse ossa omnia illuc translata.

* id est imperatoris hagiomachii

* τεθείκασι

EXPOSITIO TABULÆ
pictæ de martyrio Sanctæ cujusdam Euphemiæ
auctore Asterio episcopo Amaseno.
Ex editione Ruinartii.

Euphemia virgo martyr Chalcedone in Bithynia (S.)

A. Asterio Ep.

[Auctor visa tabella eleganter picta,] Nuper, o viri, Demosthenem egregium illum oratorem præ manibus habebam, eamque Demosthenis orationem, qua ille Æschinem a acerbis enthymematibus impetit. Diu autem prolata lectione, pæneque obruta mente, aliqua remissione ac ambulatione, quo fessus animus nonnihil labore levaretur, egebam. Egressus autem domo, postquam in foro aliquantulum cum notis ambulassem, illinc me in Dei templum b otio oraturus recepi. Cum vero hoc quoque consecutus, unam quamdam ex porticibus transirem, vidi in ea picturam quamdam, cujus me species omnino cepit. Dixisses Euphranoris c artificium esse, aut eorum alicujus, qui olim plurimum dignitatis picturæ conciliarunt, non aliter pingentes, quam si vivas in tabulis formas exhiberent. Adesdum vero, si voles: quippe etiam nunc per tempus enarrare licet: egoque picturam exponam. Neque enim nos musarum alumni d pejores pictoribus colores habemus.

[2] [in qua martyrium cujusdam Euphemiæ exprimebatur,] Sacra quædam femina, intemerata virgo, suam Deo castitatem dicavit. Euphemiam appellant. Cum autem quandoque tyrannus pios homines ac Christianos persequeretur, illa admodum alacris, vitæ aleam sponte adiit. Cives autem, ejusque socii religionis, pro qua ea mortem obiit, ceu fortitudinis ac sanctitatis gloria insignem, admirationi habentes, haud procul templo sepulcrum ædificantes, ac posito loculo, honores ei publicos adhibent, annuum ejus certaminis diem e, communem, ac totius populi conventu lætam, facientes celebritatem. Sacri quidem sacramentorum Dei interpretes jugi sermone memoriam honorant, populosque convenientes, ut illa patientia certamen consummaverit, omni studio informant: sed & pictor pietati & ipse studens, artis opera historiam totam in sindone, quam licuit, viva expressione designans, ibidem juxta sepulcrum sacram ad spectaculum appendit tabellam. Sic autem habet artis hoc præclarum opus.

[3] Sedet judex throno sublimis, acerbo ac truci vultu contuens Virginem. [picturam explicat] Ars quippe in inanimi quoque materia irascitur, cum lubet. Porro adsunt magistratus, satellites, ac milites non pauci, ac quidem commentarienses tabulas ferunt ac stylos: quorum alter manum e cera educens, intense adspicit in adstantem judicio Virginem, totam deflectens faciem, tamquam jubeat loqui clarius, ut ne difficile audiens mendosa scribat, ac digna reprehensione. Adstat autem Virgo pulla veste, ac pallio philosophiam professa, ut quidem putavit pictor, ipso quoque vultu lepida, ut autem ipse existimo, egregie ornato virtutibus animo. Ducunt autem ad præsidem duo milites, alter quidem ante trahens, alter vero a tergo urgens. Porro Virginis habitus pudore ac constantia mixtus enitet. Inclinat quidem, ac cernua oculos demittit, tamquam virorum erubescens obtutus; stat vero imperterrita, nihil in certamine timidum patiens. Quamobrem cum alios hactenus pictores, Colchicæ f illius mulieris fabulam contuitus, laudarem; ut gladium filiis adactura, misericordia ac ira divideret faciem; ac alter quidam oculus iram ostenderet, alter matrem parcentem ac facinus horrentem designaret; nunc plane ab ea cogitatione ad hanc picturam admirationem converti: mirumque in modum opificem admiror, ut accuratius mores quam colores miscens, pudorem simul ac fortitudinem, affectiones utique per naturam contrarias, præclare temperarit.

[4] Ulterius autem procedente imitatione, carnifices quidam in levibus nudi tunicis, [& sic aliqua tormenta Sanctæ illata refert.] operi jam insistebant: ac alter quidem apprehendens caput, ac retro inflectens, alteri os Virginis præbebat expeditum ad pœnam: alter autem adstans dentes g excutiebat. Porro supplicii organa, malleus videntur & terebra. Ceterum resolvor deinceps in lacrymas, mihique affectio intercidit sermonem. Sic enim perspicue guttas sanguinis adpinxit penicillus, ut vere dicas a labiis fluere, ac lamentans discedas. Iterum carcer; iterum casta Virgo in pullis vestibus sedens sola, manus ambas extendit in cælum, Deumque in malis adjutorem invocat. Porro oranti illi apparet super caput ejus signum illud, quod Christiani adorare ac appingere solemne habent: putoque appetentis passionis symbolum. Mox ergo ac post modicum ignem validum loco alio accendit pictor, hinc inde rutilanti rubrica condensans flammam. Statuit vero Virginem mediam, expansis quidem manibus in cælum, nullam tamen vultu præferentem tristitiam, sed magis gaudentem, uti ad incorpoream ac beatam commigrantem h vitam. Hactenus cum pictor manum tenuit; tum ego sermonem ac linguam. Ceterum tempus tibi est, ut & ipsam, si velis, picturam absolvas; quo plene perspicias, num longe impares enarrandæ fuerimus.

ANNOTATA.

a Demosthenes & Æschines oratores fuerunt æmuli.

b Ecclesiæ S. Euphemiæ Chalcedonensis non erat foro tam propinqua, ut de ea loqui videatur auctor.

c Pictor est famosus, qui floruit ante Christi tempora.

d Hæ voces insinuant, juvenem fuisse Asterium, quando hæc scripsit.

e Noverat itaque Asterius, quo die coronata esset Sancta. At nec diem martyrii, nec nomen imperatoris aut judicis, sub quibus passa est Euphemia, exprimere curavit, quia tabellam pictam solum explicabat.

f Medeam designat apud poëtas famosam, quæ filios suos occidisse dicitur, ut Iasoni marito dolorem crearet.

g Pœnam hanc S. Euphemiæ Chalcedonensi illatam, nullus antiquus umquam asseruit: neque istud in ullis Actis legitur. Itaque verisimile non est, tabellam, quam exponit Asterius, visam fuisse Chalcedone: neque enim omnes scriptores tam singulare supplicium ignorassent, si S. Euphemiæ Chalcedonensi revera fuisset illatum, & in tabella prope sepulcrum posita expressum. Quare ex hoc loco Tillemontius aliique discere debuissent, de nostra Euphemia non agere Asterium. Vide Commentarium § 5.

h Hoc ipsum non congruit S. Euphemiæ Chalcedonensi, quæ flammis quidem fuit tradita; at in iis minime exstincta.

APPENDIX
DE S. EUPHEMIA V. M. CULTA
AURIÆ IN GALLÆCIA.

Cultus Euphemiæ, quæ forsan est eadem cum Chalcedonensi.

Euphemia V. M. culta Auriæ in Gallæcia, forte eadem (S.)

AUCTORE J. S.

[De S. Euphemiæ Auriæ cultæ corporis inventione] Joannes de Marieta in Opere Hispanico de Sanctis Hispaniæ lib. 4 cap. 13 agit de S. Euphemia virgine & martyre, quam hoc die XVI Septembris testatur coli Auriæ * in Gallæcia, quamque distinctam credit ab Euphemia Chalcedonensi. De eadem scribit Ambrosius Morales in Chronico Hispaniæ lib. 10 cap. 27, Franciscus de Padilla, aliique plures, qui ejusdem sunt sententiæ, cui etiam assentitur Nicolaus Antonius in Opere posthumo Ms., Majoribus nostris olim in Hispania communicato. Scribunt illi, reliquias esse inventas per revelationem puellæ pastoritiæ factam, quod illa videret manum e terra erumpentem, & in ejus digito anulum, quem detraxit; aut potius patri puellæ, cui illa dedisse dicitur anulum. Nam, cum pater ad locum a filia sua designatum accessisset, dicitur audivisse voces Hispanicas hisce Latinis conformes: Hic jacet corpus S. Euphemiæ: transfer illud quantocius cum veneratione ad ecclesiam S. Marinæ. Hoc autem ipse exsecutioni mandasse asseritur. Locus porro, ubi corpus inventum fertur, erat prope confinia Lusitaniæ decem fere milliaribus a civitate Auriensi, ibique vicina erat ecclesia S. Marinæ, de qua apud nos actum est breviter ad XVIII Julii. Ex loco autem reperti corporis locum martyrii colligunt auctores mox allegati, ajuntque Petrum Seguinum, illius temporis episcopum Auriensem, inventionis historiam scriptis mandasse.

[2] Addunt laudati scriptores, corpus anno 1153 a jam dicto Petro Seguino translatum esse ad ecclesiam cathedralem Auriensem, [& translatione asserta] & illius translationis historiam fuisse conscriptam ab Alphonso episcopo Seguini successore. Vellem sane laudata Petri Seguini & Alphonsi ejus successoris Opuscula vidissem, ut securius de re tota agerem. Etenim cogor dubitare, an ejusmodi Opuscula a laudatis episcopis umquam fuerint exarata, & consequenter an sancta Euphemia Auriensis omnino sit distincta a Chalcedonensi. De Petro Seguino agit in Bibliotheca Hispanica Nicolaus Antonius lib. 7 cap. 5, dictumque Opusculum de inventione S. Euphemiæ eidem attribuit. At innuit, numquam illud se vidisse, nisi ex editione Joannis Tamaji Salazarii, quem frequentissime arguit ut fictitiorum Opusculorum editorem. Certe, si illa, quæ edidit Joannes Tamayus ad VII Augusti, sint Petri Seguini, jam non modo historia Inventionis innotescet, sed simul etiam historia martyrii: nam utramque Hispanice edidit sub nomine Petri Seguini, utramque etiam Latine tamquam ex antiquo Breviario Auriensi. Attamen ipsi scriptores laudati agnoscunt, nihil innotuisse de tempore aut modo martyrii. Quapropter non video, tuto me credere posse, Seguinum esse scriptorem illorum, quæ de inventione dicuntur, ac translationem ab Alphonso episcopo fuisse conscriptam.

[3] [dubitandum videtur: nam corpus illius serius translatum scribitur.] Præterea dubium mihi videtur, an reliquiæ S. Euphemiæ revera anno 1153 ad cathedralem Auriensem fuerint translatæ, ut affirmant Morales aliique scriptores allegati. Quippe cum illa translatione parum concordant asserta Alvari Gomecii in Vita Cardinalis Francisci Ximenii lib. 3 pag. 987 editionis Francofurtensis. Narrat ibi, Ximenium proficisci voluisse ad Philippum I regem Compostellæ degentem; sed intellexisse in via, eum jam inde discessisse. Hac de causa, ut subjungit, cogitur Ximenius Orense (id est Auriam) divertere; ut primo quoque tempore Philippum conveniret… Iter per montes illos facienti vicus quidam occurrit, in cujus pervetusto & male sarto templo divæ Euphemiæ corpus asservabatur: cujus præsens patrocinium innumeris per eam regionem editis miraculis, cum alii finitimi populi, tum præsertim accolæ Giguri, in quorum tractu Orense oppidum & vicus ille est, frequenter senserunt. Ad eam visendam continuo antistes venit: quam quoniam ob vici inopiam parum pro dignitate contineri comperit, ære suo ædiculam Divæ exædificari jussit, ubi ornatiori apparatu coleretur. Quæ postea (ut audio) Orense translata est. Sedecim millia passuum vicus ille ab Orense aberat. Secundum hanc relationem reliquiæ, quæ corpus vocantur, seculo XVI translatæ sunt ad cathedram Auriensem.

[4] [Forte & Euphemia illa est ipsa Chalcedonensis,] Deinde eo modo de S. Euphemia loquitur scriptor ille fere contemporaneus & plane egregius, ut non aliam designare videatur, quam celeberrimam nostram Chalcedonensem. Si enim loqueretur de aliqua Euphemia minus nota, illud verisimiliter indicasset. Accedunt & alia, quæ augent suspicionem, distinctam a Chalcedonensi non esse Euphemiam, quæ colitur Auriæ. Primo præcipua festivitas habetur eodem die XVI Septembris, quo Chalcedonensis colitur. Secundo habemus Officia propria diœcesis Compostellanæ, quæ metropolis est cathedræ Auriensis, impressa anno 1596, in quibus ad XVI Septembris S. Euphemia colenda præscribitur officio ritus duplicis, idque ex antiqua consuetudine. Hanc autem esse Chalcedonensem Euphemiam, colligitur ex commemoratione addita. Nam, cum in Breviario Romano fiat commemoratio SS. Euphemiæ, Luciæ & Geminiani; in Compostellano autem Luciæ & Geminiani tantum; liquet, Officium fieri de Euphemia eadem, de qua in Romano fit commemoratio. Jam vero quis credat, in ecclesia metropolitana Gallæciæ omissam fuisse Sanctam ejusdem provinciæ miraculis insignem; celebratam vero fuisse Sanctam Chalcedonensem sine justa ratione? Non alia porro invenietur ratio, quam quod Compostellani Euphemiam in sua provincia miraculis coruscantem non aliam quam Chalcedonensem crederent.

[5] Tertio in Breviario Toletano non alia celebratur Euphemia quam Chalcedonensis. [dudum culta in Gallæcia, notaque in Breviario Toletano,] Nam ibi & socios habuisse dicitur septem numero septies, sive quadraginta & novem, dicitur in flammis mansisse illæsa, dicitur ad arenam deducta, ubi defuncta est, & Populis Chalcedonensibus adjungitur. Hæc autem omnia Chalcedonensi congruunt, nec additur quidpiam, quod eidem non conveniat. Tamayus vero, qui alteram civitatem Chalcedonensem quæsivit in Hispania, risu magis dignus est quam refutatione. Æque fictitium est, quod Euphemiam S. Attilii Severi Gallæciæ reguli & Calsiæ ejus uxoris filiam cum octo sororibus facit. Meras has esse nugas agnoscit Nicolaus Antonius in Opere posthumo Ms., & facile agnovissent Morales aliique, quorum opinionem examino, si vidissent Tamayi Martyrologium. At ego etiam dubitare cogor, an multo sint meliora, quæ illi de inventione & translatione corporis S. Euphemiæ tradiderunt, quæque forsan ex mera traditione populari primum litteris sunt consignata.

[6] Attamen Morales lib. 10 cap. 27 testatur, vidisse se authenticam scripturam confirmationis cujusdam privilegii, [nam quæ afferuntur pro distinctione,] quod anno 1165 Ferdinandus rex Legionensis ecclesiæ confirmavit. Hac scriptura civitatem Auriensem ecclesiæ ab Alphonso patre datam, eidem confirmasse dicitur, ut augeretur & ex parva major fieret civitas, ubi sepultum est corpus gloriosissimæ virginis Euphemiæ. Affert istud instrumentum Morales, ut probet, corpus S. Euphemiæ anno 1165 jam fuisse Auriam translatum. Quod ex allegatis verbis bene colligitur, modo verba instrumenti recte sint exposita. At nequeo ista verba facile componere cum verbis Gomecii num 3 datis. Nam secundum illa jam anno 1165 corpus S. Euphemiæ erat Auriæ; secundum Gomecium eo tantum fuit translatum seculo XVI. Viderint eruditi Hispani, qui loco viciniores sunt, utrius asserta sint veriora. Verum, etsi pro certis haberemus verba ex privilegio mox allegata, ex iis inferre non possemus, aliam a Chalcedonensi fuisse Euphemiam, cujus corpus Auriæ esse asseritur. Itaque ea de re dubitare semper cogar, nisi solidiora proferantur instrumenta, quam hactenus fuerunt allata, ad S. Euphemiam a Chalcedonensi diversam Gallæciæ asserendam.

[7] [ad eam certo asserendam non sufficiunt.] Illud sane non satis certo colligitur ex corpore ibidem, ut fertur, servato: neque enim novimus, quot aut qualia sint ossa, quæ corpus nominantur: neque improbabile est, aliqua Sanctæ Chalcedonensis ossa olim in Hispaniam fuisse transportata. Tamayus festivitatem præcipuam S. Euphemiæ annuntiat ad XXVI Julii Obobrigæ in Gallæcia, & eodem die Ferrarius in Catalogo Generali Auriæ in Hispania. Hæc apud nos in Prætermissis ad XXVI Julii notavit Sollerius noster, observavitque, Euphemiam illam verisimiliter a Chalcedonensi non esse aliam. Tamayus ejusdem translationem commemoravit ad VII Augusti: quo die translationis festum Auriæ celebrari testantur Morales aliique scriptores Hispani. Itaque cultus certissimus est Auriæ: neque negavero ibidem servari anulum, magnoque haberi in pretio, qui in digito Sanctæ fuerit repertus, ut asserit Morales: nam reliquiæ Sanctorum frequentur ejusmodi ornamentis decorantur. Quin & lubens de S. Euphemia Auriensi, ut certo distincta, prolixius scribam, si certa distinctionis argumenta mihi suggesserint eruditi Hispani.

[Annotata]

* Orenge

DE SS. LUCIA ET GEMINIANO MARTYRIBUS
ROMÆ,

Sub Diocletiano

SYLLOGE HISTORICO-CRITICA.

Lucia vidua martyr Romæ (S.)
Geminianus martyr Romæ (S.)

AUCTORE U. S.

§ I. Cultus Sanctorum antiquissimus: Acta fabulosa: horum ex Adone compendium.

Insignium martyrum Luciæ & Geminiani constantissima celeberrimaque in monumentis ecclesiasticis memoria certam illorum atque indubitatam in tota Ecclesia Catholica consecratam venerationem dilucide ostendit, [Cultus Sanctorum nostrorum] adeo ut inutile esse videatur, pro stabiliendo ipsorum antiquissimo cultu argumenta alia in medium proferre. Tametsi enim vetustioribus Fastis Hieronymianis a Florentinio vulgatis inserti non sint, aliis fere omnibus Martyrologiis & Kalendariis SS. Luciæ & Geminiani nomina inscripta sunt. Hieronymiana contracta Rhinoviense, Richenoviense & Labbeanum Romæ Luciam & Geminianum recolunt, Gellonense & Augustanum, Fuldense, Ottobonianum, Wandelberti, Bedæ, ac Rabani Martyrologia, & Kalendarium Vaticanum 3806 diserte utrumque annuntiant, sed palæstram fuso eorum sanguine nobilitatam non assignant. Romanum parvum Rosweydi cura editum, & ab ipso Romanum vetus appellatum, etiam locum, quo passi sunt, hoc modo adnotavit; Romæ, Luciæ & Geminiani martyrum: & in Kalendario Romano, Frontonis opera illustrato, ad præsentem diem legitur: Natalis SS. Luciæ & Eufemiæ; laudatus autem Fronto hæc ibidem observat: Non sic in Sacramentario Pamelii & Menardi: sed primum S. Euphemiæ. Deinde eodem die SS. Luciæ & Geminiani. Tres ecclesias Romæ nomine Euphemiæ dicatas ait Baronius, licet Alexandriæ (imo Chalcedone) passa sit. At Lucia Romæ passa est.

[2] Quod ad Kalendarium suum observavit Fronto, [ex Martyrologiis,] in præcitata Martyrologia non pauca irrepsit, cum eodem modo annuntient, Luciæ, Euphemiæ & Geminiani: & Rhinoviense scribit Eugeniæ; Vaticanum vero sensum videtur habere continuatum & Luciam Chalcedoni quoque adscribere: sed istud verbulo indicasse sufficit. Sancti Martyres nostri reperiuntur etiam in Adonis & Usuardi Martyrologiis, quod ultimum brevi hoc elogio eos exornat: Romæ sanctorum martyrum Luciæ nobilis matronæ & Geminiani, quos Diocletianus pœnis gravissime afflictos, diuque tortos, tandem post laudabilem martyrii victoriam gladio animadverti præcepit. Observat Sollerius in Usuardo suo in hac annuntiatione nihil contineri, quod magnopere in dubium vocari possit, si modo Diocletiani persecutio in ipsius persecutoris locum substituatur. Ab Usuardino textu vix differt Romanum Baronii Martyrologium, cujus propterea, uti & aliorum verba censui hic non esse exprimenda. Sanctorum Luciæ & Geminiani memoria etiam celebratur in Sacramentario Gregorii ad præsentem diem. Attento igitur hoc martyrologorum numero, non possum non cum Florentinio in Annotatis ad XVI Septembris mirari, quomodo neque in Florentinii codice, neque in Corbeiensi & Antverpiensi SS. Luciæ & Geminiani memoria agatur, cum tamen alii Romani martyres in plures ordines divisi indicentur ab illis præteriti.

[3] Sanctos quoque nostros sequenti die signant Menæa Græcorum, [Menæis, & Menologiis Græcorum,] additis quatuor versiculis, quos Latine non reddo, eo quod peculiare nihil, quod ampliorem illorum notitiam possit ingerere, complectantur. Menologium Græcorum Eminentissimi Sirleti fusius de illis agit hoc modo: Eodem die (XVII Septembris) natalis sanctæ martyris Luciæ viduæ & sancti Gemiani filii & martyris. Hæc sub Maximiano & Diocletiano imperatoribus in urbe Roma opibus & genere illustris, annos nata septuaginta quinque, triginta sex vidua transegit: accusata apud Diocletianum, quod Christianam fidem coleret, graviter verberata est, postea in æreum lebetem pice ferventi plenum (ponuntur tum puncta aliquot, quia deest verbum unum alterumve, forte missa & inde) exiit incolumis, cumque Urbem circumduceretur, occurrit illi Gemianus, qui eam sequens, paulo post baptizatus ejus filius appellatus est. Postremo Lucia post multos cruciatus martyrio coronata est, Gemianus vero postea capite obtruncatus, in cælum est assumptus. Idem Græcorum Menologium Græce olim jussu Basilii imperatoris, nunc Græce & Latine editum studio & opera Eminentissimi Annibalis Albani, quod Geminianum scribit, addit insuper aliqua, quæ infra, ubi de Actis & palæstra martyrii agemus, commodius discutientur.

[4] Hæc omnia plane sufficiunt, ut antiquum admodum esse ac legitimum horum Sanctorum cultum negare nemo possit. [aliisque ostenditur.] Confirmatur ex eo, quod in Annotatis ad Martyrologium Adonis scribit Dominicus Georgius: In ordine Romano XII Cencii Camerarii num. XL pag. CXCII fit mentio ecclesiæ S. Geminiani in Urbe: nec minus stabilitur ex Baronio, in Annotatis ad Martyrologium suum dicente: Est præterea juxta Tiberim vetus memoria eorumdem Martyrum, ubi & eorum sacra corpora condita esse dicuntur; licet Lucenses eadem ad se translata testentur: sed accidisse putandum, sicut frequenter in ceteris, ut pars ipsorum & non integra fuerint translata corpora. Observat Tillemontius in persecutione Diocletiani, art. 15, Florentinium, licet Lucensem, translationis istius non meminisse. Laudatus Baronius hæc ibidem addit: Confundunt aliqui hanc Luciam cum illa Syracusana, sicque & ecclesia ab Honorio Papa erecta in Esquilino, dicta Diaconia S. Luciæ ad septem folia, apud basilicam S. Sylvestri posita illi tribuitur. Verum alteram ab altera distinguendam esse, probat cultus, utrique ab Ecclesia exhibiti, disparitas. Sed hæc aptius examinabuntur ad diem XIII Decembris, ubi etiam expendendum erit, cujus Luciæ nomen sacrosanctæ Missæ Canoni insertum sit. Vide interim, si lubet, Sollerii observationem in Martyrologium Usuardi ad diem XIII Decembris.

[5] [Gesta eorum] Quam certus & minime dubitabilis est SS. Luciæ & Geminiani cultus, tam incerta & omnino dubia ipsorum gesta sunt, ita ut vix quidquam tuto & sine erroris periculo possim asserere. Baronius memorato supra loco, Recitat, inquit, horum acta Mombritius tom. 2. Habemus ea in veteri codice manuscripto, quorum est exordium: Consulibus Diocletiano octies & Maximiano septies &c. Habent tamen aliqua, quæ corrigantur. Et hæc quidem Eminentissimi viri sat mitis censura. Octavius Cajetanus in suis ad Vitas Sanctorum Siculorum Animadversionibus, animadversione prima in Certamen sanctorum martyrum Luciæ & Geminiani, postquam præmiserat, ex quibus codicibus manuscriptis tum Siculis tum Romanis certaminis hujus historiam concinnasset, enumeratis insuper auctoribus aliquot, qui consentientia manuscriptis Acta typis vulgarunt, ita fatur.

[6] [non nisi ex Actis fabulosis] Ceterum præmoneo, conficiendis his Actis nonnulla recidisse me ex Mss. libris, quæ nemo probarit, præque me doctissimus Baronius advertit, habere ea Acta, quæ corrigantur; quamvis, quæ castiganda essent, ille non explicaverit. Nos perpauca commemoramus. Nominantur in iis Actis Gebal assessor imperatoris Diocletiani, & Pyropogon Romæ vicarius, quæ nomina barbara ac suspecta falsi. Traditur, Lucia in carcerem detrusa, ex ejus fundamentis fluvio exundante, mediam urbem interiisse: domum vero Diocletiani a fundamentis evulsam. Qui Luciam fuste cædebat, lapideum effectum, extra unam manum, quæ carnea remansit: Diocletianum autem, qui cædi jusserat, exaruisse; sed Luciæ precibus sanatum: Geminiano domi fuisse ultra tria millia & ducenta simulacra: Romæ hiatu terræ templum Jovis absorptum; Diocletianum post excruciatos Luciam & Geminianum Roma digressum, ad pontem Galatium in flumine Thein cum mille trecentis quadraginta sex viris submersum. Quæ omnia nugæ. Alia prætereo, ne videar otiosus. Hæc vero recensui, ut Acta in nonnullis corrupta cognoscerentur, ac nemo miretur, quædam resecta a me, alia jure emendata.

[7] Ita ille, & recte: an autem de cetero Acta etiam quoad ea, [tum manuscriptis,] quæ minime suspecta falsi habet laudatus Cajetanus, imo & tueri conatur, admitti possint, infra videbitur. Acta Mombritianis simillima habemus in gemino codice membranaceo descripta, quorum prior signatus littera P. Ms. 19, alter Q. Ms. 6. Habemus etiam duplicia Acta manuscripta, quorum alterum ex antiquo P. Sirmondi manuscripto extractum, collatumque cum manuscripto S. Audomari ad nos missum est anno 1630; alterum ex manuscripto Fuldensi, quod cum manuscripto S. Maximini Treviris collatum fuit. Acta hæc manuscripta a Mombritio in verbis non raro dissentiunt, sed eadem facta continent, prodigia eadem, easdemque, ut Cajetanus appellat, nugas. Lectorem tamen hic monitum volo, a Mombritio historiam submersionis Diocletiani ne verbo quidem attingi; an autem ipsemet eam resciderit, utpote quam fabulosam ac mere commentitiam esse facile potuerit deprehendere, an Acta ipsa, quæ descripsit, fabella ista caruerint, non facile divinem.

[8] SS. Luciæ & Geminiani Acta prælo donarunt insuper varii, [tum impressis] quorum hic aliquos recensere arbitror non futurum inutile. Edidit ea Bellovacensis lib. 12, cap. 39 & sequentibus. In nonnullis contractior est ejus historia, quam sint manuscripta supra memorata: interdum omittit aliqua, quæ, enumerare supervacaneum est: submersionis Diocletiani fabellam sic apud ipsum mitigatam reperio: Cumque Diocletianus eis (Sanctis nostris) dimissis, a Roma discessisset, & in quodam fluvio navigaret, cum mille trecentis quadraginta sex in flumen cecidit, qui tamen solus evasit. Initio habet, Ex gestis: in margine autem adscribit: Vitam hujus (sanctæ martyris Luciæ) describit Ado, quam habet Surius XVI Septembris, sed latius Petrus lib. VIII, cap. LXXXV. Petrum de Natalibus designat, qui SS. Luciæ & Geminiani Acta manuscriptis nostris conformia summatim exhibet, sed memoratam de Diocletiano fabulam paulo aliter expositam ibidem lego his verbis: Dum pervenisset (Diocletianus) ad pontem Gallatium, judicio Dei pons cecidit, &, multis in fluvio necatis, ipse vix cum paucis evasit. Sanctus quoque Antoninus 1 part., tit. 8, cap. 1, § 37 brevem de Sanctis hisce historiam ex Bellovacensi adornatam refert, in qua dicitur Diocletianus Roma profectus Pyrropogonem suum reliquisse vicarium. Variant & Acta in numero simulacrorum, quæ in ædibus Geminiani habebantur, sed discrimen illud enucleare operæ pretium non est.

[9] Ex iis, quæ num. 6 ex Cajetano adduxi, facile prudens lector statuet, [diseimus. Adonis] qualis sit Actorum illorum auctoritas: mihi certe videntur tot fabellis referta, ut pro certo habeam, de reliquis etiam omnibus, utpote ex fonte tam putido haustis, merito dubitandum esse. Quare Acta hæc fabulosa hic non excudam: non abs re tamen fuerit satis longum, quod ex iis concinnavit Ado, compendium annectere, ut aliquod Actorum specimen habeatur: sic autem scribit ad diem XVI Septembris: Romæ, natalis sanctorum Luciæ & Geminiani, imperatore Diocletiano, judicibus Apofrasio & Megasio. Manserat beata Lucia in viduitate annos triginta sex, totius autem vitæ ejus fuerunt anni septuaginta quinque. Quæ accusata a filio Euprepio, quod Christiana esset, jussit eam Diocletianus sibi adduci, & dixit ei: Audio, quia reum illum Crucifixum confiteris, & deos nostros derides. Nunc ergo si parata es vivere, parati sunt dii omnipotentes, ut eis offeras thura, ut possint tibi esse propitii & vivas. Sancta Lucia respondit: Nec sibi sunt propitii, nec cultoribus suis. Nam mihi propitiabitur Dominus meus Jesus Christus, pro cujus amore parata sum ignem, vincula, & quas volueris pœnas sufferre.

[10] [Actorum compendium, quod] Audiens Diocletianus constantiam fidei ejus, jussit eam trahi ad carcerem, ubi consolationem divinam promeruit. Reducta autem iterum ante Diocletianum sedentem pro tribunali, extensa est gloriosa Femina, & fustibus diutissime verberata. Et ecce terræ motus subito factus est, & templum Jovis ita subrutum, ut nec lapis super lapidem ædificii remanserit. Diocletianus autem ollam æream adduci fecit, eamque pice & plumbo jussit impleri, & in circuitu ligna aggregari & succendi, sanctamque Luciam infra (Acta scribunt in) ollam demergi, ubi Sancta Dei psallens triduo vixit. Mittens vero Diocletianus, qui renunciaret ei, si tota jam in cineres esset resoluta, is, qui missus fuerat, intimavit rediens imperatori, quod absque ulla læsione sana viveret. Tunc impius tanto miraculo nullo modo ad credendum Christo incitatus, jussit, ut onerata ferro & plumbo per civitatis plateas duceretur. Pervenit autem ante domum hominis præpotentis, nomine Geminiani, in cujus domum dæmonum innumera simulacra erant.

[11] [in nonnullis discrepat] Dumque sancta Lucia domum ipsam pertransisset, subito columba alba velut nix descendit de cælo, & super caput Geminiani tertio figurans crucem resedit. Geminianus respiciens vidit sibi patere cælum, & statim arripiens cursum pervenit ad locum, ubi jam Sancta Dei torquebatur. Et prosternens se pedibus ejus, cœpit narrare, quod viderat, & Baptismi lavacrum expetere. Erat vero quidam sacerdos Protasius nomine, cui nocte apparens angelus Domini monuit, ut iret ad carcerem, & Geminianum, qui fontem salutis requirebat, baptizaret. Qui cum evigilasset, festinatus abiit, & beatum Virum aqua salutari lavit. Post diem tertium exhibita est sancta Lucia Diocletiano, & cum ipsa Geminianus, de quo jam imperator audierat. Quos ille pœnis gravissime afflictos diuque tortos, tradidit cuidam perversissimo judici, ut quod deerat pœnarum, ipse suppleret. Qui primo jussit cervices eorum fustibus contundi, & mox terræ motu facto, camera domus judiciariæ cecidit, & judicem impium oppressit. Deinde sancti Martyres exhibiti sunt Apofrasio, sub quo & septuaginta quinque martyrium implevere, qui, visis miraculis, quæ circa Sanctos suos Dominus operabatur, crediderant. Hic judex impiissimus, post sanctorum horum martyrum necem, a diabolo equum ejus incitante, de ponte lapideo præcipitatus in flumen est. Corpus ejus postea nullo loco repertum. Deinde beata Lucia & sanctus Geminianus a Megasio viro consulari arctati, post laudabilem victoriam, martyrii gladio animadversi sunt sub die sexto decimo Kalendas Octobris. Quorum corpora rapuit quædam mulier Christiana nomine Maxima, &, ut decuit, Martyres sepelivit.

[12] De hisce omnibus, quæ ex Adone jam descripsi, in persecutione Diocletiani art. 15 breviter pronuntiat Tillemontius: [ab Actis jam recensitis.] Quod Ado de iis (Martyribus nostris) dicit, prorsus nihil valet: censuræ tamen suæ causam nullam adducit. Quæ potuerint illi displicere, suspicor esse insolita illa & stupenda prodigia, commemoratum terræ motum, ex quo Jovis templum omnino subversum sit, quod Cajetanus ipse ad aniles fabulas ablegat, hisque similia, quibus immorari non lubet, præsertim cum ex dictis & dicendis facile colligi possint. Observo tamen, Adonianam synopsim in non paucis dissentire ab Actis tum manuscriptis, tum typo editis: hæc enim plane omnia Luciam ac Geminianum angelorum ope in Siciliam Roma delatos scribunt, Ado vero de transvectione ea ne verbum quidem: Acta hæc referunt Luciam post cruciatus multos placide emisisse spiritum; Geminianum autem gladio fuisse obtruncatum; Ado diserte utrumque ferro necatum scribit &c. Cum autem existimandum non sit, Acta ab Adone aut mala fide, aut vitiose descripta fuisse, consequens est, ut suspicari liceat, SS. Luciæ & Geminiani Acta Adonis tempore non adeo, ac nunc sunt, fuisse interpolata.

§ II. Tempus & palæstra martyrii.

[Tempus martyrii incertum.] Eminentissimus Baronius aliique SS. Luciam & Geminianum inter eos recensent, quorum certus, quo coronati martyrio sunt, annus minime habetur expressus. Et certe agonis illorum tempus determinare difficile est, cum tot fabellis Actorum auctoritas plane convulsa sit: lubet tamen hic expendere, an solido fundamento statui possit gloriosum Sanctorum nostrorum certamen ante annum Christi 303. Convenit nunc omnino inter eruditos, immanissimam Diocletiani persecutionem non ante annum imperii ejus 19 cœptam esse, agente consulatum octavum Diocletiano, Maximiano autem Herculio septimum, & per consequens crudelissimæ carnificinæ initia certo referenda sunt ad annum Christi 303, in quem incidit memoratus senis utriusque consulatus. Cum ergo SS. Lucia & Geminianus in sacris Fastis signentur sub Diocletiano, aut saltem sæviente ejus persecutione cæsi, hæc autem in Christianos non exarserit ante annum 303, verisimilius est, ante illum has pro Christo victimas non occubuisse.

[14] Octavius Cajetanus supra laudatus animadversione 2 in Certamen SS. Luciæ & Geminiani, [Opinio Cajetani,] juxta codicum quorumdam scriptionem putat illorum martyrium contigisse anno 13 imperii Diocletiani, censetque consulatum Diocletiani octavum & septimum Herculii, utpote minime conjungendum cum 13 imperii anno, perperam a scriptoribus additos fuisse Martyrum illorum Actis, aitque mirum non esse, falsos in his Actis signari consules, cum nonnulla alia in iisdem sint depravata. Ut annum hunc Sanctorum martyrio tribuat, induci etiam se asserit ex eo, quod Lucia vidua & Geminianus exstincti sint sub Megasio Siciliæ consulari; anno autem 20 imperii Diocletiani non Megasius, sed Paschasius, qui Luciam Syracusanam affecit martyrio, Siciliæ consularis erat: Verosimilius igitur est, inquit, SS. Luciam & Geminianum anno 13 imperii Diocletiani & Maximiani, certamen Romæ cœpisse, quod dein duos aut tres circiter post annos in Sicilia explevere: verum de his infra latius.

[15] [Sanctos nostros anno Diocletiani 13] Objectionem autem, quæ contra hanc suam sententiam fieri posset, ita prævenire ibidem studet laudatus scriptor: Nec te moveat, quod Acta meminere edicti a Diocletiano editi anno imperii XIX, mox enim dicam, quodnam edictum istud fuerit: & animadversione 5 sic loquitur: Ne accipias immanissimum illud edictum, quod Diocletianus & Maximianus, … promulgarunt extremo imperio: sed edictum primum intelligas, quod a Diocletiano anno tertio imperii Romæ editum est adversus Christianos, qui Romæ agerent: nam hoc ipsum edictum Acta significant, cum tradant, ad sævitiam persecutionis ostendendam, nullam urbem, nullum vicum fuisse, in quibus simulacra non statuerentur, quo videntur allusisse ad Diocletiani jussa initiis imperii data, ut nemini vendere nec emere liceret, nec quidpiam commercii exercere, nisi prius simulacro thus incendisset, ut constat ex Areta episcopo & Beda. Sic difficultatem omnem amoliri conatus est, decreto illo sub initia imperii Diocletiani fixo, quod etiam faciunt Acta S. Sebastiani, quæ habes in Opere nostro ad diem XX Januarii.

[16] [passos existimantis] At longe mihi videtur verisimilius, edictum illud, quo ubique palam expositis dæmonum simulacris incensum adolere omnes jubebantur, referri debere ad annum, quo persecutionem cœptam diximus: ante hanc enim alia, ex ipsius Diocletiani edictis profecta, admittenda non est. Ut ita censeam, facit auctoritas Eusebii, qui lib. 8 Histor ecclesiast., cap. 4 felicem Ecclesiæ statum primis octodecim regnantis Diocletiani annis describens, dæmonem tum alto quasi oppressum sopore, & fideles Christi summa in veneratione omnibus fuisse testatur. Civiles quoque tumultus & bella pene continua ab exteris nationibus Diocletiano & Maximiano illata ipsorum curas omnes & studia tum exegerunt adeo, ut minime videantur cogitasse de Christianæ religionis tam acerba vexatione, quam demum turbis bellicis soluti, & victoriarum suarum multitudine inflati, dirum in modum concitarunt. Huic sententiæ meæ adstipulatur quoque Lactantii pulcherrima oppositio, inter imperium Diocletiani pacem cum Christianis servantis, & ejusdem eos persequentis: sic autem habet lib. de Mort. persecut, cap. 9: Diocles … tamdiu … summa felicitate regnavit, quamdiu manus suas Christianorum sanguine non inquinaret: & cap. 17: Hoc igitur scelere (persecutionis) perpetrato, Diocletianus, cum jam felicitas ab eo recessisset &c.

[17] [impugnatur,] Juverit huc etiam transferre verba Eusebii lib. 8 Histor. ecclesiast., cap. 13. Igitur antequam bellum nobis indictum est; quamdiu imperatores placido ac benevolo erga nos animo fuerunt, quanta copia omnium bonorum, quantaque felicitate abundaverit imperium Romanum, quis explicare sufficiet? Et paucis interjectis: Ita cum eorum principatus absque ullo augeretur obstaculo, novisque indies incrementis floreret; repente mutato consilio, pacem, quam nobiscum servabant, solventes, bellum nobis inexpiabile intulerunt. Necdum alter annus hujus bellici motus effluxerat, cum ecce novus & inopinatus casus rem Romanam pæne subvertit. Irrefragabilis ista utriusque scriptoris hujus auctoritas, & instituta comparatio inter felicitatem imperatorum Christianis faventium, & infelicitatem eorumdem Christianos persequentium, non videtur sane conciliari satis posse cum tam atroce Diocletiani edicto, quod anno tertio imperii latum ad decimum tertium & ultra viguisse contendit Cajetanus.

[18] Sed & Cajetani assertum minus fit probabile ex eo, [solutisque argumentis,] quod Acta, in hoc puncto minime ab ipso correcta, SS. Luciæ & Geminiani certamini Diocletianum Romæ præsentem statuant; ubi tamen nullo satis solido fundamento niti videtur Diocletiani anno 13 imperii in Urbe præsentia; imo efficaciter ostendi potest, eum Roma tunc abfuisse. Multa sane sunt, quæ persuadent, dicto anno in Oriente versatum fuisse Diocletianum, & Alexandriam subegisse mense octavo a cœpta obsidione, cædibusque ac proscriptionibus totam replevisse Ægyptum, interfecto seditionis auctore Achilleo, quo duce sex ante annis a Romana potestate defecerat Alexandria cum omni Ægypto. Hæc fusius deducta probataque curiosus lector reperiet in Critica Pagii ad annum Christi 296. Consuli etiam potest Tillemontius in Histor. imperat. tom. 4, art. 14, 15 & 16, ubi multa leguntur, quæ Diocletianum annis 12, 13 & 14 imperii sui Roma abfuisse, testatum faciunt. Unde apparet, Acta ex hac etiam parte nullius esse auctoritatis, & erroris convinci codices illos, qui Sanctorum nostrorum martyrium illigant anno 13 imperii Diocletiani, simulque, sed omnino contra historiæ veritatem, notant consulatum ejus octavum.

[19] Edicti, quod initio imperii Diocletiani latum vult Cajetanus, [quæ pro Cajetani sententia afferri possunt,] meminerunt quidem Acta S. Sebastiani, quæ a Baronio Hesselioque laudata lucubrationibus suis inseruit Bollandus; verum ea ut plane authentica non adoptavit; &, ne ut talia admittantur, facit præter alia id, quod subdo. Tom. 2 Januarii, pag. 275 num. 64 ita in Actis legitur: Imperantibus Carino, Diocletiano & Maximiano. Sed Diocletianus in Urbe erat cum Maximiano: Carinus autem erat cum omni exercitu in partibus Galliarum positus. Quis credat, Diocletianum Romæ fuisse, quamdiu Carinus in Occidente rerum summa potiretur? Indubitatum quippe nunc est, Diocletianum Chalcedone, & non ante XVII Septembris anni 284 fuisse ad purpuram assumptum post Numeriani cædem. Carinus, Juliano, qui in Occidente imperatoris nomen ceperat, perempto, in Illyricum movit adversus Diocletianum, & post varia prælia victor suorum ictibus occubuit anno 285, ut ex Idatii Fastis monumentisque aliis erudite demonstrat Pagius ad dictos annos. Superstite igitur Carino, Romæ non fuit Diocletianus, quod cum adstruant Acta S. Sebastiani, vacillat illorum auctoritas, videturque cum Tillemontio in Persecutione Diocletiani, art. 3 dici posse, ab Auctorum illorum collectore Diocletianei imperii initiis tributum fuisse, quod ad ejus finem referendum erat.

[20] At, inquies, dubitari non potest, quin ante annum 19 imperii Diocletiani tum Romæ, [ut improbabilis rejicitur.] tum alibi martyres aliquot Christi fidem suo sanguine consignarint. Hoc negandum non puto; sed non videtur propterea admittenda immanis illa Christianorum vexatio, quam ab anno tertio Diocletiani ad decimum tertium Cajetanus statuit. Si enim primis ab adito imperio annis, jubente Diocletiano, sagittis confossus S. Sebastianus, si aliquot alii occisi, potuit ille vel captandæ Romanorum benevolentiæ ergo, vel particularibus aliis de causis in Christianos quosdam animadvertisse: dicendum tamen est, eum postea, perspecta Christianorum fidelitate & erga se meritis, odium in amorem commutasse, præsertim cum constet, nonnullos Christianos ab eo, minime cogente idolis sacrificare, provinciis præfectos fuisse. Si alios ante cœptam anno 303 persecutionem oportet agnoscere, eos sublatos dicam privata superstitione ac crudelitate præfectorum, antiqua imperatorum edicta, licet a Diocletiano non innovata, in Christianorum perniciem suscitantium: sique eo pacto quis contenderit, ante annum 303 martyrio coronari potuisse SS. Luciam & Geminianum, non refragabor. Verum de his plus quam satis.

[21] [Potuerunt pati 16 Septembris anno 303.] Ut de anno, ita & de die, quo passi sint sancti hi Martyres, certi nil statui potest; quod autem dies hic, ut eorum natali sacer, a plerisque martyrologis signetur, vel ex eorum arbitrio, vel ex Actis ortum habet, quorum, ut supra dixi, fides nulla. Tillemontius in Persecutione Diocletiani, art. 15 ait: Certum est, Diocletianum, cui S. Lucia fertur præsentata, non fuisse Romæ mense Septembri; at nullam addit voculam, qua stabiliat hanc suam certitudinem, nec indicat eam unde hauserit. Quoniam ergo mentem critici hujus hic non nisi conjectando assequi possum, existimo, certam ei visam fuisse Diocletiani dicto mense ab Urbe absentiam, quia diem XVII Septembris imperii Diocletiani natalem indubitanter agnoscit, eoque ipso die, si Romæ fuisset, imperii vicennalia fuissent celebrata: verum quantum hæc opinio de die natali imperii Diocletiani ab evidenti certitudine absit, videre lector poterit, si Stephani Balusii notas in cap. 17 libri de Mort. persecutorum voluerit expendere, ubi argumenta Pagii, pro die XVII Septembris digladiantis, soluta sunt. Obiter hic observo, Balusii ratiociniis Tillemontii opinionem efficacius convelli ex eo, quod ad figendum imperii Diocletiani natalem diem XVII Septembris innitatur maxime legum quarumdam subscriptione, & auctoritate Chronici Alexandrini: verum non semel agnoscit ipse Tillemontius, ex legum subscriptionibus non admodum validum deduci argumentum, & non numquam errorem in iis deprehendit: Chronici quoque Alexandrini, aliorumque depositæ a Diocletiano purpuræ assignantium annum Christi 304, auctoritatem deserit, ut meliori, sic ipse eam vocat, Lactantii adhæreat. Vide, si lubet, tom. 4 Histor. imperat., Notis super Diocletiano 9, 17, 18 & 19.

[22] [Sanctos nostros in Sicilia obiisse,] Atque hæc de tempore martyrii, nunc de palæstra, quam gloriosi Pugiles nostri suo sanguine purpurarunt, hic agendum. Sed ad hanc controversiam priusquam accedo, ex Actis aliqua, in quibus lis tota sita est, æqui lectoris examini subjicio. Post narratam Geminiani jam simul cum Lucia ad Diocletiani tribunal constantem fidei professionem, toleratumque ab iis fustuarium, subditur domus, in qua impium exercebatur judicium, subversio; ipso judice, multisque gentilium oppressis, exanimes Lucia ac Geminianus dimissi divina virtute in Siciliam deportati dicuntur: de uno dein in alium locum transeuntes, impervias fluminis undas hibernis auctas imbribus, Dei implorata ope, pedibus calcant, non secus ac stratos lapides. Ad oppidum Mendense progressi, dæmonia regionem infestantia expellunt, solitisque perpetratis prodigiis, plures Christo lucrifaciunt. Ab Apophrasio judice deos suos ulturo, dum victimæ septuaginta quinque pro Christi nomine impio ferro cervices præbuere, plenam odoramentorum phialam super occisorum corpora effundunt angeli: at, divina nemesi judicem subsequente, ab equo a dæmonio arrepto excussi corpus inventum nusquam est. Megasii judicis alterius rabiem formidantes SS. Lucia & Geminianus repentino montis hiatu occuluntur, & in siti sua fonte e saxo mirabiliter profluente reficiuntur, ac demum, cum illa placide, hic ferro vitam finiissent, piæ mulieri, tumulandis sanctis corporibus operam danti, adjumento fuerunt angeli struendis illorum sepulchris marmora deferentes.

[23] Quæ commemoravi, extracta sunt ex editis a Cajetano Actis inter Vitas Sanctorum Siculorum tom. 1. [multis argumentis] Vidimus num. 6 aliqua, quæ Cajetanus merito expunxit ex Actis, velut fabulam redolentia. Ego, ut de iis, quæ num. præcedente retuli, præcipitanter nihil statuam, imprimis cum Ruinartio in Annotatione ad Acta martyrum sincera editionis Parisinæ anno 1689, pag. 344 lubens profiteor, Rejicienda non esse martyrum Acta eo nomine, quod quandoque in eis … insolita miracula a fidelibus interserta sint; quin imo contendo, summa cum veneratione suscipienda esse ingentia prodigia, & tamquam divinæ omnipotentiæ testimonia habenda, si vel ab iis narrentur, quorum non sit suspectum suffragium, vel aliunde non dubie comprobentur; at si ea non nisi ab exigui nominis auctoribus referantur, vel dubitari jure possit, an non sint ab ingeniis poëticis adornata, ea prudenti cuilibet ad exactæ trutinæ leges expendenda judico. Fontes ergo, ex quibus hausta sunt, rerumque momenta, quibus nituntur hic controversa, perscrutemur.

[24] Cajetanus contendens, SS. Luciam & Geminianum certamen, [contendit Cajetanus,] quod Romæ cœperant, in Sicilia consummasse, ait Galesinium, scribentem, Romanam humum illorum morte nobilitatam, deceptum fuisse, minime perspectis manuscriptis codicibus, librisque editis, contra Galesinium decernentibus: illos enim, ait animadversione 24, ex urbe Roma in insulam Siciliam divina ope delatos, … docent membranæ manuscriptæ … Præterea scriptores indigenæ rerum nostrarum periti & in iis fide digni; ad hoc externi, Petrus episcopus Equilinus, Vincentius Beluacensis, D. Antoninus. Præmiserat autem animadversione 13: Plures sanctos Martyres angelorum ministerio in alias terras deportatos fuisse. Exempla in eorum Actis lege. Ego nec limites positos volo omnipotentiæ divinæ, nec fieri id potuisse inficior; at factam fuisse prodigiosam hanc translationem, eamque subsecuta fuisse insolita miracula, Cajetano solidis minimeque falsi suspectis monumentis erat ostendendum. Singula ejus argumenta inspiciamus.

[25] Translationem hanc, inquit, adstruunt codices tum Romani, [aliique scriptores; sed] tum Siculi. Esto; at quoniam, ut vidimus, Cajetanus vitiata fabellis plurimis Sanctorum nostrorum Acta agnovit, eaque vel idcirco castiganda judicavit, illius intererat, certioribus testimoniis evincere, in reliquis, quæ non correxit, genuinam esse Actorum sinceritatem, scriptoremque, qui quoad bene multa imposuit, in aliis fidelem, minimeque fabulatorem fuisse: ego enim existimo non esse a fabulæ suspicione immune id omne, quod ex historia nugis commentisque farta accipitur, & aliunde non probatur. Scriptores indigenas pro hac translatione stare asserit: nullum cum nominet, momenta rationum, quibus sententiam suam stabilire conantur, expendere non potui: si non nisi Acta edidere, fas mihi arbitror asserere, non esse eos majoris, quam sint Acta ipsa auctoritatis: quid quod forte in scriptores Siculos cadat, quod de externis a Cajetano memoratis Natalis Alexander tom. 3 Histor. ecclesiast., Parisiis recusæ anno 1714, ad seculum 1 dissert. 17 pag. 185 dixit: Addo Vincentii Bellovacensis & S. Antonini in rebus historicis auctoritatem levioris esse ponderis. Qua de re viri eruditissimi Melchioris Cani Canariensis episcopi censuram subjicere placet; lib. 2 de Locis theologicis, ubi agit de humanæ historiæ auctoritate, cap. VI regula 2: “De Vincentio Bellovacensi, inquit, & D. Antonino, liberius judico; quorum uterque non tam dedit operam, ut res veras certasque describeret, quam ne nihil omnino præteriret, quod scriptum in schedulis quibuslibet reperiretur. Ita ad historiam unamquamque existimandam, momentoque suo ponderandam, non artificum statera, sed ne populari quidem trutina usi sunt. Quam ob rem boni licet ac minime fallaces viri, qui tamen nec auctores eos, a quibus suos exscripsere libros, diligenter examinarunt, nec res justis libratas ponderibus memoriæ prodiderunt, apud criticos graves atque severos auctoritate carent”.

[26] [expensis eorum momentis rationum,] Hæc Melchioris Cani censura etiam Petrum de Natalibus merito ferit, eoque magis pro mea opinione facit, quod tam hic, quam laudati duo scriptores editis a se SS. Luciæ ac Geminiani Actis inseruerint non pauca, quæ Cajetanus resecuit, ut a nemine probanda, nugasque appellitavit: quibus hic recensendis cum necesse non fit immorari, illorum scripta curiosus lector adeat. Ad id, quod Cajetanus addidit de pluribus Sanctis in regiones alias angelorum ministerio translatis, respondeo, si major non sit Actorum fides, nec securiora pro illorum historiæ veritate fundamenta, translationes hasce non minus falsi suspectas habendas esse, quam eam, qua de agimus. Reliqua Cajetani argumenta petuntur ex veteri ecclesiarum Siciliæ traditione, cultuque SS. Luciæ & Geminiani apud Netinos; insuper ex monumentis, quæ illorum in ea loca adventum saxis insculptum referunt; ex fonte, qui ad restinguendam illorum sitim mirabiliter fluxit, miraculis inclyto, populique ad speluncam eorum latebræ divinitus patefactam concursu: ac denique ex eo, quod Luciam nostram majores vocarint Montanam, ut eam a cognomine Lucia Syracusana distinguerent.

[27] [palæstra martyrii] Argumenta hæc, aliaque, quæ pro vindicandis Siciliæ SS. Lucia & Geminiano fieri possunt, suum haberent robur, iisque lubens victas manus darem, si probaretur traditionis hujus per Siciliam receptissimæ origo solida: at cum perspectissimum sit orbi erudito, sæpe factum aliquod memorabile in patriæ suæ commendationem ab otioso ingenio confictum, ac dein a pie credulis avide id, quo gaudent, amplectentibus pro vero adoptatum diuque retentum fuisse; cum insuper Cajetanus ipse fateri cogatur, contra historicam fidem ac dignitatem variis Sanctorum Siculorum Actis, ac nominatim iis, de quibus hic, errores non paucos intrusos fuisse a viris piis (absit enim durius quid suspicari) simplicibusque, qui religionis, Sanctorumque cultum, & fidelium in Cælites venerationem vel sic augere fas sibi putabant, non possum traditioni huic assentiri hactenus. Quid enim, nonne ad aniles fabulas relegat Cajetanus prodigium, quod Acta referunt, de carnifice in lapidem converso, una tantum manu carnea remanente? Scribit tamen in Hemerologio suo sacro hic Piazza, locum Romæ nunc appellatum Macellum corvorum, olim dictum fuisse, ad S. Marcum ad manum carneam, citatque antiquum Cæremoniale; Piazzæ consonat Floravantes Martinellus in Roma sua sacra pag. 43: prior tamen originem appellationis hujus repetit ab eo, quod lictor Luciam obtruncaturus, alter quod eam fuste cæsurus, in lapidem conversus fuerit. Nihil igitur ex traditionibus popularibus præsidii haberi potest.

[28] Sed nec exstantia, ad quæ Cajetanus provocat, monumenta, [cum martyrologis probabilius] non specus, non fons etiam nunc superstes aliquid evincunt: quidquid enim desuper haberi potest, non nisi ex eadem vitiata scaturigine profluere videtur: potuit certe pia populorum simplicitas Actis depravatis nixa inscriptiones has fabricare, potuit fontem, ut miraculose ortum revereri, & tutelares apud Deum eligere Sanctos nostros, ob quorum merita fidelibus beneficia a Cajetano commemorata elargitus est hactenus, ac porro perget elargiri Deus, qui fidelium, quocumque loco existentium, opem Sanctorum, quocumque loco passorum, implorantium fiduciam remunerari solet. Utinam simplicia sinceraque sanctorum horum Martyrum Acta eruderet aliquis, ut falsa a veris distinguendo, odiosæ controversiæ finis imponatur. Quod dum dolemus usque nunc factum non esse, sua maneat antiquis Martyrologiis, Luciam ac Geminianum Romæ signantibus, auctoritas, non facile, etiam quo ad locum & mortis obitæ annum aliaque similia, deserenda, dum certis rationum momentis non constat, in sacros hosce Fastos errorem circa hæc irrepsisse.

[29] Huic Martyrologiorum auctoritati opponunt, tum Cajetanus loco sæpe laudato, [Romæ] tum Thomas de Angelo in Annalibus historico-criticis ecclesiæ Siculæ pag. 89, illos Romæ annuntiari, non quod ibidem decesserint, sed, inquit Cajetanus, quia ibidem cœperunt pati; verum ad id abunde responsum jam est. Thomas autem de Angelo sic loquitur: Galesinius Romæ passos consignat, eo ductus, quod in Martyrologio Notkeri solemnis in Urbe ipsorum dies habeatur. Oporteret sane, si argumentum hujusmodi efficax esset, quod Martha & Magdalena Hierosolymis obierint, earum enim memoria ex Fastis ecclesiasticis & Martyrologiis ibi solemni ritu celebrata constituitur, ut erudite expendit Natalis Alexander. (Seculo 1 scilicet, dissert. 17 editionis supra citatæ, pag. 186) Quos terræ protulit, non quos cælo, Urbs solemniter colit. Ita ille: sed antequam argumenti ejus vim expendo, Galesinium male relatum restituo: sic autem habet Notatione ad XVI Septembris: Sunt, qui in Sicilia eos martyrium obiisse scribant, sed perspicue falluntur, cum Romæ id pertulisse, dilucide ostendant Ecclesiæ Romanæ monumenta, & Aquileienses tabulæ, & S. Antoninus, & Mombritius, & antiqui Martyrologii scriptores. Hoccine est solius Notkeri auctoritate duci? An autem recte pro se alleget Galesinius S. Antoninum, nihil hic attinet disputare. [adjudicatur, sanctis LXXV martyribus, de quibus Acta,]

[30] Nunc ad argumentum Thomæ de Angelo, Natalis Alexandri auctoritate firmatum, respondeo, verum omnino esse, ex eo, quod Sanctus aliquis in urbe quadam colatur, minime sequi, ut ea in urbe obierit: at recte concludi autumo in hunc modum; quotiescumque Sanctus aliquis a martyrologis loco cuidam determinato adscribitur, nec aliunde constat de scriptionis errore, locus hic ab eruditis habetur Sancti illius mortualis: sed a Martyrologio Romano aliisque consignatur Romæ martyrium SS. Luciæ & Geminiani, nec aliunde authentico instrumento ullo ostendi potest, in Martyrologia errorem irrepsisse; restat ergo, ut Romanum solum, & non aliam orbis plagam illorum sanguine purpuratam fuisse credamus. Præluxit huic responsioni meæ laudatus Natalis in eadem dissert. 17, pag. 180, ubi objectum sibi de Magdalenæ in Provinciam appulsu veterum martyrologorum silentium diluens, ejusque causas reddens, sic demum concludit: Verum Ecclesia Romana hunc scrupulum excutiens, addit veteribus Martyrologiis, (loci) in quo, ex hac vita migraverunt designationem his verbis: “Apud Massiliam, natalis S. Mariæ Magdalenæ &c. Tharasii in Gallia Narbonnensi S. Marthæ &c. Massiliæ in Gallia Lazari &c”. [hic merito prætermissis.]

[31] Vidimus num. 22 paulo post medium, in editis a Cajetano Actis recitari LXXV cum viros tum mulieres a SS. Lucia & Geminiano ad Christum adductos, &, Apophrasio sæviente, obtruncatos. De his in Prætermissis ad diem XIII Septembris in Opere nostro sic legitur: Martyres LXXV apud Octavium Cajetanum & Ferrarium annuntiantur Mendis in Sicilia. At cum hi innotescant ex Actis parum accuratis SS. Luciæ & Geminiani, simul de omnibus agendum est die, quo Lucia & Geminianus sunt in Martyrologio Romano, XVI Septembris. De hisce in compendio Actorum apud Adonem leguntur sequentia: Sub quo (Apofrasio) & septuaginta quinque martyrium implevere, qui, visis miraculis, quæ circa Sanctos suos Dominus operabatur, crediderant. Verumtamen laudatus Ado illos nec cum SS. Lucia & Geminiano, nec alio loco illos annuntiat ut Martyres alicubi cultos. Quapropter, considerata exigua horum Actorum fide, expensoque omnium vetustorum martyrologorum de martyribus illis septuaginta & quinque silentio, quo saltem dubitare cogimur, an alicubi cultum obtineant, de iis in titulo silendum censuimus. Cum enim LXXV istorum martyrum notitia tantum profluxerit ex Actis SS. Luciæ & Geminiani multiplici nævo infectis, cum nullus antiquior martyrologus illorum meminerit, non ausim iis hic locum dare, donec vel de Ecclesiæ sensu, vel de legitimo ipsorum cultu ex monumentis minime suspectis constiterit.

DE SS. ABUNDIO PRESBYTERO, ABUNDANTIO DIACONO, MARCIANO ET JOANNE
MARTYRIBUS ROMÆ.

Sub Diocletiano.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Abundius presbyter M. Romæ (S.)
Abundantius diaconus M. Romæ (S.)
Marcianus M. Romæ (S.)
Joannes M. Romæ (S.)

AUCTORE U. S.

§ I. Sanctorum in Martyrologiis memoria: Acta a variis edita & edenda.

Sæviente in Christianos Diocletiano, glorioso martyrio coronati Romæ perhibentur SS. Abundius presbyter, [Memoria Sanctorum] Abundantius diaconus, Marcianus ejusque filius Joannes. Baronius in Annalibus Martianum scribit; in antiquis codicibus & monumentis sæpe legitur Habundius & Habundantius, talisque reperta est inscriptio, dum sacræ eorum exuviæ cum loculis suis inventæ sunt anno 1582 in ecclesia SS. Cosmæ & Damiani: ego secutus sum exemplar Martyrologii Romani, quod Sanctos nostros ad præsentem diem his verbis annuntiat: Romæ via Flaminia sanctorum martyrum Abundii presbyteri & Abundantii diaconi, quos Diocletianus imperator una cum Marciano viro illustri & Joanne ejus filio, quem illi a mortuis suscitaverant, decimo ab Urbe lapide gladio feriri jussit.

[2] Licet Abundios plures, plures Abundantios ac Marcianos martyrologi recenseant, [in Martyrologiis] ut in Notis ad Historiam suam, infra laudandam, observat Fulvius Cardulus litteris c & v; sanctos tamen quatuor hosce Martyres in nullo alio legi Martyrologio, quam Romano. Grevenus in Auctariis Usuardi apud Sollerium ad diem XXVIII Augusti ita habet: Abundii & Abundantii martyrum: omnino autem existimo memoratos a Greveno non esse distinguendos ab Abundio & Abundantio nostris; nam in Bodecensi codice, de quo infra, sic legitur: Incipit Passio SS. Abundii presbyteri & Abundantii diaconi, quæ est quinto Calendas Septemb., quo fortasse codice aut alio simili usus est Grevenus: quod autem solos memoret Abundium & Abundantium, ex eo oriri potuit, quod hi soli in titulo signentur, prætermissis Marciano ac Joanne.

[3] De Sanctis nostris tom. 1 Annal. Ecclesiast. ad annum Christi 303 sic loquitur Eminentissimus Baronius: [& apud Baronium in Annalibus,] His igitur imperatoribus (Diocletiano & Maximiano) coronati martyrio habentur via Flaminia Abundius presbyter & Abundantius diaconus, quos Diocletianus (ut habent tabulæ ecclesiasticæ) una cum Martiano viro illustri & Joanne ejus filio, quem illi a mortuis suscitaverant, decimo ab urbe lapide feriri jussit. Extant ipsorum Acta ex antiquis memoriis restituta atque etiam notis egregie illustrata a collegio Societatis Jesu, eademque aucta eorumdem translatione: veneranda enim corpora SS. Abundii & Abundantii translata sunt in basilicam Farnesianam ejusdem Societatis Jesu Romæ primariam. Habetur quoque in iisdem Actis mentio aliorum viginti trium martyrum, qui duci jussi extra Urbem via Salaria veteri, ibi truncati capite sunt: quorum corpora collecta a Joanne presbytero, … & a pia & nobili femina Theodora, … sepulta sunt in cœmeterio eadem via posito ad clivum Cucumeris.

[4] [aliosque scriptores Pau ca] Horum elogium ex memoratis a Baronio Actis texuit Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, pag. 594. Sanctorum nostrorum etiam meminerunt Ughellus Italiæ sacræ tom. 1, in civitatis Castellanæ episcopis, Bartholomæus Piazza parte 2 Hemerologii sacri, aliique, de quibus infra redibit sermo: paucula interim hic obiter observanda sunt. Sanctorum viginti trium anonymorum martyrum memoriam ad diem V Augusti Operi nostro inseruit Sollerius ex laudatis a Baronio Actis, quæ suo tempore discutienda ibidem pollicitus est. Hos viginti tres martyres milites nominat Aringhus Romæ subterraneæ lib. 4, cap. 25, num. 5; sed hoc ipsorum vitæ institutum nec in Romano Martyrologio, nec in Actis Carduli, quæ duo tantum allegat Aringhus, agens de Sanctis illis, nec in Actis ullis aut manuscriptis aut impressis, quæ ad nos pervenerunt, reperi.

[5] [hic observanda.] Joannes ille, qui dictos viginti tres martyres eosque, de quibus nunc agimus, honorificæ sepulturæ mandavit, idem forsitan est cum eo, de quo ad diem XVIII Augusti in Martyrologio Romano legitur: Romæ beatorum Joannis & Crispi presbyterorum, qui in persecutione Diocletiani multa Sanctorum corpora officiosissime sepelierunt, quorum meritis & ipsi postmodum sociati gaudia vitæ æternæ meruerunt. Certe, licet cognomines alii pari in sanctos Martyres religione claruerint, nullus tamen in Martyrologio Romano eo titulo & sub eodem tyranno insignitur: de isto autem Joanne simul cum Crispo actum est ad prælaudatum diem XVIII Augusti. De Theodora vero matrona, quam in eadem persecutione legimus sedulo martyribus ministrasse, quid sit statuendum, videbitur ad diem sequentem, quo Romano Martyrologio inscripta est. Nunc Sanctorum nostrorum Acta consideremus.

[6] Prelo data antiquiora non vidi quam ea, [Acta ex vetustis codicibus manuscriptis] quæ nomine collegii Societatis Jesu Romani Fulvius Cardulus ejusdem Societatis sacerdos Romæ edidit typis Francisci Zanetti anno 1584: additæ sunt imagines Sanctorum confessionem, cruciatus, mortem ac postremam translationem ad basilicam Farnesianam repræsentantes. De Actis his ad Sanctissimum Dominum Gregorium XIII Pontificem Maximum ita proloquitur laudatus editor: Quapropter ex tribus vetustissimis codicibus manuscriptis, quorum unus in oppido Ariniano (ubi Martyrum corpora a beata Theodora sepulta, per annos circiter DCC jacuerunt) penes nobilissimum virum Lucium Sabellum, ejus oppidi dominum, asservatur, alter Romæ in tabulario venerandæ basilicæ S. Mariæ Majoris exstat, tertius, qui cum Arianensi exemplari pœne ad verbum consentit, in monialium perantiquo retinetur cœnobio & ecclesia, quam in Etruria prope urbem Senas Pipinus Caroli Magni imperatoris filius, Italiæ rex a Leone III Pontifice Maximo appellatus atque inunctus, his sanctis Martyribus ædificavit.

[7] Ex iis, inquam, veteribus scriptis (quæ, [edita a Fulvio Cardulo,] cum priscam illam simplicitatem pietatemque redoleant, a notariis S. R. E. manasse creduntur) brevem totius martyrii narrationem collegimus, una cum prima translatione, ab Ottone III augusto facta anno Domini circiter MI, cum ex Ariniano Romam sacra corpora sunt importata & in templo S. Adelberti episcopi & martyris, ab eodem imperatore inter duos pontes exstructo, quod postea S. Bartholomæi nomine appellatum est, collocata. De altera translatione, qua in ecclesiam SS. Cosmæ & Damiani fuerunt illata, quamvis omnia investigaverimus perscrutatique simus, tamen ut nihil compertum habemus, ita suspicari aliquid seu conjectare possumus, quod in nostris ad Historiam Notis explicabimus. Hanc tertiam, Tuo jussu factam, adjecimus, ut maximi beneficii perpetua exstet memoria. Hactenus Fulvius Cardulus, cujus judicium de simplicitate & sinceritate codicum manuscriptorum, quibus usus est, mox expendemus.

[8] Præter Acta a Cardulo vulgata, habemus sanctorum martyrum Abundii & Abundantii Vitam Italico sermone conscriptam editamque Senis apud Silvestrum Marchetti anno 1616, [& a Juditta Lati, cum præmissa] quam ex antiquissimis pariter manuscriptis collegit, & serenissimæ Franciæ ac Navarræ reginæ Mariæ Mediceæ inscripsit venerabilis soror Juditta Luti, cœnobii, Santabunda dicti, extra urbem Senensem monialis. Vita hæc quoad totam martyrii rerumque eo tempore gestarum relationem cum Carduli Actis pene ad verbum consentit: unde, quod de illis jam jam dicemus, idem de hac Judittæ Vita hic statuendum. Auctior tamen est, præmissa brevi historia conversionis SS. Abundii & Abundantii ad fidem, quam innectit anno Christi 286, & in qua tradit, Sanctos hosce cives Romanos fuisse, nobilissimis ortos natalibus & fratres secundum carnem, eosque ex idolorum cultoribus Christi milites factos, ac dein a Ciriaco Papa sacris undis ablutos, & Abundium quidem presbyterum, Abundantium vero diaconum ab eodem Ciriaco creatos fuisse scribit.

[9] [in his ultimis conversionis historia,] Historiam hanc haud dubie Juditta hausit ex Senensi exemplari, in quo, ut in suis ad Historiam Notis littera c docet Cardulus, horum Sanctorum non modo martyrium, sed horariæ etiam preces atque adeo propria Missa continetur; illam tamen ipse, quam ob causam nescio, suis Actis non inseruit, licet, si fide dignam haberet, videri ipsi debuisset accuratiorem ipsorum notitiam posteris relictura. Ego ut secure affirmare nequeo, ita nec omnino negare intendo, SS. Abundium & Abundantium germanos fratres, Romana, eaque illustri, ortos prosapia, & a profana superstitione ad Christi sacra adductos fuisse: attamen quo minus relationi huic toti assentiar, faciunt pauca, quæ subdo. Quis Ciriacus ille, quem sanctum Pastorem & Papam Juditta nominat? Si Pontificem Romanum intelligat, nullus eo tempore Romanam divi Petri Cathedram Ciriacus tenuit, ut consulenti Romanorum Pontificum catalogos manifestum fiet.

[10] [quæ minime accurata est,] Deinde dicit Juditta, post acceptum Baptismum & Ordines sacros illos alquanto tempo, aliquo, seu, ut a nonnullis vertitur, brevi tempore occultos in abscondito vixisse, multisque sibi aggregatis sociis, fidei incrementum fecisse. Sed qui fit, ut spatium, quod ab anno 286 ad 303 fluxit, tempus aliquod seu breve dicatur? Non potest autem, si Actis, quæ Juditta sequitur, inhærendum sit, eorum martyrium statui ante annum 303. Quomodo qui conversionem illorum collectosque ab illis commilitones memorarunt, non etiam saltem aliqua, quæ ab illis intermedio tot annorum spatio gesta sunt, litteris consignarunt? Hoc quoque in Judittæ Vita singulare occurrit, quod martyrium Sanctorum nostrorum illigetur anno Christi 284: verum id non possum non adscribere typothetarum incuriæ; utcumque enim credatur Juditta ædificationi potius, quam historicæ veritati in scribendo studuisse, quis tamen sibi persuadeat, eam usque adeo animo distractam fuisse, ut serio statueret annum mortis 284, ubi illorum conversioni attribuerat annum 286: sed de anno mortis infra pluribus.

[11] [examinantur, & dubiæ fidei] Tillemontius tom. 5 Monument. in persecutione Diocletiani, art. 48 affirmat, Acta sanctorum horum Martyrum a se non fuisse visa: sed attento, quod ex iis concinnavit Ferrarius, compendio, Licet, inquit, judicare, nihil in iis probe authenticum aut magni ponderis esse. Et sane quamvis Cardulus codices, ex quibus suam collegit Historiam, vetustissimos nominet, quamvis asserat illos priscam simplicitatem pietatemque redolere, non pauca tamen sunt, quæ dubium ingerunt de eorum sinceritate, codicesque, quibus tum Juditta tum Cardulus usi sunt, interpolationis suspectos omnino reddunt: aliqua hic subnecto. Longiores inprimis SS. Abundii & Abundantii cum Diocletiano sermones, prolixiores eorum aliorumque viginti trium martyrum ad Deum precationes, sæpe multiplici sacrarum Scripturarum phrasi ingeniosissime refertæ, utpote ad exornandam historiam aptissimæ, videntur Actis insertæ fuisse a scriptoribus, industriam suam in eo locantibus, ut Sanctis ea verba tribuerent, quibus eos ad exemplum aliorum Sanctorum pro rerum temporumque adjunctis uti potuisse crediderunt. Scio quidem, non omnem propterea Actis fidem detrahendam esse: at cum longiores hi sermones precationesque in Actis manuscriptis, quæ habemus, non legantur, luculenter apparet, dubitari saltem posse, sintne revera Sancti sic locuti, ut illos Acta impressa locutos tradunt.

[12] Aliud, quod subdo, majorem etiam interpolationis suspicionem mihi ingerit, [ac interpolationis suspecta esse ostenditur.] & nemo facile Sanctis adjudicabit. Post commemorata Dei beneficia, post agonem suum illi commendatum, ita Sancti inducuntur loquentes: Redde vero maligno Diocletiano, sicut operatus est in innocentes servos tuos: afflige vero ejus incredulum cor & obduratum & lapideum ejus spiritum ad correctionem eorum, qui contemnunt tuam magnitudinem. Hæc, inquam, Viris sanctis minus congruunt: enim nemo facile credat eos, jam jam Christo conjungendos, erga tyrannum ita male animo affectos fuisse, ut divinam illi ultionem imprecarentur. Si ejusmodi facta reperirentur in Actis alias omnino probatis & authenticis; diceremus ea magis miranda videri quam imitanda, qualia in Vitis Sanctorum subinde reperiuntur. At hæc Acta non sunt auctoritatis tantæ, ut necesse sit talia pro veris admittere: non enim solent Sancti inimicis suis male velle, etiam ad aliorum correctionem aut divinæ omnipotentiæ manifestationem.

[13] Quare, omissis Carduli ac Judittæ Actis, [Acta Ms. ex codice Bodecensi reliquis simpliciora,] alia Sanctorum nostrorum Acta manuscripta infra dabo, quæ P. Gamansius Societatis nostræ sacerdos ex Bodecensis cœnobii Ord. Regular. S. Aug. diœces. Paderborn. Passionali pergameno Ms. insigni mensis Augusti fol. 262 extracta ad Museum nostrum transmisit anno 1641. Ea cum Actis impressis quoad totius rei gestæ seriem omnino congruunt, ab iis tantum discrepant in levioribus quibusdam, prout in Annotatis observabo. Acta hæc cum non habeant longiores hasce locutiones, de quibus num. XI, nec imprecationem illam de qua num. 12, aliis simpliciora, ac vel ideo præferenda mihi videntur: ea tamen lectori non ut indubia & plane authentica offero; nam si ea, de quibus jam memini, excipiamus, iisdem hæc, quibus illa, difficultatibus laborant, quarum unam alteramve paucis hic attingere, non abs re fuerit.

[14] Inprimis tam in hisce manuscriptis, quam in Actis typo vulgatis Diocletianus semper in persona propria Sanctos interrogat, [non tamen indubitata] redarguit, cruciatis in equuleo Abundio & Abundantio coram assistit, capitalemque in eos ipsemet fert sententiam, cum tamen per delegatos ab ipsis tyrannis judices ac præfectos Christiani ut plurimum interrogati, torti, condemnatique fuerint: unde quod in Observationibus ad Usuardum suum sæpe faciendum dixit Sollerius, hic quoque fieri debere autumo, ut nempe Diocletiani persecutio in ipsius persecutoris locum substituatur. Alteram de Actorum sinceritate dubitationem ingerit incognita geographis antiquioribus civitas Lubra vel Lubræ, de qua Cardulus in Notis suis littera t ita scribit: Cujus urbis apud scriptores mentio nulla invenitur; ex quo verisimile fit novum ea tempestate & exiguum fuisse oppidum; nonnulli ad lævam viæ Flamineæ ab Roma proficiscentibus XII fere milliario circa ea loca fuisse suspicantur, ubi nunc quingentis a via passibus parva quædam ædificiorum vestigia & ruinæ cernuntur.

[15] Hæc Carduli suspicio & conjectura minime facit, ut ausim asserere, [ac plane genuina & authentica,] Lubram aliquando reipsa exstitisse: sed nec id evincit recentiorum quorumdam geographorum auctoritas; cum enim Acta Carduli in testem suum adferant, majoris non est momenti, quam sint Acta ipsa. Ego, si fas est plusculum hic conjecturis indulgere, magis suspicor, antiquitus scriptum fuisse juxta delubra: nam cum apud probatos auctores legamus, tempore persecutionis Diocletiani juxta fontes, in compitis & foris, plateisque promiscue omnibus idolorum imagines fuisse expositas, additis, qui sacrificare omnes cogerent, ministris; quidni liceat præsumere etiam via Flaminea collocatas fuisse similes icones, pro iisque delubra quædam fuisse exstructa. Fieri autem potuit, ut ex voce delubra sciolus aliquis aut incurii amanuenses lapsu temporis civitatem Lubram efformaverint: verum, ut monui, mera hæc est conjectura.

[16] [infra excudenda.] Sua quoque difficultate non caret Marciani historia: nam Lubram constituit Cardulus XII fere ab Urbe milliario quingentis a via passibus distantem: juxta Lubram autem Marcianus filium mortuum lugens occurrit SS. Abundio & Abundantio, a quibus, si in Christum crederet, redivivum videndi filium spe recreatus, cadaver quæsiturus discedit, ministris interim nolentibus subsistere. At quoniam nullum Actorum exemplar martyrii palæstram longius quam XIV ab Urbe milliario removet, quomodo Marcianus, utcumque rapido cursu, totum suum iter, cui ex computu Carduli impendendi erant passus mille, satis tempestive potuit absolvere, præsertim cum in reditu & filii sui cadavere & urceo cum aqua onustus incederet? Senserunt haud dubie difficultatem hanc Bartholomæus Piazza Hemerologii sacri parte 2, & Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, atque ideo verisimiliter itum illum reditumque satis molestum declinaturi, Marciani historiam sic retulerunt, acsi primo statim occursu mortuum filium ante SS. Abundii & Abundantii pedes collocasset. Præter hæc nihil in Actis reperio, quod a quoquem magnopere in dubium vocari possit.

§ II. Sanctorum natales & conditio: tempus martyrii incertum.

[Sanguinis nobilitas Sanctis] Licet perspectissimum habeam, & genus & proavos & quæ non fecimus ipsi, nostra minus vocanda esse, parumque ex sanguinis claritudine accedere Sanctorum gloriæ, quia tamen tam nefas est veram negare, quam ridiculum adstruere fictitiam nobilitatem, lubet Sanctorum nostrorum natales breviter investigare. Et ad SS. Marcianum ac Joannem quod attinet, cum Acta plane omnia clarissimi viri titulo Marcianum compellent, nihilque in his occurrat huic prærogativæ contrarium, eos præclaro loco natos fuisse, nemo prudenter inficiari potest: addit Cardulus in Notis littera v, Marcianus,… Romanus, ut creditur, & qui fortassis prædia ad Lubram haberet. Juditta Luti, ut num. 8 observavi, SS. Abundium & Abundantium illustri stirpe prognatos scribit, quam nobilitatis prærogativam ipsis vindicare conatur Cardulus in Notis littera c: argumentorum ejus examen non ingratum fore lectori existimo.

[18] [a Cardulo aliisque] Sic habet laudatus editor: Hoc idem præterea ex ipsa historia facile intelligi potest. Nam XXV simul Christianos ad tribunal productos Diocletianus interrogans, ut videt in fidei confessione constantes, jubet XXIII quidem confestim via Salaria ad secundum lapidem obtruncari: hos vero duos, quos tamquam illorum magistros, duces & impostores accusaverat, primo in vincula conjicit, tum XXII aut XXV post diebus eductos e carcere rursus interrogatione pertentans ad cultum idolorum hortatur: deinde cum frustra suaderet, equuleo torquet, demum eorum patientia iratior factus, via Flaminia ad X lapidem securi eos percuti mandat. Cur hos duos a reliquo cœtu sejungit? Cur non cum illis statim occidit? Cur tot diebus ad mutationem consilii servat? Cur denique tam longe ab Urbis mœnibus ad necem amandat? Atque hæc Christianæ alioqui religionis hostis acerrimus? Alia profecto causa nulla, quam ipsorum insignis quædam nobilitas & auctoritas, & Romani nominis respectus ac dignitas proferri potest.

[19] Cardulum secutus est Bartholomæus Piazza loco supra citato asserens, [attribuitur: eorum] eos, quia nobiles erant Romani, ne populi moveretur seditio, a tyranno obtruncari jussos fuisse duodecimo ab Urbe milliari. Sanctorum nostrorum claros natales, ut num. 9 dixi, impugnare animus mihi non est: verum cum nec in Actis a Cardulo editis, nec in manuscriptis, infra excudendis, vox ulla occurrat, quæ nobilitatem certo indicet, eam ut dubiam relinquo, & penes fidem manuscripti Senensis, aliorumque ex quibus hausta est: nobilitatem autem illam non probant Carduli argumenta. Si enim insignis Sanctorum nobilitas tyrannum impulerit ad concedendum eis dies aliquot ad mutationem consilii, cur non id saltem verbulo significatur, ut in aliorum Sanctorum Actis sæpe factum legimus? Si metus concitandæ a populo seditionis effecerit, ut tam longe ab Urbe jussi sint obtruncari, mirum, non eos clanculum ad mortem ductos fuisse, quod tamen certo factum non est, cum legantur occisi, ingenti populo spectante, ut in ipsis Actis suis habet Cardulus: Tunc, inquit, multitudo populorum, quæ ad spectaculum convenerant mortis &c.

[20] Sola itaque mortis dilatio & palæstræ ab Urbe distantia non videtur argumentum satis efficax ad probandam SS. Abundii & Abundantii nobilitatem; [rationes expenduntur.] multæ enim rationes tyrannum movere potuerunt, ut in anonymos statim, in hosce vero serius sæviret, illos non procul ab Urbe, hos longius occidi vellet; sed hisce immorari non vacat. Nihil quoque in Actis occurrit, quod civilium turbarum metui ob nobilitatem Abundii & Abundantii a Piazza asserto faveat, contra non pauca, quæ obsunt: nam illorum nece videtur tyrannus intendisse, populum a Christiana religione deterrere: cum enim iterum ad Diocletianum producti in Christi fide constantissime perseverarent, Acta Carduli, quibus consonant & alia, sic habent: Legisconsultor dixit, præsente Diocletiano: si isti exstincti non fuerint, non erit clarus timor: & omnis civitas Romana ad horum sectam curret. Quid quod Acta ipsa seditionem commemorent motam a pontificibus & presbyteris paganorum, decreta contra Christianos postulantibus, & in eos tamquam sacrilegos animadverti cupientibus. Vide etiam infra dicenda num. 29 & 30.

[21] Ad Sanctorum autem vitæ institutum quod spectat, [Ordines sacri non in Martyrologio Romano,] Abundium sacerdotali dignitate fulsisse, Abundantium vero diaconatus gradum obtinuisse, Acta manifeste tradunt: in primo cum tyranno congressu sacerdotem se nuncupat Abundius dicens: Primo nomine ex speciali Christianus sum & presbyter dicor. Confirmant hoc ipsum repertæ anno 1582 super ipsorum loculis inscriptiones, quas in tertiæ translationis historia sic refert Cardulus: Atque in uno quidem sub cornu Euangelii erat tabella marmorea signo crucis & hoc epitaphio notata: Hic requiescit sanctus Habundius pbr. et monachus et mart. In altero autem sub cornu Epistolæ altera item tabella eodem signo atque hoc titulo inscripta: Hic requiescit sanctus Habundantius diac. et mart. Gregorius quoque XIII, apud Cardulum pag. 38, in litteris suis Apostolicis, quibus translationem supra dictam fieri mandavit, Abundium presbyterum & Abundantium diaconum appellat: non recte igitur dicit Tillemontius a Martyrologio Romano, Abundium presbyterum & Abundantium diaconum signante, inversos fuisse eorum titulos.

[22] [sed in Catalogo Ferrarii,] Ferrarius huic Tillemontii opinioni videtur occasionem dedisse: nam post compendio relatam Sanctorum nostrorum historiam, licet ipse Abundium presbyterum & Abundantium diaconum antea vocasset, in annotatione tamen sic scribit: In altari lateritio reperti sunt duo alteri loculi sacrorum ossium pleni: in quorum uno hujuscemodi erat inscriptio: requiescit S. Abundantius presbyter, monachus et mart. In altero vero, Hic requiescit S. Abundius diaconus et mart. Qua autem fultus auctoritate ita scribat, adnotatum non invenio: certe fatetur Ferrarius totam Martyrum historiam una cum sacrorum corporum translationibus ex nullis aliis instrumentis a se haustam fuisse, quam ex monumentis ecclesiæ Castellanæ, & eorumdem Martyrum passione nuper a Societate Jesu typis excusa: nam sola hæc duo ad finem narrationis suæ allegat.

[23] [perperam inversi fuerunt.] Quæ sint ista Castellanæ Ecclesiæ monumenta a Ferrario adducta, non inquiro: certe Ughellus in civitatis Castellanæ episcopis sæpe memoratæ Carduli Historiæ acceptum refert, quod Crescentiani seruata fuerit memoria, ita scribens: Quæ (Martyrum nostrorum Historia) si tacuisset, nulla Crescentiani mentio fortasse dimanasset ad posteros. In Arinianensi vero codice, ex quo legitur translatio SS. Marciani & Joannis ad Castellanam ecclesiam, Sanctorum vero Abundii & Abundantii ad basilicam S. Adalberti, habetur nude, titulo omni prætermisso, Abundii & Abundantii martyrum: allata autem num. 21 ex Cardulo verba satis superque ostendunt presbyteri titulum ad Abundium pertinere. Oportet ergo ut vel ipse Ferrarius autographum suum vitiose descripserit, vel, quod magis suspicor, incurius quidam typotheta Ferrarii scriptionem non satis accurate observarit. De Carduli autem fide hac in parte ambigi non potest, tum propter laudatas litteras Apostolicas, tum etiam ex eo quod Historiam suam ediderit anno translationem proxime subsecuto, cum certe adhuc plurimi essent superstites, qui inscriptiones coram viderant: non videtur itaque dubium, quin S. Abundius presbyter fuerit.

[24] [An S. Abundius fuerit monachus?] Verum non ita constat, fueritne revera monachum professus: hoc ei vitæ institutum attribuit inscriptio, de qua supra; sed cum Acta de eo sileant, nec ulla talis inscriptio legatur ante inventa sacra corpora in æde SS. Cosmæ & Damiani, non ausim asserere eum monachum fuisse. Forte post primam sub Ottone III inventionem titulus hic tumulo impositus fuerit ab aliquo, qui ob suam in monachos venerationem putaverit, talem haberi posse S. Abundium ex eo, quod in Actis legeret, SS. Abundium & Abundantium absconditos vixisse cum aliis viginti tribus sociis, quibus ministrabant, quosque divinis Christi mysteriis imbuebant. Non inficior quoque fieri potuisse, ut ante cœptam Diocletiani persecutionem solitariam vitam egerit, quam, tyranno Christianos vexante, deseruerit ad confirmandum labantes in fide, sicque saltem minus stricti nominis monachus appellari potuerit: nam, an primis Ecclesiæ seculis exstiterint monachi, quales nunc gremio suo læta complectitur, nihil hic attinet disputare. Sed de his jam satis.

[25] Dixi num. 10 certamen Sanctorum, de quibus hic nobis sermo est, [Actis inhærendo passi sunt] figi non posse ante annum Christi 303, si nempe Acta in sensu proprio interpretemur: cum enim Romæ sub Diocletiano, illo ipso capitalem in eos ferente sententiam, gladio percussi dicantur, non potuerunt ante cœptam ab eo persecutionem pati: sed ea non cœpit ante annum 303: nam lib. de Mort. persecut., Parisiis recuso anno 1748, cap. 9 scribit Lactantius, cujus unius hac in parte testimonium plurimorum instar est: Diocles (sic enim ante imperium vocabatur) cum rempublicam talibus consiliis & talibus sociis everteret, … tamdiu tamen summa felicitate regnavit, quamdiu manus suas justorum sanguine non inquinaret. Tum, interjecta Christianos persequendi causa, cap. 12 sic loquitur: Inquiritur peragendæ rei dies aptus & felix, ac potissimum terminalia deliguntur, quæ sunt ad septimum Kalendas Martias… Qui dies cum illuxisset, agentibus consulatum senibus ambobus octavum & septimum &c; quæ verba evidenter designant annum Christi 303, ut contra Onuphrium, Baronium, Petavium aliosque, contendentes persecutionem illam cœpisse anno 302, in suis Notis ad hunc locum Lactantii invicte probat Balusius, quem, si lubet, consule.

[26] Sed nec, si, ut Acta perhibent, sub Diocletiano in persona propria passi sunt, [anno 303 & non alio.] ultra annum 303 extendi potest Sanctorum illustre martyrium: nam, eodem teste Lactantio, cap. 17, Diocletianus hoc (persecutionis Christianorum) scelere perpetrato, … cum jam felicitas ab eo recessisset, perrexit statim Romam, ut illic vicennalium diem celebraret, qui erat futurus ad XII Kalendas Decembres. Celebratis autem vicennalibus, populi Romani libertatem dicacitatemque non ferens, etiam ante Kalendas Januarias anni insequentis æger animi ex Urbe prorupit, quam usque ad Kalendas Maii anni 305, quando & imperium & purpuram exuit Diocletianus, numquam amplius ingressus est, ut laudati operis capita 17, 18 & 19 luculentissime demonstrant: si ergo Sanctorum nostrorum Actis presse insistendum sit, omnino necesse est illorum martyrium concludere terminis anni 303: nec videtur aliquid adferri posse, quo ostendatur, veritati historicæ repugnare opinionem illam, quæ anno 303 adscribit gloriosum sanctorum horum Martyrum triumphum.

[27] Quamvis enim Eusebius lib. 9 Histor. Ecclesiast., cap. 2 & 3 scribat, [Respondetur ad auctoritatem Eusebii,] anno persecutionis primo immanitatem persequentium in solos ecclesiarum præsides desævisse, atque altero demum anno missas fuisse imperatoris litteras, Quibus, inquit, generali præcepto jubebatur, ut omnes ubique locorum ac gentium publice idolis sacrificia ac libamina offerrent; verisimilius tamen est, non dudum ab inchoata vexatione adversus Christianos passim omnes suppliciis actum esse: nam Lactantius, (cui plus hic deferendum est, quam Eusebio,) cap. 13 sic habet: Postridie (post dirutam ipso terminalium festo Nicomediensem ecclesiam) propositum est edictum, quo cavebatur, ut religionis illius homines carerent omni honore ac dignitate, tormentis subjecti essent, ex quocumque ordine aut gradu venirent: quæ voces, ex quocumque ordine aut gradu, plus aliquid significant, quam ut recte accipi possint pro iis tantum, quibus ecclesiarum commissa erant gubernacula.

[28] [argumentis ex Lactantio deductis,] Sententiæ huic etiam clarius adstipulatur Lactantius cap. 15 inquiens: Omnis sexus & ætatis homines ad exustionem rapti; … domestici alligatis ad collum molaribus mari mergebantur. Nec minus in cæterum populum persecutio violenter incubuit… Pleni carceres erant. Tormentorum genera inaudita excogitabantur. Et cap. 16: Vexabatur ergo universa terra, & præter Gallias, ab Oriente usque ad Occasum tres acerbissimæ bestiæ sæviebant.

Non mihi si linguæ centum sint, oraque centum,
Ferrea vox, omnes scelerum comprendere formas,

Omnia pœnarum percurrere nomina possim, quas judices per provincias justis atque innocentibus intulerunt. Ac tum demum cap. 17 narrat Diocletiani Romam iter, quod certe contigit anno Christi 303. Illo igitur anno & cruciatibus & pœna mortis in fideles quoslibet actum est; nam Lactantium prolepsi usum hic fuisse, non videtur ulla ratione ostendi posse.

[29] [aliisque rationibus ostenditur,] Facit etiam, ut Sanctorum martyrium anno 303 verisimiliter omnino illigari possit, quæ in eorum Actis fit mentio seditionis a pontificibus adversus Christianos concitatæ: nam in Passione S. Sabini, apud Balusium lib. 2 Miscellaneorum, ita legitur: Maximiano augusto quinto decimo Kalendas Maii in circo maximo misso Sexto Venetos vincente, pars major populi clamabant dicentes: Christiani tollantur, & voluptas constat. Dictum est duodecies. Per caput augusti Christiani non sint &c. Licet hic populus, in Actis vero Martyrum nostrorum pontifices excidium Christianorum postulasse dicantur, suspicor tamen eamdem utrobique seditionem memorari, adeo ut Acta nostra primos turbarum incentores recenseant, Passio vero S. Sabini plebem commemoret, quæ ab idolorum sacerdotibus in Christianos commota, furoris incendium latius dispersit. Tillemontius seditionis istius historiam amplecti non audet, quod Acta S. Sabini non videantur ipsi satis authentica. Hujus loci non est ea expendere; interea tamen locum hic habeat opinio Sollerii ad diem XXX Decembris in Observatione ad Martyrologium Usuardi: Certe, inquit, tot simplicis sinceritatis radii inter obscuriores nubeculas in oculos incurrunt, ut laudata Acta a Tillemontii censura per nos vel successores nostros aliquando vindicatum iri non diffidam.

[30] [martyrium anno Christi 303] Quod ad rem præsentem amplius facit, Tillemontius Nota 14 in persecutionem Diocletiani fatetur, non posse aptius, quam anno 303 illigari decretum, cujus meminerunt Acta S. Sabini, si illud revera adversus Christianos omnes tulerit Herculius: Sed, inquit, aliunde edictum Christianos omnes morti addicens, juxta Eusebium non nisi secundo persecutionis anno latum est, & secundum Lactantium, auctore Diocletiano, qui de eo ad Maximianum scribebat. Verum cum totus Lactantii contextus, ut num. 27 & 28 breviter ostensum est, manifeste innuat, etiam primo immanissimæ persecutionis anno universos Christi fideles neci adjudicatos fuisse, scrupulum mihi nullum injicit, quod ibidem addit Tillemontius: Nulla saltem ratione apparet, Herculium rem tanti momenti, illo (Diocletiano) inconsulto, aggressum esse: & tamen inter diem XVII Maii, quo hoc edictum populus rogavit juxta Acta S. Sabini, & XXII, quo Maximianus in senatu concessit, verisimiliter non consuluerat Diocletianum, qui tunc Nicomediæ erat. Nam edictum illud flagitavit populus die XVII non Maii, sed Aprilis, ut habent Acta: Quinto decimo Kalendas Maii, unde non parum elevatur robur argumenti Tillemontiani. Sed nec Diocletianum consulere necesse erat, cum cap. 15 scribat Lactantius: Etiam litteræ ad Maximianum atque Constantium commeaverant, ut eadem facerent … & quidem senex Maximianus libens paruit per Italiam, homo non adeo clemens. Præmiserat autem verba, quæ num. 28 & 29 dedi, horrendam Christianorum omnium stragem describens, quam post relatas Diocletiani ad Herculium litteras, cap. 16 lamentabilem in modum pergit depingere.

[31] Quæ hactenus de anno mortis disseruimus, id efficiunt, [illigari posse: tempus tamen] ut omnino quidem probabiliter liceat contendere, annum Christi 303 Sanctorum nostrorum martyrio illustrari potuisse; minime tamen evincunt, anno illi indubitanter adscribendum esse. Post inchoatam enim persecutionem duos adhuc annos & menses, ac dies aliquot imperitavit Diocletianus, multumque eo tempore tum Romæ tum alibi Christiani sanguinis fusum esse, in comperto est. Post abdicatum quoque a Diocletiano & Maximiano imperium, annos octo tenuit vexatio, Galerio tunc augusto, qui primus socero suo fuerat malorum adversus Christianos incentor, aliisque Diocletianeæ impietatis æmulis, suæ in Christi fideles rabidæ ferocitati, quantum poterant, indulgentibus. Si ergo juxta dicta num. 14 Sanctorum Acta mitius exponamus, dicam illud omne, quod vel a Galerio, vel ab imperatorum ac cæsarum præfectis actum fuit, illi potuisse adscribi, cujus auctoritate crudelibusque sanctionibus toto vix non orbe Christianus populus cœperat affligi.

[32] Sed nihil etiam obstat, quo minus Sanctorum martyrium referri possit ad tempora anno Christi 303 anteriora: [determinari certo nequit.] quod enim asserit Eusebius, Christianos magna religionis suæ libertate fruitos esse primis initi a Diocletiano imperii annis, ad Orientem potius, quam ad Occidentem pertinere videtur. Nec sane ambigendum est, quin plures ante edita a Diocletiano edicta martyrii lauream consecuti sint, quos vel Herculii, hominis ferocissimi & sedem imperii Italiam tenentis immanitas, vel particulares urbium aut provinciarum præfecti pro privata superstitione aliisve de causis, antiqua imperatorum edicta in favorem suum allegantes, sustulerint, ut ad diem XXIII Augusti de SS. Claudio, Asterio &c Commentarii prævii num. 18 & 19 probatum reperies. Cædes autem illæ Diocletiano, utpote primum in imperio locum obtinenti, attribui potuerunt ab iis, qui Sanctorum, de quibus hic agimus, aliorumque martyrum Acta tabulis consignarunt, quos secuti biographi Diocletiani nomen & personam assumpserint. Sanctos igitur nostros cum Baronio aliisque inter eos referendos censeo, quorum annus certus, quo passi sint, minime habetur expressus, ideoque initio hujus Commentarii illorum martyrium late fixi sub Diocletiano.

§ III. Cultus Sanctorum antiquissimus: ecclesiæ illis erectæ; loca aliquot reliquiis ipsorum nobilitata: dubia quædam discussa.

[Cultus Sanctorum nostrorum antiquissimus,] Restat modo ut ea, quæ de legitimo Sanctorum nostrorum cultu ejusque antiquitate apud scriptores reperiuntur, hic annectamus. Vetustissimum illum esse, non videtur negari posse; at determinatum inchoati illius tempus expressum in nullis reperi monumentis, adeoque certo assignari nequit. Codex Arinianensis, ex quo Cardulus descripsit Historiam primæ inventionis translationisque, ineunte seculo XI factæ, meminit ecclesiæ SS. Abundii & Abundantii martyrum, ex qua sacræ tum eorum, tum Marciani & Joannis aliorumque exuviæ in alias asportatæ fuerunt: nec dubito, quin ecclesiæ illius ædificatio seculo X multo anterior sit. Cardulus existimans non diu post gloriosum Sanctorum nostrorum agonem publicæ venerationis obsequia a fidelibus exhibita illis fuisse, de ista ecclesia ad translationis Historiam Nota 18 ita censet: Quæ (ecclesia) adhuc exstat multis abhinc seculis exstructa, ut creditur, sedatis nimirum persecutionum procellis: in Notis vero ad Historiam martyrii littera y ita scribit: Ceterum in hoc B. Theodoræ prædio, (locus hic fuit, ut Acta perhibent, quo pia matrona Martyres sepelivit,) quod ad viam Flaminiam erat, tempore procedente, beatissimorum martyrum Abundii & Abundantii nomine ædem exstructam constat, quæ etiam nunc cernitur, & oppidum Arinianum, quod ibidem est, B. Gregorii Magni Romani Pontificis ætate ædificatum legisse se Blondus affirmat.

[34] [& forte non diu post mortem inchoatus est.] Aringhus Romæ Subterraneæ lib. 4, cap. 40, num. 2 sic habet: Prædium (B. Theodoræ) via Flaminia juxta montem Soractem eo potissimum loco exstabat, ubi nunc Regnani oppidum situm est; in eorumdem quippe honorem ecclesia erecta cernitur; ubi ipsa insuper Theodora digna Martyribus meritorum consortio juncta pari quoque honore condita est: atque ex hisce quidem locum novimus ecclesiæ illis erectæ, at epocham eruere nequimus. Si subsistat, quod pie credit Cardulus, forte ab ipsa Theodora erectum super Martyrum sepulcro oratorium fuerit, quod vel ipsa deinde, si persecutioni supervixerit, vel alii, ejus in Martyres pietatem æmulantes, pia liberalitate auxerint. Forte templum illud erexerit Gregorius Magnus, cujus ætate oppidum Arinianum situm eo loco, quo olim fuerat prædium Theodoræ, conditum Blondus scribit. Potuerunt certe fideles vel ex traditione, vel aliunde tempore Gregorii Magni locum nosse Sanctorum sepulturæ, eoque religionis ergo frequentes confluere, potuitque ea devotione fidelium induci sanctissimus Pontifex tum ad oppidum, ut Blondus scribit, tum ad templum etiam exstruendum, ut incolarum frequentia Sanctorum veneratio redderetur celebrior: verum hæc per conjecturam dicta sunto; neque enim defectu monumentorum penitius investigari possunt.

[35] Alterum templum seculo IX ineunte SS. Abundii & Abundantii nomini erectum, additumque illi sacrarum virginum gynæceum, [Ecclesia SS. Abundio & Abundantio] in supradicta ad Historiam martyrii annotatione commemorat Cardulus, cujus verba visum est hic transcribere. Non est silentio prætereundum, quod in Senensi codice manuscripto legitur de altero templo his sanctis Martyribus jam olim constructo: est enim res memoratu cognituque dignissima. Sic autem se habet. Pipinus Caroli Magni filius (qui a Leone III Pontifice Maximo anno Christi DCCCI rex Italiæ inunctus & consecratus est, regnavitque usque ad annum DCCCX) cum Romam proficiscens, ad urbem Senas pervenisset, horum sanctorum Martyrum fama commotus, cogitationem de basilica illis ædificanda suscepit. Conquisitis accersitisque fabris opus grandi pecunia locat. Illi, ut imperatum erat, prope urbem via publica, in plano loco ad radices montis, qui Plasanus tunc vocabatur, hodie S. Abundii nuncupatur, templi fundamenta primo die jacere incipiunt; postridie ad locum reversi, vestigium inchoati operis nullum inveniunt.

[36] Quærendo forte ad verticem montis cum ascendissent, [divinitus erecta dicitur:] incœptam ibi ædem aspiciunt: demoliti materiam ad plana deportant, & in pristino loco iterant fundamenta; sed insequenti luce idem, quod pridie acciderat, offenderunt. Rei novitate miraculoque attoniti ac stupefacti, ædificationem templi, in cacumine montis divino nutu atque angelico ministerio cœptam, alacriter prosequuntur, omnipotenti Deo gratias agentes, qui, ubi templum sibi, sanctisque Martyribus suis ædificari vellet, ostendisset. Igitur regia munificentia & pietate absoluta est ædes, quam ab Roma revertens Pipinus VII Kal. Septemb. sanctis martyribus Abundio & Abundantio dedicandam consecrandamque curavit: amplissimosque ei annuos census attribuit, & cœnobium amplum sacrarum virginum Ordinis S. Benedicti adjunxit: quod etiam hodie singulari religionis ac sanctimoniæ laude, famaque celebratur, & B. Joannis Columbini, civis Senensis & Jesuatorum auctoris (qui in eodem cœnobio filiam virginem Christo dicarat, & tertiam bonorum suorum partem benigne pieque donarat) sacro corpore nobilitatur. Ex quo non obscure perspicitur, quot ante seculis hi beatissimi Martyres in honore fuerint apud fideles & orthodoxos.

[37] Cælestem templi hujus ædificationem non assero quidem prorsus commentitiam esse, [sed asserti illius fides, scriptoribus] haud ausim tamen eam ut bene firmam ac solide adstructam lectori obtrudere sine melioribus, quæ fidem faciant, documentis. Illius in Annalibus Ordinis sui non meminit Mabillonius, ut ante me observavit Cuperus in Vita B. Columbini: Henschenius in Actis B. Petri Petroni tom. VII Maii, pag. 211, cum retulisset B. Columbini filiam antiquissimo illi ac nobili sacrarum virginum gynæceo ab ipso parente traditam fuisse, in Annotatis ita habet: Coluntur autem SS. Abundius & Abundantius XVI Septembris, in quem diem optamus nobis suggeri, quidquid de illius monasterii fundatione & Sanctorum ibi reliquiis, quæ nominis occasionem dederint, haberi poterit; votum suum eadem super re tom. VII Julii in Commentario prævio ad Acta B. Joannis Columbini, num. 43 iisdem verbis expressit Cuperus: hactenus autem instrumenta satis authentica nulla aut accepimus aut comparare potuimus.

[38] Ad codicem Senensem a Cardulo laudatum, quique etiam haud dubie Judittæ præluxit, quod attinet, ignoro, cujus notæ ac temporis fideique sit, & an ejuscemodi, ut lectorem prudentem facile pertrahat ad assensum prodigio tam memorabili præstandum, [circa ædificationis tempus & auctorem] maxime cum admirabilem hanc ædificationem dubiam insuper faciat Pipinorum, quibus a variis adscribitur, diversitas & annorum ferme 50 discrimen. Etenim Intronatorum academiæ Fasti Senenses sic aiunt: Anno DCCLVIII sub Pipino rege, in parthenonem a SS. Abundio & Abundantio dictum eximie benefico, cælites in construendum illius parietem operam impendisse feruntur: atque ita manifeste Pipinum Caroli Magni patrem innuunt; vox autem ipsa feruntur, ut per se patet, admodum debilis est. Cardulus contra Pipinum Caroli Magni filium cœnobii illius auctorem statuit: Qui, inquit, a Leone III Pontifice Maximo anno Christi DCCCI rex Italiæ inunctus & consecratus est, regnavitque usque ad annum DCCCX. Pipino quoque Caroli Magni filio laudem hanc attribuit Juditta.

[39] [dissentientibus, vacillat.] Atque ista scriptorum circa annos & reges dissensio sufficere mihi videtur, ut merito liceat de re tota ambigere. Itaque quod supra citato loco Cuperus edixit, hic quoque obtineat: Nos hanc angelicam monasterii Benedictini constructionem, … penes fidem relatorum Senensium relinquimus; penes codices, inquam, quibus nituntur Cardulus & Juditta, aliique, si qui sint, prodigii istius assertores: nos interim beneficii loco habituri semper sumus, si quis, hanc dicto cœnobio gloriam vindicandi cupidus, idonea ad nos monumenta submittere dignatus fuerit. Non satis etiam liquido constat, quid causæ fuerit monasterium istud appellandi a SS. Abundio & Abundantio, an propter peculiarem fundatoris erga Sanctos hos venerationem, an propter sacras illorum reliquias: primum tamen mihi verisimilius videtur: nam ut ostendit Cardulus occasione alterius cujusdam controversiæ, infra paucis memorandæ, prima nostrorum Martyrum inventio ac translatio contigisse tantum legitur ineunte seculo XI, & in postrema seculo XVI ad finem vergente facta, nihil fere præter S. Abundii caput desiderabatur, quod in templo beatæ Mariæ Aræ-Cæli visitur: certe anno 1584 constat sanctimoniales Senenses impetrasse a Gregorio XIII partem aliquam reliquiarum; neque ullum reperi instrumentum, quo probari possit, ante hunc annum in laudato gynæceo ullas requievisse nostrorum SS. Abundii & Abundantii sacras exuvias.

[40] [Indulgentiæ a Pio II & Gregorio XIII concessæ.] Auxit SS. Abundii & Abundantii cultum Pius II Pontifex Maximus, dum anno 1464 in sanctimonialium Senensium cœnobio veneratus sacra pignora B. Joannis Columbini, Omnibus & singulis hanc ecclesiam, … sanctorum Abundii & Abundantii festo visitantibus septem annorum totidemque quadragenarum perpetuo elargitus est indulgentiam, ut patet ex inscriptione marmoreæ tabulæ incisa, de qua vide Josephum Bonafede lib. 2, cap. 22 in Vita B. Joannis Columbini. Nec minus ad amplificandam SS. Abundii & Abundantii venerationem contulit Gregorii XIII piissima voluntas, quam in Litteris suis Apostolicis die X Septembris anno MDLXXXIII datis in hunc modum expressit: Ecclesiam domus professorum Societatis Jesu de Urbe, … corporibus SS. Abundii presbyteri & Abundantii diaconi, sanguinis pro nomine Christi effusione insignium martyrum … ornare decrevimus, ut ibi collocata, majori devotione & populi frequentia venerentur. Circa finem autem sic habet: Et ut Christi fideles ad eorumdem corporum sanctorum translationem frequentiores, majoreque devotionis studio conveniant, omnibus Christi fidelibus ipsis utriusque sexus vere pœnitentibus & confessis ac sacra Eucharistia refectis, qui translationi prædictæ interfuerint, plenariam omnium peccatorum suorum indulgentiam ac remissionem misericorditer in Domino elargimur. Quæ omnia SS. Abundii & Abundantii cultum immemorabilem ac legitimum abunde commonstrant.

[41] De antiquitate quoque cultus exhibiti a fidelibus SS. Marciano & Joanni dubitare nequaquam potest: [Vetustissimus SS. Marciani & Joannis cultus:] ea enim, quæ pro asserenda veneratione publica SS. Abundio & Abundantio antiquitus impensa disseruimus num. 33 & 34, etiam militant pro vetustissimo SS. Marciani ac Joannis cultu: certum quippe est, eos tumulo eodem, quo SS. Abundius & Abundantius, a Theodora reconditos fuisse: certum quoque est super sepulcro erectum fuisse postmodum ecclesiam, quæ quidem solummodo dicta est SS. Abundii & Abundantii; cum tamen verisimile non sit horum memoriam fuisse conservatam, sanctorum vero Marciani & Joannis penitus obliteratam tunc cum ecclesia conderetur, & hos ibidem cultos invocatosque fuisse mihi persuadeo, donec, translatis ad S. Adalberti ecclesiam SS. Abundio & Abundantio, Crescentianus ecclesiæ Castellanæ præsul religiosissimus, Ottonis III pietatem æmulatus, ossa SS. Marciani & Joannis in beatissimæ Dei Genitricis basilicam maxima celebritate deferenda curavit: quam translationem, ut in Appendice videbitur, ad Sanctorum suorum apud se gloriam meritaque manifestanda, divina benignitas prodigio non uno dignata est illustrare.

[42] Ceterum, ut scribit Aringhus Romæ Subterraneæ lib. 4, [horum reliquiæ in civitate Castellana.] cap. 40, num. 3, in eadem Castellana ecclesia hactenus religiose asservantur corpora SS. Marciani & Joannis: Aringho consentit Ughellus Italiæ Sacræ tom. 1, in civitatis Castellanæ episcopis, ita loquens de Marciani & Joannis corporibus translatis ad ecclesiam Castellanam: Ibique hactenus honorificentissime asservantur octava ipsa die Dominicæ apparitionis. Per verba ista ultima verosimiliter innuit Ughellus, festivitatem illorum ibidem celebrari XIII Januarii die, qui Octavæ Epiphaniæ consecratus est; eo certe die Arinianensis codex SS. Marciani & Joannis reliquias a Crescentiano episcopo in ecclesia beatissimæ semper Virginis Mariæ reconditas elevatasque fuisse notat, adeoque tamquam translationi sacer haberi potest; an autem præterea diem Sanctorum illorum emortualem, qui communiter censetur XVI Septembris, celebret ecclesia Castellana, adnotatum nusquam reperi: similiter edicere nequeo, an integra SS. Marciani & Joannis corpora in dicta ecclesia quiescant, an aliæ insuper pretiosi istius thesauri participes factæ fuerint.

[43] Plures autem ecclesias SS. Abundii & Abundantii sacris pignoribus nobilitatas fuisse, [Dubium de S. Abundii capite discutitur.] tum ex antedictis colligi potest, tum ex dicendis infra amplius patebit; quapropter supersedeo singulas hic recensere. Dubium cuiquam suboriri posset, an Augustæ Vindelicorum aliquæ S. Abundii nostri reliquiæ asserventur: cum legatur in Vita S. Udalrici episcopi Augustani, apud nos tom. 2 Julii, cujusdam S. Abundii caput a laudato sancto episcopo Augustam Roma delatum fuisse. Dubitationem hanc movit Cardulus in Notis littera c ad finem, resolvitque ex tempore, quo gemina S. Udalrici peregrinatio Romana contigit: verum cum difficulter conciliari possint epochæ prioris itineris a Cardulo allatæ, ut observavit Pinius in Commentario prævio ad Acta S. Udalrici num. 10, facilius, insistendo tamen vestigiis Carduli, dubitationem tolli posse autumo in hunc modum. Certum est S. Udalricum obiisse anno 973; non videtur autem aliquo instrumento ostendi posse, ullas S. Abundii nostri reliquias Romam delatas fuisse ante annum 1000, quo primum corpora sanctorum illorum Martyrum in ecclesia Arinianensi reperta fuisse noscuntur, & SS. Abundii & Abundantii corpora Romam ad S. Adalberti basilicam, sanctorum vero Marciani & Joannis in civitatem Castellanam delata sunt, ut latius in Appendice videbitur: quod ergo Augustam detulit S. Udalricus, S. Abundii nostri caput esse nequit. Nunc Acta Sanctorum nostrorum, sub ea cautela, quam insinuavi num. 13 & seqq., lectori exhibeo.

PASSIO
Auctore anonymo,
Ex manuscripto Bodecensi, collato cum Actis editis a Cardulo & Juditta Luti.

Abundius presbyter M. Romæ (S.)
Abundantius diaconus M. Romæ (S.)
Marcianus M. Romæ (S.)
Joannes M. Romæ (S.)

BHL Number: 0017
a

A. anonymo.

[Accusati apud imperatorem,] Temporibus Diocletiani & Maximiani imperatorum orta est seditio b in urbe Roma pontificum templorum dicentium: Contra salutem nostram c quidam de * Sepianis populum seducentes, persuadent relinquere templa deorum; per nefandam sectam eorum increduli diis nostris insultant. Jubeat ergo clementia vestra, ut deficiant d, aut thura & libamina ponant diis nostris: qui vero sacrificare noluerint, pietas vestra velut in sacrilegos authoritatem exerceri præcipiant edicto e proposito in urbe Roma. Factum est autem post biduum, stetit quidam legis consultor ante imperatorem & dixit: Pietati vestræ suggero, ut jubeat requirere in urbe absconditos, qui hujus sectæ sunt authores & populum seducunt a templis deorum, & faciat eos teneri atque per diversa tormenta vitam finire, aut diis omnipotentibus thura ponant & sacrificent.

[2] [& ad eum adducti Christum] Eadem hora ambulaverunt milites in vicum, qui dicitur Canarius f, & invenerunt in cujusdam domo Theodoræ matronæ christianissimæ Sanctos Dei absconditos numero viginti quinque. Inter quos tenuerunt Abundium g presbyterum & Abundantium diaconum & perduxerunt eos ante imperatorem vinctos. Dicit eis Diocletianus h: Unde estis, aut cujus religionis estis? Respondens Abundius presbyter dixit: Homines, quos conspicis, Christiani sunt, & nomina eorum i scripta sunt in cælo. Diocletianus dixit: Ut video, tu eos seducis, ut non sacrificent diis omnipotentibus. Tunc omnes quasi ex uno ore dixerunt: Numquam sit bene dæmonibus tuis, quos colis k, ut nos eis inclinemus aut sacrificemus, sed nosmet-ipsos offerimus sacrificium piæ devotionis Deo nostro Jesu Christo in odorem suavitatis.

[3] Dixit autem Diocletianus imperator ad Abundium presbyterum: [libere prædicant.] Quis vocaris? Respondens Abundius presbyter dixit: Primo nomine ex speciali l Christianus sum & presbyter dicor; secundo vero & corporaliter Abundius nuncupor servus Domini mei Jesu Christi; nam m isti, qui semel scripti sunt, numquam obediunt diis tuis. Respondens Abundantius ad Diocletianum imperatorem dixit: Putas, quod nos adoremus idola muta & surda, sine sensu & sine anima ad injuriam summi Dei, qui fecit cælum & terram: cervices quoque nostras inclinamus ei, qui debet adorari, qui fecit hoc, quod factum est. Respondens Diocletianus dixit: Et quid fecit, quod factum est? Respondens Abundantius diaconus dixit: Deus & Pater Domini nostri Jesu Christi fecit cælum & terram & omnia, quæ in eis sunt: nam idola vestra, quorum ædificia cedrina & marmorea sunt, in perpetuo incendio peribunt simul cum his, qui colunt ea.

[4] Dixit autem Diocletianus imperator: Quid variatis per multa? [Anonymi ad necem, alii ad carcerem rapiuntur,] Sacrificate Deo Herculi n & abscedite illæsi. Responderunt sancti Homines & dixerunt: Nos numquam sacrificamus dæmoniis vestris. Diocletianus vero jussit sanctum Abundium presbyterum & sanctum Abundantium diaconum in custodia Mamertini o deduci & recludi: ceteros vero tredecim p in Christo fideles jussit duci foras muros civitatis & ibi capitibus truncari; qui decollati sunt a spiculatoribus octava Iduum q Augusti; quorum corpora collegit Joannes presbyter & Theodora matrona & sepelierunt eos in crypta ad clivum Cucumeris r. Tunc Theodora matrona ambulavit ad carcerem s ad beatum Abundium presbyterum & Abundantium diaconum & narravit eis, quomodo cum gloria suscepissent sanctos martyres, & quomodo beatus Joannes presbyter collegit corpora Sanctorum & cum aromatibus linteaminibusque sepelivit eos. In eadem via in crypta illic mysteria Christi in pace sumuntur.

[5] Post dies vero triginta t jussit sibi Diocletianus imperator produci sanctos Dei de custodia Abundium presbyterum & Abundantium diaconum & præsentari in tellude u in foro x ante templum: [ac dein post equulei tormenta] qui præsentati sunt vincti catenis. Tunc Diocletianus his eos verbis affatus est: Quid tractatis pro salute vestra? Deponite pertinaciam & in artibus magicis nolite confidere, ne pereatis, sicut & illi, cum quibus tenti estis. Responderunt Sancti & dixerunt: Illi non perierunt, sed modo gloriantur cum Christo. Respondit quidam legis consultor, præsente Diocletiano, & dixit: Si isti extincti non fuerint, non erit clarus y timor. Eadem hora Diocletianus imperator jussit eos elevari in equuleo & diu torqueri. Qui, cum diu torquerentur, dicebant: Gloria tibi Domine Jesu Christe.

[6] Dicit eis Diocletianus: Iterum Christum nominatis? Modo extinguam pertinaciam vestram per virtutem magni Herculis, [capite damnantur. Obvii in via Marciani] & jussit eos statim duci in viam Flaminiam z milliario ab urbe Roma quarto decimo aa, ut ibi capite truncarentur. Qui, cum ducerentur vincti catenis, venerunt juxta civitatem Lubras bb, & obvius est vir clarissimus Marcianus nomine, qui lugens & flens dicebat: Heu me, quia amisi filium meum. Dicit ei beatus Abundius: Et quis tulit tibi filium tuum? Respondit Marcianus: Mortuus est. Statim dicunt sancti Martyres: Citius perduc eum ad nos, & videbis opera Domini nostri Jesu Christi. Qui dum abisset, ut filium suum adduceret, ministri diaboli noluerunt sustinere, usque dum venisset de civitate Lubras.

[7] [filium a morte suscitant, & cum utroque,] Postquam autem ad prædictum locum pervenerunt, ecce Marcianus cursu rapidissimo venit, & mortuum filium in ulnis suis deferens pedibus Sanctorum devolutus est, dicens: Per ipsum vos adjuro, pro quo hæc patimini, ut me simul vobiscum faciatis venire ad coronam post resurrectionem filii mei. Tunc populus, qui ad spectaculum venerat, mirabatur, si potuisset ab eis mortuus suscitari. Eadem hora prostrati in terra cum lacrymis oraverunt ad Dominum dicentes: Domine Jesu Christe, qui Lazarum quatriduanum fetentem in monumento suscitare dignatus es, tu dignare mittere angelum sanctum tuum, ut revocet spiritum in hoc corpus extinctum, & cognoscant omnes, quod tu es Christus Filius Dei vivi, veniens mundum fractum solidare, qui cum Deo Patre omnipotente & Spiritu sancto vivis & regnas in sæcula sæculorum. Amen.

[8] [sacris undis abluto, securi feriuntur.] Exurgens vero de oratione sanctus Abundius ad defunctum dixit: Tibi dico, terra arida, surge in nomine Domini Jesu Christi, qui vivit & non morietur, in cujus nomine mortui resurgent & vivent in æternum cum illo. Et statim aperti sunt oculi defuncti & resurrexit. Tunc Marcianus obtulit urceum cum aqua, quem accipiens beatus Abundius presbyter baptizavit eum in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti, cum filio suo, qui fuerat resuscitatus. Eadem hora ipsi spiculatores surgentes comprehenderunt cc Marcianum & filium ejus. Tunc posuerunt genua in terra, &, dum gratias egissent, decollati sunt quinta Calendarum dd Septembris. Eadem vero nocte venit Theodora matrona cum pueris suis, & posuit eos in cubiculo ee suo & asportavit eos in prædiolum suum milliario ab urbe Roma vigesimo octavo ff, & ibi cum aromatibus & linteaminibus honorifice sepelivit in pace, largiente gratia Domini nostri Jesu Christi, cui est honor & gloria in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a In codice Bodecensi, unde hæc excudimus, ut observavi num. 2 Commentarii prævii, soli in titulo exprimuntur Abundius & Abundantius: in titulo Vitæ a Juditta editæ nulla fit mentio Marciani & Joannis; sed in Carduli Actis uterque adscriptus legitur.

b Vide dicta in Commentario num. 29 & 30.

c Cardulus & Juditta scribunt, vestram: sunt & aliæ similes minutiæ, in quibus inter se Acta discrepant; verum has imposterum passim inobservatas præteribo.

d Id est, vitam & mores mutent, qua significatione Cicero lib. 2, epist. 16 utitur verbo deficio; vel, relinquant sectam suam & ad nos transeant, quo sensu vocari solent defectores, qui ad aliena castra adeunt.

e Vide quæ disseruimus Commentarii num. 30.

f Nec Carduli nec Judittæ scripta locum promunt, quo comprehensi fuere: in manuscripto, quod sequor, vitiose illum notari arbitror; vicum enim nullum, qui Canarius dicitur, reperi apud scriptores antiquitatum Romanarum: forte pro Canarius legendum Lanarius; hic autem vicus, juxta Onuphrium Panvinium lib. 1 Commentariorum reipublicæ Romanæ, & Sextum Rufum de Regionibus Urbis, situs erat tertia Urbis regione, cui ab Iside & Moneta nomen.

g Manuscriptum, quod excudo, aliquando habet Abundus, aliquando Abundius: posteriorem scriptionem semper servavi ad conformitatem; sed & lectorem de eo monendum censui.

h Vide dicta in Commentario num. 14 sub initium.

i Liberrima hæc est Christianæ fidei professio conjuncta cum indubitata fiducia. Editio Carduli habet: Et nomina dederunt in cælo; Judittæ: Et nomina eorum sunt in cælo. Quæ varietas tum hic tum alibi sæpe occurrens satis ostendit, sanctorum horum Martyrum Acta non esse accurate exscripta & verisimiliter a descriptoribus variis nonnihil immutata.

k In editione Carduli & Judittæ sensus videtur perfectior, adjecta vocula Absit.

l Cardulus & Juditta legunt spirituali.

m Nisi hæc particula causalis ad antedicta referatur, sensus apparet mutilus: atque hinc forte est, quod in Actis impressis legatur hoc modo: Nunc autem certissime scias, quod neque me, neque aliquem ex istis, quos vides, a Christi fide deviare poteris, qui semel conscripti sunt &c.

n Solius Herculis expressio, præter ea quæ dixi num. 14, facit ut suspicer, non Diocletianum in persona propria, sed vel Maximianum augustum, vel ejus præfectum huic præsedisse tragœdiæ: cur enim Diocletianus gloriæ & æstimationis suæ alioqui cupidissimus, qui Jovii, tamquam si Jovis heres esset, nomen sibi usurparat, non jussisset Jovi sacrificari? In Actis impressis ita quidem hoc loco legitur: Sacrificate deo Herculi & Jovi; sed infra Diocletianus alloquens SS. Abundium & Abundantium, equuleo tortos, solum Herculem exprimit: Per virtutem magnam dei Herculis.

o Non satis liquet, cur a scriptoribus ecclesiasticis ita vocetur carcer ille, qui ab ea parte, quam Servius Tullius ædificarat, Tulliani nomen habebat: situs autem erat media Urbe in regione octava Fori Romani ad radices capitolii.

p Amanuensium hic error est: ex præmissis enim, & addita voce Ceteros patet legendum esse non tredecim sed viginti tres.

q Apud Cardulum legitur Nonis Augusti, quo die Martyrologio Romano inscripti sunt.

r De hoc cœmeterio ita scribit Aringhus Romæ subterraneæ lib. 4, cap. 35, num. 1: Veteri via Salaria secundo circiter ab Urbe lapide extructum fuit. Hoc autem titulo idcirco (ut ejus originem altius repetamus) inscriptum appellatumque est, vel quod sub clivo quodam situm erat, qui cucumeris formam intuentibus præ se ferret; vel certe, quia id genus poma ab agricolis, ibidem seri consueverant; vel demum, ut nil prorsus lectorem lateat, ob pomi ejusdem formam alicui lapidi vel ædificio insculptam, ex quo subinde locus nomen traxerit, quod plerisque aliis in Urbe locis contigit &c.

s Satis amplam fuisse Christianos captivos invisendi libertatem, probant varia Sanctorum Acta. Consule, si lubet tom. III Septembris, Commentarium prævium ad Acta S. Adriani, num. 22.

t Dies viginti duos tantum scribunt Acta impressa: at neutrum spatium videtur satis amplum, si iis diebus, quibus coluntur, passi sint tum 23 anonymi martyres, tum SS. Abundius & Abundantius: nam inter diem V Augusti & XVI Septembris, mediant dies quadraginta & unus: utcumqueautem diu dicantur cruciati equuleo, non est tamen credibile, eos supplicio isto affectos fuisse totos decem aut amplius continuos dies: nec tamen in Actis ulla fit mentio aut aliorum cruciatuum, aut alterius in carcere detentionis.

u In exemplari Senensi, inquit Cardulus in Notis, Scriptum est in tellure: atque hinc opinatur, Telludem dictam, quasi telluris ædem. Templum autem illud juxta Publium Victorem de Regionibus urbis Romæ, situm erat in quarta regione, dicta Templum pacis.

x Baluzius in Notis ad Acta S. Sabini sic habet: Consuevisse judices judicare Christianos in foro, spectante populo, probant præter alia testimonia, Acta sanctorum Saturnini, Dativi & sociorum cap. III, & Acta sancti Pontii martyris cap. XVI. Posteriora, a Valerio teste oculato conscripta habes in Opere nostro ad diem XIV Maii; priora vero ad diem XI Februarii.

y Sensus hic videtur; nisi isti de medio tollantur, non satis a Christi cultu deterrebitur populus, sed, ut in Actis Carduli sequitur: Omnis civitas Romana ad horum sectam curret.

z Via .. hæc a porta initium sortitur, quæ Flumentana olim, … Flaminia vero deinde, .. nuncupata est… Verum hac nostra ætate … Populi porta denominatur, quippe quæ frequentiori præ cæteris adeuntium pede atteritur, ac passim confluentium ore celebratur, per quam videlicet catervatim populus, ut ita dicam, in urbem quotidie influit: Ita Aringhus lib. 4 Romæ subterraneæ, cap. 38, num. 2. Alii credunt eam appellatam portam Populi a populo arbore ibidem frequenti. Viam autem hanc a Flaminio viro consulari denominatam fuisse tradunt auctores apud laudatum Aringhum; sed alii Flaminio seniori, juniori adjudicant alii.

aa Decimo ab Urbe milliario legunt tum Martyrologium Romanum, tum Acta Carduli, qui in Notis suis littera s sic scribit: In Senensi exemplari legitur uno milliario (habet tamen Vita Judittæ Luti decimo) sed perperam sine dubio & mendose, cum id sequenti narrationi repugnet. Marciani ad civitatem Lubram occursum certe designat laudatus editor, sic prosequens: Romanum habet XIV, quod quidem reprehendi non potest: sed utro modo scribatur X an XIV, parum aut nihil penitus refert: neutrum enim ab historiæ veritate dissentit. At si scribatur decimo milliari, non videtur satis apta conjectura Carduli de civitate Lubra: nam juxta hanc Lubra distabat Roma duodecimo fere milliari, & in Actis Sancti dicuntur etiam longius progressi ad destinatum agoni suo locum.

bb Legitur etiam, inquit Cardulus, Lubram numero singulari. Vide quæ de Lubra diximus in Commentario num. 15.

cc Aut facultatem hanc trucidandi obvium quemque Christianum, idolis sacrificare renuentem, milites a tyranno acceperant, aut quidam forte præfectus vel judex aderat, qui hoc ad fidem Christi accessu actus in rabiem statim Marcianum cum filio Joanne capite plecti jusserit.

dd Acta Carduli habent XVI Kalendis Octobris, quem diem tamquam illorum natali sacrum, servat Martyrologium Romanum.

ee Describentium oscitantiæ hoc adscribendum videtur, legendumque cum Cardulo, vehiculo.

ff Consule dicta de prædio Theodoræ in Commentario num. 33 & 34. Cardulus in Notis dicit viginti tantum milliaria jam numerari, quia breviora erant olim, quam hodie sint milliaria, idque exemplis probat, quem, si lubet, consule.

* l. Christianis

APPENDIX
De variis translationibus sacrorum corporum, locisque quibus reliquiæ eorumdem concessæ sunt.

Abundius presbyter M. Romæ (S.)
Abundantius diaconus M. Romæ (S.)
Marcianus M. Romæ (S.)
Joannes M. Romæ (S.)

BHL Number: 0018

AUCTORE U. S.

CAPUT I.
De prima translatione ex ecclesia Arinianensi:

PARS. I.
Dubia quædam de translationis auctore & tempore discutiuntur.

[Translationum Historiæ unde edendæ.] Ex præmissa martyrii Sanctorum nostrorum Historia constat, illorum corpora religiose collecta & asportata fuisse in prædium B. Theodoræ, de cujus situ, erectaque ibidem lapsu temporis ecclesia, aliqua disseruimus in Commentario num. 33 & 34. Eo loco per annos circiter septingentos jacuisse Martyrum exuvias scribit Cardulus (verba dedi num. 6) & recte: neque enim translationem ullam, etiam partis alicujus reliquiarum, a quoquam memoratam reperio; antequam ex Arinianensi ecclesia corpora SS. Abundii & Abundantii ab Ottone III in S. Adalberti, sanctorum vero Marciani ac Joannis in Beatissimæ Virginis basilicam Castellanam a Crescentiano translata sunt. De hac translatione aliisque pauca delibavimus § 3 Commentarii prævii, ubi etiam aliqua attigimus de locis ipsorum veneratione erectis, aliisque in quibus sacræ ipsorum exuviæ quiescunt & cultu ecclesiastico honorantur: sed quæ ibidem de translationibus ac locis, quæ Martyrum istorum reliquiis nobilitata sunt, breviter diximus, operæ pretium visum est hic enucleatius prosequi. Utar autem Carduli ac Judittæ relationibus prelo vulgatis: quæ tamen superflua videbuntur, brevitatis ergo aut omittam, aut pauculis verbis referam, ac per decursum, cum necesse fuerit, non nulla observabo.

[2] Arinianensis codex, ex quo primæ translationis historiam Cardulus descripsit, [Otto III basilicam S. Adalberto] multa præmittit de Vita S. Adalberti, episcopi Pragensis ejusque martyrio: ea in Opere nostro fuse deducta curiosus lector inveniet ad diem XXIII Aprilis, quæque cum ad rem præsentem non pertineant, resecanda censui, sed & antequam translationem ipsam refero, non nulla disputanda sunt. Atque in primis perperam ab aliquibus Ottoni II imperatori adscribitur erectio ædis sacræ, ad quam SS. Abundii & Abundantii reliquiæ delatæ sunt ex Arinianensi ecclesia: nam Otto II e vivis excessit anno 983; sanctus vero Adalbertus non nisi anno 997 martyr occubuit: & tamen basilica quæ nunc S. Bartholomæi dicitur, numquam anterioribus temporibus legitur insignita fuisse alio titulo quam S. Adalberti. Vide, si lubet, tom. V Augusti, Gloriæ posthumæ S. Bartholomæi cap. 3, § 4, num. 227. Hujus igitur ecclesiæ auctor habendus Otto III, quem codex Arinianensis laudatæ basilicæ institutorem signat his verbis: Qui (Otto III) manus (brachium scribit Dlugossus aliique) ejus (S. Adalberti) auferens, auro & gemmis mire exornavit, & ecclesiam nomini ejus inter duos pontes fabricavit & magnæ dignitati tradidit. Eam nempe dicit Cardulus multis ab Ottone prædiis, muneribus ac privilegiis donatam fuisse, ut constat ex litteris Friderici I Ænobarbi imperatoris.

[3] [erexit in insula Tiberina.] Ipsius quoque ecclesiæ situm non inutile fuerit latius exponere. Insula, quæ olim a Tiberi Tiberina, & Lycaonia a Jovis Lycaonii templo appellata fuit, passim nunc S. Bartholomæi dicitur: tria quondam in hac insula exstiterunt idolorum templa, Jovis nempe Lycaonii, Æsculapii & Fauni: ad Æsculapii fanum erectam fuisse ab Ottone III S. Adalberti basilicam, scribit Cardulus in Notis, aitque eam vocari inter duos pontes ea ratione, qua alia quædam Urbis loca nuncupantur inter imagines, inter duas lauros, inter duos hortos. De pontibus hisce ita scribit laudatus Cardulus: Alter pons, qui insulam Urbi conjungit, ab auctore Fabricius dictus est… Hodie Quatuor capitum vulgo vocatur ab Jani, sive Termini quatrifrontis marmoreis simulacris, in pontis aditu humi defixis. Alter item, qui Transtiberinam regionem attingit, ab auctore olim Cestius, modo S. Bartholomæi a proxima B. Apostoli basilica nuncupatur &c. Nec sane dubium est, quin tam ecclesia, quam pons & insula ipsa S. Bartholomæi nomen induerint ob traditionem de asservato ibidem sancti hujus Apostoli corpore.

[4] [Translatio prima videtur omnino] Restat, ut translationis, de qua hic agimus, epocham figamus, ex qua sponte fluet tempus erectæ S. Adalberto ecclesiæ: nam, ut testatur codex Arinianensis, basilica hæc ab Ottone III erecta fuit ad honorifice recondendum S. Adalberti reliquias, & ad eamdem exornandum quæsita sunt & translata aliorum Sanctorum corpora. Translationis annum non exprimit laudatus codex, sed diem signat his verbis: Et eorum (Martyrum nostrorum) sanctæ reliquiæ inventæ ac delatæ sunt, sive translatæ XII Kalend. Decembris. Non potest igitur translatio contigisse ante annum Christi 1000, multis jam mensibus provectum: nam, prout constat ex Chronico Hildesheimensi, annum ordiente a Natali Domini, Otto III non nisi anno 1000 Quadragesimæ tempore ad S. Adalberti tumulum orationis causa accessit, eodemque Romam reversus Christi Nativitatem ibidem celebravit: de donatis autem a Boleslao Polonorum duce Ottoni III S. Adalberti reliquiis, liquet ex Dluglosso, quamvis hic perperam profectionem illam Ottonis referat anno 1001.

[5] [innectenda anno 1000:] Cardulus, ut diximus in Commentario num. 7, translationem illigat anno circiter 1001, & in Notis ædificationem ecclesiæ S. Adalberti & ipsam consequenter translationem refert ad eumdem annum: ego vero omnino censeo translationem innectendam esse anno 1000. Epochæ nostræ favent multa, atque in primis auctoritas Leonis Ostiensis, qui lib. 2 Chronici Casinensis, cap. 24 asserit, Ottonem III anno redempti orbis 1000 a Beneventanis postulasse S. Bartholomæi apostoli corpus, & apud insulam honorifice condidisse acceptum ab illis corpus S. Paulini: cum enim eo anno de transferendis sancti Apostoli exuviis cogitarit Otto, non videtur aptiori tempore collocari posse Sanctorum nostrorum translatio, pro quorum corporibus obtinendis non adeo ipsi videtur laborandum fuisse. Favet item memoratus codex Arinianensis, factæ Sanctorum Abundii & Abundantii translationi assignans diem XX Novembris, qui minime, ut mox videbimus, conciliari potest cum anno 1001. Denique non obest ratio temporis, quo minus dici possit, factum illud accidisse die XX Novembris anni 1000, ut ostendam, ordinando gesta Ottonis III posterioribus vitæ annis præcipua, de quibus lis aliqua posset moveri. Disputatio autem tota eo vergit, ut Arinianensis codicis scriptio in sensu proprio illæsa conservetur, quæ monumentis antiquis debetur veneratio, quando nihil afferri potest, quo fides illorum elevetur: nil autem legi uspiam, quo ostendatur errorem cubare in die signato ab auctore codicis Arinianensis.

[6] Audiamus modo, quid in confirmationem epochæ suæ adferat Cardulus, [discutitur opinio Carduli] ita in Notis loquens num. 15: Id ab ipso (Ottone III) factum oportuit anno Christi MI, quo anno is in Italiam magna celeritate se retulit; … tunc bellica cura & labore perfunctus, ut piaculares functiones sibi jam pridem a beato Romualdo, quod Crescentem, sive Crescentium consulem Romanum contra interpositam fidem occidisset, injunctas obiret (cum jam antea eo nomine apud Ravennam in S. Apollinaris Classensi cœnobio, … totam Quadragesimam cum paucis familiaribus, … transegisset) Casinum adiit duasque coronas argenteas S. Benedicto donavit, inde nudis pedibus ad Garganum montem contendit &c. Hanc maximam partem hausit Cardulus ex Sigonio lib. 7 de regno Italiæ, circa finem. Verum, ut recte observarunt viri eruditi, qui Sigonii Historiam annotatis illustrarunt, multo ante in Italiam reversus fuerat Otto, quod ex dicendis manifestum fiet. De anno exactæ ab Ottone III in Classensi cœnobio Quadragesimæ quamvis nihil hic attineat dicere, malim tamen sentire cum Mabillonio, infra laudando, & pœnitentiam illam innectere anno 1001, ad quem omnino videtur illa pertinere, ut facile lector poterit observare.

[7] Anno autem 999, vel 998 illigandum est iter Ottonis III Casinum & oblatio duarum coronarum, [illam illigantis anno 1001.] quod utrumque Cardulus innectit anno 1001. Pro anno 998 facit, quod scribit Leo Ostiensis lib. 2 Chronici Casinensis, cap. 22: Hic (Joannes, abbas Casinensis hujus nominis tertius) primo anno ordinationis suæ recepit præceptum confirmationis totius abbatiæ ab Ottone tertio imperatore… Quo etiam tempore idem imperator, hic per dies aliquot remotus, duas coronas argenteas beato Benedicto obtulit. Nam annus primus Joannis abbatis III coincidit cum anno Christi 998, ut ostendit Peregrinus in Serie abbatum Casinensium pag. 43: Nuceus quoque in Notis ad laudatum Ostiensis locum sic adnotat: Datum (præceptum Ottonis) VIII Kal. Junii anno Christi DCCCCLXXXXVIII. Regest. num. CXXV. Diploma illud Ottonis III integrum refert Erasmus Gattula in Accessionibus ad Historiam Casinensem pag. 91 & sequente, datumque legitur Romæ laudato die & anno: si igitur voces, Quo etiam tempore, ita accipiamus, ut annum primum Joannis abbatis currentem designent, donatio Ottonis, ab Ostiensi memorata, figenda est anno 998: verum cum eædem voces non incongrue ita sumi possint, ut aliquot mensium extensionem patiantur, maxime cum ad eum locum observet Nuceus, Deficit, quo etiam tempore, nil vetat Ottonis ad ecclesiam Casinensem profectionem innectere anno 999: ceterum de anno illo statuat lector, quod voluerit, neque enim proprie controversiam præsentem spectat. Reliqua discutiamus.

[8] [Vindicatur fides Leonis Ostiensis,] Pro stabilienda epocha mea num. 5 adduxi Leonem Ostiensem, adeoque illius hic mihi fides vindicanda est. Eruditi observatores, de quibus supra, ad finem libri 7 Sigonii sic aiunt: Peregrinationem autem Ottonis ad montem Garganum post oblatas in monte Casino argenteas coronas anno millesimo affigit (Leo Ostiensis,) sed citra verum, cum annum illum fere totum in Germania egerit Otto imperator. Peregrinatio Ottonis ad montem Garganum vere ab Ostiensi illigatur anno 1000. De tempore, quo votiva dona in monte Casino obtulit, ex jam dictis statue: sic autem annum 1000 in Germania non exegit Otto, ut falsum sit, quod de ejus ad archangeli Michaëlis templum profectione anno eodem instituta Ostiensis scribit. Chronologiam præcipuorum gestorum Ottonis annis 999 & 1000, in quantum ea illustrandæ ac confirmandæ epochæ a me supra assertæ inservit, subnecto, simulque ex ejus ordinatione ostendere intendo, Leonis Ostiensis dicta falsitatis immerito argui, cum iter Ottonis in Poloniam minime obstiterit, quo minus eodem anno 1000 ad Garganum montem piaculares functiones obiturus accedere potuerit, & S. Bartholomæi ossa a Beneventanis expetere ac Romam deferre, seu sancti Apostoli (quod hic non inquirimus) seu alterius cujuscumque Beati corpus.

[9] [& ex serie gestorum Ottonis,] Joannis pseudopapæ ejusque fautoris Crescentii nece turbas Romæ compositas fuisse anno 998 nemo jam merito negaverit. Eventum hunc ex auctore Vitæ S. Nili Hegumeni Pagius in Critica innectit mensi Martio. Tam schismatis hujus finem quam & alia quædam Ottonis gesta hunc secuta perperam refert Sigonius ad annum 997, qui similiter Gregorii V obitum anno uno anticipat, adeoque quæ is narrat ab Ottone facta anno decessus Gregorii retrahenda sunt ad annum 999. Diploma Ottonis III, memoratum apud Gattulam Historiæ Casinensis seculo VI pag. 312, testatur, illum hoc anno Capuæ moratum fuisse, sed dubium est, ut agnoscit Gattula, legendumne sit mense Martio, an Majo: posterior mihi lectio præplacet, quia, defuncto XII Kalendas Martii Gregorio V, Silvester II tantum quarto Nonas Aprilis successit, nec verisimile est, ante Silvestri ordinationem Roma procul abfuisse imperatorem, de rebus Ecclesiæ recte disponendis maxime solicitum, cujusque favor ad sublimandum Silvestrum summopere juvit, ut tradunt scriptores.

[10] [variisque diplomatibus] Ejusdem anni 999 mense Junio, aut Julio Beneventi fuit Otto: Inde (verba sunt Sigonii loco laudato) Augusto mense Otho in agro Lucensi fuit, per Decembrem autem Ravennæ, ac paulo post: Eo anno (1000) Otho profectus in Germaniam V Idus Maii Aquis transegit, unde etiam diplomata dedit: quale Cremonensi ecclesiæ dicto die & anno concessum refert Ughellus tom. 4 Italiæ sacræ. Redierat jam tum ex Polonia, ut constat ex chronographo Hildesheimensi & cum S. Adalberti reliquiis Italiam repetebat: tempus autem abunde suppetit absolvendis ante Kalendas Novembris itineribus a Leone Ostiensi assertis; ante Kalendas Novembris, inquam, quia eum Romæ fuisse Kalendis Novembris anni 1000 constat ex diplomate in favorem ecclesiæ Vercellensis dato, quod apud Ferrerium de Episcopis Vercellensibus curiosus lector inveniet. Itinera ista sic ordinat Mabillonius tom. 4 Annalium Benedictinorum, pag. 141: Inde (Aquisgrano) Alpes iterum emensus Otto Italiam repetit… Papiam ubi advenit, bona & possessiones suburbani sancti Salvatoris monasterii… pridie Nonas Julii confirmavit. Inde Romam versus progressus, Romualdo hortante,… Garganum montem … nudis pedibus adit, lustrato obiter Casinate monasterio, ubi duas coronas argenteas … donavit.

[11] Tota ista Mabillonii dispositio certe talis est, ut fidem mereatur, [ac monumentis aliis ostenditur,] nec quidpiam video, quod eam possit evertere: sed cum Leonis Ostiensis verba non exigant imperatoris ad Casinenses iter pro anno 1000, imo Ottonis dona illiget Leo anno 998 vel 999, ut diximus hic num. 7, itineri ad Casinenses substituatur Beneventanum, nisi quis velit, quod necesse tamen non est ad propositum nostrum, utrumque iter ad Casinenses & ad Beneventanos eo anno contigisse, & facile quivis perspiciet spatium quatuor fere mensium, quod fluxit a die VI Julii, quo Papiæ substitit, usque ad diem Octobris ultimum, quo Romam denuo regressum fuisse Ottonem oportet dicere, satis longum esse, ut, reconditis in insula Tiberina S. Adalberti reliquiis, montem S. Michaëlis adire, Beneventanos pro obtinendis sacris pignoribus convenire (adde, si lubet, & Casinenses) atque in Urbem regredi potuerit. Tempus etiam minime deest inter diem I & XX Novembris conquirendis & Ariniano Romam deferendis sanctorum Martyrum corporibus, ut manifestum est: nihil igitur obest, quo minus adhæreatur epochæ translationis Martyrum nostrorum a me affixæ anno 1000, serveturque, ut ante monui, scriptio codicis Arinianensis.

[12] At in Carduli sententia, assignantis translationi annum 1001, [factum istud serius quam anno 1000] dies celebritati isti attributus ab auctore manuscripti Arinianensis plane deserendus est. Otto enim, de quo laudatum manuscriptum loquitur ut Romæ præsente, cum inventa & translata fuerunt SS. Abundii & Abundantii corpora, non videtur Romæ fuisse die XX Novembris anni 1001, sed Ravennæ. Id colligo ex diplomate ejus, quo archiepiscopo Ravennati varia conceduntur privilegia. Videri potest apud Ughellum in archiepiscopis Ravennatibus col. 359, ubi in margine adnotatum est, illud a Fontanino haberi ut supposititium, sed a Muratorio vindicari. Quidquid autem sit de hoc diplomate, X Kal. Decemb. Ravennæ dato, aliunde manifeste consequitur, postremis anni 1001 mensibus longe aliam Ottoni III fuisse curam, quam de exornanda Romæ S. Adalberti basilica: nam Romani novas tunc turbas ciebant vel contra Silvestrum Papam, ut scribit Sigonius, vel contra Ottonem ipsum, ut B. Petrus Damianus, mox laudandus, asserit, quibus componendis Otto totus tunc incubuit. Constat hoc tum ex Vita S. Heriberti archiepiscopi Coloniensis, apud nos tom. 2 Martii, pag. 470, num. XI, tum ex Vita S. Romualdi, apud nos tom. 2 Februarii: aliqua ex posteriore hic transcribo.

[13] Videns ergo Romualdus, quod secundum suæ voluntatis ardorem ibi (in Pereo sive Pereta insula 12 milliaribus Ravenna distante) laborare non posset, [collocari non posse.] regem (Ottonem III Imperatorem) protinus adiit & acceptæ promissionis exactor, ut rex monachus fieret, insistere vehementius cœpit. At ille facturum se quidem, quod exigebatur, asseruit, si tamen prius Romam, quæ sibi rebellabat, impeteret, &, ea devicta, Ravennam cum victoria remearet. Cui Romualdus, Si Romam, inquit, ieris, Ravennam ulterius non videbis… Rex itaque secundum beati viri prophetiam vix a Roma reverti incipiens, mox languore correptus, apud Paternum defunctus est. Obitus Ottonis anno 1002 a nemine serius collocatur, quam die XXVIII Januarii, & diebus aliquot citius contigit secundum Hildesheimensem chronographum, Hermannum Contractum ac Ditmarum. Ex hactenus autem disputatis epocha mea, si non omnino certa, longe saltem verisimilior evadit: fusius autem hic disserui, quam necesse videri cuiquam posset, ob rationem allatam num. 5 circa finem. Nunc laudatæ translationis Historiam subnecto.

PARS II.
Prima inventio atque Translatio ex codice Arinianensi descripta, & a Fulvio Cardulo S. J. edita.

[Qua occasione & quo translata sint] Tunc a incœpit inquirere corpora sanctorum martyrum, & præcepit, ut ubicumque inventa fuissent, ad ecclesiam B. Adelberti deportarentur: & nunciatum est illi, quod in ecclesia b beati Abundii & Abundantii martyrum, quæ est juxta montem Soractis c, erant plura sanctorum martyrum corpora, qui misit suos nuncios, episcopos, & clericos, & monachos, ut cum omni honore & diligentia & hymnis Dei ad ecclesiam beati Adelberti d ea deferrent. Qui protinus abierunt & cœperunt inquirere, ubi essent tumuli eorum. Et invenerunt in uno tumulo corpora beatorum Abundii & Abundantii posita & in alio corpus beatæ Theodoræ e, quæ in prædio suo eos sepelierat. Invenerunt etiam inter eos sanctos martyres f, qui habebant inauratas vestes & mire exornatas & super altare eorum mensam sculptam & nimis decoratam. Et deportata sunt omnia secundum jussum imperatoris ad ecclesiam beati Adelberti martyris.

[15] [Sanctorum nostrorum corpora.] Tunc episcopus, qui præerat sanctæ Castellanæ ecclesiæ, Crescentianus g nomine, post sanctorum prædictorum Martyrum corpora deportata cœpit tristis esse, etiam & plorare; & accedens ad locum eumdem, cœpit quærere diligenter, & amplius inferius fodi fecit, si ibidem remansissent aliqua corpora Sanctorum, quæ sibi consolationem præbuissent: quod Dei nutu factum est; & invenit ibi corpora beatorum martyrum Marciani & Joannis filii ejus, quos beatus Abundius presbyter & martyr baptizaverat; & cum magno honore & reverentia collectis clericis, ad civitatem Castellanam h ipsa corpora cum lætitia deportavit.

[16] [SS. Marciani ac Joannis translatio] Et dum juxta ecclesiam beati Eutichii i martyris transirent, ii, qui ea deferebant, viderunt ex imagine beatæ Theodoræ, quæ ibi erat depicta, aquam incipientem defluere, ita ut etiam sacerdotes, qui ibidem vigilias celebrabant, ex ea faciem sibi lavare potuissent. Quod Omnipotens ad hoc demonstrasse putandus est, quod sanctorum Martyrum absentia locus, in quo sepulti fuerunt, in prædio beatæ Theodoræ captivus k remansit. Quæ quidem aquæ emanatio nec antea visa fuerat, nec postea visa fuit; & deportata sunt in ecclesiam beati Hippolyti martyris, quæ est in crypta supra portam civitatis ejusdem ædificata. Et dum in ipsam ecclesiam delata fuissent, novum ibi miraculum est exortum. Lilia namque, quæ in præfata ecclesia ex multo tempore jam aruerant, licet tunc frigida hiems esset, mox in ipsorum introitu emiserunt florem & odorem, sicut & verno tempore, cum Dei omnipotentis nutu & lilia florent, & omnis herba virescit & pollet. Quod episcopus & comes & omnes cives testati sunt se vidisse.

[17] Qui quidem episcopus Crescentianus statim misit suos nuncios ad Lambertum episcopum sanctæ Polismartis l ecclesiæ, [ad civitatem Castellanam, miraculis] & episcopum sanctæ ecclesiæ Gallesanæ m, ut cum honore, hymnis & Dei laudibus ad ecclesiam gloriosæ Dei Genitricis & semper Virginis Mariæ n deferrentur. Et convenientes episcopi & clerici tota nocte in vigiliis, orationibus & hymnis Deo vacarunt: quæ insurgente austro a sero usque mane crebris pluviis inundavit. Mane autem facto, cunctis ipsius civitatis collectis habitatoribus, una cum comite & conjuge sua, efferentes corpora Sanctorum prælibata, introduxerunt ea in ecclesiam beatæ Virginis supradictæ; sed mox ut eadem corpora Sanctorum de ecclesia beati Hippolyti supradicta educta fuissent, inundatio pluviæ stetit, & cæli serenitas pariter secuta. Et sic cum gaudio unusquisque ad propria remeavit, Missis primo solemniter celebratis.

[18] Sed miro modo aliud enarro miraculum. Quædam puella, [& beneficiis illustratur. Ex tabulis] quæ erat in ipsa civitate, maxima infirmitate detenta diu noctuque vigilias ducebat, & omnino dormire non poterat; quam parentes ejus ad obtinendam salutem ad reliquias eorumdem sanctorum Martyrum perduxerunt: & ita ipsorum Sanctorum meritis incolumis est reducta, acsi nulla fuisset infirmitate detenta. Aliud etiam miraculum narro. Inventæ fuerant in tumulis sanctorum Martyrum marmoreæ tabulæ niveo candore decoratæ, tanti ponderis & magnitudinis, ut nec a quatuor paribus boum trahi potuissent, quæ ad honorem Dei & Martyrum prædictorum uni vili pari boum junctæ tanta celeritate deportatæ sunt, acsi nullum in se pondus habuissent; qui dum ante præfatam ecclesiam Dei Genitricis venissent, convenerunt multi, ut eas in ipsam ecclesiam introducerent.

[19] Una autem ex his marmoreis tabulis, quæ præ nimia latitudine ad altare intromitti non poterat, [in sepulcro inventis] tam ingens erat, ut vix a quindecim viris deferri posset. Columna marmorea & trabs, quæ erat ante altare, super collum episcopi & qui cum eo aderant, cum hac tabula cecidit, sed Domini gratia nec fracta nec læsa fuit, nec aliquis aliquam persensit læsionem. Tunc Crescentianus episcopus, collecto clero, altare B. Genitricis a novo ex eadem tabula marmorea & aliis supra scriptis construi fecit: & illam, quam super corpus beati Abundii & Abundantii o invenit, in superiori parte altaris posuit; & aliam, quam supra corpus beatæ Theodoræ adinvenit, ex ea parte, qua consistit presbyter celebrans, constituit.

[20] Alias autem aliis partibus ipsius altaris annexuit; & ita per quatuor angulos altare a fundamento ædificavit. [altare novum ædificatur.] Inventæ fuerunt etiam in tumulis eorum structuræ ferri, quæ continebant eorum sepulcra, ex quarum ferro idem D. episcopus quamdam capsulam ligneam noviter fabricatam circumdari & astringi fecit: & ibidem sanctas reliquias condidit, ipsamque in idem altare intromisit. Passi sunt autem sancti Martyres XVI Kalend. Octobris sub Diocletiano & Maximiano, crudelissimis imperatoribus: & eorum sanctæ reliquiæ inventæ ac delatæ sunt sive translatæ XII Kalend. Decembris sub D. Othone III magno imperatore: reconditæ vero sunt a Crescentiano episcopo in ecclesiam beatæ ac semper Virginis Dei Genitricis Mariæ Idibus Januarii in Octavis Theophaniæ p ad honorem Dei & Domini nostri Jesu Christi, cui est honor & gloria & potestas & imperium in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Post reconditas nempe reliquias S. Adalberti, de quo non nulla præmittit auctor: de temporeautem satis dictum est § 1 hujus Appendicis.

b Vide dicta de hac ecclesia tum in Commentario num. 33, tum in Appendice num. 1.

c Mons est, ut notat Cardulus, in Etruria prope Tiberim in finibus Vejentum & Phaliscorum, olim Apollini sacer; … postea exploso idolorum cultu, … sancti Silvestri primum secessu ac latebra, deinde templo etiam celebris, mutato nomine, ut oppidum ad ejus radices Tiberi imminens, sic mons ipse, ut Blondus & Volaterranus scribunt, sancti Silvestri a Christianis est dictus.

d Hallucinatus videtur Ughellus, dum Italiæ sacræ tom. 1 in civitatis Castellanæ episcopis B. Adalbertum invenisse corpora Sanctorum nostrorum, scripsit in hunc modum: Cumque aliquando accidisset, B. Adelbertum corpora SS. martyrum Abundii & Abundantii sub Soracte monte (potius juxta, vel, non procul ab eo) Crescentianæ diœcesis reperire &c. Hallucinatur, inquam, dum inventionem sacrorum corporum B. Adalberto attribuit: nam editus a Cardulo codex Arinianensis nullum Adalbertum hujus inventionis auctorem facit: non aliis tamen documentis ullisniti videtur Ughellus, quam vulgata a Cardulo Historia; Quæ, inquit, si tacuisset, nulla Crescentiani mentio fortasse dimanasset ad posteros. Non potest autem Adalberto illi, cujus meminit laudatum ab Ughello instrumentum, inventio hæc attribui: is enim jam anno 997 gloriosus martyr occubuerat, & ejus sacræ ædis exornandæ gratia sanctorum martyrum corpora inquirebantur ab Ottonis III ministris. An autem circa hæc tempora floruerit alter quidam B. Adalbertus, qui unus esse potuerit ex ministris Ottonis, disputare non vacat, cum verisimile sit, ab Ughello, apographum suum non satis accurate inspiciente, eum inventionis auctorem factum esse, cujus venerationi apud fideles augendæ studens Otto sanctorum Martyrum corpora quæri jussit. Sed nec felicius annum 998 translationi assignavit laudatus Ughellus, ut ex disputatis § præcedente evidens est.

e Ex sequentibus constat, B. Theodoræ corpus etiam delatum fuisse ad ecclesiam S. Adalberti: quod an etiam nunc ibi requiescat, an vero alio asportatum sit, inquiri poterit ad diem sequentem.

f Qui fuerint illi, non exprimitur: verisimile mihi est, istos censeri posse ex eorum numero, qui sub Diocletiano passi a B. Theodora fuerant sepultura donati.

g Vide dicta ad litter. d.

h Sitam, inquit Cardulus, via Flaminia, ultra Arinianum, VII mill. Hanc Blondus & Volaterranus Fesœnniam a Plinio, Fescennium a Catone & Strabone vocatam confirmant: Solinus ab Argivis ædificatam testatur. Plura qui desiderat, adeat Ughellum, Orlendium, Cluverium, aliosque.

i Juditta hic scribit Eustachii: ecclesia hæc verisimiliter sita fuerit in transitu Ariniano ad Castellanam civitatem; ceterum incompertus est mihi situs ejus, uti etiam, scribendumne sit Eutichii an Eustachii, nec operæ pretium visum est operiosius indagare.

k Locus hic captivus vocatur, ait Cardulus, non ut Latini loquuntur, vinctus & in alterius potestatem redactus, sed per abusionem viduus & privatus.

l Blondus & Sigonius Polimartium nominant: hodie vulgo Bomartium vocatur. Oppidulum est in Etruria, nunc Balneoregiensis diœcesis, XIV milliario a civitate Castellana. Videtur ergo corrigendus hic locus, scribendumque Polimartii ecclesiæ. Ita Cardulus hic.

m Galliensium oppidum lib. 1 Italiæ illustratæ de Etruria scribens Blondus appellat: Sigonius in Historia de Regno Italiæ, ceterique fere scriptores Gallesium sive Castellum Gallesii. Id situm est in Etruria Castellanam civitatem inter, Ortamque, sive, ut Plinio placet, Hortanum, distatque a Tiberi amne paulo amplius mille passibus: a Castellana civitate VII mill., ab Orta totidem. Multis jam ætatibus hæ tres ecclesiæ Castellana, Ortana & Gallesana ab uno episcopo gubernantur. Ita sæpe laudatus scriptor.

n Primariam & episcopalem Castellanæ diœcesis, ut tradit Ughellus, aliique.

o Cum, teste Ughello, Arinianum ad Castellanam diœcesim pertineret, forte Crescentianus episcopus adfuit, cum ministri Ottonis III effoderent SS. Abundii & Abundantii ac B. Theodoræ exuvias; forte intellexit ex aliis, qui interfuerant, aut certe ex indiciis quibusdam cognovit, tabulas, de quibus & hic & paulo post, sacrishisce corporibus impositas fuisse.

p Vox hæc Theophania, quæ olim usurpabatur tam pro Nativitatis quam pro Apparitionis Dominicæ festivitate, ut docet Cangius in Glossario, hic per adjunctas Idus satis determinatur, ut intelligamus, elevationem sacrarum reliquiarum factam esse in die Octava Apparitionis; est autem vox a Græco Θεὸς Deus & Φαίνω appareo.

CAPUT II.
De translationibus aliis, reliquiisque ad varias ecclesias missis.

[Conjectura Carduli de tempore,] Constat ex dictis, corpora SS. Abundii & Abundantii in ecclesiam, nunc S. Bartholomæi dictam, illata fuisse anno Christi 1000, ibidemque honorifice recondita: at quanto temporis spatio in ista basilica requieverint, incompertum est, uti & quo seculo & anno inde asportata fuerint in sacram SS. Cosmæ & Damiano ædem, e cujus altari lateritio die XVIII Augusti anno 1582 effossi fuerunt horum Martyrum loculi. Cardulus, ut vidimus in Commentario num. 7, circa translationis hujus auctorem & tempus omnia investigavit; nec tamen quidquam deprehendere potuit, quod fidem minime dubiam mereretur: attamen laudatus scriptor suspicatur, translationem hanc incidisse in pontificatum Innocentii II, qui Honorio itidem II successit die XIV vel XV Februarii anni 1130, & adversarium vel eodem vel postero die nactus est Petrum Leonis, Anacletum II a schismaticis fautoribus suis appellatum, qui, ut seculo potens erat & consanguineorum opibus fultus, legitimum Pontificem Roma excedere compulit, Sedemque Apostolicam vi sacrilega ad mortem usque usurpavit.

[22] [quo facta est translatio altera] Conjecturæ suæ affert Cardulus rationes sequentes, quas in pauciora verba contractas lectori exhibere sufficiet. Anacletus fertur dedicasse altare in templo B. Mariæ Aræ-cæli situm ante sacrarium: non potest autem factum hoc adscribi S. Anacleto Papæ, cujus tempore eo loco adhuc exstabat Jovis Feretrii fanum, in cujus ruinis dicitur S. Gregorius Magnus ecclesiam Christiano ritu exstruxisse: oportet igitur, ut memorati altaris dedicatio attribuatur Anacleto pseudo-pontifici. In dicta ecclesia caput S. Abundii argento tectum servatur, illudque Abundii nostri esse contendit Cardulus ex eo, quod fere solum illud desideraretur ex sacris ossibus, cum reperta fuerunt anno 1582 sacra pignora SS. Abundii & Abundantii; ac demum concludit: Fieri ergo potuit, ut hic pseudopapa, cum vellet simul SS. Cosmæ & Damiani, quam ipse obtinuerat, diaconiam insigni aliquo munere cohonestare, simul aram illam, quam solemni ritu sacrare constituisset, horum etiam Martyrum reliquiis & præcipue S. Abundii capite, quod postea in medium prolatum est, exornare: fieri, inquam, potuit, ut sacra corpora ex insula Tiberina in templum SS. Cosmæ & Damiani ad forum Romanum per id tempus deportaverit.

[23] [ad Ecclesiam SS. Cosmæ & Damiani,] Quoniam defectu instrumentorum certi nihil hic statui potest, Carduli conjecturæ adhærendum puto, eamque ut verisimilem omnino amplector. Favet huic opinioni Baronius tom. 12 Annal. Ecclesiast., pag. 202 de Anacleto pseudopontifice ita scribens ad annum Christi 1130. Dedicata namque legimus Romæ nonnulla ab eo & consecrata fuisse altaria, & ædituorum incuria servatas adhuc inscriptiones, quas delendas curavimus Tum idem Eminentissimus ex titulo consecrationis tabulæ marmoreæ inscripto refert, ab Anacleto illo dedicatam fuisse anno 1130 die XXV Maii ecclesiam S. Laurentii, & in altari ejus majori recondita fuisse aliquot sanctorum martyrum corpora. Potuit itaque similiter pseudo-pontifex iste & altare in ecclesia B. Mariæ Aræ-cæli consecrare, & ad basilicam SS. Cosmæ & Damiani sanctorum Abundii & Abundantii corpora transferre.

[24] Hæc autem conjectura ex eo etiam fit verisimilior, quod Martyrum illorum ossa ignota jacuerint in templo SS. Cosmæ & Damiani usque ad annum 1582, [amplius elucidatur.] quemadmodum asserit Cardulus in tertiæ translationis descriptione. Si enim legitimi cujusdam Pontificis auctoritate facta fuisset translatio, mirum sane videri deberet, illius apud fideles adeo obliteratam fuisse memoriam, ut nullo uspiam monumento consignata reperiatur: quod de gestis pseudo-pontificis, ob scelera sua omnibus invisi, minus mirandum est, etsi aliquorum ejus gestorum memoria perseverasse dicenda sit. Non potest autem translatio illa, ut opinamur, a pseudo-pontifice Anacleto facta, aptius illigari quam anno 1130, quia, ut narrat Baronius, cum cerneret apud fideles aboleri non posse recordationem sacrilegæ ecclesiarum deprædationis ab ipso perpetratæ, per largitiones ab eo sacris quibusdam ædibus factas anno 1130, alia via populorum favorem sibi conciliare conatus est. Atque hæc de secunda translatione, pro qua meliora non suppetunt documenta.

[25] Tertia translatio SS. Abundii & Abundantii annum Christi 1583 in Societatis nostræ Fastis insignem reddidit, [Inventa Sanctorum nostrorum] quando Gregorii XIII beneficentia sacris hisce pignoribus dignata est exornare ecclesiam domus professorum, Farnesianam dictam ab auctore suo Alexandro Farnesio S. R. E. Cardinali, cujus in Societatem nostram egregia merita prædicant Fasti nostri. Translationem hanc fuse describit Cardulus. Satis mihi erit præcipua delibasse. Cum Pontificis jussu in templo SS. Cosmæ & Damiani sacellum instauraturi fabri demolirentur vetustum altare, quod posteriorem templi partem ingredientibus sinistrum est, post aliorum Sanctorum reperta ibidem corpora, die XVIII Augusti anno 1582 effossi sunt Martyrum nostrorum loculi, Atque in uno quidem (verba sunt Carduli) sub cornu Euangelii erat tabella marmorea signo Crucis & hoc epitaphio notata: Hic requiescit sanctus Habundius pbr. et monachus et mart. In altero autem sub cornu Epistolæ altera item tabella eodem signo atque hoc titulo inscripta: Hic requiescit sanctus Habundantius diac. et mart. Horum reliquiæ transmissæ in loculos plumbeos, sigillo Cardinalis Sabelli, Pontificis in Urbe vicarii, obsignatos, ut transferrentur in Farnesianam basilicam, præcepit Gregorius XIII litteris suis Apostolicis, quas ex editione Carduli hic recenseo.

[26] Gregorius Papa XIII universis Christi fidelibus, præsentes litteras inspecturis, [corpora Gregorius XIII] salutem & Apostolicam benedictionem. Ecclesiam domus professorum Societatis Jesu de Urbe, structura insigni & sumptuosa nuper absolutam, corporibus sanctorum Abundii presbyteri & Abundantii diaconi, sanguinis pro nomine Christi effussione insignium martyrum, quæ in ecclesia SS. Cosmæ & Damiani requiescunt, ornare decrevimus, ut ibi collocata majori devotione & populi frequentia venerentur. Idcirco per præsentes mandamus, ut prædicta corpora ex ipsa ecclesia SS. Cosmæ & Damiani, ubi aliæ Sanctorum reliquiæ & etiam corpora visitanda remanent, cum plumbeis thecis, in quibus eorum nomina sunt inscripta, educantur, & ad novam professorum prædictorum ecclesiam, sanctissimo nomini Jesu dicatam, majore qua poterit pompa, a vicario nostro in spiritualibus de Urbe die Dominico vel etiam non festo, pro libito suo præscribenda & ordinanda, devote transferantur & recondantur honorifice apud illam.

[27] [deferri jubet ad basilicam] Præcipimusque ac interdicimus superioribus, fratribus, ministris & personis domus prædictæ ecclesiæ SS. Cosmæ & Damiani, ac quibuscumque aliis, ne eductionem & translationem prædictas per se vel per alium seu alios impedire audeant quoquo modo: qui secus fecerint, excommunicationem incurrant eo ipso. Et, ut Christi fideles ad eorumdem corporum sanctorum translationem frequentiores majoreque devotionis studio conveniant, omnibus Christi fidelibus ipsis utriusque sexus vere pœnitentibus & confessis, ac sacra Eucharistia refectis, qui translationi prædictæ interfuerint, plenariam omnium peccatorum suorum indulgentiam ac remissionem misericorditer in Domino elargimur. Datum Romæ apud sanctum Marcum sub annulo piscatoris die decima Septembris MDLXXXIII, Pontificatus nostri anno duodecimo. Cæ. Glorierius. Neque hic stetit piissimi Pontificis munificentia; sed & pecuniam insuper ad augendam translationis celebritatem liberaliter adjecit, ut testatum facit Historiæ Societatis nostræ pars. 5, lib 3 sub initium.

[28] [nominis Jesu. Indulgentiæ concessæ:] In memoratis statim litteris Pontificiis tantum legitur indulgentia concessa iis, qui translationi interfuerint: verum haud dubie, ut omnes de sacro hoc thesauro facilius participarent, eam Sanctissimus Dominus ampliavit in eum modum, quo dicitur in programmate fidelibus publice exposito. Illud ex laudata editione subnecto: Indulgentia a Sanctissimo D. N. Gregorio XIII Pont. Max. iis omnibus amplissima conceditur, qui sacra confessione expiati & suavissimo Christi Corpore pasti, piis a Deo precibus fidei Catholicæ felicitatem, hæreticorum conversionem, principum Christianorum concordiam efflagitaverint, & aut sanctorum martyrum Abundii presbyteri & Abundantii diaconi corporum translationi, quæ a templo SS. Cosmæ & Damiani ad basilicam nominis Jesu die Jovis XVII Kalendis Octobris hora XIX fiet, religiose interfuerint, aut reliquo ejus diei vel insequenti luce, quæ ipsorum Martyrum cruento natali sacra est, alterutram adierint ædem (nominis Jesu, vel SS. Cosmæ & Damiani) aut Sabbato sive Dominico die ecclesiam nominis Jesu visitarint. Cui hæc facere non licebit, ei confessarius, quod mulctæ visum fuerit, commutandi potestatem habeto. Ceteri vero, qui decrerint stato tempore piacularem confessionem atque communionem obire, septem annorum indulgentiam consequuntor.

[29] [tempus translationis, pars reliquiarum] Priusquam cetera spectantia ad hanc celebritatem enarro, pauca sunt observanda. Romani horas numerare incipiunt ab occasu solis & ad vigesimam quartam semper ascendunt; cum itaque sol ea anni tempestate, qua contigit translatio, circiter hora sexta occumbat, hora decima nona apud Romanos respondere circiter debet tempori inter horam primam vel secundam nostram pomeridianam. Liquet autem ex jam dictis translationem ad ecclesiam domus professorum factam esse die XV Septembris, uti in Notis ad Martyrologium Romanum etiam signavit Baronius his verbis: Eadem (Martyrum nostrorum Acta) modo edidit Romæ collegium patrum Societatis Jesu, in quorum basilicam Farnesianam … translata sunt XVII Kalend. Octob., anno Domini MDLXXXIII. Vidit certe notam hanc Tillemontius, & tamen tom. 5 Monument., in persecutione Diocletiani art. 48 ita scribit: Eorum (Martyrum nostrorum) corpora translata sunt XVI Octobris MDLXXXIII ad collegium Jesuitarum. Diem & mensem ex levi inadvertentia & sinistra Kalendarum interpretatione male signavit Tillemontius, locum quoque, ad quem sacra corpora translata sunt, putavit collegium Societatis, forte quia in annotatis Baronii legerat, Acta sanctorum horum Martyrum Romæ edita fuisse a collegio Societatis Jesu. Resumo tantisper intermissam narrationis seriem.

[30] Priusquam e basilica SS. Cosmæ & Damiani efferrentur sacræ reliquiæ, [concessa templo SS. Cosmæ & Damiani. Celebritas] concessit Gregorius XIII, ut S. Abundii integra tibia & quatuor ossicula, ac S. Abundantii totum brachium in memorata ecclesia servarentur, quæ sacrarum exuviarum partes loculis extractæ sunt die XIII Septembris; ac tandem die XV ejusdem mensis elata e sacrario & in ara principe exposita sacra corpora solemni apparatu ac celebritate maxima ad basilicam Farnesianam delata sunt. Longiorem tum ornatus tum viarum, per quas agmen religiosum processit, descriptionem prætermitto, quam curiosus lector apud Cardulum reperiet. Interfuerunt festæ huic celebritati viginti tres virorum Religiosorum familiæ, alumni collegiorum seminariorumque, quæ in Urbe Societatis Jesu curæ commissa sunt, minorum undecim ecclesiarum canonici & custodes, sodalitates clericorum S. Mariæ Transtiberinæ & S. Laurentii in Damaso, basilicarum S. Mariæ Majoris, Vaticanæ & Lateranensis collegia, illustrissimus Vincentius Porticus archiepiscopus Ragusinus, Cardinalis Sabelli vices gerens, archiepiscopi & episcopi plures, atque inter hos episcopus Assaphensis Anglus Cardinalis vicarii suffraganeus, almæ quoque Urbis senator, consules, magistratus ac primariæ nobilitatis viri, qui, denis e Societate presbyteris sacrum feretrum per vices deferentibus, umbellam gestare & pio oneri identidem succedere honori sibi ducebant.

[31] Vias omnes innumera opplevit multitudo, ad quam submovendam simul & ad sacrorum corporum dignitatem quinquaginta e prætorianis suis Helvetiis Pontifex concesserat. [translationis, & animarum ex ea fructus.] Sacra officia & divina Mysteria tum ipso translationis die tum tribus aliis consequentibus peracta sunt ab episcopo Assaphensi, quæ omnia fuse apud Cardulum exposita legere est, qui demum ingentia animarum lucra hinc obtenta his verbis describit: Quapropter per occasionem tam amplæ indulgentiæ adipiscendæ, horum quoque beatissimorum Martyrum suffragatione adjuvante, permulti peccata rite confessi ad salutarem Eucharistiæ mensam accessere, suam insuper erga illos religionem ac pietatem modo rosariorum seu coronarum ad sacrum feretrum admotione, modo, quod rarius est, lacrymarum profusione testati. Atque hic omnis generis hominum concursus diutius sine dubio tenuisset, nisi jam elapso quatriduo, sanctæ reliquiæ post primam noctis horam e templo sublatæ superque altare sacrarii fuissent depositæ, ibi tantisper mansuræ, dum & ipsa basilica … consecretur ac dedicetur, ubi demum, quo decet honore ac dignitate, parato sacrophago, e Punico rubenti marmore inclusæ condantur.

[32] Paucis interjectis, ita pergit Cardulus: Interea dum in sacrario sacra ossa servantur, ex iis nonnihil desumptum est & in Japonem, [Pars altera reliquiarum in Japonem, altera] novi orbis regionem, ad neophytorum alendam confirmandamque in Christiana pietate constantiam, transmissum: & postea Senensium sanctimonialium, quæ templum cœnobiumque horum sanctorum Martyrum incolunt, rogatu ac precibus, summique Pontificis concessu, ex iisdem loculis, reclusa arca præsente notario, Nonis Maii anno Domini MDLXXXIV desumpta sunt alia ossicula duo, hoc est, particula brachii S. Abundii, & fragmentum maxillæ S. Abundantii, traditaque ibi reverendissimo domino Francisco Bandino Piccolomineo archiepiscopo Senensi, qui ea Senas simul ad ipsorum sanctorum Martyrum ecclesiæ ornamentum, simul ad earum monialium aliorumque fidelium augendam erga Sanctos pietatem ac religionem transportanda curaret. Quanta porro veneratione quantoque apparatu a Senensibus excepta fuerint sacra pignora, docet Judittæ Luti narratio, ex qua non nisi præcipua delibanda censui.

[33] [ad moniales Senenses defertur] Reliquias sanctimonialibus Senensibus concessas retulit Cardulus particulam brachii S. Abundii & fragmentum maxillæ S. Abundantii, quibus adjicit Juditta Sancti utriusque digitum unum, dentemque itidem unum; infra autem easdem reliquias capsulæ, auro obductæ, inclusas enumerans, cœnobio suo attribuit os brachii S. Abundii, juncturam digiti & dentem; sancti vero Abundantii maxillam, juncturam quoque digiti & dentem. Utut sit, die III Junii anni 1584 Senas delatæ sunt sacræ reliquiæ & ad breve tempus summa totius cleri religione depositæ in ecclesia metropolitana, monitis jussu illustrissimi Piccolominei sanctimonialibus, ut in diem XIII ejusdem mensis omnia decentissime pararent honorificæ sacrarum reliquiarum exceptioni: laudatus insuper archiepiscopus, ut asserit Juditta, IX Junii die Dominico in metropolitana aliisque multis ecclesiis populum universum ad comitandum sacras reliquias & lucrandum indulgentias a Summo Pontifice concessas invitari jussit. Brevis Apostolici tenor apud Judittam hic est, ut omnes fideles utriusque sexus vere pœnitentes, & Senis confessi ac sacra communione refecti, vel usque ad cœnobium S. Abundii reliquias comitati, omnium peccatorum suorum remissionem consequantur: quam indulgentiam sanctimonialibus in perpetuum, laicis vero ad annos decem in die festo solemnitatis Pontifex concessit.

[34] [apparatu maximo, nec minore fructu.] Interfuerunt translationi plures Religiosorum familiæ, clerus universus, bini vicarii, Camillus Burghesius cleri, Antonius Martellinus Religiosorum, & illustrissimus episcopus Grossetanus Claudius Burghesius. Reliquias deferebant quatuor sacerdotes, umbellam gestantibus viris itidem quatuor e primaria Senensi nobilitate. Confluxit ad celebritatem ingens populi multitudo, ut facile septena hominum millia in sacrarum reliquiarum comitatu recenserentur: in ecclesiam delatæ, expositæ sunt fidelium venerationi in altari ad hunc finem præparato, & quoniam angustius templum erat, nec tanto confluentium numero sufficiens, in erecto foris ante ecclesiam altari collocatæ fuerunt ad satisfaciendum piis omnium desideriis. Ingens quoque fuit animarum fructus, adeo ut ad memoratum statim altare quingentos homines sacrosancto Christi Corpore refectos fuisse scribat Juditta. Plura hic non addo de templi viarumque, per quas sacris reliquiis transitus fuit, ornatu: minutiora quoque nonnulla huc spectantia prætermitto, quæ curiosus lector inveniet apud sæpe laudatam Judittam.

[35] Pro coronide paucula subdo de speciali cultu, quo hodiedum in aliquot ecclesiis Romæ honorantur SS. Abundius & Abundantius. [Cultus SS. Abundii & Abundantii in basilica Farnesiana, & S. Mariæ] In Farnesiana Societatis Jesu basilica sub ara principe recondita sunt eorum corpora, legiturque ibidem de iis Officium ritu duplici & cantatur Missa ad diem XVI Septembris. Ad eumdem diem patres Ordinis S. Francisci in Ara-cæli Officium duplex de iisdem Sanctis quotannis recitant de communi plurimorum Martyrum primo loco. Ex eorumdem Directorio, quod præ manibus habeo, accipe sequentia: XVI (Septembris) SS. Abundii & Abundantii MM. dupl. min … (adsunt corpora)… In Martyr. I loc. solemnis commemoratio. Verum illa verba Adsunt corpora non posse intelligi de integris SS. Abundii & Abundantii corporibus ex supra memoratis perspicuum est. Accipienda sunt igitur pro parte aliqua corporum, quemadmodum etiam tradit liber, qui Italice inscribitur: Memoriæ historicæ ecclesiæ & conventus S. Mariæ in Ara-cæli, auctore Casimiro Romano fratre Minore; qui liber editus est Romæ anno 1736. Capite autem 8 de reliquiis ecclesiæ sequentia Latine leguntur: In ecclesia S. Mariæ de Ara-cæli sunt infra scriptæ Sanctorum reliquiæ… Item capita SS. Abundii & Abundantii martyrum in duobus vasis. Ceterum elenchus iste reliquiarum factus dicitur sub pontificatu Martini V.

[36] [de Ara-cæli, ubi capita servari dicuntur,] S. Abundii caput, quod in ecclesia, Aracæli dicta, visitur, Abundii nostri esse, cum Cardulo, num. 22 hic laudato, plane existimo. Verum de Abundantii capite non ita ausim asserere: nam Cardulus, qui annis centum quinquaginta & amplius post Martini V pontificatum scripsit, ita loquitur in secundæ translationis Historia: In quo quidem altari (in ecclesia B. Mariæ de Ara-cæli) cum aliorum Sanctorum ossa, tum nonnihil etiam ex Abundii & Abundantii martyrum reliquiis conditum existimatur. In eadem certe basilica caput S. Abundii … argento tectum religiose asservatur & visitur: quod unum ceteris amborum Martyrum ossibus deest. Quæ ultima verba manifeste denotant etiam anno 1583, quo facta est postrema translatio, caput S. Abundantii reliquis sacris ossibus fuisse conjunctum, si enim caput integrum S. Abundantii tum defuisset, nulla ratione videtur scripturus fuisse, solum S. Abundii caput fuisse desideratum, maxime cum Historiam suam ediderit anno translationem proxime insecuto, quando haud dubie multi adhuc erant superstites, qui sacras exuvias coram inspexerant. Igitur S. Abundantii caput, quod servari dicitur in ecclesia B. Mariæ Ara-cæli dicta, vel alterius cujusdam Abundantii est, vel accipi debet pro particula aliqua capitis.

DE S. INNOCENTIA VIRG. MART.
ARIMINI IN ÆMILIA.

Sub Diocletiano.

SYLLOGE.
Cultus Sanctæ legitimus: tempus martyrii & alia pleraque, quæ de Sancta memorantur, incerta: sitne diversa ab ea, quam colunt Vicentini?

Innocentia V. M. Arimini in Æmilia (S.)

AUCTORE U. S.

Ariminum civitas Italiæ in provincia Æmilia, quam Romandiolam hodiedum vocant, inter alios tutelares Sanctos suos adlegit S. Innocentiam virginem & martyrem, [Memoria Sanctæ apud recentiores martyrologos,] quæ antiquioribus quidem Martyrologiis adscripta non invenitur; sed variis tamen documentis legitimum ejus cultum minime dubitabilem esse, ostendi potest. Recentioribus Fastis sacris annua ipsius memoria ad præsentem diem intexitur. Constantius Felicius ita habet: Innocentia virgo & martyr nobili stirpe nata, annorum septemdecim, cum nollet idolis sacrificare, jubente Diocletiano, post multos cruciatus gladio transfixa fuit Arimini, ubi corpus ejus requiescit, ac festum celebre & tutelare. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ eam annuntiat cum hoc elogio: Innocentia virgo ex nobili genere nata Arimini, in Diocletiani immani persecutione, Christianæ fidei, in qua enutrita fuerat, accusata comprehendi jubetur, ac modis omnibus, ut Christo renunciaret, & deos coleret tentata, cum nullo pacto diis, quos inanes & falsos asserebat, vellet immolare, carceri mancipatur; cumque educta varieque excruciata in fidei professione immobilis persisteret, jussu imperatoris ad extremum gladio transverberata, ad palmam duplicem virginitatis & martyrii feliciter pervenit XVI Kalendis Octobris. Cujus corpus a Christianis honorifice conditum est. In Notis autem ad Catalogum Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, asserit, festum S. Innocentiæ Arimini cum Octava celebrari, qui ritus si exstiterit, oportet illum postmodum esse immutatum; nam Calendarium Sanctorum Ariminensis ecclesiæ pro anno 1644 Octavæ non meminit, & ad XVI Septembris Innocentiam signat sub ritu duplici majore.

[2] [Gestorum compendium, & varia] Prolixius de sancta Martyre nostra agit Cæsar Clementinus in Collectione historica Arimini lib. 2, pag. 128 & seq., unde quæ peculiaria sunt, & a Ferrario non adnotata, huc transfero, ut qualemcumque Sanctæ nostræ notitiam lector habeat; Acta enim nulla, licet ab Henschenio & Papebrochio in itinere Romano studiose quæsita fuerint, nacti sumus. Asserit tamen Ferrarius, Romæ se vidisse Monumenta ecclesiæ Ariminensis, in quibus Innocentiæ Acta pluribus enarrantur, iisque haud dubie usus fuerit laudatus martyrologus ad elogium suum concinnandum. Primo dicit Clementinus, accusatam fuisse Martyrem nostram apud Diocletianum in transitu per Hungariam, & ejus jussu accersitam e villa montis, cui a Tauro nomen, inventamque fuisse ante Crucifixi imaginem cum pedissequa sua orantem: post constantem fidei professionem, spretis cum minis, tum promissis, eam asserit, a carnifice transfixis ense lateribus, semivivam relictam fuisse, & horæ unius spatio intrepide precibus institisse, ac salutari Crucis signo munitam spiritum Deo reddidisse. Tertio scribit, corpus ejus a fidelibus marmoreo loculo exceptum reconditumque, factamque illius fuisse memoriam, erecta dedicataque lapsu temporis ecclesia paræciali, cum episcoporum sede, hac opinione, quod eo civitatis loco steterint ædes propriæ dictæ Sanctæ. Tradit deinde eam Ariminensium patronam electam fuisse, & singulis annis solemni supplicatione a senatu populoque Ariminensi ecclesiam illam visitari ad diem XVI Septembris, glorioso Innocentiæ martyrio consecratum, cujus interveniente patrocinio, innumera ait impetrata fuisse beneficia & cælestes favores.

[3] Affirmat insuper Clementinus, toto anno satis frequentem esse populi concursum ad ædes Sanctæ nostræ sacras, [legitimi cultus testimonia.] quia summorum Pontificum indulto gaudent participatione indulgentiarum almæ Urbis. In supra dicta quoque villa ad montem a Tauro dictum erectam dicit montis Tauri parœciam, totius diœceseos antiquissimam, quæ etiamnum sub ejus sancto nomine visitur, & fama refert, eo loci natam fuisse Virginem nostram. Præclarum est venerationis Sanctæ nostræ testimonium, quod subdit, consuevisse scilicet multo tempore Ariminenses episcopos non alio uti sigillo, quam S. Innocentiæ imagine. Tot certe hic legitimæ longoque plurium seculorum usu consecratæ venerationis documenta habemus, ut nullus supersit de cultu S. Innocentiæ ambigendi locus. Raphaël Adimarus de Situ Arimini lib. 1, pag. 132 & 133 inter Ariminenses parœcias tertio loco recenset ecclesiam S. Innocentiæ, Quæ, inquit, civitatis tutelaris est, unitaque palatio episcopali, quam præterea tradit, ipsius episcopi pastorali curæ assignatam esse.

[4] Quam indubius ex jam dictis S. Innocentiæ cultus est, [Tempus & adjuncta martyrii,] tam incerta sunt tempus & adjunctæ martyrii varie a variis enarrata, circa quæ paucula observo. Asserit Ferrarius, martyrio coronatam fuisse in Diocletiani immani persecutione, adeoque non ante annum Christi 303, quo eam cœptam esse, in confesso est: at Clementinus scribit, passam esse sub Diocletiano in transitu ad Hungariam, præmiseratque fideles aliquot, tum exteros, tum Ariminenses in decima persecutione (quæ utique Diocletianea est) claruisse fuso pro Christo sanguine. Verum decima illa persecutio non recte connectitur cum Diocletiani itinere ex Italia in Pannoniam. Nam a XXV Februarii anni 303, quo cœpta persecutio est, usque ad 1 Maji anni 305, quo purpuram exuit Diocletianus, ex Italia in Pannoniam profectus non est. Verum Acta illa, quæ recentioribus scriptoribus præluxerunt, tam antiqua non puto, nec tam fidelia, ut ex iis certum tempus martyrii erui possit. Ex dictis igitur patet, incertum esse tempus martyrii, quod propterea late fixi sub Diocletiano.

[5] Tradit Clementinus, Innocentiam apud Diocletianum accusatam, ejus imperio accersitam fuisse ex arce, [ac Sanctæ conditio incerta.] sita in monte a Tauro dicto, quem Adimarus octavo ab urbe Ariminensi milliario collocat, inventamque fuisse orantem cum pedissequa, de qua altum silet Ferrarius, & Henschenius in litteris Arimino ad Bollandum datis, De pedissequa, inquit, nihil scitur. Quapropter nec de pedissequa illa, nec de loco aut modo, quo capta est sancta Virgo, certi reddimur, cum nesciamus, unde illa omnia fuerint deprompta. Nil quoque certo statui potest de Sanctæ nostræ natalibus & conditione, Ferrario hoc solum asserente, quod nobili genere prognata fuerit, Clementino eam insuper dominam appellante villæ sitæ ad montem sæpe dictum, & Adimaro post alios dicente, fuisse eam comitem dominamque dicti loci, nobilitate divitiisque affluentem. Verum hæc leviter nimis asseruntur, nec congrua sunt temporibus, quibus Sancta floruisse, & martyrio coronata creditur.

[6] [Locus sacro ejus corpore nobilitatus.] Civitatem Ariminensem sacris S. Innocentiæ exuviis ditatam esse, negari minime potest. Ferrarius in Annotatione ad S. Innocentiam Ariminensem in Catalogo Sanctorum Italiæ sic habet: Corpus in ecclesia cathedrali decentissime asservatur. Verum non ita locum determinat in Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, ubi ita lego: Urbis Ariminensis est patrona… Corpus ibidem. Papebrochio in suo manuscripto Itinere Romano, quod in museo nostro asservatur, signaturque ✠ Ms. 146, fuse enarratis Sanctorum reliquiis, quas in ecclesia cathedrali, S. Columbæ sacra, veneratus est, de Innocentiæ ibidem reliquiis ne meminit quidem: at dum enumerat sacra pignora asservata in templo S. Gaudentii, ita loquitur: Ex adverso autem illius (arcæ,in qua creditur conditum fuisse S. Gaudentii corpus) alia stabat lapidea arca, in qua SS. Nerii, Achillei & Innocentiæ esse reliquias, indicabat descriptus characteribus non admodum vetustis paries: & infra: Deinde in S. Innocentiæ ædicula venerati sumus illius corpus, quod ibidem post altare in arca lapidea, ligneo operculo tecta, asservatur. Atque hæc, quæ Papebrochius scripsit, conformia sunt iis, quæ tradunt Clementinus & Adimarus, asserentes, S. Innocentiæ ossa in ecclesia ejus nomini erecta asservari; quam ecclesiam vetustate collapsam anno Christi 1477 a fundamentis reædificavit Bartholomæus Cochapanus de Carpo Ariminensis episcopus, ut testatur manuscriptus Ariminensium episcoporum Catalogus, qui in Museo nostro servatur signatus ✠ Ms. 139, ex inscriptione in pariete antiqui episcopatus lapidi incisa. De hoc puncto nihil habet Ughellianus catalogus, qui etiam Bartholomæum statuit LIV, noster vero manuscriptus LXI Ariminensium episcopum.

[7] [Inquiritur, an præter Arminensem] Præter Ariminensem hanc Innocentiam, ad hunc diem XVI Septembris Vicentinam alteram recenset Ferrarius cum sorore Euphemia, citatque in Notis ad novum suum Catalogum Sanctorum Italiæ allegat Monumenta ecclesiastica & Annales urbis Vicentinæ. In hisce tabulis, inquit Ferrarius, dicuntur Euphemia & Innocentia fuisse sorores SS. Leontii & Carpophori martyrum, sub Diocletiano & Maximiano Aquileiæ passorum. De his actum est in Opere nostro ad diem XX Augusti. Eodem tempore virgines has martyrio affectas scribit, quo fratres: hoc tamen asserit non esse plane certum. Illud, inquit, indubitatum, corpora ipsarum circa annum salutis MCCCL (in generali catalogo annum signat 1358) inventa, in ecclesiam Vincentiæ cathedralem translata fuisse; cumque miraculis ad ipsarum tumulos refulgere cœpissent, & ipsas a Vincentina ecclesia coli cœptas esse. In annotatione autem ait, dubitari posse, an Euphemia non sit eadem cum cognomine martyre, quæ Aquileiæ passa est cum Dorothea, Thecla & Erasma; item an Innocentia diversa sit ab ea, quæ Arimini colitur. Quod ad Euphemiam spectat, vide, lector, in Prætermissis ad præsentem diem: quid de Innocentia statuendum sit, paucis examinare aggredior.

[8] Ferrarius respondet, dubitationi locum non esse, [admittenda sit alia Innocentia Vicentina,] cum ex tabulis Ariminensibus habeamus, Innocentiæ Ariminensis corpus Arimini quiescere; Innocentiæ autem Vicentinæ corpus asservetur Vicentiæ; at timidius subdit: Nisi corpora earumdem sanctarum Virginum per partes in diversis ecclesiis quiescere dicantur, qua in re inspectione opus esset. Franciscus Barbaranus de Mironi in Historia ecclesiastica Vicentina lib. 1, cap. 16 dicit, corpora SS. Euphemiæ & Innocentiæ Vicentinarum occulta latuisse usque ad annum 1359; infra autem contendit, distinguendam omnino esse Innocentiam Vicentinam ab Ariminensi, quia Vicentina Aquileiæ, Ariminensis autem Arimini passa est, & corpora sanctarum Vicentinarum Vicentiæ asservantur, cognominis autem Innocentiæ ossa Arimini, allegatque in testem utrumque Ferrarii Catalogum. Ex tempore quoque, cui Barbaranus illigat martyrium tum SS. Carpophori & Leontii, tum SS. Euphemiæ & Innocentiæ, argumentum formari posset pro distinguenda utraque Innocentia: sed cum argumentum illud ruinoso niti debeat fundamento, pluribus non attingo: videri a curioso poterunt ea, quæ Pinius noster disseruit in SS. Leontio & Carpophoro ad diem XX Augusti, Commentarii prævii num. 2 & 3.

[9] Ego, ut candide mentem meam aperiam, in omnibus, [expensisque Vicentinorum documentis,] quæ adducunt Ferrarius & Barbaranus pro adstruendis duabus Innocentiis, nihil invenio, quo tuto prudenterque inniti possim: sequentia interim eruditis Vicentinis consideranda propono. Pinius in SS. Leontio & Carpophoro tom. IV Augusti pag. 33 inquirens, an SS. Euphemia & Innocentia fuerint germanæ sorores SS. Leontii & Carpophori, ait nescire se, cujus notæ ac temporis sint tabulæ Vicentinæ, incertumque esse, qua fide in dictis tabulis ferantur Sanctæ germanæ fuisse SS. Leontii & Carpophori, subditque: Verum cum annuncientur a Ferrario ad diem XVI Septembris, quo apud Vicentinos coluntur, poterit forte pluribus tunc agi de illo puncto, si comparuerint satis apta documenta, quæ ad ulteriorem indagationem sternore possint viam. Voto nostro usque nunc factum satis non est, neque ulla nacti sumus instrumenta, quibus controversia hæc dirimi posset: non enim qualescumque tabulæ Vicentinæ a Ferrario & Barbarano adductæ, non illorum ipsorum auctoritas, ejusdem censenda ponderis, cujus sunt allegatæ tabulæ, satis indubii vades sunt, ut Vicentinorum traditioni acquiescendum sit, præsertim cum nulla sanctarum Sororum Vicentinarum in Actis SS. Leontii & Carpophori ab episcopo Equilino vulgatis mentio fiat.

[10] [sententia negativa verisimilior apparet.] Antiqua igitur desideramus monumenta, quæ utinam eruderent & nobiscum communicent Vicentini, ostendantque ab auctoribus fide dignis conscripta, & seculo XIV anteriora: hactenus enim verisimile omnino mihi est, per sacra Innocentiæ pignora, quæ Vicentiæ asservantur, & seculo tantum XIV innotuerunt, ac venerationi, teste Ferrario, esse cœperunt, minime comprobari duarum Innocentiarum distinctionem, crediderimque potius varias ecclesias unius Innocentiæ corpore in partes diviso gaudere. Barbaranus contendit SS. Euphemiæ & Innocentiæ apud Vicentinos venerationem longe esse antiquiorem, Ferrariumque dicentem, Corpora ipsarum anno MCCCLVIII inventa… venerationi esse cœperunt, ita explicat, ut non intelligantur prima ipsarum cultus exordia; sed majoris dumtaxat celebriorisque venerationis initia ad dictum annum referenda sint. Sed quis non videat, plana Ferrarii verba ad miserum sensum ea expositione detorqueri, Barbarano ipso fatente, dictarum Sanctarum reliquias tanto tempore occultas fuisse, ut omnis quasi perierit ipsarum memoria. Utinam saltem probasset, minimeque dubiis documentis ostendisset, revera Innocentiam aliquam ante annum 1358 aut 1359 Vicentiæ cultam fuisse, ut proposita jam difficultas enodari, & Innocentiæ Vicentinæ ab Ariminensi distinctio solido fundamento affirmari posset a viris partium studio non addictis. Paulus Masini in Bononia sua perlustrata ad XVI Septembris annuntiat S. Innocentiam virginem & martyrem cultam in ecclesia S. Gabriëlis, asseritque ibidem reliquias ejus asservari: quæ hæc sit Innocentia, & an ab aliis distincta, incompertum mihi est.

DE S. GISLEMERIO MARTYRE,
LEGIONIS, UT FERTUR, THEBÆÆ MILITE, BURGI S. DOMNINI IN ITALIA.

Sub Diocletiano et Maximiano.

SYLLOGE.
Loci Notitia: Sancti memoria & cultus apud Burgenses ex Ferrario: adjuncta incerta.

Gislemerius M., legionis, ut fertur, Thebææ miles, Burgi S. Domnini in Italia (S.)

U. S.

Fidentia, quæ & Julia, conjunctoque ab aliquibus utroque vocabulo, Julia Fidentia nominatur, hodiedum vero recenti appellatione Burgus S. Domnini dicitur, [Loci notitia, & cultus Sancti.] urbs episcopalis in Longobardia Cispadana, Parmensem inter Placentinamque civitates sita est. Loco nomen dedit S. Domninus, Martyrologio Romano inscriptus ad diem IX Octobris, primarius dicti Burgi patronus, post quem ut alterum tutelarem veneratur S. Gislemerium martyrem, qui, fatente Ranuccio Pico in Theatro Sanctorum Parmensium, scriptoribus plane omnibus ignotus est: nullum quoque, qui Sancti nostri meminerit, reperi martyrologum antiquiorem Ferrario. Hic vero in Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, his verbis eum annuntiat: Juliæ in Æmilia S. Gislemerii martyris, urbis ejusdem patroni. Prolixius ipsum recenset in Catalogo Sanctorum Italiæ, ubi ita habet: Gislemerius unus ex Thebæis militibus, cum ex Gallia ex finibus Sedunorum una cum aliis in Italiam refugisset, ne Maximiano imperatori, qui Christianos idolis immolare cogebat, immanibus eos suppliciis afficiens, militaret, ab hostibus fidei comprehensus, martyrio affectus apud Juliam: ibique conditus putatur. Nam & later Martyris sanguine conspersus in templo ejus urbis majore cernitur adhuc, & epitaphium hujuscemodi legitur: Hic requiescit S. Gislemerius Thebæus martyr. Illum Burgenses, uti præcipuum post S. Domninum patronum hac die venerantur.

[2] [Pleraque, quæ de eo traduntur, incerta sunt.] Ferrarius, ut ipsemet testatur, hausit hæc ex tabulis & monumentis ecclesiæ Burgensis, quæ in Notis ad laudatum primo loco Catalogum antiqua appellat. Ea nacti non sumus, unde cujus notæ ac temporis fideique sint, & an talia, ut prudenter illis inniti quis possit, ignoro. Hoc certum, ex toto Ferrarii elogio non nisi dubiam haberi notitiam Sancti, nec tuto edici posse, an revera Burgus S. Domnini sacris S. Gislemerii exuviis nobilitatus sit; verbum enim putatur a Ferrario adhibitum admodum debile est. Nihilo certius, fueritne gloriosæ legionis Thebææ miles: ita quidem asserit allata a Ferrario inscriptio; sed cujus ea momenti sit, non adnotat: adstipulatur quoque, ut in S. Gislemerio tradit Ranuccius Picus, vetus traditio; sed cum, illo ipso teste, traditio hæc non aliunde promanasse videatur, quam ex eadem inscriptione, non est traditionis major, quam ipsius inscriptionis auctoritas, hactenus mihi incomperta. Donec igitur meliora comparuerint documenta, quæ ulteriori indagationi viam sternere possint, Gesta S. Gislemerii intacta relinquimus, contenti cultum ejus apud Burgenses ex Ferrario & Ranuccio Pico assignasse.

DE S. DULCISSIMA VIRG. MART.
SUTRII IN ETRURIA PONTIFICIA.
Ex Ferrario.

[Commentarius Praevius]

Dulcissima V. M. Sutrii in Etruria Pontificia (S.)

J. S.

Sutrium civitas est olim illustris & episcopalis, sed a pristina celebritate non parum decidit ac episcopatus ipsius conjunctus est cum Nepesino, ita ut modo idem sit episcopus Nepesinus & Sutrinas. Utraque civitas est in ea Tusciæ parte, quæ paret Romano Pontifici. Colunt autem Sutrini hoc die S. Dulcissimam, de qua Ferrarius in Catalogo Generali ita habet: Sutrii in Hetruria sanctæ Dulcissimæ virginis & martyris. Addit in Annotatis: Ex tabulis ecclesiæ Sutrinæ, quæ corpus, uti accepimus, habet; illiusque natalem hac die celebrat: Acta, a nobis perquisita, intercidisse responsum est. Ferrarium exscripsit Arturus a Monasterio in Gynæceo, Dulcissimam similiter hodie memorans. Neque nos plura invenimus.

DE S. PRISCIANO MARTYRE,
NUCERIÆ IN ITALIA.
Ex apographis Hieronymianis.

[Commentarius Praevius]

Priscianus mart. Nuceriæ in Italia (S.)

J. S.

Priscianum martyrem Nucerinum hodie annuntiant omnes codices Hieronymiani pleniores, sed brevissime. Florentinius ex suis edidit: In Nocerea Prisciani. Et pag. 1068 ex Blumiano: In Noceria Prisciani. Codex Corbejensis addit Maximum, alio verisimiliter spectantem, ita habens: In Nuceria Prisciani, Maximi. In Antverpiensi nomen nonnihil luxatum videtur, cum urbis tum Martyris; cum in eo legatur: In Nucerina Prifizani. Gemina est Nuceria in Italia, utraque episcopalis, altera est in Umbria sub Romano Pontifice, altera est in regno Neapolitano & sub metropoli Salernitana. Utra vero habuerit Priscianum martyrem, defectu ulterioris de eo notitiæ rescire nequeo.

DE S. CAMELLA AUT CAMELA VIRG.
IN VICO S. CAMELÆ DIOECESIS MIRAPICENSIS IN OCCITANIA.

[Commentarius Praevius]

Camella aut Camela Virgo, in vico S. Camelæ diœcesis Mirapicensis in Occitania (S.)

J. S.

[Cultus Sanctæ in vico cognomine, & Tolosæ:] Hanc Sanctam hodie annuntiat Castellanus in Martyrologio universali his verbis: Prope Mirapicum, S. Camellæ virginis, Ordinis Cisterciensis, martyrio coronatæ ab Albigensibus. Nullam apud alios martyrologos hujus Sanctæ mentionem invenire potui. Attamen S. Camelam in Catalogo Sanctorum commemorat Simon Peyronet, qui Tolosæ scripsit, & sic omnia ad hanc Sanctam spectantia facilius rescire potuit. Primo eam habet breviter pag. 380. Deinde pag. 467 in Annotatis de Camela scribit hoc modo: Quæ speciali cultu honoratur in diœcesi Mirapicensi in vico, cui ab ea inditum nomen, ubi erecta jam pridem in ejus honorem ecclesia, frequenti populi concursatione votisque admodum celebris, ob insignia, quæ illic præstat, mulieribus maxime prægnantibus, a quibus potissimum invocatur, opitulationis suæ beneficia. Quo autem vixerit tempore sancta virgo Camela, qua dimicaverit arena, quo armorum genere, adversus quem tyrannum, nobis plane incompertum. Hoc habemus: fortiter dimicavit, partaque duplici laurea, æternum in cælo gloriose triumphat. Nonnullasque ejus pretiosi corporis exuvias Tolosæ servari, & venerationi esse in sanctæ Catharinæ ecclesia, quæ in sancti Michaëlis suburbio erat, discimus ex ejusdem ecclesiæ reliquiarum elencho.

[2] Ab hæreticis Albigensibus martyrii coronam meruisse, indigenæ perhibent, ac vetus traditio [gesta & ætas ignota.] idem: nec amplius quidquam de S. Camela licet asserere. Hactenus Peyronetus, ex cujus verbis liquet, gesta Sanctæ prorsus esse incognita. Hac de causa non satis capio, quo fundamento Camelam Ordini Cisterciensi attribuerit Castellanus. Certe apud ipsos Ordinis Cisterciensis scriptores, quos consulere potui, nullam de S. Camela inveni mentionem, ne in Catalogo quidem Sanctorum & Beatorum Ordinis Cisterciensis, impresso post Martyrologium Castellani, sive anno 1712. Accedit aliud argumentum, quo evinci videtur, S. Camelam longe antiquiorem esse Ordine Cisterciensi & hæresi Albigensium, ita ut similiter fundamento carere videatur popularis illa traditio, qua creditur ab Albigensibus interfecta. Nam in novissima Historia Occitaniæ, ab eruditis Benedictinis Congregationis S. Mauri conscripta, tom. 2 inter Instrumenta col. 104 & seqq. recitatur Testamentum Hugonis episcopi Tolosani, conditum circa annum 960, in quo legatur Alodes de sancta Camella cum ipsa ecclesia. Itaque S. Camela saltem obiit ante medium seculi X, quo nec Albigensium hæresis nata erat, nec Ordo Cisterciensis. Quapropter malim ætatem S. Camelæ relinquere incertam, quam eam cum Castellano figere seculo XIII, cum saltem aliquot seculis sit antiquior. Si martyr sit, nec tamen passa sub imperatoribus gentilibus, potuit pati sub Gothis Arianis, aut sub Saracenis, sive Mauris; vel etiam alio quocumque modo. Plura non addo, quia omnia videntur incerta præter cultum Sanctæ.

DE SS. EINBETTA, VORBETTA ET VILLBETTA VIRG.
ARGENTORATI IN ALSATIA.

Forte sub finem seculi IV.

SYLLOGE.
De Scriptoribus, unde hausta est Sanctarum notitia; de reliquiis & cultu.

Einbetta V. Argentorati in Alsatia (S.)
Vorbetta V. Argentorati in Alsatia (S.)
Villbetta V. Argentorati in Alsatia (S.)

AUCTORE J. P.

Tres Virgines istæ ignotæ fuerunt omnibus omnino martyrologis antiquioribus, & duæ posteriores etiam recentioribus. Sola Einbetta, [Einbetta cujus hodie in recentiorum Fastis] mutata aliquantulum nominis scriptione, occurrit hodie apud varios. In Auctariis Molani ad Usuardum & in Martyrologio Germanico, quod Canisii passim nuncupatur, sequens annuntiatio est: In territorio Argentinensi sanctæ Einbeth virginis præclaræ sanctitatis. Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, citans Molanum & Canisium, sic habet: In territorio Argentoratensi sanctæ Eimbethæ virginis. Lahierus in Menologio virginum pag. 230: In Alsatia sanctæ Eimbertæ virginis. Castellanus in Martyrologio universali: Argentorati S. Eimbethæ virginis. Saussayus & Arturus more suo elogium addunt paulo prolixius: sic scribit ille in Martyrologio Gallicano: In Alsatia depositio sanctæ Eimberthæ virginis, quæ Argentorati puros Christo famulatus exolvit, functaque perfectæ sanctitatis officiis, animam, ornatam meritorum monilibus, transmisit ad nuptiarum Agni fruitionem. Hic autem sic in Gynæceo: In Alsatia in territorio Argentinensi depositio sanctæ Aimberthæ, virginis ejusdem Ordinis, quæ non minus sanctis moribus, quam mentis ac corporis puritate, Christo sponso complacere jugiter studiit.

[2] Equidem dum instrumenta ac monumenta Argentinensia mox proferenda considero, [memoria est, verisimiliter socia fuit] miror, cur jam recitati martyrologi, præsertim auctor Martyrologii Germanici & Molanus, quos secuti sunt alii, S. Einbettam memorarint, Vorbettam & Villbettam præterierint; cum eadem pro singulis absque ullo discrimine esset ratio: ut proinde summopere dubitem, an auctores illi ullam de memoratis monumentis ac trium Virginum reliquiis, Argentinæ servatis, habuerint notitiam; imo suspicor, Einbettam ipsis innotuisse ex ejus reliquiis, quæ modo Molshemii servantur apud patres Carthusianos, ut ostendam infra num. 14, quæque verosimiliter cultum habuerunt ante apud eosdem Carthusianos in cœnobio, quod olim exstitit prope Argentinam. Suspicionem auget ipsemet martyrologorum annuntiandi modus, S. Einbettam commemorantium in territorio Argentinensi, non in ipsa civitate. Idem ipsum de SS. Vorbetta ac Villbetta generale in Fastis silentium, haud dubie occasio fuit, ut Hermannus Crombachius absolute asserere ausus non fuerit, Einbettam, hodie memoratam, eamdem esse cum Einbetta socia Vorbettæ ac Villbettæ. Is enim in Opere, quod Ursulam vindicatam inscripsit, tom. 2 lib. XI cap. XI agens de tribus Virginibus nostris, ita habet: Fit autem apud martyrologos multos passim ad diem XVI Septembris primæ harum vel alterius ejusdem nominis mentio; de qua Canisius, Ferrarius & in primis Molanus in additionibus ad Usuardum &c., verba dedi num. præced.

[3] [SS. Vorbettæ & Villbettæ, juxta traditionem] At vero, cum nullibi alterius sanctæ Virginis Argentinensis eo nomine occurrat mentio, nec præter unam ipsi Argentinenses, quos super hodie memorata consulendos curavimus, ullam Einbettam agnoscere videantur, equidem eamdem plane esse credidero, donec majora dubitandi argumenta proferantur; imo donec ista proferantur, corrigendum credidero Arturum, qui absque ullo teste. Einbettam virginibus Ordinis S. Benedicti ad. scripsisse videtur, dum in Gynæceo post commemoratam S. Editham, dicti Ordinis virginem, mox annuntians S. Einbettam, ejusdem Ordinis virginem dixit. Absque ullo, inquam, teste, nam Molanus, Saussayus, Ferrarius & Canisius, quos solos citat in Notis suis, de Ordine S. Benedicti altum silent, nec in ullis, quos vidi hactenus, Sanctorum hujus Ordinis catalogis comparet Einbetta vel, uti ipse scribit, Aimbertha. Certe in hoc puncto adversatur etiam Arturo traditio Argentinensium, qui unanimi consensu tum Einbettam tum Vorbettam ac Villbettam, socias S. Ursulæ, non tamen martyres fuisse, existimant.

[4] [Argentinæ celebrem, de sodalitate S. Ursulæ virginum.] Hæc Argentinensium traditio suspensum me aliquamdiu tenuit dubiumque, an hodie de sanctis Virginibus agerem, an vero, prout huc usque passim fecerunt Majores nostri, eas remitterem ad diem XXI Octobris, quando Acta S. Ursulæ ac Sociarum ex professo examinanda venient. Agendum de illis hodie consultius tandem esse judicavi, tum quod utcumque necesse esset indicare, quænam sit probabilius Einbetta apud martyrologos memorata, tum quod gesta earumdem, utpote non Martyrum, minus connexa sint cum Historia Ursulana. Crombachius in Opere superius laudato agit locis variis de sanctis Virginibus nostris, earumque nomina pro diversitate verisimiliter monumentorum, quæ allegat, diversimode exprimit. Tom. 2 lib. 7 cap. 31 ex Mss. Germanicis, Argentina acceptis, & a sese Latine redditis, producit qualecumque gestorum compendium, quod hic subnecto.

[5] Ad majus solatium & auxilium S. Aureliæ (quæ in reditu ex urbe Romana Coloniam versus, dum navigando febriret) S. Ursula tres ei e sodalitate Virgines reliquit, [Gestorum qualecumque compendium] Einbettam, Worbettam & Wilbettam: hæ, pie jam mortua, & sepulta S. Aurelia, in loco, ubi decesserat, virginalem pudicitiam suam casta, integra & innocente vita, Deo noctes diesque serviendo, consecrarunt. Erant extorres patria, carebant solatio parentum, & amicorum, &, quod summo dolori & molestiæ erat, destituebantur consortio & contubernio earum, quas in vita carissimas habuerant, sodalium Ursulanarum: privabantur palma martyrii, qua socias virgines jam decoratas non ignorabant. Interim solæ supererant in hoc calamitosissimo mundi exilio & vitæ mortalis peregrinatione, ac præstolabantur magna patientia, extrema paupertate, & solitudine finem exitus e vita, quem iis Deus præfixisset: interim constanter omnium virtutum usu & exercitatione continua, usque ad præstitutum & decretum ipsis a Deo diem perseverant, quo pie e vita hac decesserunt, & in templo Argentoratensi, quod Seniorem S. Petrum appellant, sunt tumulatæ.

[6] Multis deinde decursis temporibus, cum omnis earum ex humanis mentibus erasa videretur memoria, [& corporum inventionis tempus,] divina providentia factum est, ut casu sepulcrum illarum aperiretur: ecce tibi apparent omnes tres juxta se collocatæ Virgines, totæ, integræ & incorruptæ, virginali amictæ habitu, & ipso penitus incorrupto: juxta titulus erat collocatus, in quo sanctarum Virginum nomina continebantur, & quomodo de sodalitate parthenica S. Ursulæ Argentinam cum S. Aurelia febriente venissent. Ita rursum conjunctæ, sed decentiori loculo compositæ sunt, & reconditæ prope altare quoddam ejusdem ecclesiæ, ubi & hodie in pace requiescunt. Hactenus ille ex laudatis Mss., nihil addens, unde antiquitatem reperti in sepulcro tituli vel conjectando eruamus, imo ne indicans quidem, quo tempore corporum inventio contigerit. Suspicor tamen contigisse seculo XV, eodem nimirum, quo inventum est corpus S. Aureliæ, semel & iterum memoratæ. Nam idem Crombachius cap. 30 ejusdem lib. 7 instrumentum recitat istius inventionis historiam complectens, quod verisimiliter non alium auctorem habuit, quodque sequens habet initium: Paucis ante annis nostra memoria accidit, circa annum Domini MCCCCLX &c.

[7] Porro cum recitati gestorum compendii auctor non alleget alia monumenta quam titulum sepulcralem, [examinatur.] imo cum utcumque insinuet, se aliis non fuisse instructum, ex eo enim innotuisse indicat, quæ Virginibus, quarum ex humanis mentibus erasa videbatur memoria, fuerint nomina, & quomodo a S. Ursula apud ægram Aureliam relictæ sint Argentorati, merito dubitari potest, an reliqua rerum gestarum series eodem seculo XV anterior sit, nec ab ipsomet auctore adjecta ac pie excogitata secundum habitam ante Ursulanæ Historiæ notitiam. Sane licet nihil incredibile, nihil usque adeo mirabile contineat, equidem plus ei auctoritatis attribuere non ausim, quam relationi non sufficientibus testimoniis firmatæ.

[8] Crombachius, qui idem instrumentum pluris fecit, [Levis difficultas super loco sepulturæ] unam difficultatem in eo se invenisse existimavit & mox diluisse. Dubium, inquit, moveri posset, quod illud S. Petri senioris templum anno Christi CCXXXVII & sequentibus, cum eæ Virgines ibi sepultæ sunt; cum primus loci episcopus S. Amandus nominetur, qui a Dagoberto Francorum rege institutus anno DCXL, ut testatur Franciscus Guillimannus lib. episcoporum Argentinensium. Tum dubium dissoluturus ad eumdem Guillimannum recurrit & ad Browerum in Annalibus Trevirensibus, juxta quos aliosque templum S. Petri Senioris multo antiquius est episcopatu S. Amandi, exstructum scilicet a S. Materno, S. Petri discipulo; ac ita concludit: Potuere ergo Virgines illæ tres a superstitibus quibusdam Christianis in D. Petri templo tumulari.

[9] [a Crombachio formatæ discussio.] Sed demus tantisper, quod in titulo sepulcrali expressis verbis notatum fuerit, sepultas fuisse Sanctas primum in ecclesia S. Petri senioris; demus etiam, quod titulus ille tumulo appositus fuerit mox, ubi primum sepultæ fuerunt sanctæ Virgines, quæ duo valde incerta sunt, & quæ tamen tamquam certa admitti debuerunt a Crombachio, ut aliquale formaret dubium super exstructi templi S. Petri senioris epocha: ne sic quidem nobis probatur dubii solutio. Nam sicut tom. IV Septembris ad diem mensis XIV, declaravimus, longe probabilior nobis est eorum sententia, qui S. Maternum in Gallias Germaniasque missum fuisse asserunt post medium seculi III, ac proin juxta nos non exstitit templum S. Petri Senioris anno CCXXXVII, cui illigat Crombachius martyrium societatis Ursulanæ: si igitur mox ab obitu Virgines nostræ in templo illo sepultæ fuerint, dicendum est, quod diu post martyrium superstites fuerint sodalibus suis, imo S. Materno convixerint & templi ejusdem primordia conspexerint; vel potius, quod serius, ac velit Crombachius, contigerit memoratum martyrium Ursulanum, circa annum nempe 384, quæ multorum hodie opinio est, quamque ego, donec res ista plenius examinata fuerit mense Octobri, secutus sum notando supra in margine: Forte sub finem seculi IV. Pergo ad cultum, multo probatiorem, quam pleraque hactenus discussa.

[10] [Instrumentum anni 1496, unde cultus probatur.] Crombachius, qui, ut supra monui, locis variis de sanctis Virginibus nostris sermonem instituit, testimonium scriptum producit assignato tom. 2 Operis sui lib. XI cap, XI, quo ad probandum cultum antiquius nullum penes nos est; librum nempe Sodalitatis Ursulanæ nomine vulgatum circa annum 1496, in quo, ipsiusmet verba sunt, cum instauraretur navicularis undecim millium virginum congregatio, novo collecto piorum operum thesauro, sub initium libelli, typis ibidem (Argentinæ) publicati, mentio fit trium S. Aureliæ Sodalium, ut præcipuarum Argentinensis civitatis & congregationis Ursulanæ Patronarum. His subdit ex libello sequentia: Laus, honor & gratiarum actio tibi concinatur o æterne, immense, omnipotens & benignissime Deus, principium & origo bonorum & omnis creaturæ, a quo ceu vivo perennique fonte bona omnia in Humanitatem Christi & sanctissimam Dei Genitricem Virginem Mariam, postea tot bona in S. Ursulam & universam ejus sodalitatem dimanarunt: præterea in S. Aureliam & ejus socias virgines Einbettam, Warbettam & Villbettam nominatas, quarum omnium corpora quiescunt Argentinæ, partim in S. Aureliæ, partim in S. Petri Senioris ecclesia. Quibus nostris Patronis omnipotens & æternus Deus singularia maximaque beneficia contulit, eas vehementer exaltando erectione sodalitatis hujus præclarissimæ & utilissimæ, quam doctissimi prudentissimique viri religiosi & ecclesiastici e remotissimis locis pene innumeri suis inscriptis nominibus honorarunt. &c.

[11] Præter jam recitata, nihil supererat, quod de Virginibus nostris lectorem doceremus. Scripsimus in Alsatiam ad reverendum admodum patrem Dionysium Albrecht, [In ecclesia S. Petri Senioris Argentinæ,] priorem monasterii in Monte S. Odiliæ, ut si quid de S. Einbetta ipsi compertum esset, id communicare nobiscum haud gravaretur. Votis respondit vir humanissimus & quam ante nobis sponte addixerat, operam contulit. Transmisit die 2 mensis Octobris anno 1752 instrumentum ab admodum reverendo domino Ludovico Geiger, decano ecclesiæ collegiatæ SS. Michaëlis & Petri Senioris, descriptum ac sigillo munitum, unde & alia cultus antiqui indicia, & ipsa corpora ibidem etiam usque nunc honorifice conservata esse didicimus. Instrumento sequens præmittitur titulus: Extractus ex libro statutorum ecclesiæ collegiatæ sanctorum Michaëlis & Petri vulgo Senioris intra Argentinam, in quo sic scriptum reperitur manu propria reverendissimi domini Gabriëlis Haug, sacræ theologiæ doctoris, episcopi Tripolitani, suffraganei Argentinensis & decani SS. Michaëlis & Senioris divi Petri Argentinæ.

[12] Incipit autem laudatus episcopus enumerando dictæ ecclesiæ sanctos patronos, [ubi earum sacræ exuviæ servantur,] atque hos inter collocat SS. Einbettam, Vorbettam & Villbettam virgines; tum sic prosequitur: Horum corpora requiescunt in ecclesia nostra Senioris divi Petri Argentinæ, a me infra scripto in præsentia dominorum Floriani Rieden, sacræ Theologiæ doctoris domini officialis, & Francisci Schlitzweck canonicorum, nec non domini Christophori Han, parochi in Holtzheim, & Joannis Willii, curiæ episcopalis Argentinensis notarii, anno MDCXLVI inventa & translata. Signatum Gabriël Haug, sacræ Theologiæ doctor, episcopus Tripolitanus, suffraganeus Argentinensis, & decanus SS. Michaëlis & sen. divi Petri Argentinæ. Suum mox testimonium subjicit admodum reverendus decanus hodiernus, ut sequitur. Hic extractus a me infra scripto de verbo ad verbum ex libro statutorum fideliter descriptus est. Datum Argentinæ die IX Augusti MDCCLII.

(L. S.) L. Geiger, decanus ecclesiæ collegiatæ sanctorum Michaëlis & Petri senioris Argentinæ.

[13] Monet autem præterea laudatus dominus Geiger, [olim sacellum exstitit illis consecratum.] eadem reperiri de verbo ad verbum in libro Annalium ejusdem collegiatæ ecclesiæ; in alio autem libro perantiquo invenisse se addit, ecclesiam istam cum suis altaribus ac sacellis designatam, quæ singula recenset ipsiusmet libri verbis, unde ad propositum nostrum voces sequentes dumtaxat huc transfero: Capella sanctarum Einbettæ, Vorbettæ & Vilbettæ extra chorum. Sed inquit, Nota bene. Altaria & capellæ, extra chorum & in navi ecclesiæ sita, non amplius subsistunt, quia chorus adhuc actu muro ab ecclesia separatus est, qua Lutherani soli utuntur, & officium nostrum non nisi in choro exerceri potest. Denique ut sciamus, quem locum hodiedum occupent sacræ exuviæ, ita instrumentum suum claudit: Corpora autem & reliquiæ supra dictorum & supra dictarum in cista quercea inclusa, triplici sera clausa, in medio summi altaris prope sepulchrum altaris requiescunt: quæ omnia oculis meis vidi & manibus meis tenui, dum in corpus altaris nostri reposita fuerunt, præsentibus ecclesiæ nostræ canonicis. Quæ omnia, ut supra scripta sunt, veritati consentanea esse hisce attestor. Argentinæ datum IX Augusti MDCCLII.

(L. S.) Ludovicus Geiger decanus.

[14] [Reliquiæ earumdem in binis aliis ecclesiis.] Ceterum, dum supra num. 12 episcopus Tripolitanus testatur, sacra corpora a se anno MDCXLVI inventa ac translata fuisse, id non de prima inventione, sed de secunda aliqua seu potius de inspectione ac translatione accipiendum esse, colligi potest ex dictis num. 6 & seq. Dum autem dicitur, ea corpora servari in ecclesia S. Petri Senioris, id de integris omnino corporibus intelligi non debere, manifestum fit ex instrumento citato num. 10, ubi dicuntur corpora SS. Einbettæ, Vorbettæ & Villbettæ quiescere Argentinæ, partim in S. Aureliæ, partim in S. Petri Senioris ecclesia. Accedit, quod etiam Molshemii (oppidum est haud procul Argentina situm) serventur reliquiæ S. Einbettæ de Societate S. Ursulæ apud RR. PP. Carthusianos, prout sibi indicatum asserit R. P. Albrecht ab uno memoratorum patrum, sed qua occasione istuc pervenerint, quove ibidem afficiantur cultu, non exprimit. Verisimile tamen est, perlatas illuc fuisse sub finem seculi decimi septimi, cum a Lutheranis Argentoratense Carthusianorum cœnobium eversum est, & monachi in vicino tractu Molshemiensi sedem collocarunt, ut tradunt Miræus in Originibus Carthusianorum monasteriorum cap. 13, & Theodorus Petræus in Elucidatione ad cap. 25 Chronici Carthusiensis, a Petro Dorlando conscripti. Denique conjecturam meam super his reliquiis & memoria solius Einbettæ in Martyrologiis indicavi num. 2.

DE S. NINIANO EPISCOPO, PICTORUM AUSTRALIUM APOSTOLO,
CANDIDÆ CASÆ IN SCOTIA,

Seculo V.

COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.

Ninianus episcopus, Pictorum Australium Apostolus, Candidæ Casæ in Scotia (S.)

BHL Number: 6241

AUCTORE U. S.

§ I. Pictorum, & sedis episcopalis Sancti nostri notitia: tempus emortuale, & suscepti apostolatus exordia.

Acturus de Apostolo Pictorum (quem Beda Niniam, [Picti qui & unde dicti;] Malmesburiensis Ninam, alii Ninum, & Scoti vernaculo sermone Ringen nominant, nos cum Martyrologio Romano Ninianum appellabimus) quædam prælibanda censui, quæ in gentis Pictorum sedisque episcopalis Sancti nostri notitiam deducant. Pictorum nomen a corporum pictura ortum, si Camdeno & Alfordo credimus, non ante Diocletiani & Maximiani tempora apud scriptores occurrit. Existimat Alfordus in Annalibus ecclesiast. Britanniæ ad annum Christi 210, num. 3, Pictos non alios esse ab iis, quos Dio, Severi expeditionem Britannicam describens, lib. 17 in Caledonios & Mæatas distinxit ita loquens: Ceterum Brittanorum duo sunt præsertim genera (nimirum in quos pugnandum erat) Caledonii & Mæatæ…Incolunt Mæatæ juxta eum murum, qui insulam in duas partes dividit, Caledonii post illos sunt. Probat Alfordus ex eo, quod Herodianus, lib. 3 domitas a Severo in Britannia gentes depingens, de iis inter alia sic scribat: Quin ipsa notant corpora pictura varia.

[2] Pictos in Dicalidones (mavult Camdenus legere Deucalidones) & Vecturiones divisit Ammianus Marcellinus lib. 27, [eorum regio hodierna Scotia.] cap. 8. Dicalidones, inquit Alfordus ad annum Christi 365, num. 2, illi fuerunt, qui inter Pictos Occidentem insulæ tenebant, quasi manum dexteram, quæ Di vel Deu syllaba notatur: ut lævam habebant Vecturiones. Beda Histor. ecclesiast. gentis Anglorum lib. 3, cap. 4 Pictos in Australes & Septentrionales distinxit: Septentrionales Pictorum provincias eas vocat, quæ arduis atque horrentibus montium jugis ab Australibus eorum sunt regionibus sequestratæ; Australes Pictos eos dicit, qui intra eosdem montes habent sedes. Bellicosissimæ gentis sola nunc superest memoria, abolito quoque Pictorum nomine: eorum sedes obtinent, quos hodie Scotos dicimus. Fuerintne autem Picti non alii quam Britones, an natio aliunde advecta, aliaque his similia, discutiat qui voluerit: mihi sufficit, aliquam Pictorum notitiam hic dedisse.

[3] Qui Sancti nostri meminere auctores plane omnes, [Candidæ Casæ etymon,] eum Candidæ Casæ episcopum scribunt. Candidam autem Casam, Britonibus Withern seu Wit-Herne dictam, Camdenus in Scotia, locorum situ sic postulante, existimat non esse aliam a Ptolemæi Leucopibia, quam ipse more suo a Græco Λευκ᾽ οἰκίδια, id est, domicilia candida, appellaverit, cujus loco unius alteriusque litteræ mutatione Leucopibiam obtruserint typothetæ. Alfordus ad annum Christi 394 num. 3, Est hic locus, inquit, in Novantibus, quem hodie Gallovidiam vocant: est autem Baudrando in Geographia Gallovidia seu Galdia provincia ampla Australis Scotiæ, in ora occidua, ubi incipit meridionalis, e regione Hiberniæ & Monedæ insulæ, a quibus tantum XV milliaribus Scoticis distat. Malmesburiensis lib. 3 de Gestis pontificum Anglorum, in Candidæ Casæ episcopis sic loquitur: Candida Casa vocatur locus in extremis Angliæ juxta Scotiam finibus… Nomen loco ex opere inditum, quod ecclesiam ibi ex lapide Britonibus miraculum fecerit, Sanctus scilicet Ninianus. Usserius de Britannicarum ecclesiarum Primordiis editionis Dubliniensis pag. 665 putat, ex albo haud dubie lapide ædificatam fuisse ecclesiam illam, Ex candido quoque colore, inquit, appellatione retenta.

[4] [ejus situs & appellatio varia.] Beda lib. 3 Histor. ecclesiast. gentis Anglorum, cap. 4. & nominis Candidæ Casæ etymon, & ejus situm his verbis perstrinxit: Qui locus ad provinciam Berniciorum pertinens, vulgo vocatur ad Candidam Casam, eo quod ibi ecclesiam de lapide insolito Britonibus more fecerit. Atque hæc Bedæ, Malmesburiensis, Usserii, aliorumque, quos adducere supervacaneum arbitror, auctoritas appellationis hujus originem mihi adeo verisimilem facit, ut prudenter dubitari non posse credam. Causam aliam assignat Sancti nostri Vita aliqua manuscripta, de qua infra. Aliis etiam nominibus signata interdum reperitur Candida Casa; sic eam Niniapolim a primi antistitis sui S. Niniani nomine dictam fuisse, testis est Baudrandus: aliqui eam S. Martini vocitarunt a templo in S. Martini Turonensis honorem ibidem erecto. Cujus juris, an Anglo-Saxonum, an Scotorum fuerit Candida Casa, acriter disceptatur inter gentis utriusque scriptores: litis hujus arbiter ego sedere nolim, & instituto Majorum meorum ab hac odiosa controversia abstinendum mihi duxi. Audiantur tamen Beda laudato loco: Cujus (Sancti nostri) sedem episcopatus, sancti Martini episcopi nomine & ecclesia insignem … jam nunc Anglorum gens obtinet. Quæ Scoti contendunt Bedam dixisse pro tempore futuro; alii, ut verba videntur præ se ferre, pro ipsius Bedæ tempore accipiunt. Sed de his satis: nunc de tempore apostolatus Sancti nostri & conversionis Pictorum dicendum est aliquid.

[5] Verum vel ab ipso disquisitionis ingressu lectorem monendum puto, [Quæ de Scotiæ conversione] multa in utroque puncto hoc indagando occurrere perplexa adeo, ut verum tempus non facile determinandum sit: accipe interim lector, quod de conversionis suæ tempore tradunt scriptores Scotici. Hector Boëtius Scotorum Historiæ lib. 6, fol. 86 verso ita loquitur: Severo imperante Romanis, apud Victorem Pontificem Maximum … per legatos obtinuit (Donaldus Scotorum rex,) ut viri doctrina & religione insignes in Scotiam ab eo missi, se cum liberis & conjuge Christi nomen profitentes baptismate insignirent. Regis exemplum Scotica nobilitas sequuta, aversata impietatem, Christique religionem complexa, sacro fonte est abluta. Fuit annus ille, quo Scoti ad lumen veræ pietatis, Dei Optimi Maximi benignitate vocati sunt & recepti, ab eo, qui primus fuit humanæ salutis, tertius supra ducentesimum… Acciderat nostris diversum quiddam atque Britonibus, tametsi illi ad veram religionem priores accesserint. Siquidem Britones recte in fide primum instituti, postea persecutionum sævitia & ethnicorum suasionibus eamdem aliquoties sunt aversati. Nostri, qua fide & pietate instituti semel fuerunt, hactenus, erroribus aspernatis, perseverant.

[6] Lesleæus de Rebus gestis Scotorum lib. 3, in Donaldo I secutus est Boëtium, [tradunt scriptores Scotici;] a quo tantum in verbis discrepat. Georgius Thomsonus de Antiquitate Christianæ religionis apud Scotos pag. 2 sic fatur: Ex Scotorum quippe Annalibus ac perpetua quadam majorum traditione constat sub Victore Pontifice ad annum Christi 203, Donaldum Scotiæ regem cum universo suo regno Christiana sacra suscepisse, cujus etiam rei non obscurus testis est Tertullianus, qui in libro suo contra Judæos “Britannorum, inquit, inaccessa Romanis loca Christo vero subdita sunt.” Et pag. 4 eamdem tradit Scotorum in fide constantiam, quam laudati supra Boëtius & Leslæus. Tillemontius tom. 16 Monum. in S. Patricio, art. 10 de universi Scotorum regni cum Donaldo ad Christum conversione ad dictum annum a Scoticis scriptoribus asserta ita breviter pronuntiat: Sed horum omnium in probatis auctoribus vestigium nullum reperitur. Nolim quidem ego contra Scotos scriptores omni modo Tillemontii censuræ subscribere. Ignoscent tamen mihi Scoti, si eos in patriæ suæ commendationem paulo liberaliores fuisse dixero, ob rationes, quas mox subdam.

[7] Qui in Donaldo I universi Scotiæ regni factam Christo acquisitionem invictamque in fide constantiam prædicavit Leslæus, [dubia omnino sunt & perplexa.] ad annum Christi 290 in Crathlinto ita habet: Floruere circa hæc tempora apud Scotos Amphibalus, Modocus, Priscus, Ferranus, Ambianus, Carnocus, multique alii viri doctrina & religione insignes, Dei cultores (Culdei nostra vulgari lingua dicti) ob Diocletiani & Constantii tyrannidem ex Britannia profugi, quos rex Crathlintus comiter & benigne accepit: illisque Monam insulam, expulsis Druidibus antiquis incolis, incolendam tradidit, & Amphibalum eorum episcopum creari fecit. Sic omnes gentilium profani ritus, qui ad illa usque tempora ibi extingui prorsus non valebant, hujus regis pietate abrogati sunt. An, quæ hic scribit Leslæus, nullatenus pugnent cum iis, quæ dixit in Donaldo, non examino: illud in narratione hac imprimis displicuit Usserio, quod Constantium Christianæ religionis hostem faciat, mihique certe omnino improbatur, cum plane constet, Christianis impense favisse Constantium. Vide multiplex auctorum testimonium apud Usserium pag. 170 & sequenti. Unum addo omni exceptione majorem Lactantium lib. de Mort. persecut., cap. 15: Constantius (qui Britanniam cum Galliis tenebat) ne dissentire a majorum præceptis videretur, conventicula, id est, parietes, qui restitui poterant, dirui passus est: verum autem Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit. Ex quo habes Constantium quidem permisisse ut aliquæ everterentur ecclesiæ, nullo tamen id præcepisse edicto: præmiserat Lactantius Romani orbis universi stragem, exceptis Galliis Constantio subjectis.

[8] [Ex ipsis Scotorum testimoniis] Nunc quæ contra assertam anno Christi 203 apud Scotos fidei Christianæ originem faciunt, paucis exsequor. Scoti ipsi religionis Christianæ apud se primordia post Saxonum in Britanniam adventum referunt: ita scribunt in Apologia ad Bonifacium VIII directa, apud Usserium pag. 646: Quin immo per venerandas reliquias B. Andreæ Apostoli divina revelatione navigio de Græcia delatas in Scotiam, Hungo rege tunc regnante ibidem (de Saxonibus ipsis impugnantibus tunc Scotiam hostiliter, maxima Scotis a Deo concessa victoria ad ostium Tini fluminis ut habet Historia) Scoti ipsi primo susceperunt fidem Christi &c: & Bonifacius VIII in Bulla ad Eduardum I, Nosse potest, inquit, regia celsitudo, qualiter regnum ipsum (Scotiæ) per B. Andreæ apostoli venerandas reliquias, non sine superni Numinis grandi dono acquisitum & conversum fuerit ad fidei Catholicæ unitatem. His plane subruuntur ea, quæ de suscepta fide anno Christi 203 allata sunt num. 5 & 6. Nam Boëtius adventum reliquiarum S. Andreæ in Scotiam illigat anno Christi 369; Boëtio consentit Leslæus; Dempsterus in Apparatu ad historiam Scoticam lib. 2, cap. 22 § 4 factam scribit anno 362.

[9] [ostenditur non posse probabiliter] Sed & quominus fidei apud Scotos initia illigari possint anno Christi 203, facit, quod ajunt de victoria ab Hungo Pictorum rege de Saxonibus reportata: non enim diu ante annum 449 in Britanniam appellere potuerunt Angli sive Saxones, imo ex Beda videtur ostendi posse, eo circiter anno illorum adventum consignandum esse: nam, licet impressa Bedæ exemplaria, tam in Historia, quam in Epitome annum exprimant 409, Legi debet, inquit Alfordus ad dictum annum 449, annus CCCCXLIX, ut in correctissimo Ms., quod penes me est, expresse habetur. Recte sensisse Alfordum ex hoc etiam liquet, quod Beda lib. 1 Histor. ecclesiast., cap. 13 refert: Ad hunc (Aëtium) pauperculæ Britonum reliquiæ mittunt epistolam, cujus principium hoc est: “Aëtio ter consuli gemitus Britannorum”: tertius siquidem Aëtii consulatus incidit in annum a Christo nato 446, ut docet Bucherii Chronicon & Critica Pagii. Beda autem ibidem subjungit: Neque hæc tamen agentes quicquam ab illo auxilii impetrare quiverunt. Et post varias Britonum calamitates demum cap. 15 narrat, quomodo Anglorum sive Saxonum gens a rege Vurtigerno invitata in Britanniam advecta sit.

[10] [conversionem illam innecti] Ex his colligere est, non esse tantam fidei Christianæ apud Scotos antiquitatem, quantam venditant eorum historici; nec solido fundamento innecti posse seculo III vixdum inchoato Christianismi apud illos exordia. Sed nec opinioni meæ refragatur adductus supra a Thomsono locus Tertulliani, quem seculo III floruisse scio, & in Romanorum historiis versatissimum fuisse non inficior: per me quoque licet, ut, quod vult Thomso sonus, per inaccessa Britannorum loca, ea Britanniæ pars intelligi debeat, quæ nunc Scotia dicitur, in quam Romanorum arma nondum ea ætate penetrarant: sed non propterea tam universalem, tam constantem, tam incontaminatam totius Scotiæ regni ad Christum conversionem, qualem ipsi jactitant, admittere necesse est. Dico igitur Tertullianum in libro contra Judæos operam omnem in eo posuisse, ut perfidæ genti demonstraret felicissima Christianæ religionis incrementa, ostendendo Christi imperium humilitate ac mansuetudine sua jura latius faciliusque extendisse, eoque penetrasse, quo Romanæ aquilæ tanto cum armorum strepitu pervadere nequiverant, vectesque quasi ferreos, & insuperabilia Romanæ majestati obstacula, victricibus Seruatoris nostri signis sponte cessisse.

[11] [anno Christi 203.] His Tertulliani mentem sufficienter exprimi, nec latius extendendam puto, quam ut fidei rudimenta quædam & tenuem Christianorum manipulum Tertulliani tempore, imo, si lubet, ante illud in Scotia agnoscamus. Nonne enim mihi liceat dicere: Diu ante Tertulliani tempora remotissimæ Indorum nationes Christo vero subditæ fuerunt, cum certissimis constet monumentis Christianæ religionis semina apud Indos a S. Thoma apostolo jacta fuisse, & dubitari minime possit, quin laboribus ejus fructus saltem aliquis accesserit, non tamen tantus, ut universa plane India Christo acquisita fuerit, & ab eo numquam recesserit? Sic pariter Scoticis scriptoribus consentio, regionem hanc, quæ nunc Scotia dicitur, fidei sanctæ radiis illustratam fuisse; non nego Donaldum quemdam, sive is Scotorum rex, sive vir inter suos princeps fuerit, Christianis sacris initiatum fuisse, & exemplo suo nonnullos Christo lucrifecisse. Hoc unum nego, utpote nullo nixum fundamento, Scotorum nempe sive Pictorum gentem universam ab anno Christi 203 veritatis Euangelicæ lumen recepisse ita, ut ab ea numquam defecerit. Scotorum certe Pictorumque a fide defectionem ostendunt clarissime duriora S. Patricii verba, quæ hic subnecto. In Epistola ad Christianos Corotici tyranni subditos, quæ exstat tom. 2 Martii, pag. 538 & sequentibus, ita lego: Socii Scotorum atque Pictorum apostatarunt: & infra: Præsertim indignissimorum, pessimorumque atque apostatarum Pictorum.

[12] Quæ disputavi hactenus, sufficiunt, ut dispiciat unusquisque Scoticis scriptoribus circa fidei in sua regione exordia non omnino credendum esse, [Referuntur variæ] præsertim cum non desint ejusdem gentis antiquiores auctores, qui conversionem illam Donaldi regiam silentio præterierunt, & diversa sit Scotorum de conversionis modo sententia, ut videre est apud Alfordum ad annum Christi 203. Rejectis igitur iis, quæ nemo facile probaverit, ad ea, quæ cum majori aliqua verisimilitudine dici possunt, pergamus. In scedula quadam, Papebrochii manu scripta, de tempore conversionis Pictorum, postquam dictum est, multiplicem a Scotis conversioni suæ annexam fuisse fabulam, ita pergitur: Hoc certius, S. Ninianum circa finem seculi IV, paulo antequam S. Martinus moreretur, apud Pictos cœpisse fidem disseminare: ibidemque magistri sui morte divinitus cognita, primam ejus nomine consecrasse ecclesiam: post quem quia nullus fuit, qui bene cœpta prosequeretur: & Picti Romanos omnes, Romanisque adhærentes Britannos (a quibus potuissent hac in parte juvari) odio prosequebantur capitali; fieri vix aliter potuit, quin fidei adhuc teneræ novella exarescerent germina, & errorum zizania repullularent: quibus avellendis sanctus demum Columba, ex Hibernia in Albaniam transiens, navare operam utilissimam cœpit anno, ut auctor est Beda lib. III, cap. IV, Incarnationis Dominicæ quingentesimo sexagesimo quinto. Vide Annotata Papebrochii ad supra laudatam S. Patricii epistolam.

[13] [auctorum opiniones] Papebrochio præluxerat Fordunus lib. 3 Historiæ Scotorum, cap. 9 ita scribens: Imperatoris istius Theodosii junioris temporibus sanctum obiisse ferunt Ninianum pontificem: ipsum namque secundum Historiarum scripta sub imperio sui patris Arcadii & Honorii patrui scimus veraciter floruisse: nam eorum anno quinto B. Martinus Turonensis episcopus obiit, cujus adhuc in carne viventis alloquio sanctus meruit Ninianus saluberrimo recreari. Pitseus de Scriptoribus Britanniæ, in S. Niniano annum mortis signavit hoc modo: Ad Candidam Casam sanctissime diem suum obiit, & ibidem in templo ei dedicato sepulturam accepit decimo sexto Calendas Octobris anno reparatæ salutis CCCCXXXII. Pitseum secutus est Alfordus ad annum Christi 432, num. 12 hæc ex Magdeburgensibus, Cent. 5, fol. 1429 subnectens: Apud quos (Pictos) tandem Gallovidiæ in Candida Casa pontifex primus obiit anno salutis CCCCXXXII. Catalogus manuscriptus Sanctorum Scotiæ, qui inter scripta ad res Hiberniæ Scotiæque spectantia in Museo nostro servatur, hoc elogio Sanctum nostrum exornat ad diem XVI Septembris: S. Ninianus, S. Martini ex sorore nepos, episcopus Candidæ Casæ in Gallovidia Scotiæ regione, Pictorum & Britonum insignis doctor, ad quem celeberrima peregrinatio institui solebat. Floruit anno CCCCXXXVII. Sed qui Catalogum hunc Majoribus meis Lovanio submisit Brunus, non aliunde mihi notus, quam ex ista subscriptione, in epistola sua ita scribit: Est etiam in his ipsis non satis certa alicubi conjectura de tempore, quo vixerint Sancti, sed error nec magnus, nec in multis est.

[14] [de S. Niniani] Patricius Ninianus Wemyss Societatis Jesu, in manuscripto de indubitatis Scotiæ Sanctis ad Sollerium misso 2 Julii anno 1720. emortuale Sancti nostri tempus signat annum 437. Martyrologium Anglicanum Joannis Wilsoni, anno Christi 1608 vulgatum, ita habet: Obiit postmodum (Sanctus noster) in Scotia circa annum Christi DXII: annum alium signant alii. Scriptoribus de tempore emortuali sancti Antistitis nostri tam diversimode sentientibus, malui initio hujus Commentarii tempus illud late figere seculo V, quam ipsum divinando assequi. Wilsono tamen S. Niniani obitum ad seculum VI removenti assentiendum non putavi propter ea, quæ tum ex Actis (licet suspectis admodum) tum ex auctoribus pene omnibus dicemus de Sancti nostri cum S. Martino Turonensi conversatione: cum enim nemo sit, saltem quem viderim, qui obitum S. Martini posteriorem statuit anno Christi 402, imo verisimillimum sit, annis etiam aliquot citius eum obiisse, quis S. Ninianum ad annum 512 superfuisse sibi persuadeat? Maxime si verum est, quod tradit auctor Vitæ S. Niniani, cum scilicet, jam consecratum episcopum, ad S. Martinum divertisse.

[15] [tempore emortuali & anno] Sed nec annus, quo prædicationis Euangelicæ munus apud Pictos susceperit S. Ninianus, certo videtur figi posse. Alfordus apostolatus ejus exordia innectit anno Christi 394, ita loquens ad dictum annum num. 1: Quo etiam tempore Ninianus noster … a Siricio Papa consecratus episcopus jubetur in insulam redire & Pictos Romanæ Ecclesiæ fideique subjugare. Pergit num. 3: Ubi (Candidæ Casæ) teste Camdeno Theodosii junioris tempore episcopalem sedem Ninianus erexit. Unde ad hæc potius tempora, non ad priora, ut quidam faciunt, referimus & Pictorum Australium conversionem, & novæ sedis institutionem: licet autem hic Theodosius non junior, sed respectu alterius augusti senior censeatur, Beda tamen lib. 1, cap. X (mendum hic est, legendumque cap. XI) Theodosium hunc juniorem vocat, & ita intelligi debet Camdenus. Malim ego Camdeni aliorumque verba accipere, ut sonant, cumque Theodosii junioris temporibus facta hæc illigant, Theodosium ab iis signari puto, non Magnum, Arcadii & Honorii patrem, sed Theodosium Arcadii filium. Ad Bedam autem quod attinet, recte sensisse puto Chiffletium nostrum, dum in correctiore editione Parisiensi anni 1684 locum Bedæ sic restituit: Tenente imperium Honorio augusto filio Theodosii minore. In Notis autem sic observat laudatus Chiffletius: Vulgata habent: Theodosii junioris, Trevirensis codex: Theodosii minoris. Repono ex vero & ex Bedæ ipsius mente: Filio Theodosii minore: major enim illi filius fuit Arcadius. Et sane verisimilius est, in describendo Beda errasse incurium amanuensem, & pro minore scripsisse minoris, pro quo alii substituerint junioris, quam ipsum Bedam hallucinatum ita fuisse, ut Theodosium Magnum, ante quem nullus ejus nominis imperator invenitur, juniorem appellarit.

[16] Laudatus Alfordus ad annum Christi 395 prædicatam a Niniano apud Pictos fidem Sequenti, [suscepti apud Pictos apostolatus.] inquit, anno, id est Christi trecentesimo nonagesimo quinto, Theodosio tertium & Abundantio Coss., S. Regulus confirmavit; qui ex Achaïa in Britanniam veniens, sacras Andreæ apostoli reliquias secum asportavit in ecclesiis nuper erectis deponendas… Quod ad tempus spectat, accidisse adventum S. Reguli uno alterove anno post Valentiniani mortem affirmat Holinshedus: quod cum Pictorum conversione optime congruit. Quid censendum sit de hisce S. Andreæ reliquiis in Scotiam delatis, discuti poterit vel ad XV Octobris, ubi de S. Regulo, vel ad XXX Novembris, ubi de S. Andrea agendum erit. Ad reliqua ab Alfordo asserta pauca observo. Primo certum est falsos ab ipso consules signari: anno enim Christi 395 consulatum tenuere Sextus Anicius Olybrius, & Sextus Anicius Probinus. Secundo non facile admisero tantos tam brevi tempore fidei in populo barbaro progressus, quantos adstruere videtur Alfordus, utpote qui S. Ninianum non nisi anno 394 consecratum Romæ episcopum, & inde per Gallias in Pictorum terras devectum statuit, & tamen anno proxime subsequente varias ecclesias erectas scribit. Tertio ex Holinshedo non probatur, allatas fuisse in Scotiam S. Andreæ reliquias anno 395: verum quidem est, anno 392 obiisse Valentinianum II, sed cum Holinshedus scribat simpliciter post Valentiniani mortem, ut apud Alfordum lego, & Valentinianus I anno Christi 375 decesserit, dubium manet, an Valentinianum I, an II designarit. Pictorum igitur Australium conversionem late figo vel sub finem seculi IV, vel sub initium V, cum hoc solum ex Beda certum sit, eos diu ante annum 565 ad fidem adductos fuisse.

§ II. Variæ Sancti nostri Vitæ, quarum una fabulosa, aliæ minime authenticæ: gestorum ejus usque ad episcopatum ex iis compendium.

[Variæ S. Niniani Vitæ:] Usserius de Britannicarum ecclesiarum primordiis pag. 669 de S. Niniani Actis ita loquitur: Vitam S. Niniani … ab Ælredo Rhievallensi abbate conscriptam, in bibliothecis Angliæ vidimus. Pitseus pag. 230 inter Opera Ælredæ Rievallensis recenset Vitam S. Niniani episcopi, librum unum, adscribitque, Multorum bonorum virorum, per quæ verba Vitæ istius initium designatur: hæc ad nos non pervenit. Patricius Wemyss in laudato supra scripto hæc habet: A fide dignis accepi illius (Sancti nostri) Vitam variis in formis conscriptam haberi in bibliothecis Angliæ, quam numquam mihi licuit videre. Usserius pag. 1059 de altera S. Niniani Vita sic scribit: Extat & apud Hibernos nostros ejusdem Niniani Vita: in qua ob importunam tum a matre tum a consanguineis frequentatam visitationem, deserta Candida Casa, ut sibi & suæ quieti cum discipulis vacaret, Hiberniam petiisse, atque ibi impetrato a rege loco apto & amœno, Cluayn Coner dicto, cœnobium magnum constituisse, ibidemque post multos in Hibernia transactos annos obiisse traditur. Usserium & secundo loco laudatam ab eo Vitam secutus est Ludovicus Augustinus Alemandus in Historia monastica regni Hiberniæ, titulo: Præcipui sancti fundatores, qui ferme omnes Hiberni sunt, & ibidem domos Regularium condiderunt, ubi hæc addit: S. Ninianus V seculo fundator exstitit domus dictæ Cluain Coner. Initio autem catalogi istius præmiserat, intelligi debere domum spectantem ad Canonicorum Regularium institutum, quotiescumque Ordinem alium non exprimit. Vox autem Cluain, ut observat idem Alemandus pag. 24, ad distinctionem addita, aliud nil Hibernice significat, quam quod domus hæ, quibus vox ista Cluain præfigitur, in amœnis pratis sitæ essent.

[18] [merito rejiciendam esse illam,] Alfordus post recitata verba, quæ ex Usserio secundo loco dedi, ad annum 432 sic pronuntiat: Sed nota est Hibernorum ambitiosa pietas, Britanniæ Sanctos, si jure non possunt, injuria ad se trahentium. Major testis est Malmesburiensis, qui de Niniani sepulchro hæc habet lib. III de Gestis pontificum: “Candida Casa, inquit, vocatur locus in extremis Angliæ juxta Scotiam finibus: ubi beatus confessor Ninia requiescit”. Potuisset quoque Alfordus pro se adducere locum Bedæ lib. 3 Historiæ, cap. 4: Ubi (in ecclesia S. Martini ad Candidam Casam) etiam ipse (Sanctus noster) corpore una cum pluribus Sanctis requiescit. Repudiatam ab Alfordo Vitam, aut saltem huic similem admodum, transumptam habemus ex manuscripto P. Fitzsimon, quod eo procurante ex Hibernia acceperunt Majores mei. Quo minus ei acquiescamus, credamusque S. Ninianum, derelicta Candida Casa, in Hiberniam commigrasse, prohibet fabella multiplex, ex qua tota pene consuta est.

[19] Accedit & alia ratio non levis. Etenim S. Ninianus Pictos fide Christiana imbuendos susceperat, & sedem episcopalem Candidæ Casæ erexerat. Quis igitur facile credat inepto fabulatori, nascentem ecclesiam, [quæ eum in Hibernia obiisse scribit,] & gregem in fide tenellum ab eo desertum, præsertim cum rei adeo insolitæ non afferatur idonea ratio; cumque aliæ Vitæ minus fabulosæ de itinere illo Hibernico prorsus sileant, Sanctumque in episcopatu suo obiisse tradant?

[20] Verum ut amplius lectori fiat perspectum, quam ineptiat in multis, [probatur ex veteri Ecclesiæ disciplina,] & sæpe sibi minime constet auctor, paucula ejus verba, quæ id demonstrant, huc fideliter transfero. Fuit, inquit, pater ejus (Sancti nostri) rex Britanniæ, qui sibi in uxorem legitimam filiam regis Hispanorum matrimonio copulavit, vita & moribus venustam. Ex his duobus fidelibus fideliter in Dei servitio perseverantibus &c. Et paulo infra: Traditur denique a patre suo clericali disciplinæ. Pergit deinde exponere raras ejus animi dotes, orationis sanctarumque vigiliarum studium, jejunia, corporisque macerationes, ac subdit: Missa mane celebrata, Horisque jam dictis, divinæ lectioni sedule incumbens &c. Et post alia his similia subjungit: Nititur interea rex pater ejus ipsum ad curiam suam revocare… Fuit enim Vir sanctus statura procerus, corpore strenuus, facie præclarus & inter omnes concives totius patriæ altior capite superefferebatur. Pro hac re voluit eum pater gladio accingi militari.

[21] Utcumque mutabilia sint hominum sensa, quis tamen in animum inducat, [ac sabella multiplici,] S. Niniani parentem, quem fidelem & quidem fideliter in Dei servitio perseverantem dixit Vitæ hujus auctor, derepente factum fuisse impie sacrilegum? Quid quod ipsum etiam sanctum Ninianum sui & arrepti vitæ instituti oblitum quodammodo statuit: inter alias enim ejus virtutes castimoniæ studium celebrarat his verbis: Non solum mulierum colloquium, sed & aspectum, ne attenderetur, aufugit: & ecce vix in Hiberniam pedem immiserat Sanctus noster, cum scenæ narratur præsens hujusmodi, quam oculi etiam leviter tantum casti plane refugerent, diciturque auctor miraculi cujusdam, quod silentio prætereundum mihi omnino duxi, ne pudicus aures lædat impudens narratio. Post hæc quis credat fabulatori, etiamsi vera esse possint, quæ narrat? Unde dubia saltem habenda sunt, quæ scribit de campana, ad Sancti preces de cælo delapsa, ut ejus beneficio subditos ad studium sacramque lectionem convocaret. Nihilo quoque certius est, quod tradit de ecclesia lignea, divina potius virtute quam artificum opera ædificata: cui exstruendæ materiam necessariam de nemore ad locum templo destinatum devexerunt cervi ferocissimi, artifex autem ipse citharista fuit, nec ante nec postea in architectonica versatus.

[22] Sancti nostri utramque fugam, in Gallovidiam alteram, [qua Vita hæc referta est.] & inde alteram in Hiberniam describens, clandestinam vocat, in utraque tamen numeroso cleri discipulorumque cœtu stipatum asserit. Fabulam alteram prolixe in hac, qua de agimus, Vita relatam in pauca contraho. S. Ninianus patris vexationem fugiens conscenso navigio in Gallovidiam devehitur: amplo in campo residet, & ad fabrum circumjacentium agrorum dominum nuntios ablegat oraturos, ut sibi suisque noctis unius hospitium vitæque necessaria subministrentur. Sed, nuntiis superbe contumelioseque rejectis, cum indignatione coactus est Sanctus recedere, qui fabri ædes pertransiens baculum suum ad altitudinem trium digitorum tanta vi in incudem defixit, ut humana manu revelli non posset. Hoc prodigio stupefactus faber cum filio adSancti pedes provolvitur, veniamque orat & exorat. Fabri domum Sanctus post ingreditur, nulloque negotio scipionem suum extrahit, sed, inquit Vitæ auctor, semper patuit foramen in incude & in æternum patebit. Postero die faber villam cum adjacentibus agris Viro Dei in perpetuum possidendam offert, hac solum pactione adjecta, ut ex nomine fabri Terna, & filii ejus Wyt locus appellaretur, Compositumque est, inquit ineptus nugator, nomen loci illius de Wyt & Terna Wytterna, seu Candida Casa. Pluribus supersedeo; jam dicta enim sufficiunt, ut S. Niniani in Hiberniam commigrationem habeamus commentitiam, & quivis judicet, Vitam hanc plane indignam, quæ in Opere nostro locum accipiat.

[23] [Gemina item Vita manuscripta] Geminam insuper sancti Apostoli nostri Vitam manuscriptam habemus, quarum altera transumpta est ex Manuscripto Rubeæ Vallis, alteram ex Manuscripto Carthusiæ Coloniensis accepit, & Majoribus meis submisit P. Hugo Vardæus, qui in præfatione, quam illi præfixit, fatetur primo accuratiorem & locupletiorem esse Vitam S. Niniani a Capgravio editam, de qua statim. Secundo menda & errores irrepsisse in Manuscriptum Carthusiense, ut sunt XVI Idus Octobris, pro XVI Calendas, & episcopi Scotici pro Britannici. Tertio Finianus, pro Ninianus scribitur, & hoc dicit ortum habere ex similitudine litterarum N & V in veteribus manuscriptis, & ex simili sono litterarum F & V apud Germanos. Quarto, Possunt, inquit, aliqua suppleri, quæ apud Capgravium historicum desiderantur, ut illud de baculo Niniani crescente in arborem, & prope eum emanante fonte, quæ in Hibernia contigerunt. Verum utramque hanc historiam in Capgravii editione Londinensi anni 1516 diserte expressam lego. Quod autem in Hibernia facta sint ambo illa miracula, mihi non probatur ex eo, quod subdit Vardæus: Ex qua (Hibernia) oriundus videtur ille Niniani discipulus: nam discoli scholas fugientes extraneas, domum reverti ad parentes solent. Poterat certe, si vera est tota narratio, e Gallovidiæ ad parentes aufugere, etsi non præcise in Hiberniam, quod pluribus refellere nil facit ad rem præsentem. Ceterum Vita hæc in rebus præcipuis cum Capgravio ita convenit, ut non nisi interdum sit contractior, interdum verbis auctior.

[24] [& edita a Capgravio Acta] Sola itaque examinanda est Vita, quæ a Capgravio luci data est, ut de aliis prudens lector statuat. Ut ordinate procedam, ab ipso auctore ordior. Capgravius, teste Pitseo, vir pietatis & eruditionis laudibus insignis, edidit, Catalogum Sanctorum Angliæ. Henricus Wharton in Appendice ad Historiam ecclesiasticam Guilielmi Cave, ait Capgravium Historiam istam explicasse ex volumine quodam, quod in bibliotheca Cottoniana manuscriptum asservatur. Whartono consentit Oudinus in Commentariis de scriptoribus ecclesiasticis, tom. 3, Col.sserens, Capgravium excerpsisse Legendam suam ex manuscripto volumine Joannis Tinmouthensis; de qua explicatione etiam Janningum nostrum monuit D. Smith ecclesiæ Anglicanæ presbyter. Quidquid sit, sive primus Catalogum hunc Sanctorum Angliæ adornaverit Capgravius, sive a Tinmouthensi prius adornatum verbatim descripserit, uterque certe a Niniani ætate nimis remotus est, ut relatis in hac Vita gestis assensum præbeamus indubium: etenim Joannes Tinmouthensis floruit anno Christi 1366, Capgraviu: autem, si Balæo & Wharthono credimus, obiit anno Christi 1464; si Pitseo, Vossio & Miræo, anno 1484: at S. Ninianus scriptorum pene omnium suffragio dicitur mortuus Theodosio Juniore regnante, cujus annus imperii & vitæ ultimus incidit in annum Christi 450. Insuper quo minus Vitam hanc ut probe authenticam & omnino sinceram habeamus, facit affinitas miraculorum cum iis, quæ a Sanctis aliis in eodem Catalogo patrata referuntur, ut per decursum interdum observabo; hoc unum lectorem monitum volo, me ea minime negare prodigia, sed quoniam ea ab antiquioribus scripto prodita non sunt, obtinet hic, quod auctor Catalogi Sanctorum Angliæ scribit in S. Neoto abbate fol. 240 post insoliti miraculi narrationem: Hoc, inquit, nec asserere contendo, nec de Dei potentia (addo ego, aut Niniani meritis) diffidens abnegare præsumo.

[25] Juverit lectori ab oculos ponere singula, & ita rerum a S. Niniano gestarum qualecumque compendium exhibere. [unde hausta sint, & quanta censenda] Orditur in hunc modum: S. Niniani confessoris sacra conversationis primordia, & sanctitatis insignia, dignitatem officii & fructum ministerii, finem optimum & laboris præmium Venerabilis Beda in Anglorum Historia (lib. 3 cap. 4) paucissimis commendans verbis, ita de eo scribit. Quæ S. Ninianum proprie spectant transcribo, omissis aliis, ex ipso Beda, quem non satis accurate descripsit auctor laudati Catalogi: Australes Picti, … relicto errore idololatriæ, fidem veritatis acceperant, prædicante eis verbum Ninia episcopo reverentissimo & sanctissimo viro, de natione Britonum, qui erat Romæ regulariter fidem & mysteria veritatis edoctus; cujus sedem episcopalem sancti Martini episcopi nomine & ecclesia insignem (ubi etiam ipse corpore una cum pluribus Sanctis requiescit) jam Anglorum gens obtinet. Qui locus &c. Tum subdit Vitæ auctor: Verum quod Beda brevius scripsit, latius Deo auctore prosequi placet. Suspicari licet, usum fuisse libro de miraculis S. Niniani conscripto, qui ad nos non pervenit, solumque innotuit ex Breviario manuscripto ecclesiæ Aberdonensis, ubi in Officio S. Niniani, lectione VII dicitur laudatus liber Barbarice scriptus; quam conjecturam meam firmat conformitas pene omnimoda eorum, quæ in dicto Officio recitantur, & in edita S. Niniani Vita memorantur.

[26] Pitseus in Joanne Tinmouthensi de Volumine Sanctorum Vitas complexo agens, [illoram auctoritas. Natales] Ex infinitis pene, inquit, auctoribus res varias ita compaginavit, ut quæ deessent in aliis, ex aliis adjiceret; quæ redundarent, tam discrete resecaret, ut nihil in illa tota Historia redundans aut mutilum. Tantum abest, ut Pitsei judicio favorabili subscribam, ut potius pro certo habeam fore, ut quicumque vel oscitanter Vitas Sanctorum Angliæ pervolverit, prima fronte offendat non pauca, quæ ad accuratiorem trutinam (ne quid dicam durius) revocare oporteat. Intermissam tantisper epitomen resumo, non aliis imposterum, nisi cum contrarium expressero, quam Capgravianæ editionis verbis usurus: In Britannia majori regali ex prosapia B. Ninianus extitit oriundus, in ea, ut putatur regione, quæ in occiduis ipsius insulæ partibus, ubi oceanus quasi brachium porrigens, & ex utraque parte quasi duos angulos faciens Scotorum nunc & Anglorum dividit (regna, additur in manuscripto Rubeæ Vallis) constituta, usque ad novissima Anglorum tempora proprium habuisse regem, non solum Historiarum fide, sed & quorumdam quoque memoria comprobatur. His verbis manifeste insinuat auctor Vitæ, natum esse Sanctum nostrum in antiquo Cumbrorum regno, quod propriis regibus paruisse usque ad annum 946, constat ex Anglorum Annalibus citatis ab Usserio pag. 664, & Camdeno pag. 648, in Cumbria. Situs autem provinciæ Cambrensis optime congruit cum descriptione loci natalis S. Niniani, ut ex mappis geographicis ad oculum patet. At Balæus, aliique eum Venedotam faciunt: est autem Venedotia, teste Baudrando in Geographia, pars Walliæ borealis in Anglia, regio a Cumbrensi regno omnino diversa. Utri de loco natali S. Niniani rectius statuerint, non inquiro, cum solum hoc ex Beda certum sit, eum fuisse de natione Britonum.

[27] [& adolescentia S. Niniani:] Quod autem spectat ad regios S. Niniani natales ab auctore Vitæ assertos, eos nec impugno, sed nec ut certos admitto. Audiatur Alfordus de his ita loquens ad annum Christi 370, num. 6: Cum audis Niniamum regis filium, puta legendariorum dialectum esse, qui in eo titulo pluribus attribuendo admodum liberales sunt. Verum ea voce intelligunt viros in provincia principes ac regulos: quos sine ullo dubio Britannia omni seculo frequentes habuit. Post hæc auctor totus est in describendis S. Niniani intemeratis moribus egregiisque virtutibus. In manuscripto Carthusiensi & Lectione IX laudati supra ecclesiæ Aberdonensis Officii ita legitur: Hic in ipsa infantia sacrosancti baptismatis unda renatus, vestem nuptialem, quam candidatus suscepit, immaculatam conservans, victor vitiorum, Christi eam conspectibus præsentavit, ac Spiritum sanctum, quem primum habuit mundatorem, sanctissimis moribus sui sacri pectoris meruit illustratorem. Tum Vitæ auctor Sancti nostri in Urbem peregrinationem paucis verbis exsequitur. Huic peregrinationi David Camerarius in Sanctis Scotiæ ad diem XVIII Septembris præmittit cohabitationem Sancti nostri cum Culdeis patribus: Horum (Culdeorum) inquit, institutum amplexus Ninianus, mirum est, quanto desiderio teneretur conversionis animarum: verum quia mos tunc erat inter Culdæos patres, ut non prius subiret aliquis onus Euangelicum & apostolicum, quin prius limina Apostolorum visitasset, Romam proficiscitur &c. Quid statuendum sit de Culdeis (alii scribunt Culdæos, alii Keldeos, Colideos alii,) quos Scoti affirmant etiam seculo III in patria sua floruisse, colligi potest ex dictis num. 7.

[28] [iter Sancti Romam ab Alfordo] Peregrinationem hanc a S. Niniano susceptam putat Alfordus anno Christi 370, in Annalibus ad dictum annum num. 1 sic scribens: Quod ad tempus spectat, tunc incidisse profectionem oportet, cum Damasus Papa in Urbe Pontifex sederet. Quia post aliquot annorum spatia redire debet Ninianus in patriam, & S. Martinum Turonensem … de via salutare. Lex etiam Valentiniani imperatoris hoc anno (370) lata … plures invitavit… Et quia Treviris data est,… Britanniæ nostræ statim innotuit. Idem Alfordus ad annum Christi 394, S. Ninianum eo tempore a Siricio Papa consecratum episcopum & ad Pictos fide vera imbuendos remissum tradit, sicque ejus in Urbe commorationem 24 circiter annorum statuit. Cum nulla alleget Alfordus monumenta, quibus suam stabiliat chronotaxim, solis videtur niti conjecturis, quæ meo judicio rem minime conficiunt; videnturque mihi omnia, quæ de Niniani Romana peregrinatione, ejusque in Urbe mora traduntur, sufficienter salvari, etiamsi statuatur annis aliquot serius Romanum iter accidisse; nec omnino necesse est tot annos adstruere, ut, quod Beda scribit, Romæ regulariter fidem & veritatis mysteria edoctus sit Sanctus.

[29] Dicitur in Vita adolescens Romam profectus, & pluribus annis in Urbe conversatus: [illigatur anno 370, & mora ibidem] sed etiam a veteribus vocati fuerunt adolescentes, qui 29 ætatis annum superaverant, ut videre est ex auctoribus allatis in Roberti Stephani Thesauro linguæ Latinæ, verbo Adolescens; & multorum annorum mora dici potest ea, quæ 24 annorum spatio longe inferior est. At, inquit Alfordus, Tunc incidisse profectionem oportet, cum Damasus Papa in Urbe Pontifex sederet. Hoc quoque gratis admisso, annum 370 tamen non extundes; quia sedit Damasus usque ad annum 384. Gratis, inquam, admisso, quia nec ab auctore Vitæ, nec ab alio quoquam nominatum reperio Pontificem, tum a quo Romam veniens benigne comiterque exceptus, tum a quo deinde episcopus ordinatus fuerit S. Ninianus; nec aliquid obest, quo minus utrumque sub Damasi successore Siricio potuerit contigisse. Cum enim Siricius S. Petri Cathedram occuparit ab anno 385 ineunte, si ei anno innectamus Romanam S. Niniani profectionem, usque ad annum 397, ante quem certe non obiit S. Martinus Turonensis, tempus abunde suppetet, quo & divinarum Scripturarum mira eruditione imbui, & fidei mysteria edoceri potuerit Sanctus noster, & simul ad S. Martinum divertere, eamque annorum supputationem eo lubentius amplector, quod induci non possim, ut credam, ferventissimum animarum zelum & fidei propagandæ ardorem, quo flagravit S. Ninianus, & cujus explendi ergo, teste Alfordo, Romam petiit, per 24 circiter annos coarctatum fuisse, in tanta præsertim Pictorum necessitate, & Niniano, & Romanæ Sedis Antistiti haud dubie notissima.

[30] Lex autem Valentiniani de studiorum recta institutione & alumnorum delectu, [statuitur annorum circiter 24; Alfordi] quam in subsidium advocat Alfordus, nil evincit. Vere quidem spectat ad annum 370, cum signata sit Valentiniani & Valentis augustorum consulatu tertio, incidente in annum Christi 370, &, quia Treviris lata est, non diffiteor, eam facile potuisse Britanniæ innotescere; inde tamen non sequitur, ut statim a lata ista lege ad Romanas scholas se contulerit Ninianus. Cum ergo desint solida monumenta, quibus chronotaxim suam stabiliat Alfordus, ab ea recedere satius puto, quam diuturnam adeo Sancti nostri in Urbe moram admittere, maxime cum certum mihi videatur, non posse statui ejus ad Pictos missionem diu ante annum 394, cui eam illigat Alfordus. Nam Candidæ Casæ ecclesia a S. Niniano dicata fuit S. Martino Turonensi; hoc autem apud populum recens fide imbutum prudenter fieri potuisse non videtur, antequam sancti episcopi Turonensis per Occidentem veneratio, & sanctitatis miraculorumque fama percrebuisset. Hæc paulo fusius disputavi, ne quis nimium fidenter Alfordianam chronotaxim amplectatur: ex quibus etiam liquet, quod paragrapho primo sæpius innui, non posse tuto determinari tum fidei apud Pictos exordia, tum annum suscepti a Niniano muneris apostolici.

[31] Sed & memorata jamjam ecclesiæ Candidæ Casæ a S. Martino appellatio facit, [argumenta discutiuntur: refellitur Spotswoodus asserens,] ut non difficulter credam, saltem ex parte, Joanni Spotswood, in Historia ecclesiæ Scotiæ pag. 6 asserenti, ante Romanum iter cum S. Martino versatum fuisse Sanctum nostrum. Si enim sub extrema vitæ S. Martini tempora statuamus, saluberrimo ejus alloquio recreatum fuisse Apostolum nostrum, & aliquot deinde annos Romæ versatum, spatium habebimus, quo S. Martini memoria clarescere potuerit, & sine ulla noviter conversorum offensione ecclesiam ipsius nomini erigere Niniano licuerit. Et quamvis S. Niniani Acta congressum ejus cum S. Martino consignent post Romanum iter, statimque, postquam narrarunt novæ ecclesiæ ædificationem, subdant: Cum jam sanctum Martinum, quem miro semper venerabatur affectu, a terris ad cælos migrasse didicerat, ipsam ecclesiam in ejus honore dedicavit; cum tamen, ut liquet ex dictis, & ex dicendis amplius patebit, exiguæ admodum Acta illa sint auctoritatis, non video, cur nefas sit suspicari, ab auctore Vitæ, a S. Niniani ætate multum remoto, ejusdem congressus, si umquam acciderit, ordinem inversum fuisse; nec dubito ullatenus asserere, id, quod ab auctore Vitæ statim a S. Martini excessu consignatur, annis aliquot a morte ejus factum esse.

[32] [S. Ninianum educatum fuisse a S. Martino.] Atque hoc pacto evitatur difficultas non una, quæ Alfordianæ chronotaxeos dispositioni opponi potest. Verum, ut præmonui, Spotswoodo non nisi ex parte crediderim: nam quod cum Boëtio aliisque Ninianum S. Martini ex sorore nepotem, & sub ejus disciplina educatum fuisse asserit, plane incertum mihi est; non enim Vitæ auctor, in aliis corradendis, ut videbimus, admodum liberalis, de utroque hoc tam altum siluisset; non Bedam fugisset ista consanguinitas & educatio sancta, quem non latuit Niniani, ad hauriendam ex primo purissimoque veritatis fonte Christianam disciplinam, Romana profectio. Auctoritatem autem Bedæ, de Niniano dicentis lib. 3 Historiæ, cap. 4, Qui erat Romæ regulariter fidem & mysteria veritatis edoctus, nescio, an satis prudenter voluerit extenuare Spotswoodus, nullo allato teste idoneo, addens, judicatu facile esse Ninianum, sub Martini viri tanti disciplina enutritum, non novitium Romam profectum fuisse. Videtur sane mihi Spotswoodus hic plusculum indulsisse genio hominum sui furfuris, conantium invidiose declinare, quidquid quoquo modo in Romanæ Ecclesiæ commendationem facere potest, licet proferatur a testibus omni exceptione majoribus. Interruptum tantisper Actorum examen, & vitæ Sancti nostri ex iis compendium prosequamur.

§ III. Reliqua S. Niniani gesta: miracula in vita patrata: varia scriptorum elogia.

[Sanctus verisimiliter Romæ ordinatus est episcopus:] Priusquam apostolicos S. Niniani in suo Candidæ Casæ episcopatu labores, eorumque fructum exhibeo, & asserta ab auctore Vitæ prodigia expendo, observare lubet pauca in laudatum (num. 27) Davidis Camerarii locum, ubi inter alia sic loquitur de Sancti nostri ab Urbe reditu: In Scotiam per Galliam & Belgium, in quibus mirabiles animarum conversiones fecisse legitur, rediens ad convertendas Deo creatori suo animas se totum intendit. Quod cum strenue diu præstitisset, & simillimam angelorum vitam inter mortales egisset, Candidæ Casæ primus episcopus nominatus & nominatim acceptare cogitur. Utinam attulisset Camerarius auctorum testimonia aut monumenta alia, in quibus legerit ingentia illa animarum lucra, quæ prædicat! Verisimile quidem omnino est, Virum spiritu apostolico plenum etiam in itinere suo Dei gloriæ & animarum saluti operam navasse; sed cum & auctor Vitæ & scriptores alii de Niniani per Galliam Belgiumque prædicatione admirandisque illius effectibus taceant, assertorum a Camerario fides penes ipsum esto. Quod autem Ninianum in Scotia (Pictos Australes haud dubie intelligit) multos annos laborasse asserit, ac demum episcopum ordinatum, repugnat certe auctori Vitæ, scriptoribusque aliis, qui eum, priusquam Roma digrederetur, ad episcopatus gradum sublimatum fuisse tradunt, quibus hac in parte plus, quam Camerario, deferendum puto. Cum enim dubitare non possimus, quin Romæ formatus fuerit ad apostolicum munus, cum insuper certum sit, eum episcopum fuisse, verisimilius est, Romæ consecratum fuisse, ut ab ipso prædicationis exordio populo, ad quem destinabatur, amplius prodesse posset.

[34] Jam auctorem Vitæ audiamus: Ninianus cum ad locum suæ legationis venisset, [apostolici ejus apud Pictos labores.] magnus populorum fit concursus, ingens cunctis lætitia, mira devotio, laus quoque ubique resonat Christi: quoniam sicut prophetam eum habebant. Cæpit mox male plantata evellere, male collecta dispergere, male ædificata destruere. Purgatis ab omni errore fidelium mentibus, omnia quæ fidelibus agenda verbo docuit, operibus & exemplis monstravit, & multis miraculis confirmavit. Elegit autem sibi sedem in loco, qui nunc Witerna dicitur in littore maris, ipso pelago clauditur, a parte tamen Aquilonari via ingredi volentibus aperitur. Ibi de lapide ecclesiam construxit, ante quam nullam in Britannia de lapide dicunt esse constructam. Et quoniam jam S. Martinum, quem miro semper venerabatur affectu, a terris ad cælos migrasse didicerat, ipsam ecclesiam in ejus honore dedicavit. Infra autem, postquam miracula duo, de quibus statim, narravit, sic pergit: Interea S. Ninianus Australes Pictos, quibus adhuc error gentilitatis inhærens idola venerari ac colere compellebat, aggrediens, Euangelii veritatem sequentibus signis prædicabat. Cæci vident, claudi ambulant, leprosi mundantur, surdi audiunt, mutui resurgunt, oppressi a dæmonibus liberantur: sicque fides suscipitur, error abdicatur, destructis templis ecclesiæ eriguntur; currunt ad salutis lavachrum divites & pauperes; gratias Deo agunt, in insulisque procul sunt habitantes. Ordinavit presbyteros, episcopos consecravit, & totam terram per certas parochias divisit. Confirmatis in fide omnibus, cum ad ecclesiam suam esset regressus &c. Hæc auctor de Apostolicis Sancti laboribus. Nunc miracula in Vita S. Niniani memorata inspiciamus.

[35] Primum his verbis narratur: Fuit in eadem regione (Pictorum) rex quidam… [Cæcum illuminat; calumniam ab innocente depellit;] Tudwaldus nomine dives & elatus, monita Viri Dei contemnens… Quodam autem die cum plus solito molestus esset Viro Dei, non ultra passus Judex cælestis Servi sui injuriam inultam, intolerabili morbo superbum percussit in capite & elatos illos oculos cæcitas repentina invasit… Saniori tandem ductus consilio, ad Virum Dei misit obsecrans, … ut retribueret ei bona pro malis… Vir autem Dei primo increpando regem corripit: deinde ipsum tangens, oculis signum Crucis impressit; nec mora, fugit dolor, cæcitas fugatur &c. Huic omnino affine est in Vita S. Kentigerni, item in Vita S. Malachiæ, ad quas lectorem remitto. Alterum quia longius, in pauca contraho. Puella quædam impudentis proci succubuerat libidini, crimenque sacerdoti cuidam de Niniani clero affinxerat, jamque mater facta, omni pudore exuto, in ipsa ecclesia sacerdotem sui corruptorem clamitans, puerum in faciem ejus projecit: tum ad puerum non nisi paucis diebus natum Ninianus, Heus, inquit, o puer, in nomine Jesu Christi, si presbyter iste te genuit, coram plobe edicito: nec mora ex infantili corpore vox clara insonuit, mendacem convicit, & innocentem sacerdotem absolvit: & extendens dexteram propriumque patrem in populo designans: Hic est, inquit, pater meus, ipse me genuit &c. Simile legitur in Vita S. Adelmi cum hoc solo discrimine, quod ibi sola accusati innocentia detegatur, hic vero insuper impudicæ calumniatricis (quod quidem ad sacerdotem absolvendum necesse non erat) socius reveletur.

[36] [olera uno die nata; servata pecora; Sanctus ab imbre intactus;] Tertium prodigium divinæ erga Sanctum nostrum providentiæ manifestum est testimonium: cum enim quidquid olerum superfuerat, mane terræ mandatum esset, nihilque restaret esui aptum, Episcopi jusso hortum ingressus frater, cui illius cura fuerat demandata, porros herbasque eodem die terræ insitas, non crevisse tantum, sed & semen produxisse cernens, quantum sufficeret, decerpsit. Quartum sic narrat Vitæ auctor: Cum fures animalia ejus (Sancti nostri) abducere niterentur, taurus quidam quasi in furorem versus illos invasit, & principem illorum prostravit, & ventrem cornibus perforans, animam cum visceribus excussit. Deinde terram ungulis fodiens mirabili impetu saxum, quod invenerat, pede percussit, & in tanti miraculi testimonium, quasi in molli cera, in lapide pes mergitur, relinquens in petra vestigium, & ob vestigium usque hodie loco nomen. Tum dicitur S. Ninianus prædonem mortuum suis precibus ad vitam revocasse. Miracula reliqua divinosque favores in Vita commemoratos paucis expedio. Cum sub dio recumbens etiam inter densissimas pluvias aut meditaretur, aut legeret, ipse cum libello suo ab omni semper humore immunis perstitit: simile refert Vita S. Kentigerni.

[37] [tempestatem sedat Niniani baculus, fit arbor & ad ejus radicem fons erumpit:] Verum, pergit auctor Vitæ, inter psallendum B. Ninianus oculos a libello detorsit, tactus modicum cogitatione illicita, cumque in distractionis pœnam codicem ejus imber invasisset, In se, inquit, reversus Episcopus erubuit, … eodemque momento temporis & cogitationem deposuit & imbrem suspendit. Nec minus singulare est, quod sequitur. Inter plures, qui sub S. Niniani disciplina instituebantur, juvenes unus deliquerat, qui, quam meruerat, pœnam veritus aufugit, baculum, quo niti Sanctus solebat, auferens, naviculam conscendit, jamque fluctibus hauriendus, Niniani baculum in uno foraminum defixit, & ad littus sospes appulit: verum eo minime contentus prodigio, in littore maris Sancti baculum fixit, orans, ut in tanti miraculi testimonium ramos frondesque produceret, cui prodigio aliud statim adjectum fuit; Nam, inquit auctor Vitæ, ad radicem arboris fons limpidus erumpens rivulum ductu longiori emisit, infirmis ob Sancti merita utilem & salubrem. Facile admisero Deum, ad propalandam servi sui Niniani sanctitatem, plurima eaque præclarissima operatum fuisse prodigia; verum ut ad discoli cujusdam preces bina ultima miracula vere patrata fuisse credam, certiora firmioraque requiri testimonia, mecum, opinor, agnoscet quilibet partium studio non nimium addictus.

[38] Compendium hoc Vitæ S. Niniani, gestorumque ejus ex Catalogo Sanctorum Angliæ concludo his verbis, [ab ipsis heterodoxis dicitur miraculis celeber.] quæ num. 24 in fine dedi: Nec asserere contendo, nec de Dei potentia diffidens abnegare præsumo prodigia supra commemorata; verum ea ut dubia habeo, quamdiu non alia proferentur monumenta: infirma enim omnino mihi est auctoritas Catalogi Sanctorum Angliæ, cujus scriptor non videtur satis accurate examinasse ea, quæ posteritati transmisit, unde etiam non raro fabellas Operi suo inseruisse eum deprehendet, qui voluerit concinnatas ab eo Sanctorum Vitas pervolvere. Certius est, quod tradit Fordunus in Scotorum Historia lib. 3, cap. 9: Erat autem (Sanctus noster) mirandæ virtutis vir & sanctitatis coram Deo & hominibus, ac innumerorum vivens miraculorum, etiam post transitum & hactenus operator mirificus. Constans scilicet adeo fuit miraculorum Niniani fama, ut ipsi heterodoxi ea negare ansi non fuerint, utcumque miracula Sanctorumque cultum impie aversentur. Magdeburgicorum verba cent. 5, fol. 1429 dat Alfordus ad annum Christi 432, num. 12, ea qui videre voluerit, Alfordum adeat. Hoc elogium, quamvis nequeat adulationis suspectum haberi, referre supersedeo, quia ad stabiliendam Sancti venerationem necesse non est, & pio lectori gratiora futura sunt, ac majoris ponderis testimonia, quæ subdo.

[39] Romanum Martyrologium ad XVI Septembris Sanctum nostrum ita annuntiat: [Memoria Niniani in variis Martyrologiis.] In Scotia sancti Niniani episcopi & confessoris. Iisdem plane verbis eum recolunt Grevenus & Molanus in auctariis ad Usuardum: in ipso autem Usuardo Ninianum non invenio, apud quem tamen memorari eum asserit Camerarius, inquiens, De Niniano sancto agunt Usuardus in Martyrologio, Molanus &c. Castellanus in Martyrologio universali sic habet: In Scotia S. Niniani episcopi & confessoris, adscribitque, circa annum CCCCXXVIII; in margine vero adnotat, Sine cultu: in Supplemento tamen ita scribit: Ad notam in S. Niniano adde, nisi is sit, qui colitur Cortraci die XVII Novembris a monialibus S. Catharinæ a Sion. Cum ob istam observationem censuissem, inquirendum mihi esse, an eo forte loco aliquæ Sancti reliquiæ asservarentur, quæ cultui occasionem dedissent, religiosissima laudati cœnobii priorissa domina Maria Anna Tyberghein asseruit, nullas in cœnobio suo S. Niniani reliquias, nullum cultus alicujus indicium aut documentum exstare, statimque exhibuit ac Museo nostro lubens donavit exemplar Proprii Sanctorum, quo utitur laudatum cœnobium, quodque est Canonicorum regularium congregationis Windesemensis, in quo de S. Niniano verbum nullum. Dum tamen scribit Castellanus sine cultu, fallitur manifestissime, quia non viderat ea, quæ mox adducam. Anglicanum Wilsoni Martyrologium editum anno 1608, & recusum anno 1640 prolixius eum celebrat. Ea tantum hic transcribo, quæ magis peculiaria sunt: Sacrum ejus corpus in eadem S. Martini ecclesia sepultum, ibidem magna veneratione servatum fuit usque ad tempora Henrici regis VIII (editio altera habet Jacobi regis VI, quæ lectio omnino præferenda est.) Multa etiam præclara templa atque altaria in ejus honorem pristinis Catholicorum temporibus erecta ac dedicata fuerunt in regno Scotiæ.

[40] Boëtius in Scotorum Historia lib. 8, pag. 115 de eodem Sancto sic loquitur: Scotorum videlicet, Pictorum Britonumque doctor & pædonomus non vulgaris, [Erecta illi templa, institutæ peregrinationes.] & eo nomine omnibus, qui Albionem incolunt, vel hac nostra ætate in multa veneratione habitus. Leslæus in Scotiæ descriptione pag. 9, Candida Casa, inquit, episcopali sede, nec non & celeberrimo ante exortas hæreses monasterio ornata fuit. Ibi D. Ninianus… magna totius insulæ frequentia, multas virtutes Deo per illum monastrante, religiosissime colebatur. Et lib. 4 de Rebus gestis Scotorum, pag. 133 & seq. hæc addit: Cujus (Sancti nostri) præstantissimæ virtutis etsi id fuerat luculentissimum testimonium, tamen hoc illius pietatem perinsignem arguit præcipue, quod, cum bella, (quæ inter Scotos, Pictos ac Britannos æstuabant maxime) omnem vel his ad illos, vel illis ad hos viam intercluserant: illi tamen ad singulos, cum luberet, tutissimus pateret aditus. Arbitrabantur enim vere in Ninianum, virum solidæ virtutis gloria præstantem, fucum, dolum, malitiam nullo modo cadere potuisse. Ad utriusque auctoris Boëtii & Leslæi verba, quibus adstruunt, Ninianum Scotis, Pictis & Britonibus apostolum fuisse, observo cum Joanne Majore utique Scoto, de Gestis Scotorum lib. 2, cap. 2, Scotos perperam intrudi. Sic habet: Hic intelligas, quod meridionalibus Pictis & Britonibus B. Ninianus verbum Dei euangelizabat, & hoc ex ejus collecta colligitur, in qua sic dicitur: “Deus, qui populos Pictorum & Britonum per doctrinam S. Niniani episcopi & confessoris docuisti.” In qua de Scotis mentio fit nulla: sed jam a multis annis, post Pictorum regnum eversum, locum & sanctum corpus Scoti habent.

[41] [Elogia alia, postulatæ ad tumulum ejus preces.] Patricius Ninianus Wemyss in Manuscripto de indubitatis Scotiæ Sanctis, suas de S. Niniano observationes ita claudit: Solemne sancti Præsulis jejunium in ore omnium versatur: solebat enim Vir sanctissimus quotannis a Feria quinta Majoris Hebdomadæ ab omni cibo potuque abstinere, dum sacrosancta die Paschatis Dominicæ Resurrectionis mysteria perageret, miraculorum gloria cum S. Dutacho in regno Scotiæ longe celeberrimus. Hisce elogiis omnibus accedat testimonium viri integerrimi Alcuini diaconi, qui seculo VIII floruit, summamque suam de Niniani meritis æstimationem testatus est in epistola ad fratres Candidæ Casæ, quam refert Usserius de Britannicarum ecclesiarum primordiis pag. 669. Illam juverit hic transcribere: Venerandæ dilectionis fratribus in loco Deo servientibus, qui dicitur Candida Casa, Alcuinus diaconus salutem. Deprecor vestræ pietatis unanimitatem, ut nostri nominis habeatis memoriam, & intercedere pro mea parvitate dignemini in ecclesia sanctissimi patris vestri Ninia episcopi, qui multis claruit virtutibus: sicut mihi nuper delatum est per carmina metricæ artis, quæ nobis per fideles nostros discipulos Eboracensis ecclesiæ scholasticos directa sunt, in quibus & facientis agnovi eruditionem, & ejus perficientis miracula sanctitatem, per ea, quæ ibi legebam. Utinam ad nos pervenissent carmina illa! Cum enim auctor eorum ad S. Niniani ætatem accedat propius, certiora haberemus monumenta ad illustranda ejusdem gesta; quæ enim nunc supersunt, non nisi dubiam notitiam Actorum sancti Episcopi subministrant.

§ IV. Cultus ejus antiquus & legitimus: gloria posthuma: scripta a nonnullis illi attributa.

[Cultus ejus in Scotia antiquissimus ostenditur.] Etsi, quæ paragrapho præcedente adduxi, vix ullum cuiquam de legitimo S. Niniani cultu dubium relinquere possint, ne quid tamen hic desideretur, utque luculentissime constet de publica, multorumque seculorum usu consecrata Sancti nostri veneratione, ad alias etiam extra Scotiam regiones extensa, pauca, quæ reperi, addo. Ex antedictis siquidem planum fit & templa & altaria ejus nomini erecta fuisse, & jam Alcuini ævo miraculis celebrem exstitisse Ninianum, cujus se patrocinio commendatum voluit laudatus diaconus, aliorum preces ad Sancti tumulum pro se postulans. Hunc etiam facit ecclesiæ Aberdonensis Breviarium, de quo num. 25, ex quo Breviario liquet, S. Niniani memoriam recoli soluisse in dicta ecclesia: est autem Officium novem lectionum, quæ omnes ex Beda & S. Niniani Vita desumptæ sunt, Antiphonæ etiam, hymni ac pleraque alia propria sunt, Collectam hic adscribo: Deus, qui hodiernam diem B. Niniani confessoris tui atque pontificis festivitate honorabilem nobis dedicasti; concede propitius, ut cujus eruditione veritatis tuæ luce perfundimur, ejus intercessione cælestis vitæ gaudia consequamur.

[43] Sed non in sola Scotia stetit S. Niniani veneratio, [S. Niniani brachium Duaci religiose asservatur.] ad Belgium quoque nostrum pervasit, allatis Dei benignitate ad Duacense Scotorum seminarium sacrosanctis ejus reliquiis, de quarum authentia instrumentum publicum illustrissimi Atrebatensis prælo vulgavit Rayssius in Hierogazophylacio Belgico, pag. 489, quod, quantum spectat ad S. Ninianum, huc transfero: Paulus Boudot Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Atrebatensis, universis præsentes inspecturis salutem in Domino. Cum juxta sanctos canones & concilii Tridentini decreta, Sanctorum, quorum corpora viva habitaculum fuere Spiritus sancti, & quorum intercessione multa bona hominibus præstantur, debito honore sunt venerandæ ac nullæ & * novæ reliquiæ, nisi recognoscente & aprrobante episcopo, recipiendæ. Hinc est, quod fide dignis constitutis testimoniis reliquias nobis exhibitas per R. P. Lambertum Lobetium superiorem seminarii Scotorum Duaci; videlicet brachium S. Niniani episcopi & confessoris recuperatum per R. P. Alexandrum Marquarri presbyterum Societatis Jesu a quibusdam Catholicis Anglis & consignatum comitissæ de Linlithquo, quod postea præsente reverendissimo episcopo Antverpiensi probus & honestus vir Alexander Selonius R. P. Joanni Robæo etiam presbytero Societatis Jesu ad seminarium deferendum tradiderat… Nos ad humilem supplicationem prædicti R. P. seminarii Duacensis superioris, visis prius attestationibus reverendissimi domini Antverpiensis, dominæ comitissæ de Linlithquo… easdem reliquias pro veris.. recognoscentes & approbantes, ab omnibus & singulis Christi fidelibus venerandas & honorandas exponi publice posse decrevimus & decernimus, harum testimonio litterarum, sigilli nostri subimpressione munitarum. Atque ut erga eas reliquias cultus & veneratio incitetur; omnibus qui eas devote coluerint, quadraginta dierum indulgentiam impertimur. Datum in palatio nostro episcopali Atrebatensi die quarta Septembris anno millesimo sexcentesimo vigesimo septimo. De mandato reverendissimi domini. Sigillum pendebat in rubra cera. Joannes Monnier secretarius.

[44] [Miracula post mortem,] Fidelium venerationem consecuta sunt miracula ad Sancti tumulum perpetrata, quæ apud auctores varios dispersa, hic colligo. Ordior ab auctore Vitæ, cujus prolixiorem narrationem summatim exhibeo. Plebeia quædam fœtum ediderat miserabilem, membris omnibus in contrarium versis: parentes tædio ac mœrore victi ad S. Niniani sepulchrum detulere informem puerum, qui noctis tempore vidit Virum cælesti luce coruscum & pontificalibus vestibus præfulgentem, qui infirmi caput tangens sanum surgere jussit, membris omnibus ad loca naturalia facili motu retortis. Hic, inquit auctor, temporis processu attonsus in clericatum & ad sacerdotium promotus, in S. Niniani obsequiis vitam finivit. Subditque: Duo leprosi ad fontem S. Niniani accedentes, aqua illius se abluunt, & caro eorum mundata, sicut caro parvuli restituta est. Forte hic designat fontem illum, qui ad discoli pueri preces mirabiliter profluxit. Vide, quæ de eo dixi num. 37.

[45] [& beneficia ad Sancti invocationem] Beneficum erga se S. Ninianum expertus est David Scotiæ rex anno 1348, ut auctor est Hector Boëtius Scotorum Historiæ lib. 15, pag. 324 his verbis: Telum autem unum regis tibiæ infixum extrahi statim non potuit, nec priusquam S. Ninianum inviseret: visa enim tum est tibia manifesto aperiri ac telum prosilire. Pietatis in S. Ninianum suæ remunerationem etiam consecutus est Jacobus IV Scotorum rex, qui ad sacrum corpus S. Niniani frequenter veneraturus accedebat, ut narrat Camerarius in Sanctis Scotiæ ad diem XVIII Septembris in hunc modum: Inter alia contigit semel, ut Margareta regina ejus uxor (fuit hæc Henrici VII Anglorum regis filia) gravissimis morbi doloribus post partum tentaretur, nec ulla consolatione humana permulceri posset. Quod videns rex, omni spe de uxoris valetudine in Deum collocata, ad ædem D. Niniani in Gallovidia summa animi demissione pedes proficiscitur. Regis devotionem Deo gratissimam fuisse, ex eo liquet, quod regina paulo post, omni vehementia morbi abstersa, convaluerit… Integris vero viribus affecta, cum rege ad eamdem Niniani ædem sequenti Julio mense anni MDVII profecta est Deo, (&) famulo ejus D. Niniano gratias actura.

[46] [a multis impetrata.] Aliud ibidem subjicitur miraculum, ceteris, ut inquit Camerarius, prætermissis, quodque dicitur contigisse sub annum Christi 1608. Ipsa Camerarii verba do: Erat sacellum D. Niniano sacrum non longe a Spea fluvio, ubi in oceanum influit. Quidam anno uno aut altero ægrotus decubuerat: destitutus jam viribus, curavit uxor, ut transferretur in dictum sacellum, quamvis tecto privatum, ut Deo creatori suo ibi pietatis causa spiritum redderet. Tota nocte remansit sub dio æger mortem expectans; sed ecce tibi circa galli cantum obdormiscit: in somno adstat senex venerabilis admodum, qui crura ipsius stringens, surgere jubet & domum repetere. Fecit, quod imperabatur, occurrit uxor, turbatur, spectrum se videre existimat. Loquitur æger uxori se esse, non spectrum: clamat, rem narrat, tandem simul Deo & Niniano sancto gratias agunt. Quæ omnia utinam nos firmior tutiorque docuisset auctoritas quam Camerarii, Boëtii & Capgravii.

[47] Narrationem miraculorum ab excessu Sancti nostri patratorum concludo iis; [Apparitio ad S. Niniani tumulum.] quæ Alfordus scribit ad annum Christi 432, num. 15 in fine post verba Malmesburiensis, Sanctum hunc Niniam præclarum virtutibus experta est antiquitas, subdens: Intelligit, opinor, hic author Alcuini sæculum, quando miraculis cœpit inclarescere. Tunc enim Niniani, vel Niniæ, vel Nini nomen celebre, & tunc Paschasius Radbertus miraculum scripsit, quod sacerdoti ad ejus corpus celebranti contigit. “Quidam presbyter fuit religiosus”, inquit ille (Radbertus scilicet lib. de Corpore & Sanguine Domini cap. 14, num. 5) “Plecnils nomine, frequenter Missarum solemnia celebrans ad corpus sancti Nini episcopi & confessoris: qui, cum digno moderamine sanctam duceret vitam, cœpit omnipotentem Deum piis pulsare precibus, ut sibi monstraret naturam corporis Christi atque Sanguinis; non ex infidelitate, ut assolet, sed ex pietate mentis ista petivit”. Tum pluribus narrat, Christum in forma pueri sacerdoti apparuisse: qui forte non alius fuit a Niniani fratre, quem passim auctores Plebeiam vocant, Capgravius & Tinmuthensis Sanctum. Miraculum hoc ad Sancti nostri tumulum contigisse, verisimile fit ex eo, quod Radbertus asserat, se narrationem hanc hausisse ex Gestis Anglorum. Notat autem Martenius, qui librum hunc Radberti novis typis edidit anno 1733, legi in editis codicibus Nini, in Manuscripto autem Turonensis Majoris monasterii Nili.

[48] Ad scripta S. Niniani quod attinet, Usserius de Britannicarum ecclesiarum primordiis subdubie ita loquitur pag. 669: [An aliqua posteris scripta reliquerit S. Ninianus,] Ipse quoque Ninianus, ne videretur omnino posterorum immemor, inaffectato sed utili exarabat stylo Psalterii meditationes lib. 1, & ex sententiis Sanctorum lib. 1, si Joanni Balæo credimus. Balæo consentit Dempsterus lib. 13 Historiæ Ecclesiasticæ gentis Scotorum, & Pitseus De illustribus Britanniæ scriptoribus, ubi sic habet in S. Niniano: Quæ autem junior docuerat, jam senex factus scriptis mandavit & posteritati tradidit, quorum tamen postea maxima pars periit. Ex iis, quæ post se reliquit, aliqua saltem nomine tenus tenemus, teste Sixto Senensi, Meditationum in Psalmos Davidis librum unum, de Sanctorum sententiis librum unum. Et alia. Sixtum Senensem Bibliothecæ sanctæ lib. 4, in S. Niniano accurate legi, sed quæ huc spectant, verba alia non inveni, quam sequentia: Scripsit aliqua in sacras Litteras magnæ pietatis & eruditionis commentaria: de quibus maxime celebrantur meditationes in Davidicos hymnos. Videri potest etiam Possevinus in Apparatu sacro, ubi in S. Niniano conformiter scribit ad verba Sixti Senensis. Cum non pervenerint ad nos scripta illa S. Niniani, & Usserius, qui haud dubie bibliothecas Angliæ lustravit, de iis ambigue loquatur, statuat de iis lector, quod voluerit, ego ea nec plane affirmo, nec plane nego, sed auctorum, qui ea allegant, fidei relinquo.

[49] [& quid de eo senserit Joannes Foxus?] Dempsterus loco supra laudato ait: Injurius ei (Sancto nostro) hæreticus Joannes Foxus. Verba ejus non adscripsit Dempsterus, qui si vere arguat Foxum, oportet is sibi minime constiterit. Alfordus enim hæc Foxi in Actis & Monumentis verba adducit ad annum Christi 432, num. 15: Hoc seculo secuti sunt in Britannia Fastidius, Ninianus, Patricius & plures alii, qui multo tempore ecclesiam Britannorum gubernarunt Christiana & salutari doctrina: & hoc omni tempore, spatio scilicet quadringentorum annorum, & a Lucio rege religio fuit incorrupta, & Verbum Christi vere annuntiatum est usque ad Augustini & Sociorum adventum. In iis certe nihil Niniano injurium, sed ampla potius commendatio fidei ejus incorruptæ. Sed, pergit ibidem Alfordus, mox accusat (Foxus) Augustinum, vocatque fidei corruptorem: quia Romani Pontificis auctoritate munitus Sanctorum cultum in Britannia propagavit: dein pluribus Foxi argumenta convellit Alfordus. Si ergo vera sunt (neque enim illud operosius inquirere, aut utile aut necesse) quæ de Foxo dicit Dempsterus, voluerit verisimiliter S. Ninianum hæresi suæ faventem exhibere Foxus, qui de S. Augustino conqueritur, quod cultum Sanctorum in Anglia propagaverit. Quidquid autem sit, Foxi & id generis hominum auctoritas morari nos minime debet.

[Annotata]

* & abundat

DE S. PRINCIPIO EPISCOPO,
CENOMANIS IN GALLIA,

Verosimiliter intra annum DXI et DXX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sancti cultus: Acta: tempus episcopatus.

Principius episcopus Cenomanensis in Gallia (S.)

AUCTORE U. S.

Sancti Principii, septimi Cenomanensium episcopi, res præclare gestas illustraturus, ea præmitto, quæ legitimum ejus cultum cuivis testatum faciant. Gesta episcoporum Cenomanensium seculo IX conscripta, [Sancti nomen in Fastis diversis,] eum omni virtutum splendore conspicuum exhibent, miraculisque ante & post obitum patratis illustrem, Beati nomine appellant; quod sufficiens cultus ejus argumentum est, cum titulum hunc non tribuant aliis quam cultum habentibus. Gemina Usuardi auctaria apud Sollerium sanctum Antistitem nostrum recolunt ad hunc diem XVI Septembris, quo a reliquis infra memorandis Martyrologiis etiam refertur. Daveronensis codex his verbis: Cenomannis civitatis depositio sancti Principii episcopi & confessoris. Grevenus Sanctum iisdem verbis annuntiat, omissa tantum voce civitatis. Utrique consonat Martyrologium Germanicum Canisii dictum. Claudius Castellanus in Martyrologio universali locum sepulturæ adjecit, ita scribens: Cenomanis S. Principii episcopi, sepulti cum aliis antiquis civitatis hujus episcopis in majore ecclesia monialium Pratensium. Martyrologium Parisiense editum anno 1727 etiam tempus, quo Sanctus noster floruit, adnotat hoc modo: Cenomanis S. Principii episcopi, qui concilio primo Aurelianensi sub Clodovæo magno subscripsit.

[2] Martyrologium Gallicanum Saussayi prolixius habet ejusdem Sancti elogium, [ejusque cultus ostenditur.] quod hic visum est transcribere. Cenomanis sancti Principii episcopi & confessoris, qui sedem hanc non tam dono quam merito adeptus, post sancti Victurii decessum, admodum laudabiliter susceptæ ecclesiæ gubernacula gessit, sanctarumque actionum gloria clarus, postquam concilio primo Aurelianensi cum uno & triginta episcopis interfuisset (ubi sanctissimæ constitutiones de sacris theoriis ecclesiasticaque disciplina editæ sunt) exactis in felici gloriosoque præsulatu annis viginti novem, diutini laboris sui mercedem dignam accepit a Domino. His consonant auctores plurimi, qui, concilii Aurelianensis primi sanctionibus, & episcoporum, qui subscripserunt, nominibus editis, S. Principium recensent inter eos præsules, qui sanctitatis fama inclyti consecuti sunt virtutum suarum præmium, publicam fidelium venerationem. Videri etiam possunt Corvaiserius & Bondonettus in Chronologia episcoporum Cenomanensium. Atque hæc sufficiunt, ut Sancti nostri cultum antiquum esse ac legitimum agnoscamus.

[3] Præter S. Principii Acta a Mabillonio luci data tom. 3 Analectorum, [Acta illius varia] geminum habemus Vitæ ejus exemplar manuscriptum. Horum alterum acceperunt Majores nostri a P. Joanne Dardes, qui illud descripserat ex veteri & insigni manuscripto procurate per D. Autbert monachum Anisolanum; & hunc præfert titulum: Vita beatissimi domini Principii episcopi. De cetero cum præfatis in laudata collectione Actis pene ad verbum consentit, manuscriptum hoc, sed vacuum interdum, pro tribus quatuorve vocibus spatium relinquit, quas, erasis haud dubie præ vetustate litteris, scriptor legere non potuerat: verum ex contextu patet, easdem esse, quas in editione Mabillonii, non ita detritum apographum forsan nacti, invenimus. Unum est inter prælaudata Acta discrimen notatu dignum: Mabilloniana quippe sancto Præsuli nostro tribuunt annos episcopatus XXIX, mensem 1, dies XXI; manuscriptum autem nostrum annos dumtaxat XXV, menses IV, & dies similiter XXI.

[4] [cum impressa, tum Mss.] Alterum exemplar descriptum est ex libello, cui titulus: Nomenclatura seu Legenda aurea pontificum Cenomanorum, per Joannem Movellum Lavallensem Parisiensis academiæ doctorem theologum & Cenomanensem canonicum, ex vetustissimis cathedralis ecclesiæ Cenomanensis codicibus & pollegiticis in archivis prædictæ ecclesiæ diu reconditis in compendium fideliter congesta anno Domini MDLXXII. Exemplar hoc acceptum debemus benevolentiæ Juliani Musseroti presbyteri, ecclesiæ cathedralis Cenomanensis canonici semi-præbendati, qui ex memorato libello Sancti nostri Acta, cum plurium aliorum antistitum Cenomanensium Vitis manu propria descripsit, ea fidelitate, quam in litteris ad Papebrochium datis XX Februarii 1669 testatur his verbis: Integrum volumen gestorum B. Aldrici episcopi nostri (a cujus Vita scriptionem suam orditur) sicut in archivo nostro sancte asservatur, reverentia vestra perleget exaratum, & quidem tam scrupulosa conformatione, ut barbara Latinitas passim exire potius permissa sit e calamis, quam ad unum apicem immutari. Vitam hanc collatam cum editis a Mabillonio Actis infra excudam.

[5] [quantæ sint auctoritatis?] Quantæ sint auctoritatis episcoporum Cenomanensium Acta, indicavit Stiltingus ad diem XXV Augusti Commentarii prævii de S. Victore, num. 22: Hæc, inquit, probabiliter dici possunt, si quis Actis illis Cenomanensibus inhærere velit: sed fateor illa minoris esse ponderis, quam ut ex iis res omnino fiat certa. Et paulo infra: Malim unius episcopi ætatem longævam admittere, quam ecclesiæ Cenomanensis Fastos episcopales omnino perturbare. Nam, ut fatetur Tillemontius tom. 4 Monument. pag. 731, “Molestum est, ordinem episcoporum alicujus ecclesiæ invertere… Quin imo ille ordo magis servandus est in ecclesia Cenomanensi, quam in aliis, quia saltem nititur monumentis IX seculi, quod in paucis aliis invenitur”. Quod ibidem de Actis præsulum Cenomanensium universim dictum est, etiam obtinet pro Actis S. Principii. Prudenter de iis censuit Jacobus Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 2, lib. 5, ubi sic habet: S. Principius colitur XVI Septembris… Auctores Vitæ ejus eum confuderunt cum S. Principio, fratre S. Remigii & episcopo Suessionensi; atque hæc hallucinatio reliqua, quæ de eo referuntur, suspecta facere potest. Erroneam verisimilius censendam esse hanc narrationem, quæ S. Principium nostrum S. Remigii fratrem germanum asserit, ex mox dicendis apparebit. Longuevallius, igitur ob errorem hunc sancti Præsulis nostri Acta suspecta pronuntians, id tantum vult, ex iis nihil tamquam omnino indubitatum statui posse. Verumtamen si quis propterea detractam Actis cupit fidem omnem, etiam eam, quam narrationibus verisimilibus adhibemus, censuræ ejus nolim subscribere, tum propter dicta de Gestis Cenomanensium, tum quia non videntur fabulosa.

[6] Corvaiserius in laudata episcoporum Cenomanensium Historia, [Probatur, Sanctum nostrum] in S. Principio subdubie primum ita loquitur: Vel scriptores nostros omnes hallucinari necesse est, vel fatendum S. Remigio Remensium archiepiscopo binos fuisse fratres, qui ambo essent episcopi, alter Suessionensis … alter Cenomanensis, qui post S. Victurii decessum electus fuerit. Verum infra plane consentit, Sanctum nostrum fuisse fratrem germanum S. Remigii. Meliorem viam elegit Bondonnetus in Vitis episcoporum Cenomanensium pag. 156 & sequentibus, in observationibus suis in S. Principium. Agnoscit primo in manuscriptis codicibus, auctoribusque omnibus continuatum & usque ad tempora sua a nemine castigatum errorem esse, quo S. Principius noster frater statuitur S. Remigii archiepiscopi Remensis; dein contendit, facili negotio detegi errorem hunc posse, ac denique concludit, minime culpandum se, quod eum e Vita S. Principii expunxerit. Argumenta Bondoneti summatim juverit protulisse.

[7] Ex Vita S. Remigii, ab Hincmaro Remorum archiepiscopo conscripta, [verisimilius non fuisse] constat, Æmilium & Celiniam S. Remigii progenitores fuisse, qui florentibus annis duos procrearint liberos, primogenitum nomine Principium, & alterum, quem non nominat, nec designat aliter, quam quod frater fuerit S. Principii Suessionensis, & filium genuerit, qui Lupus dictus patruo suo in episcopatu successerit. His ambobus mundo datis, generandi finem habuerunt, usque dum speciali Dei providentia in ætate decrepita senio fracti præter naturæ ordinem genuerunt S. Remigium, post quem verosimillime filius illis alius natus non est. Non est igitur, inquit, locus Principio nostro Cenomanensi, nisi quis velit adstruere eum prius Suessionensi ac dein Cenomanensi præfuisse ecclesiæ, quod dici nequit, cum Principius Suessionensis in sede sua decesserit, sepultusque fuerit in ecclesia S. Theclæ. Contendit insuper Bondonnetus, dici non posse S. Principium nostrum fuisse fratrem S. Remigii ab Hincmaro innominatum, cum nullum exstet in historia monumentum, ex quo colligatur, eum ante episcopatum uxoratum fuisse, quod tamen necesse est, ut S. Lupi parens fuerit. Nec, inquit, verisimile est, fratres duos, ita propinque nativitatis ordine se contingentes, eodem nomine appellatos fuisse: non enim eo tempore curæ cuiquam erat binos ejusdem nominis habere liberos, ut per fraudem familiis beneficia assererentur.

[8] Alio insuper, ut ostendat S. Principium nostrum non fuisse S. Remigii fratrem, utitur argumento, quod hic paucis contraho. [fratrem S. Remigii.] Si S. Remigii frater fuerit, eadem, qua ille matre natus est, numquam viro alteri, quam Æmilio nupta; cum ergo ad longævam senectutem vixerint, dici non potest, a S. Principio nostro redditum fuisse visum matri suæ, quem mariti sui jacturam nimium lugens amiserat. Verum argumentum illud mihi plane videtur ruinosum: etenim nullum Bondonnetus allegat monumentum, quo constet, a S. Principio nostro matri suæ collatum fuisse istud beneficium: nec in Actis Sancti nostri tam editis, quam ineditis ullam reperio voculam, quæ de eo fidem faciat. In his quidem lego, Hic (Sanctus noster) cæcum illuminavit, & matri jugiter flenti videntem reddidit. Sed quis vel modicum Latine peritus hæc verba ita accipiat, ut matri S. Principii ab ipso filio suo restitutum fuisse visum credat asseri? Priori igitur Bondonneti argumento inhæreo, censeoque per illud longe verisimilius confici, ut non eo, quo passim traditur, sanguinis vinculo conjunctus fuerit S. Remigio sanctus Episcopus noster.

[9] [Tempus aditi episcopatus,] Restat, ut de tempore episcopatus Sancti nostri pauca dicamus. Acta a Mabillonio edita, & Vita infra edenda asserunt, eum tenuisse cathedram episcopalem annis XXIX, mense 1, diebus XXI, quam scriptionem non facile deserendam arbitror, præferendamque manuscripto, de quo num. 3, cum facile fieri potuerit, ut in cyfras error irreperet, præsertim quia apographum, ut ibidem annotavi, vetustate detritum locis aliquot legi non potuerat. Initi a Sancto nostro episcopatus & mortis obitæ tempus determinare sane perquam difficile est, auctoribus in varias abeuntibus sententias. Castellanus annuntiationi Sancti nostri in margine adscribit: circa annum 530: Martyrologium Parisiense annum notat 513. Huic epochæ adstipulatur Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum, ad annum Christi 513 ita scribens: Hoc anno migravit e vita Principius episcopus Cenomanensis, postquam sedisset annos viginti novem, mensem unum, dies viginti & unum. Non desunt, qui contendant sedem episcopalem post ejus mortem aliquamdiu vacasse, sed hi scriptores perperam volunt illum obiisse vel anno priori, vel ante biennium, postquam ex Aurelianensi concilio reversus esset … Falluntur sane, qui Principio Innocentium, Innocentio Domnolum subrogant… Innocentius quidem medius inter Principium & Domnolum sedit, sed & præterea Victor inter Principium & Innocentium &c.

[10] [& mortis obitæ annus,] Ego, ne hic actum agam, lectorem remitto ad ea, quæ ad diem XXV Augusti in S. Victore operose disputata sunt a Stiltingo, ex quibus videbit, medium hunc Victorem non esse necessario admittendum. Auctores alii alium morti S. Principii annum assignant: Corvaiserius annum 511, quem hac in parte sequitur Bondonnetus, & aditum a Sancto nostro episcopatum scribit anno 482. Quod si verum est, plane salvantur Acta S. Principii, annos episcopatus viginti novem illi tribuentia. Verum hæc omnia perplexiora sunt, quam ut pedem alicubi certo figere possim. Quod contra Bondonneti epocham facit, ex ipsis scriptoris illius principiis subnecto. Juxta probabiliorem communioremque sententiam anno 511 celebratum asserens concilium Aurelianense primum, sic loquitur: Sed Fasti consulares multo sunt his omnibus certiores: quare in hac chronologia statui sequi P. Sirmondum: & infra de Corvaiserio loquens ait, placuisse illi opinionem hanc ab eoque adoptatam, at non longo tempore fuisse. Certe mihi videtur telum istud, quo Corvaiserium petit, in Bondonnetum recidere; non enim magis constanter sequitur Fastos consulares, quos tamen habet securos chronologiæ adornandæ duces. Ignorare minime potuit Bondonnetus, in Actis S. Victurii legi; Obiit ergo prædictus vir beatus Victurius Kalendis Septembris, plenus dierum, Fausto juniore & Longino bis Conss.: quorum consulatus incidit in annum 490. Qui ergo fieri potuit, ut, Victurio usque ad annum 490 superstite, in ejus sedem anno 482 successerit S. Principius?

[11] Malim ego candide fateri, nihil admodum certi ac determinati hic statui posse. [nequit certo determinari.] Hoc unum videtur sine errore dicendum, Sanctum nostrum non obiisse ante annum 511, quo celebratum est concilium Aurelianense primum, cui reperitur subscripsisse: quanto autem tempore illi supervixerit, non facile divinem. Si subsistat epocha mortis S. Victurii, & tempus episcopatus S. Principii in Actis pontificum Cenomanensium notatum, si Bondonneti de interpontificio duorum annorum post mortem S. Victurii opinio vera est, non poterit S. Principii decessus aptius referri, quam ad annum 520 aut 521. Verum hoc ne fiat, obstat iterum titulus Gestorum S. Innocentii, habens eum floruisse temporibus Clodovæi primi Francorum regis Christiani & Childeberti filii ejus: cum enim jam apud eruditos passim receptum sit, obiisse Clodovæum anno 511, XXVII Novembris, debuisset Innocentius cathedram ædiisse non diu post celebratum concilium Aurelianense primum, ut mense saltem uno alterove regnantis Clodovæi dici possit ecclesiam Cenomanensem rexisse. Quia ergo hæc incerta & perturbata sunt adeo, initio hujus Commentarii tempus mortis S. Principii fixi subdubie hoc modo: Verosimiliter intra annum DXI & DXX. Nunc Acta ipsa notationibus illustrata subjicio.

VITA
Auctore anonymo,
Ex Ms. Cenomanensi, collato cum editis a Mabillonio Actis.

Principius episcopus Cenomanensis in Gallia (S.)

BHL Number: 6925

A. anonymo.

[S. Principii natales & miracula aliqua:] Beatus Principius septimus urbis Cenomannicæ episcopus ex nobili Francorum genere ortus, divi Remigii Remensis archiepiscopi frater germanus a exstitit, quicum ab ipsa infantia conversatus, ejus exemplis & doctrinis plene instructus, Domino & ecclesiæ Cenomanensi sibi commissæ amabiliter meruit famulari. Ambo enim prævisi sunt & angelica revelatione b prædicti, hic futurus episcopus, alter gentis suæ liberator c a malorum incursibus: nec eos fefellit cœleste præsagium; nam miris in vita sua claruerunt miraculis. Hic siquidem beatus Principius suæ sanctitatis dans specimen, cæcum illuminavit & matri suæ jugiter flenti videntem reddidit. Cujus meritis & precibus alii multi, Domino largiente, a diversis languoribus sunt sanati & pristinæ sanitati restituti.

[2] [ejus erga res sacras studium,] Præter hæc ipse summus amator religionis & hospitalitatis, & de rebus ecclesiasticis mirifice sollicitus, complures ecclesias in sua parochia & diœcesi, ruinam præ nimia vetustate minantes, reædificavit, & reliquas de novo fundavit. Sacravit autem ecclesias amplius quam triginta: ex quibus d census & luminaria ad matrem ecclesiam, tam in cera, quam in oleo, sive trientes e censuit persolvi. Xenodochiam * quoque seu valetudinariorum curam gessit maximam. Non tamen tanta fecit, quanta facere disposuit, propter ortam seditionem & persecutionem f tam famulorum suorum, quam aliorum in locis vicinis in sua diœcesi degentium: quia tanta sævit suo tempore persecutio, quantum * vix sustinere quivit. Attamen quantumcumque ei licuit tempore persecutionum, in divinis cultibus elaboravit, & a prædictis seditionibus, Domino auxiliante, multos ex sua diœcesi de persequentium jugo & sævientium captione liberavit, sanctæque matri suæ sedis ecclesiæ tradidit: nihil enim in se tepidum habuit, adeo ut inter confabulantes experientiam causarum omnium habere perhiberetur.

[3] [virtutes variæ,] Erat etiam patiens frigoris & æstus: crebro jejunans, præsertim quarta & sexta feriis; quotidie Missam celebrans, nisi gravi infirmitate præpediretur: nam secundum relationem eorum g, qui cum eo conversabantur familiariter, numquam a tempore ordinationis suæ unum diem præteriit, quin Missam aut publicam, aut secretam celebraret, antequam infirmitas (qua ipse obiit) eum pervasisset: sæpe enim ita infirmus Sacris operabatur, seu Missam celebrabat, ut a duobus suis ministris coram altari sustentaretur, quia citra alterius auxilium subsistere nequibat. Non ergo episcopalis dignitatis fastigio ipse elevabatur, sed potius divino amore succendebatur.

[4] [& cura infirmorum, quibus ipse ministrat.] Tantam etiam habuit curam infirmorum & debilium, ut non nullis diebus (quando per otium ei licebat) non ministris erga eos uteretur, sed per se ipsum, quæ eis erant necessaria, præberet. Discurrebat etiam per xenodochia seu hospitalia infirmis ministrans, ollas eorum tergens, jus gestans, olera præparans, coclearia offerens, panem frangens, & eulogias seu munuscula singulis tribuens, cibosque ministrans, calicem diluens, & alia cuncta faciens, quæ servis & ministris mos est singulis diebus operati. Quibus bonis semetipsum ædificans, aliisque exemplum præbens, Auctori suo se placabilem reddere obnixe studuit. Fecit autem Ordinationes in sua diœcesi triginta duas, presbyteros ordinavit ducentos quinque, & levitas atque alios ministros ecclesiasticos, quantum necesse esse prævidit.

[5] [Tempus episcopatus, dies emortualis.] Floruit autem temporibus h Zenonis & Anastasii imperatorum, & Clodovæi, primi regum Francorum Christiani. Sedit autem episcopus in prædicta Cenomanensi urbe annis viginti novem, mense uno & diebus viginti uno, & cessavit episcopium post ejus obitum aliquo tempore propter prædictam perturbationem, & ingentem, quæ grassabatur, seditionem. Interea sedit chorepiscopus quidam i, nomine Petrus. Obiit autem beatus Principius, emenso hujus vitæ curriculo, decimo sexto Calendas Octobris, & sepultus est ab aliis episcopis, & a suis discipulis & ceteris sacerdotibus decenter & honorifice, hymnis angelicis concinentibus atque excelse reboantibus, in ecclesia Apostolorum ultra fluvium Sartæ k, juxta sepulchra sanctorum pontificum Thuribii, Pavatii, Victuri ac Victurii: cujus obitum præcesserunt multa virtutum miracula & etiam subsecuta sunt l. Nunc autem vivit cum Christo, cum quo nos, Domino tribuente, cælestibus in sedibus una cum ceteris Sanctis Dei vivere perpetuo mereamur. Amen.

ANNOTATA.

a Vide dicta Commentarii prævii num. 5 & sequentibus.

b Hæc, uti & in antecedentibus ac subsequentibus, in Mabilloniana editione, verbis paulo aliter dispositis, paucioribus aliquando, aliquando pluribus referuntur; prædicto quoque, de qua hic, in editis a Mabillonio Actis solum spectat S. Principium: verum cum tanti facienda non sint Acta hæc, ut quamcumque verborum mutationem necesse sit indicare, minutias similes imposterum inobservatas præteribo.

c S. Remigius scilicet natus est singulari, ut Hincmarus in ejus Vita tradit, providentia Dei volentis luctuosis Galliæ cælamitatibus modum ponere.

d Mabillonius in Annotationibus ad Acta episcoporum Cenomanensium, putans illorum auctorem cæcutiisse, cum notas consulares adjecit, subdit in hunc locum: Nec scio, an rectius census olei ecclesiæ a primis illis episcopis assignatos, aut monasteriorum conditiones ab eisdem factas dixerit. Statuat lector, ut voluerit; mihi ob dicta ad litteram b necesse non videtur operosius id indagare.

e Triens, inquit Cangius in Glossario, tertia pars solidi, in Lege Salica tit. 40, § 13 editionis Baluzii. Valorem trientis in Pacto Legis Salicæ edito a Gottefrido Wendelino sic lego tit. 41, § 15: Trientem; quod est tertia pars solidi, id est, tredecim denarii & tertia pars unius denarii.

f Per seditionem persecutionemque suspicor intelligi hic debere invidorum & paganorum molimina adversus Christiana sacra & sanctissimi Præsulisstudium augendæ religionis: in præmissis tamen dicitur Sanctus noster consecrasse ecclesias plus quam 30, non paucas restituisse, multas de novo ædificasse; hoc certe satis amplum Christianæ fidei incrementum est, præsertim cum non paucis sedentis Principii annis Francorum rex Clodovæus idola sequeretur.

g In Laudatis supra Annotationibus recte sic observat Mabillonius: Qui gesta Principii episcopi scripsit … ait, eum quotidie Missam celebrasse, “sicut ab ipsis dedicimus, inquit, qui cum eo conversari solebant.”… Atqui trecentis annis Aldrico superior fuit Principius, ut proinde auctor unus & idem Aldrico superstes fuisse, & Principii discipulos vidisse non potuerit. Et paucis interjectis: Verum, inquit, reponi potest, auctorem illum, qui Aldrici facta recensuit, quædam præ oculis habuisse monumenta de Principio, ab ejus discipulis tradita… Consimiles enim loquendi formulæ hoc sensu apud alios occurrunt auctores. Sed hoc lectoris arbitrio permittere satius fuerit.

h Accuratam esse hanc epocham putat Bondonnetus, aitque Sanctum nostrum pene æquasseregnantis Clodovæi annos; floruisse autem annis novem Zenonis, & viginti imperantis Anastasii. Sed hæc plane incerta. Consule Commentarium prævium num. 10 & 11.

i Nihil habent Acta apud Mabillonium de chorepiscopo Petro: catalogus tamen episcoporum Cenomanensium apud eumdem num. 7 ita habet: Beatus Principius episcopus sedit annis XXVIII (Acta scribunt XXIX, ut vidimus) mense I, diebus XXI. Petrus chorepiscopus.

k Sarta Galliæ fluvius Alenconium alluit & Cenomanum, ubi Huisnam recipit.

l Hæc ad nos non pervenerunt. Laudatus supra Julianus Musserotus in responsionibus ad postulata Majorum nostrorum scribit: Schedulas, in quibus miracula ceteraque gesta pontificum nostrorum continentur, surripuerunt hæretici superiori sæculo & cum pluribus aliis instrumentis tradiderunt igni cremandas.

* l. xenodochiorum

* l. quantam

DE S. EUGENIA VIRGINE ABBAT.
HOHENBURGI SEU IN MONTE S. ODILIÆ IN ALSATIA.

Seculo VIII.

SYLLOGE.
De illustri Sanctæ stemmate, cultu & reliquiis.

Eugenia Virgo abbatissa, Hohenburgi, seu in Monte S. Odiliæ in Alsatia (S.)

AUCTORE J. P.

Assignatum monasterium quarto milliario ub urbe Argentina situm est in præalto monte, [Situs & primordia] ubi olim castrum exstiterat, atque hinc ei Hohenburg vulgo nomen fuit, Latine vero Altitona & Hohenburgum, nunc passim vocatur Mons S. Odiliæ a prima ejusdem abbatissa. Primordia sua accepit seculo VII a pietate dictæ Odiliæ seu Otthiliæ virginis, atque a liberalitate hujus parentis, opulentissimi ducis, cujus nomen varie exprimunt auctores; Adalricum nuncupant nonnulli, Atticum alii, Ethiconem plurimi, ut videre est apud Hieronymum Vignerium, Georgium Eccardum, Marcardum Hergott, & Dionysium Albrecht infra laudandum, qui de vera Serenissimæ Augustissimæque domus Habsburgo-Austriacæ origine scripserunt, quique hanc originem unanimi consensu omnes a dicto Ethicone deducunt, quantumvis de altiori ejusdem Ethiconis stemmate diversimode sentiant.

[2] [parthenonis,] Eumdem Ethiconem avum habuit Eugenia, secunda memorati monasterii abbatissa, prognata scilicet ex Adalberto Ethiconis filio & in ducatu Alemanniæ successore, atque Gerlinde prima Adalberti conjuge. Hæc adeo certa sunt apud laudatos auctores, ut in neminem hactenus inciderim, qui ea in dubium vocaret, si unum excipias Mabillonium, qui loco mox citando videtur existimasse, quod aliud Eugeniæ parenti, quamvis Ethiconis filio, nomen fuerit. Non ita comperta sunt vitæ ejus, sanctissime procul dubio peractæ, gesta; duo dumtaxat ad nos transmisit antiquitas, primum quod cum binis sororibus in Hohenburgensi parthenone se subjecerit regimini amitæ suæ S. Odiliæ; alterum quod subrogata fuerit abbatissa eidem Odiliæ; an defunctæ, ut arbitrantur plures, an etiam tunc superstiti & sponte regimen abdicanti, quæstio est proprie pertinens ad Acta S. Odiliæ, illustranda ad diem XIII Decembris, quo annuntiatur in Fastis sacris. Nam cum nonnulli Odiliæ obitum differant ultra medium seculi VIII, hac stante opinione, dici deberet, Eugeniam fuisse abbatissam, vivente amita, quoniam ut talis comparet anno circiter 722, ut videbitur num. 7.

[3] Primum autem discimus ex Vita S. Odiliæ, per anonymum exarata seculo XI, [in quo Sancta,] ut Mabillonio visum est. Verba hæc sunt: Habebat etiam (Odilia) & fratrem nomine Adalbertum, qui habebat tres filias, quarum una Eugenia, alia Attala, tertia Gundelinda dicebatur, quæ audientes opinionem sanctæ Virginis, cogitaverunt & ipsæ, Dei amore succensæ, mundum relinquere & disciplinatui suæ amitæ se mancipare, quatenus ejus exemplis instructæ, perfecte discerent omnes voluptates in se carnales edomare & Domino Jesu dignam persolvere servitutem, ut simul cum illa immarcessibile æternæ vitæ præmium mererentur accipere. Illa autem, ut audivit illarum desiderium, eas libenter suscepit, & diligenter edoctas Domini servitio mancipavit. Ita in apographo nostro Ms., quod desumptum notatur ex membranis Mss. monasterii Windbergensis in Bavaria, collatumque partim cum Mss. Corsendoncano canonicorum Regularium, partim cum Dilingano.

[4] Edidit eamdem Vitam Mabillonius part. 2 Seculi 3 Benedictini ex Ms. codice Chesniano, [cujus illustre] in qua eadem leguntur, vocibus tamen hinc inde non nihil immutatis, quod fere a describentibus proficiscitur. Sic, quod utcumque ad rem præsentem pertinet, sorores Eugeniæ illic Atalia & Gunlindis scribuntur, pater vero Adalardus, quæ postrema immutatio tantum valuit apud laudatum Mabillonium, ut hanc ei annotationem subjecerit: Et tamen Lazius loco citato (lib. 8 de Transmigratione gentium) non numerat Adalardum inter Adalrici filios quatuor, scilicet Adalbertum, Hettonem ex Augiensi abbate episcopum Strateburgensem, Hugonem & Bataconem. Quid autem per annotationem suam intenderit, non omnino intelligo: attamen existimo, recte a Lazio Adalardum annumeratum non fuisse filiis Adalrici seu Ethiconis.

[5] Certe in nullo instrumento, quamvis plurima ad Ethiconis progeniem pertinentia exhibeant Vignierius & Eccardus, [genus] comparet Adalardus aliquis Ethiconis filius, nec in ullis tabulis genealogicis, quarum consului permultas, illi, ut ejus filio, locus conceditur; at in his contra collocatur semper Adalbertus, in illis frequens ejus est mentio. Quidquid sit, dubium mihi non est, quin Eugeniæ patri Adalberto nomen fuerit. Sic scribitur in tribus Mss. Vitæ S. Odiliæ apographis, quæ præ oculis habeo; sic in altero ejusdem Vitæ apographo ex codice Ms. collegii Claromontani Societatis Jesu Parisiis apud Vignierium; sic in Genealogia S. Odiliæ & Attalæ virginum apud Eccardum. Verba accipe: Hic Athicus genuit filiam, nomine Odiliam, genuitque filium nomine Adelbertum. Hic Adelbertus duxit uxorem, nomine Gerlindam, nobilem satis, de qua genuit filiam Atalam cum reliquis duabus sororibus, scilicet Eugenia & Gundelinde. Sic denique, ut recentioribus supersedeam, scribitur apud eumdem Eccardum in Fragmento codicis Ms. pergameni, puplicato per Joannem Schilterum, quod Vitam S. Attalæ complectitur & ita habet: Pater ejus (Attalæ) dux Adelbertus & Gerlindis mater exstiterunt… Genitores autem ejus, cum essent nobiles & justi, filiam suam Attalam cum duabus sororibus ejus Eugenia & Gundelinde sub disciplina Dei erudierunt. Quæ audientes devotionem beatæ virginis Odiliæ, quæ tunc conventum ancillarum Dei, concessione paterna, Hohenburg religiose regebat, ad ipsam, oblitæ domum patris, confugerunt, ut ejus exemplis insisterent.

[6] [exponitur,] Imo ipse Mabillonius eidem sententiæ subscripsit tom. 2 Annalium Benedictinorum pag. 58 verbis sequentibus: Hoc ipso tempore (sub annum 720) Argentoratense S. Stephani monasterium regebat Attala, filia ducis Adalberti, Odiliæ fratris, qui hoc cœnobium inter rudera veteris Argentorati exstruxerat. Is sagittæ ictu interiisse dicitur, tresque filios reliquisse, Liutwinum *, paterni ducatus successorem; Masonem, cognominis auctorem monasterii, & Eberhardum, conditorem cœnobii Murbacensis; ad hæc filias quinque Eugeniam, Attalam seu Ataliam, Gutlindem, Savinam & Liutgardem, ex quibus Attala, ut mox dicebamus, prima fuit abbatissa parthenonis S. Stephani apud Argentoratum; Eugenia vero & Gutlindis sub Odiliæ amitæ suæ disciplina religiosam vitam duxerunt in monasterio Hoëmburgensi, ubi ipsa pariter Attala educata fuerat. Itaque quando apud Mabillonium in Vita S. Odiliæ pater Eugeniæ Adalardus legitur, mendum est librario attribuendum: & sic S. Eugeniæ illustre stemma, ac religiosum vitæ institutum sufficienter demonstrata sunt.

[7] [secunda fuit abbatissa.] Virginem nostram Hohenburgensi parthenoni præfuisse abbatissam, unanimi quoque consensu affirmant, præter jam nominatos, scriptores plurimi; Humbertus Belhomeus in Commentario prævio ad Acta S. Hidulfi apud nos tom. III Julii pag. 112 & 113; Galliæ Christianæ continuatores tom. 5 col. 839; Hugo Peltre in Vita S. Odiliæ, anno 1699 Gallice edita Argentorati; Bucelinus part. 2 Germaniæ sacræ pag. 68; Yepes in Chronico S. Benedicti pag. 400; Ruyrus in Antiquitatibus Vosagi part, 2 lib. 4 cap. XI & 12; Crusius dodecade 1 Annalium Suevicorum, vulgata anno 1595 pag. 276; Bruschius Centuria prima monasteriorum Germaniæ, anno 1551 impressa, pag. 154, & Hieronymus Gebwiler in libello de illustri S. Odiliæ stemmate, ex antiquis ac veris, ut ait, historiis collecto, ac primum Latine, dein Germanice edito Argentinæ anno 1521. Porro cur tot hic citaverim auctores, colligi poterit ex num. 9. Horum autem aliorumque dicta confirmantur per instrumentum donationis, factæ Honaugiensi monasterio a Liutfrido ac Eberhardo Eugeniæ fratribus anno tertio Theodorici regis, Christi circiter 722, cui post fratres ita subscripsit Virgo nostra: S. Ego Eugenia, acsi indigna abbatissa, quæ consensi. Totum instrumentum habes apud Mabillonium tom. 2 Annalium pag. 696, & apud Eccardum col. 100 & 101. Erat Honaugiense virorum monasterium, fundatum ab Adalberto Eugeniæ patre in insula Rheni paulo infra civitatem Argentinensem & consecratum S. Michaëli archangelo.

[8] Præter jam allata duo nihil de gestis S. Eugeniæ nobis compertum est, [Gesta ejus incomperta,] ut monueram supra. Memoratus num. 1 admodum reverendus pater Dionysius Albrecht, canonicus Regularis celeberrimi Ordinis Præmonstratensis ac monasterii Hohenburgensis hodiedum prior; nam, postquam illud conflagrasset anno 1546, dispersæ sunt sacræ Virgines, & canonici Præmonstratenses restitutum dein cum ecclesia incoluerunt; is, inquam, R. P. Albrecht Germanico idiomate, corrasis undecumque monumentis, Historiam Hohenburgensem seu Montis S. Odiliæ a primordiis usque ad nostra tempora concinnavit ac typis Selestadiensibus commissam vulgavit anno 1751. Hujus exemplar huc dono transmisit vir officiosissimus, in quo totum cap. 4 partis 3 S. Eugeniæ attribuit, fateturque similiter, nihil de Vita ejus scriptum reperiri; inventam quidem fuisse addit in ejus tumulo, cum sub annum 1622 is destructus fuit, membranam Vitæ ejus compendium continentem; at quo illa dein evaserit, hactenus nesciri: in ea notatum fuisse addit, diem Sanctæ emortualem, XVI scilicet mensis Septembris, eumdemque notari similiter in charta, quæ hodiedum cum reliquiis servatur in Ehenhemiensi oppido, de quo infra redibit sermo.

[9] Equidem examinavi Fastos sacros & catalogos Sanctorum multos, [nec nomen sacris Fastis insertum; cultus tamen] tum antiquiores tum recentiores, at neque ad dictum diem, neque ad alium S. Eugeniæ memoriam deprehendi, quod mirabar, cum apud tot scriptores, quos vel idcirco nominatim & assignatis locis recensere visum est num. 1 & 7, frequens ejus fiat mentio, atque a nonnullis ei Sanctæ titulus attribuatur. Bucelinus loco cit. S. Otthilia, inquit, primam Hohemburgensis parthenonis egit abbatissam, eique pari sanctitate S. Eugenia successit. Bruschius: S. Eugenia, secunda hujus monasterii domina & abbatissa in eodem sacello (in quo S. Odilia) cubat honorifice tumulata. Gebwiller, quem secutus est Ruyrus, non modo Sanctam appellat hisce verbis: S. Eugenia fuit ducis Adelberti filia & altera Hohemburgensis abbatissa, sed ut talem etiam honoratam fuisse affirmat sequentibus: Postquam S. Odilia virgo defuncta ac sepulta esset, dominæ Hohenburgensis parthenonis superioris & inferioris (erat hic alter ab ipsa S. Odilia fundatus ad pedem montis Hohenburg, & Nider-münster appellatus) de eligenda abbatissa consilium inierunt. Elegerunt autem utrique monasterio (cui prius una præfuerat Odilia) abbatissam suam: Eugeniam scilicet, filiam fratris S. Odiliæ in Hohenburg, & Gundelindam illius sororem in inferiori monasterio. Binæ hæ sorores abbatissæ vitam duxerunt austeram & plane sanctam; eapropter post mortem etiam ut Virgines sanctæ honoratæ sunt. Eugenia etenim tumulata est in sacello S. Joannis ex adverso sepulcri S. Odiliæ &c. Ita ille in libello Germanico, quem solum habemus.

[10] Gebwileri dicta confirmat Peltrus lib. cit. cap. 13: [ex aliis scriptoribus ostenditur.] S. Eugenia, inquit, amitam suam secuta est ad cælestem gloriam, paucis annis post electionem suam: nam Hohemburgum moderata est tantum annis quindecim. Corpus ejus tumulatum fuit in sacello S. Joannis Baptistæ ex parte Epistolæ, ubi honoratum fuit usque ad bellum Mansfeldianorum (ad annum 1622) qui tumulum ejus destruxerunt, ut post dicetur. Alia affert cultus testimonia R. P. Albrecht in memorata Historia Montis S. Odiliæ lib. 3 cap. 4: ac primo quidem servari hodiedum affirmat litanias omnium Sanctorum Argentinensis diœcesis olim decantari solitas, atque his inserta esse nomina SS. Odiliæ, Eugeniæ, Attalæ & Gundelindæ. Secundo in oratione, qua illic utuntur ex usu antiquo & consuetudine in consecratione aquæ pro peregrinantibus, invocari sanctissimam Dei Matrem Mariam, S. Josephum & SS. Odiliam ac Eugeniam. Tertio imaginem ejus a longo tempore altari impositam fuisse. Quarto recoli quotannis festum ejus die XVI Septembris, & sacras reliquias publice exponi in Oberhehenheim (alii simpliciter Ehenheim scribunt) civitate Alsatiæ, distante juxta Baudrandum tribus milliaribus Germanicis Selestadio & totidem Argentorato. De cultu hoc pauca addam, postquam retulero, quid de sacro corpore actum fuerit, & quo pacto eas reliquias obtinuerint Ehenhemienses.

[11] [Sepulcrum ejus ab hæreticis destruitur;] Laudatus Peltrus, uti se facturum promiserat cap. 13, exponit cap. 19, quomodo tumulus Sanctæ usque ad annum 1622 intactus, sacrilego Mansfeldianorum militum furore destructus fuerit. Præmittit primum, sub dictum annum irrupisse illos in Alsatiam, omnia replevisse metu ac terrore, penetrasse tandem in Montem S. Odiliæ, atque illic injecto igne omnia ædificia in cineres redegisse. Cum autem exercitus in Lotharingiam perrexisset, Franciscus Bornius (verba sunt laudati auctoris e Gallicis Latina) sacræ Theologiæ doctor, consiliarius Archiducis (Leopoldi Austriaci id temporis episcopi Argentinensis) & parochus Ehenhemiensis, vicarium suum in montem misit, ut, quæ damna intulerant inimici religionis nostræ, exploraret. Comitati illum sunt plures deputati e civitatis magistratu, qui rei ejusdem desiderabat fidelem & ex juris norma compositam relationem. Citat hic auctor in margine relationem Pistorii consulis & civium Ehenhemiensium, factam anno 1650.

[12] [servata non sine prodigio sacra ossa] Deputati (ita fere pergit Peltrus) nihil primum repererunt præter rudera, cineres, lapides ac saxa etiam tunc ardentia; spectaculum sane, quod illos ingenti commiserationis sensu percellere cœperat, quando lætitia inventi absque læsione tumuli S. Odiliæ conceptum dolorem compressit. Verum quidem est, impactos ei fuisse per milites ictus aliquot, quorum vestigia deprehendebantur, sed, prohibente divina providentia, ulterius progressi non fuerant. Non eodem modo actum fuerat cum sepulcro S. Eugeniæ; confregerant illud Mansfeldiani milites; verumtamen sive quod aperuissent dumtaxat, ut auferrent, quæ in eo pretiosa reperturos se frustra speraverant, sive quod suavis odor, quem exhalabat tumulus, venerationem illis inspirasset & horrorem a mox perpetrando crimine, certum est, relicta illic fuisse sacra Sanctæ ossa simul cum membrana, cui paucis verbis inscripta erant tempus & sanctitas vitæ ejus ac mortis.

[13] [magno honore afficiuntur.] Eæ reliquiæ a vicario ceterisque deputatis, quanta fieri potuit reverentia, Ehenhemium deportatæ, & apud civitatis parochum depositæ sunt, ubi cælestem odorem emittere non destiterunt, prout Pistorius consul atque alii plures, qui eas conspexere, testati sunt sæpe. Postmodum (anno 1624) sacras reliquias, thecæ ligneæ deauratæ impositas, illustrissimus Adamus Peetz, (Argentoratensis antistitis suffraganeus) convocato adjacentium locorum clero, rituque supplicantium composito agmine, comitante abbate Stivagiensi ac innumera populi multitudine solemniter in montem retulit. Hæc laudatus Peltrus, seculo præcedente in Monte S. Odiliæ canonicorum Præmonstratensium superior, postquam eodem in Monte triginta annis moratus fuisset, inque singula diligenter inquisivisset, ut intelligo ex litteris ejus cum libello memorato ad Majores nostros olim destinatis. Eadem pene tradit R. P. Albrecht prior loci hodiernus in Historia Germanice edita: uterque autem in narratæ rei confirmationem producit litteras illustrissimi domini comitis ab Aldringen episcopi Tripolitani, suffraganei & vicarii generalis Argentinensis, Rubeaci anno 1632 die XXIV Februarii Latino sermone scriptas ad supra laudatum Archiducem Leopoldum, & ut loquitur Peltrus, ex vero suo originali desumptas MDCLXVI, quas, licet paulo longiores sint, huc pro majori saltem parte transferendas censui, quia ratione reliquiarum S. Eugeniæ conscriptæ sunt, & quanto illæ tum temporis essent in pretio, luculenter ostendunt.

[14] Serenissime ac potentissime Archidux, Princeps ac Domine. [Actum deinde de restituendo damno] Vestra Serenitas clementissima recordari dignabitur, qualiter ante annos circiter decem sacrilegi illi Mansfeldii, inter alia sacra loca, omnia ædificia in monte Hohemburg, & inter cetera etiam quatuor illa sacella, S. Otthiliæ virgini sacra, una cum majore templo igne absumpserint; quæ tamen vestra Serenitas, felicissimo suæ administrationis tempore, magnis impensis cum immortali nominis sui gloria ex antiquis ruderibus erecta illustrarat: uti postea successu temporis propter quotidiana miracula in tantum excrevit hujus loci celebritas, ut in toto episcopatu Argentinensi nullum habeamus similem.

[15] Cum autem viderem, quod, propter prædicta incendia, [ecclesiæ & S. Eugeniæ sepulturæ] antiqua fidelium devotio paulatim deficeret, putavi mei muneris esse, quatenus antiqua illarum ecclesiarum ædificia, quantum fieri posset, restaurarentur: & quia in colligendis expurgandisque ruderibus hinc inde inventa sunt Serenitatis vestræ dejecta ac partim combusta, partim etiam confracta insignia, curavi, ut eadem pro merito Serenitatis vestræ, meaque in eamdem devotione, quantum fieri potuit, cum pristino decore suis locis restituerentur. Unde posteritas colligere possit, quantum Serenitas vestra olim in hoc episcopatu ad majorem Dei gloriam, & honorem sanctarum virginum Otthiliæ & Eugeniæ, in hoc loco quiescentium, pro sua pietate & archiducali munificentia præstiterit.

[16] Et licet quidem prædicti Mansfeldii sacrilegi sepulchra prædictarum sanctarum Virginum malleis aliisque instrumentis confringere, [per hæreticos illato;] & sacras earum reliquias sacrilege inde auferre, & memoriam earum delere molirentur: & tamen ecce, quam mirabilis sit Deus in Sanctis suis, qui singulari quodam miraculo comprobare dignatus est, se jam ab æterno ordinasse, ut corpora harum sanctarum Virginum hic in pace quiescerent, & simul sepulta manerent. Nam & siquidem isti incendiarii sepulchrum S. Otthiliæ totis viribus perfringere, & reliquias S. Eugeniæ sacrilege furari vellent, illis tamen locus iste adeo terribilis factus est, ut ad perpetuam rei memoriam & confusionem omnium hæreticorum, sepulchrum S. Otthiliæ intactum relinquere, abreptasque S. Eugeniæ reliquias restituere cogerentur. Quæ omnia ad serenissimam Infantem, paulo fusius perscripsi, humillime rogando, quatenus eadem sepulchrum S. Eugeniæ, quod adhuc restaurandum restat, pro sua in Patronam istam pietate restaurare & exornare dignaretur. Cujus quidem sicut & serenissimæ domus Austriacæ licet naturalis sim subditus, quia tamen nec ipsi serenissimæ Infanti, neque etiam aulæ suæ Bruxellensi hactenus innotui, ideo Serenitatem vestram humillime rogo, quatenus non tantum hasce meas, ad ipsam directas, adjacentes litteras cum pia mea intentione, sed etiam meam personam ipsi serenissimæ Infanti pro sua apud eamdem auctoritate clementissime commendare dignetur &c.

[17] [sed sub idem tempus deperdita sunt sacra ossa:] Litteras utrasque in aula Bruxellensi benignissime exceptas fuisse indicat Peltrus, sed speratum effectum non fuisse subsecutum; quia piissima Belgii princeps, ad quam preces directæ fuerant, Isabella Clara Eugenia Bruxellis, haud ita dudum post, puta exeunte anno 1633, e vivis abiit. Causam non subsecuti effectus verisimiliorem allegat Albrechtus, irruptionem nempe Suecorum in Alsatiam sub eumdem annum 1632, qua occasione deperditas esse ait reliquias S. Eugeniæ, una cum theca deaurata, cui inclusæ fuerant anno 1624, antequam ex Ehenhemiensi civitate in Montem S. Odiliæ referrentur. Deperditas esse ab illo tempore agnoscit similiter Peltrus, suspicatur tamen, eas dicti belli causa reconditas fuisse ab aliquo, qui, non indicato loco, deinde mortuus sit.

[18] [supersunt tamen alibi, & honorantur aliquot reliquiæ.] Quidquid sit, supersunt alibi hodiedum aliquæ saltem sanctæ Virginis exuviæ, ut iidem testantur Albrechtus & Peltrus: priusquam enim corpus in Montem transferretur, dono relictum est os notabile in ecclesia Ehenhemiensi, quod, civitatis sumptibus statuæ magnifice ex argento conflatæ inclusum, publicæ venerationi exponitur. Addit Albrechtus, sese in libro dictæ ecclesiæ vidisse annotatum, quotannis in eadem ecclesia, expositis reliquiis S. Eugeniæ, in ejus honorem decantari Missam votivam de Sanctissima Trinitate die XVI Septembris. Sed & alibi ejusdem Sanctæ reliquias servari, auctor est idem Albrechtus; nam, ut refert citato cap. 4 lib. 3, cum Adamus Petz, idem quem supra Peetz nominabat Peltrus, in Willgottsheim, seu Wiltheim in Alsatia ecclesiam consecraret, ejusdem altari imposuit reliquias ex ossibus S. Eugeniæ, idque in aliis etiam hujus diœceseos ecclesiis factitavit: imo eodem teste, anno 1735 illustrissimus Joannes de Paros, Argentinensis episcopatus suffraganeus & vicarius generalis, in eodem Willgottssheim novum altare consecraturus, reperit in veteri reliquias S. Eugeniæ ab Adamo Petz istic collocatas, easdemque summopere veneratus, ad ulteriorem cultum seposuit. Unde dictas reliquias adeptus fuerit laudatus Petz, pronum est colligere; is enim anno 1624 Ehenhemiensibus sacrum os concedens, sibi haud dubie aliquot etiam corporis particulas reservaverit. Atque hæc dicta sufficiant de S. Eugenia. De S. Attala ejusdem sorore agetur ad diem tertium mensis Decembris, & eadem occasione forte etiam de Gundelinda sorore altera; nam Albrechtus, licet de hujus sanctitate & cultu satis constare autumet, fatetur tamen, nescire se, an aliquo determinato die festiva ejus habeatur commemoratio. De S. Odilia, earumdem amita, plura dicenda venient ad diem XIII dicti mensis Decembris, quando Peltri & Albrechti solidis argumentis ostendi poterit, servari etiam nunc in Hohenburgensi ecclesia S. Odiliæ corpus, contra Lubinum & Saussayum.

[Annotata]

* l. Liutfridum

DE S. SEVOLDO,
IN ABBATIA S. WALARICI ET ABBATIS-VILLÆ IN PICARDIA.

Forte Sec. VIII.

[Commentarius Praevius]

Sevoldus in abbatia S. Walarici, & Abbatis-Villæ in Picardia (S.)

AUCTORE J. S.

Ex iisden documentis, quæ die præcedente brevem suggesserunt notitiam de S. Rithberto confessore, [De cultu Sancti] nunc pauca dabimus de S. Sevoldo, qui similiter colitur in abbatia Leuconaënsi, nunc passim S. Walarici dicta. Castellanus in Martyrologio universali de S. Sevoldo egit ad diem 2 Novembris, ubi ipsum Gallice annuntiat verbis iis, quæ Latina reddo: In Pontivo, S. Sevoldi confessoris, cujus reliquiæ conservantur Abbatis-Villæ * in ecclesia S. Vulfranni. Et pag. 988 addi vult hæc verba: Ubi festivitas ipsius celebratur XVII Septembris. Peyronet in Catalogo Sanctorum pag. 210 pauca de S. Sevoldo memorat, cujus, inquit, sacræ reliquiæ asservantur in monasterio S. Walarici supra mare, colunturque 2 Nov., pro hisce laudans Henschenium in Opere nostro ad 1 Aprilis, ubi agitur de S. Walarico. Henschenius revera in S. Walarico, saltem prout verba ejus impressa sunt, diem 2 Novembris assignavit festivitati S. Sevoldi, ac die XVI Septembris S. Vulganium ibidem coli insinuavit. Verum, sive id scribentis, sive typothetæ errore contigerit, diem festivitatis alterius alteri assignatum invenio. Nam, ut liquet ex Epistola ad Cangium ex abbatia S. Walarici data, & Henschenio communicata, colitur ibidem S. Sevoldus hoc die XVI Septembris, & S. Vulganius die 2 Novembris. Officium vero fit de communi: neque de gestis S. Sevoldi in eo quidquam legitur: nulla quoque de iis documenta haberi in abbatia S. Walarici testatur laudata Epistola.

[2] [& de reliquiis.] Quod spectat ad reliquias S. Sevoldi, quas Castellanus attribuit ecclesiæ S. Vulfranni Abbatis-Villæ; Peyronetus vero abbatiæ S. Walarici; crediderim, utroque loco notabilem illarum servari partem. In recognitione enim, facta in abbatia S. Walarici anno 1651, de S. Sevoldi reliquiis hæc dicuntur: In capsa S. Sevoldi reperta sunt ossa viginti notabilia cum fragmentis multis. Itaque major pars corporis S. Sevoldi potest esse Abbatis-Villæ, ut asserit Castellanus. De gestis Sancti nihil invenio. Imo non ausim certo edicere, fueritne confessor, an martyr. Confessorem vocat Castellanus. At ut martyrem annuntiari in Martyrologio S. Walarici, testatur Epistola jam iterato laudata, additque, credi Anglum fuisse natione. Seculum VIII pro epocha mortis Sancti assignat in margine Castellanus. Verum ignoro, quo fundamento, aut qua conjectura nitatur. Hinc plura non addo.

[Annotata]

* Abbeville

DE SS. ROGELLIO ET SERVIO-DEO MARTYRIBUS
CORDUBÆ IN HISPANIA,

ANNO DCCCLII.

SYLLOGE HISTORICA.
De eorum cultu, & martyrio per S. Eulogium scripto.

Rogellius M. Cordubæ in Hispania (S.)
Servio-Deo M. Cordubæ in Hispania (S.)

AUCTORE C. S.

Sanctos Emilam & Hieremiam, Cordubenses martyres, in persecutione Arabica passos, [Sancti Martyrologio Romano &c. adscripti,] præcedenti die dedimus. Hosce postridie prosecutum ad cœlos est alterum par Pugilum, de quibus Romanum Martyrologium Baronii ad hunc diem sic meminit: Cordubæ sanctorum martyrum Rogelli & Servidei, qui manibus pedibusque abscissis, ad ultimum decollati sunt. Eosdem Martyrologio jam inseruerat Petrus Galesinius, sed mutato secundi nomine in Servium, eodem die hæc referens: Cordubæ in Hispania, beatorum martyrum, Rogelli & Servii, qui & in foro & in carcere Christi fidem prædicando, Mahumetis impiam superstitionem omni verborum gravitate detestando, coronam martyrii, datis pro Christiana religione cervicibus, tulerunt. Ad hunc pariter diem in Martyrologio Hispano Tamayi annuntiantur, uti & in aliis recentioribus, quibus recensendis supersedeo. Præterea S. Rogellium tamquam sui Ordinis monachum Benedictinis Fastis hoc etiam die inscripserunt Wionius, Menardus, Dorgainus & Bucelinus; quo jure, infra videbimus.

[2] In antiquioribus, puta Adonis, ac Usuardi Martyrologiis, nulla eorum exstat mentio, ne quidem in hujus Auctariis apud Sollerium: [Adoni & Usuardo ignoti, apud Cordubenses;] quod in Usuardo quidem mirari quis posset, cum is anno 858 Cordubæ fuerit, ibique SS. Emilæ ac Hieremiæ, aliorumque in eadem illa persecutione martyrum certamina didicerit, & Martyrologio suo inseruerit, prout præcedenti die in Sylloge historica de martyribus mox nominatis num. 3 observavimus. Ambrosius quoque Morales in Scholiis ad lib. 2, cap. 13 Memorialis Sanctorum, a S. Eulogio conscripti, notat, eosdem in nullo Breviario commemorari; scripsit autem Morales post medium seculi XVI, quando laudatum Eulogii Opus recenter repertum fuerat. Sed quæcumque fuerit Usuardi ac Cordubensium Breviariorum silentii causa, ex iis, quæ in eadem Sylloge num. 7 & 8 protulimus, merito dubitari nequit, eos Cordubensi Breviario deinceps inscriptos fuisse.

[3] Diserte enim ibidem testatur Martinus de Roa, [annuum cultum 20 Septemb. habent.] sacro illo honore omnes eos martyres, quos vel ex S. Eulogii libris vel ex probatis aliis Historiis Cordubæ passos fuisse constabat, jussu illustrissimi Antonii de Paçecos, ejusdem civitatis episcopi, illustratos fuisse cum Officio ex Communi, cumque hoc Kalendarium paucis post annis, incertum qua de causa, suppressum fuisset, illustrissimum Franciscum de Regnoso, Antonii successorem, ut justis piorum querelis, eam abrogationem graviter ferentium, satisfaceret, in ipsis episcopatus sui initiis operam dedisse, ut eorum Officia, numero & gestis martyrum locupletata, a Sancta Sede Apostolica probarentur; probata edi, … edita recipi ac celebrari præcepisse. Porro inter hosce locum etiam suum Martyres nostros habuisse, tum verba ibidem relata demonstrant, tum etiam colligere licet ex Kalendario, quod laudatus Martinus de Roa libro suo de Festis & Sanctis Cordubensibus Hispanice edito præfixit, & cui hunc titulum fecit: Kalendarium festorum & Sanctorum, de quibus in hoc libro scribitur, ad dies, quibus eos celebrat ecclesia Cordubensis. Nam in hoc eorumdem festum die XX Septembris reponitur, monito tamen lectore, martyrium in XVI ejusdem mensis incidisse; quorsum autem hæc festi dilatio facta sit, non comperi, neque ad propositum facit; cum de publico cultu vel sic æque constet.

[4] Sanctorum nomina, prout ea apud S. Eulogium exstant, [Illorum nomina, & diversa patria:] retinenda censui, scribendumque Rogellium & Servio-Deo, non Rogellum & Servumdei, ut Baronius in Martyrologio, vel Servium, ut Galesinius, habent. Et Baronius quidem ita scripsisse videtur, ut secundi nomen Latinæ terminationi adaptaret: nam in Annalibus ad annum Christi 852, num. 12, eumdem etiam Servio-Deo appellat. Qua vero ratione Galesinius illum Servium dixerit, exploratum non habeo. Quod ad Martyrum patriam spectat, S. Eulogius horum primum Rogellium Eliberi natum tradit. Fuit autem Eliberis vel Illeberis antiqua Hispaniæ civitas episcopalis, concilio ibidem olim habito celebris; nunc adeo excisa, ut ne de loco quidem, ubi fuerit, certo constet, aliis Granatam, cognominis regni caput, ejus ruinis inædificatam, aliis eam non procul ab hac urbe in colle, qui Elvire nomen etiamnum retinet, sitam fuisse opinantibus. Franciscus Bermuder in Antiquitatibus Granatensibus lib. 1, cap. 2, & Martinus de Roa in Festis ac Sanctis Cordubensibus, ad hanc diem, S. Rogellium prope Eliberim in vico Parapanda dicto genitum putant, nixi eodem, quo nos, S. Eulogii testimonio, ex quo id erui non posse, arbitramur. Verba Sancti subjungo. Unus, inquit, Eliberi progenitus, ex vico, qui dicitur Parapanda, monachus & eunuchus jam senex, provectæque ætatis, nomine Rogellius advenit. Hæc ipse, quibus verbis mihi dicere videtur, illum quidem ex vico Parapanda Cordubam venisse, sed Eliberi genitum esse. De alterius patria nihil habet Eulogius, nisi quod Orientalem fuisse satis indicet, dum eum ante paucos annos ab Orientis partibus ultra maria peregrinum Cordubam advenisse ait; unde Syrum fuisse aliqui suspicati sunt.

[5] [unus fuit monachus] Rogellium professione monachum fuisse, ex verbis proxime datis indubitatum est; videturque in laudato vico Parapanda habitasse, ex quo Cordubam venit zelo divino in impios Mahumetanos & martyrii ardore succensus. Vicum hunc Ambrosius Morales in Scholiis supra laudatis suo tempore ignotum fuisse observavit: at Franciscus Bermuder loco pariter citato de eodem veluti notissimo loquitur, illumque in una ex illis montium catenis, quæ Granatam ambiunt, vulgoque la Sierra vocantur, positum fuisse statuit; addens eam montium partem ab eodem nomen traxisse, dicique la Sierra de Parapanda. Quam porro Regulam Sanctus professus fuerit, plane inexploratum est; nam quod Benedictini martyrologi, num. 1 relati, consentiente Joanne de Marieta lib. 3, cap. 13 Hist. Eccles. Sanctorum Hispaniæ, eum suis adscribant, non aliud fundamentum habet, quam quod a S. Eulogio monachus fuisse dicatur: id autem nihil probat, cum S. Fructuosi Regula id temporis in Hispania etiam observari potuerit; prout in simili causa ad diem XX Augusti in SS. Leovigildo & Christophoro observatum jam est. In ea tamen opinione Mabillonius etiam fuisse videtur, dum eum Sec. 4 Benedictino, parte 2, pag. 584 recensuit.

[6] [ac forte etiam alter; sed cujus Regulæ, incertum.] Utrum alter Martyrum Servio-Deo monachus etiam fuerit, non edicit S. Eulogius, qui de illo sic loquitur: Alter Servio-Deo vocatus, spado adhuc juvenis, ante paucos annos ab Orientis partibus ultra maria in prædictam urbem habitaturus peregrinus accessit. Verumtamen hunc quoque monachum fuisse, ipsa verba verisimillimum faciunt: vox enim spado (ut supra de Rogellio eunuchus) in morali sensu accipienda videtur, eo scilicet, quo Christus Dominus in Euangelio Matt. 19, ℣ 12 ait: Sunt Eunuchi, qui seipsos castraverunt propter regnum cælorum. Qui potest capere, capiat. Nec aliter ea verba intellexit Eminentissimus Baronius tom. 10 Annalium, ad annum Christi 852, num. 12, ubi eum ipsum Eulogii locum laudans, ait: Die vero sequenti Rogellus Eliberitanus monachus, itemque Servio-Deo ex Syria monachus, dire excarnificati &c. Huic sententiæ etiam favet arcta illa hujus cum S. Rogellio monacho consensio, cui similis professio occasionem facile potuit dedisse. Benedictini vero instituti etiam hunc fuisse, ut Marieta citatus ait, omni probabilitate caret, neque id ipsi Benedictini contendunt.

[7] [Eorum factum, quo neci suæ occasionem dedere,] Circa occasionem martyrii nonnulla etiam annotanda sunt. Duo Athletæ nostri, teste S. Eulogio, inito fœdere spoponderant, sese ab invicem non recessuros, nec remissuros certamen, donec sanguine suo martyrum coronam retulissent. Sic animati Mahometanorum delubrum, ubi hi tum congregati erant, intrepide ingrediuntur, turbæque immixti, Christum in ipsa veluti gentilium arce prædicant, pseudo-prophetæ impia dogmata exsecrantur atque convellunt. Hæc martyrio occasionem dedere, præsertim cum barbari illi lege lata vetuissent, ne quis Christianorum, quorum vel attactum piaculi instar horrebant, delubra sua ingrederentur. Rem pluribus narrat Eulogius; verum, quod huc pertinet, quæri hic posset, an sic liceat irritare tyrannos, ut quis martyrii lauream consequatur, & an sic occisus tamquam martyr honorandus sit. De quæstione hac consuli meretur Eminentissimi Prosperi de Lambertinis, nunc Benedicti XIV summi Pontificis feliciter regnantis, præclarum Opus de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione, lib. 3, cap. 17, ubi de similibus tyrannorum provocationibus fuse & erudite disseritur, multaque hujusmodi Sanctorum exempla proferuntur, quos nihilominus ut vere martyres Ecclesia veneratur.

[8] Ac primo quidem cum S. Thoma 2. 2. quæst. 124, [ex sancti Spiritus impulsu] art. 1, ad tertium, ibidem generalis regulæ instar statuitur, eas provocationes per se martyri licitas non esse; atque hinc a variis auctoribus, ibi pariter citatis, similia Sanctorum facta, qui Martyrum catalogo adscripti sunt, ad specialem Spiritus sancti impulsum referuntur. Inter hujus autem impulsus indicia & notas alii miracula subsequentia, alii perseverantiam in confessione & mortem secutam numerant. Quamquam vero de SS. Rogellii ac Servio-Deo miraculis nihil legerim, prophetiam tamen eorum de tyranni morte, dum in ergastulo detinebantur, insignemque in confessione ad mortem usque constantiam, S. Eulogius diserte celebravit. Ibi etiam (in carcere, inquit) adhuc prædicant, prophetizant, instare mortem tyranno annuntiant, laudant religionem, vanitatem refellunt. Et cum penitus vigor membris deesset, qui ferret supplicium, non tamen destitit lingua usque ad mortem a præconando (id est, prædicando) veritatis oraculo.

[9] Hanc porro singularem ac heroicam constantiam ipsis etiam gentilibus prodigii instar fuisse, [ortum videtur.] deinde observat, tragicamque tyranni Habdarraghmani mortem, quam Sancti prædixerant, divinitus inflictam esse commemorat cap. 16: quæ omnia Spiritus sancti impulsum satis insinuare videntur. Pluribus supersedeo, præsertim, cum ex hujusmodi provocationibus, ut idem Sanctissimus num. 1 monet, locus aperiatur quæstioni, non quoad eos, qui jam inter martyres recensiti sunt, sed quoad eos, de quibus quæritur, an beatorum martyrum catalogo sint adscribendi; utrum scilicet provocatio a Spiritu sancto, an ab animi levitate, aut deliberationis præcipitantia provenerit. De hoc argumento plura qui volet, adeat laudatissimum Opus loco supra citato. Legi etiam meretur sæpe laudati S. Eulogii Memorialis Sanctorum liber primus, ejusdemque Apologeticus Martyrum, in ea persecutione passorum, quos ipse adversus eorumdem obtrectatores pro vindicanda iis martyrii laurea conscripsit. Sed & Cardinalis Baronius tom. 10 Annalium, ad annum Christi 852, num. XI Sanctos nostros velut organa a Spiritu sancto impleta laudare non dubitavit. Nunc eorumdem passionem ex S. Eulogii Memorialis libro 2, cap. 13 subjungo.

[10] Cum adhuc præfatos martyres (SS. Emilam & Hieremiam, [Sanctorum elogium,] de quibus ad hesternum diem egimus) ergastula haberent, ecce alii duo supervenerunt, eamdem, quam ceteri professionem tenentes, eodemque voto hostem fidei expugnantes: quorum unus Eliberi progenitus, ex vico, qui dicitur Parapanda, monachus & eunuchus, jam senex provectæque ætatis, nomine Rogellius, advenit. De Eliberi, Sancti patria, vicoque Parapanda vide dicta num. 4 & sequenti. Alter, (prosequitur S. Eulogius) Servio-Deo vocatus, spado adhuc juvenis, ante paucos annos ab Orientis partibus ultra maria in prædictam urbem (Cordubam) habitaturus, peregrinus accessit. Hi vero pari se fœdere colligantes, unum propter justitiam Dei usque ad mortem certandi votum gesserunt; nullo casu ab invicem recessuri, quousque cælestia sanguine mercarentur. Ideoque fanum illud sacrilegum petentes, in quo exceptum vulgus abominabiles ritus sæpius reddere convenit, transcendunt limina, turmis se ingerunt, prædicant Euangelium, sectam impietatis subsannant, arguunt cœtum. Appropinquasse regnum cælorum fidelibus, infidelibus autem gehennæ proponunt interitum, quem procul dubio ipsi incurrerent, nisi ad vitam recurrerent.

[11] [comprehensio] Antequam progrediamur, juverit hic retulisse, quæ de memorato fano Morales annotavit. Templum hoc, inquit, Cordubense intelligit, Arabicæ structuræ, quod hodie perdurat, majorisque ecclesiæ dignitatem obtinet, & sua magnitudine, columnarum multitudine, marmorum præstantia, operis subtilitate, & multis aliis sui partibus admirationem, atque adeo stuporem spectantibus præbet. Jam enim fuerat ædificatum ab rege Habdarrahgman secundo, & Issen ejus filio. Authores sunt Rasis, & Rudericus Toletanus antistes in Arabum Historia. Hactenus Morales; nunc S. Eulogii textum resumamus. His & hujuscemodi verbis populum exhortantes, necdum ab ore eorum sermo recesserat, & ecce, quasi crepitans in sentibus rogus, cohors malignantium adversus Dei Famulos exardescens, cædit, lacerat, percutit, obruit, nititurque perimere Sanctos, qui delubrum suum intrare præsumpserant (quod apud illos quoque grande facinus reputant) & nisi judex adesset, qui quodam privilegio potestatis insanientis populi murmur compescuit, tunc jam vitæ spiraminibus privarentur.

[12] [& gloriosum martyrium,] Quos ereptos cædentium manibus, carceri deputans, astringi ferro gravius jubet, furibusque admiscet. Ibi etiam adhuc prædicant, prophetizant, instare mortem tyranno annuntiant, laudant religionem, vanitatem refellunt. Et cum penitus vigor membris deesset, qui ferret supplicium, non tamen destitit lingua usque ad mortem a præconando veritatis oraculo. At vero pro eo, quod templum suum Euangelizando intrassent, decernunt eos tyranni & consules *, prius manibus pedibusque abscissis, decollari postremo. Gaudent tali decreto Famuli Christi, exhilarantur oppido hujusce mortis sententiam excepturi. Instat ferocissimus carnifex, clamat, frendet, minatur, festinare ad pœnam jubet Electos, quos utique cernebat majorem migrandi habere affectum, quam idem inferendi interitum gerebat. Quis illius horæ, fratres charissimi, crudelitatem exponat? Quis referat clades? Quis cruces adnuntiet? Quis denique admirabilem Sanctorum enarret constantiam? Cum & ipsa gentilitas tali spectaculo stupefacta, nescio quid de Christianismo indulgentius sentiebat.

[13] [ex S. Eulogio.] Igitur statuti in loco decollationis Martyres sancti, antequam lictor admoneret, palmas extendunt, lacertos parant, injectumque jugulum * ulnis excipientes, in diversa manus dissiliunt. Deinde cruribus amputatis, nulla compuncti tristitia, abscissis denuo collis, corruerunt: quorum cadavera, ut erant truncata, patibulis affigentes, ultra fluvium crucibus ceterorum adsciscunt, XVI Kal. Octob., Era, qua supra. Huc usque S. Eulogius de SS. Rogellii ac Servio-Deo certamine. Ceteri, circa quorum corpora crucesque truncata Sanctorum nostrorum cadavera patibulis affixa ait, fuerant SS. Emila & Hieremias, quos post amputata similiter capita ultra fluvium Bœtim, qui Cordubam præterlabitur, suspensos fuisse ostendimus ipso die, quo passi sunt, XV Septembris, ubi de iisdem Syllogem dedimus. Eadem quoque Æra Hispanica est, quam in illorum Passione S. Eulogius signavit, nempe DCCCXC, quæ cum Christi anno vulgari 852 concurrit.

[14] Quid porro sacris hisce corporibus deinceps factum fuerit, [Combustorum corporum cineres collecti, tyranni mors] idem S. Eulogius cap. 16 ibidem docet, necemque tyranno Habdarrahgmano, quam Sancti vaticinati fuerant, divinitus inflictam his verbis exponit: Cœpit rex alta ædium petere, scanditque sublime solarium, oppida lustraturus; confestimque e regione pendentia stipitibus Sanctorum corpora intuetur. Continuo suppositis ignibus cremari ea præcepit; quorum cineres, Deo fautore, per loca sancta repositi sunt. Et o admiranda potentia Salvatoris, & stupenda virtus Domini nostri Jesu Christi, qui semper quæsitus in tribulatione adsistit, pulsatus aperit, invocatus exaudit? Nam os illud, quod Sanctos Dei comburi præcepit, repente eadem hora divinitus obstruitur; lingua vero, angelo percutiente, repressa, suo hærens palato, ultra fari non potuit: sicque portantium manibus in stratum reductus, quadam noctis ipsius hora spiritum reddens, priusquam rogus sanctorum cadaverum extingueretur, idem vita exemptus, æterno clibano deputatus est, relinquens successorem imperii Mahomad primogenitum, hostem Ecclesiæ Dei, & Christianorum malivolum prosequutorem.

[15] [hoc anno 852 statuenda videtur.] Eminentissimus Baronius in Annalibus tragicam hanc mortem ad annum Christi 852 merito retulit contra S. Eulogii Scholiastem, qui eam, ut ait, initio subsequentis affixerat. Ratio est, quod corpora, de quorum combustione Eulogius ibidem meminit, non aliorum, quam SS. Emilæ, Hieremiæ, Rogellii ac Servio-Deo esse potuerint, ut agnoscit Morales; neque verisimile sit, ea usque in sequentem annum in patibulis permansura fuisse, cum Christiani vel minutos Martyrum cineres tam sedulo colligerent. Baronio consentit Pagius in Critica, observans, etiam ab Annalista Bertiniano Habdarrahgmani mortem eidem anno affigi. Ceterum Mohomad, quem alii Mahometem appellant, is est, sub quo S. Eulogius, ad Toletanum episcopatum jam electus, anno Christi 859 martyrium consummavit.

[Annotata]

* i. e. magistratus

* i. e. gladium vel securim

DE S. LUDMILLA, VIDUA MART. BOHEMIÆ DUCISSA ET PATRONA,
TETINÆ IN BOHEMIA.

Seculo X aliquot annis inchoato.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Ludmilla vidua martyr, Bohemiæ ducissa & patrona,Tetinæ in Bohemia (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Dies, quibus Martyrologiis inscripta est: locus martyrii: Officia ejus ecclesiastica, & gemina festivitas: Vita auctore Christanno danda: Vitæ aliæ Mss.

De sanctis Slavorum apostolis Cyrillo atque Methodio vel Methudio, qui fidei lumen in Moraviam, atque inde in proximam Bohemiam seculo nono invexerunt, [Memoratur in aliquot Martyrologiis die 16] actum est in Opere nostro ad diem IX Martii. Hodie eorumdem, aut certe Methodii, vel transmissi per illum presbyteri discipula, susceptæque religionis, una cum viro suo Borzivojo, per Bohemiam strenuæ propagatrix, S. Ludmilla memoranda venit, Bohemiæ ducissa & martyr, sanctique Wenceslai, ducis pariter ac martyris avia, & in Christiana fide magistra. Nihil de ea in Romano Martyrologio legitur; ceteri vero Fasti, qui ejusdem meminerunt, non eodem illam die signant. Florarium Ms. Sanctorum in Museo nostro de ipsa ad hanc diem XVI Septembris, corrupto in Ludivillam vocabulo, sic habet: In Bohemia passio S. Ludivillæ, viduæ & martyris. Ad eumdem diem eam celebrat Ferrarius in Catalogo generali, ubi & cædis locum simul indicat, dicens: Tetinæ in Bohemia S. Ludmillæ, ducissæ & martyris. His duobus consonat Castellanus in Martyrologio suo universali, in quo ipsam brevi aliquo elogio exornat.

[2] [& 15 Septembris, & 10 Novembris.] At vero Grevenus in Auctariis Usuardinis apud Sollerium nostrum eamdem ad diem XV hujus mensis maluit transferre; Ludmillæ, inquiens, viduæ & martyris, aviæ S. Wenceslai, ducis Bohemiæ & martyris. Idem fecit in Martyrologio Germanico Canisius, vel quisquis ejusdem auctor est. Et priores quidem haud dubie nituntur Proprio archidiœcesis Pragensis, aut similibus tabulis, in quibus sanctæ Ducissæ ac Martyris Officium ecclesiasticum ad diem XVI recitandum præscribitur; alii diem emortualem signarunt, de quo in Vita inferius recudenda hæc legere est: Suscepit autem martyrium fœlix, Deoque devota famula Christi Ludmilla septima Sabbathi die & XVII Cal. Octobr., prima vigilia noctis. Utrique igitur sententiæ sua justa ratio est, nos priorem more nostro secuti, hujus sanctæ Ducissæ gesta ad hunc diem, quo colitur, illustranda censuimus. Porro altera ejusdem festivitas ad diem X Novembris in Auctariis Usuardinis Sollerii annotatur; inter quæ codex Hagenoyensis sic habet: In Boëmia sanctæ Leodemilæ aviæ S. Wentzelai. Quæ vero hæc festivitas sit, Grevenus ibidem ita indicat; Ludmillæ ducissæ Bohemiæ & martyris translatio: de quæ translatione nos suo loco agemus.

[3] De cædis loco, Tetina scilicet, pluribus disserit Bohuslaus Balbinus in Historia Montis sacri, [Notitia Tetinæ, ubi passa est.] Auctario 1, cap. 8, unde pauca hic refero. Ait is, Tetkam, Croci secundi Bohemiæ principis filiam, Libussæ post Crocum patrem regnantis sororem, anno 712 arcem super fluvium Misam in alta abruptaque petra condidisse, & a suo nomine Tetin appellasse, ac post celebratas cum Slawossio nuptias, cognominem civitatem adjecisse. Hæc de loci primordiis, aliaque præsertim ad Christianam religionem spectantia præfatus Balbinus, tandem subdit: Hoc antiquitatis & religionis Christianæ monimentum, Tetinam arcem oppidumque, quia Catholicorum partes sequebatur, Hussitæ, gens ad excidium sacrorum nata, a Carlsteina anno MCDXXII turpiter cum Polonis repulsi, ut dolorem ulciscerentur suum, flammis & ferro deduxere ad terram. Hodie Tetina ægre suis se ruderibus ab oblivione vendicat. Ceterum idem Balbinus in Miscellaneis historicis regni Bohemiæ lib. 3, cap. 8, § 2 Tetin, quod castrum sanctitate magis, quam alia dote illustre ait, in Podbrdensi tractu quinque ab urbe Praga milliaribus dissitum testatur.

[4] Ad Sanctæ cultum quod attinet, infra videbimus, vetustum illum, [Officia ejus ecclesiastica.] nec diu post ejusdem cædem inchoatum esse, sacro ejus corpore divinitus primum illustrato, ac deinde per sanctum nepotem ejus Wenceslaum ducem Pragam delato, ubi in S. Georgii illustri virginum Ordinis Benedictini abbatia hodiedum quiescit. Interea accipe, quæ de Ecclesiastico ejus cultu habemus. Inter Breviaria variarum nationum sunt in Museo nostro officia propria archidiœcesis Pragensis, anno 1653, & diœcesis Olomucensis anno 1630 edita. In horum prioribus S. Ludmillæ festum, quo beatus ipsius in cælo natalis recolitur, die XVI Septembris ritu duplici secundæ classis assignatur, die vero X Novembris ejusdem corporis Tetina Pragam translati memoria ritu duplicis majoris. Utraque festivitas in Olomucensibus Propriis, quæ consensu & authoritate S. D. N. Urbani VIII omnibus omnium ordinum sacerdotibus recitanda præscripta sunt, ad eosdem dies reponitur; cum eo tamen discrimine, quod festum natale ritu tantummodo duplici, Translatio vero non nisi semiduplici peragatur. Eadem illa Propria annis 1679 & 1732 Pragæ recusa, prioribus consona sunt, nisi quod in Pragensi ad diem XVI Septembris Sancta velut Patrona regni & ritu duplici primæ classis honoranda proponatur; ad diem autem X Novembris ejusdem Translatio ritu tantummodo duplici. Castellanus in Martyrologio universali notat, prius festum etiam a populo, sive cessatione a servili opere celebrari, quod titulus Patronæ regni omnino facit verisimile.

[5] De scriptoribus Vitæ ejus sequentia monet laudatus Balbinus in Miscellaneis historicis Bohemiæ lib. 4, [E Sanctæ biographis, quos habemus,] parte 1, § 7: Scripsere S. Ludmillæ Vitam permulti; primus idemque antiquissimus, Christannus, Divæ pronepos. Legendæ veteres, ut vocant, plenæ sunt ejus virtutibus & miraculis. Nicolaus Salius, domo Pragensis, e Societate Jesu, Vitam Latine edidit, quam retulit Joannes Bonifacius Societatis Jesu Hispanus in Historia Virginali, & Surius descripsit. Consulantur Hagek, Chanowsky, Pontanus &c. Omnium accurratissime S. Ludmillæ vitam nostra memoria descripsit Georgius Ferus Societatis Jesu. Quæ nos hic attulimus, pleraque ex lectionibus vetustis Breviarii Pragensis excerpta sunt. Hactenus Balbinus, qui laudatam a Christanno conscriptam Vitam lib. 1 Epitomes Rerum Bohemicarum, cap. 10 edidit, & observationibus illustravit, quæ magno nobis usui erunt. Unde porro eam Vitam acceperit Balbinus, ibidem in Notis historicis sic indicat: Hanc Vitam ex pervetusto membraneo codice celebris cænobii canonicorum Regularium S. Augustini, Trebonæ in Bohemia anno MDCXLV descripsi.

[6] [vetustissimus est Christannus,] Opusculum ipsum hoc modo inscriptum est: Vita S. Ludmillæ incipit fæliciter. Domino & ter beato, sanctæ ecclesiæ Dei Pragensis secundo Pontifici Adalberto, humillimus & omnium monachorum, nec dicendus, infimus frater Sanctus nomine Christianus, in Christo Jesu prosperis successibus ad vota pollere. In Præfatione autem biographus laudatum Adalbertum alloquens, ait: Qui ex eodem tramite (SS. Ludmillæ & Wenceslai) lineam propaginis trahitis. Et rursum post aliqua: Pontifex inclyte, & nepos charissime, illum compellat. Ad hæc nonnulla annotanda sunt. In primis monet Balbinus, pro Christianus legendum videri Christannus; id enim liquere tum ex litteris originalibus fundationis cœnobii Brevnoviensis apud Pragam, anno 993 datis, in quibus Christannus frater illustrissimi ducis Boleslai scriptus legitur; tum ex Weleslavino, a quo dicitur Christannus de Skala, tertio loco genitus Boleslai Sævi filius, cuidam privilegio ejusdem cœnobii subscripsisse. Primum instrumentum Magnoaldus Ziegelbauer Benedictinus Epitomæ historicæ monasterii Brevnoviensis inseruit, quod reipsa notatur datum per manum domini Christani, fratris illustris ducis Bolezlai, anno Gratiæ DCCCCXCIII, in ipsa die dedicationis monasterii supra scripti. Itaque & nos cum Balbino eum Christannum appellabimus.

[7] [ipsius Sanctæ pronepos] Idem scriptor Christannum hunc S. Ludmillæ pronepotem fuisse probat, adjectoque schemate ostendit, eum ex patre Boleslao I, avo Wratislao I, & Borzivoio sanctaque Ludmilla proavis natum esse; quod cum instrumentis mox allatis apprime convenit. Deinde etiam docet, cur Adalbertus, sanctus scilicet Pragensis episcopus & martyr, a Christanno nepos charissimus, & ex eodem tramite (SS. Ludmillæ & Wenceslai) lineam propaginis traxisse dicatur. Id enim per Strzezyslavam, Christanni ex Boleslao I sororem, Slaunici comitis Libicensis uxorem, sanctique Adalberti per hunc matrem, factum probat. Hisce plane favent, quæ monachus S. Adalberto coævus in hujus Vita ad diem XXIII Aprilis secundo loco apud nos edita, pag. 187, num. 1 de ejusdem Adalberti parentibus tradidit. Pater, inquit, suus nomine Slawnitz, magnus & præpotens erat… Mater ejus nomine Strziezislawa, ex genere Bohemorum, nobilissima caro, digna jugalis juncta digno marito; marito videlicet, qui regum tangit lineam sanguinis; quem longe lateque jura dantem hodie tremunt, Henrico regi (sancto scilicet ejus nominis imperatori) accessit proximus nepos.

[8] [& monachus Brevnoviensis,] Fuit porro Christannus monachus Benedictinus in celebri monasterio Brevnoviensi prope Pragam, quod seculo 15 ab impiis Hussitis direptum, incensumque fuit, abbate cum nonnullis e suis in tempore Braunam elapso, ubi Brevnoviensis abbatia deinde instaurata est, & hodiedum perseverat, teste Ziegelbauero in Epitome supra laudata. Is ergo Christannus pro sua pietate Passionem S. Wenceslai, sanctæque Ludmillæ proaviæ suæ, S. Adalberto, sororis suæ filio, & secundo episcopo Pragensi, a se conscriptam dedicavit. Non omnium tamen primus eam curam suscepit; sed aliorum lucubrationes, ubi visum fuit, emendavit, auxitque ex testimoniis eorum, qui vel visu vel auditu certiora referrent. Ita ipse in Præfatione testatus est, Passionem, inquiens, B. Wenceslai simul cum avera (id est avia) sua beatæ memoriæ Ludmilla, qui velut nova sidera lumine virtutum suarum patriam suam Bohemiam cum omni simul gente irradiant, diversis compositionibus, & non pleniter disertam reperiens, dignum duxi, ut ad vestram sanctitatem, qui ex eodem tramite lineam propaginis trahitis, adirem; quo ex jussione vestra simul & licentia aliquo modo eam corrigerem; vel, si qua deessent, hos, qui adhuc superstites essent, senes seu religiosos quosque, qui eorum gesta vel acie oculorum hausissent, seu auditu aliorumque narratione comperissent, percunctarer, atque hic adderem.

[9] Neque admodum difficile fuit biogropho senes aliquot reperire, [qui eodem seculo XO scripsit,] qui sanctæ Proaviæ suæ convixerant; cum Vitam illam anno circiter post mortem ejus sexagesimo, aut paulo etiam citius ediderit. Sanctus enim Adalbertus, cui ea inscripta est, anno Christi 983 Pragensis episcopus consecratus, relicta Praga, Romam anno 989 profectus est; neque Pragæ deinde nisi brevi tempore commoratus est, ut videri potest apud Henschenium nostrum in Commentario prævio de eodem ad diem XXIII Aprilis, § 1. Inter annos igitur 983 & 989 Vita illa scripta videtur, cum ad Adalbertum velut in diœcesi sua præsentem dirigatur. Ludmillæ vero cædem eodem seculo decimo aliquot annos inchoato (alii annum 920, alii 927 statuunt) figendam esse suo loco videbimus. Ex dictis etiam observa, Balbini sententiam, ex qua supra num. 5 asserit, Christannum primum & antiquissimum omnium esse, qui sanctæ Ducissæ martyris gesta scripserunt, a vero aberrare, nisi id unum voluerit, Christanni lucubrationem vetustissimam omnium esse, quæ ad nos pervenere.

[10] Quod ad scriptionem pertinet, ea obscuris, parumque aptis periodis sæpe constat, [cujus Opusculum dabitur. Aliæ Vitæ] resque Moravicas & Bohemicas altius, quam necesse erat, repetit; utque ad susceptæ Christianæ fidei initia perveniat, longius præfatur. Quæ vero de S. Ludmilla enarrat, hujusmodi sunt, ut non minus pium, quam coævum, nec ineptum scriptorem redoleant. Dabimus ergo Vitam hanc ex laudata Balbini Epitome, & de more nostro in capita partitam Annotatis illustrabimus. Ejusdem Vitæ laciniam reperi, descripsique in bibliotheca S. Crucis, Ordinis Cisterciensis in Austria, dum hoc anno 1753 bibliothecam illam cum singulari ejusdem loci reverendissimi abbatis ac religiosissimorum monachorum benevolentia & hospitalitate lustraremus. Lacinia hæc in insigni Passionali membranaceo in folio descripta, a S. Ludmillæ martyrio orditur, terminaturque cum miraculis Tetinæ ad Sanctæ tumulum factis, verbis tantummodo hinc & inde discrepans a Christanno. Prolixius est aliud exemplar olim transmissum ad nos a Joanne Gamansio, Societatis nostræ presbytero, ex Bodecensis cœnobii Ordinis Regularium S. Augustini Passionali membranaceo mensis Septembris. Hujus compilator nonnulla de SS. Cyrillo & Methodio præmittit, ac deinde Christanni Opusculum, mutatis tamen nonnumquam phrasibus, subtexit. Hinc nobis aliquando usui erit ad vitiosas periodos emendandas. Porro partem hujus Vitæ Bollandus noster ad diem IX Martii inter Vitas SS. Cyrilli & Methodii postremo loco excudit. Præter Christanni Opusculum alia Vitarum apographa habemus. Horum unum descriptum est ex Ms. Pragensi, annoque 1642 ad Majores meos transmissum. Illius initium est: Fuit in provincia Bohemorum princeps quidam nomine Borzivoy &c.; estque plane simile, si nonnullas voces excipias, Sanctæ Officio proprio, quod in sex Lectiones historicas divisum, & vetustioribus typis excusum, ex Breviario, nescio quo, sed probabiliter Pragensi, ad hunc quoque diem sepositum reperi. Nihil tamen continet, quod non habeat Christannus, ex quo contractum fuisse putamus.

[11] [Mss. recensentur.] Alterum eodem anno acceptum, ex L. vitæ S. Procopii transumptum notatur, & tale habet exordium: Diffundente Sole justitiæ radios sanctæ fidei Christianæ orbis per climata universa &c. Hujus auctor multa pariter ex Christanno mutuatus, S. Ludmillæ virtutes stylo oratorio celebravit, & sacris textibus atque historiis exornavit. Fuisse autem Christanno juniorem, vel ex eo manifestum est, quod S. Adalbertum, cui inter vivos degenti Christannus Opusculum suum dedicavit, inter sanctos martyres recenseat. Tertium Ms., similiter Pragense, prioris tantummodo pars est, & a Sanctæ viduitate orditur his verbis: Factum est, ut post mortem venerabilis viri sui assecla Christi B. Ludmilla usque in finem vitæ suæ in castitate utriusque hominis perseverans, corpus suum vigiliis, jejuniis, diversisque afflictionibus castigaret &c. Sub finem corporis translationem, a S. Wenceslao procuratam auctor prætermisit: Christanno tamen juniorem eo, quo supra diximus, modo se prodit. Ad manus mihi insuper est sermo quidam ab ignoto mihi codice avulsus: verum nec hic habet aliquid, quod lector merito desideret, cum ejus auctor sanctæ Martyris laudes sacri oratoris more celebret, non vitam conscribat. Exstat denique apud Joannem Burchardum Menkenium tom. 3 Scriptorum Rerum Germanicarum, Col.amp; seq. quædam S. Ludmillæ Vita, & item altera ibidem col. 1808, sed supra enumeratis fere consonæ aut simillimæ. Ceteros, qui de ejusdem Sanctæ gestis scripserunt, suis locis, ubi visum fuerit, laudabimus,

§ II. Sanctæ patria, parentes, ethnica educatio, & conjux Borzivojus; hujus ad fidem conversio & baptismus.

[Ludmilla e parentibus ethnicis Melnicii nascitur.] Ludmillam proaviam suam illustri in Bohemia genere e paganis parentibus natam, & prioribus vitæ suæ annis idolorum superstitioni in primis deditam fuisse, Christannus in Vita num. 10 his verbis testatur. Habuit (Borzivojus) etiam uxorem nomine Ludmillam, filiam Slaviboris comitis ex provincia Slavorum, quæ Bssow antiquitus nuncupabatur, nunc a modernis ex civitate noviter constructa, Mielnik vocitatur; quæ, sicut ei par fuerat, in errore gentilitatis immolando simulacris, ita & in religione Christiana, imitando, imo præcellendo, virtutes sui viri, facta est vere famula Christi. De eadem Cosmas Pragensis decatus, seculi duodecimi scriptor, in Chronicis Bohemiæ ad annum Christi 894 sic scribit: Fuit filia Zlauboris comitis de Castello Psov, nomine Ludmila. Nicolaus Salius in Vita ejusdem Sanctæ, a Surio ad hunc diem edita, nescio quo auctore, tradit eam, quia ob egregias animi corporisque dotes populo amabilis futura certo credebatur, a parentibus Lidmilam nuncupatam fuisse, quod nomen Latinus scriptor in Ludmillam mutaverit. Matrem ipsius laudatus Salius, uti & Balbinus in Miscellaneis historicis Bohemiæ lib 4, part. 1, § 7, aliique Lidoslavam appellant. Est autem Melnicium seu Mielnik regia civitas cum arce vetusta, ubi Albis & Muldava confluunt, inquit idem Balbinus lib. 3, cap. 7 in Indice civitatum Bohemiæ, ubi eam in Boleslaviensi circulo, quatuor milliaribus a Praga metropoli dissitam docet. Addit, eamdem reginarum Bohemiæ olim propriam fuisse, & postquam in regum ditionem accessit, dotalem tamen reginis permansisse. Porro Borzivojus S. Ludmillæ conjux, primus e Bohemiæ ducibus Christiana sacra amplexus est, & una cum Uxore sua strenue propagavit, initio quidem non sine periculo amittendi ducatus, quem a gentilibus subditis suis alteri propterea collatum, alterique denuo conferendum, post incerti temporis exsilium, feliciter recuperavit, tenuitque.

[13] Ut vero de hisce consentiunt rerum Bohemicarum scriptores, [de anno baptizati Borzivoji variatur.] ita de anno susceptæ ab illo fidei multum variant. Cosmas Pragensis decanus in Chronicis Bohemiæ felicem illum eventum anno Christi 894 affixit. Huic consonat Hagecius pariter in Chronicis Bohemicis, & Pontanus a Braitenberg, lib. 1 Bohemiæ Piæ, qui diem insuper suscepti a Borzivojo Baptismi assignant Vigiliam S. Joannis Baptistæ, sive XXIII Junii. De anno similiter consentit Pagius in Critica, Cosmæ auctoritate nixus. Ad eosdem prope accedit Æneas Sylvius cap. 12 Historiæ Bohemiæ, ubi annus 995 assignatur, ex palpabili typothetarum errore, aut memoriæ lapsu, pro anno 895; cum id imperante Arnulpho cæsare contigisse, diserte ibidem addatur. Nescio, an simili errori adscribendum sit, quod apud Volaterranum lib. 7 Geographiæ idem eventus ad annum 998 relatus sit. Pessina de Czechorod lib. 2 Martis Moravici, cap. 5 diem XXIII Junii etiam servat, sed annum 864 præfert: Balbinus lib. 1 Epitomes, retento similiter baptismi die, hunc ante annum 856 collocandum arbitratus est.

[14] Bollandus noster tom. 2 Martii, ad diem IX in Commentario prævio de SS. Cyrillo & Methodio, [Ex iis, quæ Christannus de baptismo ejus] § 4, num. 35 sententiam Cosmæ Pragensis, quique eum secuti fuere, veluti longe verisimiliorem amplexus est, quatenus hi Borzivojum non a Cyrillo, sed a Methodio baptizatum esse statuunt; nec tamen de anno 894 iisdem adstipulari, nec mentem suam edicere voluit. Tanta porro scriptorum de hac epocha diversitas satis indicat, rem obscuram esse, nec ullum productum monumentum, ex quo certa ipsius anni nota haberetur. At licet annus determinari nequeat, quid tamen probabiliter cum aliqua latitudine de eo statui possit, inquiramus: quod ut melius fiat, Borzivoji ad fidem accessus ex Christanno præmittendus est. Is num. 5 & sequentibus in Vita sic ait: Hic (Borzivojus) cum excellentissimæ formæ & egregiæ juventutis flore nitescit, quodam tempore negotii sui populique sibi commissi caussa ducem suum vel regem Swatopluk Moraviæ adiit, a quo benigne suscipitur, ad convivium pariter cum reliquis assistitur. Verum sessionis ei locus inter Christicolas minime conceditur; sed ritu paganorum ante mensam pavimento jubetur insistere. Cujus præsul Metudius injuriæ condolens, fertur dixisse ad eum: Væ, inquit, quod tu talis tantusque haud erubescis a principalibus repelli sedibus, cum & ipse in fascibus ducatum obtineas; sed magis cupias ad nefandam idolorum culturam cum subulcis humo tenus incubare!

[15] [in Vita tradidit,] At ille, Quid, inquit, ob hujuscemodi rem pericli patior, vel quid boni mihi confert Christianitatis ritus? Si, inquit, præsul Metudius, abrenunciaveris idolis, & inhabitantibus in eis dæmonibus, dominus dominorum tuorum efficieris, cunctique hostes tui subjicientur ditioni tuæ, & progenies tua augmentabitur, velut fluvius maximus, in quo diversorum confluunt fluenta rivulorum. Et si, inquit Borzivoy, res ita se habet, quæ mora est baptizandi? Nulla, inquit, pontifex; tantum paratus esto ex integro corde credere in Deum Patrem omnipotentem ejusque Unigenitum, Dominum nostrum Jesum Christum, & in Spiritum paraclitum, illuminatorem omnium fidelium, non tantum mundialis causa substantiæ, verum etiam capessendæ salutis tuæ, & animæ acquirenda perennitate gloriosæ palmæ, atque percipienda societate Sanctorum, ineffabili lætitia. His & hujusmodi mellifluis exorationibus accensa mens juvenis, æstuabat gratiam baptismi percipere, & ut ne ulla mora fieret, cum suis omnibus, qui eum comitabantur, terratenus pedibus pontificis advoluti, obnixius postulavere. Quid plura? Mane facto, ipsum ducem cum suis triginta, qui advenerant, catechizans, peractis jejuniorum ex more solenniis, sacrosancto baptismatis fonte innovavit &c.

[16] [& ex gestis SS. Methodii acCyrilli,] Ex hac relatione tria pro indagando baptismi tempore observanda habemus. Primo, Borzivojum a S. Metudio seu Methodio, jam tum episcopo baptizatum fuisse. Secundo Swatoplukum in Moravia tum regnasse. Tertio denique eumdem Swatoplukum velut ducem suum vel regem eo tempore a Borzivojo agnitum fuisse. Id quoque præterea observasse juverit; nullam hic de S, Cyrillo fieri mentionem; sed soli Methodio, quasi Cyrillus minime adfuisset, Borzivoji conversionem adscribi. Porro de SS. Cyrillo ac Methodio ex supra laudato Bollandi Commentario sequentia, quæ huc faciunt, accipe. Hi duo Slavorum apostoli a Nicolao I PP. e Moravia, ubi regem gentemque Christo adjunxerant, Romam evocati, Nicolao Idibus Novembris anno 867 defuncto, & Hadriano II eidem suffecto, illuc advenerunt, & ab hoc Pontifice episcopi Moravorum ordinati tunc fuere. Dubitavit tamen Bollandus, an Cyrillus ad Moravos umquam reversus sit, ob rationes, quæ ibidem § 4, num 32 legi possunt. Sed Methodium rediisse, indubitatum est. Versabatur hic etiam in Moravia anno Christi 879, quando apud Joannem VIII PP. de doctrina falso accusatus, Romam denuo evocatus est, prout constat ex ejusdem Pontificis epistola 194 ad Tuventarum data, editaque a Labbeo tom. 9 Conciliorum, col. 126 & sequenti.

[17] In ea Joannes sic scribit: Quia vero audivimus, quia Methodius vester archiepiscopus, [aliisque instrumentis] ab antecessore nostro, Hadriano scilicet Papa, ordinatus, vobisque directus, aliter doceat, quam coram Sede Apostolica se credere verbis & literis professus est, valde miramur; tamen propter hoc direximus illi, ut absque omni occasione ad nos venire procuret, quatenus ex ejus ore audiamus, utrum sic teneat & credat, sicut promisit, aut non. Epistola hæc notatur data XVIII Kalendas Julias, Indictione XII, id est anno Christi 879, Joannis autem anno 7. Pontificio mandato obsecutus S. Methodius, Romam adiit, cumque de objectis sese purgasset, ab eodem Pontifice ad Moravos cum laude remissus est. Ita denuo liquet ex laudati Pontificis epistola 247, data mense Junio, Indictione XIII, id est, anno 880, ad Sfentopulcrum comitem, sive Swatoplukum regem Moraviæ, quæ exstat in citata collectione col. 175 & sequentibus. Sed & in vivis illum apud Moravos fuisse anno 881 docet ejusdem Joannis Papæ epistola 268, ibidem col. 193 & sequenti edita, & ad ipsum Methodium archiepiscopum scripta decimo Kalendas Aprilis, Indictione decima quarta, seu anno assignato. Quamdiu vero supervixerit idem sanctus episcopus, ignoratur, cum de ejusdem obitu nihil plane aliunde habeamus.

[18] De Swatopluko Christannus in Vita edenda tradit, [& variis Annalibus,] eum avunculo suo rege expulso, oculisque privato, regnum obtinuisse. Factum hoc Annales Fuldenses apud Chesnium tom. 2 Scriptorum Historiæ Franciæ, Bertiniani & San-gallenses ibidem tom, 3, Weyngartenses apud Mabillonium in Analectis, & Hermannus Contractus apud Henricum Canisium tom. 1 Antiquarum lectionum, pari consensu ad annum 870 retulerunt, prout locis citatis videri potest. Id unum ex prædictis Annalibus observo, regem illum Moraviæ, quem Rastizen & Restitium, alii Ratislaum appellarunt, non ab ipso Swatopluko, qui Zuentibaldus ibidem vocatur, excæcatum esse, sed ab eodem post irritas insidias sibi structas cum armata manu sese aggredientem, victum captumque, & Carolomanno traditum, & ab hoc in Bajoariam missum, ubi damnatum Ludovicus Germaniæ rex oculis orbari, & monasterio includi jussit. Ab hoc igitur anno 870 Moravicum Swatopluki regnum inchoandum est.

[19] De ejusdem vero Swatopluki obitu Annales Metenses tom. 3 apud laudatum Chesnium, [is serius, quam anno 856 & 864] ad annum 894 hæc habent: Circa hæc etiam tempora Zuentibolch (id est Swatoplukus) rex Marahensium Sclavorum, vir inter suos prudentissimus, & ingenio callidissimus, diem clausit extremum. Cosmas Pragensis decanus in Chronicis Bohemiæ ei determinate anno Swatopluki aut obitum aut regnandi finem diserte affixit, ibidem inquiens: Eodem anno Zuatoplick rex Moraviæ (sicut vulgo dicitur) in medio exercitu suorum delituit, & numquam comparuit. Tum subdit, eum pœnitentia ductum, quod adversus Arnulphum Germaniæ regem rebellasset, media nocte a suis fuga elapsum, inter eremicolas aliquo tempore vixisse, mortique proximum hæc filiis suis per eosdem eremitas indicari curasse. Sed sive hæc vera historia sit, seu fabula popularis, in eo tamen Cosmas Metensi Annalistæ consentit, quod Swatoplukus hoc anno 894 regnandi finem fecerit.

[20] [figi debet:] Ex hactenus dictis sequitur primo, admitti non posse Pessinæ & Balbini sententias, quorum primus Borzivoji baptismum ad annum Christi 864, alter etiam ante annum 856 collocandum censuerunt; quo scilicet tempore nec Swatoplukus Moraviæ regno potitus, nec S. Methodius episcopatu initiatus erat; cum tamen Christannus & hunc episcopum, & illum ducem … vel regem… Moraviæ fuisse, dum Borzivojus baptizaretur, diserte affirmet. Scio equidem, non defuisse, qui Rastizen seu Ratislaum etiam Swatoplukum dictum esse arbitrati sunt. Verum hoc etiam gratis concesso, manet difficultas de episcopatu Methodii, quem, ut supra vidimus, non ante annum 868, vel certe non diu ante præcedentis finem suscepit. Collige secundo, memoratum baptismum inter annum 870, quo Swatoplukus regnum avunculi sui obtinuit, annumque 894, quo idem ipse aut obiit aut disparuit, Borzivojo collatum fuisse. Ut autem id posterioribus potius annis Swatopluki factum suspicer, suadet hujus in illum dominatus, supra num. 14 a Christanno assertus.

[21] [& probabilius circa annum 890] Etenim Annalista Metensis superius citatus ad propositum nostrum sequentia habet: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCXC. Arnulfus rex (Germaniæ) concessit Zuentibolh, Marahensium Sclavorum regi, ducatum Behemensium, qui hactenus principem suæ cognationis ac gentis super se habuerant, Francorumque regibus fidelitatem promissam inviolato fœdere conservaverant. Eadem habet Regino Prumiensis in Chronico. Ad hunc igitur aut unum e sequentibus annis recte referri possunt, quæ Christannus de occasione suscepti a Borzivojo baptismi supra memoravit, dicens: Quodam tempore (Borzivojus) negotii sui, populique sibi commissi caussa ducem suum vel regem Swatopluk Moraviæ adiit &c. Pergebat scilicet Borzivojus Bohemiam velut dux gubernare; sic tamen, ut Swatoplukum tamquam ducem suum vel regem agnosceret, ab eoque dependeret; neque enim crediderim ducatum Borzivojo ereptum fuisse, sed potius vectigalem factum Swatopluko, qui Borzivojum etiam veluti subditum tractabat, jubens eum ante mensam in pavimento prandere. Utrum vero ante concessum Swatopluko Bohemiæ ducatum Bohemi aliquem hujusmodi in Moraviæ regibus dominatum agnoverint, inexploratum mihi est, ideoque Borzivoji baptismum tantum probabilius circa citatum annum 890 collocandum puto, etsi contestari nolim, aliquot annis citius contingere non potuisse.

[22] [baptizatus fuisse videtur.] Ne tamen eumdem usque ad annum 894 cum Cosma Pragensi differendum censeam, obstat denuo Christannus, præsertim si, ut passim volunt, Borzivojus in Vigilia S. Joannis Baptistæ, sive die XXIII Junii, baptizatus fuerit. Christannus enim in Vita num. 13 & seqq. scribit, Borzivojum sacro fonte jam ablutum cum presbytero, nomine Caïch, in Bohemiam reversum, ecclesiam exstruxisse, populumque, id est, magnam saltem populi partem, ad Christum adduxisse; & concitato propterea paganorum in se odio, cedere coactum, ad Swatoplukum & Methodium confugisse; ubi benigne rursum exceptus, Christiana mysteria & præcepta plenius edoctus est. Interea vero dum in Moravia ille moraretur, Bohemi rebelles, eodem teste, quemdam principem, nomine Stroymir, gente quidem Bohemum, sed qui a multo tempore apud Theutonicos profugus exulabat, missis legatis reduxerunt, eique ducatum suum detulere. Tum subdit & hunc quoque propter idiomatis patrii ignorantiam pluribus displicuisse, tandemque post varia consilia, nec sine pugna, illo ejecto, Borzivojum in Bohemiam revocatum, & in pristinum locum restitutum fuisse. Quis autem credat, hæc omnia semestri spatio, sive extrema anni 894 parte contigisse, præsertim cum eodem anno Swatoplukus contra Arnulphum infeliciter pugnans, regnandi finem fecerit. Longe ergo probabilius felicem illam epocham ab uno e tribus præcedentibus annis inchoamus, licet nullum certo possimus determinare.

[23] Ad hæc reponi potest ipsa Christanni auctoritas, qui in eadem S. Ludmillæ Vita de Swatopluko sic loquitur, [Respondetur] quasi hic ab ipso regni sui exordio arrepta tyrannide, S. Methodium, & quam prædicabat, religionem contempserit, eoque cum suis devenerit impietatis, ut Sanctus episcopus regnum ejus anathemate perstrinxerit, nulla cum eodem rege facta deinceps reconciliatione; quod sane cum supra dictis non cohæret. Verum (præterquam quod eadem difficultas Cosmæ solvenda sit) cum hoc pacto Christannus sibi manifeste contradiceret, dicendus est de eo dissidio minus accurate scripsisse, nec rationem temporis hic observasse, vel certe Swatopluki pœnitentiam & reconciliationem cum Methodio prætermisisse. Sane ea Christanni narratio si rigorose & ad litteram accipiatur, nec cum ipso Christanno, nec cum Joannis VIII PP. epistolis supra citatis potest conciliari, præsertim cum epistola 247, anno 880 ad Swatoplukum data, in qua hujus regis, populique ejus, devotionis sinceritas & erga Apostolicam Sedem observantia multum laudantur. Lucem hisce afferet auctor Vitæ SS. Cyrilli & Methodii, apud nos secundo loco editæ ex Ms. Blauburano, qui illam Swatopluki impietatem, dictumque a Methodio anathema, ceteraque huc pertinentia initio illius regni illigat; sed mox etiam ejusdem regis pœnitentiam, missamque ad S. Methodium legationem, & sancti in Moraviam reditum atque festivam exceptionem exponit. Juverit ipsa verba hic retulisse.

[24] Post relatam Swatopluki ab initio regni tyrannidem, [ad argumenta] num. 13 biographus ille sic prosequitur: Post hoc Swadopluk pœnitentia ductus super his, quæ viro sancto (Methodio) injuste intulerat, misit per nuntios ad virum sanctum, per quos petiit, ut reverteretur ad ecclesiam suam, promittens errata emendare. Tunc vir Dei gregem suum revisere properat, quem reliquerat corpore, non affectu. Ad cujus adventum occurrentes nobiles cum civibus patriæ, & in mirum exultationis gaudium versi, grates Deo dixerunt: Visitasti, Domine, terram tuam, lætificasti eam, remittens nobis nostrum pastorem animarum. Deinde vero de Borzivoji baptismo mox subdit numero sequenti: Accidit autem, ut rex Swadopluk in quodam convivio ducem Bohemiæ, nomine Worsiwoi, sub mensa sua in detestationem perfidiæ suæ locaret, incongruum asserens, debere cum Christicolis gentilem hominem edere &c. Ita ille.

[25] Id ipsum in lacinia Vitæ ex Ms. Bodecensi inter Vitas SS. Cyrilli & Methodii quarto loco apud nos editæ, [huic opinioni opposita.] num. 1 diserte asseritur his verbis: Princeps igitur iste Boriwoi, cum excellentissimæ & egregiæ juventutis flore nitesceret, quodam tempore negotii sui, populique sibi commissi caussa ducem sibi vel regem Zuentepulck, qui ab incepta pertinacia mitigatus, viam veritatis constanter apprehenderat, adiit tunc tempore Moraviæ una cum Methodio pontifice commorantem. Manifestum autem est, hac ratione omnem difficultatem evanescere, nihilque obstare, quo minus postremis Swatopluki annis Borzivojus eo modo, quo asserit Christannus, a S. Methodio instrui baptizarique potuerit. Ceterum argumentum a juvenili ætate, in qua baptizatus est, contra nos peti non potest, cum annus, quo regnare cœpit, omnino incertus sit, & ab aliis alius pro varia de baptismi tempore opinione assignari soleat. Deinde etsi tum etiam quadraginta annos numerasset, juvenili ætate nituisse non inepte dici potuit, cum is modus loquendi aliquam hujusmodi latitudinem facile patiatur. Hæc autem paulo latius tractanda censui, quia a tempore baptizati Borzivoji pendet tempus baptizatæ ejusdem conjugis Ludmillæ.

§ III. Ludmillæ, idolis multum addictæ, instructio & baptismus: Borzivoji religionis ergo exsilium: illius in Bohemiam reditus, & pia utriusque munificentia.

[Ludmilla, idolis] Assignato utcumque tempore, quo Bohemiæ dux Borzivojus fidem suscepit, ad sanctam ejus uxorem Ludmillam redeamus. E paganis eam parentibus Slavibore & Lidoslava natam esse, initio præcedentis paragraphi diximus; sed & idolis admodum devotam fuisse, dum nupta est, ex verbis ibidem relatis pariter liquet. Balbinus in Epitome Historiæ Bohemiæ lib. 1, cap. 4 aliquod idololatriæ ipsius monumentum, vineam scilicet, meliori usui postea deputatam memorat; quod haud scio, an certiori, quam popularis traditionis, testimonio nitatur. Monstratur hodieque, inquit, vinea, quam S. Wenceslai vocitant, vno a Boleslavia nostra milliari, divæ Ludmillæ, Mielnicensi quondam dominæ, dotalis, in qua Wenceslaus jam princeps exercere vires suas, fodere, colere, putare, & denique quod opus esset, agere non erubuerit, ut vinum Sacris sufficeret, nondum vini usu passim vulgato, quod Swatoplucus Moraviæ rex Bohemos primum docuit, misso pridem cado vini plenissimo ad Borzivojum; quo munere excitata Ludmilla nondum Christiana, deæ suæ Crosinæ honorandæ vites ex Moravia adferri, vineamque in natali suo Mielnicensi effodi jussit. Hactenus Balbinus.

[27] [diu addicta, nupta Borzivojo duci,] Nicolaus Salius in Vita apud Surium de Ludmillæ propenso in idolorum venerationem animo, Crosinæque statua sequentia pariter narrat: Cum eam (Borzivojus conjux) inflammato studio honorandorum delubrorum agi observasset, ad solatium ejus idolum aureum feminei vultus fabrefecit, quod altitudinem cujusvis hominis excederet; idque in penetralibus ædium suarum habitaculis erexit. Quod Ludmilla, errore vano implicata, nunc prece, nunc donis, nunc sacrificiis, onerabat, & æternos illi ignes sacrabat. Ex vino quoque a Swatopluko misso eam Crosinæ libasse ait; additque, tum forte factum, ut, cum agri trimestri spatio defectu pluviæ aruissent, fecundis imbribus mox recrearentur; quod populus quidem Ludmillæ in deos pietati, ipsa vero Crosinæ suæ acceptum referri volebat. Hæc ipse, quæ unde didicerit, non docet; nec alia forsan, quam vulgi traditionibus, sæpe nimium incertis, auctoritate fulciuntur. Id unum ex Christanno certum est, Ludmillam, antequam Christianæ fidei lumine illustraretur, gentilitiæ superstitioni non parum addictam fuisse.

[28] Quis Ludmillam Christianis præceptis & baptismo initiarit, [a Caïcho presbytero, per S. Methodium misso,] non edicit Christannus; at Balbinus in Miscellaneis historicis lib. 4 parte 1, § 7 & alibi, aliique passim, id S. Methodio, qui virum ejus Borzivojum baptizaverat, pariter adscribunt. Et Balbinus quidem hæc ait: Ludmilla Slavibori comitis de Mielnik, tum adhuc pagani, & Lidoslavæ filia, Mielnicii nata est, Borzivojo Bohemorum principi nupta, S. Methodium magistrum fidei Christianæ accepit, qui eam Mielnicii cum patre & fratribus sacris aquis abluit. Ita ipse; verum ex Christanni relatione mihi multo probabilius apparet, id ipsum attribuendum esse cuidam presbytero, nomine Caïch, quem S. Methodius Borzivojo jam baptizato, & in Bohemiam redeunti, comitem dederat, quemque nonnulli eumdem esse suspicantur cum Paulo, qui Ludmillæ ad mortem usque a sacris fuit. Sic enim Christannus in Vita num. 7 loquitur: Mane facto, ipsum ducem (Borzivojum S. Methodius) cum suis triginta, qui advenerant, catechizans, peractis jejuniorum ex more solenniis, sacrosancto baptismatis fonte innovavit, pleniterque eum de fide Christi instruens, multis locupletatum donis ad propria redire concessit, tribuens eis venerabilis vitæ sacerdotem, nomine Caïch: qui reversi in sua, in castello, cui vocabulum inerat Hradecz, supradictum sacerdotem statuunt, fundantes ecclesiam in honorem B. Clementis Papæ & martyris, multa detrimenta sathanæ ingerentes, populum Christo Domino acquirentes.

[29] Secundum hæc primo non videtur Ludmilla in viri sui comitatu fuisse, [Christum edocta, ab eoque] dum hic adito Swatopluko a S. Methodio sacro fonte ablutus est; aloquin enim non minus de ipsa, cujus Vitam scribebat, quam de triginta Borzivoji comitibus baptizatis, Christannus meminisset. Secundo discimus, S. Methodium cum duce ceterisque neophytis in Bohemiam profectum non esse; sed sui loco dedisse presbyterum Caïchum, qui tum ipsos in suscepta religione confirmaret, aleretque, tum alios ad eamdem adduceret; quod & ab eo strenue præstitum Christannus affirmat. Id ipsum etiam clarius legitur in Vita SS. Cyrilli ac Methodii ex Ms. Blauburano apud nos edita, cujus auctor num. 14 hæc ait: Quo (Borzivojo per S. Methodium) baptizato, sacerdotibus secum receptis, Bohemiam revertitur, & uxorem suam Ludmillam cum multitudine gentis Bohemiæ curavit baptizari. Vix itaque dubium est, quin inter Caïchi discipulos, ab eoque salutari lavacro expiatos, Ludmilla quoque numeranda sit. Si tamen a S. Methodio revera Baptizata sit, id potius contigisse videtur, quando Borzivojus post aliquantulum temporis insidias suorum, quos susceptæ propagatæque religionis odium in ipsum concitaverat, prudenter declinans, ad Swatoplukum ac Methodium in Moraviam confugit: attamen prior sententia mihi verior apparet.

[30] Balbinus lib. 1 Epitomes, cap. 3 S. Ludmillæ baptismum usque ad secundum Borzivoji in Bohemiam reditum, ex qua triennio eum exsulasse statuit, differendum putavit, asserens Methodium ea occasione ad Bohemos venisse, [baptizata esse probabilius videtur.] & tam ipsi Ludmillæ, quam ejusdem liberis Spitigneo, Wratislao ac Boleslao, nec non & parentibus ipsius, fratrique baptismum contulisse. Sed, quidquid sit de hoc Methodii adventu, & baptismo ceterorum, de quibus apud Christannum nil legitur, non placet mihi tam diuturna baptismi in Ludmilla dilatio, cum presbyterum Caïchum jam habuisset, a quo instrui & baptizari potuerat, nec quidquam obster, quo minus ipsa ceteris annumeretur, quos Borzivojus & Caïchus Christo adjunxisse supra num. 28 dicuntur. Tam diuturnam quoque Borzivoji in Moravia moram parum verisimilem esse, mox dicemus. Quam ob rem quæ de tempore conversi ad Christianam fidem, expiatique sacris undis Borzivoji, paragrapho præcedenti protulimus, Ludmillæ baptismi tempori applicanda sunt, cum aliqua tamen latitudine, quia ipsius maritus secundum dicta aliquamdiu saltem ante illam baptizatus fuit.

[31] [Borzivojus religionis ergo exsulat] Tam feliciter cœpta gentilium subditorum rebellio perturbavit, & neophytorum ducum fidem exercuit. Non poterat scilicet gens dedita idolis, quæque horum cultum consequuntur, vitiis assueta, tam sanctæ religionis quotidiana incrementa pacato animo ferre. Hinc in religiosum ducem concitata odio, eum non modo e ducatu suo deturbare, verum etiam e medio tollere decrevit. Quo agnito (verba Christanni sunt) princeps sese ab eis removit, rursusque regem Swatopluk, seu pontificem Metudium, Moraviæ repetiit, a quibus charissime, &, ut decebat, suscipitur; aliquantulum apud eos degens, perfectius doctrinam Christi nanciscitur. Pergit deinde rebellium molimina, & amicorum Borzivoji conatus enarrare. Principem nempe, nomine Stroymir, qui apud Theutonicos dudum exsulabat, missis e gente sua legatis, rebelles reduxerunt, expulsique principis loco ducem salutarunt. Verum cum ob patrii sermonis inscitiam brevi displicuisset, Borzivoji partibus addicti sedulo egerunt, ut ejecto tyranno, optimus princeps restitueretur; quod detectis adversariorum insidiis, initaque de improviso feliciter pugna, & profligatis hostibus, obtinuerunt.

[32] [apud Moravos, verisimiliter comite Ludmilla;] An fugientem in Moraviam conjugem S. Ludmilla comitata fuerit, non tradidit biographus; sed quamquam alii aliter sentiant, comitatam esse, mihi verisimilius apparet. Neque enim satis ipsi tutum fuisset apud Bohemos morari, qui virum ejus religionis causa, quam ipsa etiam jam profitebatur, ducatu vitaque privatum volebant, ejusque loco tyrannum substituerant. Incertum quoque est, quanto tempore Borzivojus, & cum eo Ludmilla apud Moravos exsulaverit: nam quod Balbinus ait, triennio exsulasse, id nec rerum gestarum series postulat, nec suadent verba Christanni; quippe qui eum aliquantulum dumtaxat ibidem commoratum esse affirmat. Hinc non improbabilis mihi est Dubravii episcopi Olomucensis lib. 4 Historiæ Bohemiæ sententia, ubi ista omnia decem mensium spatio acta esse putavit. Utut est, mirari licet Borzivoji in fide constantiam, qui cum amplioris regni, a S. Methodio promissi, spe animum ad Christiana sacra primum adjecisset, seque ob eadem ducatu suo jam exutum, exsulemque videret, non modo non ad idola relapsus est, verum etiam voto sese obstrinxit fore, ut sanctissimæ Dei Matri Mariæ ecclesiam exstrueret, si in ducatum suum umquam restitueretur. Promissis suis stetit Borzivojus, simul atque probata jam viri constantia, divino nutu a suis revocatus est.

[33] De hoc voto, singularique Borzivoji, ad suos jam reversi, [ad suos redux templum Deiparæ ex voto condit.] studio in propaganda religione, Christannus in Vita num. 9 sic scribit: Quomodo vero idem princeps, Moraviæ degens, omnipotenti Deo votum voverat, videlicet quo, si eum Dominus ad propria cum honore reduceret, basilicam in honore beatæ Dei Genitricis & perpetuæ Virginis Mariæ ædificaret, reversus sine mora votum implere studuit in ipsa civitate Pragensi. Hic primus fundator locorum sanctorum, congregatorque clericorum, & tantillæ, quæ tunc fuit, religionis institutor exstat. Hæc ipse, ad quæ Balbinus sequentia annotavit: Basilica illa, a Borzivojo fundata, est basilica Teinensis, stans in medio foro veteris urbis Pragensis, in qua Pragensis universitas juramenta sua, aliosque honores Deo ab academicis debitos consuevit peragere. Balbino consentit Pessina in Phosphoro, Radio 3, ubi ait: Templum honori & nomini divæ Deiparæ Virginis a Borzivojo ex voto nuncupatum, in majori urbe Pragensi prope vetus Krzezomysli ducis palatium, Læta curia postea dictum, vulgo in Teyn, & aliud SS. Petri & Pauli in vicino colle Zderaz, aliaque eriguntur. De loco etiam consentit Georgius Crugerius in Sacris pulveribus Bohemiæ, ad diem XXIII Martii; ubi tamen monet, superesse quidem sacellum, in quo Spitigneus, Borzivoji filius, sepultus fuit, sed ecclesiam Teinensem, qualis suo tempore exstabat, circa annum 1400 a mercatoribus exstructam fuisse.

[34] Dubitandum porro non est, quin eorum omnium pars aliqua, [Pia Sanctæ munificentia,] fors non exigua, S. Ludmillæ debeatur, idque satis insinuat biographus ejus, dum verbis mox relatis subdit: Habuit etiam uxorem, nomine Ludmillam, … quæ … in religione Christiana imitando, imo præcellendo, virtutes sui viri, facta est vere Christi famula. Certe quæ de pia ejusdem munificentia post mortem viri ipsius narrat biographus, omnino suadent, eam hac quoque in parte, quantum facultates permitterent, ipsi minime cessisse. Etenim dum sanctæ Viduæ virtutes recenset, inter cetera ait: Cunctis etiam his silentibus, testantur casæ Christi, quas diversis ditavit opibus auri, argenti; non, ut quibusdam moris est, ex rapinis vel substantia egentum, sed de sibi collata a Deo substantia. Pontanus lib. 4 Bohemiæ Piæ ecclesias omnino septem ab ea ædificatas asserit. Nicolaus Salius in Vita apud Surium aliquas quoque recenset, Ludmillæ seu propriis, seu communibus cum viro suo expensis erectas. Tetinensem S. Catharinæ ædem ejus solius opus esse, Bohemiæ scriptores passim affirmant, sed quo fundamento, ignoro.

[35] Nec magis exploratum habeo, unde didicerit Balbinus, [de qua quædam etiam incerta traduntur.] quæ in Miscellaneis historicis lib. 4, part. 1, § 7 scripsit in hunc modum: Confractis dæmonum simulacris, (quæ variis metallis constabant) quidpiam æri Corinthio simile cum confluxisset, varia inde templis (præcipue Mielnicensi & Boleslaviensi) donaria misit; ex quibus esse imaginem divæ Virginis Boleslaviensis, non vane suspicantur peritissimi antiquitatis viri. Eamdem de prædicta sanctissimæ Dei Genitricis imagine, miraculis celeberrima, sententiam pluribus tuetur lib. 7, cap. 2 Epitomes Rerum Bohemicarum, ubi eamdem gravissimorum virorum esse ait, ex quibus laudat Bertholdum Pontanum, ecclesiæ cathedralis Pragensis præpositum, & Casparum Arsenium, metropolitanæ ecclesiæ decanum & Officialem, & alios plerosque, ut ait, senes, qui & a majoribus suis audisse, & in ecclesia Boleslaviensi veluti rem certam & contestatam ab omni memoria fuisse scribunt, imaginem Dei Matris, de qua nobis est sermo, ex idolo aureo Krosyna, quod diva Ludmilla, cum Christo nomen dedisset, & a S. Methodio Christiano ritu Mielnici in arce sua abluta fuisset, confregerat, fusam & procusam &c. Atque ita quidem Balbinus, qui idem simul observat, sacram illam imaginem ex ignoto metallo constare, ideoque ex varii metalli idolis conflatam videri. Præmiserat tamen etiam aliorum opinionem, qui eamdem a SS. Cyrillo & Methodio ex ecclesia Græca allatam esse arbitrantur. Res plane incerta est: facile tamen credidero, idola, aliaque ad profanas hujusmodi superstitiones ex metallis conflata, ad sacros deinde usus a sancta Ducissa redacta fuisse.

§ IV. S. Ludmillæ liberi: Borzivojus ducatum probabilius numquam abdicavit: hujus annus emortualis & ætas incerta: utriusque gesta cum S. Ivano: antiquus Borzivoji cultus, si umquam fuerit, cessavit.

[Ludmilla sex liberorum mater.] Christannus in Vita num. 10 S. Ludmillam sex liberos Borzivojo genuisse testatur; Suscepit autem, inquiens, ex ea sæpe memoratus princeps tres filios, totidemque filias. Filiarum nomina & res gestas non reperi: mentionem tamen de iis aliquam in quodam Breviario Pragensi exstitisse, indicat Balbinus, dum in Notis ad Vitam ait: De quibus vetus Breviarium ecclesiæ Pragensis. Ex filiis Christannus duos nominat, Spitigneum scilicet primogenitum, & Wratislaum, qui post patrem suo ordine regnaverunt. Tertium Dubravius lib. 2 Historiæ Bohemiæ, & Balbinus loco mox laudato, tum ibidem lib. 1, cap. 3 Boleslaum appellant, quem & paulo post susceptum baptismum, in infantia obiisse posterior affirmat. Hinc factum opinor, ut tam Cosmas Pragensis, quam Æneas Sylvius, aliique, Spitignei & Wratislai tantummodo meminerint. Porro Spitigneus improlis obiit; Wratislaus autem, ejus in ducatum successor, Dragomiram ethnicam mulierem, uxorem duxit, ex qua suscepit piissimum principem S. Wenceslaum, paterni ducatus heredem & martyrem, itemque impium Boleslaum, cognomento Sævum, qui per fraternum parricidium ducatu potitus fuit.

[37] [Quæ de abdicatione ducatus, secessuque] Idem Balbinus in Miscellaneis lib. 4, § 3, & lib. 1 Epitomes, cap. 4 scribit, Borzivojum divino amore succensum, circa annum Christi 905 filio suo Spitigneo ducatum cessisse, unaque cum conjuge sua S. Ludmilla Tetinam se recepisse, unde post vitam multis annis sanctissime exactam ad cælum evolaverit. De secessu, translatoque in Spitigneum filium ducatu, consentiunt Dubravius lib. 4, Pontanus in Bohemia Pia libro 2, Salius in Vita, aliique; sed horum prior aliam prorsus abdicandi ducatus secedendique causam allegat; metum scilicet novæ rebellionis, quam subditorum pars, idolis etiam addicta, ex Christianæ religionis odio palam minabatur, non laturam sese ultra principem jactitans, qui inter sacella arasque & sacerdotes delitescens, cetera nihil pensi haberet. Subdit, Spitigneum initio aditi principatus, dumque monitoribus, quos pater ei adjunxerat, sedulo pareret, pie ac laudabiliter regnasse; sed deinde spretis cum eorum, tum etiam parentum consiliis, a pristina integritate descivisse, nec diu post correptum morbo, sine liberis e vivis sublatum esse. Tum vero, si ipsi credimus, ducatus Borzivojo denuo oblatus est, quem ille rursum respuens, filio suo Wratislao a Bohemis impetravit ea lege, ut ipse juvenem præceptis suis informaret, regeretque consiliis, donec is firmata ætate, tanto oneri ferendo par evasisset.

[38] Addit præterea, defuncto interim Boleslao, Borzivoji ac Ludmillæ, [Barzivoji & Ludmillæ narrantur,] ut supra diximus, filio, parentibus metum injectum fuisse, ne sua posteritas deficeret; ideoque ab iis sedulo agitatum de danda uxore Wratislao, qui e masculino sexu solus ipsis supererat. Quamquam autem Christianam virginem parentes filio suo maxime cuperent, junctam ei tamen fuisse Dragomiram paganam, quæ suis de suscipiendo baptismate promissis minime stetit, impiaque deinde ac nefaria in sanctam Socrum suam, filiumque Wenceslaum, & religionem ausa est, ut suo loco videbimus. Nescio enimvero, unde isthæc omnia (exceptis tamen, quæ de Dragomira dicuntur) didicerint laudati scriptores, Christanno, Cosmæque Pragensi non modo incognita, sed etiam contraria. Christannum audiamus. Suscepit autem (inquit num. 10 Vitæ) ex ea sæpe memoratus princeps (Borzivojus) tres filios, totidemque filias; & ut ei B. Metudius prophetico ore prædixerat, quotidianis incrementis cum omni gente sua, regnoque augmentabatur; peractoque temporis cursu, plenusque dierum bonitateque, diem clausit ultimum, triginta quinque (latet hic haud dubie error) vitæ suæ complens annos.

[39] Suscepitque pro eo regnum ejus primogenitus filius ipsius Spitigneu, [probabilius commentitia sunt.] cunctis virtutibus bonitatis, famaque sanctitatis admodum fulgens. Imitator siquidem factus patris, fundator exstitit ecclesiarum Dei, congregator sacerdotum, clericorumque; perfectus in fide Christi, peractis vitæ suæ annis quadraginta, luce ex hac migravit, astra petens. Cujus post transitum frater ejus Wratislaus regni suscepisse dignoscitur gubernacula, ducens uxorem, nomine Dragomir &c. Quis non videat, secundum hæc Borzivojo, ex Moravico exsilio reduci, omnia ex sententia ad mortem usque fluxisse; nec nisi defuncto patri Spitigneum, & huic denique, post pium justumque regimen similiter mortuo, Wratislaum suffectum esse? Ista itaque Borzivoji ob imminentem rebellionem ducatus abdicatio & secessus, ceteraque a laudatis scriptoribus asserta, Christanno contraria asserenti ignota fuere. Nec minus eadem Cosmam Pragensem latuerunt, dum in Chronico ait: Borivoy autem genuit duos filios, Zpitigneum & Wratizlavum, ex ea, quæ fuit filia Zlauboris, comitis de castello Psov, nomine Ludmilla. Quo feliciter universæ carnis viam ingresso, successit paternum in principatum Zpitigneu; post cujus obitum obtinuit Wratislav ducatum, qui accepit uxorem, nomine Dragomir.

[40] Credimus itaque, Borzivojum cum sancta conjuge sua Ludmilla ducatum Bohemiæ ad mortem usque tenuisse. Sed in quem annum hæc inciderit, ænigmatis instar est; neque enim in scriptoribus ejus ætati proximis de mortis tempore quidquam legitur; [Emortuale tempus Borzivoji incertum,] recentiores vero sine solido argumento variant, in eo tamen convenientes, quod ipsum ad seculum 10, aliquot annos inchoatum, pervenisse velint. Inter hosce etiam est Papebrochius noster ad diem XXIV Junii, in Commentario prævio de S. Ivano eremita Bohemo, cujus Acta, auctore Balbino, ibidem recitat. In hisce autem multa ad Borzivojum Ludmillamque, qui ipsi convixisse dicuntur, spectantia occurrunt, quæ præcisis ceteris, mox recitabo. Interea observo, emortualem Borzivoji annum, ne circiter quidem, ex iis Actis erui posse. Recentiora enim ea sunt; nam, ut ait ibidem Papebrochius num. 3, antiqua de sancto (Ivano) monumenta nulla exstant, præter brevissimam quamdam, nec forte vetustissimam Legendam, ex qua & ex constanti traditione sumpta fuisse oportet, quæcumque de illo scripsere auctores hujus vel superioris seculi.

[41] [uti & ejusdem suprema ætas.] Christannus in Vita num. 10 Borzivojo morienti triginta quinque annos dumtaxat tribuit; ad quem accedit Hagecius annos ipsi triginta & sex assignans. Contra Balbinus, aliique, qui Borzivoji regnandi initium, baptismumque multo citius collocant, mendum hic cubare arbitrantur; & Balbinus quidem annos 75, Weleslavinus, eodem teste, vel totidem, vel 77 ipse dandos putant. Sed quidquid sit, facile potuit in Christanni exemplar, a Balbino visum, aliquis error circa numeros irrepsisse, cum Borzivojus eodem loco plenus dierum obiisse dicatur: sic enim ibidem legitur: Peractoque temporis cursu, plenusque dierum bonitateque, diem clausit ultimum, triginta quinque vitæ suæ complens annos. Hic loquendi modus, Plenus dierum, majorem utique quam triginta quinque annorum ætatem insinuat. Adde, quod Spitigneus, qui patri Borzivojo successit, & brevi tempore regnavit, annis quadraginta vixisse ibidem dicatur. Necesse tamen non est tot ipsi annos adscribere, quot Balbinus & Weleslavinus & quisquis cum ipsis sentit, voluerunt.

[42] [S. Ivanus eremita, a Borzivojo] Accipe nunc, quæ de Borzivojo, ejusque sancta conjuge Ludmilla, in supra laudatis S. Ivani Actis leguntur. Anno a Christo nato DCCCCIX Borzivojus, qui primus e ducibus Bohemiæ Christo nomen dederat, ex arce vicina sua Tetin, venationem quæsiturus, exierat. Processerat in silvis longius; excitatur subito primæ magnitudinis cerva, quæ ipsius Borzivoji (ut felices principum manus sunt) jaculo vulneratur. Sequuntur fugientem latratus & suspiria canum, ac promptiores vertagi vulneratam & vulnera lavantem ad rivum, qui e saxo quodam vivus profunditur, consequuntur. Ausa est etiam in aquis vitam a canibus defendere, dum equo advectus princeps, in flumen pedes ardore prædæ desiliret, atque ense conficeret; ex quo vulnere ingens lactis copia, quasi tum primum hinnulos effudisset, emanavit. Dum feram princeps, & qui paulatim accesserant, aulici mirantur; ecce tibi silvestri, torvoque vultu, quem, ut ita dicam, horrificaverant descendentes per faciem pili, longa toga, nudis pedibus, baculo innixus senex, ex antro procedit. Is oratione vultui suo conveniente increpare principem exorsus, quærit, quid in ea loca venisset, quietem sollicitaturus suam; unicumque famis suæ præsidium cervam interemisset?

[43] Certatim aulici pro se quisque principem admonent, caveret belluam, dæmonem silvarum esse; alii timidiores fugam etiam spectabant. At animi plenus Borzivojus, [inter venandum inventus,] Quidquid es, exclamat, in Dei, qui condidit omnia, & Filii ejus Christi Jesu nomine, stare te jam isthinc, & respondere jubeo. Senex, protinus adorato Dei nomine, Servus, inquit, Christi sum, intemeratæ Virginis Mariæ, & Joannis Baptistæ cliens; (nomen etiam edidit) Iwan appellor. Respiravit Borzivojus, & familiari principibus curiositate, & interrogationum humanitate senem detinuit. Deinde postquam Balbinus Ivanum rationem vitæ suæ exponentem induxit, denuo prosequitur: Admirabatur Borzivojus singula; & cum annonæ nihil videret, de cibo quærere instituit. Misericordia Dei, reposuit Iwan, servum suum lacte hujus, quæ interempta est, cervæ nutrivit. Hic princeps in terram sese abjicere, & culpam deprecari parabat; Iwan vetuit, bonoque animo esse jussit; non venantis impetu, sed Dei voluntate occisam cervam, ut quæ jam sibi mortem propediem exspectanti necessaria non foret. Tum Borzivojus, Da, inquit, hoc Iwane mihi, da conjugi meæ Ludmillæ, da meis; meumque hunc equum conscende, & ad nos proficiscere.

[44] Vir sanctus multa causatus, Si, inquit, Dei voluntas fuerit, [Ludmillam accitus invisit; quæ de ipsius] brevi vos videbo… Tum vale principi dicere, ac bene precari cœpit tam liquidis affectibus, ut novissima verba Borzivojo lacrymas exprimerent. At Ludmilla, cum totam rei gestæ seriem ex ordine a marito accepisset, noctem eam insomnem gaudio traduxit; neque exspectato die, primo crepusculo Paulum sacerdotem charissimum cum famulis sex omnino dimittit; irent propere, virumque sanctum ad se Tetinum adducerent… Paulo veniente, nihil moratus Iwan, asello imponitur. Prodiere obviam venienti ad multum itineris principes, & multo, ut par erat, exceptum honore, in arcem accipiunt. Ne multa: convivium apponitur; nihil attingit Iwan, cum suas silvas, suaque nemora identidem respiceret ac cogitaret; nisi quod sanctissimis sermonibus utrumque principem ad cæli amorem mirifice inflammarit. Remissus eo die, solus nullo comitante, ut optabat, revertit. Tum subdit, ab agresti quodam homine in via caput ipsi misso lapide sauciatum, atque ita in speluncam suam ægre reversum esse. Post hæc de S. Ludmilla rursus habet sequentia.

[45] Pauci intercesserant dies, cum per quietem Ludmillæ duci cælestis apparet genius, [instanti obitu monita, presbyterum ipsi mittit:] monetque sacerdotem Paulum mitteret, qui (ut abiens vir sanctus oraverat) coram eo Missæ sacrificium Deo offerret; senem brevi post tempore discessurum e vita. Paruit cælestibus monitis Ludmilla, confestimque Paulus mittitur, qui divinissimis Pœnitentiæ & Eucharistiæ Sacramentis Iwanum ad mortem comparavit, simulque coram eo Divina peregit. Inter cetera autem, quæ S. Iwanus Paulo presbytero ea occasione narravit, id unum erat, quod sibi a S. Joanne prædictum fuisset, templum in eo loco (in quo solitariam vitam ducebat,) honori sanctissimæ Crucis, Virginique Mariæ Borzivojum quemdam Bohemiæ principem positurum. Narrata deinde S. Ivani morte, Balbinus § 2 ita progreditur: Iwanum, cujus viventis virtutem honorabant principes, mortuum ejusque memoriam majore etiam cultu sunt prosecuti; tamque illustrem in locum (gloriam ejus cælestem approbante miraculis Divinitate) viri fama pervenit, ut pro Sancto communiter habitus, hodieque inter indigetes ac minores Bohemiæ patronos numeretur.

[46] [mortuo sacellum erigit.] Sacellum primum angustum oppido, quantum scilicet rupes durissimæ, atque aliud, quod incoluerat, antrum patiebantur, super viri sancti tumulum Borzivojus & Ludmilla statuerunt. Id beatissimæ Dei Matris & S. Joannis Baptistæ titulum, aut etiam, ut alii auctores sunt, una cum his sanctæ Crucis diu gessit; posteri S. Iwanum nominavere. Ne vero muta ad divinas laudes solitudo foret, sacerdotibus advocatis tutela loci committitur: addita necessaria ad tuendam vitam subsidia &c. Hactenus Balbinus, cujus narratio simul cum adjectis a Papebrochio observationibus loco citato latius legi potest. Ego hæc præsenti Commentario inserenda putavi, quia Borzivoji ejusque sanctæ conjugis Ludmillæ religionem, pietatemque commendant. Porro quia de Borzivojo in sequentibus nulla amplius facienda est mentio, priusquam de S. Ludmillæ viduitate agam, præmittenda censui, quæ de ejusdem Borzivoji vetusto cultu Balbinus in Miscellaneis historicis lib. 4, § 4 commemorat.

[47] [Borzivoji cultus, a Balbino assertus,] Virtutes, inquit tanti principis & vita Christianis institutis sanctissime acta meruere, ut eum Beati titulo antiquitas honoraret: conditus est in S. Georgii ecclesia in arce S. Wenceslai Pragæ; quodque memorabile & firmius ad fidem sanctitatis faciendam, corpus Borzivoji in ara ipsa intra altare, quod est in ecclesiæ medio, condidere religiosi Majores nostri; qui fuit ritus veterum quempiam beatorum & Sanctorum numero aggregandi, (canonizationem hodie vocant) ut ex Cardinale Baronio pridem ostendi: nempe lib. 2 Epitomes rerum Bohemicarum, cap. 13. Dubravius in Historia Bohemiæ Borzivojum in basilica sua Teinensi conditum significat; sed subscriptorem non habet: nam ceteri rerum Bohemicarum scriptores, Borzivojum in nova abs se honori sancti archangeli Michaëlis constructa ecclesia Tetini sub arce, ibidem Tetini mortuum & humatum esse affirmant; unde successu temporum sacra ejus ossa levata, & quod decebat maxime, in eandem ecclesiam, ubi S. Ludmilla conjux sepulcrum invenerat, sunt illata. Ita Paprocius, Crugerius, Pessina ac ceteri.

[48] [hodiedum nullus esse videtur.] Hæc Balbinus; qui tamen nullum præterea cultus indicium, aut diem (quæ nec ego alibi reperio) assignavit. Hoc certe seculo nullum in illustri illo S. Georgii Pragensi parthenone cultum habere videtur, nullaque de asservati ibidem corporis loco, nec nisi incerta de translato illuc quondam memoria exstare. Ad manum enim mihi est ejusdem monasterii Historia, anno 1715 Vetero-Pragæ edita, a Joanne Floriano Hammerschmidt conscripta, & celsissimæ principi ac abbatissæ ejusdem loci, Franciscæ Helenæ Pyeronianæ de Galliano dicata, in qua § 29 de Borzivojo, nullo addito Beati titulo, hæc tantummodo invenio: In Novo templo S. Michaëlis archangeli, inter arcem & oppidum Tetinum a se ædificato, tumulatur. Cujus ossa successu temporis inde levata, & in ecclesia S. Georgii in castro Pragensi intra altare, quod est in medio, sacrarum instar reliquiarum recondita esse perhibent. Ita P. Crugerius in Ms. syllabo Sanctorum & Beatorum Bohemiæ. Hæc utique nullum Borzivoji apud sacras istas virgines cultum, nec nisi incertum de translato ad eas olim ejusdem corpore memoriam manifestant.

§ V. Sanctæ martyrium: Tetinense sepulcrum mox miraculis clarum: cœmeterium omnis alterius cadaveris impatiens: corpus Pragam translatum.

[Ludmilla, abdicata nepotum educatione,] De gestis S. Ludmillæ, optimo viro viduatæ, ac deinde utroque filio suo, qui in paternum ducatum invicem successerant, Spitigneo primum & post hunc etiam Wratislao orbatæ, plura non habemus, quam quæ lector in Vita reperiet. Superest tamen, ut de causa martyrii ejus, modoque ac tempore aliqua dicamus. Et cædis quidem causam fuisse Christianam religionem, quam profitebatur & propagabat, quamque impia ejusdem nurus Dragomira, gentilis mulier & altera Jezabel, immani odio prosequebatur, ex biographo satis manifestum est, nec a quoquam in dubium revocatur. Wratislaus Borzivoji sanctæque Ludmillæ pius filius, & post Spitigneum fratrem, qui illiberis obierat, Bohemiæ dux, duos liberos mares, sanctum scilicet Wenceslaum, & impium Boleslaum, quos ex Dragomira susceperat, moriens reliquit. Horum prior jure natalitio in ducatum patri successit; sed cum pueritiæ vel adolescentiæ annos nondum excessisset, communi optimatum consilio sanctæ Aviæ suæ una cum juniori fratre suo Boleslao educandus commissus est. Quamdiu vero tam pia institutione sanctus princeps uti potuerit, non explicat biographus, sed eum multum profecisse, ejusdem sanctitas martyrio coronata declaravit.

[50] Exarsit ad hæc imperiosa mulier Dragomira, quæ non minus idolis suis dedita, [Tetinam secedit,] quam avida imperii, ringebatur, una cum filiis suis præcisam sibi spem esse tum pro arbitrio imperandi, tum nefariam idolorum culturam in Bohemia restaurandi. Nec intra pectus conceptum hinc odium, invidiamque continuit; sed ut erat ad omne facinus comparata, inito cum suis asseclis consilio, sanctam Socrum suam e medio tollere decrevit, ejusque vitæ cœpit insidiari. Attamen non tam occulte molitiones suas habuit, quin ad Ludmillæ aures pervenirent, quæ gnara in bono vincere malum, nihilque minus quam ducatum appetens, cedendum censuit, & nurui suæ ista jussit placide renuntiari: Non aliqua regni tui portio male blandientis cupiditatis animum invasit, neque tui dominationem cupio ullam habere. Recipe filios tuos, &, ut animo lubet, regna cum illis: mihi vero libertatem concede serviendi omnipotenti Christo, quocumque locorum placet. Hasce optimæ Socrus suæ preces cum impia nurus ne audire quidem voluisset, Ludmilla sponte sua Pragam deserens, Tetinam, cujus notitiam supra dedimus, cum presbytero suo Paulo secessit, & ad martyrium, quod instare minime dubitabat, quotidianis virtutum exercitiis, precibusque se comparavit, quod etiam in eodem loco, incertum, quanto post tempore, missis a Dragomira impietatis suæ ministris, feliciter consummavit.

[51] Quod ad cædis modum attinet, Christannus in Vita num. 17 & seq. testatur, Cumiam vel Tumiam & Gomonem cum valida manu vesperi, sive inchoata jam nocte, [ubi a Dragomiræ ministris strangulatur.] ad Sanctæ ædes adventasse, relictisque ante fores custodibus, effractis valvis in domum ac cubile Principis irruisse, atque e lecto dejectam, &, si sua mors omnino decreta esset, caput sibi potius amputari postulantem, ut Christo sanguinem funderet, fune gutturi ejus immisso strangulasse. Ita ipse pluribus loco citato. Contra Hagecius ad annum 920, Balbinus lib. 4 Miscellaneorum § 7, aliique rem aliter narrant, nescio, quo nixi instrumento. Ajunt siquidem, duos prædictos parricidas, quos Tumam & Kumam appellant, a Dragomira missos, conceptum facinus simulata amicitia celantes, Tetinam venisse; cumque a S. Ludmilla, non ignara, quid ageretur, hospitio convivioque benigne excepti fuissent, nocte intempesta Sanctæ cubiculum ingressos, precibusque intentam proprio velo suo strangulasse. Addunt, sanctæ Martyris caput dum ipsa a parricidis injecto faucibus velo raptaretur, in obvium saxum, in quo flexis genibus Deum adorare solebat, tanto impetu illisum fuisse, ut sacro sanguine conspersum suo adhuc tempore appareret.

[52] [Nonnulla martyrii adjuncta,] De parricidis convivio exceptis, veloque ad strangulandum adhibito, consentit etiam Officium proprium Pragense. De saxo autem qui id credere noluerit, inquit Hagecius, huic suis oculis spectare Tetinæ licebit. Similiter Balbinus in Auctario 1 Historiæ Sancti Montis, cap. 8 scribit: Monstratur hodie in templo S. Catharinæ ad Tetinam durissimus quidam lapis, quem sibi Ludmilla ante stratum poni jusserit, in quo genibus affusis precari & meditari æterna solebat. Ad eum lapidem parricidæ, quos nominavi, Tuman & Cuman, Matronæ sanctissimæ caput allisere sæpius, & resperserunt sanguine: at lapis divinitus innocentem sanguinem attraxit, & post tot secula vivacissime retinet, neque ulla arte elui aut aboleri potest, quem pridem vel soli peregrini osculis potuissent atterere. Idem saxum ad S. Georgii in Pragensi arce monialium Benedictinarum ecclesiam postea translatum fuisse, discimus ex laudato Proprio Pragensi, ubi ad diem X Novembris, quo sacri corporis translatio recolitur, nona Lectio sic habet: Depositus est thesaurus tantus (S. Ludmillæ corpus) in ecclesia sanctimonialium S. Georgii in arce Pragensi, ubi & lapis, ejusdem sanctæ Martyris sanguine purpuratus, & alia sacra monimenta cum veneratione asservantur.

[53] [ab aliis asserta, examinantur.] Vidi ego illud hoc anno 1753 in prædicta ecclesia in altari ejusdem Sanctæ retro vitrum inclusum, & rubras in eo maculas observavi, quæ tamen utrum ex affuso sanguine factæ, an saxo innatæ essent, non satis potui discernere. Ceterum, si ea Pragensium traditio vera sit, miror Christannum de hisce martyrii adjunctis nihil meminisse, cum tamen res ipsa id postularet. Nam cum Ludmilla ab eo diserte dicatur exemplo martyrum sanguinem fundendo, testimonium Christo perhibere gestiens, rogasse parricidas, ut caput sibi potius amputarent, quid est, cur illam ea saltem sanguinis effusione voti compotem factam esse non asserat, sed ad aliud recurrat, mox subdens: Quam etiam (martyrii palmam) non dubitamus eam promeruisse, sacra Scriptura testante: “Justus quacumque morte præoccupatus fuerit, in refrigerio erit”. Nulla certe alia hujus silentii ratio probabilior occurrit, quam quod adjuncta illa ignoraverit biographus, quæ tamen, si vera sint, difficulter eum latere potuerunt.

[54] Martyrii tempus Christannus in Vita num. 19 in hunc modum designavit: [Martyrii tempus incertum,] Suscepit autem martyrium felix, Deoque devota famula Christi Ludmilla, septima Sabbati die & XVII Cal. Octobr., prima vigilia noctis. Eodem plane modo in exemplari abbatiæ S. Crucis prope Viennam Austriæ legitur. Ita ipse de mense, die ac nocturno tempore, annum tacite præteriens, incertum martyrii tempus, ejusque divinandi locum reliquit. Balbinus in Miscellaneis lib. 4, § 7 annum Christi 927, & diem quidem Sabbati, sed XVI Kalendas Octobris assignat, simul monens, annum 920 a Weleslavino aliisque, inter quos etiam est Hugecius, probabilius statui. Rationem autem, ob quam diem XVI Kalendas, non XVII Kalendas Octobris, ut habet biographus, assignaverit, nullam reddidit, nec aliam esse arbitror, quam quod Sanctæ martyrium die XVI, non XV Septembris in archidiœcesi Pragensi & Martyrologiis passim celebretur, quo eam passam esse Nicolaus Salius in Vita apud Surium etiam scribit. Porro si Christanni Opusculum recte ediderit Balbinus, & hoc loco reipsa legendum sit XVII Cal. Octobr., præferenda erit opinio priori loco relata, secundum quam scilicet Ludmillæ cædes in annum 927 inciderit. Etenim hoc anno Sabbatum cum die XVII Kalendas Octobris, sive die XV Septembris concurrit, qui dies anno 920 feria sexta erat, non Sabbatum.

[55] Contra vero dies XVI Septembris anno 920 Sabbatum erat, [sed inter annos 920 & 929 verisimilius statuendum.] atque adeo, si ita legendum sit, præponenda erit Hagecii atque Weleslavini sententia, qui hunc annum ipsi supremum fuisse opinantur. Utro autem loco Balbinus emortualem diem ex suo codice rectius annotaverit, exploratum non habeo, cum Ms. exemplar istud mihi non licuerit inspicere; nec si licuisset, spondere possem de non admisso ab amanuensi errore, præsertim cum etiam infra, ubi de translatione corporis agitur, hujusmodi error aliquis irrepsisse videatur. Diem tamen XV Ms. S. Crucis, ut diximus, etiam exhibet. Adde, quod, etiamsi de die emortuali constaret, ne sic quidem annus cædis ipsius certo posset determinari, cum inter annos 920 & 927 dies XV Septembris anno 921, & dies XVI ejusdem mensis anno 926 in Sabbatum inciderit. Id unum igitur Bohemis scriptoribus hac in parte credere possumus, sanctam ducissam suam Ludmillam ad supra dictum tempus potuisse supervivere, quamvis nullum determinate annum possimus assignare; ideoque mortem ejus latiori termino in margine annotavimus; quam tamen inter annos 920 & 929 contigisse putamus.

[56] Post peractam sanctissimæ Viduæ cædem, impii parricidæ tam diro nuntio Dragomiram exhilararunt, [Sanctæ sepulchrum miraculis illustratur Tetinæ,] quæ rapta sibi suæ Socrus supellectile, occupatoque ducatu impotentius cœpit regnare; nec quidquam prætermisit, ut pia Ludmillæ præcepta institutionemque e filiorum suorum animis penitus evelleret. Et licet in S. Wenceslao frustra laboraverit, Boleslaum tamen filiorum alterum, sui simillimum habuit; quippe qui per Wenceslai fratris ducisque sui parricidium Bohemiam postmodum sibi vindicavit. Sed ut ad Ludmillam redeamus; clerus & domestici ejus, quos tam immane in Dominam suam facinus, mortisque timor in latebras compulerat, resumptis post impiorum discessum animis convenientes, sacrum Martyris corpus in cœmeterio ecclesiæ S. Catharinæ, quam ipsa exstruxisse fertur, magno cum luctu sepelierunt. Nec diu tamen inglorium jacuit: quippe erumpente e tumulo mira odoris fragrantia, & cælesti lumine nocturnis temporibus desuper rutilante, Martyris gloria publice agnita & a populo celebrata est.

[57] [nequicquam obnitente Dragomira.] Ut vero hæc divina prodigia piorum animos multum recrearunt, ita novos odii invidiæque stimulos impiæ nurui addiderunt. Sed sive populi tumultum metueret, sive etiam in Demortuæ corpus sævire puderet, ausa non est tumulum profanare; verum novo usa consilio, domum in modum ecclesiæ, seu sacelli, ut opinor, super eo S. Michaëli archangelo exstrui curavit, & Sanctorum reliquias in ea deponi, ut, si qua inposterum miracula ibi fierent, ea Christiani non Ludmillæ, sed vel S. Michaëli, vel Sanctis, quorum lipsana ibidem servarentur, accepta referrent. Sed non est sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Dominum: cœpit dehinc etiam pluribus prodigiis Ludmillæ tumulus celebrari, donec ipsa a sancto nepote suo Wenceslao inde Pragam solemni pompa translata est, prout ex Christanno dicemus, ex quo etiam cetera mox relata desumpsimus.

[58] [Cœmeterium in quo ejus corpus jacuit,] Priusquam de memorata translatione agamus, præmittendum est, quod de eodem, in quo sacrum Ludmillæ corpus jacuit, cœmeterio aliqui Bohemi scriptores tradiderunt. Inter hos Hagecius ad annum 922 de eo sic scribit: Tetinæ vero, ubi ejus corpus in cœmeterio humatum fuit, nemo in hodiernum usque diem sepeliri potuit. Nam dum quispiam ibidem tumulatur, sive ipse junior, senex aut puer fuerit, is mane extra sepulcrum reperitur. Atque hoc verissime ita est: ego enim W. Hagek eamdem Tetinensem ecclesiam probe novi, cum in ea quinque cum dimidio annis presbyter vixerim; ibidemque a personis fide dignis certa testimonia obtinui, sed & id etiam recenter aliquoties contigit. Hagecio consonat Balbinus loco supra laudato, ubi addit: Idque cum Hagecio omnis retro sensit antiquitas. Idem ex pervetusto Pragensis ecclesiæ Breviario confirmatur, Lectione VI in Translatione S. Ludmillæ: “Cœmeterium B. Ludmillæ, jam in ecclesiam conversum, nullius exinde hominis sepulturam admittit, quin altera mox die cadaver e terra ejectum reperiatur”.

[59] [nullum cadaver pati perhibetur.] Hæc eadem in recentiori anni 1679, itemque in altero anni 1732 Breviario ejusdem archidiœcesis, quod utrumque ad manum habeo, totidem verbis leguntur. Unum præterea addo Joannis Floriani Hammerschmidt testimonium, qui in Historia monasteriorum S. Georgii in Castro Pragensi, sanctique Spiritus in antiqua urbe Pragensi, quam anno 1715 Pragæ typis excudit, cum § 29 de isto cœmeterio eadem, quæ supra, retulisset, subjunxit: Imo ego a fide dignissimis audivi, quod ante paucos annos cujusdam domini infans in cœmeterio S. Catharinæ, in quo olim sepultum fuit corpus S. Ludmillæ martyris, sepultus, altera die corpus illius extra sepulchrum sit inventum, & deinde ad ecclesiam S. Michaëlis sepultum. Hisce, quorum biographus non meminit, annotatis, ad translationem progredior, quam cum ipse in Vita pluribus describat, suffecerit ea hic tantummodo tractasse, quæ elucidatione indigent.

[60] [S. Wenceslaus, regnare auspicatus,] Sub impiæ matris Dragomiræ imperio jam dudum gemuerat sanctus juvenis Wenceslaus, eo præcipue ex capite, quod ipsa non modo in Christianos iniquam sese exhiberet, verum etiam clericos ac religiosos viros, quorum colloquiis ille multum delectabatur, omni nisu ab eo arceret, gravissimas ipsis minas intentans, si ad illum accedere attentarent; & occultis machinationibus, eorumdem vitæ insidiata, ita ut pius princeps, divini verbi in primis avidus, non nisi clam & nocturno tempore ab eorum aliquo instrui jam posset. Hanc itaque tyrannidem exosus, & ulterius ferre impatiens, accitam ad se matrem, & quotquot ex optimatibus ipsa impietatis suæ socios habebat, acri oratione perstrinxit, negansque se maternis imperiis imposterum pariturum, ipse regnare auspicatus est, faventibus ipsi atque auxiliantibus primariis ducatus proceribus, qui ejus lateri soluerant adhærere. Nec multo post matrem suam omnis mali machinatricem interim relegavit, donec ipse perturbatum ab ea Bohemiæ ducatum composuisset, damnaque religionis reparasset.

[61] Inter ceteras quoque curas, sanctissimæ aviæ suæ Ludmillæ in mentem venit, [sacrum corpus Pragam transferri jubet.] quam & in Christianis mysteriis magistram habuerat, & ob vitæ sanctimoniam a Dragomira impie crudeliterque strangulatam esse, jamque cælestibus prodigiis in Tetinensi humili tumulo inclaruisse, probe sciebat. Paulum igitur presbyterum, qui Ludmillæ a sacris olim fuerat, & cum eo alios presbyteros ac religiosos viros Tetinam mittit, qui charissimæ Aviæ vel ossa, seu pulverem consumptæ carnis digna translatione ad se usque perducerent. Itum ergo Tetinam est, ibidemque egesta humo, loculo præ putredine partim jam consumpto, sanctæ Martyris corpus mira integritate conspicuum, integrisque vestimentis indutum, a Paulo repertum, Pragamque delatum est. De tempore, quo hæc contigerunt, admodum obscure loquitur biographus, sic inquiens: Repertum est autem corpus fælicis & Deo devotæ famulæ Ludmillæ quartodecimo Kalendas Novembris, hora XII, feria quarta. Intulerunt autem eam Pragam die tertio, feria VI, XII hora ejusdem mensis. Præmiserat autem, eadem nocte, qua inventa fuerat, metropolin usque, ad urbem Pragam scilicet portatam fuisse.

[62] Hinc liquet, mendum aliquod in hisce notis chronicis cubare, [De translationis anno,] quod non facile divinare est. Si enim pro die tertio, quo sacrum pignus in Pragam illatum dicitur, diem decimumtertium Kalendas Novembris interpretemur, convenient quidem corporis inventi Tetinæ, & excepti Pragæ, dies per Kalendas notati; sed tum vel priori loco pro feria quarta legendum erit feria quinta vel posteriori pro feria sexta, substituendum feria quinta. Verum cum de Sanctæ anno emortuali ex supra dictis non constet, & nihil certius de spatio temporis, quo corpus ejus Tetinæ jacuit, habeamus, frustra quis ex allatis biographi verbis translationis annum eruere laboret. Ex tempore tamen, quo Tuto, qui a S. Wenceslao Pragam advocatus sacrum corpus tumulavit, Ratisponensi sedi præfuisse legitur, certi limites statui possunt, intra quos memoratam translationem contigisse oportet. Chronicon breve episcoporum Ratisponensium a Joanne Georgio Eccardo tom. 2 Corporis historici medii ævi, a Col.ditum, Tutonem anno DCCCLXXXV Asperto suffectum, annis XXXV sedisse, annoque 921 Isengrinum eidem successisse tradit. In alio Chronico ibidem a Col.excuso, idem Tuto episcopatum anno 890 iniisse, eumque annis 36 alias 35 tenuisse dicitur; qui calculus illum ad annum Christi 925 vel 926 perducit.

[63] Huic fere consonat altera Episcoporum Ratisponensium series Ms. in Museo nostro asservata, [nec quidquam certi,] ubi Tutonis episcopatus initium anno 891 affigitur, & post 36 annorum præsulatum anno 926 successor ipsi assignatur. At vero Arnolfus Vochburgensis in suo pariter Chronico de eodem ait: A septimo anno imperii (Conradi regis) usque ad duodecimum regni Heinrici Saxonis in vita permansit; atque adeo episcopatum ejusdem usque ad annum 931 extendit; nisi forte Tuto eum ante mortem abdicaverit, quod aliunde mihi incompertum est. Id unum itaque ex hisce habemus, translationem S. Ludmillæ ultra citatos annos differri non posse. Non desunt tamen, qui determinatum aliquem annum, & tempus, quo Tetinæ corpus jacuit, assignent. Hagecius in Chronico Bohemiæ, secundum quem cædes sanctæ Ducissæ anno 920 contigerat, translationem mensi Novembri anni 922 illigavit, atque ita corpus ejus duobus circiter supra biennium mensibus Tetinæ jacuisse arbitratus est. Dubravius lib. 5 Historiæ Bohemiæ, plus quam biennium; Pontanus a Braitenberg lib. 2 Bohemiæ Piæ integrum triennium Tetinensi sepulturæ adscribunt.

[64] [nisi late statui potest.] Biennium pariter, annumque 922 statuit Balbinus in Auctario 1 Historiæ Sancti Montis, cap. 8, ubi hæc habet: Est Tetinæ S. Catharinæ virginis pervetus templum, a S. Ludmilla anno DCCCCX conditum, in cujus templi ambitu (cœmeterium vocamus) biennio Ludmillæ corpus cæsum jacuit, nihil omnino a morte mutatum, magno miraculo nullam e cælo aut terra injuriam passum, recens semper & plenum vitæ apparuit, quod anno DCCCCXXII, X Novembris Wenceslaus sanctissimus nepos Pragam ad D. Georgium, ubi hodieque servatur, transtulit. Contra Thomas Pessina in Phosphoro, Radio 3, quia S. Ludmillam anno 927 martyrio coronatam censuerat, translatam anno 929 consequenter credidit. Huic consonant Officia propria archidiœcesis Pragensis, & diœcesis Olomucensis, in quibus ad diem X Novembris, quo Translatio recolitur, hujus tempus assignatur decima Novembris anni salutis DCCCCXXIX. Res, ut patet, dubia est, & pro variorum sensu varie determinata. Ego vero nihil de ea certum habeo, quam quod posterioribus Tutonis episcopi annis contigerit, de quibus consule supra num. 62 & 63.

[65] [corpus post frustra tentatam sepulturam] Non eodem, quo Pragam corpus allatum est, die ac mense, in S. Georgii ecclesia, teste biographo, tumulatum est. Nam primo quidem postquam omnium oculis publice spectandum expositum fuisset, cum terræ jamjam mandandum esset, e sepulcro, quod paraverant, aqua subito erumpens, ducem Wenceslaum cum adstantibus ab incepto deterruit. Hinc repleta denuo scrobe, sacrum pignus in suo loculo supra eamdem depositum interim fuit, dum Deus aliter revelare dignaretur. Spatio dehinc temporis elapso modico, S. Wenceslaus Tutonem Ratisponensem episcopum, cui Bohemi in sacris tum suberant, per legatos ea de re consuluit; qui illud nihilominus tumulandum esse respondit. Episcopi placitis acquievit Wenceslaus; at cum ecclesia illa, a patre suo Wratislao condita, nondum ab episcopo consecrata esset, ab eodem petiit, ut Pragam veniret, tum ut eam dedicaret, tum ut sacrum corpus ipsemet sepeliret.

[66] [ab episcopo Tutone,] Hisce pii principis postulatis vicissim assensus est Tuto, adveniensque, ut ait Christannus, in primis templum Domino consecravit. Posthinc sex elapsis dierum circulis, supra fatum corpusculum tumulavit eodem in loco, quo aqua inundaverat. Ex hac observatione dicta Christanni, in quantum is translationem circa medium Octobrem factam scribit, conciliari possunt cum supra laudatis Bohemiæ historicis, & Officiorum concinnatoribus, secundum quos eadem die X Novembris peracta est. Videntur nempe hi translationem corporis Tetina Pragam factam cum ejusdem solemni in S. Georgii ecclesia inhumatione, & consequenter varium utriusque tempus confudisse; quæ si cum Christanno distinxerimus, facile intelligemus, sacrum istud Ducissæ martyris pignus circa medium Octobrem Tetina Pragam transferri, ibidemque in dicta ecclesia die X Novembris denuo tumulari potuisse: neque enim Ratispona tam procul Praga distat, quin ad ea, quæ Christannus memorat, peragenda satis superque temporis inter utrumque fluxerit.

[67] A Trebonensi exemplari, quod nos ex Balbino recudimus, [vel ab alio per ipsum misso, tumulatur.] hic discrepat Bodecense apographum, in quo memorata ecclesiæ S. Georgii consecratio, sanctæque Ludmillæ sepultura, Tutonis quidem jussu, sed non ab ipso, verum ab qui non nominatur, coëpiscopo ipsius facta dicuntur. Juverit ipsa verba hic retulisse. Modico post hæc temporis elapso spatio, supradictus princeps B. Wenceslaus, Ratisponam missis legatis (quia Boëmi tunc temporis episcopatus illius parochiæ erant subditi) pontificem ejusdem civitatis, nomine Tutonem, consuluit, quidnam sibi foret agendum de prædicto corpore Martyris Christi. At ille secundum datam sibi a Deo scientiam, ut vir magnæ discretionis & industriæ, alta consideratione rem ipsam perpendens, postquam audivit basilicam illam adhuc benedictione pontificali carere; (nam & hoc ipsum diligentissime ab his, qui transmissi fuerant, inquirere curavit) coëpiscopum suum cum aliquantis clericorum choris allegavit, quo ecclesiam istam dedicaret, & postea corpus beatæ Martyris in loco ipso, quo aqua inundare cœperat, tumularet. Quod ubi completum est eo ordine, quo dixerat episcopus, nullum prorsus aquæ vestigium apparuit in loco, quo tumulanda erant sacratissimæ Martyris ossa. Consecratione itaque basilicæ rite peracta, & beata Martyre tumulata, episcopus ille remuneratus a principe, ut dignum fuerat, propria petivit. Hæc ibi, quibus aperte refragatur Christannus in Balbini editione, qui tamen in tantum pariter favet, quod antistitem illum coëpiscopum bis nominet. Verum parum refert, uter e duobus ea peregerit, cum utrumque exemplar consentiat, sub Tutone Ratisponensi præsule eadem facta esse. Malo tamen Balbiniano exemplari, quam Bodecensi hinc inde nonnihil mutato, credere.

§ VI. Sanctæ corpus post incendium templi repertum: ejusdem tumba gypsea, & argentea capitis theca exhibentur: traditio de quadam Crucifixi imagine: pars pepli miraculo clara: reliquiæ aliæ Pragæ & Ulyssipone.

[Corpus Sanctæ in ecclesia abbatiæ S. Georgii] Sancti Georgii in castro Pragensi ecclesia, a Wratislao I, S. Ludmillæ filio condita, ad quam hujus Sanctæ corpus a sancto nepote suo Wenceslao Tetina translatum fuisse, § præcedenti diximus, eodem seculo X nobili parthenone Ordinis S. Benedicti auctum est. Loci fundatrix fuit Mlada sive Milada, Boleslai Sævi filia, & ipsius Sanctæ proneptis, quæ religionis ergo Romam profecta, episcopalem sedem Bohemis, & monasterii ad S. Georgium erectionem a Joanne XIII Papa impetravit, ipsaque suscepto velamine, prima ibidem abbatissa præfecta, vitam sanctissime exegit, post mortem Beatæ titulo etiam decorata, prout in Opere nostro ad diem XXVIII Martii inter Prætermissos, & fusius apud Balbinum in Miscellaneis lib. 4, § 13 videre licet. Corpus ejus e terra sublatum, pretiosæque lipsanothecæ inclusum apud laudatas moniales in quodam sacello, extra altare tamen, venerationis causa asservatur, ubi illud hoc anno 1753 per crystalla ipse spectavi. Utriusque fundationis litteras, a laudato Pontifice ad Boleslaum II Bohemiæ ducem datas, exhibet Joannes Hammerschmidt in Historia ejusdem monasterii jam alias citata. Eorumdem quoque exemplar ex vetusto quodam Chronico Bohemo Ms. transumptum habeo, sed neutrubi annus adjectus est: Bohemi scriptores Christi 971 assignant. Floret etiam nunc illustre illud monasterium, cujus abbatissa principissæ titulo gaudet, & in solemnitatibus ducali pileo utitur.

[69] [ab incendio illæsum repertum,] Hagecius ad annum Christi 1142, & post eum alii narrant, prædictum monasterium seu templum hostili igne non modo conflagrasse, verum etiam penitus corruisse: nocturnis vero temporibus post exstinctum ignem, visas nonnullis esse e templi ruderibus flammas, & inter hasce cælestes spiritus ad cælum usque ascendere. Sanctimoniales autem, quæ ad S. Joannis ecclesiam in Vultaviæ ripa se receperant, ea re intellecta, S. Ludmillæ corpus inter ruinas quæri mandasse, illudque a cœmentario quodam, nomine Werwerio, illæsum repertum esse. Quod ad visionem illam pertinet, ea non nisi traditione, ab hominibus forte nimium credulis orta, niti videtur. Corpus tamen Sanctæ e ruinis editum, libenter credidero; verum id eo minus mirabile videri debet, quod sub terra lateret; quo scilicet flamma non poterat penetrare. Restauratum deinde idem templum est, Sanctæque corpus in eo rursus collocatum.

[70] [jacet ibidem in tumba retro ejusdem altare.] Jacet ibidem hodiedum retro altare suum, tumbæ gypseæ seu ex albo lapide inclusum, quam hoc eodem anno 1753 præsens vidi, & secundum iconem mihi datam, a chalcographo nostro incisam curioso lectori exhibeo. Quo tempore ea tumba facta sit, ignoro; sed antiquam esse, opus ipsum & celatura manifestat. Ante tumbam, ut dixi, altare visitur eidem sanctæ Martyri dicatum, in cujus medio ipsa ducali pileo redimita, veloque collum ligata, quia scilicet velo strangulata fuisse creditur, & palmam martyrii manu gestans exhibetur: ad cornu vero Epistolæ S. Wenceslai, ad cornu Euangelii S. Viti, patronorum regni statuæ spectantur. In eodem altari saxum religiose asservatur, de quo consule supra num. 51 & duobus sequentibus. Ceterum ara hæc recentioris est operis, quam ut æri incidi, & hic exhiberi mereatur.

[71] Servatur ibi præterea, & fidelium venerationi exponitur altera lipsanotheca argentea, [Pars capitis lipsanothecæ inclusa.] sive herma, S. Ludmillam referens, in cujus capite aliqua ejusdem capitis portio continetur, quam & ego ibidem anno supra notato veneratus fui. Eam æri pariter incisam huic Commentario inserere visum est. Iconi autem ejusdem Praga ad nos transmissæ una ex monialibus, quantum apparet, sequentia verbis Gallicis subscripserat: Hæc est statua argentea S. Ludmillæ, aviæ S. Wenceslai, omnis generis anathematis exornata. In medio capitis aliquæ reliquiæ capitis ejusdem Sanctæ inclusæ sunt, super quas vitrum superpositum est, ut fidelium osculis possint exhiberi. Fertur insuper Pragæ quædam traditio de lignea crucifixi Domini imagine, quam super S. Ludmillæ tumulo olim stetisse aiunt, quamque alii sæpe memoratis S. Georgii monialibus, alii ecclesiæ metropolitanæ adscribunt.

[72] Celsissima Francisca Helena Pieronin de Galliano, [Traditio de quadam Crucifixi imagine.] prædicti parthenonis abbatissa & princeps, in Vita S. Ludmillæ Germanica, quam ipsa augustissimæ imperatrici Eleonoræ Magdalenæ Theresiæ dicavit, & cujus exemplar anno 1694 excusum habeo, de sacra illa imagine scripsit, eam, cum anno 1142 S. Georgii ecclesia hostili incendio, cujus supra meminimus, penitus consumpta fuisset, supra Sanctæ tumulum omnino illæsam ab igne repertam esse, eamdemque anno 1283 supra ejusdem item tumulum e sinistro pede sanguinem stillasse, sterilitatis, famis, quæque hasce consequi solent, calamitatum prænuntium. Sub finem addit: Hic autem prodigiosus Crucifixus hodiedum in choro virginum, in monasterio S. Georgii, debita cum devotione colitur, magnique sacri thesauri instar habetur. Ejusdem Crucifixi effigiem cum adjecta illius brevi historia, Germanice edita, præ manibus habeo, in qua eadem dicuntur, laudaturque Vita S. Ludmillæ & Traditio. De loco, ubi nunc sacra illa Crux asservetur, Joannes Pessina in Sacris Pulveribus Bohemiæ ad diem XV Januarii, & ex eo Joannes Hammerschmidt, jam ante laudatus, sic aiunt: Crucifixus porro, tot malorum prodigioso illo sudore denuntiator, hodieque vel in odeo monialium venerationi earumdem expositus est, vel in metropolitana prostat in sacello, per quod choralistæ suum chorum conscendunt: utrique enim loco fama suffragatur.

[73] Magis contestatum est, quod de ejusdem S. Ludmillæ peplo Cosmas Pragensis decanus, [Pars pepli Sanctæ] oculatus prodigii testis, lib. 3 Chronici Bohemiæ tradidit; Eodem, inquiens, anno (1100, ut præmiserat) admirabile, & sæclis commemorabile, quod divina gratia per merita sanctissima matris Luidmillæ dignata est revelare miraculum, uti ipsi vidimus, vestræ caritati pandimus. Nam domina abbatissa Windelmuth, famula Deo devota, ecclesiam S. Petri Apostoli, sitam in territorio ejusdem monasterii, cui præerat, ex vetustate a fundamento dirutam usque ad perfectionem deducens, reædificavit. Quam ut consecraret præsul, cum impetrasset abbatissa, dum ex more reliquias collocat in pyxide, inter alia obtulit domina præsuli pannum unius palmæ latum, quem acceperat de peplo S. Luidmillæ, rogans, ut similiter inter reliquias sanctas ponat eum in pyxide. Tunc præsul quasi indignans, ait: Tace, domina, de ejus sanctitate; dimitte avum Aviam quiescere in pace.

[74] [ignem illæsa perfert:] Ad hæc abbatissa, Noli, inquit, domine, noli talia dicere; multa enim Deus per ejus merita quotidie operatur magnalia. Mox jussu præsulis sartago adfertur magna, prunis ardentibus plena, ubi, invocato sanctæ Trinitatis nomine, præsul injecit pannum super flammivomos carbones. Mira res! Fumiculus & flammicula circa pannum emicuit, sed minime nocuit. Et hoc etiam magni fuit in argumentum miraculi, quod propter nimium ardorem diu non potuit pannus de flammis eripi, & tandem ereptus, sic visus est integer & firmus, acsi eadem die foret textus. Quo tam evidenti præsul & omnes nos perculsi miraculo, lacrymas fundimus * præ gaudio, & gratias retulimus Christo. Dedicata est autem ecclesia in honorem S. Petri Apostoli VI Non. Octobris. Huc usque Cosmas, miraculi spectator. Ubi autem Windelmuth, (quod non abbatissæ, sed monasterii nomen fuisse, Hagecius aliique omnes aiunt) situm fuerit, non potui assequi, nisi quod in Vita Germanica, de qua supra meminimus, in Romano imperio fuisse dicatur.

[75] [ejusdem brachium in metropolitana Pragensi,] De aliis sanctæ Ducissæ nostræ reliquiis præterea reperi, earum partem aliquam in Pragensi metropolitana S. Viti ecclesia asservari. Ita asserit Joannes Pessina, Radio 4 Phosphori, in Diario sive indice sanctarum reliquiarum, quas eadem ecclesia religiose complectitur; ubi ad diem XVI Septembris sic habet: S. Ludmillæ M. aviæ S. Wenceslai, brachium & duæ minores partes. Solius brachii meminit apographum Ms. Kalendarii sanctæ Pragensis ecclesiæ anno 1647 ad Museum nostrum transmissum, in quo ad diem X Novembris hæc lego: Translatio S. Ludmillæ viduæ & M., aviæ S. Wenceslai, de castello Thetin ad ecclesiam S. Georgii in castro Pragensi, jubente & procurante S. Wenceslao: cujus brachium auro & argento ornatum habet ecclesia Pragensis. Neque dubium videtur, quin etiam aliis in locis sanctissimæ hujus Matronæ aliquot sacræ reliquiæ honorentur, quamvis nullam certam de iis notitiam acceperim.

[76] [aliæ reliquiæ Ulyssipone] Ulyssipone tamen in Lusitania aliquam earumdem portionem in domo professorum Societatis Jesu in veneratione esse comperi, quam una cum multis aliorum Sanctorum reliquiis Joannes Borgias, S. Francisci Borgiæ filius, ejusque conjux Francisca Aragonia, a Rudolpho II Romanorum imperatore, & augustissima hujus matre Maria, impetrarunt, annoque 1587 mense Octobri Ulyssiponem allatam, prædictæ domui Societatis nostræ donarunt. Hæ omnes postquam ab archiepiscopo Michaele de Castro legitime approbatæ fuissent, anno sequenti, qui erat Christi 1588, die XXV Januarii ingenti cum pompa solemniter translatæ fuerunt, & in laudatæ domus ecclesia depositæ. Solemnitatem pompæ Albertus Austriacus, tum temporis Lusitaniæ prorex, qui dictas reliquias pie veneratus fuerat, mandari litteris voluit; exstatque de ea libellus ab Emmanuele de Campos Lusitanice conscriptus, quem Alvarus de Veancos deinde Hispanice reddidit. Hujus translationis Majores mei in Prætermissis ad diem XXV Januarii meminerunt, ubi & Catalogum omnium earum reliquiarum lector inveniet.

[77] Utrumque libellum in Museo nostro habemus; sed quia ea celebritas plurimis sane communis est, [in domo Professorum Societatis Jesu honoratæ.] & aliorum Sanctorum insigniores, quam quæ S. Ludmillæ sunt, reliquiæ in ea translatæ fuisse videntur, visum non fuit eum hic excudere. Observo dumtaxat, magnum illum reliquiarum thesaurum variis pretiosis thecis inclusum, & duodecim feretris impositum, festive circumlatum fuisse. In sexto autem feretro erat etiam theca argentea duos palmos longa, unumque cum dimidio lata, ex una parte inaurata, variisque vitris seu crystalis, eleganti opere dispositis, perspicua, quæ inter ceteras reliquias aliquam etiam S. Ludmillæ portionem continebat, ut laudati scriptores testantur. Addunt etiam omnes hasce in ea theca inclusas, ab Horatio Malaspina, nuncio Apostolico apud Rudolphum II, ante approbatas fuisse, atque ita constare ex litteris patentibus, die XXIV Martii anno 1579 datis, propriaque manu ac sigillo firmatis. Plura de hac sancta Ducissa ac Martyre non reperi: Vitam itaque subjungo.

[Annotata]

* fudimus

VITA
Auctore Christanno de Scala, monacho, Sanctæ pronepote
Ex editione Bohuslai Balbini, lib. 1, cap. 10 Epitomes Rerum Bohemicarum.

Ludmilla vidua martyr, Bohemiæ ducissa & patrona,Tetinæ in Bohemia (S.)

BHL Number: 5028

A. Christanno. de Scala.

PRÆFATIO.

[S. Adalberto causam scribendi exponit] Domino a & ter beato sanctæ ecclesiæ Dei Pragensis secundo pontifici Adalberto b humillimus, & omnium monachorum, nec dicendus, infimus frater, Sanctus nomine Christianus c, in Christo Jesu prosperis successibus ad vota pollere. Passionem B. Wenceslai d, simul cum avera e sua beatæ memoriæ Ludmilla, qui velut nova sidera lumine virtutum suarum patriam suam Bohemiam cum omni simul gente irradiant, diversis compositionibus, & non pleniter dissertam reperiens, dignum duxi, ut vestram sanctitatem, qui ex eodem tramite lineam propaginis trahitis f, adirem, quo ex jussione vestra, simul & licentia, aliquo modo eam corrigerem, vel si qua deessent, hos, qui adhuc superstites essent, senes, seu religiosos quosque, qui eorum gesta vel acie oculorum hausissent, seu auditu, aliorumque narratione comperissent, percunctarer, atque hic adderem. Quod etiam solicitus fui agere, non jactantiæ cujusdam caussa, quippe cum omnibus modis imperitus sim sermone, & ab omni lepore verborum extraneus (quamvis si hæc cuncta in promptu forent, moles tamen peccaminum ad merita tantorum propalanda devitaret;) sed quia ineptiæ nostræ simul & pigritiæ maximæ sunt, studiaque nostra studiis scholasticorum comparata, studia esse desistunt, non desperans de venia ob enormitatem criminum, prout vires sufficerent ex adjuvamine ipsorum Sanctorum confidens, ut se res habeat, aggrediar exarare stylo.

[2] [& se suumque Opus ipsi commendat.] Sed in primis hoc dicendum: quomodo, si talium, tanquam præcipuorum Sanctorum, atque idoneorum testium Christi, gleba in partibus Lutheringorum seu Carlingorum g, cæterarum vel Christianarum gentium contineretur, in signum miraculorum virtutibus vernans, olim gesta hæc aureis, ut ita dixerim, apicibus depinxissent, responsoriorum, cantilenarum cum antiphonis adjectis, sermonum exhortationibus decorassent, cum plurimorum mœnibus cœnobiorum, quamvis ipsi horum similium martyrum, sanctorum confessorum, virginum, reliquorumque Sanctorum exultent possidere venerabilia pignora; at nos horum carentes cunctorum, hos, ut ita fatear, post Dominum solos habentes, quasi indigne tractamus, eorumque de die in diem virtutes videntes, veluti increduli manemus, eis servire dissimulamus. Hactenus de nostra desidia dixisse sufficiat; nunc vos deprecor, pontifex inclyte, & nepos h charissime, ut qui me immeritum hoc opus subire fecistis, precibus apud communem Patruum i juvetis, ut qui vos meritis suis ad pontificale decus conscendere statuit, dum vobis in futuro apud Christum Dominum coronam gloriæ, reportato lucro de creditis ovibus, acquisierit, nobis saltem veniam criminum impetrare dignetur. Vestra etiam illustri sapientia, quod nostra fatuitas insipienter ebullivit, obnixe petimus obliterari, atque doctrina vestra decorari. Auctoritate etiam vestra hæc eadem firmare dignemini, quo saltem per parochiam k vestram scribatur, legaturque. His itaque breviter prælibatis, ad gesta eadem propalanda accingamur, tam meritis beati martyris, quam precibus vestris effulti, auxiliante Domino nostro, & Salvatore Jesu Christo.

ANNOTATA.

a Unde hanc Vitam Balbinus acceperit, diximusin Commentario prævio num. 5. Apud laudatum Balbinum præmittitur: Vita S. Ludmillæ incipit feliciter.

b Hujus sancti episcopi & martyris Vitam illustratam habes in Opere nostro ad diem 23 Aprilis. Ibidem in Commentario prævio § 1 dicitur episcopus Pragensis consecratus anno 983, annoque 989 episcopatu relicto Romam adiisse, atque inde circa annum 994 Pragam remissus; quam non diu post, commota adversum se persecutione, denuo reliquit, neque umquam eo regressus, anno 997 in Prussia martyrio coronatus est.

c De Christanno (sic enim eum probabilius appellatum fuisse diximus) consule Commentarium prævium num. 5 & seqq.

d De S. Wenceslao, Bohemiæ duce ac martyre, agendum erit ad diem 28 hujus mensis Septembris, quo colitur. De eodem frequens mentio in hac Vita recurret.

e Id est avia: fuit enim S. Ludmilla, prout ex sequentibus patebit, mater Wratislai I Bohemiæ ducis, ex quo & impia Dragomira, ethnica muliere, S. Wenceslaus natus est.

f S. Adalbertum per Strzezyslavam matrem fuisse abnepotem S. Ludmillæ ostendimus in Commentario prævio, num. 7, quem consule.

g Per partes Lutheringorum seu Carlingorum designat Lotharingiam & Franciam, ubi Caroli Magni posteri regnarunt. Obscura autem periodo Christannus populares Bohemos suos redarguit, & ad religiosiorem SS. Ludmillæ & Wenceslai cultum excitat exemplo Francorum, apud quos ait laudatos Sanctos insigniori cultu honorandos fuisse, si eorum corpora habuissent, licet iidem plurimas aliorum Sanctorum reliquias possideant, apud Bohemos autem præter ista vix ulla reperiantur. Porro gleba in eadem periodo pro corporibus seu reliquiis usurpatur.

h Erat enim S. Adalberti avunculus Christannus, matris scilicet ipsius Strzezyslavæ frater, sanctæque Ludmillæ pronepos. Adi Commentarium prævium num. 7

i Designare videtur S. Wenceslaum, Boleslai Sævi, qui Christanni pater, sanctique Adalberti avus fuit, germanum fratrem ex Wratislao I & impia Dragomira.

k id est per Diœcesim Pragensem.

CAPUT I.
Bulgarorum & Moravorum ad Christi fidem conversio: Borzivoji Bohemiæ ducis baptismus, exsilium, reditus in ducatum, & religio.

[S. Cyrillus Bulgaris & Moravis prædicat:] Moravia regio Slavorum antiquis temporibus, fama memorante, creditur & noscitur Christi fidem percepisse, Augustini magnifici doctoris, ut aiunt, temporibus a; Bulgri vel Bulgarii attamen longe ante eadem potiti fore referuntur gratia. Siquidem Quirillus quidam, natione Græcus, tam Latinis, quam ipsis Græcorum apicibus instructus, postquam Bulgri crediderant, aggressus est in nomine SS. Trinitatis ac individuæ Unitatis etiam supradictæ genti Moraviæ degenti, fidem D. N. Jesu Christi prædicare b, & cooperante gratia divina, postquam illos Christo lucratus erat, etiam apices & characteres novos comperit, & Vetus Novumque Testamentum, pluraque alia de Græco seu Latino sermone, Slavonicam in linguam transtulit c; Missas præterea, ceterasque Canonicas Horas in ecclesia publica voce resonare statuit; quod & usque hodie in partibus Slavorum a pluribus agitur, maxime in Bulgariis, multæque ex hoc animæ Christo Domino acquiruntur. Cumque quodam tempore memoratus Quirillus Romam caussa orationis adisset, a summo Pontifice, vel a reliquis sapientibus, & rectoribus Ecclesiæ redarguitur, ut quod contra statuta canonum ausus fuerit Missarum solemnia instituere, canere Slavonica lingua.

[2] Illo humiliter satisfaciento illis, nec omnino eos mitigare valente, [Romæ se purgat, & moritur.] arrepto Psalterio, versum Psalmographi in medium recitavit, quo dicitur, Omnis spiritus laudet Dominum, & ipse versui alludens: Si, inquit, omnis spiritus laudet Dominum, cur me patres electi, prohibetis Missarum solemnitatem modulari Slavonice, seu alia quæque de Latino vel Græco verbo, eorum vertere in sermonem? Si enim quivissem ullo modo subvenire populo illi, ut cæteris nationibus lingua Latina vel Græca, omnimodo id non præsumpsissem, sed cernens populum duræ cervicis fore, & omnino idiotas, & ignaros viarum Dei, solum hoc ingenium Omnipotente cordi inspirante comperi, per quod etiam multos illi acquisivi. Quapropter ignoscite mihi patres & domini, siquidem & beatus apostolus Paulus, doctor gentium, in Epistola ad Corinthios jussit: Loqui linguis nolite prohibere. At illi hæc audientes, & admirantes tanti viri fidem, authoritate sua statuunt, & firmant supradicto sermone partibus in illis Missarum solennia, ceterasve canonicorum horas, hymnizari. Ipse autem B. Quirillus inibi persistens, monachicumque habitum suscipiens, diem clausit extremum d, relinquens supramemoratis in partibus fratrem suum nomine Metudium, virum strenuum, omnique decoratum sanctitate.

[3] [Moraviæ rex conversus, expellitur,] Qui & postquam multos Christi Domini manipulos in horreo congregavit, ab ipso principe, qui partibus in illis tunc dominabatur, & imperabat universæ terræ, ceu magnificus imperator e, statuitur summus pontifex, habens sub se septem ejusdem sanctitatis pontifices. f Sed quia ab ipso mundi exordio, vetiti postquam sumsit amaritudinem Protoplastus pomi, seminarium discordiæ inter humilitatem & superbiam, inter dilectionem & odium, & reliqua virtutum odoramenta, vitiorumque fœtorum humani generis inimicus usque ad præsens fundere non desistit, ac dolens populum, suis servitiis mancipatum, sibi subtrahi, veroque regi Christo Domino acquiri, totis nequitiarum armis indutus, novos satellites, & ignaros ad tantam perfidiam bellandi adit, discordiarum venenata semina inter ipsos primarios rectoresque jactitat, superbiæ ac avaritiæ ignita tela parat, in tantum, ut Swatopluk, qui erat nepos principis, vel regis religiosi, quique institutor & rector totius Christianitatis seu religionis benignius extiterat, ipsum avunculum suum insidiis appetitum regno pelleret, visu privaret, vitamque ejus veneno conaretur auferre. Sed hausto ille pestifero potu, protegente se divina gratia, nil adversi patitur g.

[4] [cui succedit discolus Swatoplukus.] Dehinc Swatopluk tyrannide suscepta, fastu arrogantiæ inflammatus, cum sibi militantibus sodalibus, pontificis Metudii prædicationem mellifluam quasi respuit, monitaque sacratissima non pleniter recipit; verum membra sua, scilicet plebem populumque, partim Christo, partim diabolo servire exhibuit. Quapropter a pontifice beatæ memoriæ supranotato, pugnus h ejus cum habitantibus incolis anathemate percussa, cum sulcis suis & fructibus diversis cladibus attrita, usque in hodiernum diem defletur; data est enim in direptionem, & captivitatem, & prædam, & derisum, & desolationem, & in sibilum universæ carni gradienti per eam i, quomodo non est societas luci ad tenebras, nec conjunctio Christi cum Belial. Quorum exempla nos quoque videntur respicere, qui eisdem passibus conamur incedere; quoniam qui domum vicini sui conspicit concremari, suspectus debet esse de sua.

[5] At vero Slavi Bohemiæ k, ipso sub Arcturo positi, cultibus idololatriæ dediti, velut equus infrenis sine lege, sine ullo principe vel rectore, vel urbe, uti bruta animalia sparsim vagantes, terram solam incolebant. Tandem pestilentiæ cladibus attriti, quandam pythonissam l, ut fama fertur, adeunt, postulantes specie consilii, responsumque divinationis. Quo accepto, civitatem statuunt, nomenque imponunt Pragam. Posthinc invento quodam sagacissimo atque prudentissimo viro, cui tantum agriculturæ officium erat, responsione pythonissæ principem seu gubernatorem sibi statuunt, vocitatum cognomine Przemysl, juncta ei in matrimonio supra memorata pythonissa virgine, sicque a clade & multiplici peste tandem eruti, dehinc a supra memorato principe ex sobole ejus rectores seu duces imposuere sibi, servientes dæmoniorum simulacris, & profanis sacrificiorum ritibus bacchantes, donec ad extremum dominatus ejusdem regni m pervenit ad unum, ex iisdem principibus ortum, vocitatum Borziwoy. Hic cum excellentissimæ formæ, & egregiæ juventutis flore nitescit, quodam tempore negotii sui populique sibi commissi caussa, ducem suum vel regem Swatopluk n, Moraviæ adiit, a quo benigne suscipitur, ad convivium pariter cum reliquis assistitur. Verum sessionis ei locus inter Christicolas minime conceditur, sed ritu paganorum ante mensam pavimento jubetur insidere.

[6] Cujus præsul Metudius injuriæ condolens, fertur dixisse ad eum: [in Moravia a S. Methodio instructus,] Væ, inquit, quod tu talis tantusque, haud erubescis a principalibus repelli sedibus, cum & ipse in fascibus ducatum obtineas; sed magis cupias ad nefandam idolorum culturam cum subulcis humo tenus incubare! At ille: Quid, inquit, ob hujuscemodi rem pericli patior, vel quid boni mihi confert Christianitatis ritus? Si, inquit præsul Metudius, abrenunciaveris idolis, & inhabitantibus in eis dæmonibus, dominus dominorum tuorum efficieris, cunctique hostes tui subjicientur ditioni tuæ, & progenies tua augmentabitur velut fluvius maximus, in quo diversorum confluunt fluenta rivulorum. Et si, inquit Borzivoy, res ita se habet, quæ mora est baptizandi? Nulla, inquit pontifex; tantum paratus esto ex integro corde credere in Deum Patrem omnipotentem, ejusque Unigenitum, Dominum N. Jesum Christum, & in Spiritum Paraclitum illuminatorem omnium fidelium; non tantum mundialis causa substantiæ, verum etiam capessendæ salutis tuæ & animæ, & acquirenda perennitate gloriosæ palmæ, atque percipienda societate o Sanctorum ineffabili lætitia.

[7] His & hujusmodi mellifluis exorationibus accensa mens juvenis, [& baptizatus, rebellantibus propterea suis,] æstuabat gratiam baptismi percipere, & ut ne ulla mora fieret, cum suis omnibus, qui eum comitabantur, terratenus pedibus pontificis advoluti, obnixius postulavere. Quid plura? mane facto, ipsum ducem cum suis triginta, qui advenerant, catechizans, peractis jejuniorum ex more solenniis, sacrosancto baptismatis fonte innovavit, pleniterque eum de fide Christi instruens, multis locupletatum donis, ad propria redire concessit, tribuens ei venerabilis vitæ sacerdotem nomine Caïch; qui reversi in sua, in castello, cui vocabulum inerat Hradecz p, supradictum sacerdotem statuunt, fundantes ecclesiam in honorem beati Clementis Papæ & martyris q, multa detrimenta sathanæ ingerentes, populum Christo Domino acquirentes. Quæ cernens perfidus chelydrus, propriis armis sumptis r antiqua bella repetit, populum cunctum Bohemorum in furorem principis accendit, eo quod paternos mores relinqueret, & novam atque inauditam sanctitatis legem Christianorum arriperet. Surgunt adversus eum uno animo, eademque sententia, suisque eum a finibus proturbare conantur, seu etiam vitam auferre moliuntur.

[8] [fugit in Moraviam:] Quo agnito, princeps se se ab eis removit, rursusque regem Swatopluk seu pontificem Metudium Moraviæ repetivit, a quibus charissime, & ut decebat, suscipitur, aliquantulum apud eos degens, perfectius doctrinam Christi nanciscitur. At vero plebs perfecta * in nequitia sua permanens, quendam ducem, Stroymir nomine, cujus in Latinum sermonem vertitur, REGE PACEM s; qui apud Theutonicos profugus exulabat, gente ex sua missis legatis, ad propria eum reducunt, sibi principem statuunt. Verum quia Veritas minime fallit, quæ ait in Euangelio: “Omnis plantatio, quam non plantavit Pater meus cœlestis, eradicabitur”, ipsa cooperante, dissipatum est consilium pravorum fœliciter. Nam idem eorum electus dux, licet ex eisdem genitus foret, diuturna tamen exulatio eum proprii privaverat eloquio labii. Quapropter a suis electoribus rejicitur, se ipsos primum accusantibus, videlicet quod talem sibi elegissent, cujus neque vocem neque sermonem nossent haurire, quoque clamores aures ejus ignaras linguæ suæ penetrare non valerent t. Et quoniam Dei providentia disponente, supra memoratus princeps Borzivoy, plurimos amicorum inibi secedens reliquerat, agitur eorum consilio, ut animus furentium plebium erga benignum rectorem mitigaretur, atque adversus invasorem perfidum toto annisu instigaretur ad necem. Verum, quoniam pars quam maxima perfidorum tyranno favebat, ineunt consilium partibus ex utrisque, quo civitatem metropolim, Pragam scilicet, egredientes in campo, quod sibi gerendum foret, perquirerent u.

[9] [inde revocatus, ecclesiam ædificat, &c.] Sed perfida pars perfidorum propere agens, arma secum, loricasque occulte in eumdem campum deferens, piorum adversus partem signum occultum necis inter se condixit, scilicet, ut si ibi, qui ex parte principis Borzivoy erant, eis assentire nollent, quilibet eorum excelsa voce occultum in medio proclamaret signum, inquiens: Variemus, variemus nos! sicque jam loricis & galeis, quas abscondite tulerant, induti, universos sibi contradictores frameis necarent. Quod consilium eorum pessimum minime partem Borzivoji latuit; itaque & ipsi loricis sub tunicis induti, procedunt in campum pro definiendo statuto x principis. Cumque parti Stroymir non placuisset consultus partis Borzivoji, unus eorum vocem in altum elevans, proclamat: Eja nostri, variemus nos! Qua voce hausta & cognita, pars Borzivoji, quæ & loricata sub tunicis advenerat, Bene, inquit, bene dixisti! Ecce nunc diversis coloribus apparebis variatus. Sic ferro obtruncato y, cunctos ejus socios fugam inire coëgerunt, eorumque falsum principem ex patria pepulerunt. Moraviæ z dehinc properantes, pristinum ducem reducentes, loco proprio restituunt. Quomodo * vero idem princeps Moraviæ degens, Omnipotenti Deo votum voverat, videlicet quo si eum Dominus ad propria cum honore reduceret, basilicam in honore beatæ Dei Genitricis, & perpetuæ Virginis Mariæ ædificaret, reversus, sine mora votum suum implere studuit in ipsa civitate Pragensi. Hic primus fundator locorum sanctorum, congregatorque clericorum, & tantillæ, quæ tunc fuit, religionis institutor exstat.

ANNOTATA.

a Non satis liquet, quam conversionem hic indicet Christannus. S. Paulinus in Vita S. Ambrosii episcopi Mediolanensis ad S. Augustinum, scribit Fritigildem Marcomanorum reginam, missis ad laudatum Ambrosium muneribus, de religione Christiana instrui petiisse, eamdemque, accepta ab illo sancto doctore epistola, in catechismi modum conscripta, una cum viro suo regnoque Romanis in clientelam se dedisse. Huc forte respexit Christannus, sive quod Moravia aut aliqua Moraviæ pars Fritigildi olim paruerit, sive quod ea occasione lumen aliquod fidei eo etiam penetraverit. Marcomanos autem ante Sclavos Moraviam tenuisse, plurimi scriptores tradiderunt.

b Acta SS. Cyrilli & Methodii, Sclavicæ gentisapostolorum, illustrata habes ad diem 9 Martii; ubi etiam de Bulgaris, Moravis, Bohemis, aliisque gentibus per eos ad Christi fidem adductis tractatum est. Verum non satis accurate hic loquitur Christannus, dum Bulgaros fidem suscepisse ait longe ante Moraviæ incolas, cum tamen hosce S. Augustini … temporibus conversos fuisse supra dixerit; istos vero, Bulgaros scilicet, a SS. Cyrillo & Methodio, id est, circa aut post medium seculi noni, hic asserat. Dicendus itaque est biographus hic solum affirmare voluisse, Bulgaros a laudatis Cyrillo atque Methodio Christianis sacris, quæ dudum deseruerant, initiatos fuisse multis annis, antequam Bohemi eadem admiserunt.

c De novis hisce Sclavicis characteribus, & sacris libris Sclavonice versis studiosus lector consulere potest Bollandum nostrum in laudato Commentario prævio ad Acta SS. Cyrilli & Methodii, § 3, & Balbinum in Notis ad hanc Vitam S. Ludmillæ.

d Adi Commentarium prævium ad Vitas SS. Cyrilli ac Methodii, loco mox citato, ubi tam hæc, quam alia ad Sanctos istos spectantia expositafuerunt. Observo tantum, ex Christanni narratione conversionem Bohemorum S. Cyrillo adscribi non posse, licet nonnullis aliter visum sit.

e Fuit hic Rastizes Moraviæ rex, ab aliis Restitius appellatus, neque desunt, qui eumdem etiam Swatoplukum dictum fuisse opinantur.

f Septem hos episcopatus a se dudum quæsitos fatetur Bollandus noster in Annotatis ad Lectiones ecclesiasticas de SS. Cyrillo & Methodio tom. 2 Martii, pag. * 24 datas, neque repertum sibi esse præter Nitrensem, cui sub Methodio archiepiscopo præfuit Wichinus, ut ex litteris Joannis VIII PP., ibidem pag. * 18, num. 32 relatis, habemus.

g Vide, quæ in Commentario prævio num. 18 & 23 de Rastize & Swatopluko nepote ejus ex variis Annalibus breviter annotavimus: de propinato tamen eidem Rastizi per Swatoplukum veneno nihil apud alios reperi. Porro Rastizis captivitatem iidem Annales anno Christi 870 illigant.

h Ita in Ms. suo Treboniensi legit Balbinus, qui in margine annotavit: Al. humus. Certe quæcumque vox a Christanno hic adhibita fuit, ea humum seu terram sive regnum significabat.

i Huc spectant, quæ in Annalibus Metensibus apud Chesnium tom. 3 Scriptorum Franciæ, ad annum Christi 894 leguntur. Circa hæc etiam tempora Zuentibolch (sic Swatoplukus ibi appellatur) rex Marahensium Sclavorum, vir inter suos prudentissimus & ingenio callidissimus, diem clausit extremum. Cujus regnum filii ejus pauco tempore infeliciter tenuerunt, Ungaris omnia usque ad solum depopulantibus. Hisce consonat Cosmas Pragensis decanus lib. 1 Chronici, ubi post relatam Swatopluki mortem subdit: Cujus regnum filii ejus parvo tempore, sed minus feliciter tenuerunt, partim Ungaris illud diripientibus, partim Teutonicis Orientalibus, partim Poloniensibus solotenus hostiliter depopulantibus. Plura qui volet, consulat obvios Moravorum scriptores. Porro observandum hic est, Christannum, ut res Moravicas compendio perstringeret, earumdem tempora non distinxisse; qua de re consule Commentarium prævium num. 23 & duobus sequentibus.

k Hic incipit de Bohemis agere, qui Sclavi origine eam regionem jam olim occupaverant;ad quorum conversionem ut deveniat, res patrias altius repetit.

l Bohemi scriptores pythonissam hanc Libussam, vel Lubossam, Croci II Bohemiæ ducis filiam fuisse tradunt, de qua & marito ejus Prismilao multa memorantur fabulosa, quæ apud Cosmam Pragensem lib. 1 Chronici, & apud Æneam Silvium cap. 5 & 6 Historiæ Bohemiæ legi possunt.

m Borziwojum seu Borzivojum, aliis Borivojum & Borivorium dictum, Hostiviti Bohemorum ducis filium & successorem fuisse, Bohemiæ scriptores affirmant.

n Nonnulli, inter quos Bollandus noster est, opinantur, hunc Swatoplukum seniorem fuisse, distinctumque ab illo Swatopluko, de quo Christannus supra num. 4 nominatim meminit; quod nobis quidem minus probabile apparere, diximus in Commentario prævio § 2.

o Vitiosa hæc periodus in Ms. Bodecensi inter Vitas SS. Cyrilli & Methodii edito a Bollando, sic restituta legitur: Tantum paratus esto ex integro corde credere in Deum Patrem omnipotentem, … non tantum mundialis causa substantiæ, verum capessendæ salutis animæ tuæ, & acquirendæ perennitatis gloriæ, simul etiam percipiendæ societatis Sanctorum, & ineffabilis lætitiæ eorum.

p De hoc castello Balbinus lib. 3 Miscellaneorum, cap. 8, § 3 sic ait: Hradecz Kralowe (Græcium, Reginohradecium, Konigingrats) urbs libera, reginæ dotalis cum arce pervetusta & caduca. Notat etiam ibidem, eam 13 milliaribus a metropoli Praga distare. In Bodecensi exemplari Gradicz vocatur.

q Ad hæc laudatus Balbinus lib. 1 Epitomes, cap. 10 annotavit sequentia: Primum in Bohemia templum, & communi totius Bohemiæ traditione, & Hagecii & omnium Bohemiæ scriptorum testimonio, Reginohradecii conditum est. Ad illam sacram ædem post multa secula RR. PP. Ordinis S. Dominici habuere cœnobium, quod qua ratione abolitum, & in curiam conversum sit, nullibi invenio. Sed constant hodieque sibi omnia; Hradecz castellum, nunc civitas, templum S. Clementis, vetus & per manus tradita majorum memoria. Deinde ad refutandam cujusdam opinionem, qui primam totius Bohemiæ ecclesiam Litomisslio vendicare tum nuper inceperat, se convertit. Quod autem Borzivojus Reginohradiciense templum S. Clementi Pontifici martyri erexerit, factum suspicor, suadente S. Methodio, qui una cum Cyrillo ejusdem martyris corpus pridem invenerat, Romamque portarat, prout in sæpe laudatis horum Sanctorum Actis legere est. Ceterum de tempore, quo Borzivojus baptizatus sit, consule Commentarium nostrum prævium § 2.

r Apud Balbinum legitur propis actibus sumptus, sed is ipse in margine fatetur, tres illas voculas in exemplari suo a se legi non potuisse. Ego lectionem restitui ex Ms. Bodecensi. Forte legendum est protinus: magis tamen ad Balbini exemplar accedemus, si propriis armis sumptis legamus.

s In Bodecensi exemplari legitur: Quemdam ducem Zremir, cujus nomen in Latinum vertitur sermonem Judica pacem.

t Bodecense rectius sic habet: Quapropter a suis electoribus rejicitur, primum seipsos accusantibus, videlicet quod talem sibi elegissent, cujus neque vocem neque sermonem possent haurire, & quorum clamores aures ignaras linguæ suæ penetrare non valerent.

u In laudato exemplari ita habes: Ineunt consilium, quo civitatem metropolim Pragam adeant, & ibi simul egredientes in campum, quid sibi gerendum foret, juxta beneplacitum utriusque partis diligenter exquirant.

x Ibidem melius legitur, statu.

y Ibidem additur, illo.

z Id est, in Moraviam. Bodecense habet: Morawe dehinc properantes, pristinum principem Boriwoi illinc reducunt, & loco proprio restituunt. De tempore, quo hæc acta sint, aliisque huc spectantibus, consuli potest Commentarius noster § 3.

* al. præfata

* al. Quoniam

CAPUT II.
Borzivoji conjux S. Ludmilla ad fidem conversa: utriusque proles: sanctæ Viduæ virtutes, secessus in arcem Tetinensem, martyrium & sepultura.

[Borzivoji ex S. Ludmilla proles; illi succedit Spitigneus,] Habuit etiam uxorem, nomine Ludmillam, filiam Slaviboris comitis ex provincia Slavorum, quæ Bssow antiquitus nuncupabatur, nunc a modernis ex civitate noviter constructa Mielnik vocitatur a; quæ, sicut ei par fuerat, in errore gentilitatis, immolando simulacris, ita & in religione Christiana imitando, imo præcellendo virtutes sui viri, facta est vere Christi famula. Suscepit autem ex ea sæpe memoratus princeps tres filios, totidemque filias b, & ut ei B. Metudius prophetico ore prædixerat, quotidianis incrementis cum omni gente sua regnoque augmentabatur c, peractoque temporis cursu, plenusque dierum bonitateque, diem clausit ultimum, triginta quinque vitæ suæ complens annos d. Suscepitque pro eo regnum ejus primogenitus filius ipsius Spitigneu, cunctis virtutibus bonitatis, famaque sanctitatis admodum fulgens. Imitator siquidem factus patris, fundator extitit ecclesiarum Dei, congregator sacerdotum, clericorumque; perfectus in fide Christi, peractis vitæ suæ annis quadraginta, luce ex hac migravit, astra petens e.

[11] [huic Wratislaus. Sanctæ Viduæ virtutes,] Cujus post transitum, frater ejus Wratislaus regni suscepisse dignoscitur gubernacula, ducens uxorem nomine Dragomir, ex provincia Slavorum paganorum, quæ Ztodor f dicitur, Jesabeli illi assimilandam, quæ prophetas malitia sua trucidavit, seu Evæ protoplasti uxori, quæ Caïn & Abelem enixa est. Siquidem Dragomir peperit ex ipso principe natos binos, unum vocitatum Wenceslaum, alterum vero Boleslaum. Sed hæc locum suum præstolantur. Igitur religiosa matrona Ludmilla, viduata viro, orbata jam filio uno majore, in domo propria consistens, memorans pristinæ ignorantiæ, errorisque, quotidie cum lachrymis præterita deflebat crimina, & sicut ante exhibuerat membra sua servire immunditiæ, & iniquitati ad iniquitatem, ita demum exhibebat eadem servire justitiæ in sanctificationem, dicens illud Apostoli: “Quem fructum habui tunc in illis, in quibus nunc erubesco”? Testantur hoc inopiæ pauperum frequenter sublevatæ ab ea, quorum indigentiis ut mater obsequebatur, esurientes alens, sitientes refocillans, peregrinos & egenos vestimentis tegens. Testantur etiam clerici, quos devota, ceu natos proprios procurabat.

[12] [religio & misericordia.] Cunctis etiam his silentibus testantur casæ Christi, quas diversis dotavit opibus auri, argenti, non, ut quibusdam moris est, ex rapinis vel substantia egentum; sed de sibi collata a Deo substantia, pia atque mansueta in cunctis, omnibusque benevolentiæ fructibus repleta; in eleemosynis larga, in vigiliis pernox, in oratione devota, in caritate perfecta, in humilitate profusa, in obsequiis servorum Dei succincta, tantum, ut, quibus diurnæ lucis solatium minime adimplere g valeret, noctis in latibulo domesticorum per manus solatia allegare desudaret, Euangelicum implens illud, quo jubetur agapem agere, ignorante sinistra nostra, quid faciat dextra. Verum cuncta virtutum ejus insignia stylo si conemur depingere, lux diurna nobis ante deficiet, quam pagina. Et quidem janua domus ejus nocte dieque transeunti patuit; ita ut cum beato Job proclamare valeret: “Ostium meum viatori patuit, oculus fui cæco, & pes claudo”, mater orphanorum, consolatrix viduarum, vinctorum seu carceratorum indefessa visitatrix, & in cunctis operibus perfecta bonis.

[13] [Susceptam nepotum curam,] Igitur ut prælibavimus, cum præfatus dux Wratislaus in regno fratris sui defuncti succederet, firmato regno, basilicam in honore B. Georgii martyris h statuit, sed morte præventus, ejus consecrationem diu desideratam minime perspexit; filium vero suum ætatis præeuntis Wenceslaum i æstuantis animi in lege divina literis imbuendum tradiderat in civitatem, quæ Budecz k vocabatur, ubi ab antecedente fratre suo Spitihnæo in honore principis Apostolorum B. Petri consecrata inerat, & inest ecclesia. Cumque sagax ingenio, cuncta, quæ a pædagogo sibi tradita forent, Spiritu se inspirante, alte memoriæ traderet, genitore interim ex hac vita migrante annorum fere triginta trium l, revocatur metropolitanam in urbem Pragam, sedemque in paternam ab omni plebe sublimatur. Sed quoniam pueritiæ vel adolescentiæ necdum perfecte florem mundaverat, inito cuncti satrapæ prudenti consilio, beatæ memoriæ Ludmillæ Christi famulæ ducem ipsum rudem cum fratre suo Boleslao educandos commiserunt, donec illis robur ætatis, favente Deo, accresceret.

[14] Quo viso, mater supradictorum puerorum, quæ viduata viro, [nuru sua ideo furente, deponit,] solio ejusdem utebatur, diabolo instigante, totum venenosi pectoris animum in famulam Dei Ludmillam accendit, malisque suspicionibus arctatur, æstimans ob educationem juvenum, quos Socrui suæ cunctus commiserat populus educandos, se regno rebusque privari, illamque sibi dominatum nanciscituram universum: initoque perversissimo cum viris Belial consilio, toto annisu eam extinguere molitur. Venerabilis autem & devota Christi famula Ludmilla, hoc agnito, humilitatis atque patientiæ arripiens arma contra arrogantiæ stimulum, per internuncios mandare studuit nurui, inquiens: Non aliqua regni tui portio male blandientis cupiditatis ardore m animum invasit meum, neque tui dominationem cupio ullam habere: recipe filios tuos, &, ut animo libet, regna cum illis; mihi vero libertatem concede serviendi omnipotenti Christo, quocunque locorum placet. Verum, ut assolet fieri semper, ut in quantum se humilitas pro Deo incurvaverit, in tantum se arrogantiæ fastus, diabolo impingente, erigat, mitissimam atque benignissimam precem S. Ludmillæ ductrix, nurus videlicet sua, non solum suscipere, verum insuper audire contempsit.

[15] Quod cernens Christi Famula, memorans illud Apostolicum: [& Tetinam secedit: ejus martyrium] “Nolite resistere malo, sed date locum iræ;” & illud Evangelicum: “Si persecuti vos fuerint in civitate ista, fugite in aliam,” a civitate metropolitana se cum suis auferens, castellum quoddam haud longe, cui vocabulum inest Tetin n, adiit, tanto magis virtutum gemmis se exornans, quanto certior erat, mox persecutore o sequente, martyrii palmam promereri; orationi devotissime insistens, vigiliis & jejuniis insudans, eleemosynis largam cunctis manum præbens. B. Wenceslaus vero, teneræ licet adhuc ætatis esset, cum matre degens, etiam spiritu prophetiæ in illis tunc diebus claruit, cunctaque, quæ ventura erant, Christo Domino sibi revelante, cognovit aperta visione. Noctis conticinio, forte cujusdam presbyteri Pauli p, qui sæpe memoratæ B. Ludmillæ lateri devote inhæerens, devotissime obsecundabatur, atrium, quod amœnis & vastis ædium muniebatur ambitibus, sub sancti Deoque pleni Wenceslai carissimo obtutu omnium mœnium cultu defectum *, & humanæ possessionis habitatione omnino comparuit alienum; quod videlicet ipse, pulsa somnii carnalis gravitate, cordis speculatione pervigili excitatus, quibusdam, quæ visa sunt, prudenti sermone innotescens, subindeque, quod verius futurum, edita ante pronunciasset ostensio, prophetanti ore edisserens, convocatos hujusmodi dictis alloquitur: Sero me accubante, dulces amici, vosque o familiares clericuli q, noctis silentio gravis & alta sustulit visio: quomodo Pauli presbyteri porticum tota ædificiorum sublimitate ac hominum cultu videbam penitus desolatam.

[16] Quo viso mœstus dejicior, ac interna pro fidelibus solicitudinis molestia consternor; [S. Wenceslaus divinitus præsagit:] sed tamen ut immensa omnium Cognitoris pietate in spe, qua credenti cuncta posse permissum est, transferor, hujus somnii veritatem, imminente jam casu pernoscendam, claræ solutionis interpretamenta ad certam rei extensionem explanare aggredior. Domorum namque visa destructio, fœlicem aviæ meæ Ludmillæ, sanctæ ac venerabilis matronæ portendit obitum, quæ videlicet matris meæ tam genere, quam operum etiam inquinatione gentilis, furiali cum aliquot ministris, ad scelus æque paratis, facta conspiratione, non multum hinc processuro tempore dandum r, irruentibus perversorum armis, pro Christiani nominis ac fidei professione corporis crudelem subibit passionem. Porticus autem, ut visio testatur, Pauli deserta, amplitudo cleri, nostro inclusi tutamine, miserabilem præfingit a regno expulsionem, totiusque constantiæ non debitam amissionem. Enimvero execrabilis memoriæ genitrix mea, sectæ vitali, quam pro toto posse confiteri, colere cordetenus, sequi & amare insto, & posthac aliorsum irrevocabilis instabo, mordaciter invidens, eosdem diversorum clericos ordinum, quia mecum sentire non negant, ope terrena privatos, regno severius ejicere molietur.

[17] [ad quod, & ipsa præsaga, se parat] Hac denique sagacis conjectura prædivinationis mens veri conscia minime frustratur, sed ut interpretationis congrua sonuerunt indicia, erga jam scriptæ peremptionem Matronæ, clerique, longo adjacentium ambitu religionum in ejus subjectionem, imo in ditissimam largitatem se prompte concedentis, ferocem expulsionem, ordine incorrupto non longe post cuncta jam fuisse impleta constat s. Siquidem, ut præfati sumus, subtrahente se famula Christi Ludmilla, ab obtutibus perfidorum in eodem castello, quo confugerat, ab inimicis insequitur. Ductrix etenim præfata, quosdam proceres suos, filios iniquitatis, Cumiam & Gomonem t, valida cum manu ad perdendum Socrum suam Tetinis direxit. Præscia vero Christi memorata Famula futurorum, ante fatum presbyterum suum Paulum accersens, monuit eum sacra Missarum solennia modulari, confessionemque suam ante conspectum Scrutatoris cordium effundens benignissime, conscia jam de percipiendis beneficiis Altissimi, armis se ipsam fidei totam muniens, orationi procumbens, Deo preces effudit, quo ejus spiritum, quem ipse creaverat, in pace dignaretur suscipere. Celebritate dehinc Missarum peracta, Dominici se Corporis & Sanguinis participatione muniens, psalmodiam indefessa mente concinere studuit.

[18] [& a Dragomiræ ministris] Vespere vero facto, supra notati tyranni domum illius aggressi, valvas dirumpentes, reliquos sociorum forinsecus armatos frameis clypeisque statuunt; ipsi autem capitanei homicidæ Tumia Gomoque, paucis secum assumtis, cubiculum, quo Dei Famula incumbebat, ostium dirumpentes, ingrediuntur bacchantes. Quibus B. Ludmilla humili sub voce: Quænam, inquit, repentina vos vesania agitat? & non erubescitis, neque mente pertractatis, quemadmodum egomet vos ceu filios proprios educavi, auro argentoque, vestibus insignibus dotavi? Verum siqua in vobis mea iniquitas inest, intimate quæso. At illi furentes, saxis rigidiores aures ad hæc obturantes, non veriti sunt manus in eam proprias injicere, lectoque extractam terrætenus projecerunt. Quibus illa: Paulisper, inquit, orationi incumbere me sinite. Quibus hoc concedentibus, expansis oravit manibus. Post hoc, inquit: Mei interitus causa si adventastis, obsecro, ut mucrone auferatis caput; exemplo Martyrum sanguinem fundendo, testimonium Christo perhibere gestiens, ac palmam martyrii cum ipsis sine fine percipere optans, quam etiam non dubitamus eam promeruisse, sacra Scriptura testante: Justus quacunque morte præoccupatus fuerit, anima ejus in refrigerio erit.

[19] Funesti ergo carnifices preces ejus verbaque spernentes, [strangulatur, & sepelitur a suis.] fune gutturi ejus immisso, suffocatione vitam illi abstulerunt præsentem, victuram * in ævum cum eo, quem semper dilexerat, Jesu Christo Domino. Suscepit autem martyrium fœlix, Deoque devota famula Christi Ludmilla, septima Sabbathi die & XVII Cal. Octobr., prima vigilia noctis u. Clerus vero ejus cunctus, universique vernaculi utriusque sexus, Pastore x peremto, in diversa sparsi, diversis in latibulis latitantes, vitam præsentem sibimet studuerunt conservare. Post hoc recedentibus crudelissimis carnificibus, ad funeris ejus officium magno cum metu & ululatu convenientes, honestissime cuncta, quæ ad sepulturam fore cernebantur, peragentes, terræ glebam ejus sanctissimam commendavere. Cruentissimi vero carnifices spoliis direptis, dominam ad propriam regressi, gaudium illi permaximum intulerunt Innocentis de nece, æstimantes se in æternum locupletari, atque in ævum victuros, quibus atrocia & inextinguibilia gehennæ ignis supplicia parata mox inerant.

ANNOTATA.

a In Bodecensi exemplari Sancta scribitur Liutmila, diciturque fuisse filia Zlauboris comitis in provincia Slavorum, quæ Speu antiquitus nuncupabatur &c. A Cosma Pragensi ipsa Ludmila, pater Zlaubor, provincia Psov vocitatur. De Melnicio Sanctæque parentibus egimus in Commentario num. 12.

b Ex hisce tribus filiis duo fuere Borzivoji patris in ducatum successores, Spitigneus & Wratislaus. Tertius Boleslaus quidam fuisse dicitur, non diu post baptismum infans mortuus. De filiabus nihil compertum est. Vide dicta in Commentario num. 36.

c Hic desinit lacinia Vitæ ex Bodecensi Ms. a Bollando editæ, quæ hic diversa a nostra est, atque ita habet: Suscepit igitur ex ea sæpe memoratus princeps tres filios, totidemque filias, ut ei Methodius pontifex prophetico ore prædixerat, & quotidianis incrementis cum omni gente sua regnoque coagmentabatur. Secundum hæc ista tergemina proles a Methodio prædicta fuisset Borzivojo, dum hic ad Christianam religionem adduceretur, adeoque post baptismum nata fuisset, quod cum ratione temporum, quam in Commentario secuti sumus, dictisque biographi non cohæret. Sed tota hæc difficultas evanescit ex Ms. Balbini, quod edimus, ubi S. Methodius non numerosam prolem, sed regni amplitudinem Borzivojo promisisse dicitur.

d Errorem in numeris hic esse monui in Commentario num. 41.

e Vide, quæ circa hæc observavimus in Commentario prævio num. 36 & quatuor sequentibus.

f Provinciam Ztodor Balbinus in Notis Lucensem seu Zatecensem vocat, quam lib. 3 Miscellaneorum, cap. 4, § 2 scribit a Pragensi principatu separatam propriis suis ducibus paruisse: nunc una est ex regni Bohemiæ provinciis. Porro Dragomiram, ab aliis Drahomiram dici, ait idem Balbinus in Notis; ubi etiam addit, eam ab aliis Wlastislai Lucensis principis filiam, ab aliis neptem ex Przoslao fuisse credi, refragantibusaliis, qui Wlastislai Lucensis stirpem in Zbislao filio exstinctam ante fuisse scripserunt.

g Adimplere substitui pro adimpletur, manifesto utique errore. In Bodecensi legitur Impendere.

h Joannes Florianus Hammerschmidt in Historia monasteriorum S. Georgii in castro Pragensi, & Sancti Spiritus in veteri Praga, hujus ecclesiæ ædificationem annis 912 & 913 affigit. Additum ipsi eodem seculo, procurante Milada, illustre virginum asceterium, quod hodiedum perseverare, in Commentario prævio, num. 67 diximus.

i Hic est S. Wenceslaus, qui tamquam ætatis præeuntis, id est natu major, pii Wratislai, impiæque Dragomiræ filius, in patris ducatum successit, quem ei frater ejus natu minor Boleslaus simul cum vita postmodum ademit. Colitur is die 28 Septembris, quo ejusdem Acta illustrabimus.

k De civitate hac nihil usquam reperi, quam quod Balbinus lib. 1 Epitomes rerum Bohemiæ, cap. 3, nescio quo fundamento, scribat, academiam ethnicam, quam in Miscellaneis lib. 3, cap. 16, § 6 ad Libussæ tempora refert, in eafloruisse, in ejusque locum Christianam a S. Methodio substitutam esse.

l Hæc ætas non est S. Wenceslai, sed patris ejus Wratislai.

m Vocem ardore, quæ in Balbini editione deerat, ex Bodecensi Ms. supplevi.

n De hac arce, cujus etiam infra recurret mentio, consule Commentarium prævium num. 3.

o Hanc quoque periodum ex Bodecensi apographo nostro restitui, cum apud Balbinum admodum mendose sic legeretur: Ut tanto se virtutum gemmis ornans, quanto certior erat, mox se persecutore persequente, martyrii promereretur victoriæ palmam.

p Hunc nonnulli eumdem putant cum Caïcho presbytero, quem biographus supra num. 7 a S. Methodio datum fuisse ait Borzivojo, dum baptismo lustratus, ex Moravia in Bohemiam reversus est.

q Clericuli diminutivum est a clerici. In Bodecensi legitur: Clientuli, uti & supra: Accubantem, pro accubante. Sed & aliquot aliæ voces in hoc Sancti sermone variant, quæ operæ pretium non est annotasse.

r Bodecense melius habet: Clanculum irruentibus, prætermisso dandum. At cetera Wenceslai verba post passionem usque ad finem numeri ibidem desiderantur.

s Obscura hæc & vitiosa periodus, quæ in Bodecensi deest, significat & S. Ludmillæ cædem & clericorum Religiosorumque expulsionem, ut sanctus princeps vaticinatus fuerat, non multo post contigisse.

t Alii hosce Tumam & Cumam appellant.

u Easdem temporis notas habet Bodecense apographum, ex quibus tamen nihil pro anno Sanctæ emortuali statui posse in Commentario prævio, § 5, num. 54 & sequenti ostendimus. Consule etiam eumdem §, num. 51 & sequentibus de nonnullis martyrii adjunctis, quæ ab aliis traduntur.

x Per Pastorem ipsa S. Ludmilla hic designatur.

* al. desertum

* al. victuræ

CAPUT III.
Sanctæ parricidarum pœna: Dragomira a S. Wenceslao aliquamdiu relegata: Sanctæ corpus incorruptum repertum, & Pragam translatum: puer contractus, ibidem erectus.

[Parricidæ, jam Dragomiræ omnibusque exosi,] Præfata autem perfida domina perfidorum, usurpans supellectilem Socrus suæ cunctam, cum ante fatis tyrannis regnare cœpit, ditans eos, propinquosque eorum, ac familiam opibus eximiis auri, argentique, vesteque pretiosa inæstimabili. Regnaveruntque in tota provincia Bohemorum, velut magnifici duces, sed non ex Deo. Quibus opimate viventibus, atque inæstimabiliter gaudentibus, lætantibusque, ultio justa divinæ vindictæ improvise subsequitur impios, qui tam grande tamque crudele piaculum non horruerunt patrare, quo manus suas inhonestissimas in præclarissimam Christi Famulam moverant absque caussa. Namque patre suo, principe discordiarum, diabolo exagitante, coævos coætaneosque suos cœperunt contemtui habere omnes; qua de re excrevit dissensio, odiumque permaximum inter ipsos primarios supra notatos, Cumiam videlicet Gomonemque, dominamque ipsorum, ita ut omnis cogitatus sermoque dominæ de interitu ipsorum diu noctuque versaretur.

[21] Quod cernens memoratus tyrannus Cumia, irruente in se pavore horribili, [eum stirpe sua male pereunt.] cunctis cum sibimet affinitate junctis ex eadem provincia fuga labens, omnibus exosus, vagus, profugusque, huc illucque versatus est, nemoque ex stirpe illius progenitus, in propria ulterius reditum habuit. Gomo autem, cum fugæ latibula germano cum suo quæreret, comprehensus, atque capitali sententia addictus, cum fratre vitam præsentem pariter & futuram amisit. At vero domina eorum cernens eos fugientes, omnem venenosi pectoris furorem in posteros eorum diffundens, universos eorum, a majore usque ad minimum, una die unaque sententia perdidit. Hoc quoque primum signum Ludmillæ claruit, dum Dei disponente providentia, ex interfectoribus ejus nullus superfuit: alii propriis habitaculis secedentes, in diversaque fugientes, cunctis exosi effecti, diva ultione tacti, exhalaverunt spiritum vitæ, parvuli eorum impiissima morte defuncti, quam plures vero capite gladio plexi sunt. Sic impletus est sermo Dominicus, quem in Evangelio infit: “Omnis, qui acceperit gladium, gladio peribit.”

[22] Iisdem vero diebus ad tumulum beatissimæ & sæpe memoratæ venerabilis matronæ & martyris Ludmillæ Dei, [Ludmillæ tumulus miraculis illustratur.] divina cooperante clementia, virtutum miracula præclara patuerunt. Nam ex ejusdem monumento tanta fragrantia miri ac suavissimi odoris emanavit, quæ cunctorum aromatum florumque odoramenta vinceret. Quam plures etiam cereos, lampadasque lumine flagrantes divino, intempestæ noctis silentio terque quaterque oculorum hauserunt acie. Quæ cuncta dominam, interfectricem ipsius videlicet, minime latuere: quibus cognitis, timore nimio prostrata, agendum sibi quid foret ignorabat. Tandem rursum venenosum instaurans consilium, apparitores suos Tetinis misit, quo venerabile corpus tumulatum jacebat, in mandatis jubens, quod domum super tumulum B. Ludmillæ statuerent in modum basilicæ; aptans & nomen in honore B. Michaëlis archangeli, quo si deinceps inibi claruisset signum aliquod, non meritis beatæ Martyris, verum Sanctorum, quorum pignora inibi detinerentur, deputaretur. Quo facto, tantus cunctos ingredientes basilicam horror invasit, quod haud aliter, nisi veneratione cum maxima, inibi auderent ingredi, præclaraque & insignia exhinc in eodem patuere loco virtutum miracula.

[23] His ita gestis, annuente Christo, olim electus dux B. Wenceslaus, [S. Wenceslaus impium matris dominatum] annos pueritiæ transcendens, gratissimo flore juventutis nitescebat, cuncta, quæ a pædagogo apicum sibi tradita fuerant, alta memoria revolvens, animo æstuanti opere implere cupiebat, quod aure perceperat. Quapropter genitrix ipsius perfida cum quibusdam sibi assentientibus filiis Belial, invidentes actibus illius, studiisque sanctissimis, inito invicem consilio, dixerunt: Heu quid agimus, quovo nosmet vertemus? Princeps siquidem noster, qui a nobis in regni fastigio sublimatus est, perversus a clericis, & ceu monachus factus, per abruptam & assuetam vitiorum nostrorum semitam nos gradi non sinit. Et si hoc nunc in pueritia vel adolescentia gerit, quid putas facturus est in juventute vel senecta? Ab illo ergo die nimis importuni esse ei cœperunt, nimis increpantes, aliaque perplura importuni illi ingerentes scelera. Quæ cuncta vir Deo charus armis fidei repellens, & clypeo se patientiæ muniens, animo illæso perferebat. Siquidem & clericos ejus, & quosdam Religiosos, quorum doctrina ipse pascebatur, insidiis assiduis impii appetentes, trucidare moliti sunt, minisque maximis terruerunt, quod nemo illorum ad eum accessum quiret habere.

[24] [cum acri objurgatione excutit,] Ipse vero cunctorum horum scius, cum sibi fidelibus viris occulte posterulas agens a, ruente sole in occasum, clancule clerico quolibet accersito, cuncta, quæ sibi proficua erant, nocte addiscens, crepusculo illucescente, didascalum, seu sibi carum clericum, latenter abire sinebat, codicellulumque b suum occulens, subque tegimine gestans, ubicumque locum quietis reperiebat, eum cum diligentia lectitabat, & cum gemitu interno de duritia cordis populi sui, & cæcitate vel incredulitate dolebat nimium. Tandem confortatus a Deo, & virtute se præcingens, matre sua, universisque primariis accitis, ut decuit, increpavit, quemadmodum liber Sapientiæ testatur: “Verba sapientium quasi stimuli, & velut clavi in altum defixi.” Sed B. Wenceslaus, Cur, inquit, filii sceleratorum & semen mendax, virique iniqui, prohibuistis me discere legem Domini nostri Jesu Christi, & obtemperare mandatis illius? Quod si vos tædet Christo servire, cur saltem cæteros impeditis? Ego vero si hactenus vestra sub providentia vel potestate degi, amodo tamen illud respuo, Deo omnipotenti syncero ex animo servire cupio. Orta est postmodum pro ejusdem rei caussa variisque rebus aliis dissidio prægrandis viros inter ipsos primarios, qui lateri ducis religiosi inhærebant, & inter reliquos, qui partes nequissimas dominæ impiæ juvabant, divisique sunt consiliarii invicem & primates terræ, discordiarumque inter eos spinæ pullulaverunt ad sanguinis usque effusionem. Verum pars justorum, licet minima foret, prævaluit tamen adversus partem multimodam, ut semper, iniquorum.

[25] Nam semper memoratus dux Wenceslaus solicitus de nanciscenda pace, [eamque relegat, ac postea revocat:] Spiritu sibi sancto inspirante, corde consilium captavit, quo genitricem suam, quæ caussa totius nequitiæ inerat, proturbaret e patria, quatenus ea propulsa, cunctisque consentaneis ejus viris impiis, invicem furor discordiarum sopiretur, paxque Ecclesiæ Christi accresceret, unum eundemque Dominum cuncti possidentes, veram Christi doctrinam perfectissime addiscerent, dispositisque cunctis, quæ ad pacem regni pertinere cernebantur, proturbatis & expulsis filiis discordiæ, composita quiete, matrem rursus cum honore ad propria revocaret. Quæ cuncta, juvante se opifice Deo, opere complevit: nam matrem regno cum dedecore maximo pepulit, dignam ei ultionem omnipotente Deo reddente ob effusionem sanguinis innocentis B. Ludmillæ, quem sine caussa fuderat. Sed quoniam timore casto, qui permanet in sæculum sæculi, plenus erat, memor præceptorum divinorum, quibus patrem honorare debemus & matrem, eam rursus tempore elapso reduxit; verum honore dominationis pristinæ caruit usque ad obitus sui diem. Sed hæc cuncta qualiter gesta sunt, ob sui enormitatem prætereuntes c, cœpta prosequamur. Post multa adversa & incommoda pertulit, etiam filii sui necem ab generato suo juniore d.

[26] Recordatus deinde Aviæ suæ B. Wenceslaus, quantæ sanctitatis in præsenti fuisset, [missi ab eo Tetinam, Sanctæ corpus] quantæque claritatis meritum apud Omnipotentem obtineret, lacrymarum imbre infusus totus, inito consilio sacratissimo cum sacerdotibus & Religiosis quibusdam, misit eos in præfatum castellum Tetin, mandans eis, quo vel ossa, seu pulverem consumtæ carnis, digna translatione ad se usque perducerent. Ipse vero, Spiritu sancto sibi revelante, paucis familiaritate junctis sibimet innotescens, certus erat, divina cooperante clementia, aliquid inibi legatos memoratos signorum haurire. Implentes autem jussa domini sui legati, qui fuerant basilicam ingressi, ac monumentum humo revoluta detegentes, tabulam sepulchri, qua venerabilis gleba tegebatur, partim putredine consumtam reperientes, sublevare formidaverunt. Si lignum, fatentes *, putridum est, quanto magis ea, quæ intus latent? Rursumque sarcophagum claudi voluerunt diligentia cum summa. Quorum consiliis unus ex eis presbyter Paulus obsistens, cujus & superius mentionem facimus, qui illi, dum in terris degit, in amicitiis junctus, semperque in omni servitio obsecundatus est, inquit: Nequaquam, ut dicitis, fiet; sed juxta principis jussa, vel si pulverem consumtæ carnis invenero, tollam.

[27] Cui cæteri assensum præbentes, unanimiter tabulam sublevarunt, [incorruptum Pragam transferunt,] quam dum sustollunt, frangitur, ita ut memoratus Paulus cum humo super corpus jacentis caderet. Qui concite surgens, humumque velocius amovens, cum sibi junctis sodalibus invenerunt corpus sacrum ab omni corruptione sejunctum, præterquam quod supra memini, videlicet vultum ejus pulverulentum, quod ei de fractura cooperculi, dum amoveretur, insederat. Ingenti dehinc gaudio succensi, grates immensas Cunctipotenti exhibentes, glebam ejus sanctissimam de terra sustollentes, linteaminibus pretiosis, ut decebat, involventes, altari præsentaverunt, laudes gratesque immensas divinæ clementiæ referentes, riteque cunctis solenniter peractis, feretro eam locantes, duorum equorum terga onerant, sicque eadem nocte metropolin usque, ad urbem Pragam scilicet, constanter properant. Repertum est autem corpus fœlicis & Deo devotæ famulæ Ludmillæ quartodecimo Kalendas Novembris, hora XII, feria quarta e. Intulerunt autem eam Pragam die tertio feria VI, XII hora ejusdem mensis f, lætitia cum ingenti, gratulantibus, cunctisque Christum laudantibus. Vehitores siquidem ipsius, urbi prius quam eam inferrent, ad principem bajulos boni nuncii præmiserunt. Qui venientes, sopori eum membra collocasse cognoverunt, eumque suscitaverunt lætum, taleque ei gaudium intulerunt; quod omnipotente Deo favente, corpus tantæ talisque Matronæ, Aviæ videlicet suæ, incorruptum reperissent.

[28] [ubi a S. Wenceslao exceptum,] Qui continuo surgens, ecclesiamque cum summa alacritate properans, Christo Domino grates immensas persolvit. Sole terram irradiante & jubare tenebras propellente, accito clero turbaque fidelium, processione cum ingenti obvius ire properat. Occurrunt autem illi & fideles geruli, vehentes sæpe memoratam glebam S. Ludmillæ, quam statim sacerdotes & levitæ alacriter suis imponentes humeris, benedicentes Deum, cum psalmis & laudibus intulerunt urbi, Ecclesiamque ingressi, coram pavimento statuere, strepitumque sonitu ingentem personuere. Quod popularis tam fidelium quam infidelium curiositas, perscrutans quod factum erat, in unum congregati, petunt ecclesiæ januas. Consilio dehinc princeps inito cum sacerdotibus, plebe coram cuncta corpus ejus detexerunt, ut omnes fidem adhiberent, incorruptam eam a Christo Domino fuisse servatam, cunctique intuentes magnalia Christi, vocibus indefessis personuere, nemoque obsistere veritati quibat, quoniam cunctis patebat integritas corporis ac capillorum firmitas, vultusque nitescebat veluti in hac constitutæ vita. Vestimentorum insuper pulcritudo, integritasque talis splendebat, acsi eodem texta forent die: quod universi prospicientes, præconiorum vocibus persultantes, omni cum honore ac laude dignissimam judicaverunt.

[29] [post frustra tentatam sepulturam] Humo dehinc effossam, compositamque fossa, in eadem basilica g tumulare eandem conati sunt. Sed ex eadem fossa repente aqua inundavit: quod plurimi intuentes, mente captavere, eundem sepulchri locum minime Christi Famulæ placere. Replentes rursus fossam, sarcophagum cum ipso pignore sacro statuere super eandem, præstolantes divinum auxilium, & sic ad propria fœliciter properavere. Spatio dehinc temporis elapso modico, supradictus princeps, Ratisponam missis legatis, pontificem ejusdem civitatis, quia erant Bohemiæ viri ipsius temporis parochiani sui, consuluit nomine Tutonem h, quidnam sibi agendum foret de supra notato corpore. Qui divinæ Legis scripta perlustrans, secundum datam sibi a Deo sapientiam, in responsis hæc dicta mandavit: Scilicet ut corpus, initium ab ipso exordio protoplasti sumens, cui dictum est: Terra es, & in terram ibis, pulvis es, & in pulverem reverteris, sepulturæ traderent, donec gloriam Christi cerneret.

[30] [ab episcopo Ratisbonensi tumulatur.] Quare ingenti zelo divino accensus princeps, præfatum antistitem humili prece exoravit, quatenus usque ad se dignaretur venire, ac corpus ipse sepulturæ daret, basilicamque adhuc, quæ benedictione pontificali carebat, dedicaret. Adveniensque, in primis templum Domino consecravit. Posthinc sex elapsis dierum circulis, suprafatum corpusculum tumulavit eodem in loco, quo aqua inundaverat. Mira adque Christi Famulæ declarandum meritum sufficiens res; videlicet quod sacerdotibus, in consecrato eam cupientibus tumulare loco, aqua exorta est, adveniente vero coëpiscopo, sacraque basilica funditus consecrata, haud congrue satis, ut quæ fœlici conversationis suæ vita fruebatur fœliciter, ut cum benedictione majore sepeliretur, quæ cum Sanctis ad Christi erat locanda dextram i. Rite his itaque peractis, coëpifcopus remuneratus, ut dignum fuerat, a principe, propria petivit.

[31] Anniversario autem ejus volvente die post translationem ipsius glebæ sacræ ad gloriam nominis sui, [Puer contractus, ibidem erectus.] & ad declarandum meritum Famulæ suæ Christus Dominus insigne dignatus est operari prodigium. Nam ut moris est Christianæ religioni, congregato clero, memoriam talium agere, cum post orationes ad refectionem corporum una pariter residerent, quidam parvulus infirmitate corporis gravatus, curvatus est, sursum omnino non valens aspicere, cum autem ostium basilicæ, corpus ubi tantæ requiescit Matronæ, virtutem Christi meritumque ipsius Sanctæ imploraret, erectus est, virtutique propriæ restitutus. Quod intuentes plurimi, omnipotenti Christo laudes canebant, suam quod per Famulam dignatus sit magnalia declarare sua, cui est gloria in sæcula sæculorum, Amen.

ANNOTATA.

a Posterula Latine posticum est. Indicat itaque biographus, S. Wenceslaum, ut matrem, ejusque impietatis ministros falleret, soluisse clericos vesperi per posticum ad se introducere.

b Id est, parvum codicem, seu libellum, qui vel preces, vel pia aliqua præcepta continebat.

c Ista Balbinus in Notis sic excipit: Videtur Christannus innuere terribilem illam Drahomiræ mortem, nam dehiscente tellure, ut lib. 2 dicam, periit: deinde ignoscendum est nepoti, quod aviæ suæ ignominiosam mortem, aliqua pietatis imagine perstrictus, narrare omiserit. Remipsam tum multi alii Bohemiæ scriptores, tum laudatus Balbinus cap. 4 enarrat. Ajunt scilicet,Dragomiram, cum in curru suo ante quamdam ecclesiam præterveheretur, & auriga ipsius, audito ad adorandum in Eucharistiæ Sacramento Christum tintinabulo, e curru desiliens, ecclesiam ingressus esset, instar furiæ exarsisse, Christianos omnes orco devovisse, ipsumque Christum maledictis incessere ausam, dehiscente mox terra, simul cum curru equisque absorptam esse. Subdit denique: Placuit postea locum velut execrabilem sepibus incingi; hodie columna lapidea eo in loco via arcis (Pragensis) Occidentali exstructa tam funestæ rei viatoribus præbet indicium. Columnam hanc ego hoc anno 1753 Pragæ degens, plus semel spectavi.

d Indicat cædem S. Wenceslai, quem frater ejus natu minor Boleslaus impie peremit. Ex hoc loco Balbinus contra Hagecium statuit. Dragomiram S. Wenceslao supervixisse.

e Adi Commentarium prævium num. 61 & sequentibus.

f Vide, quæ in eodem Commentario loco mox citato de translationis tempore observavimus.

g Basilicam hanc esse S. Georgii ecclesiam, aWratislao S. Wenceslai patre exstructam, omnibus indubitatum est. De ea egimus in Commentario num. 67 & sequentibus.

h Tutonis episcopatum Ratisbonensem Annales, in Commentario prævio num. 62 & 63 a me citati, alii inter annos Christi 885 & 921, alii inter 889 & 925 vel 926, alii denique inter 891 & 926 statuunt. Unus est Arnolfus Vochburgensis, qui Tutonem illum usque ad annum 931 superstitem facit. Vide dicta ibidem. Suberant autem tum temporis Ratisbonensi episcopo Bohemi, qui post medium ejusdem seculi proprium episcopum, procurante Milada Boleslai Sævi filia, a Joanne XIII Papa primum impetrarunt.

i Implexa, luxataque hæc periodus, quæ omnino abest ab apographo Bodecensi, in hunc modum potest restitui: Mira, adque Christi Famulæ declarandum meritum res; videlicet quod sacerdotibus in consecrato eam cupientibus tumulare loco, (haud congrue satis, ut quæ fœlici conversationis suæ vita fruebatur fœliciter,) aqua exorta est; adveniente vero coëpiscopo, sacraque basilica funditus consecrata, ut cum benedictione majore sepeliretur, quæ cum Sanctis ad Christi erat locanda dextram, in eodem loco nulla aquareperta est.

* i. e. dicentes

DE S. EDITHA SEU EADGITHA, VIRGINE SANCTIMONIALI,
WILTONIÆ IN ANGLIA,

Non diu post an. CMLXXXIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Editha seu Eadgitha, virgo sanctimonialis, Wiltoniæ in Anglia (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Sanctæ memoria in sacris Fastis & cultus: Vita edenda, quid censendum sit de tribus aliis Edithis, quæ eodem seculo in Anglia sanctitate fulsisse dicuntur.

Sanctum Edgarum sive Eadgarum confessorem, Angliæ regem, tom. 2 Julii ad diem VIII in Opere nostro dedimus; [Sanctæ memoria in Martyrologiis] sanctam vero Wilfridam, quæ & Vulfridis, & Wolftrudis appellatur, Wiltoniensem in Anglia abbatissam, tom. III Septembris, die IX, ad quam Martyrologiis inscripta est. Horum filiam, matrisque in laudato parthenone discipulam sanctimonialem, Martyrologium Romanum Baronii ad præsentem diem sic annuntiat: In Anglia, sanctæ Edithæ virginis, Edgari Anglorum regis filiæ, quæ in monasterio a teneris annis Deo dicata, sæculum hoc ignoravit potius, quam reliquit. Hisce simillima leguntur in Romano Galesinii, unde deprompta sunt. Ejusdem memoriam ad hunc diem celebrat codex Hagenoyensis apud Sollerium inter Auctaria Usuardina, ubi legitur: Item in Anglia sanctæ Edithæ, reginæ & virginis. Reginam autem hic per regiam filiam interpretare. Editio Lubeco-Coloniensis ibidem sic habet: In Anglia, sanctæ Edithæ virginis. Paulo latius Grevenus: In Anglia, Edithæ virginis abbatissæ, filiæ Edgari regis Anglorum. Quæ a religiosis parentibus bima Christo consecrata, & sanctissime conversata, seculum ignoravit potius, quam reliquit. Codex Antverpiensis Major ibidem ad eumdem diem habet: Eodem die, sanctæ Eadipæ virginis; Sollerio nostro merito existimante, Editham hic quoque designari, præsertim cum Eadgitha etiam appellata dicatur.

[2] Ad hunc pariter diem exstat memoria ipsius in Florario nostro Sanctorum Ms., [ad hunc diem;] ubi tamen perperam Oditha scribitur; at in Indice prævio Editha. Meminit ejusdem & Wilsonius in Martyrologio Anglicano, prioris editionis, anni nempe 1608, in quo die XVI Septembris hoc eam elogio illustrat: Eodem die Wiltoniæ in ecclesia S. Dionysii, depositio S. Edithæ virginis & abbatissæ, filiæ S. Edgari regis Angliæ, quæ contempta omni mundana temporalique gloria, religiosam vitam in monasterio Wiltoniensi amplexa est, sub suæ propriæ matris Wilfridæ cura & disciplina, post cujus obitum ipsa ejusdem loci abbatissa facta est, ubi in omni vitæ sanctitate animam suam cælesti Sponso tradidit anno Christi CMLXXXIV. Multa etiamnum præclara templa ac monumenta ipsius nominis variis in locis Angliæ spectantur, atque unum in oppido Church-Eaton dicto in Staffordiæ comitatu, ubi parvus aquæ fons visitur adversus varias infirmitates perquam salutaris, vulgo Fons S. Edithæ appellatus. Hactenus Wilsonius, sed non sine errore, ut suo loco docebimus. Idem Martyrologus in altera editione anni 1640, nescio qua de causa, sanctam Virginem nostram ad hesternum diem, videlicet XV Septembris retulit, & de ejusdem sepultura hæc subdit: Et sepulta est Wiltoniæ in ecclesia S. Dionysii, quam ipsa olim fundaverat, ibique diu in magna veneratione servata est. Ut vero hæc addidit, ita contra prætermisit, quæ de variis ecclesiis, monumentisque in priori editione dixerat. Sed quantum ad diem spectat, XVI Septembris ipsi emortualis fuisse in Vita danda asseritur, eoque ipsam cultam videbimus.

[3] [elevatio ad 3 Novembris; cultus antiquus.] Prætereo Arturum in Gynæceo, Bucelinum in Menologio, Wionium in ligno Vitæ, Maihewum aliosque, qui eamdem in sacris Fastis suis recensuerunt. Alteram S. Edithæ nostræ memoriam, elevationis scilicet virginei corporis ejus, ad diem III Novembris annuntiat laudatus Wionius his verbis. Ibidem (nempe in Anglia, ut præmiserat) elevatio corporis S. Edithæ virginis & sanctimonialis. In annotatis vero laudat Vitam Sanctæ apud Surium ad diem XVI Septembris, in qua, uti & in nostra Ms. sacrum corpus istud dicto die Novembris revera elevatum fuisse dicitur Wiltoniæ in S. Dionysii ecclesia, quam ipsa fundaverat. Wionium secutus est Wilsonius in priore Martyrologii sui editione ad præcitatum diem Novembris. Porro de vetuslo ipsius celebrique per Angliam cultu sic scribit Guilielmus Malmesburiensis libro 2 de gestis pontificum Anglorum: Habetur ergo in pluribus locis Angliæ festum ejus venerabile, quod nemo impune temerare præsumat. Ad manum quoque mihi sunt duo Breviaria Sarisburiensis ecclesiæ in Wiltonia, quorum unum anno 1499 Londini, alterum anno 1557 Parisiis excusum est, & in quibus S. Edithæ nostræ Officium cum Lectionibus propriis hac XVI Septembris die præscribitur. Plura per decursum dicenda venient.

[4] [Auctor Vitæ Gotcelinus creditur,] Vitam S. Edithæ edidit Surius ad præsentem diem, stylo mutato, & sine auctoris nomine, sed graviter tamen scriptam esse judicavit. Ex Surio eam Mabillonius Actis Sanctorum seculi V Benedictini, pag. 637 & sequentibus inseruit. Eamdem & nos habemus Ms., ex Ms. Rubræ Vallis transumptam, minus quidem comptam, sed Surianæ editioni cetera simillimam, ut dubitari nequeat hanc aut similem ipsi præluxisse. Præterea etiam aliam habemus in quadam Vitarum collectione Musei nostri signata ✠ Ms. 160. Ea multo brevior est, & ex priori contracta, ideoque nulli nobis usui futura. Itaque Ms. nostrum edemus, inter Annotata relaturi, si quid in Surii editione observatu dignum occurrerit. Laudatus Mabillonius in Observatione prævia existimat, Gotselinum seu Goscelinum vel Gocelinum monachum, qui S. Augustini Anglorum apostoli gesta conscripsit, hujus quoque Vitæ auctorem esse. De hoc scriptore actum in Opere nostro est ad diem III Februarii in Commentario prævio ad Vitam S. Wereburgæ virginis, § 1, & die XXVI Maji in Commentario item prævio ad laudati S. Augustini vitam, & alibi; dictumque est, illum seculo XI ad finem vergente floruisse.

[5] Accipe ejusdem elogium ex prædicto Malmesburiensi de Gestis regum Anglorum lib. 4, [cujus notitia datur,] cap. 1. Hic occasio temporum Willielmi (II regis) translationem Augustini præcellentissimi Anglorum apostoli cum sociis suis exponi animaret, nisi peritissimi Goscelini præcurrisset ingenium; Goscelini, qui monachus de S. Bertino cum Heremanno episcopo Salesberiæ quondam Angliam venerat, insignis litterarum & cantuum peritia. Is multo episcopatus & abbatias perlustrans tempore, præclaræ scientiæ multis locis monumenta dedit, in laudibus Sanctorum Angliæ post Bedam secundus… Denique innumeras Sanctorum recentium Vitas stylo extulit, veterum vel hostilitate amissas, vel informiter editas, comptius renovavit… Felix lingua, quæ tot Sanctis servierit, felix pectus, quod tot vocales melodias emiserit, præsertim cum in ejus conversatione certaret honestas doctrinæ. Ratio autem, cur Mabillonius Vitam, de qua agimus, ipsius quoque Opus esse arbitretur, hæc est, quod, ut inquit, Acta S. Eadgathæ virginis scripsisse dicatur in Catalogo scriptorum Britanniæ, & apud Wionem & Possevinum; quodque Eadgatham illam eamdem cum Editha esse pro certo habeat.

[6] Sententiam hanc aperte tradit Valerius Andreas in Bibliotheca Belgica, [idque satis verisimile est.] inter Gotselini Opera recensens Vitam S. Edithæ seu Eadgithæ virginis, quæ olim Ms. exstitit Londini apud Augustinianos, teste Bunderio. Sed & Baleus in Scriptoribus Magnæ Britanniæ, ex eoque Warthonius & alii, inter Gotselini Opera Vitam D. Eadgithæ lib. 1, recensent. Potest itaque ea ipsi probabiliter adscribi, præsertim cum ejusdem stylum satis redoleat. Porro cum S. Editha circa annum Domini DCCCCLXXXIV in laudata Vita obiisse dicatur, Gotselinus autem seculo XI vergente ad finem floruerit, non potest scriptoris ætas, toto seculo posterioris, magnam auctoritatem Vitæ conciliare. Forte tamen aliqua monumenta habuit, ex quibus eam concinnaverit; sed nec multa ipsius gesta enarrat, quæque refert hujusmodi non sunt, ut scriptoris fidem in iis merito suspectam habeas, nisi quod in chronotaxi non nihil a vero aberraverit. Denique Guilielmus Malmesburiensis lib. 2 de Gestis regum Anglorum, maximam eorum partem recenset, ex hac ipsa forsitan Vita, ut suis locis observabimus.

[7] Mabillonius supra laudatus in Observatione prævia tres alias Edithas, [Ex 3 aliis Edithis, quæ eodem seculo] easque regias pariter virgines, in hunc modum recenset: Eodem ævo tres aliæ Edithæ, regiæ virgines in Anglia vixisse dicuntur, præter Editham Ottonis Magni uxorem. Una Ethelwlfi regis filia, Alfredi regis soror, quæ S. Modwennæ abbatissæ (de qua in Sanctis prætermissis Sæculi IV) tradita est. Altera Editha Eadwardi senioris filia, Æthelstani soror: tertia, Edmundi regis filia, Eadgari soror; omnes sanctæ, & quidem sanctimoniales in cœnobio Polleswortensi, quod juxta silvam Ardenniam in Cestrensi diœcesi est. Prima laudatur in Actis S. Osithæ apud Surium die VII Octob. & S. Modwennæ abbatissæ Streneshalensis apud Capgravium, quæ Modwenna Pollewortensi monasterio a se condito Editham, Alfridi regis sororem, præfecisse perhibetur. Locus postea dictus est sanctæ Edithæ Pollesworth, seu, De Pollesworda, uti fidem faciunt vetera monumenta in Monastici Anglicani tom. 1, pag. 179 *. Altera Editha: Eadwardi filia, Sithrico Northumbrorum regi ab Æthelstano fratre in conjugem data, sed ab eodem postmodum repudiata, Polleswortum secessit, ibique reliquum vitæ religiose exegit, testante Matthæo Westmonasteriensi ad annum DCCCCXXV.

[8] [sanctitate effulsisse dicuntur; prima] Tertia est Editha, Eadmundi regis filia, Eadgari soror, neptis Edwardi senioris, cujus filiam fuisse Editham secundam diximus. Thomas Maihevius ad diem XV Julii, ubi de his tribus simul agit, suspicatur secundam & tertiam non esse diversas, nec aliam quam Edwardi senioris filiam: nam nullam Editham, Eadmundi filiam, Eadgari regis sororem inveniri. Verum in Vitæ sequentis cap. 1 laudatur Editha, Edgari regis soror. Hujus tamen difficultatis solutio non ita pendet ex sequenti Vita, ut nullum inde dubium relinquatur. Nam si ejus auctor Gotselinus, qui ineunte * sæculo XI florebat, ex ejus sententia rem certo definire non possumus. Hactenus Mabillonius. De priori harum trium inter Prætermissos ad diem XIV Maji in Opere nostro breviter actum est verbis, quæ subdo: Editha, Ethelwolfi regis & monarchæ Anglorum soror indicatur ab Alfordo in Indice Sanctorum Angliæ, quasi hæc debuisset in Martyrologio Anglicano hoc die collocari. Poterit una de hac agi ad diem dictam XVI Septembris. Hanc autem, licet ab Alfordo soror, non filia Ethelwolfi vocetur, eamdem esse cum ea, cujus Mabillonius primo loco meminit, inde liquet, quod apud Capgravium in Vita S. Modwennæ, quæ tam a Maihewo, quam a Mabillonio laudatur, soror item, non filia ejusdem regis; in Vita vero S. Osithæ apud Surium, ab utroque similiter laudata, soror Alfredi, adeoque filia Ethelwolfi dicatur.

[9] [ex incertis monumentis nota est; de secunda,] Sed neque S. Modwennæ, qualis apud Capgravium exstat, neque S. Osithæ apud Surium Vita, satis idonea est, ut ejusmodi Editham vel umquam exstitisse certo persuadeat; quippe quæ utraque fœdis parachronismis laborat, quæ cum Ethelwolfi seculo neutiquam possunt consistere. Et de priori quidem consule, si lubet Opus nostrum tom. 2 Julii, ad diem V, quo de ea Sancta actum est; alteram vero, videlicet S. Osithæ Vitam apud Surium ad diem VII Octobris, ad quem apud nos pariter discutienda veniet. In Monastico Anglicano tom. 1, pag. 197 similia de Editha leguntur, recitaturque ibidem monumentum quoddam Anglice scriptum de S. Modwenna & Editha, quæ posterior utrobique Atulphi, sive Ethelwolfi soror, non filia vocatur. Verum nec hoc instrumentum satis antiquum est, ut certam fidem faciat. De secunda Editha sic scribit Matthæus Westmonasteriensis ad annum Christi 925: Anno gratiæ DCCCCXXV Æthelstanus rex Anglorum Eadgitham sororem suam Sithrico Danica natione progenito, Northanhumbrorum regi, matrimonio honorifice copulavit. Qui ob amorem virginis paganismum relinquens, fidem Christi suscepit; sed non multo post beatam virginem repudians, ac Christianitatem abjiciens, idolorum culturam restauravit, & post modicum temporis apostatus vitam mirabiliter terminavit.

[10] Sancta itaque puella, virginitate sibi reservata, apud Pollesberiam in jejuniis & vigiliis, [ejusque cultu] in orationibus & in eleëmosynarum studiis, usque ad finem vitæ suæ bonis pollens operibus perseveravit. Transiit autem post laudabilis vitæ cursum ex hoc mundo Idibus Julii, ubi usque hodie divina miracula non desinunt celebrari. Parum tamen nota fuit Guilielmo Malmesburiensi, cum hic lib. 2 de Gestis regum Anglorum cap. 5 Eduardi senioris liberos recensens, inter alia dicat: Primogenitum Ethelstanum habuit ex Egwina illustri fœmina, & filiam, cujus nomen scriptum non in promptu habeo. Hanc ipse frater Sithrico Northanimbrorum regi nuptum dedit. Et rursum cap. 6 de Ethelstano ait: Cum Sithrico rege Northanimbrorum, data ei in matrimonium, ut prælocutus sum, una ex sororibus, victurum fœdus perculit; quo post annum mortuo, provinciam illam sibi subegit, expulso quodam Aldulpho, qui rebellabat. Clarum est, de eadem Ethelstani sorore, quam Westmonasteriensis S. Edgitham appellat, hic agi; nec tamen ulla mentio fit de ejusdem repudio, virginitate servata, vita monastica, miraculisque post mortem patratis, quæ ex Westmonasteriensi retulimus. De hisce pariter silet Florentius Wigorniensis in Chronico ad annum 925 sic scribens: Strenuus & gloriosus rex Anglorum Æthelstanus sororem suam cum magno honore & gloria Northimbrorum regi Sithrico, Danica stirpe progenito, in matrimonium dedit. Deinde vero ad annum sequentem narrat Sithrici mortem, occupatumque ab Ethelstano ejusdem regnum; sed de Editha nihil præterea commemorat.

[11] Verumtamen istud silentium obesse non potest, quo minus Westmonasteriensi asserenti credamus, [satis constare videtur.] præsertim cum Editham illam etiam suo tempore miraculis in suo Pollesworthensi monasterio claruisse asseveret. Difficile tamen est virginitatem ipsi intactam, ut ille ait, vindicare, si Sithrico non tantum desponsata, sed & tradita fuerit. Inter neotericos de eadem variis in locis tomi 3 Annalium agit Alfordus, qui ad annum 925, num. 10 arguit Scoticarum rerum scriptores, quod hi in ipsam, quam Beatricem perperam appellant, rejecerint tumultuum causam, qui id temporis in Northumbria exorti fuere; eamdemque venenum Sithrico parasse, læsæque majestatis convictam, pœnas violenta morte ibidem dedisse confinxerint. Mortem vero ejusdem in monasterio Pollesworthensi idem annalista fixit circa annum 980, laudans Martyrologium Anglicanum, in quo tamen anno 926 obiisse dicitur, prout ipse adverterat, & corrigendum monuerat num. 2 ad eumdem annum 926. Porro Editham hanc, quam laudatus Westmonasteriensis etiam ad annum 901 sanctam Edgitham appellat, præter Wilsonium in memorato Martyrologio, Wionius, Dorganius, Bucelinus, aliique sacris Fastis ad diem XV Julii, quo Westmonasteriensis eam obiisse refert, inseruerunt. At in Opere nostro ibidem inter Prætermissos relata est, eo quod de cultu ipsius aliunde ignoto ex solis Martyrologiis istis monasticis non satis constare videretur. Attamen quæ ex Westmonasteriensi supra retulimus, exiguum de eo dubitandi locum relinquunt.

[12] Tertiam Editham Vita sanctæ Virginis nostræ infra num. 1 sic indicat: [Tertia obscurior, ac forsitan eadem] Inter multa autem Sanctorum exempla, … interque præsentia Sanctorum & maxime propinquorum religiosorum lumina, vicinius accendebatur (Sancta nostra) virginali palma sanctissimæ amitæ suæ Edithæ, Edgari regis patris sui germanæ, quæ in monasterio Pollesworth provinciæ Werwici, meritorum signis, sicut & ipsa Wiltoniæ, refulsit. Hinc ipsa quoque velut ab aliis distincta, a Wilsonio aliisque martyrologis ad diem XIV Maji inter Sanctos, apud nos vero inter Prætermissos recensita est. Laudatam Vitam pariter secutus videtur Nicolaus Harpsfeldius in Historia ecclesiastica Anglicana, dum Seculo 10, cap. XI ait: Præfuit hoc sæculo cœnobio sacrarum virginum Pollesverthi Editha pia mulier, Edgari regis soror. At vero Maihewus illam, ut superius diximus, eamdem cum secunda, sive cum Eduardi senioris filia opinatus est; putavitque errorem, quo hæc Edgari regis soror credita est, oriri potuisse ex eo, quod S. Edithæ nostræ amita diceretur, cum tamen ea vox more apud eos recepto etiam avi sororem, qualis Eduardi senioris filia Virgini nostræ erat, significaret. Sane hæc suspicio minime inanis est, & hujusmodi error facile potuit biographo obrepsisse, quem toto circiter seculo, aut eo etiam amplius post Sanctæ obitum scripsisse diximus. Ratio autem, ob quam Editham illam Edgari amitam potius, quam sororem credimus, hæc est, quod de ipsius amita, ejusque vita in Pollesworthensi monasterio sanctissime exacta ac miraculis post felicem obitum usque ad seculum XIV ibidem perseverantibus, diserte meminerit Matthæus Westmonasteriensis, eamque exstitisse etiam alii scriptores admittant; Editham vero Edgari sororem ex sola Sanctæ nostræ Vita habeamus, cujus scriptor ex dictis hic facile falli potuit.

[13] [cum secunda.] Nec obstat ratio temporis, quo minus Edgari amita in vivis superesse potuerit, dum S. Editha nostra in Pollesworthensi parthenone degebat. Sancta enim Editha circa annum Christi 984, ætatis suæ 23 obiisse a biographo dicitur. Editham vero Edgari amitam anno Christi 925 Sithrico sponsam datam, repudiatamque Pollesworthum secessisse scribit Westmonasteriensis. Habuerit igitur hæc anno 925 ætatem 20 annorum, tantum octogenaria circiter fuisset, moriente S. Editha nostra; sed & aliquot annis junior esse potuit, dum desponsata est, & ante Sanctam nostram obiisse; ita ut ex hac parte nihil impediat, quo minus duæ istæ virgines eodem tempore vixisse credantur. Ejusdem nobiscum sententiæ est Alfordus in Annalibus, ubi ad annum 962, num. 4 Wilsonium corrigendum putat, quod is ad diem XIV Maji Editham, quam anno 980 defunctam ibidem scribit, Edgari sororem vocaverit, distinxeritque ab ejusdem Edgari amita, cujus ad diem XV Julii meminit, quamque anno 925 obiisse perperam statuit. Atque hæc de Edithis occasione sanctæ Virginis nostræ dicta sufficiant.

[Annotata]

* l. 199

* l. exeunte

§ II. Illustres Sanctæ parentes: chronotaxis vitæ examinata: Vita monastica, gestaque usque ad mortem: corporis elevatio: miraculum ab Harpsfeldio relatum.

[Sancta ex SS. Edgaro & Wilfrida nascitur.] Illustres S. Edithæ parentes biographus ejus in ipso Vitæ limine his verbis indicavit: Beata virgo Editha filia fuit Edgari regis, & Wolftrudis, regii ducis filiæ, quam rex insolubilibus votis regno sociare disposuerat; sed partu explicito, caste vivere, quam illecebris deservire maluit propter Deum; habitumque monialium de manu S. Ethelwoldi episcopi apud Wiltoniam suscepit, & virtutibus & exemplis proficiens, virginibus mater spiritualis effici meruit. Edgarus hic, alias Eadgarus dictus, Angliæ rex fuit, & inter sanctos confessores relatus, cujus gesta tom. 2 Julii ad diem VIII in Opere nostro illustrata habes. Eosdem honores Wolftrudis, quæ & Wilfrida aliisque etiam nominibus appellatur, sanctitate vitæ suæ promerita est, prout ad diem IX Septembris, ubi de ea pariter actum est, jam ostendimus. Porro indecoros S. Edithæ natales biographus datis verbis tacite insinuat; nam non ex legitimo parentum conjugio eam natam esse, in Commentario historico de S. Wilfrida § 2 docuimus, ubi etiam pro insigni Edgari pœnitentia lectorem ad ejusdem sancti regis Syllogam historicam § 2 remisimus.

[15] Chronotaxim vitæ biographus hanc tradit: Anno XXIII ætatis suæ, XVI Cal. Octob. migravit ad Christum, [Chronotaxis ejus, a biographo asserta,] circa annum Domini DCCCCLXXXIV. Præmiserat etiam: Cum autem quindecim esset annorum, a patre suo rege Edgaro super tria monialium monasteria … abbatissa effecta est. Secundum hæc Sancta nasci debuit circa annum 961 vel 962, & abbatissæ officio decorari anno circiter 976 vel proxime subsecuto aut præcedente. Verum ista non parvam difficultatem patiuntur ex patris ejus S. Edgari chronotaxi, quæ aut supremam Virginis ætatem paucis annis minuendam, aut mortem tantumdem serius statuendam suadet. Etenim septennis pœnitentiæ, quam Edgarus ob illatam Wilfridæ virgini vim, ex qua S. Editha progenita est, a S. Dunstano sibi impositam humiliter fervideque exegit, finem in annum Christi 973 incidisse, Westmonasteriensis, Malmesburiensis, Wigorniensis & Hovedenus non obscure indicant, dum Edgarum summo cum optimatum gaudio ab ipso S. Dunstano coronatum eo anno fuisse scribunt: pœnitentiæ enim impositæ pars erat, ne toto illo septennio coronam regni sui gestaret.

[16] Jam vero si septennium ab anno 973 subduxerimus, prodibit Christi annus 966, [aliquam difficultatem patitur.] adeoque vel hoc, vel præcedenti anno ille Edgari lapsus contigisse debuit, nec potuit Editha anno 961 vel 962 nasci, nec anno 984 moriens vigesimum tertium ætatis suæ numerasse; nisi regis flagitium ab anno 961 usque ad 966 vel 965 tam studiose occulatum fuerit, ut ante id tempus in publicum non eruperit, nec ad S. Dunstani aures pervenerit. Præterea cum S. Edgarus die VIII Julii anni 975 ad beatam vitam commigraverit, prout in ejusdem Sylloga historica ostensum est, non potuit Editha annum ætatis 15 agens ab eodem abbatissa præfici, nisi jam ab anno 961 in lucem edita fuisset. Hæc itaque præsentem chronotaxim dubiam faciunt: attamen discrimen non nisi paucorum, ut liquet, annorum est. Quin & ipse biographus, de anno Sanctæ emortuali non omnino sibi constitisse satis indicat, dum illum circa annum Domini CMLXXXIV collocat: vocula enim circa aliquam latitudinem patitur, & scriptoris dubium indicat. Hinc illum cum simili latitudine in margine annotandum putavi.

[17] [Vitam in monasterio Wiltoniensi transegit,] De Sanctæ gestis sane pauca tum ex biographo tum aliunde habemus, eademque brevi compendio Baronius in Romano Martyrologio recte complexus est, dicens: In monasterio a teneris annis Deo dicata, sæculum hoc ignoravit potius, quam reliquit. Certe biographus num. 1 Vitæ scribit, eam sub materna cura in Wiltoniensi cœnobio relictam, in eaque consentiente rege patre suo, velatam, vitam suam transegisse. Fuit autem monasterium illud in Wiltoniæ comitatu situm, de quo Malmesburiensis lib. 2 de gestis pontificum Anglorum sic meminit: Wiltoniense cœnobium B. Editha, filia regis Edgari, sedem ossium suorum dulcibus exuviis ornat, amore fovet. Wiltuna est vicus non exiguus supra Wile fluvium positus, tantæ celebritatis, ut totus pagus ab eo vocetur. Ibi ab infantia Editha Deo sacrata, incorrupta virginitate Domini, obsequiorum sedulitate hominum gratiam emebat, natalium tumorem ingenuitate mentis premens. Hæc ille: paulo latius Camdenus in prædicti comitatus descriptione de ejusdem loci situ, veterisque ac sui temporis statu agit, unde huc spectantia describo.

[18] [cujus loci notitia datur] Ubi vero, inquit, hi amnes (Willey & Nadder) confluunt, Willey Wilton oppidum aquis irriguum nomini adoptat, olim totius agri caput, cui & appellationem fecit, antiquitus Ellandunum dictum. Hoc enim docent membranæ antiquæ, quæ expresse habent, “Weolstanum Ellanduni comitem, id est, Wiltoniæ”; & alibi: “Ellanduni, id est, Wiltoniæ monasteriolum posuisse…” Saxonico vero sæculo in primis civium frequentia floruit; sacrarum virginum monasterio ornavit rex Edgarus, ut habent Annales, filiamque suam Editham præfecit. Verum ex antiqua ipsius Edgari charta, data CMLXXIV, antiquius esse constat. Sic enim in illa scribitur: “Cœnobium, quod ab atavo meo Edwardo rege in celebri loco, qui a solicolis noto Wiltun vocatur nomine, fundatum”. Et in Vita S. Edwardi confessoris legimus: “Dum S. Edwardus monasterium B. Petri Westmonasterii molitur, Editha ejus uxor Wiltoniæ, ubi educata fuit, regio opere lapideum monasterium pro lignea ecclesia inchoavit, prosequuta affectum regis affectu suo.” Nec ita concidit hoc oppidum, (licet Sueni Dani rabie gravissime dilaceratum fuerit,) donec episcopi Sarisburienses viam, qua prius hac in occiduas regiones itum erat, deflexerint; tunc enim paulatim quasi contabuit, & nunc tantum tenuis quasi viculus, Majore tantummodo pro magistratu summo, & elegantissimis comitis Penbrochiæ ædibus, quæ e diruto monasterio surrexerunt, gloriatur.

[19] [ecclesiam ibidem & xenodochium exstruxit:] Hactenus Camdenus, recte observans, monasterium illud S. Edgaro vetustius esse, prout etiam dicitur in Monastico Anglicano tom. 1: pag. 191: sed quæ Camdenus ex Vita S. Eduardi confessoris subdit, Edgaro posteriora sunt, neque in ejusdem S. Eduardi Vita per S. Ealredum conscripta, & in Opere nostro ad diem V Januarii edita leguntur. Dubitandum porro non est, quin Edgarus, erga sacras ædes cœnobiaque pene supra fidem munificus, ut in ejusdem sæpe laudatis gestis § 2 videre licet, Wiltoniense quoque asceterium in Wilfridæ filiæque suæ Edithæ gratiam bonis auxerit atque amplificaverit. Certe ipsa sacra Virgo ecclesiam S. Dionysio ibidem exstruxisse, & xenodochium in atrio ejusdem monasterii instituisse, in Vita num. 5 & 6 dicitur, in quo, testante biographo, etiam suo tempore tredecim pauperes refici sive ali solebant. Ceterum monasterium illud usque ad tempora Henrici VIII Angliæ regis superfuisse discimus ex Monastico Anglicano, in cujus tom. 1, pag. 1045 in catalogo sacrarum in Anglia ædium, ejusdem regis jussu confecto, una cum annuis redditibus recensetur.

[20] Camdenus in descriptione comitatus Staffordiæ alium parthenonem ab ea Tamawordiæ exstructum his verbis meminit: [ac forte monasterium Tamawerdiæ: non fuit abbatissa.] Editha Edgari regis filia, quæ nuptias aversata, castitatis opinione in Sanctarum catalogum inscripta, ædiculam virginibus velatis hic constituit, quam post paucos annos Marmioni Normanni, quibus hoc oppidum largitus est Guilielmus I, ad Pollesworth transtulerant, cum collegiatam hic erigerent ecclesiam &c. Unde autem hæc didicerit Camdenus, ignoro; at in Monastico Anglicano tom. 1, pag. 198 simile quid de vetustiori Editha, Ethelwolfi scilicet sorore, dicitur; nec exploratum mihi est, utro loco rectius referatur. Abbatissæ titulum S. Edithæ nostræ dandum non censui; quia, etsi tribus virginum monasteriis a patre suo præfecta fuisse in Vita legitur, præfuisse tamen unquam negatur, diciturque, aliis abbatissis cuique loco præpositis, maluisse matri suæ S. Wilfridæ in Wiltoniensi parthenone subesse, quam alibi ceteris imperare. Quam ob rem abbatissæ munus Virgini nostræ a patre quidem oblatum videtur, sed ab ea non acceptatum. Quod autem Wilsonius supra num. 2 ait, eam defunctæ matri suæ in Wiltoniensis cœnobii regimen successisse, falsum esse videbimus.

[21] Regi patri suo S. Edgaro, anno 975 vita functo, [Regibus patri fratrique superstes,] fratrique suo Eduardo, sed ex alia matre genito, annoque 978 dolis novercæ suæ Alfrithæ perempto, Editha supervixit, &, si biographo credimus, ad paternum Angliæ solium a magnatibus regni invitata est, præterito Etheldredo Alfrithæ filio, cui hæc per sancti privigni sui parricidium viam ad illud straverat. Verum Editha castissimis cælestis Sponsi sui deliciis dudum assueta, invitantibus constanter restitit, sacrumque velamen diademati præferens, humilem sub disciplina matris suæ in monasterio vitam agere maluit, quam in paterna aula rerum domina regnare. Ejusdem sancti fratris sui corporis translationi una cum matre sua Wilfrida, ceterisque asceterii sui sacris virginibus adfuit, quam alii anno 979, alii recte 981 affigunt, uti in Commentario prævio ad ipsius S. Eduardi Historiam martyrii & translationis, § 1 ad diem XVIII Martii ostensum est. Translatio vero ipsa ibidem pag. 645 pluribus refertur, unde ea, quæ ad præsens argumentum pertinent, huc transfero.

[22] Nuntium quoque (Alferus comes, qui sacrum martyris corpus transferendum curabat) ad abbatissam Wolfridam, [posterioris translationi adest.] in monasterio Wintoniensi * dirigit, & ut ad peragendas tanti viri exequias cum sibi commissis virginibus conveniat, denuntiat. Erat autem in eodem monasterio quædam venerabilis virgo, soror ipsius S. Eduardi, magna vitæ & morum honestate pollens, Editha nuncupata, quæ supra dicti regis Edgari, & ejusdem conjugis Wolfridæ (vide dicta superius) nondum Deo sacratæ filia erat. Quibus mox cum summa diligentia & veneratione convenientibus, episcopis quoque cum abbatibus, ut diximus, congregatis, prædictus Alferus ex Dorsata non modicam virorum ac mulierum multitudinem coadunavit, & usque Warham, ubi corpus viri Dei per triennium sepultum jacuerat, pervenit. Sequitur deinde translationis historia, quæ huc præterea non pertinet, ideoque eam ulterius non recenseo. Cetera, quæ ad S. Editham spectant, commentatione non egent, & inter Annotata ad Vitam satis elucidabimus: unum tamen, quod in ea non legitur, hic referendum est.

[23] [Error biographi in assignando] De emortuali sanctæ Virginis nostræ anno ex supra dictis utcumque statui potest: restat, ut tempus elevati virginei corporis a biographo assertum hic examinemus. Is num. 8 Vitæ id factum ait elapsis post depositionem B. Edithæ annis tredecim per B. Dunstanum, cui ipsa apparens ita fieri mandaverat; additque, tertio Nonas Novembris corpus sanctum de terra levatum fuisse. Hæc secundum biographi calculos deducent nos ad annum Christi circiter 997, cum ipse Sanctam circa annum 984 obiisse statuat. Verum id temporis S. Dunstanus e vivis etiam jam excesserat, defunctus scilicet anno 988, prout in ejusdem Actis ad diem XIX Maji probatum est. Itaque biographus in elevationis tempore vel auctore errasse dicendus est. Sub S. Dunstano tamen eam contigisse scribit etiam Joannes Bromton in Chronico, & ipse Malmesburiensis lib. 2 de Gestis regum Anglorum, cap. 13, & lib. 2 de Gestis pontificum pariter Anglorum satis insinuat. Hinc juverit Malmesburiensis verba ex priori loco retulisse.

[24] [sacri corporis, partim incorrupti,] Post memoratam Sanctæ mortem sic progreditur: Nec multo post idem Beatus (Dunstanus, ut præmiserat) vidit somnii visione S. Dionysium Virginem amicabiliter manu tenentem, & ex oraculo divino constanter jubentem, ut a famulis honorificaretur in terris, sicut a Sponso & Domino venerabatur in cælis. Ita crebrescentibus ad tumbam miraculis edictum, ut corpus virgineum levaretur, & altius efferretur; inventumque in cineres totum resolutum præter digitum & alvum, & alvo subjecta; unde disputantibus nonnullis, uni ex his, qui viderant, dormienti Virgo ipsa astitit, dicens, non mirum esse, si partes illæ corporis putruerint, quod usus fuerit *, exanimata corpora in quosdam arcanos naturæ illius sinus defluere, & ipsa, utpote puella, membris illis peccaverit; ceterum juste ventrem nulla corrumpi putredine, qui nulla sit aculeatus umquam libidine; sed immunem se fuisse crapulæ & carnalis copulæ. Eadem repetit loco alio mox citato.

[25] [elevationis anno. vel auctore.] Porro biographus noster duplicem visionem num. 8 & 9 recenset, utramque S. Dunstano oblatam, & in quarum priori S. Editham solam ipsi apparentem, jubentemque corpus suum elevari, ac memoratam incorruptionem prædicentem inducit. In altera vero S. Dionysium Virgini adjungit, ejusdem dicta confirmantem, jussorumque exsecutionem suadentem. Non facile autem dixerim, utrius auctoritate hic potius standum sit: verum illud probabilius est, elevationem hanc a S. Dunstano factam fuisse, ideoque biographum in assignando tempore errasse. Michaël Alfordus tom. 3 Annalium ad annum Christi 984, num. 12 ut eum errorem tollat, pro annis tredecim legit mensibus tredecim, itaque legendum monet, corrigendumque Capgravium, qui totidem annos pariter recensuit. Hac, fateor, ratione omnis difficultas sublata est; tum enim & S. Dunstanus adhuc in vivis erat, & sic recte intelligitur Sancta, tredecim elapsis ab obitu mensibus, ipsi apparuisse, corpusque suum jussisse elevari; idque tertio Nonas Novembris exsecutioni mandatum esse. Denique in hac sententia recte etiam sese habet Malmesburiensis narratio, quæ hæc omnia non multo post S. Edithæ mortem accidisse statuit. Attamen non tantum Capgravius, sed & Surius cum Ms. nostro habent annis tredecim.

[26] Nicolaus Harpsfeldius in Historia Anglicana Ecclesiastica, [Historiam divinæ vindictæ in violatores festi] sec. 10, cap. 10 mirabilem divinæ vindictæ in petulantes vigiliæ Nativitatis Domini violatores historiam refert, ex quibus unum Theodoricum finem pœnæ suæ Wiltoniæ apud S. Edithæ tumulum impetrasse affirmat, laudans quemdam vetustum Eboracensis aut Dunelmensis, ut arbitratur, ecclesiæ codicem, ceteris scriptoribus ignotum. Profanati festi pœnam varii scriptores tum Saxoniæ, ubi contigisse dicitur, tum Angliæ tradidere, inter quos Guilielmus Malmesburiensis lib. 2 de Gestis regum Anglorum, & Matthæus Westmonasteriensis, ad annum Christi 1012 eam retulerunt. Rei gestæ hæc summa est: Cum duodecim vel quindecim viri cum tribus puellis in vigilia Nativitatis Domini prope S. Magni martyris ecclesiam in Saxonia lascivas choreas agerent, loci presbyter post irritas admonitiones, ipsis imprecatus fuisse dicitur, ut toto illo anno ita canere & saltare pergerent; itaque, ut imprecatus fuerat, contigisse. Elapso anno in somnum inciderunt, deinde nonnullis ex eorum numero mortuis, ceteri ab invicem divisi, horrendo membrorum tremore variis in locis dirum sui spectaculum dedere.

[27] Verum historia hæc fabulosis adjunctis vestita est, [Nativitatis Domini, & horum unius sanationem] ut eam hic referre pigeat, & de ipsa rei substantia cogar dubitare. Producunt quidem scriptores illi testimonia veluti a S. Brunone Tullensi episcopo, qui deinde Pontifex Romanus creatus, Leo IX dictus est, & a Peregrino S. Heriberti Coloniensis episcopi successore data; verum hæc eadem de causa suppositionis ad minimum suspecta sunt, nec admittere pro veris possumus, nisi aliunde eorumdem esse magis solide probetur. Certe ea narratio, quam Guilielmus Malmesburiensis a Peregrino seu Peligrino scriptam ait, imposturam satis manifestat, dum sub finem hæc habet: Filia presbyteri (una ex istorum saltantium numero) cum aliis duabus continuo efflavit (animam scilicet, expleto in pœna anno;) ceteri continuis tribus diebus & noctibus dormivimus, aliqui postea obierunt & miraculis coruscant; ceteri pœnam suam tremore membrorum produnt. Quis credat fabulatori huic, e lascivis istis aliquot cælesti vindictæ immortuos, miraculis mox coruscasse, dum eorum socii etiam pœnas darent.

[28] Novi equidem S. Augustini tempore septem filios ac tres filias, [ab Harpsfeldio relatam prætermittimus.] quibus furibunda mater imprecata fuerat, ut terrarum orbem pervagantes, omnibus horrori essent, prodigioso tremore concussos, diras matris explevisse, & ex hisce duos fratrem scilicet cum sorore apud S. Stephani protomartyris memoriam Hippone regio incolumitatem impetrasse, prout laudatus sanctus doctor lib. 22 de Civit. cap. 8, & Serm. 322, alias 31 de diversis, luculenter testatur. Verum ea Sancti narratio, etsi mirabilis est, nihil tamen continet, quod merito suspectum habeas, proculque abest a similibus fabulis, quæ in historia, de qua agimus, occurrunt. Hanc itaque hic prætermittimus, lectore, qui eam legere voluerit, ad citatos scriptores remisso. Unum addo, nempe istam Theodorici apud S. Edithæ tumulum prodigiosam curationem, quam anonymus ille, qui sese rei gestæ æqualem fuisse persuadere nititur, apud Harpsfeldium refert, biographo æque ac scriptoribus Anglicis, qui de prædicta historia meminerunt, plane ignotam fuisse. Sed de hisce plus quam satis. Vitam igitur subjungo.

[Annotata]

* Wiltoniensi

* al. habeat

VITA
Auctore, ut creditur, Gotselino monacho.
Ex Ms. Rubræ Vallis.

Editha seu Eadgitha, virgo sanctimonialis, Wiltoniæ in Anglia (S.)

BHL Number: 2391

Ex. Ms.

[Rege patre nata, in Wiltoniensi monasterio velatur;] Beata virgo Editha filia fuit Edgari regis, & Wolftrudis a, regii ducis filiæ, quam rex insolubilibus votis regno sociare disposuerat; sed partu explicito, caste vivere, quam illecebris deservire maluit, propter Deum, habitumque monialium de manu S. Ethelwoldi b episcopi apud Wiltoniam c suscepit; & virtutibus & exemplis proficiens, virginibus mater spiritualis effici meruit. Sancta vero Editha sub materna cura relicta, de consensu tandem regis in eodem monasterio habitum religionis suscepit; quam mater non auro ac monilibus aut vario ornatu, sed litterarum ac virtutum decore ornare studuit. Inter multa autem Sanctorum exempla, quæ in libris legebat, interque præsentia Sanctorum & maxime propinquorum religiosorum lumina, vicinius accendebatur virginali palma sanctissimæ amitæ suæ Edithæ d, Edgari regis patris sui germanæ, quæ in monasterio Pollelworth provinciæ Werwici, meritorum signis, sicut & ipsa Wiltoniæ, refulsit.

[2] [virtutibus fulget: cilicium sub nitida veste gestat:] Sororibus enim Martham, Christo se præbuit Mariam: singulis in ministrando inclinabatur, & omnes hospites in Christi visceribus amplexans, sic abstinens, acsi epularetur, sic epulans, ut frugalitas servaretur, terrenis favoribus valedixit, languidis ac destitutis se impendit, & regis natis leprosos præposuit. Quanto quisque apparebat morbis deformior, tanto hæc effertur benignitate compatientior, & famulatu suffusior: oculus cæcorum, baculus debilium, vestis & alimonia indigentium, atque omnium desolatorum extitit solatium. Cilicio asperrimo ad carnem utebatur, nitidis vestibus exterius decoratur. Unde cum B. Ethelwoldus videret illam cum ornatiore habitu aliquando procedentem, ait: O filia, non his itur ad thalamum Christi indumentis, non exteriori cultu delectatur Sponsus cælestis. Illa vero interim conscia Habitatoris, taliter respondit. Crede mihi, o pater, nequaquam deterior mens, Deo aspirante, sub hoc habitabit tegmine, quam sub caprina melote. Habeo Dominum meum, qui non vestem, sed mentem attendit e.

[3] Sensit ergo vir Dei in Virgine gratiæ auctoritatem, nec ausus est contristari supernum in illa Præsidem; [Crucem frequenter format, præesse renuit:] lætatur magis, Dominum in Sanctis suis omnia, prout vult, operantem, animadvertens etiam, nihil differre in purpura aut sacco, si mens munda versetur. Ubicumque Editha incedebat, crux Christi comes erat, crucem in fronte, in pectore, in itinere, in omni opere suo prætendebat. Quodam enim tempore epulas ex more cum in disco efferret, quas in sinu pauperis absconderet, occurrit a latere puer, eleëmosynam petens: cui cum illa cum solito crucis signaculo porrexisset, ita mendicus disparuit, ut nullus videretur, qui reciperet. Cum autem quindecim esset annorum, a patre suo rege Edgaro super tria monialium monasteria, scilicet Wintoniense f, Berkingum g, & tertium abbatissa effecta est; a domo tamen, in qua Deo servire cœperat, avelli non poterat; sed singulis locis spirituales matres, tamquam efficaciores, disposuit; malens matri subesse, quam aliis præesse; matrem timere, quam aliis imperare h.

[4] Mortuo autem patre suo Edgaro i, & succedente filio suo * Edwardo adhuc infantulo k, [fratris cædem prævidet, regnum oblatum respuit.] somniavit Virgo sancta, oculum sibi decidisse dexterum: quod referens sororibus, simulque exponens, ait: Videre, inquit, mihi videor hanc visionem Edwardi fratris mei portendere casum. Nec multo post Edwardus, dum fratrem suum Ethelredum videre desiderat, a filiis iniquitatis, sicut in ejus Passione claret, occisus est l. Cumque magnates Virginem sanctam de monasterio extrahere, & in patris solio, sicut plerisque nationibus feminæ principantur m, sublimare niterentur, & instarent, & denique vim facere vellent, facilius saxa in plumbum converti, quam illa in proposito suo & Dei servitio reflecti, valerent.

[5] Cum enim in honore S. Dionysii ecclesiam fabricasset, [Pollicem ejus non corrumpendum, & mortem illius prædicit S. Dunstanus.] & B. Dunstanum n ad ejus dedicationem invitasset, idem pontifex vidit beatam Virginem pollicem dexterum frequenter protendere, & signum crucis fronti imprimere. Ex quo delectatus Dunstanus, apprehensa manu ejus dextera, ait: Nunquam putrescat digitus iste. Continuo inter Missarum solemnia in lacrimas prorupit Dunstanus, & inquisitus a diacono suo, cur fleret, suspirans ille, imoque trahens a pectore vocem, ait: Hæc Deo dilecta Anima, hæc siderea gemma, ad Sanctorum patriam rapietur ab illuvione terrena & ærumnosa cohabitatione nostra: nec enim sceleratus mundus jam dignus est tantæ lucis præsentia. Quadragesima enim tertia die ab hodierna occidit nobis hæc prælucida stella; auferuntur ab ergastulo nostro Sanctorum luminaria, & nos sedemus in tenebris & mortis umbra: nos pigritantes senes ætas damnat immatura, quæ nobis dormitantibus intrat cæli palatia o.

[6] Appropinquante autem hora, qua de hoc mundo transiret ad Dominum, [Mors ejus divinitus illustrata:] adest S. Dunstanus, & exhortationibus atque orationibus animam ejus armans, & egressam a corpore in manus Dei commendavit. Quædam interim soror trepida currens de ecclesia S. Dionysii, ubi Virgo sancta obierat, ad monasterium, audit tamquam in choro multitudinem psallentium. Cui hærenti occurrit quidam speciosi vultus & habitus gloriosi; Ne appropies, inquit, huc, quia angeli sancti Godam puellam (sic enim gratiosius appellabatur, quæ patria voce Bona cognominatur) convenerunt, ut ad æterna gaudia hinc secum auferant, quatenus cum isto concentu exercitus cælestis aulam introëat perpetuæ jucunditatis. Sicque anno XXIII ætatis suæ, XVI Cal. Octob. migravit ad Christum, circa annum Domini DCCCCLXXXIV p; & sepelivit eam Dunstanus in ecclesia S. Dionysii, quam ipsa fundaverat. Hunc locum præsaga mente sæpe notaverat, &, Hic locus requietionis meæ est, dixerat, atque hunc frequentans, assiduo imbre lacrimarum irrigaverat. Xenodochium in atrio monasterii, quo tredecim pauperes usque hodie reficiuntur, instituit.

[7] [matri apparet in gloria: infantis baptismo adstitisse creditur.] Tricesimo obitus sui die apparuit Virgo sancta Wolftrudi genitrici suæ ita pulchra & læta, ac lumine, sicut vestimento, amicta & gloriosa. Narrat se Regi suo bene acceptam in gloria æterna. Et satanas me, inquit, coram Domino meo accusavit, sed sanctorum Apostolorum patrociniis caput ejus contrivi, & in cruce Domini mei Jesu Christi dejectum triumphavi. Tricesimo transitus sui die nata est ex illustrissimis parentibus parvula q, super quam ipsa B. Editha ante mortem rogitata, ut de sacro fonte hunc partum, cum nasceretur, susciperet. Suscipiam, inquit, cum Deo placuerit: sed illa ante nata est cælo, quam ista mundo. Allata itaque ad ecclesiam infantula, cum Elphegus r jam baptizaret, & post cereum prætenderet, dixit: Accipe puella lampadem, cum qua introëas ad nuptias Domini, subito quasi S. Editha coram tenente susceptam infantulam, palmulam porrexit, cereumque suscepit ac tenuit. Intellexit repente Elphegus episcopus, hoc esse mirabile præsagium divinæ revelationis; & statim parentibus ejus dixit: Hanc infantulam soli Deo desponsandam nutrite, & post ablactationem monasterio tradite. Hæc enim puella, Brithgina vocata, apud Wiltoniam abbatissa est effecta s, & in sancta conversatione vitam finivit.

[8] [S. Dunstano apparens, jubet corpus suum elevari,] Elapsis post depositionem B. Edithæ annis tredecim, apparuit B. Dunstano archiepiscopo t dicens: Reminiscens *,inquit, miserationum suarum, assumpsit me, placetque ineffabili bonitati suæ, ut clarificer in salutem fidelium suorum apud homines, quam glorificavit apud angelicos concives in cælis. Vade ergo Wiltoniam, & divina mandata exequere, & corpus meum de terra elevare stude: ne dubites, nec ulla te phantasia illudi existimes. Hoc enim veritatis tibi dabitur signum, quod scilicet præter officia membrorum, quibus in puellari levitate abusa sum, id est, oculorum, manuum, pedum, invenies reliquum corporis mei, sicut illibatum, ita & incorruptum. Nam libidinis & crapulæ semper expers fui: pollicem quoque dexteræ manus, quo mihi assidue crucis impresseram signum, videbis nihilo minus illæsum, ut appareat benignitas Domini in parte servata, & paterna castigatio in parte absumpta.

[9] [quod ille exsequitur, & partim incorruptum invenit.] Dunstanus itaque, dum apud Sarum u prope Wiltoniam pernoctavit, per visum transfertur in ecclesiam Wiltoniæ usque ad tumulum Virginis sanctæ; & ecce, videt angelica claritate S. Dionysium altari assistere, & virginem Editham luce & candore splendidam tali dilectum patronum compellare devotione: Scis, pater, de me quid Dominicæ placuit gratiæ; tu summi consilii interpres & divinæ voluntatis legate, huic advenæ, qua fide & auctoritate huc eum invitaverim, edissere. S. Dionysius ait: Animadverte, frater, visionem, quam nuper vidisti, veram esse super hujus Dilectæ Domini declaratione. Digna est terrigenis venerari, quæ inter cæligenas meruit coronari: dignum est honore hoc corpus, hoc templum virginalis pudicitiæ, in quo amator virginitatis regnavit Dominus rex gloriæ: nam ejus placabilia apud Christum suffragia mortalibus sunt necessaria. Igitur tertio Nonas Novembris corpus sanctum de terra levatur, & omnia, ut præmittitur, inveniuntur.

[10] Monachus quidam Glastoniæ x, nomine Edulphus, [Temerarii divinitus repressi: corpus S. Juii divino nutu ibi retentum:] collectam temere in rugam a corpore sancto tunicam cultello præscidit, simulque sanctum corpus ferro percussit: nec mora sanguinis unda, acsi de viva vena, elicita, prorupit, vestesque ac pavimentum respersit. Territus præsumptor, ferrum cum sacra rapina projiciens, in faciem ruit, culpam fletibus lavare curavit. Cumque a satisfactione surrexit, jam nullus cruor apparuit. Et cum soror quædam de vitta sacri capitis partem abscindere tentaret, vitale caput se erexit, ac præsumtricem minaci indignatione absterruit. Clerici Pictorum scrinio circumferentes sanctum confessorem Juium y, in cœnobio sanctæ Virginis honorifice suscepti, in altari B. Edithæ reliquias deposuerunt: cumque clerici vellent abscedere, tanto Juius affixus est pondere, ut ab altari nullo conamine levare possent. Plorant advenæ, ejulant, vestes scindunt, & crines evellunt; desperati tandem receptis duorum millium solidorum a Wolftrude abbatissa, ad propria tristes abierunt.

[11] Cum rex Canutus z in festo Penthecostes apud Wiltoniam convivans, [Canutus a Sancta severe correptus; cui postea] solemnes cachinnos in B. Editham effunderet, numquam se crediturum dixit, Filiam regis Edgari sanctam fore, cujus pater libidini semper ac tyrannidi deditus fuit. Contradixit Ednothus aa archiepiscopus, tunc præsens, & statim sepulchrum Virginis aperuit, ubi defuncta Virgo cingulo tenus se erigens, in contumacem regem impetum facere visa est. Hoc ille metu turbatus, humi quasi exanimis cecidit, & tandem respirans, lætus erubuit, & suæ præsumptionis & temeritatis veniam postulans, sanctam Virginem deinceps in magno honore habuit; unde semel orta in mari tempestate, B. Editham invocavit, & serenitate reddita, ad portum optatum applicuit bb.

[12] Alredo Eboracensi archiepiscopo cc in mari Adriatico periclitante, [uti & alteri in mari periclitantibus succurrit: injustus invasor punitus.] sanctam Virginem invocavit, & statim visibiliter apparens: Ego sum, inquit, Editha; & subito maris tranquillitatem reduxit. Cum quidam terram S. Edithæ usurpasset, & morte superveniente impœnitens correptus fuisset, post aliquantulum temporis spatium, quo mortuus fuerat, surrexit, dicens: Succurrite, amici, subvenite omnes fideles Dei; ecce S. Edithæ indignatio intolerabilis ab omni plaga cæli & terræ hanc infelicem animam meam excludit, suique juris invasorem nusquam subsistere permittit, nec in hoc corpore durare, nec vivere mihi, nec mori concedit. Reddita autem terra, sine mora spiritum emisit dd.

ANNOTATA.

a De hisce sanctis Edithæ parentibus consule Commentarium prævium § 2.

b De S. Ethelwoldo episcopo Wintoniensi in Anglia actum est in Opere nostro ad diem 1 Augusti, ibidemque § 3 ostensum, eumdem anno 963 ad dictum episcopatum evectum, consecratumque fuisse.

c Hujus parthenonis notitiam dedimus in Commentarioprævio num. 17 & sequentibus.

d Adi eumdem Commentarium a num. 7, ubi egimus de tribus Edithis, quæ præter Sanctam nostram eodem seculo in Polleworthensi sacrarum virginum asceterio sanctitatis laude floruisse dicuntur.

e Factum hoc Guilielmus Malmesburiensis lib. 2 de Gestis pontificum Anglorum sic refert: Unum a majoribus accepi, quo non mediocriter judicium offendebat hominum, fallens videlicet oculos eorum apparatu auratarum vestium. Siquidem cultioribus indumentis ornata procederet, quam illius professionis sanctitudo exposceret; unde a S. Ethelwoldo palam increpata, respondisse fertur nec inepte nec infacete. Verax, inquit., & irrefragabile judicium Dei sola mortalium operitur conscientia: nam in sordibus luctuosis, ut Augustinus dicit, potest esse jactantia. Quocirca puto, quod tam incorrupta mens potest esse sub istis auratis vestibus, quam sub tuis discissis pellibus. Eadem fere repetit lib. 2 de Gestis regum Anglorum, cap. 13, ubi addit: Hoc dicto repercussus pontifex, & veritatem dicti approbans taciturnitate sua, lætumque erubescens, quod scintillante Puellæ sententia fuerit injustus, siluit. Ita ipse, quasi hæc post susceptum a S. Editha sacrum velamen habitumque contigissent; quod sane minime probabile est. Crediderim ego eadem ad anterius tempus referenda esse, quo in laudato quidem monasterio, sed nullis monasticis legibus alligata, sub matris cura educabatur: sic enim & ipsi pia fraude sub auratis vestibus cilicium tegere licuit, & S. Ethelwoldus eamdem veluti vanitati deditam corripere, acceptoque responso acquiscere potuit, nec ulterius urgere. Si tamen hæc de ea jam sanctimoniali accipienda sint, ob vestes monasticas solito nitidiores, non auro, de quo etiam biographus non meminit, exornatas correpta fuisse dicenda est.

f Præclarum fuit hoc sacrarum virginum monasterium Wintoniæ, nunc vulgo Wintchester dictæ, in Hantonia sive Hanthire, Angliæ provincia, cujus rudera antiquam celebritatem suam innuunt, teste Camdeno in ejusdem provinciæ descriptione.

g Fuit & hoc aliud sanctimonialium cœnobium ad Tamisim fluvium in Essexia Angliæ comitatu.

h Itaque licet tres istæ abbatiæ sanctæ Virgini nostræ a patre suo oblatæ fuerint, ipsa tamen .abbatissanon fuit, ut in Commentario observavimus. Circa ætatem vero Sanctæ, qua biographus hæc contigisse ait, vide dicta in eodem Commentario, num. 15 & 16.

i Beatus hujus sancti regis obitus incidit in annum Christi 975, prout in ejusdem gestis ad diem 8 Julii in Opere nostro ostensum est.

k Sancto patri suo sanctus filius successit Eduardus martyr, Edithæ frater, sed ex alia matre editus. Ejus Acta illustrata habes ad diem 18 Martii, quo colitur. Id unum hic observo, infantulum hic pro adolescente poni, prout ibidem pag. 643, num. 16 annotatum est.

l Perfidia scilicet novercæ suæ Alfrithæ, seu Elfdrithæ, quæ filio suo Ethelredo regnum ambiebat, & tali parricidio obtinuit. Contigere hæc anno 978, de quibus consule, si lubet, Opus nostrum ad diem mox citatum.

m Principantur substitui pro principaliter, ut Ms. nostrum manifesto mendo habebat. Surius, qui stylum mutavit, posuit dominantur. Ceterum quæ biographus hic de oblato, recusatoque Angliæ sceptro habet, aliunde confirmare non possum.

n Designatur hic S. Dunstanus, ex abbate Glastoniensi episcopus Wigorniensis & Londinensis, ac denique archiepiscopus Cantuariensis, cujus gesta illustrata sunt ad diem 19 Maji.

o Quæ toto hoc numero recitavimus, habet etiam Guilielmus Malmesburiensis tam lib. 2 de Gestis regum Anglorum, cap. 13, quam lib. 2 de Gestis pontificum item Anglorum; at nihil de his memorant S. Dunstani Vitæ loco præcitato excusæ.

p De difficultate circa hunc annum emortualem collatum cum asserto ætatis, quo obierit, anno & S. Edgari patris ejus gestis, adi Commentarium prævium num. 15 & 16. Malmesburiensis utroque loco ad lit. præced. citato eosdem ætatis annos ipsi attribuit.

q Nimium oscitavit Mabillonius, dum tom. 4 Annalium ad annum Christi 984, num. 61 puellulam hanc ex Wolfetrude sive Wilfreda, sancta scilicet S. Edithæ, ut ipse ibi ait, matre genitam fuisse scripsit, nescio quo errore vel inadvertentia hallucinatus. Certe S. Wilfrida post Edithæ partum, quam invita vique subacta concepisse videtur, multos jam annos vitam sanctissimeinstituerat in cœnobio Wiltoniensi, ibidemque abbatissa præerat tum filiæ suæ tum aliis, quando hæc obiit, ut supra dictum est.

r Videtur hic designari S. Elphegus, Wintoniensis primum episcopus, deinde archiepiscopus Cantuariensis & martyr, de quo actum est in Opere nostro ad diem XIX Aprilis.

s Harpsfeldius in Historia Anglicana, Sec. 10, cap. 10 sub hac abbatissa, quam Brithinam vocat, contigisse ait illam Theodorici ad S. Edithæ tumulum curationem, de qua in Commentario prævio num. 26 & seqq. meminimus.

t Consule Commentarium prævium num. 23 & sequentibus.

u Sarum, Sarisburia & Salisburia, Anglis Salesbury, primaria urbs est Wiltoniæ provinciæ in Anglia.

x Glasconia, quam Angli Glassenbury dicunt, Angliæ urbs & pagus est in Somersettensi comitatu, ubi celebre ac antiquum monasterium floruit.

y Surius legit Juvium: Alfordus in Annalibus ad annum Christi 704, num. 18, Ywium appellat, sanctique Cuthberti discipulum facit, laudans Capgravium. Ceterum monet, memoriam ejus exstare in supplemento Martyrologii Gallicani ad diem 6 Octobris. Ad eumdem diem illum memorat Wilsonius in Anglicano, quo die hæc ulterius examinari poterunt.

z Canutus hic, alias Cnutus vel Knutus, Swani vel Suani Danorum regis filius fuit, & rex ipse Danorum, regnum Angliæ, quod tam ille quam pater ejus occupare dudum tentaverant, post Edmundi mortem tandem obtinuit; quod Alfordus in Annalibus ad annum 1016 & 1017 refert.

aa Ednodus etiam legitur apud Guilielmum Malmesburiensem, qui hæc eadem narrat lib. 2 de Gestis pontificum Anglorum. Suspicor tamen legendum esse. Edelnothus vel Egelnothus, aut certe Ednodum cumdem fuisse cum illo, quem & Cantuariensem archiepiscopum fuisse, & Canuto regi, apud quem auctoritate sua multum valebat, sæpe utilem ac salutarem operam præstitisse, ex eodem Malmesburiensi lib. 1 de Gestis regum Anglorum, & aliunde didici. Ednodum vero archiepiscopum istius temporis nullum inveni.

bb De hoc seu miraculo seu beneficio nihil habet Malmesburiensis: sed in Miraculis S. Augustini Cantuariensis episcopi, a Gotcelino conscriptis, tom. 6 Maji, pag. 399, num. XI idem rex simili periculo per laudati Sancti invocationem ereptus fuisse dicitur.

cc Floruit is medio seculo XI, quando Romam adiit, teste Malmesburiensi lib. 3 de Gestis pontificum Anglorum, ubi consuli potest. Verum ibi, uti & apud Surium, Aldredus vocatur.

dd Tota hæc narratio satis innuit, injustum illum possessorem non mortuum, sed mortuo similem tum fuisse, quamvis contrarium præmittatur.

* ejus

* adde Deus

DE B. VICTORE TERTIO, PONTIFICE ROMANO,
CASINI IN ITALIA.

Anno MLXXXVII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Victor III Papa, Casini in Italia (B.)

AUCTORE U. S.

§ I. Antiquus Beati cultus: quare hic tantum Beatus dicatur & an martyr vocari debeat? Aliquot ejus elogia; Officium, cujus lectiones propriæ dantur.

Beati Papæ Victoris tertii, quem usque ad susceptam in monasterio S. Sophiæ Beneventi vitam monasticam Dauferium, [Cultus Beati legitimus.] exinde vero usque ad supremi Pontificatus apicem, invito licet ac reluctanti collatum, Desiderium appellatum fuisse, tradunt scriptores, tam manifesta legitimi & antiqui cultus documenta se offerunt, ut de eo ambigere minime possimus. Etenim publicæ fidelium erga Beatum nostrum venerationis initia posteriora certe non sunt Pontificatu Anastasii IV, annis non multo pluribus, quam sexaginta ab obitu Victoris III: quæ primordia cultus Beati nostri alii censent etiam citius statuenda & temporibus Callisti II innectenda esse. Quidquid sit, hoc constat, cum ab Anastasio IV altare S. Nicolai in Urbe, a Callisto II ædificatum, decentius exornaretur, inter Romanos Pontifices ad cornu Epistolæ Pontificalibus vestibus indutos, mitraque ac diademate orbiculato circa caput insignitos, sive tum primum depictam, sive tum concinnius expressam, populo ad venerandum exhibitam fuisse Victoris III imaginem, simili plane modo expressam, cum hac inscriptione S. Victor Papa III, ut plenius expositum est a Sanctissimo Domino nostro Benedicto XIV, universam Christi Ecclesiam felicissime gubernante & illustrante, lib. 1, cap. 41 præclarissimi Operis de Servorum Dei beatificatione ac Beatorum canonizatione, quod olim Cardinalis conscripsit, ac deinde Pontifex recognovit. In hujus Operis editione Patavina æri incisam dedit dicti altaris effigiem, cui non multum absimilem inseruit Papebrochius Propylæo Maji ad pag. 208.

[2] Ex laudata inscriptione haud dubie promanavit Sancti titulus, [Sanctus ab aliquibus dicitur:] a Bucelino in Fastis Benedictinis, aliisque Victori III passim attributus: & sane appellationem hanc ei utcumque dari posse, minime inficior, præsertim si minus rigide loqui velimus. Nam, ut refert laudatus Sanctissimus Dominus lib. 2, cap. 24, num. 15, cum dubitatum fuisset, an retinenda esset appellatio, qua Teresia & Sancia (de his vide tom. III Junii ad diem XVII ejusdem mensis) Sanctæ passim nominabantur, sacra Rituum Congregatio die XXX Maji 1705 attendens, ab immemorabili tempore hoc titulo eas fuisse honoratas, appellationem istam retineri jussit: ita tamen, ut ex illa argumentum deduci non posset pro earum cultus augmento. Pari fere ratione Sancti titulum Victori III attribui posse, omnino censeo. Placuit tamen cum nonnullis aliis, quos inter Menardus, Beati tantum titulo hic eum appellare, quia at habet præfatus Benedictus XIV Papa lib. 1, cap. 37, num. 7, Juxta consuetudinem sanctæ Sedis & Congregationis sacrorum Rituum, Beatus dicitur ille Dei servus, qui beatificationem obtinuit, sive formalem sive æquipollentem; Sanctus autem ille, qui fuit canonizatus alterutro ex modis supra explicatis.

[3] [sed ista appellatio stricte sumpta] Neutro autem modo in Sanctorum album relatus censeri potest: non primo, quia nulla exstat Romani alicujus Pontificis sententia, qua, servata juris forma & adhibitis consuetis cæremoniis, Sanctis adscriptum esse, probari possit. Non etiam altero: nam æquipollens canonizatio, verbis utor ejusdem Sanctissimi Domini lib. 1, cap. 41, num. 1, ea est, per quam .. summus Pontifex aliquem Dei servum in antiqua cultus possessione existentem, & de cujus heroïcis virtutibus, aut martyrio & miraculis constans est historicorum fide dignorum communis assertio & continuata prodigiorum fama non deficit, jubet in universa Ecclesia coli per Officii ac Missæ recitationem determinato aliquo die, nulla accedente formali sententia definitiva, nullis præmissis judicialibus processibus, nullisque consuetis cæremoniis adhibitis. Eodem autem cap. 41, num. 31 circa Victorem nostrum mentem suam clarius aperit laudatus Benedictus XIV, cujus hic verba visum est adscribere.

[4] [B. Victori non congruit:] Quamquam quæ de aliis Pontificibus Alexandro II, Victore III, … in superioribus diximus, non perinde dicta sunt, atque asserere velimus, eos inter Sanctos & canonizatos esse recensendos. Nec enim simplex Sancti denominatio, ut alibi demonstrabimus, nec imago in loco sacro depicta, & eo tempore ornamentis decorata, quibus Sanctorum imagines decorari consueverunt; si cæteræ desint circumstantiæ, vel cultus scilicet ad universam Ecclesiam, sciente & approbante summo Pontifice, extensi, vel definitivæ sententiæ ab eodem prolatæ de sanctitate & cultu in universa Ecclesia præstando, sufficiunt, ut quis inter Sanctos & canonizatos sit recensendus: sed sufficiunt tantummodo supradicta, ut illi, quorum imagines, Romani potissimum Pontificis auctoritate, tali modo, cum tali titulo & in tali loco expressæ sunt, haberi queant inter eos, quibus cultus aliquis in determinato loco permittitur; qui porro cultus, nisi subinde augeatur juxta modum ante expositum, nec canonizationem formalem, nec æquipollentem constituere potest. Affirmamus autem ex imaginibus, Romani potissimum Pontificis authoritate, tali modo, cum tali titulo atque in tali loco depictis & collocatis inserri cultus permissionem in loco determinato: quia, ut observat abbas Cajetanus in Commentariis ad Vitam Gelasii II pag. CXXXV, loquens de tabula eadem Lateranensi, neque Callistus II, & Anastasius IV imagines eo modo depictas & eo titulo decoratas in sacello collocassent, neque eorum successores, præsertim vero ii, qui per ducentos continuos annos in eodem sacello & altari sacra celebravere, imagines ipsas ibidem retineri passi fuissent, nisi in animo habuissent indulgendi & permittendi cultum in eorum honorem, qui per imagines quidem ipsas exhibebantur. At, cum asseruerimus etiam, cultum prædictum non constituere formalem aut æquipollentem canonizationem, nisi augeatur secundum ritum alibi expositum, ideo nec formaliter nec æquipollenter dici poterunt Canonizati Alexander II, Victor III &c. Hactenus Sanctissimus Dominus noster Benedictus XIV, in hac materia & diuturniore experientia & assiduo labore versatissimus. Ejus porro prudentissimis vestigiis insistendum mihi duxi, abstinendumque hactenus a concedendo Victori III titulo Sancti, eum nempe secundum Ecclesiæ consuetudinem rigide interpretando.

[5] Idem Sanctissimus Dominus laudati jamjam capitis num. 24 extensionem aliquam cultus B. Victoris III refert his verbis: [Officium de Beato obtentum, cujus lectiones] Ejus insuper Officium cum lectionibus propriis, a sacrorum Rituum Congregatione approbatis, sub ritu duplici celebratur in monasteriis Cassinensi & Cavensi, in civitate Beneventana, atque in civitate ac diœcesi Vacciensi; quam concessionem Erasmus Gattula Historiæ Casinensis seculo VI acceptam refert Benedicti Papæ XIII beneficentiæ. Officii hujus, quod totum est de communi confessoris pontificis præter orationem & lectiones secundi Nocturni, quatuor lectiones proprias, tamquam compendium Actorum, hic subjungo:

Lect. V. Victor Papa Tertius, Desiderius antea dictus, Beneventi principe familia natus, a primis annis ecclesias frequens invisebat, divinis lectionibus vacabat, & piorum hominum consuetudine delectabatur. Adolescens paris nobilitatis sponsam sibi destinatam deserens, clam eremum petiit, & cucullum induit. Sed a matre, & consanguineis summa vi domum revocatus, in sancta vocatione persistens, elusis custodibus, ad Cavense monasterium confugit; ubi aliquantulum commoratus, & sub sancti Alferii abbatis disciplina solidam pietatem edoctus, ob importunas principis Beneventani preces, ea conditione in patriam remeavit, ut sub habitu regulari in monasterio sanctæ Sophiæ monachi vitam ducere ei permitteretur. Sed veritus, ne civium & familiarium consuetudine a Dei servitio retraheretur, ad insulam Tremitensem, monachorum ibi degentium fama sanctitatis allectus, perrexit.

Lect. VI. Ejus eximia prudentia, & insigni sanctimonia captus Tremitensis abbas, eidem monasterii regimen committere, & infulas resignare decrevit. Quod cum Desiderius intellexisset, latere magis, & nesciri cupiens, ad monachos in eremo montis Maiellæ, rudem ac afperam vitam ducentes, se contulit. Horum tamen consuetudine non diu frui potuit, a Leone Papa IX ad Beneventanum sanctæ Sophiæ monasterium iterum redire coactus, ubi longa abstinentia & diuturnis vigiliis, quibus assidue vacabat, maceratus, gravem in morbum incidit. Ex eo, dum convaluisset, Casinum se recepit, ibique monachorum cœtui adscriptus, summa animi demissione, & egregia morum innocentia omnium amorem & venerationem sibi conciliavit; adeo ut communi suffragio abbas (ut in somnis jam pridem divinitus fuerat præmonitus) designatus fuerit, approbante Stephano nono, a quo etiam pro instauranda ecclesiæ Græcæ communione cum Apostolica Sede legatus Constantinopolim designatus est.

[6] [propriæ recitantur.] Lect. VII. Mortuo Stephano, Desiderius jam transfretare paratus, a suis ad abbatiam capessendam accersitur; & paulo post a Nicolao secundo S. R. E. presbyter Cardinalis eligitur, & Casinensis abbas consecratur. Eo in munere cum in reipublicæ Christianæ procurandis negotiis sedulus vacaret, & a summis Pontificibus in rebus difficillimis distineretur, domesticis tamen curis minime defuit. Nam monachorum mores ad exactam Regulæ normam revocavit; eorum numerum adauxit; monasterii ædificia fere omnia ex integro ampliora restituit: sacram supellectilem mira arte elaboratam, ingenti pretio coëmit; basilicamque Casinensem, quam a fundamentis erexerat, ac splendide ornaverat, singulari pompa ab Alexandro secundo dedicari curavit. Eo Præsule, nedum summi ecclesiarum pastores, & sæculi principes, ac dynastæ, sacri loci visendi studio frequentes accessere, sed etiam plures viri sanctitate celebres, quos inter B. Petrus Damiani, qui monachorum cultissimos mores & abbatis summam humilitatem demiratus, illis luculentum contexuit elogium, Desiderium vero monachorum Archangelum appellavit.

Lect. VIII. Desiderii autem humilitas maxime enituit in respuenda per integrum fere annum supremæ Cathedræ dignitate, quam ei Gregorii septimi sanctissimi sui prædecessoris judicium, & totius Ecclesiæ suffragium detulerat; enixis tamen præsulum & principum votis ac precibus victus, in Capuana synodo Victoris nomen, & pontificatus insignia, quæ abjecerat, resumpsit. Romam deductus, solemni ritu consecratur, & divi Petri basilicam, deinde Urbem, pseudo-pontifice Guiberto, ejusque factionis hominibus ejectis, recepit. Exercitum, sub vexillo S. Petri ex tota fere Italia collectum, contra Saracenos transmisit in Africam, ubi commisso prælio, illorum centum millia cæsa sunt; cujus victoriæ miraculo partæ argumentum est, quod eodem die in Italia cognita fuit, quo in Africa fuerat reportata. Beneventi, coacta synodo, schismaticos anathemate perculit; investiturarum usum, quo in Ecclesia electionum libertas opprimebatur, omnino proscripsit, pluraque alia ad ecclesiasticam disciplinam pertinentia decrevit. Peracta synodo, lethali morbo correptus, Casinum, Cardinalibus & episcopis comitatus, se deferri jussit, ubi assiduis laboribus pro concilianda Ecclesiæ pace fractus, sextodecimo Kalendas Octobris anni millesimi octuagesimi septimi, cum sedisset a suæ consecrationis die, menses quatuor & dies septem, animam Deo reddidit, sanctitate vitæ & meritorum gloria clarissimus. Hactenus lectiones Officii. Ad cultum etiam facit translatio sacrarum Beati nostri reliquiarum, de quibus aliquid infra.

[7] Nonnulli B. Victorem martyris titulo insigniverunt, acsi ob suam in tuendis Ecclesiæ juribus constantiam, [An debeat martyr appellari?] veneno in calicem injecto, sublatus sit. Ita Trithemius lib. 4 de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti, cap. 12 loquitur: Henricum imperatorem sensit inimicum, cujus tandem insidiis & fraude (ut suspicantur multi) veneno in calice jacto, dum celebraret, necatus est. Ptolemæus Lucensis lib. 13 Histor. ecclesiast., cap. 13 sic habet: Hic (Beatus noster) ut Martinus scribit, veneno in calice posito, & ipsum sumens extinguitur. Vincentius autem dicit, quod disenteria moritur: quod esse potuit ex virtute veneni, administrati sibi per amicos Henrici. Angelus de Nuce in notis ad cap. 73, lib. 3 Chronici Casinensis, Victorem, inquit, veneno in sacro calice propinato exstinctum fama tulit, ex Antonino, Caranza, aliisque; nostratibus id minime prodentibus. Hoc sane scriptorum, Victori coævorum, silentium tanti momenti videtur, ut præfatam suspicionem gratis confictam habere possimus; non enim tacitus præteriisset Petrus Diaconus rem ad Victoris III commendationem, & Guiberti aliorumque schismaticorum ignominiam maximi certe ponderis, qui tum Guiberti, tum Henrici adversus Ecclesiam crimina cap. 70, lib. 3, & sæpe alias satis graphice depinxit. Quidquid igitur sit, ut Victori III martyris titulum tribuamus, sufficere non videtur hæc suspicio, non satis idoneis aliunde documentis confirmata.

[8] Beatum Victorem in recentioribus Fastis sacris inscriptum invenio. [Memoria apud recentiores martyrologos,] De eo agit Ferrarius in Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt; Wion in Ligno Vitæ. Menardus in Martyrologio monastico Benedictino ad XVI Septembris ita eum annuntiat: In monasterio Casinensi obitus beati Victoris Papæ tertii, sanctitate vitæ & miraculorum gloria clarissimi. Bucelinus in Menologio Benedictino sic habet ad eumdem diem: Depositio S. Victoris III Pontificis Maximi, egregia vitæ sanctitate & admiranda animi demissione celeberrimi: subditque compendium Actorum Beati, circa quod per decursum nonnulla observabo. Porro qualis quantusque vir fuerit beatus Papa Victor III, gravissimorum scriptorum luculenta testimonia declarant. Leo Ostiensis in Prologo ad lib. 3 Chronici Casinensis eum vocat Admirabilem & singularem Ordinis sui (S. Benedicti) Virum. Petrus Diaconus Opusculo de Viris illustribus Casinensibus cap. 18 illum prædicat compunctione timoris Dei plenum, castitate singulari præditum, professione & opere monachum.

[9] Mitto Baronii, Possevini, Pagii, aliorumque præclara de Victore III testimonia. [& aliquot Beati elogia.] Quanti eum fecerit Stephanus Papa X, declaravit, dum electionem Desiderii, duos nondum annos apud Casinenses conversati, confirmavit probavitque, asserens, neminem Desiderio aptiorem ad id munus assumi potuisse, licet plures eo tempore Casinense cœnobium religiosos viros, spirituales, multaque honestate ac prudentia præditos haberet. Vide Vitam infra dandam num. 15. Beatus quoque Petrus Damianus Beato nostro multa familiaritate conjunctissimus, ut crebræ ad eum litteræ testantur, quam egregiam de integerrimis ejus moribus existimationem concepisset, sæpenumero prodidit, dum eum modo sanctæ conversationis Abbatem, modo Archangelum monachorum appellavit, & lib. 1, epist. 9 ita de eo loquens: Ecce Desiderius religiosus Cassinensis monasterii abbas accedit, qui nimirum sicut B. Daniëli cognatione jungitur nominis, sic eum ab illo non separat assertio veritatis. Nec in Occidente tantum late dispersa vigebat beati Pontificis virtutum fama, ipsum penetravit Orientem. Michaël enim Ducas Parapinarius, se, liberos suos, & imperium hujus Beati ac fratrum ejus orationibus commendans, multa ad eum dona transmisit, ut videre est in Vita num. 72. Tempus honorificæ donationis hujus auctor Chronici his tantum verbis adnotavit: Circa hos dies: ea autem, quæ præmiserat, teste Nuceo, referenda sunt ad annum 1072. Ego epocham hanc figere certo nolim, mirorque inter donationum diplomata ab Erasmo Gattula adducta non inveniri instrumentum, quo a Petro Diacono dicitur idem imperator constituisse, ut de palatio Constantinopolitani imperii per annos singulos solverentur auri libræ viginti quatuor.

[10] [Compendium vitæ gestorumque Beati.] Brevem Vitæ gestorumque Beati syllogen continet epitaphium, quo sepulchrum ejus ornatum visitur, illudque hic subnecto, ex editione Petri Diaconi de Viris illustribus Casinensibus cap. 18 in annotatione:

Qui fuerim, vel quid, qualis, quantusque, doceri
      Si quis forte velit, aurea scripta docent.
Stirps mihi magnatum, Beneventus patria, nomen
      Est Desiderius, tuque, Casine, decus.
Intactam sponsam, matrem, patriamque, propinquos
      Linquens, huc propero, monachus efficior.
Abbas dehinc factus, studui pro tempore totum,
      Ut nunc aspicitur, hunc renovare locum.
Interea fueram Romana clarus in urbe
      Presbyter Ecclesiæ, Petre beate, tuæ.
Hoc senis lustris minus anno functus honore
      Victor Apostolicum scando dehinc solium.
Quattuor & semis vix mensibus inde peractis,
      Bis sex lustra gerens, mortuus hic tumulor.
Solis virgineo stabat lux ultima signo
      Cum me sol verus hinc tulit ipse Deus.

Quæ hic observari possent nonnulla, suam, dum de singulis speciatim agemus, lucem accipient.

§ II. Calumniæ gravissimæ, a variis Beato impactæ, solide confutatæ.

[Plures Beatum calumniati sunt:] Quod Sanctis pene omnibus commune fuit, suos B. Victor III habuit adversarios & obtrectatores. Hos inter primatum tenet Hugo archiepiscopus Lugdunensis, sociato sibi in partem sceleris Richardo Massiliensi. Ex Hugone hauserunt alii Victoris æmuli, qui suam in eum bilem evomuerunt, quicumque demum illi fuerint, neque enim illos accuratius investigare & nominetenus hic adscribere necesse est. Causam, ob quam alienato exacerbatoque in Victorem animo fuerit Hugo, exponit Papebrochius in Propyleo Maji, pag. 199 his verbis: Triduo ante mortem suam consultantibus de futura electione Cardinalibus, tres Gregorius VII proposuerat: quorum primus Desiderius, alter Hugo Lugdunensis archiepiscopus: qui, quo magis serio constanterque reluctari a suscipiendo pontificatu nitebatur Desiderius, eo propiorem se tantæ spei esse existimans, cum præter opinionem intellexit, quod Desiderius pontificatum acceptasset, vehementissime commotus est animo, atque comitissæ Mathildi scripsit epistolam, quæ in Labbeana editione Conciliorum (tom. 10) prodiit, excepta ex Chronico Virdunensi. Inter nominatos a Gregorio VII, qui in Sedem Apostolicam sufficerentur, tertius Otto Ostiensis, qui deinde Victori III successit, præter quem quartum ab eodem Sancto propositum tradit Petrus Diaconus, Anselmum scilicet Lucensem episcopum, ut testatur Vita Beati infra num. 94, antiquæ autem editionis cap. 65. Nunc Hugonis epistolam calumniis refertam subjicio, in compendium tamen contractam: qui eam integram videre cupit, laudatos scriptores adeat.

[12] Epistolam suam orditur Hugo, post pauea, ad rem præsentem nil facientia, [hos inter Hugo Lugdunensis] ab electione Casinensis abbatis se absente facta; Cui, inquit, tam ego, quam & ceteri fratres mei sanctæ Romanæ Ecclesiæ filii, diligentes magis gloriam hominum quam Dei, pro temporis infirmitate assensum præbuimus. Recte hic seipsum depinxit Hugo, hominem nempe propriæ suæ potius gloriæ magis, quam Dei amantem, qui Virum sanctissimum enormibus impetere ausus est calumniis, cum frustratam vidit ambitiosam spem suam. Pergit deinde: Postquam autem ad montem Casinum, quo ipse jam præcesserat, Romæ aliquandiu remorati, ipsius ducatu pervenimus, ex ejusdem familiaribus nobiscum colloquiis, dum videlicet nefandissimos actus suos in auribus episcoporum & Cardinalium jactanter recitare non erubesceret, copiosius necessario deprehendimus, quam intolerabiliter Deum in ipsius electione offenderimus. Tum crimina enarrat: primum, quod Henrico IV opem addixerit ad obtinendam imperii coronam: alterum, quod eumdem induxerit ad invadendas ditionis Apostolicæ terras: tertium, quod Attonem Cardinalem Mediolanensem anathematis vinculo ligatum, in eoque mortuum, beatum prædicarit: quartum, quod Gregorii VII decreta & verbo improbarit & reipsa destruxerit.

[13] Reliquum epistolæ bene longæ totum eo tendit ut ostendat Victorem III electioni de se factæ assensum præbere noluisse, [atrocia in cum conjecit maledicta] sub terribili, inquit, attestatione affirmans, numquam acquievisse se aut acquieturum. Deinde asserit Victorem, resumpto ad Capuam electionis negotio, quibusdam mollibus & gestuosis repulsionibus fautores suos provocasse, ut ad assumendum pontificatum compelleretur. Tum inquit Hugo, studuisse se cum aliis ipsius versutiæ contraire, palamque pronuntiasse, consensurum se numquam electioni Desiderii, publiceque ab alio quodam clamatum fuisse, infamem personam non debere in Romanum Pontificem assumi. Dissoluto sic conventu, Victorem ait Rogerii ducis gratiam mercatum fuisse, pollicitum, Alfanum consecratum iri in Salernitanum archiepiscopum Dominico die Palmarum, subditque, familiari ambitiosis mentibus impudentia: Eadem itaque die cum post prandium Abbas, dux & princeps, uterque a somno meridiano surrexissent, .. heu! proh dolor! Abbas pro mercede nefandissimæ conjurationis, fultus auctoritate ducis, pluvialem sibi ipse imposuit. Habes hic, lector, summatim fœtidam illam epistolam, putidum delusæ ambitionis fœtum: sane quot in ea verba, tot pene calumnias, tot reperire est iniquissima commenta.

[14] [& putida commenta,] Singula porro jam dudum a variis scriptoribus refutata sunt, ut omnino necesse non sit, convellendis hisce criminationibus operam hic me meam impendere. Ne quid tamen lector desideret, aliorum verba transcribere abs re non erit, ut pateat, quam immerito in Virum sanctissimum Hugo Lugdunensis insurrexerit. Natalis Alexander Historiæ ecclesiasticæ Parisiis recusæ tom. 6, pag. 428 & sequenti, post relatam majori ex parte Hugonis epistolam, ita pergit: Calumniis hæc Hugonis archiepiscopi epistola … tota scatet. Fictitia sunt crimina, quæ Victori III objicit, a quibus ipsum satis superque purgat Gregorii VII de ipso judicium, qui ipsum inter omnes pontificatu dignissimum & Ecclesiæ utilissimum judicavit: ipsum purgat insignis ejus humilitas, qua tam constanter supremam dignitatem recusavit, nec suscepit, nisi caritate Ecclesiæ compulsus. Hisce addi potest mira Cardinalium, episcoporum & principum constantia in urgendo ipsum ad pontificatum suscipiendum.

[15] [abunde ab aliis jam dudum] Tum primum, addicti a Victore Henrico IV auxilii, crimen ita diluit laudatus Natalis: Promiserat quidem Henrico regi suam apud Gregorium VII intercessionem, ut imperator crearetur: sed optime noverat, Pontificem sanctissimum coronam imperii ipsi non concessurum, nisi pœnitentiam ageret, Ecclesiæque satisfaceret; eamque hypothesim involvebat Desiderii promissum. Reliqua Victori impacta crimina sic confutat idem auctor: Cæterum quam esset Sedis Apostolicæ & ecclesiasticæ libertatis studiosus, demonstravit ea occasione: Henricum enim jam excommunicatum non adiit, nisi ut eum ad pacem hortaretur, & ab eversione Cassinensis monasterii prohiberet. Cum regis cancellario aliisque ministris, quamvis amicis olim suis, excommunicatione pariter irretitis, comedere, bibere, orare noluit. Præcipienti Henrico, ut sibi fidem juraret, ac monasterium de sua manu reciperet, ac minas intentanti, respondit: “Se non modo monasterii causa sed ne pro mundo quidem toto id facturum.” Hæc Desiderii responsio sensu quidem consonat, at verbis paulo aliter exprimitur in editione Chronici Casinensis, quam secutus sum: vide Vitam infra, num. 82. Plura post hæc congerit Natalis ex Chronico Casinensi desumpta, quibus invictam Desiderii pro Ecclesiæ dignitate tuenda constantiam ob oculos ponit, gestaque in variis congressibus cum adhærentibus imperatori episcopis, ipsoque pseudo-pontifice, quæ hic non adscribo, quia legi possunt in Vita num. 82, 83 & 84.

[16] [confutata. Hugo iste ab Ecclesiæ] Dein ita prosequitur: Porro qui ita se gessit, ac libertate tanta imperatorem, ejus ministros & antipapam allocutus est, imperatori non est adulatus, nec absque calumnia dici potest, illum ad invadendum patrimonium S. Petri excitasse: nec etiam verisimile est, illum parvipendisse Pontificias excommunicationes, qui excommunicatos, etsi amicos suos, osculari noluit, nec orare cum eis, neque cum iis manducare aut bibere, quod laudatus auctor (Chronici Casinensis) testatur. Quanti vero fecerit Gregorii VII decessoris sui decreta, Beneventana probat synodus, in qua ipsa renovavit, præcipue quæ contra dantes & accipientes investituras sanxerat. Videri hæ constitutiones possunt in Vita apud nos num. 112 & 113, ubi paulo ante leguntur ea, quibus ipse Victor in synodo Beneventana ab Hugonis se calumniis vindicavit, in qua synodo tam Hugo, quam Richardus, ob suas in legitimum Pontificem machinationes a fidelium communione resecti sunt, Quia, inquit Victor III in Vita apud nos num. 112, Romanæ Ecclesiæ communione sua sponte sejuncti sunt.

[17] Hugonis tamen turbas, inquit idem Natalis ibidem, [se communione separavit.] usque ad consummatum schisma progressas non esse, probat ejus ad Mathildem comitissam epistola altera, e chartulario Cluniacensi edita in Spicilegio Dacheriano, & inde transcripta tomo X Conciliorum editionis Labbeanæ, in qua ita scribit: “Tandem scire vos volumus (verba tantum eo maxime spectantia transcribo) ab unitate eorum, qua in corpore sanctæ Ecclesiæ ad serviendum B. Petro divina dignatione compacti sumus, nec discessisse, nec in perpetuum, Deo miserante discessuros; imo habere propositum Apostolicæ Sedis profectibus modis omnibus deservire.” Ibidem contra Cluniacenses monachos expostulat, quod ipsum ab Ecclesiæ Romanæ communione discessisse dicerent: “Inter alia autem, inquit, unum impudentissime mentiuntur, quia a communione Romanæ Ecclesiæ nos sponte nostra sejunximus; cum testis nobis sit conscientia nostra & caritas, qua in Domino copulamur, nos non solum communionem eorum non evitasse, sed omnibus hoc persuadentibus restitisse.” Recte quidem observat Alexander, ortum non fuisse schisma consummatum ex turbis Hugonis, quia hic, cum adhærentes sibi paucos haberet, cito se Ecclesiæ reconciliare studuit, & revera reconciliatus est sub Urbano II. Attamen allata ipsius verba magni facienda non sunt. Nam etsi forte non ea intentione se opposuerit Victori, ut schisma contra ipsum excitaret, sed fortasse speraverit, ipsum sponte iterum pontificatui, quem toto fere biennio recusaverat, renuntiaturum; fecit tamen ea, quibus indignum se communione Ecclesiæ reddidit, ut suo loco probabitur.

[18] Tertium crimen Victori ab Hugone impositum ejus calumniandi pruriginem abunde commonstrat. [Ostenditur, reliquas omnes] Hac super re Papebrochius loco supra num. XI laudato ita loquitur: Notabilis autem imprimis est objectio sumpta a laude, quam mortuo Athoni Mediolanensium archiepiscopo dederit Victor, quamvis per Gregorium VII excommunicato, sententiam subscribente ipsomet Desiderio. Confunditur enim Atho, vir vere sanctus, cum Theobaldo schismatico & simoniaco: quem rex Henricus archiepiscopum fecerat loco Gotifredi æque schismatici, & populi orthodoxi odium diutius sufferre non valentis. Certe Atho canonice electus est, probavit electionem Alexander II, partes Athonis contra Theobaldum, ab Henrico intrusum, tuitus est Gregorius VII, adeoque immerito Victorem III carpit Hugo. Plura de hisce Mediolanensibus turbis, quæ Divina æque ac humana omnia perturbaverunt, deque Gregorii VII in Athonem propenso affectu, videri possunt apud Ughellum Italiæ sacræ recusæ tom. 4, pag. 114 & sequenti.

[19] Atque hisce omnibus sufficienter demonstratum puto, [accusationes & criminationes] nullam Hugoni fidem haberi posse. Quod addit de impio mercimonio, & pollicitatione duci facta de ordinando Alphano Salernitanorum episcopo, ejusdem omnino furfuris apparet. Utcumque enim se res habeat quoad Alphanum: certe pontificatus Victoris non pendebat a consecratione Alphani; cum omnes, & ipse etiam Hugo, rogarent Victorem, ut pontificatum tandem acceptaret. Deinde, quis, nisi amens, credat cum, qui tamdiu pontificatum recusarat, tandem voluisse B. Petri cathedram conscendere, dato Salernitanis archiepiscopo, gradu illo ob ambitionem indigno? Fidem certe in re tam incredibili non meretur epistola Hugonis tot mendaciis referta. Imo non credimus, Alphanum II, de quo agitur, gradu illo fuisse indignum, etiamsi Cardinales & episcopi, qui Victorem elegerunt, aliquo tempore ipsum consecrare noluerint: novimus enim aliam dilationis fuisse causam.

[20] [Hugonis, tum Lugdunensis,] In Actis num. 100 Petrus Diaconus scribit, a Rogerio Calabriæ duce Romam dimissum fuisse Henrici imperatoris præfectum. Et ratio hæc additur: Propter illud videlicet odium, quod episcopi & Cardinales, faciente tamen Salernitano principe, Salernitanum archiepiscopum sacrare noluerunt. Ex his facile colligimus, non obstitisse Cardinales consecrationi, quia Alphanum judicabant indignum, sed quia nolebant ipsum consecrare contra voluntatem principis Salernitani; Rogerium vero Calabriæ ducem ægerrime tulisse, quod ea in re majorem haberent rationem principis Salernitani, quam sui: nam eam ob causam dicitur dimisisse e carcere præfectum Henrici, Catholicos Romæ vexaturum. Rogerius Salernum armis occupatum eo tempore possidebat: Gisulphus vero princeps Salernitanus erat cum episcopis & Cardinalibus, ac verisimiliter necdum cesserat jure suo in urbem Salernitanam. Erat igitur alia omnino ratio differendi consecrationem Alphani, quam quod ipsum indignum crederent. Verum res haud dubie tandem composita est, sive quod princeps Salernitanus tandem consenserit in consecrationem, sive quod censuerint episcopi, ipsum immerito amplius obsistere. Utcumque se res habeat, abunde patet, Hugonem non nisi materiam calumniandi quæsivisse.

[21] [tum Flaviniacensis,] Gentili suo Hugoni nimium favens & credulus Hugo Flaviniacensis in Chronico Virdunensi bis Victori nostro injurius est. Pag. 232 epistolam quamdam profert, in qua Urbanus II, Victoris III successor, ita locutus fuerit: Dominus noster Papa Gregorius beatæ ac dignæ memoriæ cum apud Salernum gravi teneretur infirmitate, unde ipse postea obiit, convenerunt ad eum episcopi & Cardinales Romani, qui ibidem aderant, rogantes eum & postulantes, ut, quem sibi vellet subrogari successorem in pontificatu, eis ostenderet. At ille secum aliquantulum cogitans, hæc illis verba dedit: Quemcumque horum trium, Lucensem scilicet episcopum, Ostiensem, aut archiepiscopum Lugdunensem habere poteritis, in Pontificem eligite. Quæ Pagius in Critica ad annum Christi 1087, num. 5 sic excipit: At hæc Urbanum II, ante pontificatum Cardinalem Ostiensem dictum, scripsisse, prorsus incredibile; cum ipsemet Victorem III sacraverit, probeque noverit Gregorium VII cum se ipso, Hugone Lugdunensi & Anselmo Lucensi Desiderium abbatem Casinensem pro successore suo proposuisse. Quare si illa Urbani epistola conficta non fuit ab Hugone Flaviniacensi abbate, qui post ejusdem Urbani mortem Chronicon suum in lucem emisit, ex ea Desiderii nomen expunxit, ad Hugonem Lugdunensem archiepiscopum excusandum, ostendendumque, se non sine ratione a Desiderii electione abhorruisse.

[22] [Beato impudenter impactas,] Fragmentum epistolæ Urbani II ad Casinenses monachos, datæ VI Decembris anni 1098, refert Erasmus Gattula Historiæ Casinensis seculo VI, pag. 171, in qua de Victore III honorificentissime loquitur: Quæstio, inquit, acta est a sanctæ memoriæ Desiderio Apostolicæ Sedis presbytero Cardinali, & monasterii Cassinensis abbate, qui postmodum divinæ dignationis gratia ad summi pontificatus apicem pervenit, sed exiguo tempore supervixit &c. Atrocius Victorem III calumniatur Hugo Flaviniacensis Chronici sui, a Labbeo in Bibliotheca nova excusi, pag. 234 hæc comminiscens: Hic igitur (Victor III) consecratus ab Ostiensi episcopo, cum Missas apud S. Petrum diceret, infra actionem judicio Dei percussus est: & quamvis tarde cognoscens se errasse, se ipse deposuit, & accitis fratribus de monte Cassino, qui secum aderant, præcepit se illo deserri, & in capitulo, non ut Papam, sed ut abbatem sepeliri.

[23] Hanc chronologi Virdunensis imposturam ita convellit Natalis Alexander loco sæpe laudato: [meras esse imposturas.] Calumnia, inquit, est, quod errorem cognoscens se pontificatu abdicarit: ad extremum enimvero spiritum Pontificium munus obiit, designato etiam successore. Calumnia pariter est, quod Dei judicio sit percussus, quem potius Deo fuisse gratissimum sanctitas vitæ, miraculis comprobata testatur. Et Papebrochius in Propylæo Hugonis Flaviniacensis calumniam sic perstringit: Interim constat ex Leone Ostiensi lib. III, cap. LXXIII, quod non sit Romæ aut infirmatus aut mortuus: “sed concilium Beneventi celebrans, in eodem … graviter infirmatus, post actum per tres dies concilium, festinanter Casinum rediit, … atque post diem tertium feliciter migravit ad Dominum.” Omitto plura hic congerere, nec ullo responso dignum puto scribillatorem quemdam, de quo Natalis Alexander, suum de Victore III articulum concludens, ita fatur: Imperite & inepte omnino anonymus in compilatione chronologica, quam inter rerum Germanicarum scriptores ex Pistorii bibliotheca editos legere est, de Victore III scripsit: “Iste in schismate schismaticus fuit.” Calumnias siquidem omnes, ut observat Mabillonius ad Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti seculo VI parte 2, expungit unanimis scriptorum gravissimorum consensus, Victorem multis laudibus celebrantium.

§ III. Acta Beati, a variis conscripta, ex libro tertio Chronici Casinensis danda: illius auctoritas vindicatur.

[Acta Beati partim Leo Ostiensis,] Res gestas B. Victoris III litteris consignarunt varii, alii brevius, prolixius alii: at ex eodem fonte videntur omnes suam hausisse scriptionem. Unde omissis reliquis, infra dabo beati Pontificis Acta ex lib. 3 Chronici Casinensis desumpta. Hunc Chronici Casinensis librum tertium Oderisii abbatis præcepto, ut in Prologo ipse testatur, composuit Leo Marsicanus, nunc communiter dictus Ostiensis: at non totum, ut recte observat Mabillonius Annalium Benedictinorum lib. 67, num. 27 ita scribens: Desiderii Acta omnia non absolvit, sed Petrus Diaconus, Leone longe gravitate & auctoritate inferior, qui librum tertium a cap. XXXV, ut modo dicebam, prosecutus est, & totum quartum adjecit. Hunc quidem Leo pollicitus erat, sed promissum non implevit, sive morte præventus, sive aliis distentus negotiis &c. Hæc Mabillonii observatio luculenter probatur ex Prologo libri quarti, ubi ita loquitur Petrus Diaconus: Et quia abbatum series a patris Benedicti temporibus usque ad renovationem ecclesiæ beati Martini a prædicto Leone fuerat exarata, nos ab ejusdem ecclesiæ renovatione scribendi sumentes initium, ea, quæ de sanctissimi Desiderii Vita descripta non erant, eidem historiæ adjungere curavimus, ne ex maxima parte tertius liber detruncatus videretur.

[25] [partim Petrus Diaconus scripsit:] Certe perspicuum adeo & clarum est hoc Petri Diaconi testimonium, ut mirer, Pagium Criticæ tom. 4 ad annum Christi 1088, num. 4 ita scribere potuisse: Leo Ostiensis episcopus & Cardinalis, qui Historiam Cassinensis monasterii libris tribus composuit, & ad mortem usque Victoris III Papæ perduxit: neque enim inficianda Pagio Petri auctoritas, qua ipsemet utitur eo loco, ut Baronium corrigat. Nullum igitur dubium relinquitur, quin tertius laudati Chronici liber partim a Leone Ostiensi, partim a Petro Diacono concinnatus sit: sed an ipsum caput 34, antiquæ divisionis, Leo exaraverit, an potius ipsius Petri fœtus sit, disceptatur: sufficiet hic adduxisse verba Angeli de Nuce in Notis ad caput 34, litt. c ita loquentis: Hoc caput claudit codicem B, qui solam Leonis Ostiensis historiam continet. Perperam vero Lauretus Ostiensis scriptionem terminari putavit capite præcedenti prave accipiens testimonium Petri, qui cap. LXVI lib. IV auctorem se scribit auctarii hujus Chronici a renovatione ecclesiæ beati Martini, cum id exclusive accipiendum esset, non inclusive. Certe hoc caput legitur in codice Leonis, cujus stylum sapit, & multa hic variavit Petrus, ut hinc saltem agnoscere potuerit Lauretus, ab utroque scriptum fuisse: deinceps enim varias lectiones nostrorum manuscriptorum non habebis; ex unico quippe Petri codice sequentia desumpsimus. &c.

[26] [Chronici Casinensis editio a Nuceo adornata,] Habemus ergo geminum scriptorem, qui Acta Beati nostri infra danda posteritatis memoriæ consecravit. Nunc lectorem paucis monitum volo, quam editionem laudati Chronici, & qua de causa secutus sim. Ludovicus Muratorius tom. 4 Scriptorum rerum Italicarum, typis Mediolanensibus edito anno 1723, Casinense Chronicon recudit, ita in præfatione disserens: Prodiit autem Marsicani Chronicon Venetiis anno MDXIII, tum Parisiis anno MDCIII, deinde Neapoli cum notis Matthæi Laureti anno MDCXVI, & denique Parisiis anno MDCLXVIII, una cum commentario sive adnotationibus Angeli de Nuce Neapolitani, abbatis Casinensis. Postrema hæc editio reliquis præcedentibus utique præstat, eamque propterea sequutus sum ad novam hanc instruendam. De tribus prioribus editionibus, a Muratorio memoratis, Joannes Baptista Marus in annotatione ad cap. 30 de Viris illustribus Casinensibus sic fatur: Quas quidem editiones collatas cum antiquissimo exemplari Ms., in Casinensi bibliotheca servato, quod Chronicon Casinense appellatur, fuisse ab integritatis suæ deturbatas gradu, mendisque obsitas, facile cognoscere per se sedulus lector valebit. Qui illarum editionum ab autographo variationes plurimas singillatim nosse cupit, adeat paragraphum 1 Apologiæ pro Leone Ostiensi & Petro Diacono, quam ad calcem Historiæ Casinensis subjecit Erasmus Gattula.

[27] Atque hæc causa est, cur Nucei editionem, a Muratorio recusam, sequendam mihi duxerim: ea autem tantum recudam capita, quæ ad illustrandam beati Pontificis Vitam faciunt, [ceterisque præferenda, infra dabitur.] prætermissis ceteris. In Annotatis tamen breviter edicam, quid in capite vel parte capitis omissi ab auctore tractetur. Post prologum Leonis Ostiensis dabo antiquam capitum partitionem, prout habet editio Nucei: cujus etiam Notas magna ex parte retinebo, ubicumque aut utiles visæ fuerint aut necessariæ. Ea autem, ad quæ nihil observavit Nuceus, pro instituto Majorum meorum annotatis illustrabo, sicubi necesse fuerit. Sed quoniam fides gestorum Beati maxime nititur auctoritate Leonis Ostiensis & Petri Diaconi, nonnullique reperiuntur, qui aliqua, etiam ad Victorem III spectantia, aut arroserint, aut interpolationis accusarint, non abs re fuerit paucula huc adducere, quæ scriptorum illorum fidem, integritatemque stabiliant.

[28] Muratorius in laudata præfatione Chronicon Casinense universum maximi faciendum asserit, [Fides & auctoritas scriptorum] taleque esse eruditorum omnium judicium tum aliis de causis, tum etiam ex eo, Quod Leo, magnæ gravitatis & auctoritatis vir, ad ipsum conscribendum simul archivo Casinensi aliisque antiquitatis venerandæ monumentis est usus. Leonis autem auctoritatem paulo ante celebrarat his verbis: Ejus quippe nomen celebre nimis apud Baronium, Bellarminum, Possevinum, Labbeum, Vossium, Dupinium, Caveum, aliosque scriptorum ecclesiasticorum Vitam & scripta recensentes, quos facile lector consulere poterit. Insignis etiam est Petri Diaconi existimatio apud viros graves, qui illius sæpe testimonio ad res a se narratas confirmandum utuntur: quare illos hic recensere supervacaneum arbitror: neque hujus loci est singula, quæ duobus hisce scriptoribus objiciuntur, discutere, cum id præstiterit Gattula in laudata Apologia, adductis eruditorum testimoniis, quem propterea consulat curiosus lector, ne Commentarii hujus tetricam lectionem reddam, si ad vindicandam fidem auctorum Chronici Casinensis, multa hic inseram, ad Beatum nequaquam pertinentia.

[29] Duo tamen sunt ad Leonis fidem in enarrandis Victoris III Actis pertinentia: [Chronici Casinensis:] primum apud nos in Vita num. 44 tangit famosam Floriacenses inter & Casinenses controversiam de S. Benedicti corpore, quod utrique se possidere contendunt: sed actum agam, si de hoc facto disputem, a Stiltingo tom. 1 Septembris accurate discusso, ubi sacri pignoris partem ad Gallos delatam, alteram vero apud Casinenses servatam, magna omnino verisimilitudine ac solidis argumentis concludit, & litigantes utrimque auctores minime contemnendos ea ratione componendos esse censet. Vide Commentarium prævium de S. Aigulpho, paragrapho 2 & 3. Alterum, ad Casinensium monachorum sub Desiderio abbate missionem spectat, & variorum in Sardinia cœnobiorum institutionem: de hisce agit Vita apud nos num. 33 & seqq. Rem breviter accipe: ad constituendum in Sardinia cœnobium, rogarat Bareso Desiderium, ut quosdam de suis eo transmitteret: paruit Abbas, sed missos depulere Pisani; post duorum tandem annorum intervallum, duos fratres Casino submissos accepit Bareso, Torchytorio, Sardiniæ rege altero, pietatem Baresonis æmulante.

[30] Contra narrationem hanc anonymus auctor Mediolanensis, [illud hic interpolatum esse,] regius Ticini lector tom. 10 Scriptorum rerum Italicarum, de Tabula chronographica medii ævi sectione 6, num. 20 circa finem, ita insurgit: Alibi, inquit, interpolatum Leonem Ostiensem, nisi errore teneamur, utique novimus. Certissime Leo, quæ longe post ejus mortem evenerant, non potuit scribere; nec consulto interpolator lib. III, cap. XXIII inter Acta Desiderii abbatis Casinensis intexere debebat expeditionem illam duodecim monachorum in Sardiniam, ibi Baresone regnante. Etenim is Bareso solum anno MCLXIV ex judice rex Sardiniæ fuit dictus a Friderico Ænobarbo, ut synchronus Morena, Albericus, Sigonius, Calchus noster, aliique antiquiores & conterranei, mox laudandi, sub dicto anno MCLXIV concorditer produnt. At interpolator Baresonem & expeditionem illam consignat anno V Desiderii, qui tamen abbas fuit ab anno MLVIII ad MLXXXVI (imo ultra illum annum, quia Casinensium regimen numquam dimisit)… Leo vero ad summum vidit annum MCXV, teste commentatore Angelo a Nuce sub num. CCCCLX (qui anachronismum non observavit.)

[31] [censuit nonnemo; at perperam:] Pergit dein opinionem suam probare, & ostendere nullum in Sardinia fuisse regem ætate Desiderii, sed illam seculo XI a Pisanis quadripartitam quatuor judicibus traditam fuisse administrandam, quoad Ænobarbus Arboreensem Baresonem novo regis titulo insigniverit, quod auctores ab anonymo laudati revera innectunt anno 1164, ac demum ita concludit: Hinc omnis evanescit suspicio, alium regem seniorem, nomine Paressonem vel Baresonem regnare potuisse in Sardinia ab anno MLV ad LXXXVI, ut falso scribit interpolator Leonis. Postremis hisce præmiserat, Musactum Saracenum regem e Sardinia Corsicaque pulsum anno 1015; Mugetum autem Balearium insularum regem, qui Sardiniam hostiliter invaserat, anno 1050 a Pisanis feliciter captum fuisse. Ita anonymus ille, licet paulo ante asseruisset, durum videri Leonis Ostiensis Chronicon interpolatum dicere, hac in parte fidem auctoritatemque Chronici hujus non mediocriter elevat.

[32] [ut omnino convincunt,] Huic interpolationis accusationi omni studio se opponit Erasmus Gattula Historiæ Casinensis seculo VI, pag. 154, ubi post allata anonymi verba, quæ ego contracta dedi, ita loquitur: Hoc tamen loco interpolatum fuisse Leonem nostrum, celeberrimi auctoris pace nemo unus dixerit, qui antiquos ipsius codices, alterum Langobardicis, ut vocant, literis exaratum, Latinis alterum hoc præsertim capite XXIII lib. III cum recens edito ab Angelo de Nuce animadverterit prorsus consentire. Hujus etiam duodecim monachorum in Sardiniam expeditionis, & alterius duorum, qui missi postea fuerunt, meminit Leo cap. XXIV & cap. XXVI, quo ultimo de Aldemario loquens, hæc habet: “Qui meus in conversione magister extiterat, quique in abbatem fratribus in Sardiniam missis dudum fuerat ordinatus &c.” Tum subdit Gattula, Leonem, utpote coævum Desiderio, ejus gesta probe perspecta habuisse: eumque minime deceptum fuisse, cum tam Baresonem, quam Torchytorium Sardiniæ reges appellavit, eo quod viri illi in donationum diplomatibus sigillisque titulum hunc sibi tribuerent: Quod, inquit Gattula, jure an injuria præstitum ab istis viris fuerit, ad Leonem & Petrum discutere non spectabat.

[33] [tum instrumenta authentica,] Post pauca adducit inscriptionem, quam refert sigillum plumbeum obsignans Baresonis privilegium, estque talis: Baresone rex. Hoc autem, subdit Gattula, privilegium, cujus autographum in archivo nostro servatur, quodque referemus in dissertatione de Cassinensi jurisdictione de verbo ad verbum, reperitur in veteri privilegiorum ac donationum monasterii Cassinensis Regesto, quod, jubente Seniorecto Cassinensi abbate, qui ab anno MCXXVII ad XXXVII monasterio præfuit, concinnatum fuit, & eidem abbati nuncupatum a Petro Diacono. Igitur Regesti hujus fol. LXVIII, num. margin. CL hoc Baresonis privilegium, Langobardico charactere conscriptum, hanc habet rubram epigraphen: “Præceptum Baresonis regis Sardorum de monasterio sanctæ Mariæ in Bubalis Desiderio abbati.” Paucula hæc verba ad institutum nostrum sufficiunt, integrum videre studiosus lector poterit in Accessionibus Gattulæ ad Historiam Casinensem pag. 174. Torchytorii alterius Sardiniæ regis diploma, quo Casinensi cœnobio sex donavit ecclesias, exstat in eodem Regesto fol. 259, num. margin. 639: integrum adducit Gattula in Historia pag. 154 & seq. Satis nobis erit, illius initium huc transtulisse, quod ita habet. In nomine Domini nostri Jesu Christi Dei æterni. Anno ab Incarnationis (Incarnatione) ejus MLXVI regnante domno nostro Torckitori rex (rege) Sardiniæ &c.

[34] Ex his patet, si recte arguat anonymus Mediolanensis, non solum Leonis Ostiensis Chronicon habendum esse tamquam interpolatum, [tum rationes aliæ,] sed & Petri Diaconi Regestum loco non uno fabulis commentisque refertum censeri debere, quod facere ob levem quemdam scrupulum, nemo non videt, quam sit iniquum. Malim ego regis titulum mitius interpretari, per eumque intelligere regulum, virumque inter Sardos primarium ac principem, qui regis sibi titulum arrogarit, a legitima potestate nondum concessum: quod quam frequens apud varias nationes fuerit, nemo ignorat, qui in re historica vel modicum sit versatus. Hæc autem conjectura mea ex eo etiam fit verisimilior, quod legati Genuenses Baresoni judici Arboreensi regium nomen dignitatemque Ænobarbum imperatorem flagitaturi, teste Caffaro Annal. Genuens. lib. 2, petierint, ut Bareso esset solus rex, & teneret insulam Sardiniæ pro imperatore: quæ vocula solus fundatam omnino ingerit suspicionem, quod regis titulum usurparint quatuor illi judices, quorum administrationi universam Sardiniam quadripartitam traditam fuisse, post alios scribit anonymus Mediolanensis.

[35] Atque hæc, opinor, sufficiunt, ne quis ob levem regii tituli scrupulum, [quibus tam anonymi Mediolanensis,] Chronico Casinensi interpolationis notam inurat: sed præter dicta, suspicionem hanc diluit alterum Baresonis regis diploma, subscriptum anno 1182, & Casinensi cœnobio multa bona concedens, cum sic inter alia habeat: Ego Parason Arboreæ rex & judex, avi & patris mei sequens pro posse pia vestigia, … concedimus ecclesiæ S. Benedicti de monte Casino ecclesiam S. Nicolai de Gurgo cum omnibus pertinentiis suis … tali pacto atque conventione, ut duodecim ibidem ad Deo serviendum … dirigat monachos &c. Privilegium illud integrum reperire est in Accessionibus Gattulæ ad Historiam Casinensem pag. 266 & seq. Certe voces illæ, avi & patris mei sequens vestigia, innuunt majores istius Baresonis singulari studio affectos fuisse monachis Casinensibus, & verisimiliter sub tali pactione, qualem iste Bareson hic exprimit: unde minime persuaderi mihi poterit, vel falsa hic scripsisse Leonem Ostiensem, vel inconsultum interpolatorem Leonis Chronico monachorum in Sardiniam missionem inseruisse.

[36] At, inquiet aliquis, certum est ex laudatis ab anonymo Mediolanensi auctoribus, quatuor Sardiniæ judices a Pisanis præfectos fuisse, [quam aliorum argumenta diluuntur.] omnemque ab illis accepisse auctoritatem suam: qui ergo fieri potuit, ut post impeditam a Pisanis, cuncta diripientibus, duodecim monachorum missionem, Bareso, quantumcumque regis titulum sibi arrogarit, a Pisanis, dominis utique suis, satisfactionem exigere potuerit, quod tamen asserit Leo Ostiensis cap. 242. (apud nos num. 34.) Nihil hic ego in hisce omnibus reperio, quod difficulter conciliari possit: illum enim in Pisanos iniquiorem censeo, qui violentiam illam direptionemque putet profluxisse a legitima magistratuum Pisanorum auctoritate: sed omnino existimo, illam adscribendam esse prædonum quorumdam malevolentiæ & cupiditati. Utut sit, minime dubium est, Desiderium apud vicinos principes maximo in honore & pretio fuisse. Adhæc constat ex Vitæ num. 35, pro ablatorum restitutione, apud Pisanos institisse Alexandri II legatum, & apud Desiderium se purgasse Pisanos, eique fidelitatem pollicitos esse, interveniente Godefrido Tusciæ duce seu marchione, de quo etiam mentio fit cap. 89 & 99 lib. 2 Chronici Casinensis. Vide ibidem, si lubet, Nucei annotata. Atque hæc paulo fusius disputavi, ut perspiciat æquus lector, in enarrandis beati Pontificis gestis secure inniti me posse Chronico Casinensi, maxime cum ostenderim, nullius esse momenti, quæ a rigidiore critico illi imputantur.

§ IV. Beati natales præclari: chronotaxis gestorum, usquedum Casinum adiit, & quædam in his controversa: locorum notitia.

[Beatus noster circa annum 1027] Illustrissimos Beati natales breviter perstrinxit Leo Ostiensis, eum asserens ex nobilissima Beneventanorum principum origine sanguinis lineam duxisse: sed festinans ad majora, nec nativitatis ejus tempus, nec parentes expressit. Camillus Peregrinius in Serie abbatum Casinensium, titulo Desiderius, ita loquitur: Hic natus in anno fere MXXVII, vocatusque Dauferius. Epocham hanc firmat Victoris III epitaphium, in quo sic legitur: Bis sex lustra gerens mortuus hic tumulor. Constat enim obiisse illum anno Christi 1087: si igitur sexagenarius decesserit, oportet illum natum fuisse anno circiter 1027; circiter, inquam: incompertum enim est, fuerintne completa duodecim lustra, an vero postremus illorum annus solum inchoatus, an etiam nihil lustris duodecim addendum, quæ uti & diem mensemque nativitatis ejus ignorare malim, quam sine ullo fundamento divinare.

[38] [natus ex illustrissima familia] Laudatus Peregrinius de Stemmate principum Longobardorum, qui ex genere prodierunt Atenulfi Capuæ comitis & demum principis Beneventi, Beati natales paulo altius investigat, dum circa finem ita disserit: Dauferius ex innominato patre natus, filio, ut reor, Landulfi V, atque Salernitano principi Guaimario IV consanguinitate propinquus, ni fallor, ob Gaitelgrimam Beneventani principis Pandulfi II filiam, Landulfi V sororem & Guaimarii matrem… Nec ambigendum est, hunc Virum talibus signis ab Ostiensi, tamquam penicillo & coloribus ob oculos repræsentatum, genus duxisse ab Atenulfo: quibus nec minimum obstat primitivum & genitale ejus nomen Dauferius, in Atenulfi gente peregrinum & nunquam alias auditum; neminem cum lateat, in singulas alias familias, sicuti nostra etiam ætate fieri videmus, aliena nomina sæpe sæpius immigrasse, de quo non unum in hoc ipso stemmate Atenulfi occurrit exemplum &c. Causas deinde immutandi nominis aliquas affert, vel in gratiam scilicet uxorum, vel eorum, qui parvulos de sacro fonte suscipiunt, & in margine ait, plures omittere se, quæ nunc esse solent occasiones nomen imponendi diversum ab usitato in aliqua familia, quibus etiam mihi non lubet immorari.

[39] Marus in Vita Victoris III, Dialogis ejus præfixa, [principum Beneventanorum,] asserit illum, Beneventani principis unicam prolem, originem traxisse ex familia Epiphania. Nisi a Græco ἐπιφανὴς, Latine illustris, appellationem derivarit, ignota mihi omnino est familia Epiphania: sed nec illa comperta fuit Peregrinio, qui tamen sagacissime omnia lustravit. Paulo ante verba jamjam recitata ita loquitur: Præter expositas hactenus familias … ((de Epiphania nullum uspiam verbum deprehendi) alias longe plures eadem de gente ibidem (Capuæ) nec non Beneventi æque inclaruisse, … ultro consentiet prudens omnis ac peritus lector, etsi de iis vel in ipsis Beneventanis archivis nil ultra repererim. An vox Epiphania revera fuerit cognomen familiæ, de qua ortus est Beatus noster, ut innuere videtur Marus, ego penitius non inquiro, cum hoc ad illustranda Victoris III Acta minime sit necesse. Unum hoc observo, varia esse capita, ob quæ, ut in eadem dissertatione recte asserit Peregrinius, illi, qui ex communi stipite descendebant, peculiarem sibi constituerunt familiam diversamque assumpserunt denominationem: at nulli ex hisce causis satis congruere videtur appellatio Epiphania.

[40] Atque hæc de Beati stemmate utcumque sufficiunt. [fueritne proles unica?] Videndum nunc breviter, rectene scripserit Marus, Victorem fuisse Beneventani principis prolem unicam. Angelus de Nuce in Notis ad cap. 1, lib. 3 ita commentatur: Joannes Baptista Marus… Desiderium Beneventani principis unicam prolem fuisse tradit: verum nullis probat tabulis, nec sane vero mihi simile videtur, id a nostris silentio involvendum fuisse. Fateor, Mari assertum non esse omnino indubium, illudque a scriptoribus Chronici Casinensis expresse non tradi. In Mari tamen sententiam vehementer inclino: nam Ostiensis dicto cap. 1 sic habet: At pater illius … eum, … utpote unicum unice diligens &c. Quæ quidem verba, si in omni rigore accipiantur, tantum excludunt sobolem alteram masculam, non vero sexus etiam sequioris prolem omnem: existimo tamen, ex Ostiensi erui posse nullam Desiderio fuisse etiam sororem germanam, saltem a patris obitu superstitem, idque ex eo conjicio, quod nulla uspiam sororis alicujus mentio occurrat, tunc quoque, cum & res & locus ad exornandam historiam id maxime exigeret, capite scilicet tertio antiquæ partitionis, ubi Ostiensis describit matris lacrymas, persuasionesque, ut Beatum de arctioris vitæ proposito dimoveret; at de sorore vel sororibus altum silet. Cum autem ille, teste Nuceo, Desiderii gesta ubertim omnino & floridius prosequatur, id verisimiliter non fuisset prætermissurus.

[41] Toto partitionis nostræ capite primo complectitur Ostiensis Beati res gestas, usque dum ad Casinenses accessit. [Beati, donec ad Casinenses accessit,] Peregrinius in Serie abbatum Casinensium Acta illa per annos breviter sic ducit: In anno circiter vigesimo suæ ætatis, Christi MXLVI, patre a Nortmannis perempto orbatus, e solitaria, quam eodem tempore delegerat, vita a matre vi abductus, perque annum pene integrum, nempe MXLVII, sub arcta custodia servatus, ex eaque in anno dilapsus MXLVIII ætatis suæ XXII, Salernitanumque ad principem Guaimarium, consanguinitate sibi propinquum, accedens petensque, ut quoniam in patria vivere monachus non sibi permittebatur, Deo quiete servire apud illum liceret: voti compos ad monasterium sanctæ Trinitatis, quod ad Cavam nuncupatur, se volente, ab eodem principe transmissus fuerat: cum mater Filium a proposito dimovere non valens, ab illo impetravit, patrocinio etiam fulta Beneventani principis Landulfi, scilicet VI (mallem, Pandulfi, nempe III patris ejus) ut saltem Beneventum rediret, atque apud monasterium S. Sophiæ, sub monastica, ut expetebat, professione degeret, quod ipse non recusavit…

[42] [gestorum sylloge per annos ordinata.] Ibi autem per aliquot annos commoratus (puta tres, & ad annum usque ætatis suæ XXV, Christi MLI) ad monasterium Tremitense, in insulis Diomedis situm, se contulit; ubi non parvum tempus (haud quidem diuturnius sesquianno, vel circa) exegit; unde abiens in exitu fere anni MLII, ætatis suæ XXVI, & aliquandiu apud Trasimundum comitem, Theatinum videlicet, ejusque uxorem sibi affinem hospitatus: hoc est usque ad initium mensis Februarii anni MLIII, ætatis suæ XXVII, ab ea die ad tertiam Dominicam post Pascha, per tres circiter menses apud montis Majellæ solitarios mansit, ac tandem iterum ad S. Sophiæ monasterium rediit. Post vero non multos dies, Papa Leone IX e partibus ultramontanis regresso ac Beneventi degente, eidem factus valde familiaris; … eopse scilicet anno MLIII, quo idem Pontifex mense Junii a Nortmannis in Apulia bello victus, post novem circiter menses Romam repedavit, & in anno obiit MLIV. At Desiderius deinde in languorem decidens, Salernum petiit, ibique aliquantisper commoratus, Beneventum ad S. Sophiam remeavit, & aliquantulo tempore exacto, quoniam rumor increbuerat, Victorem Papam II ab ultramontanis partibus Romam advenisse (advenit Victor in anno MLV, ætatis Desiderii XXIX) ad illum Florentiæ tunc degentem accessit, eodem scilicet anno synodum celebrantem Florentinam; ibique per aliquantulum tempus manens ad Petrum non ante multos dies, id est in exitu præfati anni MLV electum abbatem Cassinensem, literis ejusdem Papæ illi commendatus, recessit, ineunte videlicet anno MLVI, ætatis suæ XXX.

[43] [Non videtur Beatus] Atque hæc gestorum chronotaxis tota eruta est ex relatione Ostiensis, & suis singula annis a Peregrinio tanta verisimilitudine innexa sunt, ut non videam, quid magnopere a quoquam in dubium vocari possit, neque alibi certiores temporum notas reperio, quibus enarrata magis indubitate consignari valeant. Porro in Actis Beati huc usque deductis non nisi duo reperio, quæ alicui controversiæ, eique leviori, materiam præbere possint. Primum ad nuptias spectat, ad quas Beatum a parentibus allectum destinatumque fuisse, Ostiensis scribit hoc modo, apud nos in Vita num. 1: At (cum) pater illius sæcularibus eum negotiis cupiens implicare, … per posteritatis illius lineam suæ nobilitatis nomen disponeret propagare, puellam ei adæque nobilem, cum jam inciperet adolescere, studuit desponsare, utque parentela eadem ad invicem firmaretur, modis omnibus maturare. Sed quoniam Dei Spiritus suo igne cor Desiderii ad mundi contemptum accenderat &c.

[44] Petrus autem Diaconus lib. de Viris illustribus, cap. 18 innuere videtur, [quam re vera contraxisse.] nuptias insuper celebratas fuisse, dum ita loquitur: In nuptiis sponsam suam relinquens, eremum petiit. Petri sententiam amplexi sunt & alii, quos nil attinet recensere. Certe si initæ fuerint nuptiæ, statui nequeunt post primam Beati in eremum fugam, quia, ut habet Ostiensis in Vita num. 5, Annum fere integrum sub ingenti custodia in domo matris, habitu tantummodo sæcularis, cæterum mente cælebs exegit, nullusque illi neque de nuptiis, neque de aliquo actu sæculari persuadere aliquatenus potuit. Ego vero minime credo, Beatum nuptiis umquam illigatum fuisse, quamvis id parentes maxime in votis habuisse dicendi sint, tum quia Ostiensis de initis nuptiis altum silet, tum quia retracto e fuga & ad matrem violenter reducto nullus de contractis nuptiis, aut de relicta sponsa loquitur, nec illa ipsa, licet sua maxime interesset, uspiam comparet, Sponsum a proposito avocatura. Hæc disserui, quia, tametsi ineptissime & omnino insulse id fiat, Beatum nostrum duplicis hac in parte peccati accusatum reperio apud maledicos quosdam, quorum vel nomen Commentario huic inserere nolo. Videat interim lector, quam fraudulenter ad seducendum incautos falsa pro veris venditent, statuatque, quam merito abstineam a convellendis ceteris illorum calumniis & maledicentiis, quæ per se ipsa prudenti cuilibet in oculos incurrunt.

[45] Alterum ad antiquam Cavenses inter & Casinates controversiam spectat. [An, & qua ratione] Beato quidem Casinenses merito gloriari, indubitatum est; an pari jure eum sibi vindicent Cavenses, paucis videamus. Arnoldus Wion, cui consentiunt & alii, Ligni vitæ part. 1, lib. 1, cap. 8 sic habet: Desiderius … ex monacho sanctæ Trinitatis Cavensis, primum præpositus &c.; quibus manifeste eum Cavensi cœnobio asserit. Contra Wionem eique adhærentes omni studio insurgit Nuceus in Excursu historico ad cap. 7, lib. 3 sæpe laudati Chronici, quem, si lubet, lector consulat. Non abs re tamen fuerit, prolixam Nucei dissertationem, in pauca contractam, hic exhibere. Ita arguit: Nequit Cavensis cœnobii alumnus dici Desiderius, nisi vel monasticum habitum sumpserit, vel monachum ibidem professus fuerit: neutrum autem ullo probari posse documento contendit, quia monastica veste primum donatus a Santari eremicola, iterumque a Siconulfo, S. Sophiæ apud Beneventum præposito, ea indutus ad Guaimarium principem Salernitanum accessit, a quo ad Cavense monasterium transmissus est, teste Ostiensi, qui monasticæ ibidem professionis non meminit, cujusque testimonium irrefragabile appellat Nuceus.

[46] Tum contra Cavenses testem adducit Desiderium ipsum, [Cavensibus adscribi possit?] lib. 3 Dialogorum, pag. 155 ita loquentem: Alferius abbas monasterii sanctæ Trinitatis ab ipso in latere montis ædificati, qui inter Salernitanam & Amalfitanam civitates præminet mari, exstitit: cujus religiosam ac Deo amabilem vitam & ipse ex parte vidi, qui apud eum aliquantulum familiariter mansi &c. Ex quibus ita concludit Nuceus: Hospitem itaque se fatetur Alferii, non alumnum, imo aliquantuli solum temporis hospitem, licet familiariter habitum. Sane si Cavenses contendant, cum omni rigore alumnum suum dicendum esse Desiderium, ipsis incumbit documenta adferre solida, quibus id stabiliant. Disputationem suam hisce verbis claudit Nuceus: Quod attinet ad ultroneam liberalemque Laureti decisionem, aliquantulam videlicet illam Desiderii apud Cavas mansionem sub Alferii disciplina id posse conficere, ut Alferii discipulus & Cavensis domus alumnus Desiderius aliquatenus appelletur, gratam Cavensibus minime futuram reor. Facile siquidem fuerit prudentissimis litigantibus prospicere, falsam matrem a sapiente illam judicandam, quæ filium dividi patiatur. Nescio, an quid amplius, quam quod illis concedit Lauretus, exigant Cavenses, cum eorum & argumenta & postulata non viderim. Hoc tamen certum puto, Cavenses minime velle, ut sibi solis Desiderius adjudicetur. Unde an recte asserat Nuceus, eos Laureti, seu liberalitate, seu justitia contentos, falsæ matris titulo appellandos esse, judicet lector.

[47] [Locorum, quæ virtutibus suis] Nunc aliqua de virtutibus, quibus Beatus noster mirifice in prælaudatis locis resplenduit, hic subnecto, quæ ab Ostiensi variis locis sparsa sunt: Spiritu potius, inquit in Vita num. 1, quam carne nobilis esse ab ipsis rudimentis infantiæ cœpit, & Dei magis servitio operam dare. Tantus scilicet divino obsequio totum se mancipandi animo ejus fervor insederat, ut vehementer obstupuerit Sanctari eremicola, cujus se disciplinæ subjecturus venerat, quod Puer tam nobilis, tam delicatus, tam dives, & præcipue parentibus singularis, tam ferventer, universis seculi pompis ac vanitatibus spretis, sub tam districto proposito serviturus Domino accessisset; ita Ostiensis in Vita num. 3. De studio continentiæ & illibatæ puritatis ex antedictis statui potest. Quantopere autem studeret corpus suum in servitutem redigere, colligi potest ex his verbis in Vita num 9: Interea Desiderius ob nimiam abstinentiam multasque vigilias in languorem non modicum decidens &c. Singularis autem animi demissio, quæ, ut ex supradictis & infra dicendis manifeste eruitur, individua Beato comes adfuit, ex hoc quoque loco eum discedere compulit, ad quem paulo ante illum attraxerat fama sanctitatis & studium virtutis. Ita Ostiensis in Vita num. 7: Sed cum ab eodem abbate (Tremitensis cœnobii) adeo diligeretur, ut eandem ei abbatiam, se quoque vivente, contradere cuperet, ille vero subjectioni potius quam prælationi mentem accommodaret, ac propterea cedendum loco illi decerneret &c.

[48] [illustravit Desiderius,] Sed nec inutile fuerit, brevem hic adjicere notitiam locorum aliquot, quæ suarum virtutum fulgore præ ceteris illustravit Beatus. Beneventum … urbs archiepiscopalis regni Neapolitani in provincia Principatus ulterioris … ad Sabatum fluvium, ubi Calorem recipit, teste Baudrando, patria fuit Victoris III Pontificis Maximi. In ipsa civitate Beneventana natum esse Beatum, omnino quidem verisimile est, non tamen plane certum, id minime prodentibus auctoribus synchronis. Porro, teste Lubino in Notitia abbatiarum Italiæ pag. 45, monasterium sanctæ Sophiæ haud procul a muris Beneventanæ urbis situm erat. Conditor illius fuit Arichis, qui primus Beneventi princeps appellari voluit, ut testatur Leo Ostiensis lib. 1 Chronici Casinensis, cap. 9, ita scribens: Hic (Arichis) intra mœnia Beneventi templum Domino opulentissimum ac decentissimum condidit, quod … Sanctam Sapientiam nominavit, … ac sanctimonialium cœnobium statuens, … id sub jure beati Benedicti in monte Casino tradidit in perpetuum permansurum. Nuceus autem ita in hunc locum adnotat: Quod (cœnobium) postea in virorum monasterium transivit, demum monachis destitutum commendatorio paret abbati.

[49] Cavense cœnobium Ordinis Cluniacensis sub S. Benedicti regula, [brevis notitia.] & titulo sanctæ Trinitatis, in diœcesi Salernitana situm est, in loco ad Cavam dicto, non procul a civitate Salernitana, a qua, ut vult Lubinus in Notitia abbatiarum Italiæ pag. 94, non nisi quinto milliari distat; Baudrandus autem scribit, vix quatuor milliaribus inde abesse. Tremitensis monasterii notitiam hic nullam subjicio: suus infra paragrapho 6 cœnobio isti locus dabitur, ubi obscuriora quædam elucidare conabor. De Magella sive Majella in notis ad cap. 6 ita observat Nuceus: Mons est in Aprutio omnium ejus provinciæ maximus, ibique inter montanas rupes monasterium sancti Spiritus, a Cælestinis nunc cultum, tunc (cum scilicet eo se contulit Desiderius) a Casinatibus, seu potius monachis S. Benedicti subjectis jurisdictioni Casinatum. Plura de hoc monte videri possunt apud Leandrum Albertum in Descriptione totius Italiæ, pag. 392. Nobis sufficit aliqualem locorum istorum ideam proposuisse.

§ V. Præpositus Capuanus, deinde Casinensis abbas eligitur: legatur Constantinopolim: Cardinalis creatur: variis interest conciliis: castrum novum ædificat.

[An primum apud Casinenses monachum professus sit?] Hactenus beatum Pontificem deduximus usque in Casinense cœnobium. Præerat tunc illi Petrus, in abbatum Casinensium serie quintus & trigesimus. Ab eo decenter receptus est tam Desiderius, quam, cui ille sanctioris vitæ auctor exstiterat, Alfanus. Ab eodem abbate Petro, ut testatur Ostiensis in Vita num. 12, monasticam ambo consecrationem adepti sunt. In hunc locum ita commentatur Nuceus: Duo distinguit Ostiensis: Fratribus sociati, videlicet Casinensi cœnobio nomen dederunt, & monasticam consecrationem adepti. Quis dubitet professionem? Hoc Leonis testimonio nixus Nuceus, utrumque Casinensibus indubitanter adscribendum esse contendit; vide dicta num. 45 & 46. Nolim ego hic Nuceo contradicere: merito tamen ambigendum mihi videtur, an tunc primum, cum ad Casinense cœnobium accessit, religionis vinculo se suaque Deo consecrarit Beatus. Hoc enim liquido constat, nil eum magis ambivisse, quam seculo nuntium remittere. Cum ergo in Vita num. 6 scribat Ostiensis: Tali igitur tandem aliquando condicione ad Beneventum redeat, impetratur, ut sine alicujus impedimento vel contradictione apud monasterium S. Sophiæ sub monastica professione sibi manere liceret: cumque certum sit ex Vitæ num. 6, eum per annos aliquos ibidem religiosissime commoratum fuisse, verisimillimum, ne dicam evidens, mihi quoque fit, illum ex tunc religiosa vota nuncupasse. Illud etiam confirmatur ex eo, quod in Vita num. 7 dicatur Beatus secum crebro reputasse, monachum in sua patria perfectum esse non posse. Verum levioris hæc sunt momenti, quam ut discuti operosius debeant.

[51] [Capuano cœnobio præpositus] In Vita num. 13 insignis refertur Beati visio, quæ, ut Ostiensis scribit, Manifestissime portendere visa est,… Desiderium Benedicti patris vicem in hoc monasterio suscepturum, quod non multo post tempore rei probavit eventus. Quam diuturna fuerit mora Beati in Casinensi monasterio, priusquam ad Capuanum transmissus est præpositus, non omnino liquet. Hoc saltem ex Ostiensi colligitur, id muneris Desiderio impositum fuisse ab eodem Petro, qui eum inter Casinenses adoptarat, adeoque ante XXII Maji anni 1057, quo dignitatem suam Petrus deposuit. Res autem in Capuano cœnobio gestas prætermisit Ostiensis, solum hoc commemorans: Sed cum Pandulfus ipsius civitatis princeps indigna quædam & superflua juxta priorum temporum consuetudinem Desiderio vellet injungere, ille constanti, ut erat, pectore nequaquam in his ei congruum duceret assentiri, Capuam egressus, ad Richardum accessit. Erat is Richardus comes Aversanus, de Normannorum gente, Capuam tunc obsidens, ejusque principatu non multo post potitus.

[52] [sua fortiter tuetur.] Pandulfum, cujus iniquam vexationem devitare, Capua relicta, coactus est Beatus, quintum appellat Peregrinius in Serie abbatum Gasinensium titulo Desiderius, ac subdit, Quem hinc adparet non antea defunctum. Michaël vero Monachus in Catalogo principum Capuæ loco penultimo recenset Paldolfum una cum filio Landolfo, Paldolfum autem scribit miserabiliter obiisse anno 1049, ac demum sub Landolfo filio, ut vocat, ultimi Paldolfi Longobardorum, dominatum Capuæ exstinctum refert. Uter rectius statuat, non inquiro, cum ad Beati gesta parum aut nihil intersit, sive iniquus in eum fuerit Pandulfus V, adhuc superstes, ut vult Peregrinius, sive Landulfus ejus filius, ut Michaël innuit. Porro non explicat Ostiensis, quid a Desiderio exegerit Capuanus ille princeps. Verum cum addat, Juxta priorum temporum consuetudinem, non aliam ob causam opinor Desiderium principi restitisse, quam ob bonorum, tum ad ecclesiam, tum ad S. Benedicti cœnobium pertinentium direptionem, & in usus profanos distractionem, ob quæ lib. 1 Dialogorum, pag. 30 & seqq., Pandulfum Capuanum (Peregrinio & aliis quartum) Desiderius refert a Conrado imperatore principatu exutum ac demum divinitus punitum.

[53] [Roma Casinum redux abbas eligitur,] Desiderium Richardi Aversani patrocinio fultum, & in ecclesiis ac prædiis Capuani cœnobii extra urbem sitis commorantem, ad se Romam evocavit mense Augusto Stephanus IX (quem X alii appellant) ejusdem mensis die 2, anno 1057, electus Romanus Pontifex, qui ex cancellario Leonis IX Casinensis monachus factus, jam jam dicto anno, XXIII Maji, creatus fuerat supremus Casinensium moderator post voluntariam Petri abdicationem. At vix Romam advenerat Beatus noster, cum adversa eum valetudo Casinum redire compulit, quo & Stephanus mense Decembri 1057 se contulit, gravique morbo pene ad extrema deductus, circa ipsam, ut scribit Peregrinius, Natalis Domini festivitatem monachis fecit potestatem eligendi abbatem, qui defuncto succederet; Qui, pergit Peregrinius, Desiderium conclamarunt, ipsi Pontifici jam pridem apud Beneventum tempore Leonis IX, & nuper in Casinensi monasterio ante non plenum biennium, tempore abbatis Petri, etiam familiarius notum. Vota omnium in unum conspirasse Desiderium, auctor quoque est Ostiensis; at non ita, quin prius alium & alium assumendum judicarent. Vide Vitam infra num. 14 circa finem.

[54] De hac Desiderii electione ita scribit Bucelinus in Menologio Benedictino ad XVI Septembris: [plane invitus, si Bucelino credimus:] Monachum professus tanta enituit vitæ sanctitate, ut sanctissimo illi orbis atque Ordinis archisterio Casinensi abbas præficeretur; imo præesse cogeretur, cum nolentem ac multum reluctantem, ferventissima fratrum vota ac lachrymæ vix exorarent. Vidimus num. 47 sub finem, Beatum, ne præesse cogeretur, subesse potius cum desideraret, Tremitense cœnobium reliquisse: videbimus infra detrectantem omnis humanæ majestatis supremum fastigium: atque hæc Desiderii, tum ante tum post susceptum Casinensium moderamen, insignis modestia ad hoc saltem valet, ut liceat suspicari, maluisse eum privatam vitam transigere, quam reliquis præfici. Si tamen, ut Bucelinus asserit, omni modo abhorruerit Beatus factam de se electionem, mirum, id ab Ostiensi ne verbulo quidem indicatum fuisse: & ob hoc ipsum Leonis silentium, si conjecturis agere fas est, existimo eum, utcumque subjectionis cupidus exstiterit, id muneris non omnino renitentem suscepisse, vel ob visionem, quæ, ut Ostiensis perhibet, Manifestissime portendere visa est,… Desiderium Benedicti patris vicem in hoc monasterio suscepturum, & in qua forte ab eodem beato patre id ipsi injunctum fuerit; (de hac autem egimus num. 51) vel quia ex tunc animo moliebatur res illas præclarissimas, quas in Casinensium utilitatem postea tam feliciter opere complevit.

[55] Utut sit, summi Pontificis suffragio comprobata est electio, [Constantinopolitana legatione infecta, Casinum redit.] ea tamen conditione, ut non prius regimen adiret Desiderius, quam, uti jam dudum statuerat Pontifex ei imponere, ex legatiotione Constantinopolitana reversus fuisset. Sanxit quoque Stephanus, ut, si, vivente se, Constantinopoli rediret, statim Casino præesset, si vero reditum Desiderii Pontificis mors præcessisset, reducem congregatio universa gratanter reciperet, nec ullus ei auderet refragari. His ita constitutis, sociisque Desiderio a Pontifice adjunctis, ad iter se accinxit Beatus. At sive ob aëris hiemali tempore inclementiam, sive ob recondita divinæ providentiæ decreta, legatio exitum non habuit, defuncto Florentiæ Stephano, exeunte mense Martio anni 1058, ut latius exponitur in Vita num. 16. Intellecta igitur per nuntios a Casinatibus transmissos Pontificis morte, habitoque cum itineris sodalibus consilio, suorum vota expleturus Desiderius Casinum festinanter regressus est, & XIX Aprilis ipsa Dominicæ Resurrectionis festivitate ab omnibus alacriter in patrem moderatoremque denuo expetitus ac solemnitate maxima ordinatus est.

[56] In hoc apice locatus quam merito ab Ostiensi in Prologo ad Vitam num. 1 appellatus fuerit cœnobii Casinensis instaurator ac renovator, [Præclara ejus facinora perstringuntur.] luculenter ostendunt egregia illius facinora: non enim tantum cœnobium illud totum decentiorem in formam, aptioremque ad fratrum usus, restituit, sed & monasterii ditiones & prædia adversus iniquos invasores communiit, mirificeque pia virorum principum liberalitate auxit, præsentissimum in omnibus Dei auxilium expertus: curas quoque suas minime passus est solius Casinensis cœnobii terminis concludi, sed & illas ad monasteria Casinatum jurisdictioni subdita libenter extendit, illorum utilitati, & ecclesiarum nitori solicite invigilans, basilicas sacras, tum alibi, tum vel maxime Casini magnifice partim innovavit, partim erexit de novo, & quam potuit congruentissimo inhabitanti supremæ Majestati ornatu instruxit, sacramque ad peragenda tremenda Mysteria supellectilem sumptuosissimam undequaque conquisivit. Quæ omnia, quia in Vita fuse enarrantur, Commentario huic inserere supersedeo: per decursum tamen, quantum fieri poterit, suis singula temporibus innectere conabor.

[57] [Cardinalis creatur a Nicolao II,] Appendix ad Chronicon Casinense, a Muratorio recusum, amplam refert formulam, qua abbas Casinensis eligi, electus a Romano Pontifice confirmari, ac demum ab eodem consecrationem seu solemnem benedictionem accipere debeat. Vidimus num. 55 electionem Beati a Stephano IX confirmatam. Consecrationem ejus factam a Nicolao II memorat Ostiensis num. 22 Vitæ infra. Contigit hæc Auximi, civitate Italiæ ditionis Pontificiæ in Marchia Anconitana, anno Christi 1059 die VII Martii, postquam die proxime præcedenti idem Pontifex illum sacerdotio initiatum crearat Cardinalem presbyterum tituli S. Cæciliæ. Quanti porro Beatum fecerit Nicolaus, satis superque ostendit privilegium amplissimum, ab Ostiensi num. 22 breviter indicatum. Integrum illud videre est apud Gattulam in Accessionibus ad historiam Casinensem pag. 159 & seqq. Pauca huc transfero: Tibi, dilectissime fili Desideri, quem abbatem consecravimus, concedimus … monasterium almi patris Benedicti, … cum cellis suis, castellis, prædiis, & omni sua pertinencia, & hac nostra auctoritate confirmamus… Præterea corroboramus Tibi tuisque successoribus in omni conventu episcoporum & principum superiorem omnibus abbatibus sedem… Porro præter summum Apostolicæ Sedis Præsulem, cujuslibet ecclesiæ episcopum vel sacerdotem in præfato monasterio, vel in cellis ipsius ditionem quamlibet sibi præsumere hac nostra interdicimus auctoritate.

[58] [& præter alios favores, Papæ vices gerere jubetur.] Reliqua amoris summæque existimationis erga cœnobium Casinense ipsumque Desiderium indicia, in litteris hisce Apostolicis sat prolixis contenta, prætermitto. Quæ autem commemoravi, & Desiderio & successoribus ejus communia fuerunt Apostolicæ gratiæ indulta. Postremum Beatum nostrum specialiter respiciebat: Porro, inquit Pontifex, cupientes consulere monasticæ religioni, … te tantummodo diebus vitæ tuæ vicarium nobis, … assumere decrevimus &c.; adeo scilicet Nicolao II perspecta erat Desiderii virtus, ut illum ibidem Religiosum & prudentissimum successorem S. Benedicti appellare non dubitarit, sperans, futurum ut pia ejus industria ac solicitudine monasticæ vitæ status turbulentis illis temporibus integer & incolumis perseveraret. In fine legitur: Datum Auximi octavo Idus Martii anno Jesu Christi millesimo quinquagesimo nono, qui cum anno primo pontificatus paucis mensibus inchoato concurrit. Ceterum ad quas terras se extenderet vicaria hæc potestas Beato concessa a Nicolao II, colligitur ex hisce verbis: Ab ipso fluvio Piscaria, sicut influit in mare, scilicet per totam Campaniam, Principatum quoque & Apuliam atque Calabriam: horum porro locorum, quia in Vita infra non semel mentio occurrit, brevem aliquam notitiam subdo. Fluvius hic memoratus Italis Piscaria dicitur ab exiguo castello Piscaria, veteris oppidi. Aterni, a quo prius fluvio nomen est, fundamentis inædificato. Est autem Aternum, nunc Piscaria, oppidum munitum regni Neapolitani in Aprutio citeriori. Campania, cognomento Felix, Italiæ regio, quæ nunc partem majorem complectitur Terræ Laboris, quæ provincia est regni Neapolitani. Principatus a geographis duplex assignatur, alter citerior, ulterior alter, uterque regni Neapolitani in Italia provincia: citerior eo in tractu est, ubi olim Picentini & pars Occidentalis Lucaniæ: ulterior, ubi alias populi Hirpini. Apulia quoque gemina statuitur Daunia & Peucetia, prior etiam Capitanata regni Neapolitani provincia dicitur, altera Bariensis in eodem regno. Calabria quoque duplex, citerior & ulterior, utraque in regno Neapolitano, prior magis Boream versus, altera magis in Meridiem extensa. Plura qui desiderat, adeat Leandrum Albertum in Descriptione totius Italiæ, & Baudrandum in Lexico geographico: utroque ad hanc regionum istarum notitiam exhibendam usus sum.

[59] Jam jam memorata Desiderii ad sacram purpuram assumptio refertur ab Ostiensi cap. 13 antiquæ partitionis: [Adversus Fractenses & Trajectenses,] huic autem cap. 12 præmittitur, qua de causa Castellum novum construxerit Beatus. At factum illud ejus inito Cardinalatu posterius esse tempore, mox ostendam. Juvat prius verba Ostiensis hic recitare. Ita habet num. 21: Interea Frattenses (alii Fractenses scribunt) oppidani, inquietorum scilicet ac perfidorum hominum genus, acsi quidam latrunculi, junctis sibi Minturnensibus aliisque vicinis, nunc furtim, nunc palam oppida sibi contigua, nobis pertinentia infestare non desistebant. Tum Fractensium fraudem & altercationum causas refert, ac demum subdit: Desiderius, … cum neque beneficiis eos neque rationibus aliquatenus sedare valeret, ad eorum tandem violenter frænandam nequitiam totus intendit, & Adenulfi Cajetani ducis … adminiculo fultus, mox castellum, cui Novum proprie nomen inditum est, in monte, qui Peranus dicitur, omni instantia contra illos erexit &c.

[60] Mabillonius Actorum Sanctorum Ordinis S. Benedicti seculo VI, [Casinensis ditionis invasores,] part. 2, pag. 593, totum illud Ostiensis cap. 12 summatim ita exhibet: Hoc in capite, inquit, Desiderius dicitur Castellum novum Adenulfi Cajetani ducis ope construxisse adversus oppidanos Frattenses, qui Minturnensibus & vicinis oppidis Casinensis ditionis infesti erant, cum frustra eos rationibus ac beneficiis sedare tentasset. Verum non recte videtur Mabillonius intellexisse Ostiensem, cum ejus verba ad eum detorsit sensum, acsi a Fractensibus iniqua passi fuissent Minturnenses, cum potius hos illis fœderatos, conjunctim ditionis Casinensis terminos invasisse manifestum sit, ut patebit legenti tantum Ostiensis verba num. præcedente allata. Nuceus in laudatum caput ita commentatur: Minturnæ in ostiis Gariliani, quas olim fluvius interfluebat, nunc dirutæ; quin etiam ævo Leonis, ut proinde Minturnenses hic accipere cogamur pro Trajectensibus; cum enim Trajectum ex reliquiis Minturnarum extiterit, priscam appellationem non immerito retinere potuit. Certe Trajectum hodiernum regni Neapolitani urbem in provincia terræ Laboris prope ostia Liris fluvii, qui aliis Garilianus dicitur, collocat Baudrandus, & Leander Albertus in Descriptione Italiæ, pag. 210, Trajectus, inquit, non procul eo loco, quo Minturnæ quondam urbs fuit. De Fracta autem laudatus Albertus ibidem hæc habet: Tertio dein lapide juxta ripam Liris Speninum est oppidum: inde octavo Frata.

[61] [Castrum novum ædfiicat. Tempus] His præmissis, tempus investigemus, quo Castellum novum adversus Fractensium Trajectensiumque incursiones construxerit Desiderius. Hoc ex Ostiensi certum est, Cajetani ducis Adenulfi ope erectum fuisse propugnaculum istud: item ex eodem habemus, non ante id factum esse, quam Adenulfo gratiam principis conciliasset, Richardi scilicet Capuani, ut ait Peregrinius in Serie abbatum Casinensium, titulo Desiderius, ubi ita pergit: Qui (Richardus I) ex comite Aversæ Campanum principatum limitata quadam potestate in anno obtinuit MLVIII, plenissime autem in anno MLXII, post quem annum, in anno videlicet MLXIII, atque exacto mense Maio, qui Desiderii fuit annus VI, Richardum cum Adenulfo concordasse; eique ducatum Cajetanum retinere, ignotis nunc conditionibus, permisisse, intelligere est ex innumeris antiquis chartulis, in quibus ipse una cum filio Jordano, æque principatus dignitate insignito, dux etiam Cajetæ ab anno jam dicto MLXIII appellari cœpit. Michaël vero Monachus in Catalogo principum Capuæ Normannorum scribit, Richardum occupasse ducatum Cajetanum anno 1064. Quidquid sit, Peregrinii auctoritas facit, ut putem, longe serius contra Fractenses aliosque se suaque muniisse Desiderium, quam id exigat scriptionis ordo, in Chronico Ostiensis servatus.

[62] [munitionis istius inquiritur.] Sane ædificationem Castri Novi posteriorem esse anno 1059, quo Cardinalis creatus est Beatus, manifeste eruitur ex iis, quæ habet Gattula in Accessionibus ad Historiam Casinensem pag. 158, ubi refert Desiderii abbatis privilegium Trajectensibus concessum, cujus tenor talis est, ut optime congruat iis, quæ num. 59 ex Ostiensi attulimus, clareque ostendit, Desiderium studuisse beneficiis & immunitatibus devincire sibi Trajectenses, quos Marinus comes Trajectensis cum Obdulana conjuge Casinensi monasterio subjecerat, una cum parte castri Fractæ, ut videre est in diplomate Marini apud laudatum Gattulam pag. 157 & seq. Desiderii autem privilegium datum legitur anno tertio principatus Richardi, qui cum Capuanum principatum certe non adierit ante annum 1058, ædificatio Castri Novi contra Fractenses Trajectensesque, quos conciliare frustra studuerat, contingere dudum debuit post annum 1059, quo Cardinalis dignitatem Beatus obtinuit. Atque hæc disputata sunt, ut perspiciat lector, non omnia Desiderii gesta suis ordinata esse temporibus. Nihil tamen propterea auctoritati Ostiensis derogandum, cum nullibi innuat, se temporum ordinem ubique sectari, sed studiose etiam profiteatur, multa se prætermissurum ex iis, quæ noverat; dicatque tantum velle se quoquo modo ejus opera perstringere.

[63] [Interest conciliis Romano,] Beatum nostrum Cardinalem creatum, in Casinensi cœnobio S. Benedicti festam lucem celebrasse, indeque ad Paschalem solemnitatem Romam rediisse, auctor est Ostiensis num. 23 Vitæ. Celebrabat tunc in Laterano Nicolaus II concilium, cui episcopos centum & tredecim interfuisse, testantur Algerus, Lanfrancus & anonymus Chiffletianus: huic Beatus in hunc modum subscripsit, Desiderius Card. tit. sanctæ Cæciliæ, ut videre est apud Harduinum tom. 6 Conciliorum, parte 2, Col.In hac porro synodo Berengarius hæresim suam tertio ejuravit: varia sapienter decreta sunt contra sacerdotes incontinentes, contraque simoniacos; editaque est constitutio de electione Romani Pontificis, de qua redibit infra sermo. Hujus concilii non meminit Ostiensis in editione, quam sequor: Nuceus tamen in Notis ad num. 8 ita observat: Codex B habet præterea, quæ hic supra (littera c) de constitutione Nicolai in concilio Romano circa electionem summi Pontificis.

[64] Celebrata synodo Romana, duas alias coëgit Nicolaus, [Beneventano & Melphitano,] alteram Melphiæ, Beneventi alteram, ambas anno 1059. Utrique interfuit Beatus, Beneventanæ, ut testatur laudata Harduini collectio tom. 6, part. 2, Col.ubi inter præsules recensetur Desiderius abbas & presbyter Cardinalis; Melphitanæ quoque, ut perhibet Ostiensis num. 23 Vitæ his verbis: Urbem egrediens (Beatus noster) Melfiam Apuliæ urbem perrexit, ubi tunc idem Apostolicus (Nicolaus II) concilium celebrare disposuerat. Postremum hoc concilium celebratum Amalphiæ in Apulia scribunt tum supra memorata collectio Harduini, tum Labbeana tom. 9, Col.quam scriptionem Pagius in Critica ad annum 1059 errorem vocat, eumque refellere nititur ex eo, quod Ostiensis, quem citat utraque Collectio, non Amalphiæ, sed Melphiæ synodum asserat collectam fuisse. Certe, ut recte ibidem observat Pagius, diversæ sunt omnino civitates Amalphia & Melphia; hæc siquidem ad Basilicatam regni Neapolitani provinciam, illa ad ejusdem regni Principatum citeriorem pertinet.

[65] Errorem tamen reprehensione dignum in utraque Conciliorum collectione hactenus non reperio: [quod postremum ab aliis Amalphitanum] nil enim prohibet conjicere, Melphiam Basilicatæ provinciæ civitatem utroque nomine designari, ut de Amalphia Principatus citerioris testatur Orlendius Orbis sacri & profani parte 1, lib. 4, cap. 3, num. 4 ita scribens: Melphis, quæ Melphia & Amalphia vocatur. Certe Melphiam Apuliæ; ut eam vocat Ostiensis, non tantum Melphiam, sed etiam Amelphim dictam fuisse, dubitari non potest: etenim Richardi Capuani principis diploma, cujus meminit Ostiensis num. 23 Vitæ, quodque ex Regesto Petri Diaconi num. 404, fol. 174 integrum dat Gattula in Accessionibus pag. 161, ita in rem nostram habet: Anno Incarnationis Domini nostri Jesu Christi MLIX, Indictione XII, Domno Nicolao venerabili Papa, apud Amelphim sacram synodum cogente &c.

[66] Diploma autem illud indubie non aliam, quam quæ ab Ostiensi recitatur, [dicitur.] synodum indicat: & Baronius, de eodem concilio agens, Malphiæ scribit, tom. XI Annalium, pag. 271. Quid quod omnis ambiguitas a laudatis Conciliorum collectoribus sublata videatur per additam vocem in Apulia; Amalphia enim Principatus citerioris ad Campaniam pertinet; Melphis vero, Nicolai II synodo nobilitata, sita est in provincia Basilicata, & hoc sensu ad Apuliam spectare dici potest, vel quod, ut scribit Ughellus, Apuliæ sit janua, vel quod Basilicatæ provinciæ partem contineat Apulia Peucetia, ut docet Baudrandus in Lexico geographico. Hæc porro hunc in finem dicta sunto, ut discrepantes Chronici Casinensis & Regesti Petri Diaconi scriptiones concilientur.

§ VI. Monasteriorum Tremitensis & Sublacensis reformatio: Casinensis ecclesiæ instauratio & consecratio, post quam totum cœnobium innovatur.

[Beatus ab Alexandro II Tremitenses reformaturus mittitur:] Vidimus num. 57 & 58, quanto Desiderius noster in pretio esset apud Nicolaum II, adeo ut suas illi partes lubenter committeret Pontifex, monasticam disciplinam ipsius vigili industria sartam tectamque servaturus. Nicolai II privilegium suo quoque calculo confirmavit, seu potius innovavit Alexander itidem II, plenissimam immunitatem concedens cœnobio non tantum Casinensi, sed ecclesiis insuper omnibus ad Casinensem ditionem pertinentibus, ut videre est in Vita num. 41. Quantum autem Desiderii prudentiæ confideret idem Pontifex, abunde declaravit, cum eum ad Tremitensis & Sublacensis cœnobiorum disciplinam instaurandam auctoritate Apostolica submisit. Quid porro egerit, ut Tremitense monasterium, improbis inhabitantium moribus inquinatum, meliorem in statum reduceret, exponitur in Vita num. 42 & seqq. Mabillonius Annalium Benedictinorum lib. 62, num. 115 Leonis Ostiensis narrationem contraxit, illud Desiderii factum referens inter alia Benedictinorum gesta, quæ contigerunt anno Christi 1066.

[68] [inquiritur in tempus rei gestæ,] At reformati per Desiderium Tremitensis cœnobii epocham censeo minime illigandam esse anno illi, eamque potius referendam existimo ad annum 1071, aut certe non multo citius; nam Ostiensis de Transmundo in locum Adami abbatis suffecto scribit, eum paucos post dies, ubi reversus ad sua fuerat Desiderius, monachis tribus oculos eruisse, alteri linguam præcidisse; tum exposito Desiderii mœrore, subdit Vita num. 43, Quoniam eodem anno dedicationis ecclesiæ nostræ fieri præstolabatur sollemnitas, ad eam sustinetur venturus, ac juxta culpæ modum sententiam excepturus. Ex qua relatione certum cum sit, Transmundum a Desiderio de crudelitate reprehensum punitumque fuisse anno 1071; eo siquidem, fatente ipso Mabillonio, contigit Casinensem basilicam dedicari; cumque asserere videatur Ostiensis, exiguum temporis spatium fluxisse inter Transmundi ordinationem ejusque jamjam memoratum facinus, non est verisimile ab anno 1066 susceptam fuisse a Desiderio Tremitensium reformationem; nisi quis dicendum putet, Desiderium quidem anno 1066 ad Tremitenses se contulisse, ibique ordinato novo abbate, rebusque ad monasticam disciplinam pertinentibus, recte dispositis, ad Casinense cœnobium regressum esse, relictis aliquot de suis, qui religiosæ observantiæ invigilarent, & de quibus porro intelligendus sit Ostiensis, dum ait: Redeuntibus nostris, paucos post dies &c. Verum de relictis ibidem Casinensibus, qui Desiderii partes supplerent, nulla fit ab Ostiensi mentio, imo aperte dicit, Transmundo datos a Beato Tremitenses quosdam, quorum consiliis juvandus esset. Minus etiam recte tempus consignavit Lubinus, in Notitia abbatiarum Italiæ scribens pag. 392: De hujus (Tremitensis) monasterii abbate circa annum MLX mentionem facit idem (Casinense) Chronicon lib. 3, cap. XXVII.

[69] Transmundi memoratum facinus sævum & crudele existimavit Beatus, eumque propterea juxta præscriptum Regulæ S. Benedicti castigatum, [& alia adjuncta nonnulla.] locoque dejectum, ad Tremitenses ultra reverti passus non est. Contra Hildebrandus Romanæ Ecclesiæ archidiaconus & Cardinalis, ac post Alexandrum II summus Pontifex Gregorius VII dictus, quæ Transmundus gesserat, approbavit, censuitque illum in malignos homines strenue animadvertisse. In quem locum ita commentatur Nuceus: Et Desiderii lenitas & Hildebrandi severitas virtus fuit laudabilis: ad eundem siquidem finem plura sunt media & quandoque opposita. Zelus certe bonus est & laudabilis, si sit secundum scientiam: Transmundi autem zelus an omni ex parte talis fuerit, decidat, qui voluerit.

[70] Reformatum a Desiderio cœnobium Tremitense idem esse existimat Mabillonius Annalium tom. 4, [Notitia illius cœnobii, quod verisimiliter] pag. 682, cum eo, in quo Desiderius aliquo tempore versatus fuisse dicitur ab Ostiensi Vitæ num. 7, ubi editio, quam sequor, Tremitenus legit, non Tremitensis, ultimam tamen scriptionem servant editiones passim aliæ. De monasterio Tremitensi, in quo Desiderius junior commoratus est, ita scribit Ostiensis loco mox laudato: Quod videlicet in Adriatico mari apud insulam, Diomedis quondam nomine vocitatam, triginta circiter milibus a terra distans situm esse dinoscitur. Et Nuceus in Notis ad cap. 89 libri 2 Chronici Casinensis sic commentatur ad num. 10: In mari Adriatico quinque Apuliæ adjacentes sunt insulæ, e regione Gargani montis; quarum præcipua cæterisque major Tremitus a tribus in ea montibus dicta &c. De insulis Diomedeis in Thesauro geographico hæc habet Ortelius: Ego in tabula, quæ harum picturam continet, quinque adhuc, si, quæ scopuli potius, quam insulæ formam repræsentent, annumeres, exstare video, quorum maxima & monasterio decorata S. Nicolai nomen refert, secunda S. Domini &c. Præmiserat autem Ortelius ex Collenutio, omnes hodiedum uno nomine de Tremite comprehendi, maximamque, Leandro teste, appellari S. Mariam de Trimiti; alteram autem, quæ S. Domini dicitur, etiam S. Jacobo apostolo Majori sacram esse, tradit Pennottus Historiæ Tripartitæ lib. 3, cap. 13, § 3.

[71] Quoniam igitur ex Ostiensi constat, monasterium illud, [idem est cum eo, quod Beatus junior incoluerat;] quod Desiderius junior incoluit, quodque postea reformare aggressus est, in insula Tremitensi situm esse, aut saltem in aliqua ex Diomedeis; cumque ita loqui videatur Ortelius, ut in hisce insulis non nisi unum, alicujus saltem notæ, monasterium agnoscere debeamus, Lubinus quoque in Notitia abbatiarum Italiæ unum tantum insulæ Tremitensis cœnobium assignet, consequens est, illud, quo de agimus, non esse distinguendum ab eo, quod nunc est Canonicorum Regularium sub titulo S. Mariæ Tremitis, ut pag. 392 scribit laudatus Lubinus, asserens, abbatem illius memorari Chronici Casinensis lib. 3, cap. 27, illo utique, quod agit de reformatione a Desiderio suscepta. Huc etiam facit, quod lego apud Pennottum lib. 3, cap. 13, § 13, ubi refert initium privilegii Tremitensibus concessi, quod ita habet: Urbanus Episcopus servus servorum Dei, dilecto filio Ferro Tremetensi abbati &c. Perperam autem typothetarum incuria ibidem privilegium illud dicitur Urbani III, nam cum cetera Romanorum Pontificum privilegia, a Leone IX usque ad Gregorium XIII, referat Pennottus eo ordine, quo sederunt, cur Urbani III privilegium præmisisset illi, quod Alexander III concessit? Unde vix ambigo, quin privilegium, ab Urbano abbati Ferro indultum, ad Pontificem spectet ejus nominis secundum: nam Ferro aliquis a Transmundo suffectus, ac demum a Desiderio in Tremitensis cœnobii regimine confirmatus dicitur in Vita num. 39 & 40.

[72] [nec diversum ab eo, quod de Treniche vocat Lubinus.] Lubinus cœnobio Tremitensi statim descripto, eadem pag. 392 aliud subjungit his verbis: Abbatia titulo S. Mariæ de Treniche, cujus anno MLXIV abbas erat Transmundus filius Oderisii comitis Marsorum sexti, qui fuit Valvensis episcopus; sicut Ughellus observat tom. 1, (antiquæ editionis) pag. CCLVI. At non potuit non animadvertere Lubinus, vitiosam esse apud Ughellum scriptionem: præterquam enim quod Treniche locus sit geographis plane, quos vidi, omnibus ignotus, Transmundus, qui ab Ughello dicitur anno 1074 ad episcopales infulas ecclesiæ Valvensis subvectus, haud dubie non est alius ab eo, quem memorat Ostiensis, sæpe laudato cap. 27, lib. 3. Is autem a Beato nostro circa annum 1071 Tremitensi præfectus cœnobio, & eodem anno dignitate exutus, patrocinante Hildebrando archidiacono, obtinuit abbatiam titulo S. Clementis de insula Balvensis, seu, ut habet verior lectio, Pennensis comitatus, ut ipse Lubinus observat pag. 176, ibidem insuper dicens, abbatiæ istius meminisse Chronicon Casinense lib. 3, cap. 27. Iste autem Transmundus, teste Ostiensi ibidem, ex abbate S. Clementis, antistes Balvensis, seu, ut nunc scribitur, Valvensis factus est. Evanescit igitur abbatia de Treniche, distincta a Tremitensi: quod autem Ughellus scripserit, ex abbate S. Mariæ de Treniche, ex eo forte ortum est, quod vetustum detritumque nactus sit exemplar.

[73] [Sublacensis cœnobii reformatio feliciter suscepta.] De reformatione monasterii Sublacensis, quod situm est intra fines Tiburtinæ diœceseos in Latio, nunc agro Romano, ad Anienem fluvium, & ubi S. Benedictus primordia vitæ monasticæ posuit, non meminit Ostiensis. Illam Mabillonius Annalium tom. 5, pag. 49 & seq. refert ad annum 1072. Erat scilicet, referente Mabillonio, cœnobium illud miserabilem in statum redactum, tum ob externorum vexationes direptionesque, tum ob monachorum dissolutos mores, ac vel maxime ob infirmitatem seniumque Humberti abbatis, suos ad officium revocare non valentis. Hæc ubi innotuerunt Alexandro Papæ II, Hildebrandum archidiaconum, nostrumque Desiderium eo submisit, labenti domui prompto medicamine subventuros. Quod quam feliciter cum ab ipsis, tum a Joanne, sacri loci abbate trigesimo secundo, in Humberti locum suffecto, præstitum fuerit, apud laudatum Mabillonium videre curiosus lector poterit. Nescio autem, quis sit iste venerabilis Hugo, Ostiensis & Veletrensis episcopus, qui, ut Mabillonius ait, Alexandro Papæ desolationem illius cœnobii exposuit. Certum siquidem est, B. Petrum Damianum, a Stephano IX creatum Cardinalem episcopum Ostiensem, superfuisse usque ad annum 1072, eique in sedem Ostiensem successisse Giraldum seu Gerardum, sub pontificata Gregorii VII, anno, ut tradit Ughellus, 1077 mortuum. Consulatur Mabillonius ipse tom. 5 Annalium, ad annum Christi 1067, num. 8, ubi agens de instrumento quodam, cui Gerardus, tamquam Ostiensis episcopus, subscriptus legitur, ait, si ista subscriptio vere subsistat, oportere ut viventi adhuc Petro Damiano successerit, seu illi dignitatem abdicanti substitutus fuerit, asseritque demum Gerardum post Damiani obitum ab Alexandro II creatum fuisse Ostiensem episcopum.

[74] Interruptum gestorum ordinem resumamus. Pauca num. 56 dixi de beati Pontificis præclaris facinoribus molitionibusque vere ingentibus, [Casinensem ecclesiam ingenti molitione reædificat,] quibus, abbas cum esset, tum Casinense aliaque cœnobia restauravit, tum B. Benedicti basilicam, aliasque ad Casinatum ditionem pertinentes innovavit. Veteri ecclesia in monte Casino destructa, anno 1066 novam perquam magnifice ædificare aggressus est. Quantæ molis opus illud fuerit, breviter indicat Nuceus in Notis ad cap. 28 litter. i. Majora (inquit) fabricæ Casinatis impendia exhausta fuisse, nec quidem in iis, quæ extant, sed in iis, quæ non extant, facile colliget, qui nativam hujus montis faciem cogitaverit, exscindendis nempe saxeis cristis, demoliendisque igni ferrove rupium molibus abruptissimis, ut magnificæ substructioni pateret area. Uni cisternæ excavandæ (sunt autem Casini octodecim) plura aureorum millia consumpta sunt. Adeo scilicet arduum opus videbatur, ut humanis illud viribus multorum etiam annorum spatio perfici posse diffiderent monachi Casinenses, ac propterea beatum Abbatem suum a proposito deterrere omni modo conati sint.

[75] Verum ardentem Desiderii animum, ut, quæ conceperat, [piorum adjutus eleëmosynis: solemnis] prosequeretur, fiducia in Deum vehementer accendit, & ad inchoata perficienda mirifice juvit multorum insignis pietas & munificentia. At quoniam religiosæ virorum principum liberalitatis luculenta testimonia in Vita infra danda fuse enarrantur, nihil attinet hic recensere donationes illas, quibus Casinatum fortunæ maximopere auctæ fuerunt, & Desiderio facultas accessit absolvendi basilicæ structuram sumptuosissimam, eamque pretiosissimis ornamentis ditandi, quæ omnia hic referre supersedeo, utpote ab Ostiensi sufficienter exposita. Annos quinque vasto huic & eleganti operi impendit Desiderius, & anno 1071 absolutum, ipsis Kalendis Octobris non minori honore & magnificentia ad sempiternam nominis sui famam dedicari curavit. Festivitatem hanc Ostiensis latissime describit, addens quæ quoque novæ basilicæ loco reconditæ sint Sanctorum reliquiæ: brevius solemnitatem dedicationis refert Marcus Antonius Scipio in Elogiis abbatum Casinensium, titulo Desiderius, cujus hic verba transcribo.

[76] Itaque festæ celebritatis gratulationem & pompam frequens sacrorum præsulum numerus & honestissima clarissimorum virorum corona mirifice cumulavit; [illius consecratio, magno virorum principum præsulumque] quippe supra monachorum centurias & ipsum Romanæ nobilitatis florem, cum ex Italiæ totius episcopis & amplissimo Purpuratorum Patrum cœtu ad quinquaginta quatuor antistites Alexandrum Pontificem comitabantur, (inter quos duodecim nostri Ordinis Cardinales eminebant) tum vero principes Salerni, Capuæ, Beneventi, Neapolis; comites Marsorum ac Belvensium, cum sua quisque asseclarum familia ad sacræ dedicationis celebritatem convenere; at vero vulgarium hominum concursus, vicinis præsertim ex oppidis, adeo ingentes facti, ut capacissimo cœnobio occupato, ac subjectæ urbis domiciliis hospitum multitudine onustis, omnia editi montis latera, viæ omnes, & longe lateque extensa camporum planities concursu undaque populi sternerentur. Hæc autem tanta multitudo per septem dies Desiderii studio & charitate liberali cibo potuque refecta est.

[77] Hæc Scipionis narratio conformis est iis, quæ infra in Vita uberius referuntur: [concursu: numerus episcoporum,] discrepat in eo, quod Scipio quinquaginta quatuor antistites isti celebritati interfuisse asserat, editio autem, quam sequor, tantum quinquaginta tres, archiepiscopos scilicet decem, episcopos vero quadraginta tres. At Nuceus in Notis ad caput 30 ita loquitur ad num. 4: Codex B legit quadraginta & quatuor: in idem tamen recidunt. Codex Petri Castellanum electum non computat episcopum: computaverat Leo, nam altero post consecrationem basilicæ die ordinatus est & in episcopum unctus. Teste eodem Nuceo in Notis ad cap. 34 num. 3, codex signatus littera B solam Ostiensis scriptionem continet. Verum si Castellanum adnumeraverit Leo, non quadraginta quatuor sed quadraginta quinque episcopos scriptum oportuit: quivis enim recensitos in Chronico cap. 30 præsules computans, cum Castellano electo antistites inveniet quinquaginta quinque a sede sua denominatos, nisi forte dicendum sit, unam eamdemque personam duos obtinuisse episcopatus, vel alicujus nomen bis positum esse levi quadam & facile condonanda inadvertentia.

[78] [qui festæ celebritati interfuerunt,] Postrema hæc conjectura satis mihi apparet verisimilis: nam inter episcopos loco vigesimo tertio memoratur Melfitanus, & iterum trigesimo nono Melfittensis, nihilque video, quod magnopere vetet de eadem persona utramque scriptionem accipere. Scio quidem inter episcopatus Italiæ non tantum reperiri Melphitanum seu Melphitensem dictum a civitate Melphi provinciæ Basilicatæ, sed insuper Melphitensem a Melpheta, seu Malfatta vel Morfetta in Apulia Peucetia, & hujus quidem episcopatus originem antiquissimam putari, referrique ab aliquibus ad tempora Principis Apostolorum: verum, ut recte observat Orlendius Orbis sacri & profani part. 2, lib. 4, cap. 28, num. 10, Mirum .. est, episcopatum adeo vetustum, ut ab Apostolorum temporibus suum jactet exordium, in nullo ex sacris conciliis, quæ ante seculum duodecimum sunt habita, conspicuum esse. Primus enim episcopus Melphictensis (Ughellus scribit Melphitensis) cujus memoria ad posteros fuerit traducta, est Joannes, qui inter episcopos Romanæ provinciæ subscriptus legitur in concilio Lateranensi ab Alexandro III summo Pontifice anno MCLXXIX indicto. Fatetur quoque Ughellus tom. 1 Italiæ sacræ, col. 916, ante jam dictum Joannem nullum reperiri loci istius episcopum. Hoc sane scriptorum silentium non parum conjecturæ meæ favet; si enim Melphictensis episcopus, a Melphitano in provincia Basilicata distinctus, tam celebri festivitati adfuisset, quomodo non aliqua saltem illius memoria a quoquam scriptore fuisset transmissa? Quomodo Ughellus ipse, minime adversans antiquitati episcopatus Melphictensis, non hunc saltem anonymum ante Joannem notasset? Utut sit, statuat de conjectura mea lector, quod voluerit: minoris enim res hæc momenti est, quam ut operosius inquiri debeat.

[79] [& de his variorum] Mabillonius de B. Victore nostro agens in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti seculo VI, part. 2, aliquorum episcoporum, qui consecrationi basilicæ Casinensis interfuerint, nomina propria refert, laudatque libellum manuscriptum de hac dedicatione, quem ex bibliotheca Casinensi cum aliquot aliis monumentis vulgavit Antonius Caracciolus typis Neapolitanis anno 1626. Recusus ille est tom. 5 Scriptorum Italia pag. 76 & seqq. atque hunc titulum præfert: Anonymi, sed antiqui & fide digni scriptoris narratio celeberrimæ consecrationis & dedicationis ecclesiæ Cassinensis ab Alexandro II P. M. factæ ex Ms. cod. XLVII bibliothecæ Cassinensis. Præmissis autem multis de Desiderii conatibus in exstruenda basilica, deque illius ornatu, ita subdit auctor anonymus: Optimum autem mihi & non contemnendum videtur, nomina & numerum episcoporum & magnatium aliquot, qui adfuere (cum universos non sit facile reminisci) memoriæ tradere, quatenus eorum numerositate, innumera etiam populi multitudine, qui tunc undique terrarum confluxit, ipsius dedicationis gloria innotescat.

[80] Ego quoque tum ob eamdem causam, tum ad horum episcoporum ampliorem notitiam anonymi elenchum huc transferendum censui. [scriptorum relationes,] Post verba statim relata sic habet: Sunt autem hi: Joannes episcopus Portuensis, Joannes episcopus Tusculanensis; Ubaldus episcopus Sabinensis; Alphanus archiepiscopus Salernitanus; Ildebrandus archiepiscopus Capuanus; Joannes archiepiscopus Neapolitanus; Joannes archiepiscopus Surrentinus; Girardus archiepiscopus Sipontinus; Bisantius archiepiscopus Tranensis; Drogo archiepiscopus Tarentinus; Erasmus episcopus Signinus; Petrus episcopus Anagninus; Honestus episcopus Verolensis; Ambrosius episcopus Tarracinensis; Leo episcopus Cajetanus; Pandulphus episcopus Marsicanus; Palumbus episcopus Soranus; Martinus episcopus Aquinensis; Guilielmus episcopus Theanensis; Joannes episcopus Calenus, sive Foriclaudiensis, ut est in Bulla Alexandri II; Petrus episcopus Venafranus; Goffridus episcopus Aversanus; Joannes episcopus Picenus; Maraldus episcopus Pestanus; Albertus episcopus Bojanensis; Rogerius episcopus Civitatensis; Campo episcopus Draconariensis; Stephanus episcopus Trojanus; Balduinus episcopus Melfitensis; Joannes episcopus Cannensis; Robertus episcopus Florentinensis; Nicolaus episcopus Termulensis; Guilielmus episcopus Larinensis; Petrus episcopus Guardiensis; Joannes episcopus Vigiliensis; Innacius episcopus Monorbinensis; Guilielmus, sive Guibertus episcopus Rubbesanus; Datto episcopus Ostunensis; Petrus episcopus Monopolitanus; Joannes episcopus Juvenatiensis: Maynardus episcopus Arianensis; Arnaldus episcopus Acherontinus; Constans episcopus Venusinus; Ugo episcopus Hydruntinus; Goffridus episcopus Perusinus; Theobaldus electus Castellanus, qui videlicet altero post dedicationem die episcopus consecratus est.

[81] [nonnihil diversæ,] Elenchus hic præsules, adnumerato Castellano electo, sex supra quadraginta recenset: Chronicon autem quinquaginta & quinque, nisi, ut verisimile est ex dictis supra num. 78, Melfitanus & Melfittensis eadem sit persona. Observat Mabillonius loco statim laudato, multo plures antistites ab Ostiensi recenseri, quam ab anonymo, archiepiscopos nempe Amalfitanum & Oiretanum; priori nomen fuit Joannes, ut colligo ex Ughello, qui eum anno 1070 creatum scribit: posterioris nomen edicere nequeo, aut sedem satis certo. Anonymus quoque Acheruntinum sive Acerentinum & Hydruntinum tantum episcopos scribit, quos Ostiensis archiepiscopos nominat, & rectius, cum, teste Ughello, Acheruntina sedes facta sit archiepiscopalis sub Leone IX, vel certe sub Urbano II, & Hugo Hydruntinus, eodem Ughello teste, anno 1068 archiepiscopum se subscripserit. Contra ubi Ostiensis Tarentinum episcopum dumtaxat scribit, melius eum archiepiscopum notat anonymus, cum sedes hæc archiepiscopali dignitate donata fuisse legatur ab anno 978.

[82] Desiderantur quoque in anonymi elencho episcopi nonnulli ab Ostiensi memorati, & quorum nomina ex Ughello hic suppleo: Balvensis, Joannes dictus & creatus circa annum 1071, Pennensis Pampus; [allegantur & conferuntur,] Rosellanus, nunc Grossetanus, cum Grossetum ex antiquæ Russellæ ruinis exsurrexerit, Bodo sive Dodo; Nolanus forte Saxo, qui sub Urbano II floruit & anno 1093 etiam superstes fuisse legitur; Lucerinus verisimiliter Azo, qui anno 1075 sedisse scribitur; Serniensis sive Sarnensis verisimiliter quoque Risus I, auctoritate Alexandri II creatus anno 1066, cujus dies obitus ignoratur; at in Ughelli catalogo nullus inter ipsum & Joannem, qui sedit anno 1119, est medius; Salpitanus sive Salpensis, vel Raynaldus, vel ejus successor Gulielmus. Desideratur etiam apud anonymum episcopus Avellinensis seu Abellinensis, sed hujus nomen detegere non licuit, cum, teste Ughello, post Timotheum, qui ecclesiam hanc adhuc regebat anno 501, nomina episcoporum per annos sexcentos notata non sint: De Melfitano, quem etiam annumerat Ostiensis, vide nostram num. 78 conjecturam. Anonymus duos episcopos ab Ostiensi omissos commemorat, Venafranum & Picenum: atque hæc de discrimine inter utramque scriptionem dicta sufficiant.

[83] Elencho anonymi hæc subdit Caracciolus: At ex originali diplomate Alexandri II, [Dedicationis hujus in Fastis memoria.] quod est in archivo Cassinensi, habentur præterea prælati ecclesiastici interfuisse huic ecclesiæ Cassinensis consecrationi, videlicet Ildebrandus archidiaconus S. R. E., Petrus Dam. Ost. episcopus. Et post episcopos omnes hi Cardinales subscribunt jam dicto diplomati: Ego Firminus Card. S. R. E., Leo Card., Stephanus Card. presbyter, Landulphus Card. presbyter, Leo Card. presbyter pro omnibus presbyteris, Cardinalibus, diaconibus & clericis S. R. E. Ceterum laudatæ dedicationis celebritatem Menardus Fastis suis Benedictinis inseruit, tamquam annua ibidem veneratione cultam, ita scribens ad diem 1 Octobris: Ipso die dedicatio & consecratio ecclesiæ patriarchalis sancti patris nostri Benedicti in monte Casino ab Alexandro Papa secundo. Menardum secutus est Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt.

[84] Post ædificatam dedicatamque ecclesiam curas suas Beatus convertit ad cœnobium, [Frequentes terræ motus tempore innovati Casinensis] quod quidem initio præfecturæ suæ renovare cœperat, sed nondum sufficiens erat ingenti monachorum numero indies crescenti. Nam, ut perhibet Ostiensis in Vita num. 57, intra biennium a dedicatione ad alterum fere centenarium Congregationis Casinensis multitudo accedentium undique copia excreverat. Trium circiter annorum spatium structuræ huic impensum fuit. Monasterii restaurationem innovationemque compendio refert Mabillonius ad annum 1072, in Annalibus tom. 5, pag. 48, ubi circa finem habet: Cum vero mons ad illius capituli spatium ampliandum suffoderetur, frequentes terræ motus facti sunt, quod Leo Marsicanus ob sepulturas tunc necessario violatas, quæ forte sanctorum hominum fuerant, accidisse putat, tametsi consimiles illic non raro fiant: quas voces non raro si, ut videtur, Mabillonius referat ad tempora Leonis, manifeste ipsi contradicit, cum ita scribat Leo Vitæ num. 65: Alias sane satis raro in hoc loco solet fieri terræ motus, atque ita legunt Chronici Casinensis editiones plane omnes, quas vidi. Hanc Ostiensis scriptionem intactam servavit, imo & inobservatam præteriit Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti seculo VI, part. 2, pag. 606. Non inquiro, verene isti terræ motus adscribendi sint sepulcrorum violationi, ut cum multis aliis existimasse se affirmat Ostiensis: lubens etiam fateor, commemoratos terræ motus ex causis naturalibus oriri potuisse. Verum undecumque profecti sint, malim credere Leoni, scribenti, sua ætate infrequentes alias fuisse terræ motus, quam Mabillonio, multis seculis ab ea ætate remoto, contrarium asserenti.

[85] Plura de cœnobiis ecclesiisque a Desiderio aut exstructis aut innovatis hic non addo: [monasterii: hujus structuræ jam pene nihil superest.] breviter tamen observo, nunc tum basilicæ tum cœnobii, ab ipso ædificati, pene nihil superesse. Ingenti enim terræ motu dejecta destructaque sunt anno 1349, ut testatur Gattula in Historia Casinensi, pag, 545 de sola loquens ecclesia. At Scipio in Elogiis abbatum, titulo Guilielmus episcopus VI, abbas LXXVI, Quo tempore, inquit, celeberrimum illud, longeque speciosissimum templum, quod olim Desiderius abbas ædificarat, cum insigni monasterio funditus eversum est, adeo ut ne cubiculum quidem incolume remanserit. Nuceus in Notis ad cap. 28 num. 5 docet, situm solum & pavimenti tessellati reliquias etiamnum restare, sed veteris structuræ magnificentiam in ruinis etiam ipsis detegi.

[86] Sæpe laudatus Nuceus in Notis ad cap. 29, [Versus a Beato in apside ecclesiæ descripti.] lib. 3 Chronici inquirit, an Casini, an Sublaci lex monastica a S. Benedicto fuerit promulgata. Dissertationi huic ansam dederunt versus aliquot, quos Beatus in apside basilicæ describi jussit. Referuntur illi infra in Vita, num. 53, legemque Casini primum editam fuisse non dubie affirmant. Versus illos omnino adoptat Nuceus, multisque argumentis stabilire nititur militantem pro Casinatibus vetustissimam, ut loquitur, traditionem, a recentioribus quibusdam in dubium revocatam. Controversia hæc hujus proprie loci non est, unde sufficiet hic adduxisse, quæ Nuceus, relatis Zachariæ, Urbani II, Callisti II, Romanorum Pontificum, aliorumque testimoniis subdit: Atque hæc sane Desiderium permoverunt, ut constanti inconcussaque securitate in absida novæ basilicæ cubitalibus aureisque litteris inscribi jusserit: Lex hinc exivit &c.: notissimam enim tunc veritatem cavillari, & in invidiam trahi posse non timuit, & revera per tot secula non legitur cavillata. Nucei Excursum historicum consulat prudens lector, si lubet, expensisque rationum momentis, tum pro Casinensibus, tum contra illos adductis, statuat, quod voluerit, de ista controversia, quam hic decidere minime mihi visum est ad institutum nostrum pertinere.

§ VII. Plurimæ donationes ad ordinem chronologicum reductæ: violata ecclesia Casinensis, ideoque ad aliquot dies interdicto supposita: donationum aliarum chronotaxis.

[Variæ donationes anno 1069 & sequentibus] Petrus Diaconus post relatam electionem Gregorii Papæ VII, plurimas refert principum virorum donationes, B. Desiderio abbati aut monasterio Casinensi factas, sed ordine nonnihil perturbato. At illæ ad ordinem utcumque reduci possunt ope instrumentorum, quæ edidit Gattula in Historia Casinensi, & in Accessionibus ad illam Historiam. Nam ex illis liquet, multas donationes, quas sub Gregorii VII pontificatu narravit Petrus Diaconus, ante illum esse figendas. Prima ex illis videtur donatio Borelli comitis, relata in Actis num. 72, qua Casinensibus concedit ecclesiam S. Petri de Avellana: Donatio enim apud Gattulam in Accessionibus recitata pag. 179 notatur anno .. 1069, mense Martio, Indictione septima. Sequitur ibi restitutio facta eidem monasterio per Gualterium, sed sine ulla temporis nota, ita ut diu post factam, Petro Diacono facile credamus. Sequenti mense secuta videtur donatio comitum Theodini & Oderisii fratrum, & Bernardi comitis, quos omnes Valvenses comites vocat Diaconus. Hi dederunt Casinensibus duo monasteria, per S. Dominicum abbatem in comitatu Valvensi erecta, de quibus Acta num. 73. Donatio quidem apud Gattulam notatur anno 1067, mense Aprilis, sed Indictione septima, quæ insinuat annum 1069. Quapropter, cum Petrus Diaconus hanc post alteram narraverit, malim credere, hanc posteriorem esse, quam toto fere biennio priorem, & in annos æræ vulgaris potius mendum irrepsisse, quam in annos Indictionis. Anno 1070 figendæ etiam videntur aliquæ donationes, aut prætermissæ, aut serius relatæ in Chronico Casinensi. Tales sunt donationes comitum Teanensium, Joannis & Landulfi, qui singuli per diploma distinctum donant mediam partem castri, quod Mortula vocatur, & alias etiam Mirtula dictum fuit; sed modo fere desertum est. Utrumque donationis instrumentum recitatur apud Gattulam in Accessionibus pag. 170, & signatur anno millesimo septuagesimo, … mense Septembri, nona Indictione, quæ eo anno inchoata est mense Septembri. Eodem anno, eademque Indictione, sed mense Novembri, ibidem pag. 171 notatur donatio Berardi Mansorum comitis, qui tunc Casinensibus donavit monasterium sanctæ Dei Genitricis & Virginis Mariæ, qui dicitur Lucus, ut habet diploma latius videndum. Solum hic observo, Berardum hunc Marsorum comitem plane eumdem mihi apparere cum Bernardo, qui mox memoratus est in alia donatione cum Theodino & Oderisio comitibus Valvensibus: nam in utroque instrumento dicitur filius quondam Berardi comitis. Eodem anno aut sequentibus secuta est donatio Nobilonis comitis castri Viperæ, qui monasterium S. Eustasii cum variis ecclesiis obtulit Casinensibus. Notatur instrumentum donationis apud Gattulam in Historia pag. 282 anno MLXX, sed Indictione decima, quæ inchoata est a mense Septembri anni 1071. Itaque in annis Christi aut Indictionis est mendum: nam Indictio congruit anno 1071 aut 1072.

[88] [a variis principibus] Anno 1072 multas donationes accepit Beatus noster. Prima est Richardi Capuæ principis, quæ in Actis apud nos refertur num. 71. Nam instrumentum apud Gattulam in Accessionibus pag. 176 notatur datum anno principatus (Richardi) quarto decimo, mense Februario, Indictione decima; id est, anno 1072. Ex instrumento etiam liquet, monasterium istud fuisse dictum, non simplicitur S. Angeli, ut habent Acta, sed S. Michaëlis archangeli, cum cognomine ad Formam, aut ad Formas. Olim vero dictum fuerat ad Arcum Dianæ, ut etiam legitur in Chronico Casinensi lib. 1 cap. 57, quia templum ejusdem Dianæ inibi fuit. Addit Nuceus in Annotatis: Quippe Dianæ Tifatinæ (a Tifata monte proximo) templum ibi fuisse, etsi auctores silerent omnes, ex solis lapideis litteratis monumentis, ibidem adhuc extantibus, habere potuit. Altera ejusdem principis Richardi donatio habetur apud Gattulam ibidem pag. 177, notaturque facta eodem anno millesimo septuagesimo secundo, mense Augusto, Indictione decima. Donat ibi Casinensibus ecclesiam S. Benedicti Piczoli, sitam in Capua non longe ab ecclesia archiepiscopatus &c., una cum ecclesia S. Petri in Scaphato, sitam in territorio Neapolitano &c. Eodem anno, mense Septembri, monasterium Casinense accepit ecclesiam S. Magni in civitate Fundis cum tribus aliis, ut habent Acta num. 73, ubi donatores dicuntur Leo & Girardus Fundani consules. At in diplomate donationis apud Gattulam in Historia Casinensi pag. 259 solius fere Girardi consulis fit mentio cum Labinia conjuge. Leonis tamen consulis, tamquam donatoris, etiam qualiscumque fit mentio post medium diplomatis, ita ut putem recte utrique attributam donationem. Notatur illa anno millesimo septuagesimo secundo, mense Septembris, Indictione decima. Notanda erat Indictio XI, quæ inchoatur mense Septembri. Donatio Joannis Hiserniensis, quæ in Actis narratur num. 74, facta est eodem anno & mense secundum diploma, recitatum in laudato mox Opere pag. 264, ubi donantur monasterium S. Benedicti de Bangnarola cum duabus aliis ecclesiis, sicut in Actis legitur. Datum est diploma anno millesimo septuagesimo secundo, mense Septembris, undecima Indictione. Eodem verisimiliter anno, mense Decembri, figenda est donatio Azzonis, nobilis Marsicani, qui Casinensi abbatiæ dedit castrum Mota, ut in diplomate, aut Meta, ut vocatur in Actis num. 73, cum omnibus, quæ possidebat in valle de Orbeto. Donatio mendosissime scripta notatur anno millesimo septuagesimo secundo, & dies mense December per Indictionem decimam. Notanda quidem erat eo anno & mense Indictio undecima, sed tabelliones in Indictionibus frequenter errant. Ceterum Petrus Diaconus in loco Actorum, quem exponimus, non nominat Azzonem donatorem, sed plura simul donata dicit a quibusdam nobilibus Marsicanis.

[89] Anno forsan eodem, aut forte etiam 1073, donatio ampla Littefridi consulis Fundani, [Desiderio abbati] aut Littefridæ ducis, ut vocatur in diplomate apud Gattulam in Accessionibus pag. 180, figenda videtur. Nam notatur mense Octobri, & Indictione undecima, sed barbare omnino scripta est, ut dubium admodum sit, an Indictio, quæ annum 1072 innuit, recte sit expressa. Donatio satis exposita est in Actis num. 74, modo addamus, absolutam non fuisse, sed factam sub ea conditione, ut locum haberet, si legitima prole careret Littefridus. Anno 1074, mense Octobri, Nobilo comes, qui ante Casinensi abbatiæ dederat monasterium S. Eustasii, eidem adjecit quatuor alias ecclesias cum possessionibus ad illam spectantibus, videlicet S. Marci, S. Barbati, S. Hilarii & S. Eleutherii. De his Petrus Diaconus lib. 3 cap. 61 sic habet: Præterea & Nubilo comes de castro Vipera obtulit huic loco monasterium sancti Eustasii infra eundem * castrum, & ecclesiam sancti Barbati & sancti Eleutherii & sancti Hilarii, atque monasterium sancti Eustasi in castello Ribza. Hæc utcumque differunt ab iis, quæ dedi ex instrumento donationis, edito apud Gattulam in Historia, pag. 283; non solum quia multo serius utramque donationem ponit Petrus Diaconus, quam instrumentum, quod notatur factum anno Domini MLXXIV, & XXXVII anno principatus domni Landolfi principis, mense Octobris, XIII Indictione; quæ omnia indicant annum 1074; sed etiam quia refert, alterum S. Eustasii monasterium a Nobilone aut Nubilone comite donatum. Itaque verisimile est, hoc ultimum monasterium serius donatum, & sic tres donationes diversis annis factas ad idem tempus relatas esse a Petro. Porro Landolfus princeps, in diplomate memoratus, est Landulphus IV princeps Beneventanus; ex eoque colligitur, castrum Vipera fuisse in ditione Beneventana. De illo castro meminit Marius de Vipera archidiaconus Beneventanus in Chronologia Episcoporum Beneventanorum pag. 93, ubi ait castrum istud a familia de Vipera possessum fuisse usque ad annum Domini MCCCV.

[90] [pro monasterio] Anno 1075, aut potius 1076, contigit donatio Joffredi Ridelli, natione Normanni, & ducis Cajetæ, quæ satis exponitur in Actis num. 75. Donatio apud Gattulam in Historia pag. 267 notatur facta millesimo septuagesimo quinto, mense Februarii, quartadecima Indictione. Indictio innuit annum 1076, & hunc probabilius donationi adscribere debemus, quia etiam additur, & octavo decimo anno principatus domni Richardi, Capuæ principis. Nam supra eodem mense Februario Indictio decima, sive annus 1072, jungitur cum anno decimo quarto Richardi in ipsius diplomate. Hic igitur annus ejus decimus octavus debet concurrere cum Indictione decima quarta & anno 1076. Verisimiliter tabellio anni initium desumpsit a Paschate, ut in multis provinciis usitatum erat eo tempore, & sic currebat ipsi annus 1075 mense Februario, quando nobis est annus 1076. Eodem anno, mense Augusto, figenda est donatio Landonis Hirpinensis domini, quæ refertur in Actis num. 75: nam geminum Landonis diploma, apud Gattulam in Accessionibus pag. 181 datum, notatur anno millesimo septuagesimo sexto, mense Augusto, Indictione XIV. Anno 1077 notatur donatio Roberti de Bello Prato, natione Normanni, qui Casinatibus concessit ecclesiam S. Joannis, sitam in territorio oppidi, quod Pons curvus dicitur, & non longe Aquino distat versus Lirim fluvium. Diploma Roberti habetur apud Gattulam in Historia pag. 313, datum anno millesimo septuagesimo septimo, mense Aprilis, quintadecima Indictione. Anno eodem aut sequenti figenda est donatio Petri nobilis Romani, qui Casinatibus dedit ecclesiam S. Antonini, sitam in territorio montis Porculi. Notas hasce solum chronologicas habet donationis instrumentum, editum a Gattula in Historia pag. 236, quod datum sit sub pontificatu Gregorii VII, Indictione prima, mense Septembris, die vigesima quarta. Quare si tabellio Indictionem inchoavit a Kalendis Septembris, ut tunc usitatius erat in Italia, designat annum 1077, si vero (quod minus est verisimile) Indictionis initium a Kalendis Januarii sumpsit; signavit annum. 1078.

[91] [Casinensi factæ.] Certo anno 1078 contigit controversia illa inter Casinates & Capuanos, quæ refertur in Actis num. 77. Nam illa Capuæ tractata est coram Gregorio VII, quem anno 1078 Capuæ fuisse constat ex Epistola ipsius prima libri sexti, data Capuæ Kalendis Junii Indictione prima, ut videri potest apud Labbeum tom. 10 Conciliorum col. 196. Præterea eodem anno, mense Novembri, Gregorius Papa controversiam illam Romæ decidit in favorem Casinensium. Judicium Gregorii edidit Gattula in Historia pag. 254 & 255, datumque est Romæ VII Idus Decembris,… anno VI pontificatus domini Gregorii VII Papæ, Indictione secunda. Omnes notæ congruunt cum anno 1078. Eodem anno Jordanus princeps Capuanus dedit Desiderio pro abbatia Casinensi castellum aliquod, Suju dictum, & in ducatu Cajetano situm. Donatio apud Gattulam in Accessionibus pag. 187 notatur nono Kalendas Octubris, anno ab Incarnatione Domini … millesimo septuagesimo octabo, per Indictionem secundam. At, quod ibidem pag. 186 habetur privilegium, ab eodem Jordano Cassinatibus datum, videtur figendum anno 1077, etsi anno millesimo septuagesimo octavo notetur. Nam illum annum innuit prima Indictio cum mense Decembri conjuncta, & annus vigesimus principatus Richardi & Jordani, & mentio Richardi tamquam viventis, qui in altero tamquam defunctus memoratur. Observavit hoc ipse Gattula, monuitque, annum 1078 per incogitantiam scriptum fuisse pro 1077. Anno 1079 Joannes comes donavit suam partem de castello Sujo, quod idem esse puto cum castello Suju memorato; & similiter suam partem de monasterio S. Erasmi in civitate Formiana, jam ante donato per Joffridum Ridellum. Donatio apud Gattulam in Historia pag. 267 & 268 recitatur, factaque est anno 1079, mense Madio, Indiccione secunda. Petrus Diaconus de his ita scribit cap. 44: Præterea Johannes filius Hugonis comitis, patris exemplum secutus, obtulit atque firmavit beato Benedicto integram partem suam de castello Sujo, quod est medietas ipsius, cum universis ad eamdem medietatem pertinentibus, tam intus quam foris; nec non & integram partem suam de supradicto monasterio sancti Herasmi in Furmia. Existimo, eorumdem bonorum donationes aliquando repetitas fuisse a diversis, quia hi de legitima eorum possessione contendebant. Certe tale exemplum infra dabo.

[92] Eodem anno 1079, verisimiliter mense Aprili, violata est ecclesia Casinensis jussu Jordani Capuæ principis, [Ecclesia Casinensis violatur] quem jam variis vicibus beneficum in idem monasterium vidimus, & postea etiam videbimus. Tam graviter tulit S. Gregorius VII illam ecclesiæ violationem, ut & in principem, & in monachos quoque, tamquam negligentiæ reos, commotus sit, & officia divina in eadem ecclesia ad unam alteramve hebdomadam cessare jusserit, ut refertur in Actis num. 78. Rem contigisse anno 1079, & quidem mense Aprili, colligimus ex Epistolis Gregorii VII hac de causa datis. Recitat Baronius ad annum 1078 num. 24 Epistolam Gregorii ad Jordanum principem, quem acriter objurgat, & ad satisfactionem hortatur. Data autem est Romæ undecimo Kal. Maji, Indict. secunda, id est, XXI Aprilis anni 1079. Itaque de anno saltem dubitandum non est, & ne de mense quidem, quantum videtur; quia Gregorius, qui intra duos aut tres dies factum scire poterat, haud dubie sine mora scripsit ad Jordanum, idque ipse innuit, dicens: Novissime ecclesiam beati Benedicti sacrilego ausu intrare, deprædari, & violare non timuisti. Ex gemina Epistola Gregorii ad Casinates, edita utraque apud Gattulam in Historia pag. 149, licet alias careant anno & die, quibus sunt datæ, idem de mense Aprili fit verisimile; quia in secunda dicit Gregorius, se nuper ob violatam ecclesiam posuisse interdictum; & mox subjungit: Verum quia Ascensionis Domini sollempnitas toto venerabilis orbe nunc imminet, nolentes jam propter alicujus scelus in tanto festo tam religiosum locum officio pietatis carere, decrevimus & vos & eumdem locum ab interdicto absolvere. Erat anno 1079 Pascha XXIV Martii, & consequenter festivitas Ascensionis Domini die 2 Maii. Quare verisimile est, interdictum fuisse positum circa idem tempus, quo ad Jordanum principem scripsit Gregorius, durasseque ad octo circiter aut decem dies, & violationem ecclesiæ fuisse commissam aliquot diebus ante interdictum, certe mense Aprili.

[93] [ideoque interdicto ad aliquot dies supponitur.] Porro, etiamsi Gregorius Papa Desiderium abbatem ejusque monachos nimiæ arguat timiditatis, rationem tamen divina officia prohibendi non repetit ex culpa ipsorum, sed ex crimine Jordani principis & violatione templi, ita loquens in prima ad monachos Epistola: Quapropter hujus temeritatis noxam inultam esse non ferentes, præsertim cum locum vestrum violatum esse, & exemplo hujus facinoris deteriora posse vobis contingere perpendamus, ammonemus, ut divinum officium in ecclesia B. Benedicti non faciatis, sed altaria omnia, quæ intus sunt, detegentes, quantum sit hujusmodi violationis periculum, quosque cognoscere faciatis &c. In altera Epistola, qua solvit interdictum, nullam facit mentionem de culpa Abbatis aut monachorum, sed & se & inimicos suos ipsorum precibus commendat, & tandem ipsum Jordanum principem his verbis: Nec non & pro illo, qui tam sanctissimum locum, toto mundo famosum, violavit, preces effundite, ut Deus det illi cor pœnitens, & sic eum ad se convertat, ut in hac vita & futura mereatur gratiam Dei obtinere. Ex iis autem, quæ Jordanus postea contulit Casinensi abbatiæ beneficia, facile colligimus, ipsum Casinensibus omnino satisfecisse, & pristinum erga ipsos amorem instaurasse. Ad hanc emendationem non parum ipsi fortasse profuit pœna post illatam violentiam divinitus inflicta, de qua Petrus Diaconus ita scribit: Sed non in longum, postquam officium de ecclesia nostra interdictum est, vindictam distulit dextera Dei. Nam princeps tanti auctor sceleris, postquam pecuniam accepit, lumen amisit. Poterat sane ejusmodi flagellum miserantis Dei principem, levitate forsan magis & indignationis cujuspiam impotentia, quam malitia lapsum, ad mentem revocare.

[94] [Donationes aliæ principum virorum] Anno 1080 Robertus Guiscardus, dux Apuliæ & Calabriæ, gestis suis in historia notissimus, donavit B. Desiderio abbati monasterium S. Petri Tarenti, civitatis recenter captæ, ut habent Acta num. 91. Instrumentum donationis, quo & alia quædam Casinatibus dantur, recitat Gattula in Accessionibus pag. 183 & 184, ibique notis his insignitur: Anno ab Incarnatione … millesimo octuagesimo, mense Junio, Indictione tertia. Eodem anno figendum est Jordani Capuæ principis mox memorati diploma, quo confirmantur Casinatibus omnes donationes, tam ipsius Jordani, quam patris ipsius Richardi. Habet quidem notas chronologicas invicem non recte consonantes, prout editum est in Opere jam laudato pag 184 & seqq.; cum datum notetur, tertio decimo Kalendas Octobris, anno ab Incarnatione millesimo octogesimo, Indiccione tercia. Nam mense Septembri anni 1080 inchoata erat quarta Indictio, sicut mense Septembri quinta Indictio notatur in sequenti diplomate anni 1081, & sexta in tertio anni 1082, licet tria illa ejusdem sint principis & ab eodem notario scripta. Anni quoque principatus Richardi in hoc instrumento non congruunt cum annis principatus sequentium instrumentorum, ut consideranti patebit. Itaque imperitiæ tabellionis vel incuriæ transcribentium aut imprimentium hæc imputanda sunt. Attamen vix dubitare possim, quin anno 1080 datum fuerit dictum Jordani diploma, quia Petrus Diaconus lib. 3 cap. 47 dicit, biennio post hæc (sive post hoc diploma) factam esse a Jordano donationem monasterii S. Rufi, quæ clare figitur anno 1082 & mense Septembri. Hoc vero confirmationis diploma laudatus Petrus ante memorat his verbis: Eodem anno (non quo violata erat ecclesia Casinensis, ut perperam explicat Nuceus; sed quo Gregorius concilium Romanum VII celebraverat, de quo postremo agebat, sive anno 1080) Jordanus princeps, cujus supra meminimus, more priorum principum generale præceptum huic monasterio fecit de omnibus finibus ac pertinenciis ejus. Quo etiam præcepto specialius confirmavit eidem monasterio universa, quæ tam pater quam ipse huic monasterio concesserant, seu concambiaverant, vel reddiderant. Enumeratio omnium ibi poterit videri.

[95] Eodem anno 1080, mense Octobri, Robertus Guiscardus donavit monasterium S. Nicandri, [anno 1080] de quo in Actis num. 91, una cum duabus ecclesiis S. Nicolai & S. Thomæ, ut latius videri potest in diplomate apud Gattulam in Historia pag. 276, ubi recte signatur anno millesimo octogesimo, mense Octobre, Indictione quarta. Die tertia Novembris secuta est donatio Oderisii, de qua Petrus Diaconus lib. 3 cap. 61 ita habet: Oderisius præterea Landonis filius, de Babuco ad hunc locum veniens, ecclesiam S. Mariæ sitam sub ipso castro, & aliam ecclesiam S. Mariæ in jam dicto castro, & S. Pauli, & sancti Archangeli in Mozzani, & S. Quinziani * in hoc cœnobio devotissimus obtulit. Instrumentum donationis habetur apud Gattulam in Historia pag. 816, ubi datum legitur anno Dominicæ Incarnationis millesimo octuagesimo, & Gregorii VII anno octavo, Indictione tertia, mensis Novembris die tertia. Fuerat quidem notanda Indictio quarta; at cum reliquæ notæ chronologicæ consonent in annum 1080, id tabellionis aut transcribentium incuriæ imputandum. Babucum oppidum, in quo facta donatio, in Latio memorat Leander Albertus, & civitatem vocat. Accessit eodem mense donatio Sansonis, de quo Petrus Diaconus cap. 44 hæc scribit: Item Sanso, filius Alberti, de comitatu Pinnensi, cartam fecit huic monasterio de integra sorte hæreditatis suæ, id est, de medietate castelli, quod dicitur Planellu, cum ecclesia sancti Stephani ibidem, & de medietate Pasiniani, cum terra mille modiorum mensura. Donationis diploma recitat Gattula in Accessionibus pag. 182, in quo omnia latius exponuntur. Datum legitur anno millesimo octuagesimo, & die mensis November per Indiccione prima. Rursum fallit Indictio, quæ tunc erat quarta. At imperitus tabellio, qui linguam Latinam non noverat, hunc errorem facilius committere potuit, quam errare in annis æræ Christianæ.

[96] Anno 1081 Jordanus Capuæ princeps iterum se beneficum exhibuit abbati nostro Desiderio, [& sequentibus.] ipsique pro monasterio donavit tres partes majoris lacus Aquinensis, fisco suo addictas ob comitum Aquinensium cum principe inimicitias, ut in instrumento legitur apud Gattulam in Accessionibus pag. 187. Notatum ibidem est anno millesimo octoagesimo primo, & sextodecimo Kalendas Octobris, ac demum per quintam Indiccionem. Quæ omnia recte congruunt. Anno 1082, aut probabilius 1083, ipsi comites Aquinenses prædictum lacum Desiderio abbati donaverunt scripto diplomate, quod in laudato Opere subditur pag. 188. Diploma hoc datum legitur, Anno ab Incarnatione millesimo octogesimo secundo, Indictione sexta, mense Februario, vigesimo quinto anno principatus domni Jordani gloriosi principis. Omnes notæ chronologicæ insinuant annum 1083, modo excipiamus Incarnationis annum, ita ut verisimile sit, hunc fuisse signatum more multis locis tunc usitato, quo annus 1082 currebat usque ad Pascha anni 1083. Quare ante hanc donationem facta videtur donatio altera laudati principis Jordani, donantis Casinatibus ecclesiam S. Rufi civitatis Capuanæ. Certe hujus diploma pag. 189 datum est octabo Kalendas Octobris, anno ab Incarnatione millesimo octogesimo secundo, scriptum Capuæ per sextam Indictionem, & anno principatus Jordani vigesimo quinto. Hæc enim omnia consonant in annum 1082, & mensem Septembrem.

[97] [Desiderio factæ.] De prædictis donationibus Petrus Diaconus cap. 47 ita scribit: Biennio post hæc (scilicet post confirmatas omnes donationes) oblata est ab eodem principe (Jordano) in hoc monasterio ecclesia S. Rufi intra civitatem Capuanam, quæ dudum sibi concessa, & per sacramenta firmata fuerat ab his, quibus jure hæreditario juxta morem patriæ pertinuerat, cum servis & ancillis atque colonis, nec non & libris & ornamentis, & omnibus omnino tam foris quam intus pertinentiis ipsius, mille librarum auri pœna proposita id violare conantibus. Per eos etiam dies comes Adenulphus simul & fratres fecerunt oblationem suam in hoc loco de lacu majori, qui est juxta civitatem Aquinensem, cum omnibus ejusdem loci pertinentiis, super eam oblationem, quam ante annum princeps Jordanus fecerat. Nimirum princeps mense Septembri anni 1081 obtulerat tres partes lacus comitibus ademptas: comites vero, qui erant quatuor fratres, Adenulphus, Landulphus, Pandulfus & Lando, post annum & quinque fere menses, seu mense Februario anni 1083 totum lacum donarunt, postquam verisimiliter cum principe amicitiam redintegraverant.

[Annotata]

* idem

* Quintiani

§ VIII. Gesta Desiderii ad conciliandum cum S. Gregorio VII Robertum Guiscardum, aliosque principes Normannos: ejusdem gesta cum Henrico Germaniæ rege: reliqua ante pontificatum ejusdem.

[Beatus, pace inter Normannos & principem Salerni frustra tentata,] Quam gratiosus apud omnes vicinos principes fuerit beatus abbas Desiderius, utcumque jam liquet ex tot donationibus, quas eidem pro monasterio Casinensi factas usque ad annum 1083 vidimus. Quantus vero fuerit pacis amator, quantumque gratia illa, qua apud principes mirifice valebat, Sedi Apostolicæ profuerit, nunc exponendum. Pars ea Italiæ, quæ hodiernum regnum Neapolitanum constituit, multos eo tempore habebat principes. Verum inter omnes longe eminebant Normanni, nimirum Robertus Guiscardus, cui Nicolaus II Papa ducatum Apuliæ & Calabriæ dudum confirmarat, ejusque frater Richardus, quem Capuæ principem idem Pontifex similiter confirmaverat. Verum principes illi, ut erant bellicosi magis quam religiosi, non solum Græcorum & Saracenorum urbes invadebant, sed & principes Longobardos bello impetebant, & civitates Ecclesiæ Romanæ subjectas occupare subinde conabantur. Hac de causa variis vicibus a communione sua eos Romani Pontifices separarunt. Petrus Diaconus lib. 3 cap. 45 varia narrat de progressibus Roberti Guiscardi contra Saracenos in Sicilia, & contra Græcos in Apulia. Relata autem expugnatione Panormi in Sicilia, hæc ad propositum nostrum subdit: Talia igitur ad votum sibi dux evenisse advertens, immenso valde congregato exercitu, super Salernum (Longobardo principi Gisulfo subjectum) castra locare disponit. Quod supradictus Papa Gregorius cum comperisset, per patrem Desiderium Gisulfo principi ducis pacem expetere monuit: ad quod ille nec responsum quidem reddere voluit. Dux vero suum exercitum congregans, circa Salernum tentoria fixit. Ex alia autem parte Richardus princeps rogatu ducis occurrens, cum diversis bellorum machinis illam oppugnare vehementissime cœpit. Hoc Desiderius audiens, Richardum principem adiit, eumque una secum ad Gisulfum venire rogavit. Quo dum venissent, post multa verba in vacuum abita *, eorum Gisulfus spernit consilium, & cum duce nullo pacto se confœderaturum jurejurando affirmat. Itaque capitur Salernum, & Gisulfus principatum suum amittit numquam recuperandum, quamvis titulum principis Salernitani retinuerit.

[99] Post relatam Salerni expugnationem, ita pergit laudatus auctor: [Robertum Guiscardum feliciter Gregorio VII conciliat:] Inde autem dux cum exercitu, sociato sibi principe, ad hoc monasterium (Casinense) venit, atque a Desiderio & Fratribus honorifice susceptus, illorumque se orationibus commendans, attentius Campaniam expugnaturus ingreditur. Talia Papæ Gregorii cum pervenissent ad aures, ducem & principem a liminibus separavit, collectoque exercitu super eos ire disponit. Quod ubi duci nunciatum est, concite una cum principe Capuam remeans, dux supra Beneventum, princeps vero supra Neapolim obsidionem firmavit. In hac obsidione Richardus Capuæ princeps anno 1078, cui mors ipsius passim illigatur, ab excommunicatione solutus, defunctus est, cui successit Jordanus filius ejus, ait laudatus Petrus. Mors porro Richardi profuit B. Desiderio, ut optatam inter principes Normannos & S. Gregorium VII pacem conciliaret. Nam primo Jordanus princeps, Richardi filius, favens Papæ Gregorio, non modo abstinuit ab oppugnanda ulterius Neapoli; sed etiam Roberto duci se opposuit, ita ut inter hos jam bellum oriretur. Desiderius interea pater hæc audiens, ducem adiit, eumque ad pacem redire rogabat. Cujus monitis Robertus obtemperans, pacem cum principe facit. Et post aliqua minoris momenti loca a duce expugnata, iterum Petrus hæc subjungit: Desiderius præterea ægre ferens, ducem a matris Ecclesiæ gremio diu extorrem manere, Romam adiit, & Papam Gregorium rogare cœpit, ut ducem ab anathematis vinculo, quo eum ligaverat, solveret. Quo impetrato, pacis amator & conservator Desiderius cum Cardinalibus ad ducem profectus, eum ab excommunicationis vinculo solvit. Ex hisce colligitur, B. Desiderii opera factum esse, ut pax inter Gregorium Papam & Robertum ducem, quæ utilis erat & necessaria Ecclesiæ, firma & stabilis componeretur.

[100] [pax hæc facta anno 1078.] Operæ pretium erit, si annum facti adeo memorabilis investigemus. Baronius pacem illam illigat anno 1080, ubi ejus conditiones refert num. 35 & seqq. Pagius vero credit, Robertum excommunicatione solutum esse, & Ecclesiæ conciliatum anno 1077, idque late ostendere conatur ad annum 1074, & rursum ad annum 1077. At utraque sententia errori obnoxia videtur, paxque illiganda est anno 1078. Nam primo pax illa coaluit post mortem Richardi Capuæ principis, quæ contigit anno 1078 non multum provecto, ut facile ex ipsius & filii ejus Jordani diplomatis colligi potest. Secundo pax facta est post solutam obsidionem Beneventi, ut liquet ex dictis. Atqui Beneventum adhuc obsessum erat circa initium Martii anni 1078. Nam Gregorius VII in concilio Romano IV, quod habitum est anno ab Incarnatione Domini millesimo septuagesimo octavo,… Gregorii Papæ VII anno quinto, & quinto Nonas Martii, Indictione prima, excommunicat omnes Nortmannos, qui invadere terram sancti Petri laborant,… & eos, qui Beneventum obsident &c, ut latius videri potest apud Labbeum tom. 10 Conciliorum col. 370. Itaque saltem pax conclusa est post initium Martii anni 1078, & sic abunde refutata est sententia Pagii, eam figentis anno 1077. Contra Baronii sententiam non solum militant Pagii argumenta, quibus evincitur, non tam diu differri posse dictam pacem, cum varii scriptores illam statim narrent post gesta anni 1077; sed etiam Petrus Diaconus innuit, factam esse non diu post solutam Beneventi obsidionem, & non multo diutius post mortem Richardi Capuæ principis. Hic autem certo mortuus erat ante Kalendas Junii anni 1078: nam eo die Capuæ erat Pontifex, ut vidimus num. 91; Capuam autem non venisset, dum in excommunicatione vivebat Richardus. Imo jam defunctus fuisse videtur Richardus, quando die III Martii ejusdem anni concilium supra dictum habebat Gregorius. Nam æque excommunicaturus fuisse videtur obsidentes cum Richardo Neapolim, quam obsidentes Beneventum. Plura igitur non addo, præsertim cum Baronii sententia nullis nitatur fundamentis. Ad videndas dictæ pacis conditiones, quæ ad gesta B. Desiderii minus pertinent, lectorem studiosum remitto ad supra laudatum Baronii locum, ubi juramentum fidelitatis, a Roberto factum Pontifici, notatur tertio Kalendas Julii; sed annus non adjungitur.

[101] [Beatus ad Henricum regem accedit,] Gesta B. Desiderii cum Henrico rege, quæ damus in Actis cap. 8, figenda sunt anno 1083. Etenim vocatus est beatus Abbas ab Henrico, postquam hic Romam ex parte occupaverat, ut colligitur ex ordine narrandi, quem observat Petrus Diaconus. Nam hic ante ea, quæ ex ipso in Actis damus, cap. 50 de capta per Henricum parte Urbis Transtiberina, in qua est basilica S. Petri Vaticana, sic habet: Henricus interea imperator, alio anno exercitum congregans, Romam advenit, & porticum sancti Petri per vim cepit, & ex magna parte destruxit, atque archiepiscopum Ravennatem invasorem Apostolicæ Sedis absque consilio & voluntate totius Romanæ Ecclesiæ constituit. Hæc facta sunt anno 1083, ut scriptores consentiunt, & ut aliis verbis narratur in Actis pontificalibus, collectis ex Chronico Bertoldi, & datis apud nos tom. VI Maii, ubi post duas relatas expeditiones Henrici contra Romam, de tertia auctor sic habet: Anno MLXXXIII iterum Henricus cum multitudine schismaticorum sive excommunicatorum ante Pentecosten Romam impugnaturus aggreditur: sicque Guibertum Ravennatem, perjurum, depositum & anathematizatum, apud sanctum Petrum intronizavit; non per Ostiensem & Albanensem & Portuensem episcopos, qui hoc privilegium habent, ut & Papam consecrent, sed per Mutinensem & Ariminensem episcopos &c. Hæc omnia ad annum 1083 figit Baronius, quemadmodum & gesta inter Henricum & Desiderium abbatem.

[102] Quam strenue & constanter S. Gregorium apud Henricum defenderit abbas Desiderius, [& causam Gregorii VII strenue propugnat.] Acta satis declarant. At crediderim, plus etiam, quam ibi legitur, pro Gregorio fecisse Desiderium. Certe Gregorius, simul atque anno 1081 intellexerat, Henricum regem cum exercitu Romam velle circa Pentecosten venire, monuit ea de re Desiderium, eumque ad fidem sibi servandam hortatur his verbis: Tu vero ipse, amande frater, cognoscis, quia, si nos amor justitiæ & honoris sanctæ Ecclesiæ non teneret, tamque pravæ voluntati ac nequitiæ regis & suorum vellemus favere, nulli aliquando prædecessorum nostrorum ab antecessoribus regibus seu etiam archiepiscopis tam amplum & devotum servitium, sicut nos ab hoc rege & ab archiepiscopo, habere potuerunt. Verum quoniam illorum minas & sævitiam pro nihilo ducimus; magis, si necesse fuerit, mortem suscipere parati erimus, quam impietatibus eorum assensum præbere, aut justitiam relinquere. Quapropter rogamus & monemus, ut quemadmodum te decet, ita nobis adhæreas, quatenus sanctæ matris tuæ Romanæ Ecclesiæ honor, quæ de te multum confidit, nunc & semper robur obtineat. Addit, se certo intellexisse, Henricum operam dare, ut per nuptias filii sui cum filia Roberti Guiscardi hunc ducem ad partes suas trahat; Sed, inquit, prudentia tua sollicite invigilet, & quid super hac re actum sit, diligenti examinatione cognoscat. Tu ipse etiam quantocyus ad nos propera. Ex hisce verisimile est, allaborasse Desiderium, ut Robertus Guiscardus, cui acceptus erat, Gregorio fidelis maneret, quemadmodum revera permansit.

[103] Quæ in Actis num. 86 referuntur de capta Urbe, [Anno 1084 Henricus Urbem capit,] de obsesso in arce Sancti Angeli Pontifice, ac de eodem per Robertum Guiscardum liberato & Casinum ducto, innectenda sunt omnia anno 1084. Chronotaxim hanc clare habemus ex Actis pontificalibus Gregorii VII, quæ concinnata sunt ex Bertoldi Constantiensis Chronico, & data apud nos tom. VI Maii, in quibus pag. 147 num. 17 hæc leguntur: Anno MLXXXIV Henricus in Romanorum finibus hiemavit, ibique Guibertum Ravennatem suum Romam venturum exspectavit… His temporibus Constantinopolitanus (imperator Alexius Comnenus, quocum Robertus Guiscardus bellum gerebat in Illyrico) maximam pecuniam Henrico quondam regi transmisit, ut Ruodbertum Wiscardum ducem Calabriæ & Apuliæ, conjuratum militem Domini Papæ, in ultionem ejusdem regis bello appeteret… Sed Henricus acceptam pecuniam… ad conciliandum sibi vulgus Romanum expendit: cujus adjutorio Lateranense palatium feria quinta ante Palmas (id est XXI Martii) cum suo Ravennate Guiberto intravit. Nobiles autem Romani, præter admodum paucos, cum Domino Papa Gregorio tenuerunt, qui & quadraginta obsides ei dederunt. Papa autem in castellum Sancti Angeli se recipit, omnesque Tiberinos pontes & firmiores Romanorum munitiones in sua obtinuit potestate. Erat igitur Henricus in Urbe, sed non omnino ibidem prævalebat. Interim in festo Paschali a Guiberto antipapa coronari voluit, ut in Actis sequitur. Nihil quoque prætermittebat, quo Urbem sibi asserere, & arcem Sancti Angeli expugnare conaretur; sed non habebat vires sufficientes ad brevi tempore id perficiendum, & Robertus Guiscardus non permisit, ut diu Romæ moraretur.

[104] Nam eodem anno, ut habent laudata Acta num. 18, [sed per Robertum Guiscardum fugere cogitur: & Gregorius Papa] Robertus Wiscardus, dux Normannorum, in servitium sancti Petri, post Kalendas Maii Romam armata manu invasit, fugatoque Henrico, totam Urbem Gregorio Papæ rebellem penitus exspoliavit, & majorem ejus partem igni consumpsit, eo quod Romani quemdam ejus militem vulneraverunt. Deinde acceptis obsidibus a Romanis, & in castello S. Angeli, quod domum Theodorici dicunt, reservatis, ipse ad recuperandam terram S. Petri reversurus, in brevi plurima castella & civitates Domino Papæ recuperavit. Henricus autem Ruodberto resistere non valens, ad partes Teutonicorum satis festinanter revertitur… Dominus autem Papa, collecta synodo, iterum sententiam anathematis in Guibertum hæresiarcham & Henricum & omnes eorum fautores promulgavit: quod & in festo S. Joannis Baptistæ præterito jam dudum Romæ fecit, cum Henricus adhuc ibi moraretur. In Actis pontificalibus Centii Camerarii num. 14 dicitur Henricus fugisse uno die, antequam Romam advenit Robertus. In tertiis Actis pontificalibus num. 15 legitur de Henrico: Cui nuntius advenit, si non de obsidione exurgeret, a Roberto Guichardi duce Apuliæ expulsus esset. Quo accepto nuntio, Romanis suis valedixit. De igne per Robertum in Urbem injecto omnia Acta consentiunt; sed secunda & tertia habent, incendium illud fuisse in partibus Urbis circa Lateranum & Colosseum, quæ etiamnum raras admodum domos habent.

[105] [reducitur ad palatium Lateranense,] Quod vero habet Petrus Diaconus in Actis de Roberto, acsi capta Roma, liberatoque Gregorio ex arce Sancti Angeli, mox cum eodem Pontifice Urbe egressus esset, refutatur ex omnibus Actis Pontificalibus. Verba ex primis mox adducta insinuant, concilium a Gregorio celebratum, antequam ex Urbe discessit. Centius Camerarius in Actis secundis num. 14 sic habet: His igitur ita peractis, dux ad propria rediit & patrem suum Gregorium Pontificem, in Lateranensi palatio sedentem, cum fratribus suis episcopis & Cardinalibus in pace dimisit, pertractantem Ecclesiæ negotia pro sui officii debito, de diversis mundi partibus emergentia. Et num. 16: Hic ter quaterque vere beatus Pontifex, post diutinam in Urbe moram, descendit in Apuliam, & occurrente sibi jam dicto duce Roberto Guiscardi, Salerni famosam civitatem gloriose intravit. Duo laudati scriptores, ambo contemporanei, consentiunt de mora notabili, quam Romæ traxit Gregorius post fugam Henrici; sed prior asserit, castella Pontificia interim per Robertum recepta esse; alter ait, Robertum ad propria rediisse. Utrumque fieri potuit: nam potuit Robertus ad expugnationem castrorum & civitatum duces & milites suos relinquere, & interim in Apuliam proficisci brevi reversurus. Tertia Acta minus antiqua num. 16 habent: Dehinc ivit (Robertus) ad castrum Sancti Angeli, dominum Papam ab eo abstraxit, secumque Lateranum deduxit. Post alia vero num. 17: Dux vero Apuliæ secum dominum Papam deducens, apud Salernum dimisit.

[106] Ex hisce verisimillimum est, S. Gregorium aliquot saltem hebdomadis, [indeque primo abit Casinum, deinde Salernum.] & forsan mense uno alterove Romæ mansisse post fugatum mense Maio Henricum. In Vita quidem S. Anselmi Lucensis, data apud nos ad XVIII Martii, num. 18 brevior mora innuitur, quando auctor de Roberto dicit: Ante cujus adventum Henricus, Urbe relicta, fugit: quam una die manu armata dux fidenter expugnavit, Dominumque Papam de angustia turris in latitudinem sacri palatii Lateranensis cum magno triumpho & gloria reduxit. Itaque, peractis ibi aliquot diebus, Salernum pariter perrexerunt &c. Verum nescimus, quantum temporis spatium per aliquot dies ille auctor designare voluerit, & merito dubitamus, an exacte inquisiverit, quanto tempore Gregorius in palatio Lateranensi substiterit. Quare magis credendum est scriptoribus ante laudatis, qui longiorem asserunt moram, præsertim cum ex Chronico Bariensi, apud Pagium ad annum 1085 num. 9 laudato, constet, Robertum tantum mense Octobri mare trajecisse ad expeditionem suam contra imperatorem Græcum cum filio continuandum, ita ut nihil obstet, quo minus usque ad mensem Julium pro Gregorio pugnare potuerit. Porro Gregorium a Roberto Casinum fuisse deductum, nullus habet ex laudatis auctoribus præter nostrum in Actis. Attamen res idcirco non videtur dubitationi obnoxia, cum eundum esset Salernum, & vix breviori via Salernum ire possent, quam per Casinum. Itaque Roma Casinum, indeque Salernum profecti sunt.

[107] Anno 1084, in quo versamur, piorum liberalitate rursum creverunt possessiones monasterii Casinensis. [Donationes anno 1084] Primam, quam invenio hujus anni, donationem commemorat Petrus Diaconus lib. 3, cap. 56 his verbis: Sequenti vero tempore Theodinus, filius Maynerii de Trivento, obtulit huic loco monasterium sancti Salvatoris, quod situm est prope fluvium Tresta, simul cum castello, quod eidem monasterio pertinet, vocabulo Pesclatura, & duabus aliis ecclesiis, id est, sancta Maria de Colle Rotundo, & sanctus Paulus de Petra Corvina, cum universis earumdem ecclesiarum mobilibus & immobilibus. Litteras donationis hujus edidit Gattula in Accessionibus pag. 190, ubi signantur millesimo octuagesimo quarto anno,.. mense Aprili, septima Indictione Monasterium ibi dicitur situm in territorio Triventino, propinquum flumine Tresta. Civitas autem Triventinum, nunc Triventum sæpius dicta, est in Samnio, sive in hodierno comitatu Molisii, ad Trinium fluvium, ut habet Baudrandus. Alteram donationem ad hunc annum refert Gattula in Historia pag. 238, ubi comes Henricus Casinatibus donat ecclesiam quamdam S. Petri in territorio Lucerinæ civitatis. Hæc alias dicitur Nuceria Saracenorum. Donatio notatur mense Novembri, quinta Indictione, & Alexii imperatoris quarto anno, sine anno æræ Christianæ. Annum hunc 1084 insinuat annus quartus Alexii Comneni; at Indictio congruit anno 1081. An dictum instrumentum videatur satis authenticum, examinare poterunt, quorum interest. In Chronico Casinensi de donatione illa nihil reperio.

[108] Aliam ibidem refert mox laudatus Petrus Diaconus, [& sequentibus monasterio] ita scribens: Transmundus quoque Teatinus comes similiter obtulit in hoc monasterio tria sui juris castella in comitatu Pinnense, quorum unum vocatur Arseta, alterum dicitur Bacucca, tertium nominatur Bisenti, cum terra nichilominus decem milium, & eo amplius modiorum. Donatio hæc latius exponitur in Transmundi diplomate, edito apud Gattulam in Accessionibus pag. 191, ubi dicitur datum anno millesimo octuagesimo quinto, & dies mense October per Indictione octava. Si imperitus notarius Indictionem recte notavit, & annum novum cum nova Indictione, ut aliqui fecerunt, ordiri voluerit; donatio facta est anno 1084; sin erraverit in Indictione, ad annum 1085 referenda est. Sequuntur apud Gattulam in laudato Opere pag. 191 & 192 duæ donationes Jordani Capuæ principis, quas ille ambas ad annum 1085 refert. At, cum utraque notetur Indictione nona, utraque anno vicesimo octavo principatus Jordani, existimo potius illam, quæ ibi prima ponitur, & octabo Kalendas Martii facta legitur, esse posteriorem, & spectare ad annum 1086. Etenim nona Indictio nequit inchoari ante Kalendas Septembris anni 1085. Itaque diploma datum anno 1085, mense Februario, certe datum non est nona Indictione. Accedit annus principatus vigesimus octavus, qui necdum videtur inchoatus fuisse mense Februario anni 1085, cum principatum cum patre suo obtinuerit Jordanus anno 1058, sed post mensem Februarium, quantum ex variis ipsius diplomatis colligere potui. Quidquid sit, alterum diploma certo datum est anno 1085, quarta decima Kalendas Decemb.; alterum vero octabo Kalendas Martii, & anno 1085, sed forte ad Pascha usque producto, & sic nobis erit annus 1086. Donationes in ipsis diplomatis videri possunt. De iisdem etiam & aliis ejusdem principis fit mentio in Chronico Casinensi lib. 3 cap. 61.

[109] [Casinensi factæ.] Ut numerosis donationibus finem imponam, demum addo Sikelgaitæ, viduæ Roberti Guiscardi donationem, de qua in Actis agitur num. 91. Donavit illa oppidum Cetrarium, in dotem sibi concessum. Diploma donationis apud laudatum Gattulam datum legitur, anno millesimo octuagesimo sexto, Indictione nona. Hactenus de donationibus maximis & plurimis, quæ Beato Desiderio liberalitate Catholicorum principum obtigerunt pro monasterio Casinensi. Ex iis utcumque colligere possumus, quanti præclarum illum Abbatem fecerint viri illustres & principes, qui in vicinis monasterio Casinensi provinciis dominia sua habebant; quantoque amore & veneratione & ipsum Desiderium, & monasterium Casinense fuerint prosecuti. Quanta vero fuerit existimatio abbatis Desiderii apud S. Gregorium VII, & apud Cardinales Romanæ Ecclesiæ, magis patebit ex illis, quæ de electione ipsius ad summum pontificatum modo illustrare aggredior, omissis donationibus & transactionibus aliquot, quæ minus attinent ad propositum nostrum, & in Chronico Casinensi videri poterunt.

[Annotata]

* habita

§ IX. Mors Gregorii Papæ VII, cui diu reluctans substituitur Desiderius, assumpto nomine Victoris III: gesta ipsius in pontificatu, ac beatus obitus.

[Gregorius VII, anno 1085 defunctus, præ ceteris] Tempus beati obitus S. Gregorii VII Papæ tam claris & invicem consentientibus notis Chronologicis in Actis num. 94 assignatur, ut nullum possit esse dubium, quin obierit anno 1085, die XXV Maii, qui erat Dominicus, ut liquet ex littera Dominicali E. Paulus Benrediensis consentit de die, dum in Vita Gregorii, apud nos data ad XXV Maii, num. 102 scribit, Gregorium defunctum esse in festivitate Urbani prædecessoris sui. Nam S. Urbanus Papa I colitur XXV Maii. Acta Pontificalia, ex Bertholdo ibidem data, num. 19 tempus idem clare assignant his verbis: Tandem ex hac luce anno Incarnationis Dominicæ MLXXXV, Indictione VIII, VIII Kalendas Junii subractus, supernæ vocationis βραβεῖον accepisse non dubitatur, sepultus Salerni in ecclesia S. Matthæi, quam ipse eodem anno dedicavit. Mitto alios: nam res certa est & indubitata, ut credendum sit, aut memoriæ lapsu aut typothetæ vitio contigisse, ut mors Gregorii VII in Annalibus Baronii ad hunc annum legatur fixa vigesima quarta mensis Maii. Nam etiam Martyrologio Romano ad XXV Maii S. Gregorii memoria adscripta est. Porro commendatum a Gregorio ad pontificatum præ ceteris Desiderium nostrum, non solum habent Acta, sed etiam Vita Gregorii jam laudata, in qua num. 101 hæc leguntur: Præterea rogatus (in supremo morbo Gregorius VII,) ut in tanta fidelium perturbatione sibi successorem & ecclesiæ contra prænominatum adulterum (Guibertum antipapam) designaret ultorem, trium dedit optionem, videlicet Desiderii, Cardinalis & abbatis cœnobii Casinensis; atque reverendissimorum episcoporum, Ottonis Ostiensis, & Hugonis Lugdunensis.

[111] Verum quia Otto nondum a Germaniæ & Galliæ partibus redierat,… [Desiderium abbatem ad pontificatum commendavit:] Hugo quoque sua lustrans gubernacula procul aberat; interim suasit eligi vicinum Desiderium, licet brevissime victurum, non tamen absque typo victoriæ Victorem esse appellandum. Hisce tribus a Gregorio nominatis quartus additur in Actis nostris, videlicet Lucensis episcopus S. Anselmus, cujus Vita edita est ad XVIII Martii. Attamen in Vita S. Anselmi nihil invenio de eo per S. Gregorium proposito electoribus, ita ut illud ipsum utcumque dubium videatur. Wilhelmus Malmesburiensis lib. 3 de Gestis regum Anglorum pag. 108 de illis habet sequentia: Rogatus est (Gregorius) a Cardinalibus, ut Papam constitueret, beati Petri exemplum referentibus, qui lactantis Ecclesiæ rudimentis vivens Clementem præfecerat. Negavit ille idem exemplum secuturum, quod ab antiquo conciliis esset vetitum; consilium vero se daturum. Si vellent hominem in seculo potentem, eligerent Desiderium abbatem Cassinensem, qui salubriter & in tempore numero militari violentiam Guiberti infringeret; sin ecclesiasticum & eloquentem, acciperent episcopum Hostiensem Odonem. Ita scriptor ille loco & tempore remotior a rebus gestis, quam sint alii a nobis laudati, ita ut ipsius relatio ut minus accurata sit habenda, sive spectemus numerum illorum, quos proposuit Gregorius, sive attendamus ad rationes eligendi, quas addidit. In laudata mox Gregorii Vita hæc ad propositum nostrum sequuntur: Prædixerat eidem Desiderio Pater sanctus, quod non interfuturus esset migrationi ipsius, quamvis ob hoc infirmantem invisisset, & * cum eo usque in finem perseveraret, & sanctas exequias cum ceteris celebraret; multumque eum attonitum tristemque reddiderat. Cumque hæreret in admiratione, quidnam impedimenti futurum esset, subito nuntiatur ei a Nortmannis facta circumvallatio cujusdam castelli suo monasterio subjecti; & compulsus necessitate succurendi suis, abeundi licentiam accepit: sicque, licet invitus, explendæ prophetiæ locum dedit. Hactenus de postremis gestis & obitu S. Gregorii VII, qui etiam ibi legitur prædixisse victoriam, tempore Victoris III a Catholicis de schismaticis in Germania relatam, de qua ad annum 1086 videri potest Bertholdi Constantiensis Chronicon.

[112] [Hic vero vehementer obluctans, tandem eligitur anno 1086, XXIV Maii,] Tempus, quo Desiderius abbas legitima electione in locum Gregorii VII substitutus est Pontifex, clare exprimitur in Actis, ubi post annuam fere moram, quæ ex ipsius tergiversatione & detrectatione orta est, tandem qualicumque adhibita violentia legitur electus anno 1086 in ipsa Dominica festi Pentecostes, quæ eo anno incidebat in XXIV Maii. Tantæ dilationis unicam fuisse causam, quod Desiderius pontificatum constanter detrectaret, dilucide ex Actis colligitur. Paucis diebus post mortem Gregorii vota omnium, qui Salerni erant congregati, jam conspirabant in Desiderium, ab ipso Gregorio commendatum. Obierat enim Gregorius XXV Maji, & jam ante Pentecosten, tunc die VIII Junii celebratam, rogatus ab omnibus est, ut pontificatum susciperet, uti Acta habent num. 95. Aucto electorum numero, cum vim ei inferre pararent ope Jordani principis Capuani, aufugit Casinum. Post fervorem æstatis, nimirum Septembri mense aut Octobri, exercitum dictus princeps collegerat, ut Desiderium omnesque electores Romam duceret; at noluit Romam ire Desiderius, quod vim sibi inferendam suspicaretur, & sic iter prætermissum est. Tandem post Pascha anni 1086 Romam, quo multi ex aliis partibus episcopi & Cardinales convenerant, cum aliis proficisci statuit Desiderius, forte minus tunc sibi a vi inferenda metuens, quod longe major futurus esset electorum numerus; & fortasse etiam, quod non comitaretur Jordanus Capuæ princeps, & Rainulphus Normannus Aversæ comes, qui ambo jurare noluerant, vim Desiderio non inferendam. Nam Gisulphus Salernitanus princeps, qui Salernum, a Roberto Guiscardo expugnatum, ab aliquot annis amiserat, magis verisimiliter indigebat amicitia Abbatis Casinensis, quam ut ab eo timere deberet. Demum extrema necessitas eligendi Pontificem efficere apud Desiderium poterat, ut qualemcumque timorem suum utilitati Ecclesiæ posthaberet. Itaque sic tandem die XXIV Maii electus est Desiderius, & Victor III nominatus, non tamen consecratus eodem anno, quod nollet assentiri, aut, si utcumque assensus erat, pontificatum vellet deponere.

[113] Anno 1087, in Dominica Palmarum, seu die XXI Martii, multis precibus principum virorum, episcoporumque & Cardinalium permotus Victor III, Pontificiæ dignitatis insignia in conventu Capuano resumpsit, [electionem acceptat anno 1087, XXI Martii, consecratur IX Maii.] & supremi Pastoris officium exercere statuit, ut habent Acta num. 101. Itaque post festivitatem Paschalem Casini celebratam, ad Urbem perrexit, deducente principe Capuano cum agmine militari. Cum autem Guibertus antipapa Urbem teneret, & eam oppugnare nollet Victor, Tiberim prope Ostia Tiberina eum suis trajecit, ut civitatem Leoninam & basilicam S. Petri in ea occuparet, quod satis erat ad propositum suum. Ubi vero ex basilica S. Petri, seu potius ex porticu, quam munierant, pulsi erant Guiberti asseclæ, consecratus est Victor III die Dominica post Ascensionem Domini, sive IX Maii, duobus fere annis post mortem Gregorii VII, & integro anno, exceptis diebus quindecim, post electionem suam. Hæc tanta Victoris ad supremam dignitatem acceptandam mora luculenter ostendit, quam longe abfuerit ab ea ambienda. Judicium vero Gregorii VII, qui Victorem optime noverat, & cui reliquorum omnium judicium tam constanter fuit conforme, ut hi non minus in offerenda ei dignitate perseveraverint, quam ipse in eadem rejicienda, abunde probat, summo pontificatu dignissimum fuisse Victorem. Vel sic tamen Hugo Lugdunensis episcopus, qui dolebat spem suam fuisse elusam, in gravia contra Virum sanctum erupit maledicta, & Epistolam calumniis refertam contra eum ad Mathildem comitissam circa hoc tempus scripsit. Calumniæ illæ hoc loco refutandæ venirent, nisi id jam factum esset § 2 hujus Commentarii. Quare hic tantum addo, Mathildem comitissam Hugoni calumnianti minime credidisse, ut colligitur ex Actis infra edendis num. 103. Si enim pontificatu indignum credidisset Victorem, non statim cum exercitu Romam advolasset ad eum videndum & adjuvandum.

[114] Victor porro, suscepto tandem pontificatu, strenuum Gregorii VII successorem mox se ostendit. [Beatus scribit ad principes: promovet expeditionem] Nam Bertholdus Constantiensis ad annum 1087, relata Victoris ordinatione, ut loquitur, sed forte ultimam electionem, aut potius acceptationem Victoris insinuat, ita prosequitur: Qui statim post electionem suam missis usquequaque litteris, se juxta decreta sanctorum patrum declaravit incessurum. Judicium quoque sui antecessoris piæ memoriæ Gregorii Papæ super Heinricum & omnes ejus fautores confirmavit. Consecratus est autem exeunte Maii mense (imo die IX Maii) apud sanctum Petrum, a Cardinalibus episcopis, Ottone Ostiensi & Petro Albanensi, cum reliquis Cardinalibus. Hæc ultima de consecratione utcumque insinuant, de electione antea locutum esse Bertholdum; & sic laudatæ Victoris litteræ jam ante consecrationem fuerint exaratæ. Circa idem tempus, sive post acceptatam electionem a Victore, sive post consecrationem, sive etiam mense Junio, quando cum præclarissima comitissa Mathilde Victor Romæ degebat, figendus est conatus ipsius ad conjungendos principes & populos Italiæ contra Saracenos in Africa dominantes, de quo in Actis agitur num. 108, ubi ingens relata de iis victoria Victori sic attribuitur, acsi ipse exercitum congregasset, & ipso vivente clades maxima Saracenis Africanis fuisset illata. Verum, consideratis aliis quoque scriptoribus, existimo Victorem eo fere tantum modo hujusce expeditionis ducem fuisse, quo successor ipsius Urbanus II promovit crucesignatorum expeditionem in Terram Sanctam, nimirum hortando, animandoque populos ad eam expeditionem suscipiendam.

[115] [Christianorum contra Saracenos Africanos:] Mox laudatus Bertholdus ad annum 1088 habet sequentia: His temporibus Pisani & Genuenses, & alii multi ex Italia, Africanum regem paganum hostiliter invaserunt, & deprædata ejus terra, ipsum in quandam munitionem compulerunt, & eum deinceps Apostolicæ Sedi tributarium effecerunt. Hoc ipsum, quod regem illum Apostolicæ Sedi tributarium fecerint, satis insinuat, aliquam in ea expeditione partem habuisse Pontificem. Nolim tamen inde inferre, milites Pontificis aut etiam abbatis Casinensis adfuisse expeditioni, cum Victor omnibus viribus suis indigeret, ut se contra Guibertum utcumque tueri posset. Franciscus Maria Florentinius in Opere Italico de Vita Mathildis comitissæ lib. 2 pag. 238 laudat verba antiquissimi Martyrologii Lucensis, in quo ad annum 1089 hæc habentur: Fecerunt Pisani & Genuenses stolum * in Affricam, & ceperunt duas munitissimas civitates, Almadiam & Sibiliam in die S. Xisti (VI Augusti,) in quo bello Ugo vicecomes filius Ugonis vicecomitis mortuus est. Ex quibus civitatibus, Saracenis fere omnibus interfectis, maximam prædam auri & argenti, palliorum & ornamentorum abstraxerunt. De qua præda Pisanam ecclesiam mirabiliter in diversis ornamentis amplificavere, & ecclesiam B. Sisti in Curte veteri ædificaverunt. Hæc præcedentibus minime repugnant, ne quoad tempus quidem. Nam expeditio suscipi anno 1087 potuit, hortante Victore III, & eodem aut sequente anno bellum in Africa inchoari, & continuari anno 1089, quo duæ civitates dicuntur occupatæ. Anonymus Casinensis in Chronico ad annum 1086, relata ordinatione Victoris III, ita deinde habet: Pisani apud Africam certantes, Saracenos vicerunt. Notatur quidem apud Muratorium tom. 5 Scriptorum Italiæ pag. 58 anno 1086; sed omnia, quæ ad illum annum habet anonymus ille, spectant ad annum sequentem 1087. Ex dictis abunde liquet, Pisanos fuisse præcipuos in illa expeditione cum Genuensibus; Victorem vero fuisse hortatorem, & ita exemplum præbuisse expeditionibus crucesignatorum in Terram sanctam, post aliquot annos sub Urbano II secutis.

[116] [habet concilium Beneventi:] Victor porro, exacto Romæ mense Junio, & forsan aliqua parte Julii, Casinum rediit, & ecclesiam S. Nicolai in Pica consecravit. Deinde Beneventum profectus est mense Augusto, ibique concilium celebravit. In hoc sententia excommunicationis iterata est contra Guibertum antipapam ejusque fautores schismaticos; & præter alia decreta, Hugo archiepiscopus Lugdunensis ac Richardus Massiliensis abbas a communione Ecclesiæ separantur, quia ipsi se suis molitionibus contra Victorem a communione Ecclesiæ separaverant. Negat quidem Hugo Lugdunensis in Epistola secunda ad Mathildem, se discessisse ab unitate & communione Ecclesiæ. At in prima Epistola satis fatetur, se eo tempore, quo Victor ipse electionem suam ratam habuit, numquam consentire voluisse, & in ea mente perstitisse usque ad tempus, quo ad Mathildem scribebat. Etenim conqueritur de Ottone episcopo Ostiensi, quem, verisimiliter falso, dicit secum conspirasse in concilio Capuano contra Victorem, quod eidem obedientiam exhibuerit. Verba aliqua huc transfero: Immemor, ,inquit factus propositi, & factæ nobis sponsionis, quod dicere pudet, cum abbate, (id est cum Victore Papa) pacem faciens, reverentiam ei per omnia sicut Papæ persolvit. Hæc Hugo indignans de Ottone Ostiensi, quem accusat, quod Victori persolverit reverentiam sicut Papæ. Non potuit igitur postea merito inficiari, se Victori reverentiam & obedientiam ut Papæ præstare noluisse; nisi fateri voluisset, se fecisse, quod factum ab Ottone improbabat. Accedit Epistola illa tota calumniis contra Victorem plena, quam verisimile est eo animo scripsisse Hugonem, ut Mathildem in partes suas traheret, ad Victorem de pontificatu dejiciendum. At frustra Mathildem tentavit Hugo: imo vix dubitandum videtur, quin præclara illa princeps epistolam Victori communicaverit, ut magis ab Hugonis molitionibus caveret. Quod spectat ad Ottonem Ostiensem, quem in dicta Epistola ut sibi antea consentientem & Victori contrarium exhibet Hugo, non facile crediderim, Ottonem aliter Hugoni consensisse, nisi ad eligendum alium Pontificem, si Victor in detrectando pontificatu constanter perseverasset. Hoc merito improbari non poterat; sed Hugo longius processit, & Victori, post iteratam & ab eo acceptatam electionem, non modo obedientiam negavit, sed persecutiones etiam inferre voluit. Itaque merito dicitur a communione Ecclesiæ se separasse: resipuit tamen sub pontificatu Urbani II, & cum eo conciliatus, multa postmodum egregie gessit, sicut videri potest in elogio, quod ipsi contextum est in Gallia Christiana tom. 4 inter antistites Lugdunenses col. 97 & seqq.

[117] Eodem verisimiliter mense Augusto, cum in ipso concilio, [ægrotus redit Casinum, ubi abbatem eligendum curat:] quod tribus tantum diebus continuatum est, gravi morbo correptus esset B. Victor, Benevento Casinum rediit, ut habent Acta num 114. Ubi Casinum pervenerat, aliqua primum ad utilitatem cœnobii Casinensis decreta condidit. Deinde successorem suum abbatem per monachos eligendum curavit, electumque Oderisium S. R. E. Cardinalem, qui erat monasterii præpositus, suo suffragio confirmavit, & abbatialibus ornamentis insignivit. Post hæc alio rursum die Cardinales & episcopos convocavit, & monuit atque præcepit, ut loquitur Petrus Diaconus num. 115, ut Ottonem Ostiensem eligerent summum Pontificem. Fecit hoc B. Victor ex mente S. Gregorii VII. Nam ex tribus aut quatuor, quos ille pontificatu præ ceteris dignos pronuntiaverat, solus tunc dignus supererat Otto Ostiensis. Mortuus enim erat S. Anselmus Lucensis, quem nominatis a Gregorio annumerant aliqui. Morti appropinquabat Victor, ex Gregorii consilio electus. Vivebat quidem Hugo Lugdunensis; sed appetendo nimium supremam illam dignitatem, & indignis episcopo calumniis Victorem impetendo, se pontificatu prorsus indignum reddiderat. Solus igitur supererat Ostiensis ex nominatis a Gregorio, a quo Victor recedere noluit.

[118] Porro ita locutus Victor legitur, acsi voluisset se pontificatu abdicare, [commendat electionem successoris sui,] ut, vivente se, successor eligeretur. Non tamen tam stricte intelligenda est vox præcepit, ut libertatem electoribus auferre voluisse censendus sit Victor. Qua de causa æque dubium est, an verbis Petri Diaconi tam presse sit inhærendum, ut dicendum videatur, voluisse Victorem, ut ante mortem suam fieret electio successoris. Imo ipsa quoque verba tam clare id non insinuant, ut rem satis certam crederem, etsi certo constaret, verba Victoris exactissime relata esse. Dicitur quidem Ottonem manu apprehensum episcopis ceteris præsentasse, ita loquens: Accipite eum, & in Romanam Ecclesiam ordinate, meamque vicem in omnibus, quousque id facere possitis, habete. Verum non existimo hæc necessario intelligenda de abdicatione pontificatus, quemadmodum intellexit Nuceus, in hæc ita commentans: Quibus verbis facultatem illis tribuit novum Pontificem subrogandi, necdum supremo spiritu exhalato, & pontificatu se abdicat per tantulum illud spatium, quo animam agebat, ut ita successoris electio legitime celebraretur a clero, & ipse se ante obitum imminentis timore schismatis exsolveret &c. Hæc, inquam, explicatio minus necessaria; imo & minus probabilis mihi apparet. Nam, vel abdicabat se eo ipso tempore, vel non abdicabat. Si abdicabat, non poterat amplius suas vices aliis demandare: si non abdicabat se Victor, non poterant alii ante mortem ejus eligere. Malim igitur existimare, Victorem voluisse, ut post mortem suam, quam posset citissime, fieret electio; ideoque vices suas aliis demandasse, ut omnia disponerent ad electionem quam citissime faciendam post mortem suam.

[119] [& moritur die XVI Septembris anno 1087.] Post hæc sepulcrum sibi jussit præparari, & demum post diem tertium obiit anno 1087, die XVI Septembris. Illud post diem tertium male intellexerunt & pessime explicarunt aliqui, acsi obiisset post diem tertium contractæ infirmitatis. Nam cum Beneventi morbo fuerit correptus, & multas in ipso morbo dispositiones fecerit, verisimilius est, eum obiisse post tertiam fere hebdomadam contractæ infirmitatis, quam post diem tertium. Tempus ipsum abunde hoc docet. Nam concilium triduanum, in quo ægrotare cœpit, habuit mense Augusto, & defunctus est XVI Septembris. Alii crediderunt, post diem tertium electi abbatis Oderisii defunctum esse Victorem. At id omnino incertum est, & magis credo, defunctum esse tribus diebus post mandatum de præparando sepulcro. Hinc incertum manet, quo die abbatem sibi sufficiendum curaverit, nisi accurate assignatum sit tempus, quo abbatiam administravit. Hoc circumscribitur hoc loco, annis viginti novem, mensibus quatuor, quibus adduntur dies sedecim. Etenim regimen abbatiæ proprie inchoavit anno 1058, die XIX Aprilis, ut dictum est num. 55; illud igitur secundum hunc calculum deposuit die quarta Septembris: quod non est incredibile. Attamen in præfatione num. 1 dicitur præfuisse annis viginti novem mensibus quinque; sed ille quintus mensis certo non est completus, ita ut credibile sit, auctorem ibi rotundo numero usum esse, & sic dixisse quinque menses pro mensibus quatuor & diebus sedecim. Quod spectat ad tempus gesti pontificatus, hoc triplici modo enumerari potest, a consecratione, quod mensibus quatuor, diebus septem Acta recte circumscribunt, videlicet a die IX Maii usque ad XVI Septembris; aut ab acceptata in concilio Capuano electione, quod factum eodem anno, die XXI Martii; & sic præfuit quinque mensibus & diebus viginti sex, aut demum a prima electione, facta anno 1086, die XXIV Maii, & ab eo tempore præfuit anno uno, mensibus tribus, & diebus viginti tribus. At hi menses & dies in Actis, prout edita sunt, fuerunt prætermissi.

[120] [Sepultura Beati & variæ translationes.] Porro ex iis, quæ per decursum Actorum dicuntur de infirmitate corporis B. Victoris, quæque ibidem leguntur de supremo ipsius morbo, clare elucescit, defunctum non esse morte subitanea, aut veneno eidem propinato, quod jam satis refutatum est § 2. De præparato sibi sepulcro a B. Victore in absida, ut vocant, capituli meminerunt Acta num. 115. De sepultura vero breviter Petrus Diaconus de Viris Illustribus cap. 18 ita scribit: Sepultus vero est in absyda capituli Casinensis. De corporis translationibus Gattula in Historia Casinensi sec. 6 pag. 172 memorat sequentia: Sanctissimi Pontificis corpus duobus abhinc sæculis a veteri ante capitulum sepulchro ad vetus S. Berthario dicatum sacellum translatum. Anno deinde MDCL, cum basilica reficeretur, in sacrarium; ex quo anno MDCLXVI magna pompa ab Angelo de Nuce, abbate tunc Cassinate, atque archiepiscopo postmodum Rossanensi, ad latus dexterum novi sacelli S. Bertharii humatum est, ut constat ex Actis notarii Francisci Pagliarii civis Sangermanensis. Tandem vero, instituta anno MDCXCII magna solemnitate ac pompa, corpus S. Victoris iterum elevavit, humavitque sub ara sacelli, ejus nomini dicati, Andreas Deodatus, abbas tunc Cassinensis, atque deinde archiepiscopus & ipse Rossanensis, ut ex instrumento constat, eodem anno die XIX Martii rogato penes Acta Joseph Ricardi tabellionis Sangermanensis, cui duo protonotarii unusque notarius Apostolici interfuere. Hisce plura non addo; nam & epitaphium & Officium Beati data sunt § 1, ubi de cultu actum.

[Annotata]

* ut

* id est classem

VITA
Ex lib. III Chronici Casinensis,
Auctoribus Leone Marsicano, & Petro Diacono,
Ex Editione Angeli de Nuce, a Muratorio recusa.

Victor III Papa, Casini in Italia (B.)

BHL Number: 8558

A. Leone Marsicano.

PROLOGUS.

[Scribendi occasio. E multis] Desiderius abbas hujus monasterii tricesimus septimus, & quartus hujus loci restaurator ac renovator, sedit annis viginti novem, mensibus quinque a. Primus siquidem monasterii hujus fundator atque constructor pater sanctissimus Benedictus: Petronax secundus: tertius Aligernus: Desiderius hic noster extitit quartus b. In quo videlicet omnipotens Deus nostro hoc tempore, etiam corporaliter, Euangelicam illam pollicitationem visus est adimplere, qua dicitur: Amen dico vobis, quod omnis, qui reliquid c domum, vel fratres, aut sorores, aut patrem, aut matrem, aut uxorem, aut filios, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet & vitam æternam possidebit. Hujus plane admirabilis & singularis vere sui ordinis Viri tam dives, tam multiplex, tam denique copiosa est gestorum materia, ut ipsi Jeronimo, si adesset, vel Sulpicio non posset videri ad scribendum indigna. Ego tamen, quamvis omnium imperitissimus d & tanto sim operi nequaquam sufficiens, tum pro imperio sanctissimi * patris e Oderisii, minime contempnendo; tum pro maxima, quam idem pater Desiderius in me ab ipsa fere infantia habere dignatus est dilectione; cum me, vix dum quatuor & decem annos egressum, in hoc sancto loco quam libenter suscepit, instruxit, enutriit ac provexit.

[2] [pauca delibaturum se profitetur] Cernens insuper, & dolens cum tanti utilitate operis memoriam quoque tanti Viri, scriptorum negligentia paulatim in oblivionem ac per hoc in contemptum fore venturam; licet non eleganter, licet denique non sufficienter valeam ejus opera ex toto complecti; aggrediar tamen, confisus de auxilio Dei, quoquo modo illa perstringere, & ad gloriam Dei, tantique Viri sanctam * memoriam, nec non ad solacium filiorum ejus, fratrum nostrorum, literis utcumque mandare; æquius utique judicans cum obedientia & devotione inscitiæ notam subire, quam de tam pretiosa materia ex toto silere: & indignum prorsus esse decernens, ut, etsi omnia nequeo, vel aliquanta non studeam de tot tantisque operibus ejus referre; prudentissimo utique more venantium, insectantium feras, qui, etsi omnes capere nequeunt, nequaquam tamen, quotquot possunt, capere negligunt. Et quoniam plurima prorsus & fere innumera tanti Viri sunt opera, multa me ex ipsis etiam, quæ scio, prætermissurum confiteor; quoniam scribere si omnia voluissem, prolixam certe & enormem historiam condidissem: quamvis ob hoc multis nostrorum, qui mecum pariter illa recolunt, me redarguendum fore non dubitem: sed ego lectorum fastidio utiliter consulens, si ea tantum, quæ relatu essent dignissima, scriberentur, sufficere judicavi. Nam si qua minus nostris literis reperiuntur, in ejus operibus luce clarius conspiciuntur.

[3] [auctor non dubiæ fidei.] Hujus sane Viri primordia, quoniam, opitulante Christo, hinc exordium sumere gestio, ab his, qui ejus ab incunabulis extitere sodales, addidici. Multa præterea ex ejusdem ore veridico, cum me frequenter sibi nimia bonitate faceret adhærere, percepi. Nonnulla etiam a prioribus quibusdam audivi. Cætera postremo illius & oculis propriis plurima vidi, & universis fere usque ad obitum ejus interfui. Unde lectorem meum reddere certissimum volo, nulla me in hoc opusculo extrinsecus additamenta facturum; nulla prorsus de illo, nisi veraciter comperta, scripturum: utpote qui me simplici intellectu legisge meminerim: Perdes, Domine, omnes, qui loquuntur mendacium, salvo utique intellectu alio, quo dictum id de hæreticis affirmatur. Quod si forte aliquis, invidentia seu malitia ductus, fidem his accomodare noluerit, & favoris potius gratia huic rei me operam dedisse putaverit; huc, si placuerit, properans aperiat visus & videat, ac per ea, quæ videntur, illa quoque, quæ videri non possunt, semoto livore, considerans admiretur & credat, credensque bonorum omnium Largitori laudes super hoc & gratias referat; sicque tandem me de multis illius pauca, deque maximis minima prorsus scripsisse cognoscat.

ANNOTATA.

a Tempus, quo Casinense monasterium rexit Desiderius paulo aliter ab aliis notatur, ut dixi Commentarii prævii num. 119.

b Ad locum hunc ita commentatur Angelus de Nuce: Huic Petri Diaconi, ut conjecto, periodo prætulissem verba Leonis, quæ ad oram ex ejus Codice edimus. Proprius quippe & concinnius ad rem faciunt. Adscripta autem & a Muratorio ad calcem remissa verba sunt sequentia: Quem videlicet omnipotens Deus adeo carissimum habuit, ut illud, quod suo fideli famulo Benedicto olim promiserat, locum istum, quem tunc gentibus destruendum, diripiendumque tradere censuerat, in majorem longe, quam tunc erat, statum, famamque & gloriam fore venturum, per ipsum nostro hoc tempore dignatus sit, ut cernitur, ad effectum perducere. Hujus plane &c.

c Ita hic observat laudatus Angelus: Sive a librarii manu, sive a seculi dialecto reliquid pro reliquit inductum est, religiose retinuimus. Quemadmodum aliut pro aliud, set pro sed, itcirco pro idcirco. Duas enim has litteras D & T Latinioribus quoque permutatas observamus in marmoribus apud Gruterum. Similia in decursu occurrent non pauca vel amanuensium incuriæ vel temporis istius dialecto attribuenda, ut abitus pro habitus, nichil pro nihil; sed hæc imposterum, utpote minutiora, inobservata præteribo, ne annotationes nimium accumulem.

d Observat hic Angelus: Ex hujus … tantum prologi lectione religiosam (Ostiensis) modestiam, judicii maturitatem ac sapientiam undique redolentis, qualis quantusque Desiderii fuerit encomiastes Leo, facile est æstimare.

e Oderisius hic Desiderio in monasterii Casinensis regimine successit, sub ipso functus præpositi munere, & a Nicolao II Cardinalis creatus.

* al. reverendissimi

* al. dulcem

Antiqua capitum partitio.

Caput I. De origine, & infantia, & adolescentia Desiderii.
Cap. II. De susceptione monastici abitus ejusdem.
Cap. III. De vi sibi illata propter abitum susceptum.
Cap. IV. De fuga Desiderii ad monasterium Cavæ.
Cap. V. De reditu ejusdem ad monasterium S. Sophiæ de Benevento.
Cap. VI. De profectione Desiderii ad monasterium Tremitense, & monasterium Magellæ, & reditu ad S. Sophiam.
Cap. VII. De Alphani & Desiderii adventu ad hoc monasterium.
Cap. VIII. De visione Desiderii & præpositura ejusdem, & archiepiscopatu Alphani.
Cap. IX. De electione & confirmatione Desiderii a Papa.
Cap. X. De susceptione Desiderii in abbatiam.
Cap. XI. Qualiter incœperit renovare monasterium & ædificia.
Cap. XII. Qua de causa castellum novum construxerit Desiderius.
Cap. XIII. De ordinatione Papæ Nicolai, & qualiter ab eo Cardinalis & abbas est consecratus, & qualiter idem Apostolicus apud Melphiam Apuliæ consilium fecerit, & qualiter sancta Maria de Calena sit S. Benedicto concessa.
Cap. XIV. De restitutione S. Benedicti de Salerno, & de concambio sancti Laurentii, & qualiter cartæ sancti Benedicti de Salerno nobis pertinentes repertæ, absconditæ, adque incisæ pro nostra invidentia fuerint
Cap. XV. Qualiter a prædicto Papa dominus Oderisius diaconus sit ordinatus, & in Aquino dompnus Martinus, & in Benafro dompnus Petrus episcopi constituti.
Cap. XVI. Qualiter Ryccardo principatum, & Roberto Guisquardo ducatum idem Apostolicus confirmaverit, & qualiter uterque illorum id adquisierit.
Cap. XVII. Qualiter idem princeps fecerit præceptum de platea publica monasterio nostro Capuæ sito.
Cap. XVIII. Qualiter aliquanta finitima nobis castella partim concesserit, partim commutaverit.
Cap. XIX. De quorumdam oblatis ecclesiis & aliis oblationibus.
Cap. XX. Quot, vel qualia ornamenta Desiderius tunc vel acquisierit, vel fecerit, & de portis ecclesiæ brevibus.
Cap. XXI. De ordinatione Alexandri Papæ, & controversia Cadaloy.
Cap. XXII. De flagello fulminum & visione Abbatis super hoc.
Cap. XXIII. Qualiter per Baresonum regis Sardiniæ duodecim illuc monachos direxerit, & qualiter a Pisanis disturbati fuerint. Item de oblationibus ipsius & alterius regis in Sardinia, & de satisfactione Pisanorum.
Cap. XXIV. Item de oblationibus ipsius & alterius regis in Sardinia, & de satisfactione Pisanorum.
Cap. XXV. De adventu ducis Roffridi ad Aquinium, & de ingressu Normannorum in Marchiam.
Cap. XXVI. Quot hujus monasterii fratres a prædicto Papa ad honores promoti sint, & de privilegio nobis contra Hildeprandum archiepiscopum facto.
Cap. XXVII. De monasterio Tremitensi a prædicto Abbate recepto & ordinato.
Cap. XXVIII. Qualiter ab eo vetus ecclesia eversa sit, & nova constructa.
Cap. XXIX. Qualiter Constantinopoli artificibus accersitis, musivo & lapidibus eandem basilicam decoravit, & vitro, & picturis.
Cap. XXX. Quanta gloria ipsam ecclesiam dedicaverit, & quibus eam reliquiis adornaverit.
Cap. XXXI. De frequentia populorum propter absolutionem huc concurrentium.
Cap. XXXII. De regina Agnete & oblationibus ejus.
Cap. XXXIII. De variis ecclesiæ ornamentis, & qualiter ad ampliandum claustrum, destructis prioribus officinis, iterum eas fecerit.
Cap. XXXIV. De renovatione ecclesiæ sancti Martini, & constructione mansiunculæ Desiderii, & qualiter dedicaverit ecclesias sancti Bartholomæi & Turrium paradisi.
Cap. XXXV. De Alberico, & qualiter vocatus interfuerit synodo. De Alfano; de Amato, & Constantino Africano.
Cap. XXXVI. De dæmoniaco & Clauda quadam curatis ab Alexandro Papa, & de cambio de sancta Maria de Palladio, & concessione Terracinensis civitatis.
Cap. XXXVII. De restitutione sive oblatione ac constructione monasterii S. Angeli ad Formas.
Cap. XXXVIII. De septem miraculis meritis beati Benedicti patratis.
Cap. XXXIX. De quibusdam refutationibus & oblationibus.
Cap. XL. De quibusdam miraculis beati Benedicti meritis in Galliis & hic patratis.
Cap. XLI. De quorumdam oblationibus.
Cap. XLII. De mota quæstione coram Apostolico super ecclesiam sanctæ Sophiæ, & ecclesiam sancti Angeli de Formas.
Cap. XLIII. De miraculis quorundam hujus monasterii monachorum.
Cap. XLIV. De quorumdam oblationibus.
Cap. XLV. Qualiter Robertus Guiscardus Siciliam ceperit, Salernum & ecclesiam sancti Matthæi apostoli construxit, brachium sibi reservans & quam plurima loca.
Cap. XLVI. De pecunia violenter abstrata & interdicto.
Cap. XLVII. De quibusdam oblationibus & confirmationibus.
Cap. XLVIII. De quorumdam monachorum miraculis, & renovatione sancti Liberatoris.
Cap. XLIX. De causa dissensionis inter Henricum imperatorem & Gregorium Papam, & qualiter Robertus Guiscardus Romaniam ingressus est.
Cap. L. De archiepiscopo Ravennate invasore Apostolicæ Sedis, & qualiter Desiderius iverit ad imperatorem, manserit & redierit.
Cap. LI. De obitu duorum monachorum hujus monasterii.
Cap. LII. De castello Saracenisco & Suio.
Cap. LIII. Qualiter Robertus Guiscardus adduxit Apostolicum ad hunc locum.
Cap. LIV. De visione nocturna cujusdam Johannis, & cum Missam Apostolicus celebravit.
Cap. LV. De quadam parte salutiferæ Crucis huc apportata, & renovatione sancti Benedicti in Capua, & pluvia postulata.
Cap. LVI. De quorumdam oblationibus, & Aldemario hujus cœnobii monacho.
Cap. LVII. De obitu Roberti Guiscardi, & brachio sancti Matthæi apostoli.
Cap. LVIII. De oblationibus ejusdem Roberti in hoc cœnobio.
Cap. LIX. De quibusdam oblationibus & commutationibus.
Cap. LX. De quibusdam concessionibus a Desiderio factis, & quorumdam oblationibus.
Cap. LXI. De quorumdam oblationibus.
Cap. LXII. De Guaiferio Salernitano.
Cap. LXIII. De libris, quos Desiderius fieri fecit.
Cap. LXIV. De latronibus.
Cap. LXV. De obitu Gregorii Papæ, & de electione tractanda.
Cap. LXVI. De electione de Desiderio facta.
Cap. LXVII. De reditu Electi ad Casinum.
Cap. LXVIII. De consecratione electi Papæ Victoris. De corpore sancti Nicolai.
Cap. LXIX. De ecclesia sancti Petri, & visione ejusdem Apostoli.
Cap. LXX. De Guiberto æresiarcha & persecutione ecclesiarum.
Cap. LXXI. Qualiter Papa Victor misit exercitum in Africa contra Saracenos, & de victoria ejusdem exercitus.
Cap. LXXII. De concilio generali & constitutionibus.
Cap. LXXIII. De obitu Papæ Victoris & constitutione abbatis Oderisii.
Cap. LXXIV. Quos * & qualia ornamenta ecclesiastica reliquid in hoc monasterio in suo obitu Papa Victor, qui & Desiderius abbas.

[Annotata]

* l. quot

CAPUT I.
Beati natales & sancta adolescentia: fuga duplex e patria: profectio ad varia cœnobia: Leoni IX perquam carus, & a Victore II commendatus, Casinense institutum amplectitur.

Cap. I.

Desiderius igitur ex nobilissima a Beneventanorum principum origine sanguinis lineam ducens, [Desiderii natales, & adhuc pueri pietas.] spiritu potius, quam carne nobilis esse ab ipsis rudimentis infantiæ cœpit, & Dei magis servitio, quam sæculi vanitatibus operam dare ab ipsis, ut ita dicam, huberibus matris elegit. Studebat nanque Puerulus adhuc frequentare ecclesiam, divinas lectiones & audire libenter & legere, cum quibusdam etiam religiosis sæpe de his sermones innectere, & quæque ab eis de bonis moribus addiscere poterat, in semetipso satagebat exprimere. At pater illius sæcularibus eum negotiis cupiens implicare, &, utpote unicum b unice diligens, * per posteritatis illius lineam suæ nobilitatis nomen disponeret propagare, puellam ei adæque nobilem, cum jam inciperet adolescere, studuit desponsare c, utque parentela eadem ad invicem firmaretur, modis omnibus maturare. Sed quoniam Dei Spiritus suo igne cor Desiderii ad mundi contemptum accenderat, e contrario longe aliter, quam pater disposuerat, agere Puer egregius destinabat, seque potius heremum, quam nuptias appetere, secretis, quibus poterat, gestibus indicabat, & fecisset suis desideriis satis, nisi quod diligens parentum custodia, & singularis amor ac sollicitudo ingens impediebat.

II.

[2] Non post multos dies, Dei judicio, patre a Normannis perempto, [Anachoreticæ vitæ propositum] Desiderius aliquo modo nactus occasionem, quam dudum optaverat, omnibus cœpit modis, clam licet, satagere, ut desiderium, quod cogitatu conceperat, opere parturiret. Cuidam igitur monacho bene sibi noto, prudenti satis in sæcularibus viro, nomine d Jaquinto, cujus hoc ego relatione percepi, consilium totum communicat, pandit votum, voluntatem ostendit, &, ut ei super hoc fidenter auxiliaretur, fideli prece deposcit. Erat tunc circiter annorum viginti. Nosti, inquiens, mi pater, qualiter me seculo huic misero propinqui innexuerint: sed quoniam, ut vere tibi fatear, jam dudum Deo vacare decrevi; per ipsum te obtestor, & obsecro, ut juxta quod scis & potes, his me vinculis exolutum, Deo liberius serviturum, clam omnibus ad aliquam remotissimam solitudinem transferas. Quid multa? Pollicetur in omnibus Jaquintus auxilium; sed cavere imperat, ne forte sit hæc suggestio dæmonum e. Verum cum ejus per omnia firmum in Christo pectus agnovit, & iterum iterumque illum frequentando pertemptans, idem semper, quod pridem, invenit.

[3] Quadam die jam circa vesperam pariter ascensis equis, quasi spatiandi gratia, civitatem egressi, consequentibus aliquot famulis, [exsequitur, & veste monastica induitur.] ecclesiam beati Petri, cognomento Majoris, quæ juxta eandem civitatem est sita, perveniunt, ibique quasi causa orationis ingressi, equos & gladium, quo idem Desiderius tunc erat accintus, prædictis famulis pro foribus, veluti servanda relinquunt. Inde jam sero, per quandam illius ecclesiæ posterulam vadentes, iter aggrediuntur, & cum non plus octo milliariis ab inde locus ille distaret, ad quem pergere disposuerant, noctis errore simul ac pavore confusi, vix illuc alterius diei mane perveniunt. Quos cum vir Dei, qui solitariam inibi vitam ducebat, Santari nomine, conspexisset, valde miratus atque lætatus est. Moxque inducens illos in cellam suam, ac Desiderium frequenter exosculans, cœpit sollerter exquirere, cur ita venissent. Cognita itaque Desiderii voluntate, vehementer obstupuit, quod Puer tam nobilis, tam delicatus, tam dives & præcipue parentibus singularis, tam ferventer universis seculi pompis ac vanitatibus spretis, sub tam districto proposito serviturus Domino, accessisset. Sed quoniam nil Deo difficile aut impossibile esse sciebat, laudes illi & gratias maximas referens, veterem hominem cum actibus ejus Desiderium, ipso vel maxime insistente, exuit, & novum, qui renovatur in Dei cognitionem, illum consequenter vestivit, &, Jaquinto in sua maturius redeunte, solus Desiderius cum Santari solo remansit.

III.

[4] Famuli igitur ejus, ut supra dictum est, cum equis & armis ipsius frustra illum pro foribus ecclesiæ præstolantes, [Ex eremo vi reductus ad suos,] cum discessum illius tandem aliquando cognovissent, vicina jam nocte ad civitatem maturius revertuntur, matrique ac propinquis, quid accidisset, pavitantibus animis referunt f. Noctem illam mater continuavit in lacrimis; propinqui vero & affines ipsius, mane facto, equis ascensis, per diversas vicinias requirendi illum gratia disperguntur, ac tandem, quod erat in re, suspicantes g, probitatum ejus indicio ad Santari cellam deveniunt. Quam statim violenter ingressi, veste illum monastica vestitum reperiunt, ac vehementer irati, præfatum Dei servum contumeliis magnis, & conviciis multis adoriuntur, & inhoneste satis sacram vestem Desiderium exuentes, manibus eam propriis scindunt, eumque priori veste revestiunt, invitum licet ac repugnantem. Ac postremo illum equo impositum, ipsis lora tenentibus, quasi maximam ante se prædam agentes, ad urbem more triumphantium revertuntur. Hic jam matris lacrymas, & querelas simul ac suadelas frustra jam in Desiderium jactas, propinquorum, immo totius urbis, tripudium quis referre contendat? Annum fere integrum sub ingenti custodia in domo matris, habitu tantummodo secularis, cæterum mente cælebs exegit, nullusque illi neque de nuptiis, neque de aliquo actu sæculari persuadere aliquatenus potuit. Ita quem fidelem ac strenuum domui suæ Dispensatorem constituere Dominus disponebat, ab omni eum carnalis contagii macula purum immunemque servavit, unde non immerito a cunctis civibus mirabilis ac desiderabilis habebatur.

IV.

[5] Sed cum jam fere nulla fugæ ipsius suspicio matrem teneret, [fugit Salernum, & inde ad monasterium] eumque, quoniam conjugatum non poterat, retinere secum vel clericum niteretur, ad episcopium, quod domui suæ satis erat contiguum, primo quidem non sine custodia, dehinc securitate crescente, solum sæpius ire sinebat. Erat tunc in monasterio S. Sophiæ h præpositus nomine Siconolfus, qui Desiderii desiderium pleniter noscens, quoniam per diem, ne suspicio revivisceret, non præsumebat, nocte cum eo apud episcopium sæpissime loquebatur. Post non multos dies noctu, sicuti consueverat, ad eum cum equis veniens, cuculla indutum clam Salernum perduxit, ac Beneventum perniciter rediit.

[6] [Cavense mittitur, e quo] Mox Desiderius ad principem Guaimarium i consanguinitate sibi propinquum accedit, adventus causam ostendit, orat, ut, quoniam in patria vivere monachus parentum pertinacia non auderet, quiete apud illum Deo sibi servire liceret. Si hoc mereretur impetrare, nusquam inde procederet; si vero aliquando illum reddere propinquis deberet, modo sibi potius licentiam daret alio properandi. Hujus igitur adventu nimis exhylaratus Guaimarius, & vehementer admiratus tantum in tanto Adolescente fervorem, annuit postulatis, eumque secum per dies aliquot retinens, nullique se contra votum reddendum, fidissime pollicens, demum ad monasterium sanctæ Trinitatis, quod ad Cavam k nuncupatur, non longe a Salerno situm, eodem petente, transmisit. Quod propinqui persequentes * magis ac frequentibus precibus Desiderium sibi reddi, Guaimarium interpellant: sed principe in promissione, quam Desiderio fecerat, permanente, per semetipsum Landulfus Beneventanus princeps matris ac propinquorum orationibus fatigatus, Salernum venit, & Desiderium affinibus reddi deposcit.

V.

[7] Tali igitur tandem aliquando conditione ad Beneventum redeat, [retractus, ingreditur cœnobium S. Sophiæ:] impetratur, ut sine alicujus impedimento vel contradictione apud monasterium S. Sophiæ sub monastica professione sibi manere liceret. Postquam ventum est Beneventum, universis affinibus sibi obviam simul cum civitate ruentibus, cum omni pariter comitatu princeps illum ad monasterium est prosecutus. Gregorius tunc vir valde prudens & strenuus eidem monasterio præerat in abbatem, qui Desiderium multa hylaritate recipiens, pro eo quod universis desiderabilis erat, tunc primum mutato ejus nomine, Desiderium appellari præcepit: nam usque ad id tempus Dauferius vocabatur.

VI.

[8] Ibi ergo illo per annos aliquot l sub vita religiosissima commorante, [hinc in varia monasteria migrans,] & sæpe secum reputante, monachum in sua patria perfectum esse non posse, pervenit interim ad notitiam illius fama monasterii Tremitenus m, quod videlicet in Adriatico mari apud insulam, Diomedis quondam nomine vocitatam, triginta circiter milibus a terra distans, situm esse dinoscitur. Et quoniam jam dudum apud Beneventum familiaritatem abbatis prædicti loci adeptus fuerat, vix licet impetrata licentia, illuc perrexit, ibique satis austeræ conversationi se tradens, non parvum n tempus exegit. Sed cum ab eodem abbate adeo diligeretur, ut eandem ei abbatiam, se quoque vivente, contradere cuperet, ille vero subjectioni potius quam prælationi mentem accommodaret, ac propterea cedendum loco illi decerneret;

[9] [ad S. Sophiæ redire compellitur.] Quodam tempore idem abbas ad res monasterii disquirendas egrediens, eundem Desiderium secum ire rogavit, quam ille egressionis opportunitatem libenter amplexus minime differendam putavit. Cumque pariter ad Trasmundi o comitis, quoniam res ita poscebat, curiam perrexissent, uxor ejusdem comitis super adventu Desiderii, propter quod ejus affinis esset, valde exhylarata, a viro suo, ut secum illum aliquandiu retineret, etiam invito abbate, obtinuit, cujus videlicet retentionis auctor ipsemet, ut dicit, extitit. Audiens autem celebre tunc nomen heremitarum, Majellæ p degentium, illuc properare ac Deo secretius servire desiderans, prædictum comitem, ut ibi transmitteretur, oravit, quod & factum est. Ubi cum tribus circiter mensibus, a principio videlicet Februarii usque in tertiam post Pascha Dominicam, sub ingenti continentia remoratus fuisset, transmissus est illuc supra nominatus Jaquintus cum litteris ex parte Apostolici q ad heremi ipsius priorem, quarum tenor & priori sub interminatione jubebat, ne illum amplius retinere præsumeret, & illi nichilominus mandat, ne vel aliquantas inibi moras innectere auderet. Ita regressus ad S. Sophiæ monasterium est.

VII.

[10] Non post multos dies Dominus Leo Papa r sanctissimus, [Leoni PP. IX carus est: incidit in morbum Desiderius,] a partibus ultramontanis regressus, Beneventum intravit, & quoniam Desiderius jam dudum Humberto Sylvæ Candidæ s episcopo cognitus & nimis carus extiterat, tam per illum, quam & per Fridericum, tunc cancellarium, eidem Papæ notus & valde familiaris efficitur, adeo ut illi frequenter in altaris officio adhæreret, & Euangelium t ad ejus Missas sæpius legeret. Per idem tempus præfatus Pontifex descendit in Apuliam cum Normannis dimicaturus u: sed Dei judicio ab his superatus, ac Beneventum regressus, ordinato Vodelrico x archiepiscopo, quem secum adduxerat, post novem circiter menses Romam reversus atque defunctus est. Interea Desiderius ob nimiam abstinentiam multasque vigilias in languorem non modicum decidens, medendi gratia Salernum perrexit.

[11] Ibi itaque illo aliquandiu remorante, Alfanus y, [qui Alfano sanctioris vitæ auctor fit,] qui postmodum ejusdem civitatis archiepiscopatum adeptus est, prudentissimus & nobilissimus clericus, maxima illi est familiaritate conjunctus, cujus animum frequentibus monitis ad mundi contemptum exhortans, sic tandem ab illo exegit, ut monachus fieret, si prius, ut jam dudum mente conceperat, Jerusolimam ire permissus fuisset. Hac inter illos sponsione firmata, Beneventum reversus Desiderius est, atque post non multos dies mandat eidem Alfano, ut ad se veniat. Renuente illo, ac potius pavitante Salernum egredi, iterum Desiderius ad illum abiit, eumque, propter quorumdam inimicantium illi timorem, cuculla sua indutum noctu de civitate educens, secum Beneventum adduxit. Cum vero cœpissent Alfanum nobiles quique viri ac clerici frequentare, eumque ob maximam ejus prudentiam decenter excolere, propositum autem Jerusolimitanæ viæ paulatim cœpisset & in ejus mente tepescere, seque a Desiderii latere nullo unquam modo, nullo unquam tempore assereret velle dividere, tempus ab his aliquantum apud monasterium S. Sophiæ exactum est.

[12] Cum ecce fama percrebuit, Victorem Papam ab ultramontanis partibus Romam venisse, [& cum eo ad Victorem PP. II accedit: a quo] eumque ad partes istas in proximo venturum fore. Territus Alfanus hujusmodi nuntio, quod fratres suos super Guaimarii principis occisione insimulandos procul dubio nosset, præoccupare statuit Apostolicum, secumque ire orat suppliciter Desiderium. Et quoniam miram cantandi peritiam & medicinæ artis scientiam non parvam habebat, ejusdemque artis codices nonnullos secum a domo detulerat, magni aliquid se habendum in summi Pontificis curia, omnimodis confidebat. Confectis igitur atque aptatis, quotquot potuit, medicaminibus, una cum civitatis ipsius archiepiscopo z ad Romanum Pontificem in Tusciam proficiscuntur, eumque apud Florentiam remorantem reperiunt. In brevi itaque maximam apud illum familiaritatem adepti & satis honorifice habiti sunt.

[13] [impetratis litteris, uterque inter Casinenses adsciscitur.] Sed cum jam ibi per tempus aliquantum remorati, pro certo Desiderius comperisset, Papam minime ad partes istas venturum, insuper ultra montes proxime profecturum, simulque valde inutilem esse proposito suo considerans in ejusdem Pontificis curia conversationem, cœpit omnimodis instare Alfano, ut jam jamque peteret ab eo licentiam revertendi. Petrus aa ante non multos dies huic monasterio electus fuerat a fratribus in abbatem, qui pro ipsa sua ordinatione insinuanda, duos hujus loci ad Papam tunc fratres transmiserat. Igitur Desiderius, optata jam dudum opportunitate reperta, accedit pariter cum Alfano ad Romanum Pontificem, simulque pedibus illius prosternentes, orant recedendi licentiam, adduntque petentes, ut gratia religiosius vivendi per monachos, qui ad eum a Casinensi monasterio venerant, illuc eos transmittere, suisque litteris illos abbati dignaretur ac fratribus commendare. Annuit Apostolicus, atque ita, sicut poposcerant, cum fratribus illis ad hoc cœnobium transmissi sunt, receptique decenter ab abbate & fratribus sociati, honeste nimis atque humiliter inter illos aliquandiu conversati sunt, & ab universis in dilectione plurima habiti, nec non & monasticam ab eodem abbate consecrationem adepti, Friderico bb super eorum adventu, plus quam satis est, gratulante.

ANNOTATA. U. S.

a De Beati natalibus disseruimus in Commentario num. 37 & seqq., quem, si lubet, consule.

b Vide dicta in Commentario num. 40.

c Fuit quidem Beati parentibus animus eum nuptiis illigandi, numquam tamen nuptiæ re vera contractæ fuerunt, ut dictum est Commentarii prævii num. 43 & 44.

d Qui abbas postea fuit monasterii sancti Benedicti in Salerno, infra cap. XIV (antiquæ partitionis) “Abbati suo Domino Jaquinto nostro confratri per ordinem propalavit”. Ita Nuceushic.

e In hunc locum laudat Nuceus monitum Regulæ S. Benedicti cap. 58, & hæc verba adscribit: Noviter veniens quis ad conversionem, non ei facilis tribuatur ingressus: sed, sicut ait Apostolus, Probate spiritus, si ex Deo sunt &c.

f Notat Nuceus in manuscripto legi referuntur, idque emendatum a se fuisse.

g Teste Ostiensi num. 1 beatus Juvenis satis indicarat flagrare se desiderio vitæ solitariæ, ac forte celebre erat Santari nomen, ut facile propinqui suspicari potuerint, Beatum nostrum ad ipsum confugisse.

h Vide dicta in Commentario num. 48.

i Peregrinius de stemmate principum Longobardorum, qui prodierunt ex genere Atenulfi comitis Capuæ, pag. 292 Guaimarium hunc ejus nominis IV Salernitanum principem appellat, aitque Beatum cum ipso consanguinitate propinquum fuisse ob Gaitelgrimam, sororem Landulfi V, quem Beati patrem existimavit. Vide dicta in Commentario num. 38.

k Consule Commentarium num. 49.

l Nuceus hic ita notat: Puta tres ex computo Peregrinii, quem consule in Desiderio. Peregrinii verba dedi Commentarii num. 42.

m Tremitensis legit editio Parisina anni 1603, quam secutus est Mabillonius tom. 6 de Actis Sanctorum Ordinis sui, part. 2 in B. Victore III Papa. Vide dicta de hoc cœnobio num. 70 & seq. in Commentario prævio.

n Moram Desiderii apud Tremitenses concludit Peregrinius sesquianno. Vide Commentarii num. 42.

o Peregrinius in Desiderio comitem Theatinum nuncupat, scribitque Trasimundi: Nuceus in Notis hic habet Transmundi, uti & Mabillonius in Beato nostro.

p Consule dicta in Commentario num. 49.

q Vox hæc Apostolicus a medii ævi scriptoribus passim adhibetur ad designandum Romanum Pontificem.

r Hujus nominis IX, de quo nonnulla in Commentario num. 42.

s Silva .. Candida, olim Sylva Nigra dicta, erat urbs Tusciæ via Aurelia, cujus episcopatus postmodum a Callisto II unitus est ecclesiæ Portuensi finitimæ, inquit Pagius in Breviario Pontificum pag. 108. Civitatem hanc nunc dirutam esse testatur Baudrandus in Lexico.

t De Beati cum S. Leone IX familiaritate aliisque hic ab Ostiensi enarratis lib. 3 Dialogorum Victoris III lego sequentia: Quemque (Leonem IX) etiam vidi, ejusque familiaritatem habere merui: sæpe etiam eo in ecclesia Missas celebrante, cum illo ad divinum altare sacris indutus vestibus steti, eique Euangelium legi.

u Contigit infortunatum hoc prælium anno 1053, ut testatur Chronicon Casinense lib. 2, cap. 87, ubi in sæpe laudata Nucei editione recusa ita lego: Apuliam cum Normannis dimicaturus perrexit anno Domini millesimo quinquagesimo tertio. Nucei editionem Lutetiæ Parisiorum adornatam anno 1668, in qua eodem modo legitur, verisimiliter non vidit Franciscus Pagius, cum tom. 2 Breviarii, pag. 351 scripsit; Errat itaque Leo Ostiensis lib. 2, cap. XXXVIII, qui prælium, … rejicit in annum MLIV. Hunc quidem annum signat editio Parisina anni 1603, sed haud dubie amanuensium aut typothetarum incuria, aut errore aliunde orto adjecta fuit cifra una.Locos plures, in quibus Laurentii Vincentini editio (Parisinam jam laudatam nihilo meliorem appellat Nuceus in Præfatione ad lectorem) dissentit ab ea, quam curavit Nuceus juxta codices manuscriptos Leonis Ostiensis & Petri Diaconi, dat Erasmus Gattula § 1 Apologiæ pro Leone Ostiensi, ad calcem Historiæ Casinensis.

x Editio, quam sequor, hic in Notis legit Hodelrico.

y Hujus nominis I inter antistites Salernitanos. Toppius in Bibliotheca Neapolitana scribit, eum fuisse principis Guaimarii propinquum; idem existimat Nuceus, in Notis ad cap. 7 antiquæ partitionis scribens: Erat ergo Alfanus ex cognatis Guaimarii & ex illis, de quibus lib. 2, cap. LXXXV, quo scilicet narratur Guaimarii cædes perpetrata conjuratione Amalphitanorum, … nec non & cognatorum ac Salernitanorum quorumdam. Verum ex Alfani terrore sub initium num. nostri 12 memorato, si alia desint instrumenta, non ausim concludere ejus cum Guaimario cognationem, cum potuerit esse ex illustri quadam alia vel Amalphitanorum vel Salernitanorum familia, quæ principis cædis particeps erat. Ceterum, teste Mabillonio in Annotatis ad Acta Beati nostri, Alfanus hic memoratus celebris est inter auctores ecclesiasticos ob varia Opuscula, quæ Petrus Diaconus recenset in libro de Viris illustribus Casinensibus cap. XIX… Ab Arnoldo Wione dicitur inter Sanctos relatus, sed ejus nomen in ullis Fastis sacris reperire non licuit.

z Erat is Joannes hujus nominis primus.

aa Lib. 2 Chronici, cap. 94 ita scribit Ostiensis: Quam ob rem duo fratres ad eum (Victorem II Pontificem) qui omnem illi rei hujus veritatem seu necessitatem exponerent, ex parte abbatis & fratrum directi sunt. Electionem scilicet Petri in locum defuncti Richerii, se inscio factam, indigne ferebat Pontifex.

bb Erat is natione Lotharingus, & Petro sponte cedenti suffectus est abbas Casinensis, nec multo post a Victore II creatus est Cardinalis, eique in Pontificatu successit Stephanus IX, aliis X appellatus.

* adde cum

* al. præsentientes

CAPUT II.
Insignis Beati visio: electio in abbatem: gesta usque ad Cardinalatum: interest concilio Melfitano.

VIII.

Viderat per hos dies Desiderius visionem non contemnendam, [Visio Desiderii, qui] quam satis proxime rei commendavit effectus. Cernebat siquidem, se una cum Alfano in quadam excelsa ac valde pulcherrima turre, quæ juxta capitulum fratrum sita esset, consistere; in qua nimirum pater Benedictus videbatur sede decentissima residere. Cumque ad illius visionem stupefacti paverent, & accedere propius nequaquam præsumerent, beatus Benedictus Desiderio hylariter innuebat, eumque juxta se sedere manu porrecta jubebat. Alfanus vero, quoniam vocatus ab eo non fuerat, quasi indigne ferens, de domo illa exibat; quæ nimirum visio manifestissime portendere visa est, & Alfanum in loco hoc non diu remoraturum, & Desiderium Benedicti patris vicem in hoc monasterio suscepturum.

IX.

[15] [Capuano principi fortiter resistit.] Non multo post igitur a Gisulfo a principe Alfanus expostulatus primo apud Salernum in monasterio S. Benedicti b abbas effectus; dehinc ejusdem civitatis archiepiscopatum indeptus est. Desiderius vero ad Capuanum monasterium c est transmissus præpositus. Richardus tunc Aversanus comes Capuam expugnabat: sed cum Pandulfus d ipsius civitatis princeps indigna quædam & superflua, juxta priorum temporum consuetudinem Desiderio vellet injungere, ille constanti, ut erat, pectore, nequaquam in his ei congruum duceret assentiri, Capuam egressus ad Richardum e accessit, & omnium, quæ extra civitatem erat, monasterio pertinentium ab eo securitate accepta, & maxima insuper illi ex tunc fœderatus amicitia, in obedientiis f ejusdem monasterii aliquandiu remoratus est, paucissimis in monasterio relictis fratribus, & cæteris ad se accersitis. [Casinensis abbas eligitur, Stephano PP. IX.]

[16] Dehinc cum prædictus Fridericus in abbatem hujus loci electus, demum vero in Romanum Pontificem, ut suo in loco jam supra g taxavimus, ordinatus fuisset, Romam ad illum mense Augusto cum duodecim aliis loci hujus fratribus nominatim ab ipso vocatus perrexit, ibique Romana febre perculsus, post paucos dies huc rediit. Cum autem idem Apostolicus ad monasterium hoc post quattuor circiter menses venisset, non multo post gravi languore detentus, atque ad extrema fere perductus est. Accersitis itaque cœnobii hujus prioribus, dat optionem illis in abbatem eligendi, quem vellent. Qui cum, habito ad invicem consilio, nunc illum, nunc alium, ut in talibus consuetudo est, eligendum censerent, communis tandem universorum consensus in Desiderium expetendum aspirat, & ut ipse illis in patrem concederetur, communibus votis Papam exorant.

[17] Cumque satis sibi placere eandem electionem Apostolicus asseruisset: [approbante sub pacto legationis Constantinopolitanæ,] nam & olim a tempore Leonis Papæ optime illi apud Beneventum notus extiterat, & ex quo Petrus abbas eundem Desiderium non ante plenum biennium receperat; multa se illi familiaritate devinxerat, ita quidem, ut in camera erat, fratrum electionem confirmavit, dicens: Quod quamvis plures eo tempore religiosos ac spirituales viros, multaque honestate & prudentia præditos monasterium hoc haberet, neminem tamen magis idoneum eligere ad id officium de suo collegio potuissent. Et quoniam, dum ipse adviveret, nulli se mortalium eandem abbatiam traditurum decreverat; Desiderium vero ad Constantinopolitanum imperatorem jam dudum Romanæ Sedis apocrisarium h facere disposuerat, constituit, ut, si idem Desiderius, se superstite reverteretur, ipse illi vellet abbatiam contradere, si vero ante illius reversionem defunctus fuisset, redeuntem illum absque aliqua contradictione in abbatem congregatio universa reciperet. Stephanum itaque Cardinalem, & Mainardum, postmodum Sylvæ Candidæ episcopum, illi socios itineris donans, & in epistolis, quas imperatori mandabat, Casinensis abbatiæ illum electum commemorans, emisit a se, præcipiens, ut, expleta legatione, reverti, quam posset citius, festinaret.

[18] Desiderius igitur injunctum sibi officium perficere satagens, [quam suscepit, at non perfecit Desiderius, sed] assumptis quæque essent tanto itineri necessariis, simul cum sibi traditis sociis iter aggressus, ad monasterium S. Johannis, quod appellatur in Veneris i, ut ibi mare ingrederetur, profectus est. Cum autem per dies aliquot ibi frustra remoratus fuisset, & propter aëris inclementiam mare ingredi nequaquam præsumeret, Sipontum k inde contendit, ibi navem, qua Barim l navigaret, ingressus, per quendam episcopum, qui orationis gratia montem Garganum adierat, fratribus se commendari, seque mare ingressum, illis significari rogavit: sed cum apud Barim quoque causa tempestatis aliquandiu restitisset, alium item nuntium huc dirigere studuit, per quem videlicet significando mandabat, ob temporis intemperiem usque ad illam diem apud Barim morari. Contigit autem dispositione divina, quæ illum ad loci hujus recipiendum honorem hactenus retardaverat, ut eo die, quo idem nuntius huc applicuit, eo quoque die fratres nostri, qui cum Papa profecti fuerant, illo apud Florentiam defuncto atque sepulto, redissent. Mox itaque nostri, consilio habito, duos fratres, qui Desiderium revocare, nuntiata Apostolici morte, deberent, festinanter transmittunt.

X.

[19] Jam tandem Desiderius sufficienter necessaria quæque itineri capto paraverat, jam jamque simul cum Argiro Barensium magistro m navigare disponebat, cum ecce ipso Palmarum Dominico circa vesperam eosdem nuntios a nostris directos accepit, [Pontificis morte præventus, ad suos revertitur,] defunctum Apostolicum, & se ad revocandum illum festinanter transmissos ab universis fratribus, asserentes; rediret ergo quantocius, & regimen monasterii, prout Dominus ordinaverat, cunctis se desiderabiliter præstolantibus, sumeret. Obriguit Desiderius tam subita Apostolici morte perculsus, moxque sociis advocatis aperuit, quid nuntii detulissent, cœperuntque pariter cum Argiro satagere, qualiter, antequam mors Papæ divulgaretur, reverti valerent. Non enim dubitabant se, cognito ejus obitu, a Normannis vel capiendos, vel disturbandos. Redemptis igitur protinus, seu adquisitis pro se ac sociis aliquot, quibus veherentur, jumentis, secunda Feria post Palmas iter aggredientes venerunt ad Robertum Viscardum n, tunc quidem Normannorum tantum Apuliæ comitem, postmodum vero totius Apuliæ, & Calabriæ atque Siciliæ ducem, rogantes, ut secure illis per terram ipsius transire liceret. Qui, ut fuit vir maximæ bonitatis, licet jam Papæ transitum compertum haberet, & securitatem illis concessit, & tres Desiderio equos, quibus adhuc indigebat, largitus est.

[20] [& Casinensium moderamen admittit.] Ita Deo in omnibus prosperante, sine aliquo impedimento reversi, ipso Paschali Sabbato jam tardiuscule ad civitatem S. Germani o applicuerunt. Dominica vero sancti Paschæ valde diluculo huc ascendentes, de more monasterii capitulum fratrum ingressi sunt, præsidentibus Humberto S. Rufinæ, & Petro Tusculanensi episcopis, & Stephano Cardinali ac Mainardo Desiderii sociis. Nam prædicti episcopi Humbertus & Petrus, ut longe jam supra p retulimus, a Roma tunc Mincii q ordinationem fugientes, Beneventum Pascha celebraturi pergebant; sed, Deo ordinante, gratia tantæ festivitatis a nostris prioribus invitati atque retenti fuerant. Post sollemnem itaque diei tanti sermonem, mox Umbertus, totius illius ordinationis optime conscius, Desiderium advocat, eique, quemadmodum olim fuerat a Papa dispositum, obedientiam abbatiæ recipere ex parte fratrum omnium imperat. Nulla in medium r mora, nulla expectatio responsionis, protinus universi surgentes eundem Desiderium acceperunt, atque cum maximis laudibus ad ecclesiam deportantes, in sede illum abbatis honorifice locaverunt, universis tum pro sollemnitate Paschali, tum pro ipsius ordinatione immensa lætitia & jocunditate repletis, anno scilicet Dominicæ Incarnationis MLVIII s.

XI.

[21] Igitur, abbatia suscepta, Desiderius cœpit modis omnibus studere, [Monasterii vetusta ædificia] atque satagere, ut, quod dicebatur, dici veraciter posset. Cernens itaque totius monasterii officinas t & angustas ambitu & forma deformes, & cum vetustate, tum inertia ruinosas, adeo ut & contiguo viderentur omnes domate u coopertæ, & ingressus unius ingressui connexus esset alterius; incitabatur quidem animo illas aggredi ad renovandum; sed angebatur iterum, quia, ut tam arduum inciperet opus, nichil fere pensi x habebat. Primo itaque, quasi experiri cupiens, si quid valeret, palatium, quod dudum Richerius abbas ab orientali parte monasterii inchoatum ad solarium usque perduxerat, opere satis decente perfecit, juxtaque ipsum versus ecclesiam, parvulam quidem, sed competentem plane, in qua libri reconderentur, ædiculam fabricavit. Quod cum sibi prospero eventu cerneret obvenisse, domum etiam, in qua abbates manere consueverant, quæ videlicet a septemtrionali parte adhærens ecclesiæ, & vilissimis ligni furculis ab inferiori parte sustentata, & viminibus ex parte maxima videbatur constructa, a fundamentis ædificare instituit, adjuncto illi palatio cum absida, quod veteres Todericum y appellare solebant.

[22] Dehinc, inspirante ac prosperante Deo, mansionem etiam illam, [instaurat, novisque exornat:] quæ fratres quiescentes diversis præ sui exiguitate solariis continebat, nichilo segnius renovare aggressus est; in latere scilicet prioris a meridiano, quam funditus evertere ob claustri spatium disponebat. Nam propter ipsius montis verticem, cui nulla fere constabat planities, vix in hoc loco parvissimi claustri speciem juxta absidam ecclesiæ priores effecerant. Perfecta est igitur eadem domus in longitudine cubitorum sexaginta & centum, in latitudine vero cubitorum viginti & quattuor, in altitudine autem, propter ipsius montis inæqualitatem, quantitatis diversæ, maxima tamen, eamque abietinis trabibus satis pulchre contignans, lateribus cooperuit diversisque coloribus decoravit. Nichilque moratus, pari tenore vetus capitulum funditus diruens renovavit, illudque gypsea urna z in gyro, vitreisque fenestris, ac pulchro variorum marmorum pavimento decorans, tegulis nichilominus cooperuit, & nimis venusta colorum varietate depinxit.

XII.

[23] Interea Frattenses aa oppidani, inquietorum scilicet ac perfidorum hominum genus, [arcem contra prædones construit.] acsi quidam latrunculi, junctis sibi Minturnensibus aliisque vicinis, nunc furtim, nunc palam oppida sibi contigua nobis pertinentia infestare non desistebant: terminum siquidem, qui inter nos & illos antiquitus dividebat, id est duo lapidei leones, cum non procul ab eorum castro consisteret, olim malitiose clam confringentes in proximum demerserant puteum; qua nimirum fraude fidentes, si quando terminum nostrum inter duos leones, sicut præcepta continent, computabamus, illi de leonibus, qui secus portas S. Gregorii positi sunt, illud dici pertinaciter affirmabant. Horum igitur frequentissimas molestationes Desiderius egerrime ferens, simulque illius sententiæ reminiscens, Observatio ordinis nostri summam deposcit quietem & securitatem, cum neque beneficiis eos, neque rationibus aliquatenus sedare valeret, ad eorum tandem violenter frænandam nequitiam totus intendit, & Adenulfi Cajetani ducis, cui gratiam principis conciliaverat, adminiculo fultus, mox castellum, cui Novum proprie nomen inditum est, in monte, qui Peranus dicitur, omni instantia contra illos erexit, sicque sua deinceps eos tutare, non autem amplius aliena pervadere compulit…:bb

XIII.

[24] Mandat (Papa) deinde ad hoc monasterium, quatinus domnus abbas sibi in Marchiam proficiscenti, [Creatur Cardinalis & vicarius Papæ,] quam citius potest, occurrat, videlicet ut proximo Martii mensis jejunio & presbyteri gradum & Cardinalatus pariter officium recipere debeat. Dominica igitur prima Quadragesimæ, paratis omnibus necessariis, iter arripiens, apud Farfense cc monasterium Apostolico se conjunxit, ubi nimis ab eo amicabiliter honorificeque receptus, Auximum simul cum ipso profectus est. Ibidem itaque secundo Quadragesimæ Sabbato, quod tunc pridie Nonis Martii evenit, Cardinalis presbyter ab eodem Apostolico ordinatus, & sequenti Dominica abbatiæ consecrationem adeptus, privilegium ab eo satis honorificum, juxta consuetudinem prædecessorum suorum recepit, quo insuper ad Cardinalatus videlicet ejus dignitatem, & honorificentiam patris sanctissimi Benedicti, per totam Campaniam & Principatum, Apuliam quoque atque Calabriam ab ipso fluvio Piscaria, sicut fluit in mare, vicem suam idem Apostolicus illi concessit dd.

[25] [interest synodo Melfitanæ.] Post hæc, accepta licentia remeandi, Romam veniens proxima Dominica mediantis Quadragesimæ, apud ecclesiam beati Petri Missam sollemniter celebravit, atque Romanorum turba innumera comitatus, ad titulum S. Cæciliæ trans Tiberim, maxima cum laude deductus est, sicque ad hoc monasterium in beati Benedicti est festivitate reversus. Et quoniam ab eodem Pontifice Paschalis festivitatis gratia invitatus fuerat, Romam reversus, post festum Urbem egrediens, Melfiam ee Apuliæ urbem perrexit, ubi tunc idem Apostolicus concilium celebrare disposuerat, in qua etiam synodo, dum Richardus Capuanus princeps cum aliis quam pluribus interfuisset, a supra dicto Papa Nicolao ammonitus, præceptum ff fecit B. Benedicto de monasterio S. Mariæ in Calena cum pertinentiis suis.

ANNOTATA.

a Erat is ejus nominis secundus, Guaimarii, de quo supra, filius, princeps Salernitanorum, quibus imperavit usque ad annum 1075, quo a principatu dejectus est, teste Peregrinio in Stemmate Longobardorum aliquot principum Salerni.

b Casinatum jurisdictioni subditum erat illud cœnobium: & quamvis teste Nuceo in Notis ad cap. 14 lib. 3, cellæ monasterii Casinensis, seu granciæ & obedientiæ non per abbates, sed per præpositos de more consueverunt regi, … Salernitanis tamen morem gerere volens princeps, abbatem ibi constituerat.

c Cœnobii istius S. Benedicto sacri ecclesiam Beatus instaurasse dicitur lib. 4 Chronici Casinensis, cap. 33, quam deinde Paschalis II Papa anno 1108 solemniter consecravit.

d Vide dicta in Commentario num. 51 & seq.

e Consule dicenda ad caput seq. Litt. g.

f Cangius in Glossario ita scribit: Obedientiæ vero præsertim dictæ cellæ, præposituræ & grangiæ a monasteriis dependentes, quod monachi ab abbate illuc mitterentur vi ejusdem obedientiæ, ut earum curam gererent &c.

g Lib. 2 scilicet Chronici, cap. 97.

h Apocrisiarium scribunt alii: est autem vox a medii ævi scriptoribus adhibita ad significandum legatum Pontificis vel episcopi. Hujus porro legationis finis fuit Græcos ad concordiam cum Latinis revocare, teste Pagio Breviarii tom. 2, pag. 366.

i Lubinus in Notitia abbatiarum Italiæ pag. 409 situm ejus sic describit: Non longe a portu Veneris, a fano Veneris nomen sortito, unde aliquando dicitur abbatia S. Joannis Veneris in Adria, in agro Lancianensi, in diœcesi Theatina, ubi fluvius Sarus, sive Sacer, vulgo Sangro, Adriaticum mare ingreditur &c.

k Urbs est Apuliæ Dauniæ in ora maris Adriatici ad radices Gargani montis; Caroli Magni ætate excisa fuit: ejus porro ruinæ etiam nunc Sipontum dicuntur, teste Baudrando hic.

l Civitas est regni Neapolitani, sita in ea Apuliæ parte, quæ Barianus ager dicitur.

m Id est, præfecto, duce, inquit Nuceus hic.

n Guiscardum scribit Peregrinius in Stemmate Normannorum principum Apuliæ, eumque a summa calliditate ita nominatum fuisse tradit. Fuit autem primus Normannorum Apuliæ, Calabriæ & Siciliæ dux.

o Oppidum est ad radices montis Casini.

p Lib. 2 Chronici, cap. 101.

q Alio nomine dicitur Joannes Veliternensis episcopus, Benedictus X pseudopapa. Nuceus autem ita hic notat: Leo scripserat, “Simoniaci tunc Mincii”, quam simoniæ notam rejecisse videtur Petrus, consanguinei sui famæ parcens, quantum posset.

r Alias legitur, Nulla post imperium mora.

s Diem Peregrinius in Desiderio adscribit XIII Kalendas Maji, in quem incidebat Resurrectionis Dominicæ festivitas.

t Officinæ dicuntur in monasteriis, teste Cangio, ædiculæ, in quibus asservantur, quæ ad victum aliosque monachorum usus spectant.

u Vox Græca est, tectumque significat.

x Videtur Pensum vel Pensus aut Pensa vox derivata a Pensare, solvere, hicque significat, Beato tum fere nihil fuisse, quo necessarias expensassolveret.

y Nuceus ita observat ad hunc locum: Palatium hic accipio curiam, & tribunal absidam juri dicendo destinatam: Todericum vero cur appellatum, huc usque non invenio: nisi liceat ariolari a Theodorico Gothorum rege deductum nomen, qui cum in Italia solus regnaret, ac nemini juris dicendi potestatem permitteret, nisi a se dependentem, ideo omne tribunal Todericum dictum fuerit &c.

z Cangius in Glossario, adducto hoc Ostiensis loco, urnam limbum interpretatur.

aa Vide quæ de hisce Frattensium infestationibus, ac tempore exstructi a Beato adversus hos aliosque propugnaculi, diximus in Commentario num. 60 & seqq.

bb Puncta ostendunt nonnulla ad Beatum non spectantia, ex Chronico prætermissa esse.

cc De hoc cœnobio Muratorius in prolegomenis ad Chronicon Farfense sic habet: Inter cetera … monasteria Farfense potissimum olim splenduit, in agro Sabinensi & ducatu Spoletano ad fluvium Farfam (qui & Fabaris ac Farfarus dictus est, teste Baudrando) situm, & circiter quadraginta passuum millia ab ipsa urbe Roma distans.

dd Nonnulla ex hoc Nicolai II privilegio delibavimus in Commentario num. 57 & seq., locorum notitiam habes ibid. num 58.

ee Consule Commentarium num. 65 & 66.

ff Præceptum illud integrum recitat Nuceus in Notis: pauca hic sufficient. Accersito domino Desiderio venerabili abbate Casinensi pro remedio animæ meæ, meique avunculi Rainulfi ac fratris mei Ascletini, investivi eum de abbatia, quæ dicitur sancta Maria in Calena, sita in finibus Apuliæ inter montem Garganum & mare Adriaticum, juxta castellum, quod dicitur Besti, Vestam seu Vestiam civitatem, ut tradit sæpe laudatus Lubinus.

CAPUT III.
Cœnobii sui honori utilitatique prospicit: rem sacram auget: pro Alexandro II Romam petit: cœnobia in Sardinia constituit.

XIV.

Tunc temporis Gisulfus Salernitanus princeps Desiderio, [Salernitanum cœnobium Casinensi subditum.] super hoc conquerenti, reddidit huic sancto loco cellam a S. Benedicti de Salerno, quam a jure nostri cœnobii Salernitanorum b eatenus violentia subtraxerat. Sed cum, exinde subducto abbate, præpositum ibi justa morem cellarum nostrarum constituisset, Salernitani nimis hæc indigne ferentes, eidem principi instare cœperunt, ut monasterium illud ordinatum, sicut antea fuerat, esse permitteret. Coactus itaque princeps illorum rogatu, monasterium S. Laurentii c, intra civitatem Salernitanam constructum, quod sibi jure hæreditario pertinebat, in hoc monasterio ex integro optulit; nec tamen restitutionem d, quam antea de supra dicta cella fecerat, irritam fecit…e.

XVI.

[27] Hisdem quoque diebus (Papa) & Richardo principatum Capuanum & Rothberto ducatum Apuliæ & Calabriæ atque Siciliæ confirmavit f, [Roberto Guiscardo & Richardo Capuano, amicissimus,] cum sacramento fidelitate Romanæ Ecclesiæ ab eis primo recepta, nec non investitione census per singulos annos, per singula boum paria denarios duodecim. Sed quoniam horum duorum magnatium, Robberti scilicet atque Richardi g, qui præ cæteris sui temporis mortalibus locum hunc dilexerunt, quique huic nostro Desiderio nimium devoti, fideles & amicissimi in omni vita extiterunt, decurrens historia attulit mentionem, dignum videtur, qualiter sit uterque ad suæ dignitatis honorem provectus, vel breviter Opusculo isti inserere…h, Jam vero domnum Abbatem, licet dudum apud Capuam præsidentem, ut supra diximus, sibi amicissimum fecerit, ex eo tamen illum, acsi patrem, modis omnibus venerari, ejus consiliis se committere, ipsi quasi domino libenter obtemperare.

XVII.

[28] Primo igitur anno, quo princeps simul cum Jordane filio factus est, [cum posteriore varia] juxta morem priorum principum generale præceptum i fecit huic monasterio de omnibus omnino pertinentiis ac finibus suis: sequenti vero tempore fecit præceptum monasterio nostro, quod Capuæ situm est, de platea publica, quæ erat inter murum civitatis & claustrum ejusdem cœnobii, unde magnam inquietudinem fratres tam a quibuslibet transeuntibus, quam & a vicinis fœminarum garrulitatibus cotidie patiebantur.

XVIII.

[29] Tantæ igitur potestatis Desiderius Dei nutu amicitia fretus, [in Casinensium tranquillitatem] nequaquam tam acceptabile tempus negligendum ducens, eidem principi k tum precibus, tum muneribus non exiguis instare cœpit, ut huic monasterio, quod tantopere se diligere fatebatur, quietem dignaretur & securitatem largiri, & castella nobis finitima, quibus undique frequenter infestabamur, quæ videlicet jam in suam dicionem redegerat, eidem monasterio in perpetuum possidenda firmaret. Ejus itaque votis princeps gratantissime annuens, primo quidem castrum, quod Mortula dicitur, simul cum casa Fortini, dehinc oppidum Frattarum, cujus jam supra meminimus; sequenti vero anno Roccam l, cognomine Cucurrizzum *, cum omnibus pertinentiis ejus, turrem quoque, quæ juxta mare sita est, in eo videlicet loco, quo mari Lyris fluvius admiscetur, nec non & castellum Teramense: hæc, inquam, omnia principalibus singillatim præceptis huic loco ex integro concessit & confirmavit.

[30] Data sunt autem in commutationem eidem principi pro Frattis castellum, [transigit Desiderius.] quod dicitur Capriata cum omnibus pertinentiis suis, additis insuper trecentis bisanteis m. Pro Teramensi vero castro datum est illi castellum, quod dicitur Conca, quod ipse nobis dudum reddiderat, una cum curte n S. Felicis de Miniano. Oppidum præterea vicinius monasterio, quod Pesmontis vocatur, & infestius ac molestius cæteris eodem tempore a comitibus Aquinensibus Desiderius commutavit, pro quo videlicet roccam quidem, vocabulo Cellarellum *, & Postam illis ex toto concessit, retento sibi lacu ejusdem loci cum ecclesiola, quæ juxta est; partem vero de municipio S. Urbani, nobis tunc pertinentem, id est centum viginti familias, singillatim dedit comiti Adenulfo o, in vita tantum sua tenendam, retentis sibi familiis duodecim cum ecclesia S. Urbani, & cum terra, quæ sufficeret ad duo paria boum: ea videlicet condicione, ut, si vellet, nobis prædictus comes in vita sua easdem hominum familias redderet, nos daremus illi quinquaginta libras denariorum; sin autem post mortem illius, in nostram omnes illi homines dicionem redirent… p.

XX.

[31] Æstuabat interea ingenti desiderio Desiderius ecclesiastica etiam ornamenta, [Supellectilem sacram] de quibus usque ad id temporis pauperes admodum videbamur, undecumque conquirere: sed bonum desiderium, donante Deo, non potuit in tanto homine inefficax esse, sicut in sequentibus pervidebitur. Partim itaque de propriis deferens, partim vero a Romanis amicissimis mutuans, centum & octoginta librarum pretio congesto, omnia fere ornamenta Papæ Victoris, quæ hac illacque per Urbem fuerant pignorata, redemit, quæ videlicet sunt hæc. Pluviale diarodanum q magnum, totum undique auro contextum, cum fimbriis nichilominus aureis. Planetam diacitrinam r magnam aureis listis s undique decenter ornatam. Aliam quoque exametam t friso nichilominus in giro circumdatam. Dalmaticam similiter exametam auro & alb. * a capite & pedibus ac manibus insignitam. Tunicam diapistin u cum urna amplissima a pedibus & manibus ac scapulis aurea. Stolas auro textas cum manipulis & semicinthiis suis numero novem. Pannum diarodanum cum listis aureis pro faldistorio. Libet præterea hoc in loco designare singula, quæ ex eo, quo ordinatus est, tempore, usque ad renovationem basilicæ majoris, in ecclesiæ utensilibus sive fecerit, sive adquisierit: nam cetera deinceps plenius exequemur.

[32] Pastoralem virgam argento vestivit & deauravit: fecit ante faciem altaris tabulam auream cum gemmis librarum circiter decem, [amplificat, & templi ac cœnobii] nec non & turibulum de auro cum gemmis & smaldis x librarum duarum. Librum quoque Epistolarum ad Missam describi faciens, tabulis, aurea una, altera vero argentea, decoravit. Codicem etiam Regulæ beati Benedicti pulchro nimis opere de intus comptam, aforis argento vestivit, similiter fecit & de sacramentoriis altaris uno & altero, & duobus nichilominus Euangeliis & Epistolario uno. Nam usque ad illud tempus in plenario Missali tam Euangelia, quam Epistolæ legebantur, quod quam esset tunc inhonestum, modo satis advertitur. Id ipsum fecit & de alio libello, in quo sunt orationes processionales. Fecit & libellum ad cantandum ante altare, sive in gradu, eumque tabulis eburneis mirifice sculptis & argento ornatis annexuit. Codicem quoque de Vita S. Benedicti, & S. Mauri, & S. Scolasticæ describi studiosissime fecit.

[33] [honori consulit.] Fecit & portellas argenteas ad ingressum chori librarum circiter triginta. Fecit & sedilia lignea in circuitu chori cum dossalibus eorum, scalptura simul & pictura præstantes; sed & gradum nichilominus ligneum ejusdem operis extra chorum in ammonis * modum satis pulchrum constituit, in quo videlicet tam lectiones in nocte, quam etiam & Epistolæ & Euangelia ad Missas præcipuarum festivitatum legerentur. Per eos etiam dies, cum rumor increbuisset, regem ad Italiam venturum, nequaquam senix * perrexit Amalfim, ibique viginti pannos sericos, quos triblattos y vocant, coëmit, ut, si forte necessarium esset, haberet certe, quod regi donaret, pro tutela videlicet & honore monasterii hujus. Hydriam quoque argenteam librarum septem, ibidem tunc adquisivit, ut quam ad ministerium aquæ sanctificatæ in processione dierum Dominicorum, cum alia ejusdem metalli & quantitatis hydria, postmodum illi donata, esse constituit. De triblattis vero omnibus, quoniam rex de via reversus fuerat, pluviales protinus fieri jussit. Videns autem tunc portas æreas episcopii Amalfitani, cum satis placuissent oculis ejus, mox mensuram portarum veteris ecclesiæ Constantinopolim misit, ibique illas valde pulchras fieri fecit. Nam nondum disposuerat ecclesiam renovare, & ob hanc causam portæ ipsæ sic breves effectæ sunt, sicut actenus permanent.

XXI.

[34] Interea, ut superius redeam, defuncto apud Florentiam Apostolico, [Alexandro II PP. suffragatur:] post duos annos & dimidium, quibus Ecclesiæ præfuit, cum maxima seditio inter Romanos cœpisset de ordinando Pontifice exoriri, Hildebrandus archidiaconus cum Cardinalibus nobilibusque Romanis consilio habitu *, ne dissensio convalesceret, Anselmum tandem Lucensem episcopum post tres circiter menses in Romanum Pontificem eligunt, eumque Alexandrum vocari decernunt, nostro Desiderio simul cum principe Romam proficiscente, eique in omnibus suffragante z…

XXII.

[35] Quintum jam fere ordinationis suæ complebat Desiderius annum, [de flagello fulminum] cum terribilius solito, permissione divina, fulmine monasterium istud attactum est. Cum enim fratres in ecclesia die quodam de more primæ horæ sollemnia agerent, subito cælitus fulmen elabsum ipsum ebdomadarium sacerdotem, cui Manno erat vocabulum, honestæ famæ virum, in choro stantem feriens, extinxit, cæteros vero circumstantes, velut exanimes, ad terram prostravit. Novicium etiam quendam, extra chorum stantem, ante ipsam majorem crucem percutiens occidit. In capitulo tabulas officiales excidit, ipsumque tabularium acsi mortuum reddidit: vultum imaginis abbatis Richerii in eodem capitulo in tabella depictum scidit pariter ac porro dejecit, & in plerisque monasterii locis percussit; fuit autem dies hæc quinto decimo Hcalendæ Februarii.

[36] [Beati visio.] Quam ob rem consilio cum fratribus Pater venerabilis habito, ad iram Dei placandam, statuit tunc, per omnes menses primam sextam Feriam communiter ab omnibus in abstinentia peragi, ac discalciatis pedibus procedendo, Missam proinde specialiter celebrari, nec non & omnibus per annum cotidianis diebus orationem pro fulgure ad Missam publicam & ad psalmos speciales edici. Porro autem dominus Petrus Damiani, cujus jam supra meminimus, ad hoc monasterium veniens, cum verbo pariter & exemplo ad Dei servitium ferventi zelo, quoscumque posset, accenderet, tandem promissione domini Abbatis a cuncta congregatione voluntaria oblatione in remissionem omnium peccatorum obtinuit, ut per totius anni sextas Ferias pane tantum & aqua contenti essent, ac per singulas singuli disciplinas data confessione reciperent. Insuper & triduanum jejunium in caput Quadragesimæ per annos singulos agerent. Multotiens vero Desiderio cogitanti, & revelari sibi oranti, quidnam esse vellet, quod sic frequenter hunc locum prædictum flagellum attereret, quadam nocte per visum Benedictus pater apparuit, eique inter alia de hoc sollicite percontanti, nichil aliud, quam diabolicas insidias & antiquam pro loco invidiam esse perdocuit aa…

XXIII.

[37] Per idem tempus legati ex parte Baresonis bb regis Sardiniæ ad hoc venere cœnobium, [Fratres in Sardiniam mittit,] per quos beato Benedicto duo magna & optima pallia rex idem transmittens, orat sibi aliquot ex nostra congregatione fratres ad monasterium constituendum transmitti, spondens & pollicens maximum in regno suo nostris utilitatibus honorem & commodum perventurum, si monasticæ religionis studium, hactenus partibus illis incognitum, qualiter apud nos tunc vigere perceperat, apud eos deinceps, nobis studentibus, assuesceret. Mox venerabilis Pater, deliberato consilio, duodecim de melioribus hujus cœnobii fratribus elegit, eisque tam divinarum Scripturarum codices cum diversis ecclesiastici ministerii apparatibus ac Sanctorum patrociniis * plurimis, quam & diversarum rerum supellectilem abundanter præbens, nec non & abbatem, qui illis præesse deberet, instituens, nimis eos honorifice illuc cum Cajetanorum navi direxit.

[38] Verumtamen, Deo permittente, & satana impediente, [quos pellunt Pisani;] res eadem eodem tempore ad effectum pervenire non potuit. Pisani siquidem maxima Sardorum invidia ducti, cum jam nostri ad insulam, quæ Lilium vocatur, prospero satis eventu transissent & scaphis egressi opportunum navigationis tempus attenderent, ex improviso super illos cum armatis navigiis veniunt, & tam nostros, quam cæteros omnes indiscrete simul & nimis injuriose tractantes, universa diripiunt cc…

XXIV.

[39] Sardorum interea rex, digna pro tantis injuriis satisfactione a Pisanis recepta, [sed his postea conciliatis,] cum rursus ad hoc monasterium mandasset, se quidem multo ardentius in priori devotione persistere, nos vero propter id, quod evenerat, nequaquam debere neglegere, duos tandem illuc fratres jam post biennium fere transmissos rex idem alacriter nimis recepit, eisque ecclesiam beatæ Mariæ in loco, qui dicitur Bubalis dd, nec non & sanctum Heliam de monte sancto cum integro ipso monte ad monasterium constituendum per præceptum concessit, cum colonis & servis quamplurimis, & cum substantiis ac possessionibus magnis.

[40] [Desiderius monasteria erigit.] Hunc æmulatus ad bonum alter rex ejusdem Sardiniæ, nomine Torchytorius, fecit & ipse cartulam oblationis suæ, & transmisit ad hoc monasterium, de sancto scilicet Vincentio de Taberna cum servis suis multis & substantiis plurimis, nec non & de sancta Maria ad flumen tepidum, & de sancta Martha, & de sancto Pantaleone ad Olivarum, & de sancto Georgio de Tulvi, atque de sancta Maria de Palma; omnes, inquam, ecclesias has, cum universis eorum pertinentiis ad monasterium ex eis constituendum rex prædictus per cartam beato Benedicto contribuit. Ad Pisanos præterea legatus ab Alexandro Papa simul cum monacho nostro directus est, ut, nisi anathema vellent Apostolicum protinus experiri, causam beati Benedicti, quam nequiter abripuerant, ex integro redderent, & debita se satisfactione purgantes, numquam amplius eos aliquatenus disturbare præsumerent. Qui mox ejus obsecundantes imperiis, & impie circa nos egisse se profitentes, veniam supplices postulant, & quæque tunc superesse ac reperiri de his potuerunt, supplici satis devotione restituunt, exceptis duntaxat Sanctorum reliquiis, pro quibus se, ut superius dictum est, juramento constrinxerant. Non autem multo post, cum Gotfridus ee dux Pisam venisset, atque ad eum Desiderius, qua de causa nescio, profectus fuisset, duce interveniente atque studente, post multiplicem satisfactionem Pisani in ejus gratiam redeunt, & tam eidem Patri, quam & loco huic se fidelissimos fore de cætero pollicentur.

ANNOTATA. U. S.

a Monasterium intellige: cellæ enim nomine apud scriptores varios veniunt exigua monasteria & abbatiæ majoribus subjectæ. Vide dicta ad cap. præced. litter. f.

b Notat Nuceus alias legi, jam dudum parentum ipsius violentia subtraxerat.

c Ædificatum erat in latere montis, inquit Nuceus in Notis, & Lubinus in Notitia abbatiarum Italiæ.

d Licet monasteria Casinatibus subdita non per abbates, sed per præpositos, regi consuevissent, ex speciali tamen concessione Salernitanum S. Benedicti, ut & quædam alia, abbatem obtinuerunt, teste Nuceo hic.

e Reliquo cap. 14 pergit Ostiensis loqui de chartis & edictis oblationis monasterii Salernitani adCasinenses pertinentibus &c.

f Nicolaus scilicet II Papa, qui bellorum pertæsus, ut habet Nuceus, cum Normannis pacem inivit, terrasque, quas armis acquisierant, illis concessit.

g Ex comite Aversæ princeps Capuanus de gente Normannorum primus fuit Richardus. De Roberto actum in Annotatis ad cap. 2, litter. n. Pro ampliore utriusque notitia, consule, si lubet, Peregrinium, aliosque.

h Roberti & Richardi fortunam resque gestas fuse describit.

i Vox præceptum hic significat diploma, quo privilegia conceduntur.

k Richardo scilicet Capuano. Commutationibus autem hoc & seq. num. commemoratis Casinatum securitati providit Beatus, qui castra viciniora & monasterio infesta recepit, remotiora vero dimisit. Ceterum locorum istorum omnium situm hic accuratius describere operæ pretium visum non est: sunt enim pleraque ignobiliora, quam ut apud geographos passim obvios locum habeant. Poterit interim curiosus lector consulere Erasmi Gattulæ Accessiones ad historiam Casinensem, ubi totam ditionem Casinensem exprimit & in tabella geographica ob oculos ponit.

l Roccam castellum vel præsidium in rupe seu clivo exstructum dici vult Cangius in Glossario. Gattula autem Historiæ Casinensis pag. 97 & seq. Roccæ nomine oppidum intelligit, aitque olim castelli nomine venisse oppidum parvum.

m Bysantius nummus aureus est ab imperatoribus Constantinopolitanis cusus Constantinopoli, quæ olim Byzantium vocabatur, unde monetæ nomen.

n Curtis villam denotat, vel vicum villæ adjacentem.

o Adenulfus, qui hic comes dicitur, idem videtur cum eo, qui num. 23 Cajetanus dux appellatur, eratque simul comes Aquinensis.

p Omissum totum cap. 19, quod Mabillonius in B. Victore III compendio ita refert: In capite autem XIX varias donationes (narrat) a Gregorio consule Romano, Baldoino comite de Valle-Sorana, Pandulfo Venafrano comite, Landulfo comite Minianensi, … & aliis viris piis & illustribus factas, quas hic singillatim recensere nihil juvat.

q Diarhodinus, ut scribit Cangius, color roseusintensior.

r Id est, coloris citrini intensioris.

s Limbos intellige: est autem limbus pars vestis extrema.

t Id est, ex panno holoserico: & vox sequens Friso fimbriam significat.

u Cangius in Glossario ad vocem Diapistus sub finem hæc habet ex Hugonis Falcandi Historia Sicula apud Muratorium tom. 7 Scriptorum Italiæ, col. 256: Hic diapisti color subviridis intuentium oculis grato blanditur aspectu.

x Idem Cangius vocem Smaldus & Smaltum exponit encaustum, quia Smalto Italis dicitur encaustum. At hic potius lapides pretiosos vox illa videtur significare, ut etiam in illo textu, quem recitat ex veteri scheda bibliothecæ Cluniacensis pag. 563: Gemmis ac lapidibus, videlicet eis, quos smaldos vocant.

y Id est, pallia cocco ter tincta, teste Cangio; quem pro notitia ornamentorum ecclesiasticorum, quæ hic enarrantur, proque interpretatione vocum quarumdam, ad quas nihil observavi, lector consulat.

z Reliquo isto capite agitur de schismate Cadaloiadversus Alexandrum II Papam.

aa Reliqua parte narrat Leo alias strages a fulmine.

bb Historiam hanc contra anonymi Mediolanensis censuram vindicavimus in Commentario num. 30 & seqq.

cc Reliqua narratio exponit, quam indigne a Pisanis habiti fuerint.

dd Et hujus & aliorum locorum tum hoc, tum num. seq. memoratorum situm exploratum non habeo.

ee Gotfridus seu Godefridus hic memoratus Etruriæ & Lotharingiæ dux, obtenta Marchia Tusciæ, etiam marchio appellatus, frater erat Stephani IX Papæ, cognomento Barbatus, diversusque a Godefrido Bullonio, ut probat Nuceus in Notis ad cap. 89 lib. 2 Chronici Casinensis.

* al. Cucuruzzum

* al. Cellarolam

* Nuceus albis

* i. e. pulpiti

* i. e. segnis

* l. habito

* i. e. scriniis reliquiarum

CAPUT IV.
Cœnobii Casinensis immunitas obtenta, & Tremitensis a Beato suscepta reformatio: novæ basilicæ exstructio, ejusdemque pretiosa exornatio.

XXVI.

Eodem tempore a sollemne Desiderio privilegium idem Apostolicus, [Casinense cœnobium soli Papæ subjectum.] præter cætera, super omnimoda hujus cœnobii libertate concessit, ne videlicet aliquis alicujus ecclesiæ episcopus, præter Romanum Pontificem, non solum in nostra ac principali ecclesia, verum etiam in omnibus ubique locorum nobis pertinentibus cellis quamlibet dicionem usurpare quolibet modo præsumeret, auctoritate Apostolica interdicens. Quo etiam tempore cum Hildebrandus Capuanus archiepiscopus, elatione quadam turgidus, contra hanc auctoritatem fuisset summurmurare conatus, publice in Romana synodo b, nobis super hoc proclamantibus, privilegiis Apostolicæ Sedis convictus, se peccasse confessus est. Unde tam sibi, quam suis successoribus universis, sub districto tunc anathemate interdictum est, ut nullam ulterius inde auderent assumere quæstionem, nullam prorsus contra hunc venerabilem locum promovere aliquando litem.

XXVII.

[42] Præterea cum de rectoribus Tremitensis c cœnobii, [Monasterii Tremitensis] quod nobis antiquitus pertinuisse, Romanorum quoque Pontificum privilegia pleraque testantur, multa eo tempore inhonesta & nefanda divulgarentur, eidem Desiderio ad disquirendum & disponendum illud, prout sibi optimum videretur, data ab Apostolico auctoritas est. Qui cum abbatem ejusdem loci Adam, multorum facinorum reum convictum, exinde subduxisset, Robberto de Laurotello & Petrone de Lesina comitibus & episcopis Trajano Draconariensi, ac Civitatensi, nec non & abbate Terræ majoris se comitantibus, insulam præfatam ingressus, Transmundum inibi, filium Oderifii Marsorum comitis, nimis honorifice ordinat in abbatem, egregiæ sane tunc indolis adolescentem, prudentia & litteris non parum valentem, honestis quoque moribus hoc in loco a puero institutum; nisi demum pessimorum loci ipsius fratrum consiliis assensus fuisset: sed illorum plane, quos illi etiam noster Abbas injunxerat auscultandos. Nam redeuntibus nostris, paucos post dies tribus de prioribus ejusdem loci monachis oculos eruit; uni vero linguam abscidit; fuerant enim apud eum de rebellatione insulæ a sociis insimulati.

[43] [fœde collapsam disciplinam] Quod ubi Desiderio nostro relatum est, indigne nimis & graviter excepit, & maximo est super ista mœrore confectus, tum pro passorum miseria, tum pro jubentis sævitia, tum denique, quod erat præcipuum, & quod magis cor ejus angebat, pro loci hujus infamia. Et quoniam eodem anno dedicationis ecclesiæ nostræ fieri præstolabatur sollemnitas, ad eam sustinetur venturus, ac juxta culpæ modum sententiam excepturus. Quem, cum venisset, in totius monasterii conventu aspera nimis & digna castigatione correptum, graviori pœnitentiæ subdidit, eumque illuc remeare ulterius non permisit. Hildebrandus autem archidiaconus ea, quæ Transmundus gesserat, omnimodis approbans, & nequaquam illum hoc crudeliter, sed strenue ac digne in malignos homines fecisse, confirmans, nondum anno completo, eum a domno Abbate aliquando difficulter extorsit, atque abbatiam sancti Clementis de Insula Balvensis d comitatus primo illi committens, paulo post eidem Balvensis episcopatus addidit dignitatem.

[44] Post hæc Desiderius Ferro monachum, cui præfatus Trasmundus * monasterium commiserat, [studet erigere, rectoresque] ad se venire mandavit. Qui cum ad illum accedere detrectaret; Desiderius vero ad illas partes pergere pro his, quæ contigerant, quodammodo erubesceret, post annum integrum & octo circiter menses, duci e a Sicilia revertenti super his conquestus est, qui protinus illuc transmittens, eum exire compulit, & in potestatem Desiderii delegavit. Comitatus itaque dux f episcopis & abbatibus ac monachis simulque Petrone comite Lesinensi duabus galeis g armatis insulam ingressus est, & a monachis loci honorifica satis processione receptus, die altera ab universis ejusdem cœnobii fratribus de eadem abbatia sollemniter investitus h. Rogatus autem, ut illos firmaret, ne aliquando idem monasterium monasterio Casinensi, se vivente, subjiceret, sed in dicione illud propria retineret, annuit. Rogatus etiam, ut ab omni deinceps Casinensium fratrum calumnia vel querimonia in perpetuum illud esse quietum statueret, abnuit, & hoc se, quia injustum esset, nequaquam facere debere respondit. Ita ergo, juxta quod placuit, omnibus ordinatis, tribusque de fratribus nostris ad custodiam derelictis, reversus est.

[45] Sed cum postmodum, revocatis prædictis fratribus, [illi varios præficit.] cuidam alii de nostris ejusdem loci regimen commisisset, ille maligno usus consilio, fastu quodam superbiæ inflatus, assumpta tyrannide, rebellare elegit, ita ut semel & bis evocatus ad Desiderium venire contempserit. Quem cum excommunicasset, non multos post dies studio fidelium Desiderii simul cum suis fautoribus turpiter captus, atque ad eum perductus est. Et illum quidem non multo post ab excommunicatione solutum rursus Asculensi i cellæ præfecit: in prædicto vero cœnobio suam vicem abbati Terræ majoris k commisit; quo post non multum tempus defuncto, rursum quasi jam nauseans supradicto Ferro ejusdem loci curam restituit; ita dumtaxat, ut, se vivente, sibi exinde responderet: post mortem vero suam in manibus illud Pontificis Romani remitteret. Sed de his hactenus. Nunc ad superiora redeamus, & quemadmodum novam beati Benedicti basilicam vel ædificaverit, vel dedicaverit, vel adornaverit, prout ipsi præsentes inspeximus, describere properemus.

XXVIII.

[46] In omni igitur Abbas venerabilis prosperitate atque quiete, [Basilicam novam Casini] meritis beatissimi patris nostri Benedicti divinitus constitutus, & in tanta ab universis in circuitu honorificentia habitus, ut non modo mediocres quique, verum etiam ipsi eorum principes ac duces libenter ei obedire, ejusque voluntati, non aliter quam sui patris ac domini, in omnibus parere studerent, ad veterem diruendam ecclesiam, & novam pulchrius atque augustius ædificandam, non sine divino instinctu, animum appulit, quamvis plerisque tunc de nostris prioribus grave nimium id & intemptabile videretur, plurimumque ab hac intentione mentem illius avertere tum precibus, tum rationibus, modisque omnibus sint conati, quippe a quibus omni vitæ suæ tempore tantum opus non posse perfici æstimaretur, cum ille, Deo fidens, ad omnia, quæ pro Deo fiunt, Dei sibi solius polliceretur ac præstolaretur auxilium.

[47] [magno opere & impensis molitur:] Anno itaque ordinationis suæ nono l, divinæ autem Incarnationis millesimo sexagesimo sexto, mense Martio, Indictione quarta, constructa prius juxta infirmantium domum non satis magna beati Petri basilica, in qua videlicet fratres ad divina officia interim convenirent, supra dictam beati Benedicti ecclesiam, tam parvitate, quam deformitate, thesauro tanto tantæque fratrum congregationi incongruam, evertere a fundamentis aggressus est. Et quoniam in ipso montis vertice constructa, & ventorum vehementibus flabris quaquaversum patuerat, & igneis frequenter fuerat attacta fulminibus, statuit, de solo Dei auxilio fidens, ejusdem montis saxeam cristam igni ferroque excindere, & quantum spatio fundandæ basilicæ posset sufficere, locum in imo defossum, quo fundamenta jaceret, complanare. Ordinatis igitur, qui hæc toto nisu & instantia summa perficerent, ipse interea Romam profectus est, & amicissimos quosque conveniens, simulque larga manu pecunias oportune dispensans, columnas, bases ac lilia m, nec non & diversorum colorum marmora abundanter coëmit, illaque omnia ab Urbe ad portum, a portu autem Romano per mare usque ad turrem Gariliani n, indeque ad Suium, navigiis conductis, ingenti fiducia detulit: ab inde vero usque in hunc locum plaustrorum vehiculis, non sine labore maximo, comportavit.

[48] [vias complanat, artifices conducit,] Et ut magis fervorem fidelium obsequentium admireris, primam hic columnam ab ipso montis initio sola civium numerositas colli brachiique virtute imposuit: namque ad augmentum fatigii * montis hujus ascensus nimis tunc erat clivosus, artus & horridus; necdum enim in cor ejus ascenderat eandem viam complanare ac spatiare, quemadmodum postea fecit. Tandem igitur totius basilicæ præter aditum, cum difficultate non parva, spatio complanato, & necessariis omnibus abundantissime apparatis, conductis protinus peritissimis artificibus, tam Amalfitanis, quam & Lambardis o, & jactis in Christi nomine fundamentis, cœpit ejusdem basilicæ fabricam in longitudine cubitorum centum & quinque, in latitudine vero cubitorum quadraginta & tres *, in altitudine autem cubitorum viginti & octo, basibusque suppositis, columnas desuper decem a latere uno, totidemque ex altero, in cubitis novem erexit, fenestras quoque in superioribus satis amplas, in navi quidem viginti & unam, in titulo p vero sex longas & rotundas quattuor, ac duas in absida mediana instituit. Porticus etiam utriusque parietes in altitudine cubitorum quindecim subrigens, fenestris hinc decem, totidemque inde distinxit.

[49] [& S. Benedicti corpus decentius recondit.] Aditum interea cum planitiei basilicæ, quæ cubitorum ferme sex putabatur, consequenter disponeret coæquare, tres non integras ulnas fodiens, subito Benedicti patris venerabilem tumulum repperit, moxque cum religiosis viris communicato consilio, ne illum aliquatenus mutare præsumeret, confestim, ne quis aliquid de tanto posset thesauro surripere, eundem tumulum, eodem, quo situs fuerat loco, pretiosis lapidibus reoperuit, ac desuper arcam de pario marmore in transversum basilicæ, id est a Septemtrione in Meridiem, quinque per longum cubitis opere nimis pulchro construxit. Hoc itaque modo aditus in eminentia priori permansit, ita ut a pavimento ipsius usque ad pavimentum basilicæ octo gradibus descendatur, sub fornice scilicet maximo, qui eidem adito imminet, præter illum utique gradum, quo undique ad altare subitur.

[50] Porro in absida majori ad Orientalem plagam statuit altarium beati Baptistæ Joannis, [Ecclesiæ novæ altaria, aliaque] in eo videlicet loco, ubi ejusdem olim oratorium Benedictus pater exstruxerat: a parte vero Meridiana altarium beatæ Dei Genitricis: a Septemtrionali autem altarium beati Papæ Gregorii, juxta cujus absidam bicameratam q domum ad thesaurum ecclesiastici ministerii recondendum extruxit, quæ videlicet domus secretarium r consuetudinaliter appellatur, eique ejusdem nichilominus operis alteram, in qua ministri altaris præparari debeant, copulavit. Sane quoniam spatiandæ ecclesiæ gratia partem non modicam cameræ suæ subtraxerat, consequenter etiam prædicto secretario conjunctam eandem cameram ampliorem priori potius ac pulchriorem effecit; secus ipsam vero, juxta porticum scilicet principalis ecclesiæ beati Nicolai, curvato pariete, brevem quidem, sed pulchram admodum fundavit ædiculam, ab ipsa autem usque ad extimam basilicæ frontem venerabile satis beati Bartholomæi apostoli oratorium opere pari porrexit.

[51] In ejus etiam fronte prope balvas * majoris ecclesiæ de quadratis & maximis saxis mirificam arcem, [ad illam pertinentia ædificia recensentur.] quæ vulgo campanarium s nuncupatur, erexit. Fecit & atrium ante ecclesiam, quod nos Romana consuetudine paradisum t vocitamus, longitudine cubitorum septuaginta septem ac semis, latitudine quinquaginta septem & semis, altitudine vero quindecim & semis; quattuor & totidem in geminis frontibus, octo autem & octo per latera singula super quadrifidas bases habens gerens u columnas. In cujus etiam Meridiano latere cisternam maximam, tantumdem longitudinis habens, arcuato opere sub ejusdem pavimento atrii fabricavit. Ante ingressum vero basilicæ, nec non & ante introitum atrii quinque desuper fornices, quos spiculos * dicimus, voluit. In occidentali porro atrii parte in singulis cornibus singulas basilicas, modo turrium valde pulchras erexit; in dextro quidem sancti archangeli Michahelis; in lævo autem beati Apostolorum principis Petri, ad quas videlicet interius ab atrio quinque gradibus est ascensus. Jam vero extra atrii vestibulum easdemque basilicas, quoniam clivosus valde ad ecclesiam erat ascensus, montem ipsum sexaginta & sex per longum, totidemque per latum, septem vero cubitis in altum excavavit, adeo ut ab imo usque ad ipsum vestibulum atrii quattuor & viginti marmoreis gradibus, quos ibi constituit, ascendatur, habentibus in spatio latitudinis cubitos sex & triginta.

XXIX.

[52] Legatos interea Constantinopolim ad locandos artifices destinat, peritos utique in arte musiaria & quadrataria, [Accersitis Constantinopoli artificibus,] ex quibus videlicet alii absidam & arcum atque vestibulum majoris basilicæ musivo comerent, alii vero totius ecclesiæ pavimentum diversorum lapidum varietate consternerent. Quarum artium tunc ei destinati magistri, cujus perfectionis extiterint, in eorum est operibus extimari *; cum & in musivo animatas fere autumet se quisque figuras & quæque virentia cernere, & in marmoribus omnigenum colorum flores pulchra putet diversitate vernare. Et quoniam artium istarum ingenium a quingentis & ultra jam annis magistra Latinitas intermiserat, & studio hujus inspirante & cooperante Deo nostro, hoc tempore recuperare promeruit, ne sane id ultra Italiæ deperiret, studuit Vir totius prudentiæ plerosque de monasterii pueris diligenter eisdem artibus erudiri. Non autem de his tantum, sed & de omnibus artificiis, quæcumque ex auro vel argento, ære, ferro, vitro, ebore, ligno, gipso vel lapide patrari possunt, studiosissimos prorsus artifices de suis sibi paravit. Sed hæc alias.

[53] [ornamentis variis basilicam] Nunc vero constructam basilicam qualiter ex parte decoraverit, demumque sacraverit, prout possumus, designemus. Plumbeis igitur domatibus * illam totam cum titulo & utroque porticu ac vestibulo decenter operiens, absidam & arcum majorem musivo vestivit, in cujus videlicet circuitus amplitudine aureis litteris hos versus describi præcepit:

      Ut duce te, patria justis potiatur adepta,
      Hinc Desiderius pater hanc tibi condidit aulam.
In absida vero hinc inde sub pedibus sanctorum
Baptistæ & Euangelistæ Johannis versus istos:
      Hæc domus est similis Synai sacra jura ferentes *,
      Ut lex demonstrat, hic quæ fuit edita quondam,
      Lex hinc exivit x, mentes quæ ducit ab imis,
      Et vulgata dedit lumen per clymata secli.

Fenestras omnes tam navis quam tituli plumbo simul ac vitro compactis tabulis, ferroque convexis * inclusit. Has vero, quæ in lateribus utriusque porticus sitæ sunt, gipseas quidem, sed similis fere decoris extruxit.

[45] [magnificentissime decorat.] Dehinc supposito trabibus laqueari, coloribus figurisque diversis mirabiliter insignito, parietes quoque omnes pulchra satis colorum omnium varietate depinxit, pavimentum etiam universum totius ecclesiæ cum adhærentibus oratoriis beati Bartholomæi & beati Nicolai, simul etiam & cameræ suæ, mira prorsus & actenus partibus istis incognita cæsorum lapidum multiplicitate constravit: sed illud præcipue, quod secus altarium est, & in choro gradibus illis, quibus ad idem altare conscenditur, crustis pretiosorum marmorum decenti diversitate distinctis. Frontem quoque chori, quem fere in medio basilicæ statuit, quattuor magnis marmorum tabulis sepsit, e quibus porfiretica una, viridis altera, reliquæ duæ ac cæteræ omnes in chori circuitu simplices *. Vestibulum autem ecclesiæ desuper quidem musivo fecit pulcherrimo cum superlimineis arcubus decorari; ab inde vero usque ad imum pavimenti totam basilicæ faciem gipso vestiri. Arcus etiam ejusdem vestibuli deforis musivo nihilominus vestiens, versus Marci y poëtæ inibi aureis litteris scripsit. Reliquas vero tres atrii partes diversis, tam Veteris, quam Novi Testamenti historiis ab intus ac deforis depingi præcipiens, marmoreo totum pavimento constravit. Desuper autem laquearibus ac tegulis adoperuit, vestibulo quoque ejusdem atrii cum geminis turribus pari modo depicto, aperto ac marmorato *.

ANNOTATA. U. S.

a Anno scilicet 1066, quo Alexander II memoratum infra privilegium concessit, eo scilicet Godefridum Tusciæ ducem adversus Normannos misit Pontifex, eumque cum Cardinalibus comitatus est; ut narratur cap. 25, & Casinense cœnobium invisens, nonnullos ad dignitates promovit, ut initio cap. 26 refertur, quæ, utpote ad Beatum non spectantia, prætermisi.

b Ughellus in archiepiscopis Capuanis hoc Hildebrandi (ab aliquibus dicitur Ulderinus) factum innectit synodo Romanæ anno 1063 celebratæ: at ex jam dictis liquet, Alexandrum II hanc Casinatibus immunitatem concessisse dumtaxat anno 1066, adeoque illigari etiam non potest synodis 2 & 3 ab Alexandro II Romæ habitis. Itaque statuendum est, factum illud Hildebrandi contigisse in synodo Romana ab eodem Alexandro Romæ coacta anno 1070, quæ quidem synodus in Collectione conciliorum locum non habet, celebratam tamen esse constat ex Cosma Pragensi, quem vide, uti & Criticam Pagii ad laudatum annum 1070.

c Cœnobii istius notitiam dedi in Commentario num. 70 & seqq., ibidem num. 68 & seq. reformationis ab Ostiensi relatæ epocham utcumque fixi.

d Consule dicta in Commentario num. 72.

e Roberto scilicet Guiscardo, qui, ut narrat Ostiensis antiquæ partitionis cap. 15, ad expugnandam Siciliam profectus fuerat.

f Adnotat hic ita Nuceus: Deficit dux.

g Galea medio ævo passim pro triremi sumitur.

h Id est, admissus in possessionem.

i Asculum a geographis geminum memoratur, alterum cognomento Satrianum, in Capitanata regni Neapolitani provincia; in Marchia Anconitana alterum, Picenum appellatum: utri ex duabus hisce civitatibus attribuendum sit laudatum ab Ostiensi monasterium, non inquiro.

k Abbatia Terræ Majoris Ordinis est S. Benedicti, sitaque in diœcesi Beneventana. Vide Lubinum in Notitia abbatiarum Italiæ.

l Si in omni rigore loqui velimus, mense Martio anni 1066 nondum currebat annus 9 ordinationis Desiderii, cum die tantum 19 Aprilis anni 1058 in abbatem sit ordinatus; sed vox ordinatio minus stricte hic accipienda est, ac forte ad Desiderii electionem, quæ facta est circa Natalem Domini anno 1057, respexit Ostiensis.

m Epistylia vocat lilia, quod liliorum formam referre solerent. Ita Nuceus hic.

n Alio nomine Liris dicitur, estque fluvius Italiæ Latium a Campania Felice separans: Turris autem Gariliani eo loco exstat, quo in mare Tyrrhenum se exonerat.

o Nuceus ita hic observat: Utriusque siquidem nationis cementarii artifices frequentissimi erant, nec modo infrequentes.

p Cangius in Glossario sic habet: Titulus pars ea ecclesiæ, in qua altare consistit, βῆμα Græcis, Presbyterium Latinis ecclesiasticis scriptoribus. Adductis autem tum hoc tum nonnullis aliis ex Ostiensi textibus, ita demum subdit: Ubi perperam Angelus a Nuce titulum partem esse transversam ecclesiæ, quam nostri la croisee dicunt, existimavit.

q Id est, duabus cameris constantem.

r Secretarium nunc ecclesiastici appellamus sacrorum cimeliorum domum, quam & sacrarium & sacristiam. Ita Nuceus hic.

s Campanarium dicitur turris ecclesiæ, in qua campanæ pendent.

t Paradisus, teste Cangio, est atrium porticibus consitum, quod etiam Leo satis hic exprimit.

u Mabillonius in B. Victore III, & editio Chronici Casinensis Guilielmi de Bruel, solum legunt habens, omissa voce gerens. Alterutra certe redundat.

x Consule dicta in Commentario num. 86.

y Marcus hic discipulus fuit S. Benedicti, quimagistri sui laudes carmine celebravit, quod post Chronicon edidit Nuceus, ubi a curioso videri potest.

* al. Transmundus

* i. e. molestiæ

* l. trium

* l. valvas..

* i. e. fornices acuminatos

* lege æstimari

* i. e. tectis

* ferentis

* l. connexis

* al. candidæ

* i. e. marmoribus ornato

CAPUT V.
Novæ basilicæ solemnis dedicatio: populi ad eam concursus: imperatricis Agnetis dona.

XXX.

[Templum celebriter dedicatur,] His igitur omnibus intra quinquennii spatium, Deo prosperante & auxiliante, peractis, dedicare basilicam sollemnitate maxima & ingenti tripudio ad sempiternam memoriam Desiderius statuit, adiensque summæ Sedis Pontificem Alexandrum, ad eandem illum dedicationem venire devotissime invitavit. Quo libentius annuente, Hildebrandum quoque archidiaconum ejus, cæterosque Cardinales ac Romanos episcopos a, deque Urbanis clericis ac nobilibus plurimos affectu familiarissimo convocavit. Die tantæ sollemnitatis ex consultu Apostolici & Cardinalium in ipsis Hcalendis Octobris constituta, ac litteris invitatoriis ejusdem Apostolici ad universos episcopos Campaniæ, Principatus, Apuliæ atque Calabriæ datis. Fama itaque hujus rei longe lateque vulgata, tanta totius fere Italiæ episcoporum, abbatum, monachorum, clericorum, magnatium nobilium, mediocrium, diversæque condicionis virorum pariter ac mulierum ad diem condictam multitudo confluxit, ut stellarum fere cæli, quam illorum omnium numerositatem, cuilibet fuerit æstimare facilius b. Ita universæ monasterii officinæ & ipsa quoque officinarum omnium tecta, ita totius ab imo usque ad summum montis itinera, & quid dicam, domus civitatis omnes omnesque plateæ, omnia etiam longe lateque camporum adjacentium spatia congregatorum ad tanta sollemnia cuneis stipata erant, atque conferta.

[56] [ipso Papa & præsulibus bene multis,] Apparatus interea per tres illos continuos dies, præcedentes ac subsequentes eandem sollemnitatem, in pane videlicet ac vino, carniumque c diversarum ac piscium multiplicitate adeo est copiosus expositus, ut nullus fere aliquis in tam innumera multitudine, qui non se sufficienter hæc accepisse dixerit, potuerit reperiri. Interfuere itaque tantæ tunc celebritati archiepiscopi decem d: id est, Capuanus, Salernitanus, Neapolitanus, Surrentinus, Amalfitanus, Sipontinus, Tranensis, Acerentinus, Ydrontinus, Oiretanus. Episcopi autem quadraginta & tres, id est, Portuensis, Tusculanensis, Savinensis, Seguinus, Anagninus, Berulanus, Terracinensis, Cajetanus, Aquinensis, Soranus, Marsicanus, Balvensis, Pennensis, Teanensis, Calenus, Rosellanus, Aversanus, Nolanus, Avellinensis, Pestanus, Trojanus, Florentinensis, Melfitanus, Lucerinus, Draconariensis, Civitatensis, Termulensis, Guardiensis, Larinensis, Arianensis, Serniensis, Bovianensis, Salpitanus, Cannensis, Rubessanus, Venusinus, Monorbinensis, Vigiliensis, Melfittensis, Juvenazensis, Monopolitanus, Stunensis, Tarentinus, Perusinus, & Castellanus electus, qui videlicet in episcopum altero post dedicationem die sacratus est.

[57] De magnatibus autem Richardus princeps Capuanus cum Jordane filio & fratre Rainulfo; Gisulfus princeps Salernitanus cum fratribus suis, [principibusque viris solemnitatem honestantibus.] Landulfus quoque princeps Beneventanus, & Sergius dux Neapolitanus, Sergiusque dux Surrentinus e. Nam dux Robbertus Panormum eo tempore oppugnabat, ideoque tantæ sollemnitati tunc interesse non potuit: sed & Marsorum comitum, ac Balventium, filiorumque Borelli f ingens frequentia. Cæterorum vero potentium seu nobilium, tam nostratium, quam Normannorum, omnium circumquaque terrarum, vel nomina, vel numerum innumerum nulla prorsus fuit possibilitas, vel consilium recensendi. Horum igitur omnium summa devotione & ingenti lætitia, maximo honore ac præcipua gloria dedicata est eadem beati Benedicti basilica, cum quinque altaribus suis, ipsa die Hcalendarum Octobrium, anno Incarnationis divinæ millesimo septuagesimo primo, Indictione nona, die Sabbati: & altaria quidem mediana, beati videlicet Benedicti & sancti Johannis vocabulis insignita, manu propria prædictus Apostolicus benedixit: altare vero, quod in Australi parte ad honorem sanctæ Dei Genitricis est situm, Johannes episcopus Tusculanensis: quod autem in parte Aquilonari ad nomen beati Gregorii, Hubaldus episcopus Savinensis: sancti vero Nycolai Herasmus episcopus Segninus sollemniter dedicarunt.

[58] Quorum sane Sanctorum reliquiæ tunc in singulis altaribus sint reconditæ, [Recensentur sacra pignora] opportunum hoc in loco inserere duximus. In altare itaque beati Benedicti habentur reliquiæ sanctorum apostolorum Philippi & Jacobi, martyrum autem Alexandri Papæ, Sebastiani, Cyriaci, Chrisancti & Dariæ. Os scilicet cruris, brachii, capitis, & ancæ g Abdon & Sennen, atque Ceciliæ virginis. Præter has etiam duo argentea scrinia, plurima diversorum Sanctorum pignera continentia, intra ipsum altare honorifice sunt in marmore superiori suspensa, quæ reverendissimus Benedictus h Papa ob amorem & reverentiam sanctissimi patris nostri Benedicti de arcivo Lateranensis palatii abstrahens, in hac ecclesia Casinensi direxit primo anno abbatis nostri Theobaldi, anno Dominicæ Incarnationis millesimo vicesimo tertio, & hoc omnino interdixit idem sanctissimus Papa, ut nullus præsumat hinc aliquid auferre. Reliquæ autem istæ sunt de Ligno Domini, de Sanguine Domini, de vestimentis Domini, de spinea corona, de lapide sancti Sepulchri, de velo sanctæ Dei Genitricis Mariæ, apostolorum Petri & Pauli, Andreæ, Joannis, Jacobi & Thomæ, Bartholomæi & Mathiæ, Simonis, Judæ & Mathæi. Spongiam cum sanguine sancti protomartyris Stephani, Laurentii, Stephani Papæ, Pelagii Papæ, Martini episcopi, Prudentii, Juliani, Augustini, Christophori, Æmiliani, Nicandri & Marciani, Alexii, Anastasii, Eugeniæ, Johannis & Pauli, Quadraginta Martyrum, & aliorum multorum locatæ sunt.

[59] In altare sancti Johannis habetur de spongia, quæ fuit imposita Christo cum aceto; [in altaribus aliisque templi locis] de lapide sancti sepulchri sanctæ Dei Genitricis Mariæ; ex oleo de candela sancti sepulchri, quæ videlicet per singulos annos, modo valde mirabili, cælitus die sancti Sabbati Paschalis, videntibus cunctis accenditur. De manna sepulchri sancti Johannis Euangelistæ. De aqua Jordanis ex eo loco, ubi Dominus baptizatus est, & de reliquiis sancti Laurentii, Sebastiani & aliorum multorum. In altare sanctæ Mariæ habetur de lapide sepulchri ejusdem, & de reliquiis martyrum Dionysii episcopi, Cæsarii diaconi, Stephani Papæ, Primi & Feliciani. In altare sancti Gregorii habetur de lapide sancti sepulchri, de vestimento sanctæ Mariæ, de vestibus apostolorum Petri & Pauli, & de reliquiis sanctorum Quadraginta Martyrum, nec non Pancratii, Valentini & Hylarii, Martini episcopi, & de dalmatica sancti Ambrosii. In turri argentea, quæ est in arcu majori, hæ reliquiæ positæ sunt; de capite sancti Johannis Baptistæ, de vestimentis sancti Johannis euangelistæ, Andreæ apostoli, Sebastiani, Quadraginta Martyrum, de velo sanctæ Agathæ, de vestimentis sanctæ Susannæ. In absida sancti Joannis. In * corona Salvatoris, Lignum Domini, lapidem sancti sepulchri.

[60] [& mox de lapide honorifice condira] Super omnia vero hæc, quod tacendum non duximus, in singularum columnarum ejusdem basilicæ capitellis, tempore constructionis, reverenter satis in æreis pixidulis reliquiæ sanctorum Philippi & Jacobi, Johannis & Pauli, Nicandri & Marciani, Cornelii & Cypriani, Cyrini & Maximi, Sebastiani, Focæ, Euticii, Quadraginta Martyrum, de capillis sancti Remigii episcopi, & aliorum multorum locatæ sunt. In altare sancti Nycolai habentur reliquiæ sanctorum martyrum Cornelii & Cypriani, Sebastiani, Nicandri & Marciani, Cyrini & Maximi, Focæ episcopi, Euticii, Quadraginta Martyrum, & de capillis sancti Remigii episcopi. In quattuor angulis campanarii hæ reliquiæ sunt, Lignum Domini, de lapide sancti sepulchri, de vestimentis sanctæ Mariæ, lapide de sepulchro ejus, sanctorum apostolorum Jacobi, Philippi, Bartholomæi, Martini episcopi. In cruce campanarii Lignum Domini, de capite sancti Johannis Baptistæ, Bartholomæi apostoli, Cyriaci diaconi. In frontispicio ecclesiæ in cruce ærea Lignum Domini, de lapide sancti sepulchri, Mauri abbatis & sanctorum martyrum Johannis & Pauli i.

XXXI.

[61] Peracta igitur sollemniter celebritate Missarum & Apostolicæ Potestatis auctoritate tam iis, [Ingens populi concursus ad celebritatem, ex qua] quos tunc præsentes esse contigerat, quam omnium *, qui per octo continuos dies ob devotionem tantæ sollemnitatis ibidem accurrere possent, confessorum peccatorum absolutione concessa, cum maxima & ingenti lætitia singuli redierunt in sua. Verum præfatæ absolutionis gratia, tanta undique huc diversi sexus atque ætatis per eosdem octo dies hominum se continuavit frequentia, ut neminem fere illorum, qui ad primum diem confluxerant, domum remeasse putares.

Nec modus est, populis coëuntibus agmine denso,
Nec requies, properant in lucem a nocte, diemque
Expectare piget.
Lucani * coëunt populi, coit Apula pubes,
Ac Calabri, & cuncti, quos alluit æstus uterque,
Qui læva & dextra Latium circumstrepit omne,
Ipsaque cælestium * sacris procerum monumentis,
Roma Petro Pauloque potens rarescere gaudet;
Milia profundens ad mœnia celsa Casini,
Vincit iter durum pietas, amor & Benedicti,
Vincit & alma fides, præsens de * omnibus istic
Creditur, & summi Benedictus gloria Christi.

Infidelem certe quisque se credere, miserum penitus æstimare, si tantæ sollemnitatis vel fini tandem non satageret interesse.

[62] Ex eo jam per totum Christianum orbem cœpit celebritatis tantæ gloria divulgari; [& Desiderii & Casini nomen inclarescit.] ex tunc locus iste, licet ab olim Benedicti patris meritis famosus, ac nobilis fuerit, nobilior multo ac gloriosior cœpit haberi, patrisque Desiderii nomen, apud plerosque jam dudum magnum & celebre, celebrius deinceps ac nobilius per Occidentem totum diffundi, prudentiæ simul ac religionis maximæ ab omnibus prædicari, omnibusque ipsius temporis abbatibus ubique locorum, non solum in Occidentalibus & Orientalibus partibus, sed & per orbem terrarum ab omnibus censebatur jure præferri. Partim igitur desiderio Desiderium visendi, partim vero templi tam vulgati & tam celebris contuendi, partim denique in hoc sacrosancto cænobio conversandi, & Deo quoad viverent, serviendi, multi ex multis & extimis terrarum partibus huc cœpere confluere, & hylariter Desiderio recipiente, factum est, ut intra ipsum ferme biennium ad secundum circiter centenarium congregationis loci hujus se numerus porrexisset. Jam vero diversorum regum atque potentium utriusque sexus quanta circa eundem venerabilem Patrem cœperit haberi devotio, supplices ad eum litteræ & munera decentia testabantur, quibus se suosque omnes, tam suis, quam fratrum sub eo degentium precibus attentius commendabant.

XXXII.

[63] Nec imperatricis quoque Agnetis k dignum videtur religiosam tacere devotionem, quæ velut altera regina Saba, [Desiderium invisit Agnes imperatrix.] Salomonis alterius & alterius templi magno videndi desiderio ducta, ex ultimis huc Germaniæ finibus adventavit, ac per medium ferme istic anni spatium commorans, multo majora se de his, quæ super hoc loco auditu perceperat, tam secundum Deum, quam secundum seculum, videre gaudebat & asserebat, merito censens & locum & Patrem & fratres per totum orbem sui ordinis hominibus celebriores habendos. Optulit autem B. Benedicto, prout augustalem dignitatem decebat, dona magnifica, id est, planetam diasperam l, totam undique auro contextam. Albam quoque a scapulis & capite ac manibus friso decentissime adornatam, a pedibus vero frisea nichilominus lista, mensuram ferme cubiti in latitudine habens *, circumdatam, simulque & amictum cum brusto m, pluviales duos purpureos, pretiosis aureis listis ornatos; pannum diarodanum frisatum cum auro ante faciem majoris altaris; nec non & pallium magnum cum elefantis, quod dossale n cognominant: Euglium o cum tabula fusili de argento opere anaglifo, & pulcherrime deaurato: duo quoque candelabra argentea æque fusilia, pondo librarum XII.

ANNOTATA. U. S.

a Nuceus in Notis hic episcopos intelligit Romano Pontifici assistentes, Ostiensem videlicet, Portuensem &c.

b Hyperbolica hæc locutio est.

c In tam effusa populi frequentia consuetam a carnibus abstinentiam hospitibus præscribere incommodum fuisset & impossibile, inquit Nuceus hic.

d De præsulum numero aliisque huc facientibusconsule dicta in Commentario num. 77 & seqq.

e Magnates paulo aliter recenset anonymus in Commentario num. 76 laudatus. Ita habet: Principes autem Capuani Richardus & Jordanus filius ejus, & Jordanus patruus, Gisulphus princeps Salernitanus, Pandulphus princeps Beneventanus, Sergius dux Surrentinus, Raynulphus comes.

f Gentile Borelli nomen derivatum puto, ut alias non infrequenter factum legimus, ab oppido vel castro quodam, cujus seu comites, seu domini erant: locum autem hujusmodi, Burella dictum, invenio in Aprutio Citeriori, haud procul a fluvio Sangro & comitatu Molisino. Borellum titulo comitis exornat Petrus Diaconus infra num. 72. Borellos quoque sæpe recenset Carolus Borellus in Catalogis baronum, quos subtexuit suo Neapolitanæ nobilitatis Vindici.

g Vox est Italica, quæ Latine coxendix.

h Hujus nominis VIII in serie Romanorum Pontificum.

i Ad omnes istas reliquias nihil annotandumcensui, ne justo longiora fiant annotata.

k Agnes imperatrix, vidua Henrici imperatoris, qui inter Henricos Germaniæ reges est tertius, mater Henrici IV, tunc regis Germaniæ ac postea imperatoris, præstanti erat pietate mulier, nec consentiebat molitionibus Henrici filii sui contra Sedem Apostolicam. Peccaverat tamen Cadaloo pseudopapæ contra Alexandrum II adhærendo. Hoc ut expiaret, & simul ut quietius viveret, in Italiam se receperat, & plerumque Romæ degebat, ut videri potest apud Baronium, tom. 10 Annalium, ubi multa de Agnete imperatrice variis locis habet. Erat Casini anno 1073, ut liquet ex Epistola Gregorii Papæ VII, tunc recenter electi, ad Desiderium abbatem, sive ad Beatum nostrum, quæ videri potest apud Baronium ad annum 1073 num. 29.

l Diaspram alias legitur. Vox est satis frequenter usitata medio ævo in ornamentis ecclesiasticis, ut videri potest in Glossario Cangii aucto, in quo tamen significatio ejus non explicatur. Crediderim voce diaspro colorem intensissime album designari, quia recentiores Græci (ut etiam observat Nuceus ad eamdem vocem lib. 2 cap. 43 ex Meursio, cui & alia Lexica Græco-barbara consentiunt)voce ἄσπρον album significant. Hinc Macri in Hierolexico vocem diasprum exponunt dupliciter album. Sic paulo inferius vocem diarodanum exponendam puto de roseo colore intensiore, ut idem sit quod diarhodenus, quæ est vox aucta ex rhodinus rosei coloris seu Græca voce ρὅδον rosa.

m Id est, cum fascia, vel friso aurato, inquit Nuceus. At in Glossario Cangii brustus & brustum exponitur opus phrygium sive acu pictum.

n Dossale aut Dorsale est pallium sive aulæum, quod parietibus appenditur, ut habet Glossarium Cangii, ubi varia ad id probandum allegantur exempla.

o In Margine notatur Euangelium.

* forte, de corona,

* l. omnibus

* al. Campani

* cælestum

* lege Deus

* habente

CAPUT VI.
Quæ Beatus contulerit novæ basilicæ ornamenta, & quæ tum intra, tum extra claustrum ædificia fecerit: deque variis instauratis & sacratis ecclesiis.

XXXIII.

Libet nunc post ecclesiæ dedicationem residua exornationis ipsius describere, [Sumptuosa ornamenta,] ut licentius deinceps valeamus Desiderii gestis, tam in ædificiis, quam & in aliis quibuslibet magnificentiis operam dare. Ad supradictam igitur regiam urbem quendam de fratribus cum literis ad imperatorem, & auro triginta & sex librarum pondo transmittens, auream ibi in altaris facie tabulam, cum gemmis ac smaltis a valde speciosis patrari mandavit, quibus videlicet smaltis nonnullas quidem ex Euangelio, fere autem omnes beati Benedicti miraculorum insigniri fecit historias. Quem certe nostrum confratrem imperator Romano b nimis honorifice suscepit, & quamdiu ibi mansit, honeste cum suis omnibus reverenterque tractavit, & quidquid ornamentorum * inibi vellet efficere, imperialem ei licentiam tribuit. Fecit itaque & cancellos quattuor fusiles ex ære, ante altare scilicet hinc inde inter chorum & aditum statuendos; trabem quoque nichilominus fusilem ex ære, cum candelabris numero quinquaginta, in quibus utique totidem cerei per festivitates præcipuas ponerentur, lampadibus subter in æreis uncis ex eadem trabe triginta & sex dependentibus.

[60] Quæ videlicet ærea trabes, æreis æque brachiis ac manibus sustentata, [quibus novam basilicam] trabi ligneæ, quam pulcherrime sculpi, & auro colorumque fucis interim fecerat Desiderius exornari, commissa est, & supra sex columnas argenteas, quattuor & semis in altitudine cubitos habentes, & octo libras per singulas, in ipsa chori fronte constituit: sub qua nimirum trabe quinque numero teretes iconas suspendit, tredecim vero quadratas paris mensuræ ac ponderis desuper statuit: e quibus videlicet decem ex quadratis prædictus frater apud Constantinopolim crosso c argento sculpsit ac deauravit, habentes per singulas aliæ libras quattuordecim, aliæ duodecim: rotundas vero omnes, argentea solum urna quattuor librarum circumdans, cætera coloribus ac figuris depingi Græca peritia fecit: tres vero alias de quadratis ejusdem metalli atque mensuræ patrari suorum artificum opere nequaquam dissimili Desiderius jussit. Alteram quoque iconam rotundam, ex utraque parte argento mirifice sculpto ac deaurato vestitam, argenteis etiam bullis extrinsecus in giro circumdatam, quidam nobilis tunc beato Benedicto a regia urbe transmisit, cui postmodum similis altera fieri jussa; utraque est in ciburio altaris hinc inde suspensa.

[61] Ceraptata d etiam ærea fusilia valde pulchra, duo magna, [abunde instruxit Desiderius,] & parva septem, supradictus frater secum a Constantinopoli detulit. Fecit præterea Desiderius & aliam trabem de argento, librarum circiter sexaginta, sculptam nichilominus ac deauratam, quam in fornice majori ante altare, super quattuor argenteas columnas, ex parte inauratas, decem libras, & quinque cubitos altitudinis habentes, locavit. Fecit & duas cruces magnas argenteas librarum per singulas triginta, quarum imagines cælatura satis mirifica prominerent, easque sub prædicta trabe inter easdem columnas hinc inde super marmoreos stipites statuit. Tres porro residuas majoris altaris facies argento librarum octoginta & sex, bene sculpto ac deaurato, vestivit: nam reliquorum trium altarium facies veteribus tabulis a tribus partibus adornatæ sunt. Quattuor etiam trabes propter ciburium altaris simili modo sculpto ac deaurato argento extrinsecus induit; ab intus vero petalis e & coloribus decoravit, e quibus duæ habent cubitos in longitudine sex, libras viginti & viginti, duæ vero aliæ cubitos quattuor ac semis, libras viginti & viginti.

[62] [singillatim enumerantur.] Sex etiam candelabra magna, tres cubitos altitudinis habentia, de productis ac sculptis argento lamminis fecit, ana f sex vel quinque librarum, quæ videlicet in festis præcipuis ante altare in directa linea posita accendi cum maximis faculis debeant. Pulpitum quoque ligneum ad legendum sive cantandum, longe priori præstantius & eminentius, fecit in ascensu graduum sex, idque diversis colorum fucis & auri petalis * de pulchro pulcherrimum reddit: ante quod columnam argenteam, viginti & quinque librarum, partim deauratam, ad modum magni candelabri, sex cubitorum in altitudine habens, supra basem porfireticam statuit, super quam videlicet cereus magnus, qui Sabbato Paschali benedicendus est, sollemniter debeat exaltari. Fecit & pharum g, id est, coronam maximam de argento, librarum circiter centum, habens in circuitu cubitos viginti, cum duodecim turribus extrinsecus prominentibus, sex & triginta ex ea lampadibus dependentibus, eamque extra chorum ante Crucem majorem satis firma ferrea catena, septem deauratis malis distincta, suspendit. His tantisper de constructione, consecratione, partimque decoratione novæ basilicæ quoquomodo * exaratis, ad cætera monasterii ædificia percomplenda, simul cum nostro Desiderio reditum faciamus.

[63] [Cœnobii Casinensis vetusta ædificia] Post transactam igitur solemnem basilicæ dedicationem, cernens Desiderius, divina cooperante potentia, simulque patris Benedicti meritis, omnia, quæ cœperant, ad perfectum, prout optaverat, pervenisse, audentior jam, immo valentior factus, totius cœnobii ambitum decrevit ingenti animo spatiare, &, ut jam de aliquibus fecerat, reliquas officinas, cum his etiam, quæ ipsemet ante ecclesiæ constructionem construxerat, renovare. Et primo quidem claustrum, quod tantæ congregationi adhuc permodicum esse constat *, ampliare desiderans, everso mox vetere refectorio, quod satis enormiter a latere templo, a fronte vero capitulo inhærebat, quoque * etiam ipse dudum bis tempore diverso adauxerat, in ulteriori illud parte futuri claustri, juxta Meridianum scilicet atrii ecclesiæ latus, decorum valde satisque magnum extruxit, diversisque totum coloribus pictorum artificio compsit, & laqueari apposito trabibus, tegulis desuper operuit. Legivum h quoque perpulchrum & eminens in eo constituit, quod valde decenter gipso vestitum, cunctis spectabile reddidit. Cujus videlicet domus longitudinis * in cubitis quinque & nonaginta extenditur, latitudo in tribus & viginti porrigitur, in quintadecimum * vero altitudo sustollitur, ab Orientali parte habens ingressum, ab Occidentali vero absidam, ante quam profecto ampla valde abbatis mensa ex transverso cernitur constituta. Habet autem a latere Meridiano fenestras quattuordecim, circa pulpitum tres, a Septemtrionali vero duas tantum, duas quoque rotundas in frontibus singulis, omnes vitro tam gipso quam plumbo insigniter laboratas.

[64] Juxta eandem quoque domum, ab Australi parte, [destruit, novaque] coquinam fratrum, amplam satis & pulchram, in duobus invicem connexis fornicibus, quos una tantum columna sustentet, erexit, interque ipsam & refectorium, gradus & januam, unde quæque necessaria in idem refectorium sive conferantur, sive referantur, constituit. Ex altera vero ipsius coquinæ parte cellarium statuit, ex quo videlicet tam refectorio quam coquinæ quælibet debeant necessaria tribui. Post hæc, cum necdum sufficiens sibi ad tantam fratrum multitudinem claustri spatium videretur, Vir certe magnanimis & nimis magnæ fiduciæ, dormitorium atque capitulum, quæ dudum ipsemet magno valde sumptu ac studio fabricaverat, necnon & veterem infirmantium domum ex integro est aggressus evertere, & claustri ampliandi occasione easdem quoque domos ampliores efficere. Quoniam igitur exteriorem dormitorii murum porro longe ab altero in magno montis præcipitio statuebat erigere, quinque crossam * cubitis maceriam in fundamento maximæ firmitatis gratia jaciens, eam in ducentorum spatio cubitorum per longum extendit, in altitudine autem cubitorum triginta erexit, quattuor & viginti cubitis a muro interiori distantem. Habens a Meridiano tantum fenestras amplas viginti, e quibus tres maximæ tribus columnellis marmoreis fulciuntur. Quæ videlicet domus longe priore amplior, firmior ac pulchrior, studiose nimis est & fabrorum peritia lateribus tecta, & pictorum artificio coloribus decorata. Juxta quam etiam in ulteriori capite ipsius vestiarium fratrum construxit, parvum quidem, sed satis competens, pulchrumque.

[65] His triennio circiter consummatis, montem e vestigio, [decentiora & commodiora] qui intra jacebat, suffodere aggressus est, per longum scilicet cubitis centum & quinque, per latum autem quadraginta & novem, per altum vero circiter septem *; sicque capituli ædem ab Orientali parte per transversum constituit, ut interior ejus frontispicii angulus angulo exteriori tituli i basilicæ sit connexus; absida vero ipsius appropiare dormitorio videatur: cujus videlicet domus longitudo cubitorum quinquaginta & trium, latitudo viginti, altitudo autem octo & decem habetur; habet autem a latere uno fenestras vitreas speciosissimas novem, ab altero totidem, a frontispicio Aquilonali tres rotundas, ab Australi vero duas æque rotundas, laqueari & pavimento, seu picturis pretiosissimis * sufficientissime decorata. Tantam autem tunc, cum ista suffoderentur, terræ motuum sumus experti frequentiam, ut uno quidem die vicibus decem & septem, per alios vero aliquot dies nunc quattuor, nunc duobus, modo etiam sex, vel quinque vicibus, id per dies singulos sentiremus. Quod certe propter innumeras ejusdem loci sepulturas k, tunc necessario violatas, quæ sanctorum forte hominum fuerant, non ab re contigisse, multi putavimus: alias sane satis raro in hoc loco solet fieri terræ motus.

[66] [exstruit, ædificia quoque erigit] Verum quoniam ingens præcipitium ab interiori dormitorii parte remanserat, erectis secus domum eandem cameris l, & terra saxisque cætera replens injectis, itemque ante refectorium, in fronte videlicet claustri, curva nichilominus camera cisternam maximam fabricans, ita demum totius claustri superficiem coæquavit. Mox itaque arcus per girum deambulatorios super centum & decem marmoreos columnellas * instituens, claustrum omne in longitudinem cubitorum centum & quinque *, in latitudinem vero quinque & septuaginta * diffudit. Cujus quia ea pars, quæ majoris basilicæ erat contigua, si cæteris coæquaretur, non aptus in eandem basilicam esset ingressus, subtus item, & super deambulatorios fornices fecit, & in ejus utriusque angularis * marmoreos gradus, quibus in cætera descenderetur, instituit, ad capitulum * quidem quintodecimum, totumque in circuitu & lapideis pavimentis Bizantei artificum * stravit, & picturis pulcherrimis compsit. Nichil hoc moratus expleto, solarium palatii illius, quod a Richerio cœptum, ipse perfecerat, ab eminentia priori ad claustri planitiem deposuit, adque inibi * infirmorum fratrum quietem constituit. Porro ab Occidentali parte claustri, juxta cisternam videlicet, quam prædiximus, cellam noviciorum ordine satis aptavit, in qua videlicet idem * juxta regulare institutum & meditari & quiescere atque comedere novicii ipsi deberent; sicque jam tandem fratres, qui eatenus super tot operibus inquietati ac molestati plus quam satis extiterant, opportuna simul & amœna quietis statione locatos, ordini de cætero regulari, quanto ordinatius, tanto districtius, operam dare perdocuit.

[67] [extra septa, & claustrum muro cingit.] His igitur omnibus ex voto perfectis, & interioribus fratrum officinis decentissime, ut aptaverat *, consummatis, ad exteriora se nihilominus ædificia monasterii perficienda * impiger ac fortis accingit. Ab Occidentali igitur parte primum maceriam firmissimam erigens, portam cubitos pene triginta extra veterem de quadratis ac septis * lapidibus statuit, supra quam turrem fortissimam in quattuor magnis columnis erectam ingenti camera confirmavit. Verum cum exterius præcipitium pateret immensum, tumulus vero interius magnus existeret, eo defosso, præcipitium illud saxis ejus & terra, clivoso licet tramite, pervium fecit, ibique juxta, extra portam scilicet, xenodochium maximum fabricavit: itaque demum hinc inde muro contiguo, ac civitatum more m munito, universum monasterium circumsepsit. Dehinc Aquilonali parte palatium quantitatis non modicæ ad hospitum quorumque receptionem ædificavit. Pistrinum quoque tanto decore construxit, ut multi peregrinorum huc venientium, ignorantes, quasi ad ecclesiam, sæpius illuc oraturi convenerint. Non cessabat, dum ista agerentur, Desiderius conquirendis ecclesiæ ornamentis insudare, & undecumque posset, quibuscumque posset ingeniis, quæ ejus apta essent pulchritudini, comparare.

XXXIV.

[68] Christo igitur duce, omnia sibi, prout optaverat, evenisse cognoscens, [Ecclesiam B. Martini instaurat,] hinc ad ecclesiam beati Martini, quæ sola fere jam intra monasterii ambitum de veteribus ædificiis remanserat, renovandam, totum cor Desiderius vertit. Diruta namque priori ejusdem beati Martini basilica, jactisque in Christi nomine fundamentis, cœpit ejusdem ecclesiæ fabricam in longitudine cubitorum trium & quadraginta, latitudine viginti & octo, altitudine viginti & quattuor; fenestras vero ab uno latere novem, ab altero totidem. Porticus etiam utriusque parietes in sedecim cubitorum altitudine erigens, fenestris n quattuor & quattuor, totidemque ab altero distinxit, & illas quidem, quæ in navi sunt, plumbo simul & vitro compactis tabulis ferro ligatis inclusit. In frontispicio porro ejusdem ecclesiæ fenestras tres, ac unam in absida distinguens, similis decoris patrari mandavit: illas autem, quæ in porticibus sunt, gipseas quidem, pari vero decore construxit. Columnas vero novem ab uno latere, totidemque ab altero erexit. Secus ipsam quoque ecclesiam curvato pariete, brevem quidem, sed perpulchram domum ad ejusdem ecclesiæ ministerium construxit. Cancellos vero lapideos ante beati Martini altarium mirificos patrari fecit: absidam autem musivo decenter vestivit, in qua etiam aureis litteris hos versus describi præcepit:

Cultibus extiterat quondam locus iste dicatus
Dæmonicis, inque hoc templo veneratus Apollo:
Quod pater huc properans Benedictus in omnipotentis
Vertit honore Dei, Martini & nomine sancti;
Hoc Desiderius post centum lustra vetustum,
Parvumque evertit, renovavit, compsit & auxit.

[69] Jam vero ipsius ecclesiæ pavimentum quam sit conspicuum, [S. Bartholomæi, aliasque dedicat,] quam speciosum ac diversorum marmorum multiplicitate constratum, oculis omnium patet. Leginum * quoque pulcerrimum, auro atque coloribus pictorum ingenio decoratum, ibidem extrui jussit. Ante ipsius namque beati Martini altarium tabulam argenteam ac deauratam & pulcerrime sculptam, quattuor & quadraginta libras habentem, Desiderius patrari mandavit, in qua omnes fere beati euangelistæ Matthæi & sancti confessoris Christi Martini desculpsit historias. Fecit & portas æreas in ingressu ejusdem ecclesiæ. Juxta eandem vero basilicam mansiunculas, in qua ipse maneret, construens, trabibus appositis, tegulis desuper operuit. Hæc ubi cooperante Domino, prout optaverat, consummavit, beati Bartholomæi apostoli basilicam, cum fratrum universo conventu tertio Nonas Januarias a Johanne hujus ante cœnobii monacho, post Sorano episcopo, fecit sollempniter dedicari. In cujus altari Apostolici corporis partem non exiguam in argentea recondidit capsa, in qua etiam has reliquias posuit: de lapide sancti sepulchri, & sanctorum Johannis & Pauli, Viti, Januarii, Hermetis & Quadraginta Martyrum. Enimvero tantæ apud Romanum Pontificem Desiderius auctoritatis habebatur & gratiæ, ut in quibuscumque vellet, proprio pastore viduatis ecclesiis vel cœnobiis, juris ei esset suis ex fratribus episcopos substituere, vel abbates.

[70] Non multo post hæc temporis evoluto, ædeculas quoque illas, [& reliquiis exornat.] quas instar turrium in atrii diximus angulis constitutas, alteram ab eodem Johanne, alteram a Leone fecit Aquinensi episcopo, magna cum lætitia dedicari quarto Idus Septembris. Sane in altari beati archangeli Michaëlis reliquias condidit sanctorum Nicandri & Marciani, Johannis & Pauli, Viti, Mercurii & Caterinæ, & vocabula o sanctorum Apollinaris episcopi, Proti & Jacinthi. Altare vero Principis Apostolorum Leo Aquinensis episcopus divino nomini, ipso domno Abbate, omniumque fratrum præsente conventu, cum magna lætitia & devotione sacravit: in eodem vero altario reconditæ sunt reliquiæ istæ: de quinque panibus ordeaceis *, & sanctorum apostolorum Petri, Matthæi, Jacobi, Nazarii & Celsi, Januarii, Felicissimi & Agapiti, Sergii & Bacchi, Nicandri & Marciani, Aurelii, Protasii, Fortunati & sociorum ejus, & de vestimentis trium puerorum p…

ANNOTATA. J. S.

a In Lexicis Græco & Latino-barbaris Cangii voces Smaldus & smaltus aut smaltum exponuntur secundum significationem vocis Italicæ Smalto encaustum. Verum, ut jam dictum est ad cap. 3 lit. X, varii reperiuntur textus, qui magis innuunt genus quoddam lapidis pretiosi. Forte intelligendi erunt lapides, quos ars encaustica speciosos fecerat.

b Romano more Italico pro Romanus. Nam nomen est proprium, & designatur Romanus Diogenes eo tempore imperator Constantinopolitanus, cujus imperii finem post Baronium Pagius in Critica figit anno 1071. Missus igitur erat ille frater Constantinopolim ante dedicationem ecclesiæ, & verisimiliter pleraque ecclesiæ ornamenta ante dedicationem fuerunt parata.

c Crosso pro grosso æque barbaro ponitur. At vox grosso eo tempore multum usitata erat provoce crassus, magnus &c. Nuceus voces explicat de argento, ex quo icones sunt compositæ, dicens: Non bracteis tantum argenteis vestivit. Forsan crosso argento idem hic est ac magnis expensis.

d Vox ceraptata etiam occurrit in Chronico hoc lib. 2 cap. 102; sed eam a Nuceo expositam non invenio. In Glossario Cangii nonnulla allegantur exempla, quæ omnia mihi videntur insinuare candelabra ad cereos imponendum.

e Petalis, id est, laminis, ut late probat Nuceus. Vox Πέταλον in eadem significatione Græcis medii ævi usitata fuit, ab iisque ad Latinos verisimiliter translata.

f Ana idem hic significat, acsi diceretur singula, ut ostendit Nuceus, & Cangius in Glossario.

g Pharus Latine dicitur turris prope mare posita, in qua noctu in commodum navigantium multum luminis accenditur. Ingentes vero illæ lucernæ sive coronæ, quæ in ecclesiis suspenduntur, & multa simul luminaria continent, ob qualemcumque cum pharis similitudinem, medio ævo etiam non raro phari fuerunt appellatæ; ut ostendunt Nuceus & Cangius.

h Id est, pulpitum ad legendum.

i Notat Nuceus, vocem tituli abesse in alio codice.

k De his terræ motibus in Commentario num. 84.

l Arcubus videlicet & fornicibus, non cubiculis; inquit Nuceus.

m In alio codice, ac propugnaculis civitatum more munito. Sequuntur & aliæ quædam lectiones variantes apud Nuceum. At illas omisi quod nullius sint momenti.

n De variatione in numero fenestrarum & mox columnarum hæc observat Nuceus: In codice B numerus vacat. Opinor, quo tempore Leo (Ostiensis) scripsit, fabricam non fuisse consummatam: vel inter fabricandum numerus est variatus. Sic ubi vetustior codex legit. “Columnas numero sexdecim”: codex Petri (diaconi) habet: “Novem & novem”.

o Quid hic significet vocabulum, valde obscurum est. Recurrit vox illa in eadem significatione lib. 4 cap. 8, ut notat Nuceus, qui fatetur se ignorare, quid ea proprie significetur.

p Hoc loco finem scribendi fecit Leo Ostiensis, ut observat Nuceus, ita scribens: Hoc caput claudit codicem B., qui solam Leonis Ostiensis Historiam continet… Certe hoc caput legitur in codice Leonis, cujus stylum sapit. Et multa hic variavit Petrus, ut hinc saltem agnoscere potuerit Lauretus, ab utroque scriptum fuisse. Deinceps autem varias lectiones nostrorum manuscriptorum non habebis: ex unico quippe Petri codice sequentia sumpsimus &c. Lectiones variantes, quas non dedi, fere tantum consistunt in omissionibus, ut apud Nuceum videri potest.

* al. operum

* laminis

* al. quomodolibet

* al. constabat

* al. quodque

* longitudo

* al. quindecim

* i. e. crassam

* al. circiter decem

* al. pulcherrimis

* al. columnas marmoreas

* al. octoginta & quinque

* al. quinque & sexaginta

* al. angulis

* al. a capitulo

* al. artificii

* al. inibi cum balneo & ceteris opportunitatibus

* al additur: juxta refectorium videlicet fratrum cellam

* al. optaverat

* al. reficienda

* al. sectis

* i. e. pulpitum

* i. e. hordeaceis

CAPUT VII.
Variæ variorum donationes: jus in ecclesias S. Sophiæ & S. Angeli Casinensibus confirmatur a Gregorio VII, qui Casinensi ecclesiæ sacris interdicit.

A. Petro Diacono.

XXXVI.

Sequenti tempore supradictus Papa Alexander a Urbem egrediens, [Alexandri Papæ aliorumque,] venit ad hoc monasterium, qui a Desiderio honorifice susceptus b… Fecit præterea idem sanctissimus Pontifex patri Desiderio privilegium de monasterio sanctæ Mariæ in Palladio c, cum attinentiis suis, recipiens ab eo ecclesiam sanctæ Jerusalem d, quam Leo Papa reverendissimus, sicut supra taxavimus, Richerio abbati nostro tradiderat. Concessit etiam prædictus Papa Alexander personaliter e nostro Desiderio civitatem Terracinensem, cum pertinentiis suis. Defuncto autem eodem Pontifice f clerus populusque Romanus in unum conveniunt, Hildebrandumque Sedis Apostolicæ archidiaconum eligentes, Gregorium g appellari decernunt; qui eodem ordinationis suæ anno ad hoc monasterium veniens, sociato sibi Desiderio h, Beneventum perrexit i… Per idem tempus Richardus princeps per præceptum obtulit beato Benedicto ecclesiam sancti Angeli, quæ nuncupatur ad Formas k… Et quoniam locus idem valde amœnus & satis aptus monasterio erat, rogavit humiliter Desiderium, ut pro amore suo specialiter inde studeret, quod & fecit, de monasterio Albanetæ l integram omnium mobilium medietatem accipiens, & cum medietate etiam ejusdem loci monachorum illuc transmittens, cœpitque Desiderius illud ædificare ex integro tam speciose, tam spatiose, quemadmodum hodie cernitur, ubi etiam intra breve tempus quadraginta & eo amplius monachos regulariter victuros aggregavit…

XXXIX.

[72] Circa hos dies Michael m Constantinopolitanus imperator patri Desiderio per nuntios, [Desiderio impense faventium,] quos ad eum direxit, dona quam plurima transmisit, poscens, ut pro se ac liberis, & pro statu imperii sui Dei omnipotentis clementiam assidue supplicarent. Insuper etiam ob patris Benedicti reverentiam, pro salute animæ suæ, per præceptum aurea bulla bullatum constituit, ut per unumquemque annum hoc monasterium accipiat de palatio Constantinopolitani imperii auri libras viginti quattuor, & pallia quattuor ad nostræ congregationis sustentationem. Borrellus n autem comes, Borrelli majoris filius, cum ob nonnulla sua in hoc loco servitia Desiderii familiaritatem fuisset non immerito adeptus, monasterium sancti Petri, quod vocatur de Avellana, quod videlicet pater ipsius beato Dominico o ante quattuor & quadraginta annos ad construendum tradiderat, quodque idem Borrellus satis ampla terrarum possessione ditaverat, cum ecclesiis & colonis, & cum omnibus omnino pertinentiis ac possessionibus suis, quod est terra quinque millium circiter modiorum, beato Benedicto devotissimus optulit: cujus monasterii cum longe post Gualterius nepos ipsius duodecim casales de rivo Franculi nequiter retineret, veniens ad hoc monasterium sua sponte nobis ipsos refutavit ac reddidit.

[73] [præclaræ donationes in gratiam] Theodinus quoque & Oderisius atque Bernardus, Balvenses comites, non multo post, & ipsi quoque monasterium sancti Petri, quod situm est in valle de Lacu, & aliud monasterium heremitarum in loco, qui dicitur, Pratum Cardosum, quæ nimirum & ipsa nichilominus a beato Dominico ante non plures annos fundata extiterant, pari modo in hoc monasterio obtulerunt, cum quinque scilicet adjacentibus lacubus, cum ecclesiis & colonis, & cum omnibus omnino pertinentiis ac possessionibus eorum, tam in eodem comitatu Balvensi, quam in Marsicano & Teatino. Eodem anno oblatum est beato Benedicto a quibusdam nobilibus Marsicanis castellum, quod nominatur Meta, in valle de Orbeto, cum omnibus finibus ac pertinentiis suis, nec non & ecclesia sancti patris * in loco, ubi Formæ vocantur, & ecclesia sancti Donati supra ipsas Formas, cum omnibus, quæ ad easdem ecclesias pertinent, insuper & universis, quæ ad præfatos nobiles jure hæreditario pertinebant, tam in ipsis Formis, quam & in valle Frigida p. Eodem etiam anno Leo & Girardus Fundani q consules optulerunt beato patri Benedicto monasterium sancti Magni cum omnibus sibi pertinentibus, & cum quarta parte de ipsa piscaria Fundani lacus, & cum ecclesia sanctæ Mariæ juxta amphitheatrum Fundanæ civitatis, sancti Mauri & sancti Martini ad Tirille r, & sancti Andreæ in Terracina, & sancti Nycolai in urbe Romana, loco, qui dicitur ad Fossa, cum omnibus pertinentiis ac rebus illarum.

[74] [cœnobii Casinensis.] Pari modo autem una cum Richardo cognomento de Aquila idem * consules optulerunt huic loco ecclesiam sancti Onufrii cum pertinentiis suis. Et quoniam locus idem habilis ad construendum monasterium erat, Desiderius cupiens ibidem facere monasterium, per Girardum s præpositum sancti Nycolai in Pica, qui quintus post eum hujus cœnobii abbas effectus est, in statum, quo nunc cernitur, erexit. His quoque diebus Littefridus Fundanus consul cartam fecit huic monasterio de omnibus, quæ sibi pertinebant de civitate Fundana, & valle de Cursa, & Aquaviva, & Ambrife, & Pastina & Ynola, Campu de Mele Vetera, & de tertia parte piscariæ ad sanctam Anastasiam, & de monasterio sancti Archangeli, & de omnibus, quæ ei pertinebant a paterno vel materno jure. Per idem quoque tempus Johannes Hiserniensis vir nobilis similiter optulit huic Casinensi cœnobio monasterium sancti Benedicti, in loco Banlarola, cum duabus aliis cellis ipsius, id est, sanctæ Mariæ & sanctæ Luciæ, cum universis earum pertinentiis. Idem fecit & Morinus comes Benafranus t de quattuor aliis ecclesiis, id est, sancti Nazarii de Piperozza, sancti Petri de Sexto, sancti Barbati de Ravenola, & sancti Martini de ipsa Furca.

XLI.

[75] Eodem tempore, cum Landenulfus, qui fuerat comes Caleni u, contendisset nobiscum de alveo fluminis Gariliani w, [Restitutiones & concessiones quædam aliæ.] quod non deberet aliquo modo pertinere castro nostro de Mortula, & quod ipsi homines de criptis ejusdem loci nichil nobis deberet *, judicio judicum Suessanorum x causa ipsa diutius ventilata, victus rationibus cessit, & de his omnibus per cartam se manifestavit nullam prorsus habere justitiam. Sed & Loffridus, qui cognominatus est Monius, per idem tempus ex imperio Richardi principis veniens ad hunc * monasterium in præsentia Desiderii sponte sua per scriptum se manifestavit ac refutavit in manus ejus ipsas piscarias, quæ sunt in flumine Gariliano ad ipsos currentes, qualiter incipit a rivo, qui dicitur Vivus, qui descendit ab ipsis criptis, & vadit usque in rivum, qui descendit a sancta Cruce, & mittit in prædictum fluvium Garilianum, quæ videlicet piscariæ antiquitus pertinuerunt partim huic monasterio, partim sancto Salvatori de Cucuruzzo, quas etiam usque ad illud tempus Suessani comites violenter & malo ordine retinuerant. Sequenti tempore Loffridus, cognomento Ridellus, dux Cajetanorum y, obtulit in hoc loco monasterium sancti Herasmi de civitate Furmiana z, & monasterium sancti Petri De Foresta in pertinentia Pontiscurvi cum universis possessionibus ipsorum. Tunc etiam & Lando dominus Arpinensis aa civitatis ad mortem veniens, judicium fecit in hoc monasterio de omnibus, quæ sibi jure hæreditario pertinebant, id est, de medietate Arpini & Montis nigri, & sancti Urbani, & Vici albi & Casa Silverii, pœna apposita judicii hujus violatoribus centum librarum auri omnibus id removere quærentibus.

XLII.

[76] Per idem tempus supradicto Papa Gregorio Romæ synodum celebrante, [Lis super monasteriis S. Sophiæ,] Leo hujus loci bibliothecarius, qui post Ostiensis episcopus factus est, ex jussione patris Desiderii proclamationem fecit de cella sanctæ Sophiæ in Benevento, quam nuper Beneventani a dicione hujus cœnobii violenter abstraxerant, cumque ad placitum res perducta fuisset, relecta sunt in omnium audientia nostra munimina, qualiter Arichis bb princeps, ejusdem ecclesiæ constructor, illam per præceptum huic cœnobio Casinensi tradiderat: demum vero qualiter omnes Romani Pontifices, imperatores, reges, duces ac principes prædictam cellam in hoc loco confirmaverant. Quo audito, Papa Gregorius ait, quod nequaquam possent Beneventani ecclesiam monasterio Casinensi primitus delegatam ab ejus potestate subtrahere: sed Casinensem ecclesiam omnino canonice ac legaliter eandem cellam in perpetuum obtinere debere…

[77] Eodem tempore, cum prædictus Papa Gregorius apud Capuam moraretur, [& S. Angeli, Casinensinensibus adjudicatur a Gregorio VII,] clerici ejusdem civitatis invidis apud eum quæstibus usi sunt, dicentes: Ecclesiam sancti Angeli, quæ olim fuerat juris Capuanæ ecclesiæ, iniquo concambio in jus monasterii nostri transisse. Quam nimirum querimoniam idem Apostolicus, oratu Desiderii, indiscussam manere non patiens, per idoneos ac veraces viros diligenter inquirere studuit, utrum concambium, quod pro eadem ecclesia datum fuerat, conveniens esse videretur. Qui videlicet hoc studiosissime disquirentes, invenerunt & probaverunt, quod ecclesia sancti Johannis de Landepaldi, quæ pro eodem concambio data fuerat, satis plus possessionis & ornamentorum tempore concambii habuisset. Quod etiam Ervæus cc tunc ejusdem civitatis archiepiscopus se veraciter cognovisse asseverabat. Quo competenti testimonio præmotæ litis omni dubietate sublata, censuit præphatus Apostolicus, tam archiepiscopum, quam & Capuanos clericos in perpetuum ab hac quæstione quiescere, nullamque ulterius de ipso concambio litem movere. Qui mox privilegio firmum hoc & in perpetuum stabile judicans atque decernens, ut idem monasterium sub cura & regimine Casinensis abbatis manere perpetuo debeat. Eodem quoque privilegio cuncta, quæ vel ibi tunc concessa, vel in futurum essent concedenda, confirmans, temeratoribus quidem hujus decreti, nisi forte resipuissent, excommunicationis sententiam intulit: observatoribus vero benedictionem Apostolicam & pacem perpetuam provenire optavit…

XLVI.

[78] [qui Casinensem ecclesiam interdicto ligat.] Eodem quoque tempore Rosellanensis dd ecclesiæ pontifex ad hoc cœnobium veniens, non parvæ pecuniæ summam in hoc loco deposuit. Quod ubi Jordano ee principi relatum est, missis militibus eandem pecuniam de ecclesiæ secretario abstractam ad se deferri mandavit. Fratres autem ad hæc: Pecunia *, quæ patri Benedicto credita est, nos alicui viventium minime damus, sed illam in secretario ponentes, exinde qui præsumpserit, auferat. Milites vero hæc audientes & diabolico stimulo debriati pecuniam de secretario ecclesiæ abstrahentes ad principem deferunt. Tantum vero & tam immane & inauditum flagitium Gregorii Papæ dum pervenisset ad aures, hujus temeritatis noxam inultam esse non ferens, & verens, ne exemplo hujus facinoris iterum nostra ecclesia violaretur, divinum officium in patris Benedicti ecclesia interdixit, altariaque omnia denudari fecit, asserens, quod in tanto scelere nimiæ negligentiæ & acriter ulciscendæ timiditatis & Desiderium ac fratres arguere posset, & gravius adversus congregationem nostram commoveri debere, nisi ea, qua locum istum semper dilexerat, caritate detineretur…

ANNOTATA. J. S.

a Hoc iter Alexandri Papæ II, & gesta ipsius cum Desiderio abbate, innectenda sunt anno 1072, sive inter dedicationem ecclesiæ Casinensis, factam 1 Octobris anni 1071 & mortem Alexandri, de qua mox loquemur.

b Omissa hic sunt quædam ab Alexandro II Casini & Aquini gesta, quod non spectent ad B. Victorem.

c In Urbe situm est hoc monasterium, de quo etiam meminit Leo Ostiensis lib. 2 cap. 97, ubi hæc observat Nuceus: Palladium monasterium erat sub titulo SS. Sebastiani & Zotici inter arcum Titi & arcum Constantini, seu inter Colosseum & S. Mariam novam, ut ait Antoninus, Callixtus II in bulla pro monasterio Casinensi & Innocentius III, Monasterium S. Sebastiani in Palladio. In bulla vero Alexandri II, quam ad hunc locum partim recitat Nuceus, ita loquitur Pontifex: Tradimus & concedimus abbatiam sanctorum martyrum Sebastiani & Zozimi, quam vulgares usitato nomine Palariam solent nuncupare. Sic Pallaria vocatur loco allegato ab Ostiensi. Hæc utcumque diversa videntur, quia uno loco dicitur S. Mariæ, alio S. Sebastiani & Zozimi vel Zotici; alias etiam in Palladio, alias in Pallaria vel Pallara. His de causis, opinor, Lubinus pag. 340 duas ejusdem fere nominis abbatias tamquam diversas recenset, & primam vocat Palladium, alteram S. Mariæ in Pallara. At quæ de situ utriusque dicit, mihi persuadent, eamdem esse; cum omnia loca sint vicina, quibus utramque jungit. Quod autem ante S. Mariæ, deinde S. Sebastiani sit dicta, non habet difficultatem. Martinellus in Roma sacra pag. 302 de illa abbatia agit sub nomine in Palladio, aitque in Pallaria dictam fuisse corrupto vocabulo. Collapsa fuerat, sed a Thadæo Barberino Urbis præfecto & Urbani VIII nepote restituta est, sive potius rursum ædificata, & militiæ Hierosolymitanæ tradita, ut narrat Martinellus. In novissima Romæ veteris & hodiernæ descriptione, edita Italice anno 1750, de eadem ecclesia agitur sub nomine di S. Sebastiano alla Polveriera tom. 1 pag. 411, sed breviter.

d Abbatia est Sanctæ Crucis in Hierusalem, quam nunc tenent Cistercienses Congregationis Longobardicæ. Ecclesia illius abbatiæ una est ex septem stationibus Urbis. De variis Ordinibus, qui ad tempus ecclesiam illam tenuerunt, plura dabit Lubinus pag. 333.

e De donatione Terracinæ, quæ civitas est episcopalis ditionis Pontificiæ prope mare Mediterraneum, & non longe a limite regni Neapolitani, recte observat Nuceus, datam personaliter esse Desiderio, non abbati aut monasterio Casinensi.

f Mors Alexandri II ab aliis figitur die 20 Aprilis anni 1073, ab aliis die sequenti 21, ab aliis demum die 22, quo sepultus est. Poterit de beato Alexandro II agi in Supplemento Operis nostri ad 20 aut 21 Aprilis: nam cultum ipsius Majoribus nostris antea incognitum, æque ac Victoris III, probavit Sanctissimus Dominus Benedictus XIV in egregio Opere suo.

g Electus est S. Gregorius VII ipso die sepulturæ Alexandri II, sive 22 Aprilis, ut omnes consentiunt; & postridie de electione sua scripsit ad Desiderium abbatem, eumque Romam invitavit his verbis: Tu autem ipse quantocius ad nos venire non prætermittas, qui quantum Romana Ecclesia te indigeat, & in prudentia tua fiduciam habeat, non ignoras. Totam Epistolam dat Labbeus tom. 10 Conciliorum col. 6. An Romam revera tunc profectus sit Desiderius, non invenio.

h De hoc itinere S. Gregorii VII agit Baroniusad annum 1073 num. 96. Erat Pontifex Beneventi cum Desiderio, quando intrante mense Augusto, aliqua pactio inter Gregorium & Landulphum principem Beneventanum facta est, cui cum aliis subscripsit Desiderius presbyter Romanæ Ecclesiæ, omisso abbatis titulo.

i Aliqua hic omissa sunt spectantia ad Gregorium VII.

k Consule de hac donatione Commentarium num. 89. Omittitur hic, quo modo Richardus princeps eam ecclesiam permutatione acquisivisset.

l De Albaneta monasterio plura leguntur in Chronico lib. 2 cap. 30, ubi observat Nuceus, quingentis fere passibus a Casinensi cœnobio in Occidentem esse dissitum, nimirum in ipso monte Casino. Addit, nunc quoque parvum ibi esse monasterium. Et demum: Ibique magnus magnæ Societatis institutor Ignatius religioso secessu ad exercitia Spiritualia peragenda cum Petro Ortizio aliquamdiu mansit. In cujus deinde honorem cubiculum a sancto viro habitatum, in ædiculam consecratum est a Casinatibus, tanti hospitis memoriæ obsequentibus. De secessu S. Ignatii inmontem Casinum, ubi quadraginta diebus mansit ad exercitia Petro Ortizio tradenda, agitur in Vita utraque ipsius ad 31 Julii.

m Michaël Ducas imperio potitus est anno 1071, illudque perdidit anno 1078, secundum chronotaxim Pagii.

n Borelli numerantur inter viros illustres, qui interfuerunt dedicationi ecclesiæ Casinensis num. 56.

o Borellus pater monasterium S. Petri de Avellana S. Dominico abbati fundavit, ut legitur in Vita S. Dominici, juxta Soram in alio monasterio defuncti. Data est illius Dominici Vita apud nos ad 22 Januarii, ibique in Annotatis de hoc monasterio actum. In eadem Vita, refertur fundatio monasterii in Valle de Lacu, quod ibi vocatur S. Petri de Lacu. Et in Prato Cardoso S. Dominicus eremiticam vitam aliquo tempore duxisse dicitur. Quare, ne longior sim, ad illam Vitam remitto. Et solum observo, S. Dominicum hunc non esse confundendum cum S. Dominico Loricato, de quo agetur ad 14 Octobris. Porro pro chronotaxi harum & sequentium donationum consulendus est Commentarius prævius § 7.

p Loca illa regionis Marsorum, aut comitatusMarsicani, curiosius non investigo.

q Fundi civitas est episcopalis regni Neapolitani non longe a limite ditionis Pontificiæ, & decem circiter milliaribus dissita Terracina, quæ est in ditione Pontificia. Monasterium vero S. Magni nunc Ordinis Olivetani esse, observat Nuceus.

r De ecclesia illa in comitatu Fundano sita iterum agitur lib. 4 cap. 84, uti & de ecclesia S. Magni mox memorata, & de monasterio S. Onuphrii inferius memorando.

s Hic Girardus, stirpe illustri comitum Marsorum genitus, sub Desiderio factus est monachus, ut dicitur lib. 4 cap. 43. De singulis ecclesiis, quæ Casinensi abbatiæ fuerunt donatæ, nihil observo, ne annotationes in immensum excrescant.

t Venafrum civitas est episcopalis in Campania, sive in provincia Terræ Laboris, decem tantum milliaribus, ut scribit Baudrandus, distans a monte Casino. Hujus comes haud dubie hic designatur, littera V mutata in b, ut frequentissime fit in Chronico Casinensi.

u Calenum item erat civitas Campaniæ; sed quæ dudum destructa est, ut plerique volunt. Baudrandus tamen existimat, eam modo Carinulam dici, aut certe Carinulam ex Caleni ruinis crevisse. At Carinula ipsa nunc fere deserta est, ut observat.

w Garilianus fluvius, Italice Garigliano Latine Liris dictus, Latium a Campania felice separat, decurritque in mare Mediterraneum.

x Suessa, vulgo Sessa, civitas est episcopalis Campaniæ, quatuor milliaribus distans a memorato flumine Liri versus Capuam.

y Caieta, civitas item episcopalis in Latio novo & regno Neapolitano, in peninsula maris Mediterranei sita.

z Formiæ civitas erat vicina Cajetæ, sed excisa fuit a Saracenis, ejusque episcopatus Cajetam translatus. Ait Baudrandus, apud Græcos Phormiæ & Hormiæ dictam fuisse; & ex ejus ruinis crevisse Molam, quod oppidum est satis amœnum ad sinum Formianum, nunc Cajetanum dictum. Observat Nuceus, monasterium illud postea ad Olivetanos transivisse, locumque nunc dici Castellone, prope Molam in tabulis notatum.

aa Arpinum oppidum est regni Neapolitani in Latio non longe a ditione Pontificia, inter montem Casinum & Soram.

bb De donatione monasterii S. Sophiæ, sive æternæ Sapientiæ, per Arichem principem Beneventanum, qui sororem suam ibi abbatissam primam statuit, agitur in Chronico lib. 1 cap. 9. At, quando ibi habitavit Desiderius noster, abbas præerat, non abbatissa. Fuerat enim initio constructum pro monialibus, ut legitur lib. 1 cap. 6.

cc Ervæum, sive Hervæum, anno 1073 factum archiepiscopum Capuanum existimat Ughellus tom. 6 Italiæ sacræ recusæ col. 325; quia hæc contigisse anno 1073, quo Gregorius VII fuit Capuæ cum Desiderio nostro, sibi certo persuaserat. Verum Pontifex ille etiam Capuæ fuit anno 1078, quo hæc facta esse, ostendi in Commentario num. 93. Quapropter incertum est, an Hervæus ab anno 1073 fuerit archiepiscopus.

dd Rusellæ, alias Rosellæ, civitas fuit antiqua Etruriæ in ditione Senensi, quæ episcopatu gavisa est usque ad seculum 12; sed tum episcopatus Grossetum translatus est, ut colligitur ex catalogo episcoporum Rosellanorum aut Rosellensium & Grossetanorum, quem dat Ughellus tom. 3 ItaliæSacræ col. 660 & seqq. Attamen ex illo catalogo nequit certo colligi, quod sit nomen episcopi, de quo hic fit mentio.

ee Jordanus erat princeps Capuanus, filius Richardi sæpe memorati. De tempore rei peractæ, pœnaque & emendatione Jordani, consule Commentarium num. 94 & seqq.

* scilicet Benedicti

* iidem

* l. deberent

* l. hoc

* l. pecuniam

CAPUT VIII.
Desiderii cum Henrico IV congressus, in quo Ecclesiæ jura invicte tuetur: communio cum Cluniacensibus sancita: variæ transactiones.

L.

Imperator a interea per comites Marsorum misit epistolam ad patrem Desiderium, [Henricus IV minacibus litteris] ut iret ad eum. Ad quam epistolam nullum omnino responsum dedit, quia nesciebat, cujusmodi salutationem b ei scriberet. Idem misit illi aliam satis minando, quod nec ad eum ierit, nec ad scripta sua responderit, mandavitque ei, ut Farvæ c sibi occurrere non moraretur, nisi forte vellet graviter pœnitere. Ad hæc Desiderius rescripsit ei pro salutatione debitæ fidelitatis obsequium, ideo, quia nullam ei fidelitatem se debere putabat, & cum multas illi rationes in ipsius litteris posuisset, se propter Normannos non posse illum adire, sed si forte cum Romano Pontifice vellet pacem facere, inveniret aliquam occasionem illum adire, & ad ultimum, ut illum ad pacem animaret, scripsit, neque regnum, neque Sacerdotium in tanto dissidio incolume posse consistere. Ad hæc imperator iratus, & multa contra Desiderium indignatione commotus, nuntiis suis, quos ad principem d mittebat, omnino interdixit, ne Desiderio aliquid loquerentur, & principi mandavit, ut Desiderium, quantum valeret, læderet, nisi sua sponte ad imperatorem veniret.

[80] Hoc ubi Desiderius pater agnovit, Romano Pontifici hæc omnia litteris intimavit, &, quid sibi inde esset agendum, [Desiderium accersit, qui, consulto Papa,] consulit, sed nullum ab eo super hoc responsum accepit. Rursus igitur imperator misit Desiderio litteras, ut nullo modo dimitteret, quin ad eum in Pascha iret, & cum eo ipsam festivitatem celebraret, & aliam misit monachis de eadem re, sed adhuc differens ire ad illum distulit. Postquam vero princeps & omnes Normanni ad imperatorem pergebant, & princeps Desiderium secum ire hortabatur, idem Abbas fratres convocans, dixit ad eos: Angustiæ michi sunt undique: si enim ad imperatorem non iero, imminet periculum & eversio monasterii; si autem iero & voluntatem ejus implevero, incurram periculum animæ; si vero iero, & voluntatem ejus non fecero, imminet periculum corporis mei, simulque timeo, ne iratus imperator ita Normannis monasterium istud, quod sub tutela & defensione ejus est, sicut & totum principatum concedat.

[81] [& communicato cum fratribus consilio,] Pergam tamen ad eum tradens me morti & periculo, neque enim faciam animam meam pretiosiorem, quam patrem sanctissimum Benedictum: nam & pro vestra communi salute animarum & corporum, locique istius incolumitate, si aliter fieri non potest, opto a Christo anathema esse. Si enim milies occidar, nullus me separabit a dilectione loci istius; nam, non dico imperatori, qui Christianus est, sed etiam alicui pagano, sive tyranno, occurrere non recuso, dummodo res monasterii valeam ab ejus barbarie liberare. Nam & Leo Papa, ut civitatem Romanam a devastatione & incendio liberaret, Genserico e regi Ariano occurrit; & Savinus f Canosinus Attilam æque Arianum ad convivium invitavit, & de manu ejus calicem accepit & bibit; & pater Benedictus Zallam, similiter perfidiæ Arianæ hominem, etiam in oratione g suscepit, ut eum afflictione rustici mitigaret. Hæc cum dixisset, patri Benedicto se commendans, iter arripuit.

[82] [eum adit; sed iniqua mandanti] Ita tamen, Deo se protegente, cavit, ut in toto illo itinere, & in tota illa mora, quam ibi habuit, cum multi sibi episcopi & honorati viri, amici etiam sui quam plurimi & imperatoris cancellarius occurrissent, neminem osculatus est *, cum nullo eorum simul oraverit, comederit aut biberit. Postquam vero Albanum h pervenit, neque ipse ad imperatorem ivit, neque ad illum aliquem misit, sed per totam illam hebdomadam minæ sibi ab imperatore tantummodo mittebantur: nam mandabat ei, ut sibi fidelitatem faceret, & homo ipsius per manus deveniret, & abbatiam de sua manu reciperet. Quæ videlicet omnia Desiderius forti animo contempnebat, dicens, se non modo pro abbatia, sed nec pro honore totius mundi id minime esse facturum. Cumque tam rigidum & inflexibilem eum imperator esse cerneret, iratus est valde, præcepitque principi, quatinus nuntios suos acciperet & cum eis ad monasterium veniret, illisque ipsum assignaret: sed cum princeps multa illi bona de Desiderio frequenter locutus fuisset, & eum ad illum duxisset, ita flexit se, ut ipse coram principe amicitiam sibi promitteret, & de corona imperiali ac i requirenda illum pro posse suo adjuvaret, salvo tamen ordine suo.

[83] [renuit obsequi, & Ecclesiæ dignitatem] Quæ quoniam ad comparationem superiorum Desiderio levia visa sunt, quia aliter nequivit, consensit, & coram principe hoc ei promisit. Cumque adhuc exigeret, ut virgam k abbatiæ ab ipso reciperet, respondit, quia cum Romani imperii coronam eum habere vidisset, tunc, si sibi videretur, abbatiam ab ipso reciperet, si vero nollet, dimitteret. Post hæc imperator, accepto a principe magno quantitatis pretio, per præceptum aurea bulla bullatum confirmavit totius Capuani principatus attinentias, retento sibi & imperio monasterio Casinense l, cum universis rebus ac pertinentiis suis. Super hæc interim, quandiu ibi permansit Desiderius, cotidie ac sæpe cum episcopis, qui cum imperatore erant, de honore Apostolicæ Sedis contendit, & præcipue etiam cum episcopo Ostiensi m, qui etiam Papæ Gregorio favere videbatur: cum ille ei privilegium n Nycolai Papæ, quod cum Hildebrando archidiacono & centum viginti quinque episcopis fecerat, ostendisset, ut numquam Papa in Romana Ecclesia absque consensu imperatoris fieret, quod si fieret, sciret se non pro Papa habendum esse, atque anathematizandum. Unde Desiderius tam illum, quam omnes, qui eum adjuvabant, palam convicit.

[84] Dixit enim, neque Papam, neque episcopum aliquem, [contra Henricianos fortiter propugnat.] neque archidiaconum, neque Cardinalem, sed nec ullum hominem juste hoc facere potuisse: Apostolica enim Sedes domina nostra est, non ancilla, nec alicui subdita, sed omnibus est prælata; & ideo nulla ratione posse constare, ut eam aliquis, quasi famulam, vendat. Quod si hoc a Nycolao Papa factum est, injuste procul dubio & stultissime factum est, nec pro humana stultitia potest aut debet amittere suam dignitatem Ecclesia, nec unquam debet a nobis hoc aliquatenus consentiri, nec, Deo volente, amplius fiet, ut rex Alemannorum Papam constituat Romanorum. Cum ad hæc iratus episcopus dixit: Quod si hæc Ultramontani audirent, omnes simul adunati unum fierent. Desiderius respondit: Certe si non solum hi, sed etiam totus mundus contra hoc in unum congregaretur, numquam nos ab hac sententia excludere posset: potest quidem imperator ad tempus, si tamen permiserit Deus, prævalere, & vim ecclesiasticæ justitiæ inferre, nostrum tamen consensum ad hoc numquam poterit inclinare. His & hujuscemodi pluribus cotidie cum eis & sæpissime contendebat, & justis eos rationibus convincebat. Cum archiepiscopo etiam Ravennate o super eadem re satis contendit, & de prædicto privilegio justis eum rationibus vicit, cur etiam de Papatu se intromisisset, non leviter reprehendit; sed cum multis rationibus satisfacere voluisset, nec valuisset, invitum se fecisse respondit: nam si hoc non fecisset, honorem suum imperator procul dubio perdidisset. Desiderius autem ab eodem imperatore præceptum aurea bulla bullatum de hujus loci possessionibus accipiens, & licentia redeundi ab imperatore impetrata, ad hoc monasterium est reversus.

LI & LII.

[85] Circa hæc tempora Ugo p venerabilis abbas Cluniacensis, [Communio cum Cluniacensibus inita: variæ transactiones.] vir celeberrimæ vitæ ac famæ, ad patris Benedicti limina valde devotus advenit, quem venerabilis Desiderius honorifice, ut tantum decebat virum, suscipiens, & societatem Cluniacensium fratrum nostræ congregationi adjungens, memoriam q illorum apud nos, nostræque congregationis apud illos, in morte & in vita iidem viri venerabiles in perpetuum habendam sanserunt… Sequenti tempore Jannellus & Scifridus pro parte sua & parentum suorum renuntiaverunt se huic monasterio de castello Saracenisco r cum pertinentiis suis, recipientes præsentialiter a Desiderio monetæ Papiensis solidos ducentos, centum librarum auri pœna proposita. His porro diebus Desiderius ante præsentiam Jordani principis concessit Goffrido, cognomento Monio, diebus vitæ suæ castrum Suiense s, in eo tenore, ut ipsum castrum non recognosceret, neque a principe, neque ab ullo homine, nisi a prædicto abbate & successoribus suis, & serviret inde huic monasterio & ejus abbatibus per rectitudinem, ad mortem vero prædictum castrum in loci hujus potestate rediret.

ANNOTATA. J. S.

a Nimirum Henricus rex Germaniæ, & postea imperator, qui Romam obsidebat propter inimicitias cum S. Gregorio VII, a quo erat excommunicatus. Vide Commentarium num. 101, ubi ostendi hæc figenda esse anno 1083, quo capta ab Henrico civitas Leonina, sive pars Urbis transtiberina cum ecclesia Vaticana.

b Quia non tantum excommunicatus, sed regno privatus erat.

c Farsa est abbatia Ordinis S. Benedicti cum oppido in Sabinis.

d Ad Jordanum nimirum Capuæ principem.

e Factum hoc S. Leonis refertur a S. Prospero sub consulatu Valentiniani octavo & Anthemii, id est, ad annum 455. Urbem, inquit, omni præsidio vacuam Gensericus (Wandalorum in Africa rex) obtinuit, occurrente sibi extra portas sancto Leone Episcopo: cujus supplicatio ita eum Deo agente lenivit, ut, cum omnia potestatis ipsius essent, tradita sibi civitate, ab igne tamen & cæde atque suppliciis abstineretur: non tamen ab expilatione, ut sequitur. Poterat noster adjicere legationem S. Leonis ad Attilam Hunnorum regem, ab eodem auctore relatam.

f Narratur hoc in Vita S. Sabini episcopi Canusini in Apulia, quæ data est apud nos ad 9 Februarii. Nam cap. 3. Totila Gothorum rex Arianus dicitur a S. Sabino aut Savino ad prandium invitatus. Cum autem cæcus esset Sanctus, & dono prophetiæ clarus, Totila pro servo eidem poculum præbuit, ut videret, an id prophetiæ spiritu nosceret. Sanctus vero non modo poculum e manu regis accepit, sed simul indicavit, cujusmanu præberetur. Si pro Totila legendum sit Attila, ut notatur apud Nuceum in erratis corrigendis, erravit Petrus Diaconus, quia Attila numquam vidit S. Savinum.

g Historia narratur a S. Gregorio in Vita S. Benedicti apud nos tom. 3 Martii pag. 285 num. 31. Zalla autem ille non modo Gothus erat Arianus, sed etiam crudelis & ferox. Venit ad S. Benedictum pessima intentione, sed miraculo repressus, & monitis emendatus recessit. Voces vero in oratione suscepit non sic intellige, acsi cum Zalla Ariano orasset S. Benedictus, quod S. Gregorius non dicit. At forte Petrus per in oratione suscepit, tantum voluit dicere, ad colloquendum admisit. Nam cum eo locutus est, ut abstineret ab affligendo rustico, quocum venerat.

h Albanum est civitas parva episcopalis Latii. Episcopus autem Albanensis est unus ex sex episcopis Cardinalibus.

i Dictio hic valde obscura est, & fortasse corrupta. Sensus est, quod Henricus rogaverit Desiderium, ut juvaret pro acquirenda corona imperiali, quantum posset, salva dignitate & conscientia sua.

k Præcedentia facile concedere poterat Desiderius, quia non debebat Henricum juvare ad coronam impetrandam, nisi debito & licito modo, nimirum si se emendare & pacem cum Pontifice inire vellet. At investituram ab imperatore non accepisset, cum Gregorius VII investituras laïcorum hominum manibus collatas gravissime prohibuisset, & ejusdem cum Gregorio sententiæ esset Desiderius, ut postea ostendit in pontificatu suo. Hac de causa, ut se illis Henrici sollicitationibus liberaret, insinuavit, abbatiam suam non esse sub alterius quam imperatoris coronati protectione; promisitque vel investituram se tunc accepturum, vel dimissurum abbatiam, hoc ultimum scilicet intendens, si eo usque in angustias redigeretur.

l Desiderabat Desiderius, ne supremum dominium temporale alteri traderetur, sed sub solo imperatore maneret.

m Erat tunc episcopus Ostiensis Otto, qui postea electus est Pontifex, & Urbanus II dictus. Captus fuerat Otto Ostiensis ab Henrico, aut potius detentus, quando ad ipsum missus erat, ut legitur in Actis pontificalibus Gregorii VII, apud nos tom. 6 Maii pag. 146 num. 15. Postea tamen Otto abHenrico dimissus est, ut habent altera Acta pontificalia ibidem pag. 153 num. 15. Dubium revera mihi videtur, an de illo agat auctor, licet vocet episcopum Ostiensem. Nam Guibertus antipapa etiam Cardinales creaverat, interque eos Joannem aliquem, de quo Ciaconius tom. 1 col. 871, Ostiensis episcopi titulo decoraverat. Itaque dubium est, utrum verus Ostiensis, an personatus hic intelligatur. At si verus Ostiensis cum Beato nostro ibi disputaverit, id tantum fecit exercitii gratia, ut veritas magis eluceret.

n Agitur de privilegio Nicolai II, dato in gratiam Henrici IV in concilio Romano sub Nicolao II, anno 1059. De hoc decreto multa ad illum annum collegit Baronius. Poterunt illa videri, uti & concilium & decretum ipsum apud Labbeum tom. 9 Conciliorum Col.amp; seqq.

o Guibertus archiepiscopus Ravennas erat, quem Henricus IV contra Gregorium VII fecerat antipapam, & Clementem III vocabat. Erat hic in exercitu Henrici, & anno 1084 in captam Urbem introductus est.

p Colitur S. Hugo abbas Cluniacensis die 29 Aprilis, ad quem ipsius Acta apud nos data. AdvenitCasinum eodem verisimiliter anno 1083, quo apud Henricum fuit Desiderius.

q In precibus videlicet, ut ostendunt annotationes Nucei. Hic etiam recitat epistolam Desiderii abbatis ad S. Petrum Damianum, cui promittit, se memoriam illius obitus quotannis celebraturos.

r De Saracenisco oppido aut castello, ut hic vocatur, quod jam diu ante Casinatibus concessum fuerat, plura leguntur in Chronico Casinensi lib. 2 cap. 90. Situm est in valle, & etiamnum subest Casinatibus.

s Occasione hujus castri in feudum ab abbate concessi recitat Nuceus juramentum fidelitatis, quod faciebant, qui abbatis Casinensis fiebant vassali.

* sit

CAPUT IX.
Beatus Gregorium VII fugientem benigne fovet: Roberti ducis donationes in gratiam Desiderii: ejus cura circa rem litterariam & indigentes.

LIII.

Alio præterea anno Eynricus imperator Romam cum exercitu venit, [Gregorium VII ab Henrico IV profugam suscipit Beatus.] & supradictum Papam Gregorium, qui in arce sancti Angeli se contra eum munierat, cum diversis bellorum machinis oppugnare modis omnibus cœpit. Hoc ubi Robberto a duci, qui ea tempestate Constantinopolitanum imperatorem expugnabat, relatum est, Boamundum b filium suum in ipsa expeditione relinquens, Italiam citissime rediit, ac immensum valde exercitum congregans, ob Papæ liberationem contra imperatorem ire disponit. Quod ubi Desiderio nuntiatum est, nuntium Romæ ilico destinavit, qui & Papæ liberationem, & imperatori c adventum ducis nuntiaret. Tunc imperator Urbe egrediens, ob id scilicet, quia sine militum præsidio erat, civitatem Castellanam d ingressus est. Robbertus autem dux Romæ cum exercitu ad ecclesiam sanctorum quattuor Coronatorum intempestæ noctis silentio dum advenisset, ex consilio Romanorum consulis ignem in Urbem immisit. Romani igitur re inopinata perculsi, ac in igne extinguendo dum essent intenti, dux confestim cum exercitu ad arcem sancti Angeli properans, Pontificemque inde abstrahens, Romam sine mora e egressus, Papam Gregorium ad hoc monasterium usque deduxit. Quem Apostolicum noster abbas usque ad ipsius exitum f cum episcopis & Cardinalibus, qui eum secuti fuerant, sustentavit.

LV.

[87] His porro temporibus quidam Amalfitanæ civitatis nobilis, [Donum S. Crucis Casino factum: cœnobii Capuanirestauratio.] mundo mundanisque omnibus abrenuntians, ad hunc locum pervenit, & a Desiderio gratanter susceptus & monachus factus, partem non exiguam ligni salutiferæ & vivificæ Crucis, auro & lapidibus pretiosis ornatam, & in aurea ycona locatam, quam ipse de palatio Constantinopolitano abstulerat, in conjuratione, quæ contra Michaëlem g imperatorem facta est, beato Benedicto devotissimus optulit. Desiderius autem post ista Capuam pergens, & officinas monasterii Capuani in ruinis jam positas cernens, ad renovationem illius animum dedit: dirupta namque priori ecclesia, jussit conduci artifices alios ad capitella columnarum miro opere facienda; evocansque ad se Benedictum ejusdem loci præpositum, præcepit, ut in ejusdem ecclesiæ renovatione, omnibus rebus postpositis, specialiter invigilare studeret: cujus ille imperio parens, patris Benedicti basilicam, sicut nunc cernitur, pulcherrimam satis construxit. Quæ quidem ecclesia habet in longitudine cubitos octo & nonaginta, in latitudine duos & quinquaginta, in altitudine quadraginta; columnas ab uno latere novem, ab altero totidem…

LVII.

[88] [Obitus Roberti ducis, cujus] Hoc interea anno Robertus h dux, qui cum Constantinopolitano imperatore ejusque exercitibus multa jam dudum prælia prospere gesserat,

LVIII.

Multasque ejus urbes occupaverat, cum esset in eadem expeditione, obiit… Non autem videtur indignum hic ex parte aliqua summam oblationum istius ducis ejusque conjugis Sicelgaitæ i ad scientiam posterorum annectere, qui supra omnes fere sui temporis mortales locum istum, patrem Desiderium, & nostram congregationem diligere, exaltare & honorare studuerunt. Prima igitur vice quando idem Abbas Regium k perrexit ad eos, donavit ei dux sexcentos bizantios, & quinque pallia, & unam naviculam auream. Alia vice pallium unum magnum & gemmas atque margaritas quam plures pro shcifatis l septingentis. Item alia vice ad castrum Villari donavit ei sexcentos bizantios & duo millia tarenos m Africanos & tredecim mulos cum tredecim Saracenis, & unum tappetum * magnum: item quando ægrotavit, mandavit huic mille shcifatos: item a Gallipoli n mandavit trecentos bizanteos & duo millia tarenos.

[89] Quando prima vice venit huc, & ivit in Campaniam, [ut & Sicelgaitæ conjugis] posuit in capitulo duodecim libras auri & centum bizanteos, & super altare sancti Benedicti trecentos shcifatos & tria pallia, & centum shcifatos pro fabrica dormitorii, & centum in refectorio, & quadraginta in ospitali *, & duodecim libras denariorum in infirmario, & centum michalatos o pro pictura capituli. Quando venit super Aquinum p, misit huc quingentos bizanteos. Quando recepit Barim q, donavit Desiderio duodecim libras auri. Item secunda vice quando perrexit super civitatem Tiburtinam r, posuit in capitulo duodecim libras auri, super altare vero centum shcifatos & unum pallium magnum. Tertia vice quando reversus est a Roma cum Papa Gregorio, posuit in capitulo mille solidos Amalfitanos, & centum bizanteos super altare, & abiens hinc misit centum nonaginta farganas s fratribus in dormitorio. Alia vice misit huc mille tarenos pro piscibus: item mille tarenos & unum navigium valens solidos mille item quadringentos solidos Amalfitanos: item a Romania t misit huc mille michalatos.

[90] Uxor præterea ipsius, quando ægrotavit, misit beato Benedicto quadraginta & quinque libras argenti & pallium unum; [dona plane egregia] item quando venit huc post mortem ducis, posuit in capitulo trecentos shcifatos, & cooperuit omnes mensas refectorii manteliis u. Alia vice obtulerunt beato Benedicto altarium aureum, cum gemmis, margaritis & smaltis ornatum: coopertorium altaris sericum, cum urna purpurea, ornatum margaritis ac smaltis: calicem aureum parvum: planetam purpuream cum friso & cum aquila de margaritis: tunicam unam de panno perso w inaurato: pluviales quattuor: albas sericas quattuor: albas de matassa x bambacii octo: candelabra de cristallo & honichino * atque argento parium * unum. Alia candelabra argentea cum malis y cristallinis parium unum: bazili z de argento parium unum librarum septem: laternam argenteam librarum octo: scrinium argenteum super altare cum nigello aa librarum octo: scrinium eburneum magnum: coppas bb duas argenteas deauratas cum nigello librarum quindecim, cum quibus fratres in præcipuis festivitatibus biberent: concam argenteam cum aquiminili cc suo librarum viginti quattuor: urceum de cristallo majorem: scutellam argenteam cum nigello librarum quatuordecim: scutellam aliam librarum sedecim: alias duas librarum decem. Pannum sericum magnum cum uno roto dd, & alios æque magnos tres, & quattuor minores. Circitoria ee de altare sancti Benedicti quattuor. Duas cortinas Arabicas ff, quæ pendent supra chorum; alias duas cortinas, quæ appenduntur in circuitu chori per Quadragesimam. Item quando venit huc post mortem ducis, posuit in capitulo quinque libras auri, & duas dedit in infirmario, unam pro expensis, alteram pro balneo construendo.

[91] [commemorantur.] Super hæc omnia & multa alia, quæ nec recoli, nec numerari possunt, optulerunt beato Benedicto monasterium sancti Petri imperialis in Tarento, cum decima de piscaria & cum decima manualium suorum: monasterium sancti Angeli in Troja, sancti Nycandri, sancti Anastasii in Calabria, sancti Nycolai in Sellectano & Fundicum in Amalfi cum pertinentiis suis. Anno sequenti eadem ducissa Sicelgaita per consensum filii sui ducis Roggerii gg optulit beato Benedicto per cartam aurea bulla signatam locum, qui Cetrarius dicitur in Calabria, cum toto portu suo & omnibus pertinentiis suis, atque universis colonis ibidem habitantibus, quod videlicet in dotem a prædicto conjuge suo duce Robberto dudum receperat, ea tamen condicione, ut, quoad ipsa viveret, idem locus in ejus dominio permaneret: post obitum vero ejus absque ulla hæredum seu successorum suorum calumnia ad hujus monasterii jus remearet, apposita pœna centum librarum auri, quicumque hujus oblationis suæ violator existere temptavisset. Super hæc autem transmisit beato Benedicto per Desiderium altare pretiosissimum auro ac smaltis, margaritis & gemmis, quodque his omnibus multo pretiosius est, beatissimi apostoli & euangelistæ Matthæi sacrosanctis reliquiis mirifice decoratum.

LXIII.

[92] Non solum autem in ædificiis, verum etiam in libris describendis operam Desiderius dare permaximam studuit: [Desiderius libros complures describi] codices namque nonnullos in hoc loco describi præcepit, quorum nomina hæc sunt: Augustinum contra Faustum: De Opere monachorum: de Sermone Domini in monte: Omelias quinquaginta super Epistolam ad Romanos: Sermones, Epistolas Pauli hh: de Genesi ad litteram: Epistolas ejus: Pastorale ejus: de Baptismo parvulorum. Ambrosium de rebus gestis in ecclesia Mediolanensi: de Patriarchis: de Fide ad Gratianum imperatorem: Sermones ejus. Registrum Leonis Papæ. Registrum Felicis Papæ. Regulam Basilii. Jeronimum super Ezechielem; super Epistolas Pauli; super duodecim Prophetas. Eugepium ii. Sermones Severiani kk: Historiam Anastasii. Historiam Langobardorum, Gothorum & Wandalorum. Historiam Jordanis * episcopi de Romanis, & Gothis. Historiam Gregorii Turonensis. Josephum de Bello Judaico. Historiam Cornelii * cum Omero. Historiam Erchemperti ll. Bedam super Tobiam. De Locis sanctis. Euangelium majorem auro & lapidibus pretiosis ornatum, in quo has reliquias posuit: de ligno Domini, & de vestimentis sancti Johannis Euangelistæ.

LXIV.

[93] [curat, & famis tempore egentibus subvenit.] Sermones Leonis Papæ. Sermones Gregorii Nazianzeni. Doctrinam patrum. Sacramentorum mm cum Martirologio. Sacramentorum aliud. Ordo episcopalis. Gualfridum nn de Officiis. Super Regulam. Passionaria totius anni, libros quattuor. Antiphonaria de die duo, in choro semper habenda. Antiphonarium de nocte. Vitas patrum. Instituta patrum. Actus Apostolorum cum Epistolis canonicis, & Apocalipsim. Epistolas Pauli. Paralipomenon. Super Cantica Canticorum Origenis, Gregorii & Berengarii. Johannem Crisostomum de Reparatione lapsi. Dialogum oo, quem ipse cum Alberico diacono edidit de miraculis monachorum loci istius. Dialogum aliud. Dialogum de Vita sancti Benedicti. Hilarius mystefiorum & ymnorum. Sedulium de Euangeliis. Juvencum de Euangeliis. Medicinalis. Psalterium. Creconium de bellis Libicis. Versus Arichis, Pauli & Caroli. Versus Paulini. Ciceronem de Natura deorum. Instituta Justiniani, Novellam ejus. Terentium. Oratium cum geometria. Ovidium Fastorum. Senecam. Virgilium cum Egogla * Theodori. Donatum…Hoc præterea tempore fames maxima per totam fere Italiam facta est. Tunc Desiderius, cum fratribus communicato consilio, cibos indigentibus abundanter conferebat.

ANNOTATA. J. S.

a De hoc facto vide Commentarium num. 103, ubi ostendimus, omnia esse facta anno 1084. Robertus certe tunc bellum gerebat contra Alexium Comnenum imperatorem Græcum; at ipse non amplius erat in ea expeditione, quando Roma ab Henrico capta est die 21 Martii. Namsic non habuisset tempus sufficiens pos captæ Urbis nuntium acceptum, ut exercitum collegeret, & jam mense Majo esset Romæ. Itaque jam antea in ditionem suam redierat, ut Gregorio in tempore posset succurrere. Pagius ad annum 1082 contendit, jam illo anno Robertum in Apuliam rediisse.

b Hic ille est Boamundus, qui in prima expeditione principum crucesignatorum egregie se gessit, & Antiochiæ, sua maxime opera occupatæ, anno 1098 principatum obtinuit.

c Hunc nuntium verosimiliter misit B. Desiderius, non ignorante Roberto, quod hic mallet fugare Henricum, quam cum illo pugnare. Volebat quidem succurrere Pontifici; at nolebat hostem habere Henricum.

d Cavitas Castellana viginti & octo fere milliaribus Italicis Roma distat, estque civitas Etruriæ in colle posita. Quamdiu ibi substiterit, nullus exprimit; sed cito se in Germaniam recepit, ut alii testantur.

e Non tam cito Roma egressus est Gregorius, quam hic innuitur, ut probavi in Commentario num. 105 & 106.

f Hoc verum esse potest. Non tamen Casinimansit, sed Salerni mortuus est anno sequenti Gregorius.

g Michaël Ducas anno 1078 imperio spoliatus est, & in monasterium detrusus, ut passim notum est apud historiographos.

h De tempore mortis Robertii Guiscardi, cujus bella contra Alexium Comnenum apud historicos videri possunt, hæc notat Nuceus ex Anonymo Barensi: Anno MLXXXV, in mense Julii, in die S. Alexii (id est, 17 Julii) obiit Robertus dux in Kefalonia. Est autem Cephalenia insula Græciæ in mari Jonio, olim etiam Samos dicta.

i Sikelgaïta vocatur in diplomatis donationum Robertii, uti & in proprio, quo post mortem mariti anno 1086 oppidum Cetrarium dedit Casinensibus, apud Gattulam in Accessionibus pag. 193.

k Regium Julium intellige, quod aliqui Rhegium malunt scribere. Est autem urbs archiepiscopalis, & caput Calabriæ ulterioris, sita in ora freti Siculi, e regione Siciliæ insulæ.

l Voce schcifati, pro qua squifati, scyfati & schifati scribunt alii, nummos designari notabilisvaloris, satis liquet ex hoc loco, & ex aliis in Glorssario Cangii aucto ad vocem scyphanti. At valorem explicatum non invenio.

m Tarenus est nummus aurens, de cujus valore consuli potest laudatum Glossarium.

n Gallipolis est civitas episcopalis regni Neapolitani ad sinum Tarentinum.

o Michalati, alias Michaëlitæ, sunt nummi aurei, imagine cujusdam Michaelis Constantinopolitani imperatoris insigniti, ut ex Tyrio probatur apud Cangium.

p Aquinum civitas est regni Neapolitani non longe a limite status Ecclesiastici & a monte Casino.

q Barium notissma civitas est ejusdem regni ad mare Adriaticum. Hanc Græcis eripuit Robertus.

r Ribur civitas est latii in ditione Pontificia, vulgo Tivoli dicta.

s Vocem farganas ignotam sibi ait Nuceus, suspicaturque forte legendum sarganas. Hanc vero vocem exponit sportas vimineas, crates ex juncis. Verum, si legendum est sargans, malim credere lodices designari, cum donum sit datum pro dormitorio. Certe per voces vicinas sargea & sarfia lodices medio ævo subinde intelliguntur, quia lodices frequenter componuntur ex panno illius nominis. Eadem igitur ratione sarganæ aut serginæ dici potuerunt.

t Per Romaniam hic intellige ditionem imperatoris Constantinopolitani.

u Id est, mappis lineis, & verisimiliter etiam mantilibus accumbentibus.

w Ed est, coloris cærulei subobscuri, qualis est floris mali persicæ, a qua nomen coloris, Italis perso, Gallis pers.

x Id est, ex tela bombycina: metassa enim Italis est massa aliqua silorum collecta, ut liquet ex Vita S. Franciscæ Romanæ tom. 2 martii pag. * 103 num. 2, ubi eadem vox babetur & explicatur.

y Superior pars candelabri malum dicta, quod instar mali fructus rotunda est, inquit Nuceus.

z Vox bazili, alias bacile, baccile, & bacino havet obscuram satis originem. At perlvim significat, ut liquet ex variis exemplis apud Cangium adductis.

aa Nuceus in caput ultimum lib. 2 illud cum nigello explicat de encausto, & consentit Glossarium Cangii, ubi dicitur encaustum nigrum vel subnigrum, ex argento & plumbo confectum.

bb Id est, calices aut cyathos ad bibendum.

cc Conca vel concha est vas aut labrum ad lavandum: aquimanile vero aut aquamanile vas ad aquam, quæ ad lavandum effusa est, recipeindam.

dd Quid voce roto significetur, non invenio.

ee Quibus altaria circumvolverentur ad custodiam, ait Nuceus. Cangius in Glossario dicit: Ubi circitoria nescio an alia sint a pannis, quibus tempore Quadragesimæ tegebantur ac velabantur altaria. At neutra opinio mihi placet, quia neutra recte videtur congruere variis locis, in quibus occurrit eadem vox circitorium. In Chronico Casinensi lib. 3 cap. 74 inter ornamenta, quæ reliquit abbsatiæ suæ Beatus, noster, hæc enumerantur: Circitoria magna & optima undecim. Mox iterum: circitoria quinque, & coopertoria quinque. Deinde, Circitorium aureum &c Plura ibi enumerantur circitoria, & sere semper junguntur cum coopertoriis. Quis modo credat, fuisse tantum numerum circitoriorum, si illa tantum usui fuissent ad circumvolvendum altare ad custodium, aut ad obtegendum tempore Quadragesimæ? Quis persuadeat sibi, circitoria ad illosusus adhibita fuisse aurea? quapropter magis existimo, per vocem circitorium designari velum illud, quo calix tegitur, quando acceditur ad altare ad sacrificandum, aut ab altari receditur; voce vero coopertorium significari corporale, ut vocamus, cui amp; sacra hostia imponitur & calix, quodque eo tempore simul serviebat pro lineo illo calicis operculo, quod modo pallam dicimus. Ratio prima conjecturæ meæ est, quod inter dona Roberti hoc capite recesita, inter dona relicta a B. Victore III, quæ enumerantur cap. 74, nihil recenseaturm quo illa duo, ad Sacrificium quam maxime necessaria, significari possint, nisi designentur per voces circitoria & coopertoria. Ratio hæc magis urget in Chronico Cavensi apud Muratorium tom. 7 col. 951, ubi enumerantur omnia, quæ Roffridus Casinensis abbas anno 1189 sacristia invenit. Recensentur ibi circitoria & cooperatoria plura; at præter illa nihil aliud, quo vela calicis & corporalia possunt designari,cum tamen illa quam maxime sint necessaria ad Sacrificium, & in sacristia haveri debeant. Altera ratio est, quod circitoria & coopertoria plerumque in enumeratione conjungantur, ideoque usum non quidem eumdem, sed vicinum habere videantur. Verum æc de istis sufficiant.

ff Aulæa nempe texturæ Arabicæ.

gg Rogerius erat filius & successor Roberti Guiscardi. Donationem Cetrarii, & monasteriorum mox dictorum suis locis in Commentario recensui. De Cetrario hæc notat Nuceus: Locum autem dicit, non castrum, vel terram, ut totum illum tractum comprehendere se velle indicet, intra cujus fines plures olim fuerunt vice,seu pagi, & villæ, ut Cetrarius, S. Angelus &c. Forum ditio possidetur adhuc a monasterio Casinensi pleno jure in utroque foro, spirituali & temporali.

hh Intellige expositas ab Augustino, quia hujus Opera recensentur.

ii Scripsit aliquis Eugippius, aut Eugepius presbyter, Vitam S. Severini Noricorum apostoli, datam ad 8 Januarii. Hicne, an alius fuerit Eugippius. qui multa collegit ex Operibus S.Augustini, hoc loco non inquiro.

kk Severianus Gabalorum in Syria episcopus, & S. Joannis Chrysostomi æmulus, Sermones aut Homilias aliquot posteritati reliquit.

ll Erchempertus fuit monachus Casinensis, qui scripsit Historiam Langobardorum Beneventi, Capuæ, Salerni &c., inquit Gattula in Historia Casinensi pag. 70, ubi & plura de eo videri possunt.

mm Id est, Sacramentarium, ut vulgo vocatur, aut Sacramentorum codicem.

nn Designatur Walafridus Strabo, qui scripsit de Officiis divinis & alia quædam.

oo De Dialogis B. Victoris Petrus Diaconus lib. de Viris illustribus cap. 18 hæc scribit: De Miraculis præterea, quæ a B. Benedicto, & a monachis Casinensibus gesta sunt, una cum Theophilo diacono libros edidit quatuor. Ad hæc pauca observanda. Primo Dialogos illos anno 1651 primus Romæ edidit Joannes Baptista Mari,ac deinde sæpius recusi sunt. Verum, ut observat Gattula in Historia Casinensi pag. 183, ex hisce Dialogorum libirs tres tantum supersunt, eorumque tertius, in quo de miraculis extra cœnobium Cassinense factis agitur, mutilus est. Secundo in Actis vocatur Albericus diaconus, qui Dialogos illos cum Beato edidit, in loco allegato Theophilus. Forte Albericus est verum nomen, Theophilus vero nomen ad interloquendum adoptatum. Tertio addo ex laudato Petro Diacono, quæ de aliis Beati scriptis subjungit: Cantum etiam B. Mauri composuit. Tum utrumque Opus commendat his verbis: In quibus, qui vult, artis grammaticæ tramitem, & monochordi sonori magade reperiet notas. Epistolas etiam aliquot ab eodem in pontificatu scriptas ad Philippum regem Francorum, & ad sanctum Ugonem abbatem Cluniacensem, testatur.

* id est, aulæum

* hospitali

* onychino

* id est, par

* al Jornandes vocatur

* Taciti, opinor

* ecloga

CAPUT X.
Mortuo Gregorio VII diu reluctans & invitus substituitur Desiderius, qui, depositis Pontificatus insignibus, Casinum revertitur.

LXV.

Anno autem Dominicæ Incarnationis millesimo octogesimo quinto, [Gregorii VII de successore judicium.] Indictione octava, cum venerabilis ac semper recolendæ memoriæ domnus Gregorius VII Papa apud Salernum infirmitate magna detineretur, interrogatus ante diem tertium obitus sui ab episcopis & Cardinalibus, qui tunc una cum Desiderio præsentes erant, quid post suum obitum de Romanæ Sedis ordinatione juberet; respondit, ut, si unquam aliquo modo possent, eudem Desiderium ad hoc Officium promoverent: is enim præter id, quod primum presbyter Cardinalis Romanæ tunc Ecclesiæ esset, & prudentia maxiam, & religione singulari, & principum circummanentium amicitia multa polleret: si vero hunc nullatenus flectere ad ista valerent, aut archiepiscopum Lugdunensem Ugonem a, aut Ottanem Hostiensem b aut Lucensem episcopum, quem prius ex is * habere possent, in Papam eligere post suum obitum quantocius festinarent. Hoc statuto, defunctus est octavo scilicet Hcal. Junii, die Dominico, & honorabiliter intra ecclesiam c beati Matthæi apostoli & euangelistæ sepultus, cum sedisset in Pontificatu annis duodecim, mense uno, diebus tribus.

[95] [Desiderius novi Pontificis electionem promovere] Et quoniam Romana Ecclesia Pastore destituta remanserat, & hæretici atque schismatici more luporum illam nitebantur invadere, Desiderius una cum episcopis & Cardinalibus, nec non & laicis religiosis, qui actenus in Catholica unitate & obedientia Papæ Gregorii fideliter perstiterant, cœpit unanimiter agere, qualiter eam posset decentissime ordinare. Miserunt ergo & convenire fecerunt undique aptas huic officio personas, quatinus ex eis unanimi consensu eam personam cum gratia & auxilio Dei eligerent, quæ idonea & apta tanto Ordini esset. Convenientes post hæc ad prædictum Abbatem episcopi & Cardinales, cœperunt eum super præfati Pontificis judicio appellare, utque in tanta temporis necessitate periclitanti subveniret Ecclesiæ, papatum suscipiendo, instantissime flagitare. Ad hæc ille, papatum se suscipere obstinatissima responsione recusavit: aliis vero, quibus sciret & posset, modis ad Romanæ Ecclesiæ servitium se paratum esse spopondit. Die Pentecostes Savinensi d episcopo & Gratiano e Roma venientibus occurrit, eisque verba, quæ cum Papa Gregorio de Ecclesiæ ordinatione habuerat, retulit, pariterque cum eis Jordanum principem & Raynulfum comitem adiit, atque ad servitium & adjutorium Romanæ Ecclesiæ adhortatus, libentissime ad omnia paratos invenit.

[96] Cœpit deinde Cardinalibus vehementer insistere, ut de Pontificis eligendi persona quantocius deliberarent, [student, se ipsum omni modo exclusum cupiens.] & ut ad comitissam Mattildam f litteras mitterent, quatinus studeret, ut & ii, quos prædiximus, episcopi, & quotquot idoneæ tanto officio personæ judicarentur, Romam sine tarditate venirent. Quod illi facere negligentes, cum Jordano principe clam machinabantur eidem Abbati pastoralem curam injungere, & suasionibus multis nitebantur eum quoquo modo Romam perducere, putantes, violenter se id ei posse imponere. Quod ipse præsentiens, omnino renuere & contradicere cœpit, sicque ad hoc monasterium reversus, iterum Normannos & Langobardos g, & omnes, quotquot potuit, ortari * ad Romanæ Ecclesiæ servitium cœpit, & multos ex eis promptos & paratos ad rem ipsam invenit: sed quia fervor æstatis nimius erat, propterea tunc Romam ire distulerunt, quo usque se & calor æstatis imminueret, & tempora infirma h transirent. Postquam vero princeps, conducto exercitu, hujus rei gratia Romam eundi Campaniam venit, comitantibus etiam se una cum Desiderio non nullis partium istarum episcopis, ipse suspectus i prædictorum consiliorum, amplius procedere noluit, dicens, Quod nisi Jordanus princeps, & comes Raynulfus, & episcopi Romani * fidem suam sibi præsenti darent, nullam super hac re vim illi illaturos, neque alios inferre passuros, ipse cum eis nullatenus pergeret. Renuentibus facere, hac de causa res tunc infecta remansit.

LXVI.

[97] Jam fere annus in tali fluctuatione transierat, quo in Apostolica Sede nullus Pastor erat, [Nullis precibus aut rationibus] nullus Dominici gregis curam subibat, & Guibertus æresiarcha k oves Christi sanguine redemptas suis cum sequacibus laniabat, cum circa Paschalem festivitatem episcopi & Cardinales Romanæ Ecclesiæ de diversis partibus Romam convenientes, mandaverunt prædicto Abbati, ut una cum episcopis & Cardinalibus Romanis, qui secum tunc morabantur, & cum Gisulfo Salernitano principe, qui tunc a Cysalpinis partibus venerat, ad eos quantocius pergerent, quatinus de Romanæ Ecclesiæ ordinatione simul tractarent. Ille nichil suspicans, de se jam illos aliquid cogitare, cum jam nulla de eo mentio ab aliquo fieret, assumptis præphatis omnibus, Romanam pervenit ad urbem. Eo die, quo applicuit, in Vigiliis Pentecostes, instante Desiderio, ut pontificatus apex personarum earum injungeretur alicui, quæ vel ipsis vel ei videbantur idoneæ, renuerunt prorsus omnis Romanus & clerus & populus consentire. Per totam autem ipsam diem multa frequentia, quotquot Catholicæ parti favebant, tam clerici quam laici, ad eum convenientes, jam circa vesperam congregati sunt pariter omnes tam episcopi & Cardinales, quam & cæteri Romani, qui in fidelitate beati Petri Apostolorum principis perseverabant, in diaconiam sanctæ Luciæ, quæ est juxta Septe solis l, cœperuntque omnes unanimiter Desiderium multis precibus obsecrare, ut Romanum pontificatum suscipere non recusaret, eumque obtestare per divina, per humana omnia, ut subveniret periclitanti Ecclesiæ, in naufragio constitutæ, multotiens ad genua ejus, nonnullis lacrymantibus, omnes pariter ruentes.

[98] [ad suscipiendum pontificatum moveri se sinens,] Desiderius vero, qui jam dudum decreverat vitam suam in quiete transigere, & qui magis optabat in divina peregrinatione suum tempus finire, cœpit omnimodis refutare, & hoc se numquam consensurum firmiter repromittere. Instare illi vehementer, perseveranter insistere, ipse vehementius reniti, resistere perseverantius, dicens: Pro certo sciatis, quia si aliquam michi violentiam super hoc intuleritis, ego quidem, prout citius potuero, Casinum redibo, & nullo modo unquam inde me intromitto; vos autem propter hoc ridiculum magnum & vobis & Romæ Ecclesiæ facitis. Et quia tardior jam ora * processerat, imminente jam nocte, ad sua quique reversi sunt. Summo mane Dominica Pentecostes omnes unanimiter ad eum iterum convenientes, eadem cœperunt repetere, & ipse nichilominus in semel fixa sententia perdurare. Videntes se omnino jam nichil proficere, dixerunt Desiderio presbyteri & Cardinales episcopi, quoniam quemcumque ipse illis consuluisset, ipsum illi parati essent eligere. Unde, cum Cencio Romanorum consule consilio habito, tandem ut Hostiensis episcopus Papa eligeretur, decrevit.

[99] [demum invitus eligitur,] Post hæc quæsierunt ab eo, ut ipsum Pontificem, quem eligerent, in Casinensi monasterio reciperet, eumque donec Ecclesia tranquillaretur, cum suis omnibus sustentaret, sicut & de supradicto Papa Gregorio fecerat; quod Desiderius libentissime facere repromisit, & per ferulam, quam manu gestabat, eos in fide sua de hoc investivit. Cum autem jamjamque de Hostiensi episcopo decernerent, repente iterum quidam de Cardinalibus, contra canones m esse hanc electionem affirmans, nequaquam se consensurum clamavit: illi pro tempore, pro necessitate hoc ferre oportere astruentibus *, nequaquam eum ad suam sententiam flectere valuerunt. Verum ut sapientum Salomon sapiens attestatur, non est prudentia, non est consilium contra Deum: mox enim episcopi & Cardinales, una cum clero & populo, in Desiderii duritiam stomachantes, & videntes se nil posse cum eo precibus agere, statuerunt violenter causam perficere. Tandem itaque universi pariter uno consensu & animo illum capientes, invitum & renitentem attrahunt, & ad ecclesiam prædictam Christi martyris Luciæ perducunt, ibique eum juxta morem Ecclesiæ eligentes, Victoris ei nomen imponunt. Sed quoniam hæc omnia, ut diximus, contra ejus animum & voluntatem fecerunt, cappam quidem rubeam induebat, albam vero numquam ei potuerunt induere.

LXVII.

[100] Eo igitur tempore præfectus imperatoris n a duce & ejus matre dimissus, [sed papatus insignia exuens ad cœnobium suum redit.] propter illud videlicet odium, quod episcopi & Cardinales, faciente tamen Salernitano principe, Salernitanum archiepiscopum sacrare noluerunt o, die noctuque cum aliquantis, ære iniquo conductis, in capitolium contra eundem Electum conveniens, persecutiones ei maximas intulit. Post quattuor dies idem Electus Romam egressus, venit Ardeam p, ibi per triduum remoratus, abiit Terracinam, ab inde crucem & clamidem * & cætera pontificatus insignia ita dimisit, ut eis ulterius uti nullo unquam modo persuaderi potuerit, decernens potius omni vitæ suæ tempore in divina peregrinatione vitam finire, quam tanti Ordinis fascibus gravissimis colla submittere. Insistebatur ei cotidie precibus lacrimisque creberrimis, objiciebantur ecclesiarum magna discrimina, ingerebatur plurimarum perditio animarum, quibus ei manifestissime divina indignatio intendebatur; sicque Casinum reversus est. Cæterum per anni totius q curriculum adeo mentis ejus propositum immobilis perstitit, ut nullis omnino argumentis ad eorum potuerit hortamenta precationesque deflecti. Non tamen ob hoc Cardinales & episcopi, qui cum eo erant, aliquatenus quiescentes, Jordano principi instare cœperunt, ut quantocius properaret, & propter consecrationem ejusdem Electi Romam cum eis pergeret: qui cum magno exercitu ad hoc monasterium veniens, partim deortatione ipsius Electi, partim timore æstatis ulterius progredi nolens, reversus est.

ANNOTATA. J. S.

a Hugo antea fuerat episcopus Diensis, & legatus erat Pontificius in Gallia, vir sane multis rebus bene gestis præclarus; sed invidia contra Victorem III, ut videbimus, ad tempus in transversum actus. Vide de omnibus Commentarium nostrum num. 110 & seq.

b Hic Otto post Victorem electus est Pontifex, dictusque est Urbanus II; Lucensis vero episcopus erat S. Anselmus, cujus Vita apud nos edita ad 18 Martii.

c De corpore S. Gregorii VII, ibidem invento integro post quinque fere secula, & translato, consule Commentarium ipsius Vitæ prævium apud nos tom. 6 Maii pag. 104.

d Secundum Ciaconium in Gregorio VII, fuisset Domnizo, qui & Regizo, inquit, hic Sabinensis episcopus, cum dicat illum interfuisse exsequiis S. Anselmi Lucensis, anno sequenti 1086 defuncti. At nec Domnizo cum Regizone confundendus est, neque alteruter fuit episcopus Sabinensis, quantum existimo; licet in novissima Ughelli editione uterque in catalogo episcoporum Sabinensium reperiatur. Errori occasionem dedit Baronius in Annalibus ad annum 1086, num. 10: nam cum in Vita S. Anselmi legatur, Sutriensis episcopus, nomine Bonizo; ex ea apud Baronium legitur, Sabinensis episcopus dominus Domnizo. Inde error Ciaconii æque ac Ughelli. Porro Ughellus in catalogo episcoporum Sabinensium col. 160 collocat Gregorium, quem Gregorius VII misit ad Henricum regem, aitque tunc creatum fuisse episcopum Sabinensem, & vixisse usque ad pontificatum Urbani II. Itaque hic esset episcopus Sabinensis hoc loco memoratus. Verum Gregorius ille erat diaconus Romanæ Ecclesiæ, quando a Gregorio VII missus est ad principes regni, ut legitur in sæpius laudata Vita Gregorii num. 79. Potuit tamen idem Gregorius postea creari Sabinensis episcopus; at fateor, me frustra quæsivisse, ut argumento solido id certum facerem.

e Gratianus hic procul dubio erat Cardinalis, & inter Cardinales presbyteros ponitur a Ciaconio in Gregorio VII.

f Mathildis comitissa celeberrima est in Historia hujus seculi ob defensionem Pontificum contra Henricum IV. Vita ipsius fuit versibus heroïcis a Domnizone presbytero conscripta, ex qua Annalibus suis multa inseruit Baronius.

g Principes designat hodierni regni Neapolitani, qui origine plerique erant Normanni, eodem seculo in illas provincias ingressi, aut Longobardi,qui seculo sexto, quo in Italiam irruperunt, aliquot in hisce provinciis principatus acquisiverunt.

h Tempora infirma vocat menses æstivos, quibus peregrini vix Romam ire possunt sine gravis morbi & mortis periculo.

i Id est, suspecta habens prædicta consilia.

k Hæresiarcham vocat, quia antipapa erat & princeps schismatis.

l De hac S. Luciæ diaconia, seu ecclesia & titulo Cardinalis diaconi, agit Martinellus in Roma sacra pag. 366, vocans eam S. Luciæ in septem viis; observansque, etiam nominatam fuisse, In septizonio, In septa solis, & In septodio. Addit, sic dictam fuisse a septizonio, quod Apollini palatino sacrum fuerat.

m Voluit, ut observat Nuceus, contra canones fore electionem, quia Ostiensis jam erat episcopus, & ad alium episcopatum transiturus erat, quod antiquis canonibus fuit prohibitum, ut ambitioni & avaritiæ occasio eriperetur. Verum necessitas eligendi dignissimum Pontificem fecit, ut jam ante non semel, & postea sæpius, illis canonibus derogatum sit.

n Quis ille sit, non invenio. Attamen existimo,illum Romæ fuisse relictum ab Henrico imperatore, quando hic Romam deserebat anno 1084, adveniente Roberto Guiscardo; & eo tempore captum fuisse a Roberto duce, captivumque detentum. At mortuo Roberto, dux Rogerius ipsius filius & successor, & Sikelgaïta mater ejus illum Henrici præfectum Romam abire permiserunt, ut opponeret se episcopis & Cardinalibus Catholicis, ipsique electo Pontifici.

o Ratio, cur Rogerius dux in Cardinales & episcopos male animatus, Henricianum præfectum dimiserit, hic datur; videlicet quia illi nolebant consecrare Alphanum II archiepiscopum Salernitanum, quem Rogerius dux consecratum volebat; sed obsistebat Gisulphus princeps nomine & jure Salernitanus; sed urbis illius possessione exutus.

p Ardea exiguum oppidum est ditionis ecclesiasticæ in Latio, sexdecim millibus passuum, ait Baudrandus, Roma dissitum, & paulo longius Terracina, quo tendebat Victor, ornamenta pontificalia depositurus, & Casinum reversurus.

q Non integro anno, sed usque ad finem anni 1086, & diutius etiam, ut videbimus.

* his

* hortari

* id est, episcopi Cardinales

* hora

* adstruentes

* chlamydem

CAPUT XI.
Beatus Papa coronatur: Guiberti antipapæ depopulationes & sacrilegia: Victoris de Saracenis triumphus.

LXVIII.

[Tandem assiduis episcoporum aliorumque postulationibus] Sequenti anno mediante Quadragesima, apud Capuam episcoporum concilio congregato, cum prædictus Electus una cum episcopis & Cardinalibus Romanis eidem concilio præfuisset, Cencius etiam Romanorum consul cum aliis nobilibus Romanis, & Jordanus princeps & Rogerius dux cum omnibus fere suis optimatibus interfuisset, post finem concilii rursus insperate, & nichil eo de his suspicante, cum multis precibus lacrimisque a clericis & laicis perurgeretur, biduo immobilis perstitit. Tandem cum dux & princeps, una cum episcopis cæterisque Catholicis viris, flentes ejus pedibus adjacerent, multis rationibus & orationibus coactus, vix tandem succubuit, & præteritam electionem crucis & purpuræ resumptione firmavit, duodecimo scilicet Hcalendas Aprilis, Dominica in ramis Palmarum: inde Casinum reversus, ibidem Pascha celebravit.

[102] Peracta festivitate, cum Capuano ac Salernitano principe Romam perrexit, [cedit, & in Pontificem consecratur.] ac juxta civitatem Hostiensem Tiberim cum omnibus transiens, cum gravi infirmitate detineretur, extra porticum sancti Petri tentoria fixit, & quoniam Ravennas æresiarcha, qui, vivente Papa Gregorio, papatum invaserat, ecclesiam sancti Petri armata manu tenebat, non integro die a militibus principis Dei auxilio expugnata & recepta est. Dominico vero die post Dominicam Ascensionem, multis Romanis & omnibus fere Transtiberinis sollemniter cum maxima frequentia occurrentibus, præfatus Electus a Romanis episcopis, Hostiensi videlicet, Tusculanensi, Portuensi atque Albanensi, Cardinalibus quoque & episcopis atque abbatibus quam plurimis assistentibus, more ecclesiastico consecratus & in Apostolicam Sedem locatus est septimo Idus Magi. Quo etiam die corpus sancti confessoris Christi Nicolai a a civitate Mirensi, in qua per annos septingentos septuaginta quinque quieverat, Barim delatum est. Prædictus autem Pontifex per octo circiter dies Romæ remoratus, una cum prædictis principibus ad hoc monasterium rediit.

LXIX.

[103] Post exiguum vero temporis spatium comitissa Mattildis Urbem adiens, [Beati cum Mathilde congressus, cujus ope] magnis eundem Pontificem supplicationibus per legatos interpellavit, quatinus ejus frui aspectibus, ejus potiri colloquiis mereretur: eam quippe causam sibi Romam veniendi fuisse permaximam suggerebat. Cogebat corporis languor loco non abscedere; sed quia pro sanctæ utilitate Ecclesiæ omnibus se disposuerat vel extremis periculis objectare, iter per mare aggressus est. Cumque ad Urbem pervenisset, a comitissa & ejus exercitu ac cæteris beati Petri fidelibus devotissime officiosissimeque susceptus est, atque apud ecclesiam beati Petri octo diebus permansit. Deinde in festivitate sancti Barnabæ b super altare sancti Petri Missam sollemniter celebrans, eadem die auxilio & ope præfatæ comitissæ per Transtiberim c Romam intravit. Transtiberim tunc totam, Romanorumque permaximam partem, & nobilium pene omnem populum, castellum quoque sancti Angeli, basilicam beati Petri, civitatem Hostiensem d ac Portuensem in sui juris dicione tenebat: morabatur vero apud insulam Romæ, quæ & ipsa sui juris extabat.

[104] Die igitur, qui Apostolorum natalitia præcedebat, nuntius quidam, [recuperat ecclesiam S. Petri.] quasi ex imperatoris parte adveniens, omnes consules, senatores ac populum Romanum de corona summovit e imperii, cum subito Romani supervenientes, præter beati Petri ecclesiam, universa ceperunt: ecclesiam vero ipsam, quam supradicti Pontificis homines desuper tuebantur, ingredi nullo modo potuerunt. Sed quia Guiberti æresiarchæ multitudo permaxima erat, hi, qui ex parte Papæ Victoris erant, contra tantam hostium manum obsistere non valentes, in transtiberim, sive in castellum sancti Angeli discesserunt. Jam die mediante in ecclesia sanctæ Mariæ in Turribus Ravennas æresiarcha Missam cantavit: nam utrumque campanile, igne & fumo supposito, ceperat; sole autem jam ad occasum vergente, hii, qui in ecclesia steterant, palam cum armis suis descendentes, reversi sunt. Ita ea, pro dolor, Apostolica & Universalis beati Petri Ecclesia, eo die, quo ejus præcipue festivitas extitit, omni tam nocturno, quam diurno officio caruit. Sic Guiberti æresiarchæ spes frustrata est, qui in Apostolorum solempnitate Missas illic celebrare affectabat. Altera die ab hæreticis Apostolicum altare lotum, & Missa est ibi peracta. Die vero sequenti omnes ad propria sunt reversi, & eadem ecclesia in dicionem Papæ Victoris rediit…

LXX.

[105] Guibertus interea æresiarcha, qui post præstita domino suo beatæ memoriæ Gregorio septimo Papæ fidelitatis sacramenta & obedientiam novem annis exhibitam, [Guibertus antipapa Ecclesiam] Apostolicum thronum invaserat, cernens Victorem Papam ab omnibus in maxima veneratione haberi, Heynricum imperatorem f solvens ab observatione juramenti, quod apud Canusiam g Tusciæ oppidum olim Papæ Gregorio fecerat, Romam attraxit, & cum eo expugnare Catholicam Ecclesiam h cœpit. Hi vero, qui ex parte Papæ Victoris in ultramontanis partibus erant, imperatorem Romæ remorare cognoscentes, contra eum rebellare disponunt. Contra quos Heynricus imperator adveniens, facto, ut assolet, vario bellandi eventu, diutissime pluribus deprædationibus & incendiis ac cædibus utrimque decertatum est.

[106] [crudeliter vexat; probis omnibus] Tandem præphatus imperator, relictis ad resistendum in Germania copiis, assumto partim suo, partim conductitio sive gregario exercitu, Romam & suburbana ejus deprædationibus & incendiis ac cædibus, quibus valuit, quadriennio i devastavit, & tandem suo Simone magis pretio quam vi inthronizato, ab eodem imperialem coronam accepit, & tam non faventibus, quam non communicantibus sibi suisque complicibus, & Romæ, & in omni Romano imperio, sævissimam & diuturnam intulit persecutionem. Hujus rei causa & ecclesiæ pene totius Romani imperii desolatæ, & Christiana religio propemodum dissipata, & viginti milia hominum & eo amplius in diversis regionibus, katopapa k Guiberto coöperante, cæsa sunt. Qui etiam, pulsis Catholicis episcopis & abbatibus & aliis ecclesiarum præpositis, scientia pariter & religione pollentibus, sceleratos & idiotas singulis civitatibus & cœnobiis vel ecclesiis singulos, interdum autem binos vel annuos prælatos dampnabili prioris magistri sui Simonis magi mercimonio substituens, in deprædationibus sanctorum locorum & Christianorum sibi non faventium, dum non esset, qui armato resisteret, longe lateque voluntate quidem Neronis & Decii, sed minus possibilitate crassatus * est.

[107] [obedientiam exhibentibus Victori III:] Idem vero Guibertus, qui multo rectius Papa demens, quam Clemens l dici debuit, in oppidulo suo, quod Argenteum dicitur, quasi ad sui munitionem excelsa turri fabricata, præstolabatur simoniacos angelos, cum quibus volando in putidissimas stigias paludes rueret scilicet, cruribus suis, Deo per omnia Papæ Victori propitio, confractis & ad nichilum redactis: cui nemo Apostolicam reverentiam sive obedientiam exhibebat, præter imperatorem & complices ejus, vel qui se illi propter avaritiam, quæ est idolorum servitus, vel perpetuo, vel ad tempus, pacto jusjurando, vendiderunt, quorum plurimi, quibus ejus perfidia claruerat, dum execranda sacrificia celebraret, non intererant, scientes eundem nulli Romanorum Pontificum successisse, sed præscripto modo perjurum & invasorem ac simoniacum Papæ Gregorio fuisse superinjectum: nam Catholici, qui fidem & religionem zelo Dei tuebantur, Papæ Victori, scientia & religione præstantissimo, adhærebant.

LXXI.

[108] Æstuabat interea ingenti desiderio idem Victor Apostolicus, [ejus de Saracenis insignis victoria.] qualiter Saracenorum, in Africa m commorantium, confunderet, conculcaret atque contereret infidelitatem. Unde, cum episcopis & Cardinalibus consilio habito, de omnibus fere Italiæ populis Christianorum exercitum congregans, atque vexillum beati Petri apostoli illis contradens, sub remissione omnium peccatorum, contra Saracenos in Africa commorantes direxit. Christo igitur duce, Africanam devoluti dum essent ad urbem, omni nisu illam expugnantes, Deo adjuvante, ceperunt, interfectis de Saracenorum exercitu centum milibus pugnatorum. Quod, ne quis ambigat, hoc absque voluntate accidisse divina, illo die, quo Christiani de Saracenis victoriam adepti sunt, eo etiam Italiæ divinitus patefactum est.

ANNOTATA. J. S.

a De translatione corporis S. Nicolai Barimagetur ad diem 6 Decembris, quo colitur.

b Colitur S. Barnabas XI Junii, ita ut circa initium Junii Romam rursum venerit Victor, & vix octo diebus Casini potuerit commorari.

c Videtur auctor voce illa Transtiberim in varia uti significatione, nisi ubique designet partem Urbis transtiberinam versus Etruriam, quæ longe minor est parte opposita, sed continet castrum S. Angeli, & basilicam Vaticanam S. Petri. Verisimiliter Romam seu majorem Urbis partem intravit per pontem ante castrum S. Angeli impositum Tiberi, aut per insulam Lycaoniam, S. Bartholomæi nunc dictam, quam Tiberis in Urbe efficit, in qua commoratus fuisse dicitur.

d Hostiensis aut potius Ostiensis civitas, alias Ostia, aut Ostia Tiberina, civitas erat prope ostia Tiberis in mare illabentis; & ex altera Tiberis parte erat Portus Romanus, hic Portuensis civitas dicta. Utraque excisa est a Saracenis; sed utriusque episcopatus manet. Ostiensis decanus est sacri collegii Cardinalium, Portuensis vero subdecanus.

e Forte legendum summonuit, ut observat Nuceus.

f Observet studiosus lector, de Guiberto antipapa & Henrico imperatore hic narrari præterita, quæ facta erant sub pontificatu Gregorii VII, licet auctor per illa, cernens Victorem Papam &c., quasi insinuet, se recentia narrare.

g Castrum erat munitissimum Mathildis comitissæ, quæ Tusciam sive Etruriam possidebat, eaque forsan de causa Canusiam in Tuscia collocavit auctor. Attamen non erat in Tuscia stricte sumpta, sed potius in Lombardia Cispadana, sive in hodierna ditione ducis Mutinensis, & prope confinia ducatus Parmensis, ut etiamnum in tabulis geographicis notatur Canossa. Leander Albertus pag. 567, ubi egerat de Regio Lepidi, illustrans loca vicina, quæ sunt ad lævam fluminis Lenciæ, de Canusia hæc scribit: Propiusque ad amnem Canossa, munitissimo situ castellum, ubi Mathildis comes Gregorium VII Pontificem Romanum abdidit, insidiis & vi Henrici IV imperatoris, Ecclesiæ Romanæ hostis, petitum. Qui dein criminis pœnitens huc capite pedibusque denudatis summa hyeme per nives & glaciem impetrandæ veniæ causa ad Pontificem grassatus, ab eo perhumaniter admissus, & in gratiam acceptus est. Res peracta est anno 1077, absolutusque ab excommunicatione Henricus sub conditionibus, quas observaturum se promisit, quasque minime implevit. Videri potest Gregorii VII Vita ad 25 Maii.

h Venit Henricus cum exercitu, ut Guibertum Romam duceret anno 1081; sed non ante annum 1083 partem Urbis Transtiberinam cum basilica S. Petri intercepit, & anno 1084, auro Romanis multis, alteram Urbis partem occupavit, eodem anno fugatus per Robertum Guiscardum, ut dictum in Commentario num. 101. Attamen ab eo tempore Guibertus semper aliquos sibi faventes in Urbe habuit, & passim ibi mansit.

i Hic repetuntur jam dicta, quia Henricus non nisi illo quadriennio, aut potius triennio, Romæ aut in ejus vicinia fuit.

k Forte voluit dicere cacopapa, id est, malo Papa, a Græco κακὸς malus.

l Vocabatur a suis Clemens III.

m Hæc expeditio militaris in Africam, si simpliciter accipiatur, prout verba enuntiare videntur, difficultatem patitur. Quapropter consule Commentariumnum. 114 & 115, ubi probavi cœptam quidem expeditionem, vivente & promovente Victore, sed victoriam fuisse relatam post ejus obitum.

* forte grassatus

CAPUT XII.
Synodum Beneventi celebrat Victor: ejus decreta, & Casinum reversi sanctus obitus: supellex sacra ab eo relicta.

LXXII.

Præphatus autem Victor Papa tertius Urbem egrediens, [Synodum Beneventi cogit, in qua] venit ad hoc monasterium, sociatisque sibi episcopis & Cardinalibus, ecclesiam sancti Nicolai in Pica solempniter dedicavit. Mense autem Augusto sinodum celebrare cum episcopis Apuliæ & Calabriæ, nec non Principatuum statuens, Beneventum perrexit. In qua videlicet idem Apostolicus præsidens, ait: Novit dilectio vestra, carissimi fratres & coëpiscopi, omni etiam orbi non latuit, sancta Romana & Apostolica Sedes, cui, Deo auctore, deservio, quot adversa pertulerit, quot denique per simoniacæ hæreseos trapezitas malleis crebrisque tunsionibus subjacuerit, adeo ut columpna Dei viventis videretur jam pene concussa nutare, & sagena summi Piscatoris, procellis intumescentibus, cogeretur in naufragii profunda submergi. Guibertus enim æresiarcha, qui, vivente sanctæ memoriæ prædecessore meo Papa Gregorio, Romanam invasit Ecclesiam, præcursor antichristi ac signifer satanæ effectus, non cessat oves Christi conculcare, occidere & dilaniare.

[110] [Guiberti enormia scelera exponens,] Irritator enim, persecutor, exaggerator & accensor injuriarum Papæ Gregorii factus, quantas calamitates, quantas tribulationes & quantas persecutiones ei intulerit, referre quis valeat? Conspirationes & conjurationes adversus eum excitavit, Urbe fugavit, Sacerdotio perjurus ac simoniacus, quantum ad se fuit, privavit, atque contra eum Romanum imperium, gentes & regna commovit, & quod a seculo non est auditum, ipse excommunicatus & dampnatus, eundem sanctum Pontificem excommunicare præsumpsit, & Romanam urbem actenus sacrilegiis, omicidiis, perjuriis, conspirationibus, flagitiis & omnibus vitiorum & criminum ludibriis deturpare non desistit, & Simonis Magi munitus perfidia ipsiusque officina factus, nequitiarum suarum complices ad tam impiissimum & execrabile facinus evocans, imperatorisque exercitum congregans, Apostolicæ Sedis invasor est factus, contra præcepta Euangelica, contra Prophetarum & Apostolorum decreta, contra canonum & Romanorum Pontificum jura, nullo Cardinalium episcoporum præcedente judicio, nullo Romani cleri approbante suffragio, nullo devoti populi fervore adibito, in sancta Romana Ecclesia omnis malitiæ, nequitiæ & perditionis caput est factus.

[111] Sed omnipotentis Dei clementia prædictum Pontificem Gregorium, [eum anathemate ligat: Hugonem Lugdunensem] post labores & certamina, ad æternam requiem evocante, cum jam unanimi concordia episcoporum & cleri ac populi Romani nostram parvitatem, omnibus modis contradicentem & renitentem, Apostolicæ Sedi præfecissent, non timens æterni Imperatoris judicium, usque nunc Christum & oves, pro quibus suum sanguinem fudit, persequi non omisit. Idcirco auctoritate Dei & beatorum apostolorum Petri & Pauli & omnium Sanctorum, omni sacerdotali officio, honore * privamus, & a liminibus illum Ecclesiæ separantes, anathematis vinculo innodamus. Nostis præterea, & bene nostis, quantos dolos, quantasque persecutiones mihi intulerint Ugo Lucdunensis a archiepiscopus, & Richardus b Massiliensis abbas, qui pro fastu & ambitione Sedis Apostolicæ, quam actenus latenter habuerant, postquam se non posse adipisci perviderunt, in sancta Ecclesia schismatici facti sunt, & Richardus quidem electionem nostram Romæ cum episcopis & Cardinalibus fecerat. Ugo autem post modicum ad nos veniens, pedum effusus vestigiis, dum obsequium nobis Summi Pontificis invitis ac retractantibus exiberet, legationem a nobis in partibus Galliarum postulaverat & acceperat, quoad itaque parvitatis nostræ infirmitatem, factæ & collaudatæ a seipsis electioni, conspexerant repugnare, omnibus ipsi nobis modis insistebant, ne onus abicerem, pro Ecclesiæ necessitate impositum.

[112] Sed ubi nos ad id deflexos contemplati sunt, [& Richardum Massiliensem vitari jubet.] conceptam diu ambitionis flammam clibanus exturatus c evomuit. Quapropter omnium sibi fratrum videntes unanimitatem pertinacius in eo scandalorum scelere reluctari, ab eorum, & nostra continuo sunt communione sejuncti. Unde vobis Apostolica auctoritate præcipimus, ut ab eis abstinere curetis, nec illis omnino communicetis, quia Romanæ Ecclesiæ communione sua sponte sejuncti sunt, quoniam, ut beatus scribit Ambrosius, qui se a Romana Ecclesia segregat, vere est hæreticus d æstimandus. Constituimus etiam, ut si quis deinceps episcopatum vel abbatiam de manu alicujus laicæ e personæ susceperit, nullatenus inter episcopos vel abbates habeatur, nec ulla ei episcopo seu abbati audientia concedatur. Insuper ei gratiam beati Petri & introitum Ecclesiæ interdicimus, quousque locum, quem sub crimine tam ambitionis, quam inobedientiæ, quod est scelus idololatriæ, cepit, resipiscendo non deserit. Similiter etiam de inferioribus ecclesiasticis dignitatibus constituimus.

[113] [Decretum edit de investituris.] Item si quis imperatorum, regum, ducum, marchionum, comitum, vel quilibet secularium potestatum aut personarum investituram episcopatuum, vel alicujus ecclesiasticæ dignitatis dare præsumpserit, ejusdem sententiæ vinculo se astrictum esse sciat: nec mirum, cum omnes vendentes & ementes trecenti decem & octo patres in Nicæno concilio congregati excommunicaverunt, dicentes: Qui dat, & qui recipit, anathema sit. Quando ergo tales episcopos, vel abbates, vel reliquos clericos non devitatis, si eorum Missas auditis, vel cum eis oratis, cum illis excommunicationem subitis: quos quidem sacerdotes f esse saltim credere, omnino errare est. Pœnitentia vero & communio a nullo, nisi a Catholico suscipiatis *: si vero nullus sacerdos Catholicus affuerit, rectius est sine communione manere visibili, & invisibiliter a Domino communicari, quam ab hæretico communicari, & a Deo separari. Nulla enim conventio Christi ad belial, ait Apostolus, neque pars fideli cum infideli: omnis autem hæreticus infidelis est: simoniacus vero, quia hæreticus g, ideo infidelis; sacram enim communionem Christi quamvis visibiliter & corporaliter Catholici, propter imminentes hæreticos, habere non possint, tamen, dum mente & corpore Christo conjuncti sunt, sacram Christi communionem invisibiliter habent. Hæc igitur dum cunctorum episcoporum, in eodem concilio residentium, auctoritate confirmata fuissent, facientes exemplaria per Orientem & Occidentem disseminaverunt.

LXXIII.

[114] In eodem vero concilio idem Pontifex graviter infirmatus, [Casini varia ordinat, &, designatis sibi] post actum per tres dies concilium, festinanter Casinum rediit, atque cum episcopis & Cardinalibus ad hoc monasterium ascendens, in capitulum fratrum se ferri præcepit, & sub districtissimo anathemate interdixit, ne quis successorum h suorum auderet vendere, vel alienare terraticum i, ecclesias, villas vel quascumque possessiones huic Casinensi cœnobio pertinentes. Simili modo interdixit, ne quis monachorum auderet facere cartam vel libellum, absque scientia abbatis sui, quod si fecisset, irritum esset. Constituit etiam tunc, ut omnia monasteria, quæ sub dicione hujus nostri Casinensis cœnobii sunt, prandium k per unumquemque annum huic nostræ congregationi faciant. Hoc statuto, omnium monachorum unanimi consensu, præfatis episcopis in eodem capitulo residentibus atque confirmantibus, domnum Oderisium l, religiosum valde virum, & Romanum diaconum, qui tunc in hoc monasterio præposituræ fungebatur officio, abbatem constituit.

[155] [successoribus, sanctissime moritur.] Post hæc, convocatis eisdem episcopis atque Cardinalibus, monuit atque præcepit, ut, juxta quod prædecessor suus Papa Gregorius jam dudum decreverat, Ottonem m Ostiensem episcopum in Papam eligere, quanto possent citius, perstuderent, eumque, quia præsens erat, manu apprehendens, cæteris episcopis tradidit, dicens: Accipite eum, & in Romanam Ecclesiam ordinate, meamque vicem in omnibus, quousque id facere possitis, habete. His ita dispositis atque decretis, sepulchrum sibi construi in absida n ipsius capituli jussit, atque post diem tertium feliciter migravit ad Dominum sexto decimo Hcalendas Octobris, anno Dominicæ Incarnationis millesimo octogesimo septimo: a patris autem Benedicti transitu anno quingentesimo septuagesimo nono o, cum præfuisset in hujus monasterii regimine annis viginti novem, mensibus quattuor, dies sedecim: in Sede vero Apostolica ab ipso suæ electionis exordio anno uno; sacrationis mensibus quattuor, diebus septem.

LXXIV.

[116] Ista præterea ornamenta idem Papa Victor ad mortem suam in hoc monasterio dereliquid: quæ omnia fere post dedicationem ecclesiæ partim ipse cum fratribus hujus cœnobii acquisivit, [Recensetur numerosa simul ac sumptuosa] partim ab aliis in pignore posita recollegit. Planetæ diaspræ p deauratæ quinque, & tres sine auro: diarodanæ tres deauratæ, diapisti duæ & alia cetrina, purpureæ deauratæ septem, & aliæ quinque purpureæ, & duæ exametæ *, planeta Johannis medici; planetæ cotidianæ sex, quadragesimales quattuor. Dalmaticæ paratæ octo, & aliæ undecim. Pluviales auro ornatos triginta octo, & alios octoginta septem. Albas lineas centum nonaginta tres, de serico decem. Stolæ deauratæ cum manipulis suis decem & novem: de argento cum manipulis suis tres: stolæ aliæ decem & octo. Semicintia q septem. Fanones r aurei pro subdiaconibus tres, & alii quattuordecim. Camisi s magni deaurati cum amictis suis duo, & alii de serico septem. Panni t de altare sancti Benedicti. Facies u una cum margaritis & altera facies deaurata. Coopertoria w cum auro tres, & duo alia sine auro.

[117] Circitoria magna & optima undecim. Panni de altare sancti Johannis, [supellex sacra a Beato] circitoria quinque & coopertoria quinque. Panni de altare sanctæ Mariæ: facies una purpurea cum auro, coopertorium cum smaltis, circitoria quattuor, opertoria quattuor. Panni de altare sancti Gregorii, circitorium aureum, & alios quattuor sine auro, opertoria quattuor, dossales x magni decem & novem, dossales minores triginta. Ostiaria y septem. Calices aurei duodecim cum patenis suis, septem majores & quinque minores. Fistula z aurea cum angulo. Calices argentei Saxonici duo, & alii argentei septem. Fistulas argenteas duas. Turibula de auro duo, de argento deaurata duo, alia argentea maxima duo, & alia argentea octo. Candelabra de cristallo parium unum, & aliud parium argenteum cum malis Christallinis, & alia candelabra quinque. Duæ laternæ argenteæ magnæ, & una cotidiana. Euangelium ipsius, Euangelium imperatoris, Euangelium Papæ Stephani, Euangelium imperatricis, duo Euangelia fratris Firmi, Euangelium abbatis Aligerni. Duo sacramentoria cum argento. Epistolaria duo, unum cum tabula aurea, aliud cum tabulis argenteis. Regulam sancti Benedicti cum tabulis argenteis. Capsa magna argentea cum gemmis & smaltis. Scrinia argentea duo.

[118] Duas cruces aureas magnas cum gemmis, & duæ aliæ aureæ minores, [Casinensi ecclesiæ relicta.] & tres argenteæ ad processionem. Candelabrum. Urceum cum aquamanili suo. Fumigatorium Græcum, aliud cum nigello. Urceum cum smaltis: omnia hæc argentea. Pixis aurea cum smaltis pro corpore Domini, & alia major argentea cum nigello. Coppetellæ aa de pernis tres. Calices onichino duos. Bacilia argentea paria duo. Centum libras auri non laborati. Stolæ aureæ duæ. Fanonem bb imperialem totum aureum. Scaramangæ cc imperatorum duodecim. Coronam de argento super altare sancti Johannis cum crucibus quinque, & aliam crucem Græcam. Coronam argenteam deauratam & lapidibus pretiosis ornatam, ferens sex cruces; aliam coronam super altare sancti Benedicti, ferens tres cruces, lapidibus pretiosis ornatas. In sancto Nycolao coronam argenteam, & crucem argenteam fusam. Coronæ argenteæ, quas in veteri ecclesia invenit, undecim. Hæc de reverendissimi Victoris tertii Papæ Vita & moribus, ac loci istius renovatione seu adornatione breviter dicta sufficiant. Cæterum quandiu mundi istius orbita volvitur, ejus laudabile meritum semper accipit incrementum, per Jesum Christum Dominum nostrum * vivit & regnat cum Patre & Spiritu sancto in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA. J. S.

a De Hugonis Lugdunensis molitionibus contra Victorem vide dicta in Commentario num. 116. Calumniæ ipsius refutatæ sunt § 2.

b Erat Richardus abbas S. Victoris Massiliensis, & S. R. E. Cardinalis, rebusque bene gestis clarus. At hic lapsus est cum Hugone Lugdunensi; sed postea cum eodem resipuit, & sub Urbano II Ecclesiæ Romanæ communionem obtinuit. De eo videri possunt Historici Massilienses, & Gallia Christiana tom. 1 col. 685.

c Id est, apertus, sive non amplius obturatus. Ambitio Hugonis obturata fuerat, quando Victor pontificatum recusabat, quia sperabat se facilius ad pontificatum per resistentiam Victoris perventurum, si omnibus Victorem volentibus consentiret. At spes illa omnino evanescebat, consentiente in sui electionem Victore.

d Colligitur hoc ex verbis Ambrosii in Oratione de Excessu Satyri num. 47, sive tom. 2 Col.ubi agens de Luciferianis schismaticis, ita loquitur: Nam etsi fidem erga Deum tenerent, tamen erga Dei Ecclesiam non tenebant, cujus patiebantur velut quosdam artus dividi, & membra lacerari. Etenim, cum propter Ecclesiam Christus passus sit, & Christi corpus Ecclesia sit; non videtur ab his exhiberi Christo fides, a quibus evacuatur ejus passio, corpusque distrahitur. Forte & aliis locis idem clarius dixerit S. Ambrosius.

e Hic Victor renovat leges jam a Gregorio VII latas.

f Occasione horum verborum longa dissertatione quærit Nuceus, utrum sacerdotes & episcopi schismatici, simoniaci & excommunicati sint veri sacerdotes. At breviori explicatione difficultas amoveri potest. Etenim sacerdotes illi ordine sacerdotali non carent; sed jurisdictione & licito usu sacerdotii sunt privati. Non sunt igitur sacerdotes ad sacramenta licite administranda, aut aliaministeria sacerdotalia obeunda; quod nec ipsis est licitum, nec aliis licet in iis cum ipsis communicare. Plura de iis apud theologos & canonistas videri possunt.

g Simoniacus est hæreticus, si credat simoniam sibi esse licitam, uti credebat Simon magus, a quo nomen habet simonia.

h Nimirum Pontifex simul erat & abbas, & successoribus suis abbatibus ut Pontifex prohibuit alienationem possessionum monasterii.

i Terraticum, alias terragium dictum, est census, qui domino terræ persolvitur ab iis, qui terram colendam accipiunt.

k Occasione prandii hujus, quod singula monasteria congregationi Casinensi quotannis semel procurare debebant, multa de juribus abbatiæ Casinensis disputat Nuceus.

l De electione Oderisii abbatis lib. 4 cap. 1 plenius agitur hoc modo: Dum idem Pontifex graviter infirmatus ad hunc locum (Casinum) venisset, in capitulo fratrum se deferii in lecto præcepit, ibique in præsentia episcoporum & Cardinalium, qui cum eo erant, admonuit fratres, ut, juxta quod B. Benedicti Regula præcipit, abbatem sibi de ipsa congregatione eligerent. Fratres vero, habito consilio, omnes pari consensu Oderisium ad tantum ordinem recipiendum dignum proclamantes, elegere. Quod cum supradicto Papæ Victori retulissent, ipse voluntatem eorum & electionem valde laudabat, eumdemque protinus vocari faciens, omnino invitum & renitentem, & virtute, qua poterat, obsistentem, seque infirmum, & nescium tantum ordinem regere, voce, qua poterat reclamantem, & per ipsum Deum, ne hoc faceret, obtestantem, per virgam & Regulam de abbatia eum investivit. De hoc abbate Oderisio lib. 4 cap. 25 legitur, eum obiisse 4 Nonas Decembris, ubi observat Nuceus, ipsius memoriam Fastis Benedictinis adscriptam esse. Poterit igitur ad prædictum diem examinari, an etiam legitimo cultu honoretur.

m Eumdem jam cum nostro Victore commendaverat Gregorius VII: & revera electus deinde fuit, ac Ecclesiam bene administravit sub nomine Urbani II.

n Per absidam capituli intelligitur pars capituli interior in arcum desinens.

o Secundum hanc epocham S. Benedictus obiissetanno 508 aut 509. At vixit multo diutius; sed de Benedicto nunc non agimus. De tempore vero, quo Beatus abbatiæ & Sedi Apostolicæ præfuit, consule Commentarium num. 119.

p Planetæ diaspræ sunt coloris albi, diarodanæ rosei, diapistæ viridis, cetrinæ vero coloris citrini, ut jam ante dictum. Menda Grammaticalia lector ipse observare poterit.

q Vox semicinctium varia significat. Hic autem videtur vestis propria episcopis aut abbatibus, qui pontificalibus utuntur. Apud Cangium allegatur textus, quo abbati cuidam conceditur, ut in festis utatur mitra, chirothecis, dalmatica & semicinctio. Multa etiam de semicinctiis allegat Nuceus ad lib. 3 cap. 20. Existimo hic designari vestem illam, quæ nunc passim tunicella vocatur, quaque induuntur episcopi infra dalmaticam.

r Fano linteum aut sudarium significat. Hic strictius vox illa sumi videtur pro mappula subdiaconorum. Mappula autem illa, quam portabant in brachio sinistro, ut portatur manipulus, verisimiliter tunc erat forma nonnihil distincta a manipulis diaconorum & sacerdotum.

s Camisia est illa vestis talaris, quæ passim alba vocatur, quæque superius etiam alba fuit dicta; amictus vero est vestis, quæ collum cingit, & sub alba induitur.

t Vox pannus multa medio ævo significabat, & jam aliquot vicibus in his Actis occurrit. Peristroma autem inter alia significari hac voce, clare liquet ex allegata apud Cangium Vita S. Athanasii Neapolitani. Itaque hic item per pannos possunt designari peristromata pretiosa, quibus altaria undique exornari possent. Attamen probabilius puto, per pannos designari mappas lineas, quibus mensaaltaris cooperiri debet: nam in enumeratione supellectilis sacræ ejusdem monasterii, quæ habetur in Chronico Cavensi tom. 7 Scriptorum Italiæ col. 951 non fit mentio pannorum, sed tualliarum, quæ ibi idem esse videntur, quod hic panni. Tualliæ autem magis designant mappas altaris, quam peristromata, quæ non sunt necessaria.

u Si panni, ut dixi, mappas designent; ab iis necessario distinguenda est facies. Hæc autem illud altaris ornamentum, quod in Rubricis Missæ pallium vocatur, mihi videtur. (In Belgio passim antependium dicitur.) Constituit enim faciem altaris a suppedaneo usque ad mensam. Minor tamen illius ornamenti usus est in Italia, quod illa pars altaris plerumque pretioso marmore sit ornata.

w Quid sint coopertoria, & mox circitoria, vide in Annotatis ad cap. 9 lit. ee.

x Hac voce significari aulæa, jam ante observavi.

y Tapetes dicit, qui ante ostium appenduntur.

z Nuceus in Excursu historico, quem habet ad cap. 64 lib. 4, probat, similes fistulas in usu fuisse ad communionem sub specie vini dandam populo, quando populus sub utraque specie communicabat.

aa Coppetella vasculum est. Pernas vero esse conchas marinas, ex quibus colliguntur margaritæ sive uniones, observat Nuceus cum variis Lexicis.

bb Vidimus mox fanones subdiaconorum. Hic vero vox illa significationis est nonnihil diversæ. Nam fano etiam significat linteum aut sudarium, in quo fiunt oblationes a populo: atque eo sensu hic videtur usurpari.

cc Vox scaramanga aut scaramangum passim in Lexicis exponitur chlamys, penula aut pallium. Cangius in Lexico Græco-barbaro ex Leunclavio de ea voce sic loquitur: Vestis, quam viri militares gestant supra vestes alias interiores, ad arcendas pluvias, nives, gelu, & cætera aëris incommoda. Ea vocis expositio multis textibus comprobatur. Attamen non omnia exempla, quæ ab eodem Cangio afferuntur in Glossario Latino-barbaro huic vocis significationi satis videntur congruere. Dubito etiam, an huic loco satis conveniat data expositio, cum non videam, unde tot chlamydes imperiales accepisset monasterium Casinense. Malim igitur conjicere, fuisse pallia accepta aMichaële Duca imperatore Constantinopolitano. Nam inter hujus dona num. 72 in Actis leguntur pallia quatuor singulis annis mittenda Casinensibus. Hæc autem quatuor pallia si tribus annis miserit, erunt pallia duodecim, quæ imperatorum verisimiliter vocantur, quia imperatoris erant dona, non quia pallia erant imperatoria. Ceterum si quæ voces barbaræ hic non sint expositæ, illas jam ante expositas lector inveniet. Menda vero Grammaticalia lectoribus ipsis observanda reliqui, quia nimis sunt frequentia.

* & honore

* suscipiatur

* ex holoserico

* adde qui

DE B. LUDOVICO ALAMANDO ARCHIEP. ARELAT. ET S. R. E. CARDINALE
SALONÆ JUXTA CAMPOS LAPIDEOS IN PROVINCIA.

An. MCDL.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Ludovicus Alamandus, Cardinalis archiepiscopus Arelatensis, Salonæ juxta Campos lapideos in Provincia (B.)

AUCTORE J. S.

§ I. Ludovicus Bulla pontificia Beatis adscriptus: cultus ipsius, & Officium, diu intermissum, postea resumptum: hodiernus reliquiarum ipsius status.

Illustraturus Vitam, moresque & gesta beati Cardinalis Ludovici Alamandi, [B. Ludovicus Alamandus] ab utroque extremo cavendum mihi esse video. Primo videlicet cavendum, ne contradicam ipsius beatitati, miraculis a Deo patefactæ, & Sedis Apostolicæ judicio comprobatæ, licet alias varia ipsius gesta probare nequeam. Neque enim ignoramus, multos Sanctorum Fastis adscriptos esse, multosque insigni etiam præ aliis gloria in cælis coronatos, de quorum gravibus peccatis nullum potest esse dubium. Rursum nihilo minus cavendum, ne ob titulum Beati Ludovico concessum in id labamur extremum, ut omnia ipsius gesta laudare velimus & approbare, cum constet & Sanctos fuisse homines erroribus obnoxios, variosque ex iis in errores satis graves periculososque fuisse lapsos, & aliquando etiam non sine culpa. Verum divina bonitas, quæ Paulum ex persecutore Ecclesiæ fecit Apostolum, quæ Petrum graviter lapsum erexit, quæ ex publicanis & meretricibus non paucos ad excelsum sanctitatis gradum perduxit, quæ latronem in cruce illuminavit; divina, inquam, bonitas electos suos ita sapienter regit, ut quos ex iis ad tempus a recta semita aberrare permittit, eos misericordia sua infinita in viam veritatis reducat. Hinc in Christianis minus consideramus, quales fuerint in primo aut in medio vitæ suæ cursu, quam quales fuerint in fine. Hujus autem Beati exitus certe fuit laudatissimus, imo & laudabile fuit initium, &, quantum nosse possumus, laudabilis vitæ pars longe maxima. Itaque, si ipsum ad tempus aberrantem a recta via viderimus, cogitare debemus, id ei commune esse cum multis aliis, etiamsi forte non sine culpa erraverit, priora vero & posteriora ipsius merita effecisse, ut miraculis post mortem fulserit, & numero Beatorum legitima auctoritate sit adscriptus.

[2] Certe Ludovicum Alamandum Beatorum Fastis una cum B. Petro Luxemburgico adscripsit Clemens Papa VII per bullam pontificiam, [a Clemente VII Beatis adscriptus,] datam anno 1527, die IX Aprilis. Bulla hæc apud nos jam edita est in B. Petro de Luxemburgo ad 2 Julii § 4. Quare huc solum pauca ad B. Ludovicum spectantia transferre placet. Primo affirmat Pontifex, magnum dudum fuisse Christi fidelium, & potissimum civitatis… Arelatensis erga Ludovicum Alamandum, S. R. E. Cardinalem, & ecclesiæ Arelatensis archiepiscopum, cujus corpus in Arelatensi ecclesia quiescit, devotionis affectum, populumque non solum dictæ civitatis, sed etiam aliarum partium ad ipsum tamquam ad protectorem concurrisse. Secundo asserit, mirum non esse, si miraculis illustretur, cum, ut fide dignorum habet assertio, Jesu Christi pro posse imitator extiterit. Hoc autem probat, quia Ludovicus exegit vitam cælibem, castamque & inviolatam, … calcatis hujus mundanæ vitæ, quamvis illustri esset ortus prosapia, illecebris. Tertio dicit, Renatum Siciliæ regem, cui Provincia suberat, ob miracula Ludovici in ecclesiam Arelatensem fuisse beneficum; canonicos vero… ob singulares… Ludovici virtutes, … nec non jejunia, orationes, vigilias, & quam plures Deo gratas & acceptas operationes desiderare, ut sibi liceat corpus ipsius ad commodiorem locum ecclesiæ suæ transferre, eum pro Beato colere & venerari. Quarto annuit Pontifex, ut canonicis liceat Ludovici corpus ad commodiorem locum transferre, eumdem colere & venerari ut Beatum. Quinto demum de utroque Beato subjungit Pontifex hanc restrictionem: Non intendimus tamen propterea, eosdem Petrum & Ludovicum in catalogum Sanctorum esse relatos, donec servatis debitis solemnitatibus, in Sanctorum canonizatione servari solitis, ad illorum canonizationem deventum fuerit &c. Hæc de bulla illa Pontificia, quæ loco assignato integra videri potest, ad propositum nostrum sufficiunt.

[3] [gemino sacello & Officio cultus. Officium, dein diu omissum,] Porro, accepta hac permissione Pontificia, corpus fuit elevatum & translatum. At hujusce elevationis & translationis Acta, si qua tunc fuerunt composita, dudum sunt perdita, ut colligo ex Actis in nupera corporis visitatione, de qua mox agam, compositis. Officium quoque compositum est, & veteri Breviario Arelatensi additum sub Joanne Ferrerio archiepiscopo Arelatensi, qui cathedram illam occupabat, quando cultum B. Ludovici permisit Clemens, quique defunctus est anno 1621, succedente in archiepiscopatum ex fratre ipsius nepote ejusdem nominis. Postea tamen dictum Officium diu fuit prætermissum. Hinc Saxius in Pontificio Arelatensi in B. Ludovico ita de propagato ejus post beatificationem cultu scribit: Illique sacellum Arelate & Altæcumbæ (in Sabaudia) extructum est, invocato ejus patrocinio ut confessoris pontificis in Breviario nostro pervetusto his verbis: “Quo die obiit gloriosæ memoriæ beatus Ludovicus Alemandi Cardinalis Arelatensis, fit Officium semiduplex cum primis & secundis Vesperis, & omnia dicantur de communi confessoris pontificis”, nimirum præter orationem & lectiones secundi nocturni. In Annotatis ad Saxium de Breviario illo additur hæc notula: Antiquum Breviarium Arelatense, a Ferrerio præsule compositum anno MDI, & a Ferrerio nepote MDXLVII mendis purgatum restitutumque. Necdum poterat anno 1501 Officium Breviario inseri; sed eidem postea ad calcem fuit additum. Attamen deinde omissum est, neque illud invenire potui in Officiis propriis Arelatensibus, quæ gemina habemus seculo XVII impressa. Hinc Saxius addit: Cur vero tanti Cardinalis Officium intermissum fuerit, ignoro. Restituatur tamen necesse est Gaspari præsulis cura, studio & diligentia, provincialem synodum hoc anno celebraturi. Ita Saxius circa annum 1629; sed necdum tam cito resumptum fuit dictum Officium.

[4] Resumptum tamen fuit seculo XVII cum leviuscula forsan immutatione, [resumitur anno 1670, cujus oratio] fixumque die Dominico ante festum Dedicationis S. Michaëlis archangeli, ut in perpetuum eo die dicatur ritu duplici. Tale nobis transmissum est anno 1752 cura & diligentia humanissimi domini Josephi Antonii de Brantes, thesaurarii & pœnitentiarii ecclesiæ metropolitanæ Avenionensis, cum hisce annotatis: Officium beati Ludovici Alemandi, S. R. E. Cardinalis, archiepiscopi Arelatensis, in veteri Breviario Arelatensi tempore Ferrerii archiepiscopi notatum, nunc a seculo intermissum, instante capitulo Arelatensi, ab illustrissimo & reverendissimo domino D. Francisco Adheymar de Monteil de Grignan, archiepiscopo Arelatensi, restitutum, a synodo provinciali approbatum, & deinceps celebrandum singulis annis die Dominica ante festum Dedicationis sancti Michaëlis archangeli in sola S. Arelatensi ecclesia sub ritu duplici confessoris pontificis, ex decreto dato die XIX Aprilis anni 1670. Omnia dicuntur de communi confessoris pontificis præter orationem, & tres lectiones secundi nocturni, quas dabo. Oratio hæc est: Deus, qui meritis & intercessionibus beati Ludovici confessoris tui atque pontificis, dignaris mortuos suscitare, cæcos illuminare, claudis gressum, surdis auditum restituere; concede propitius, ut omnes, qui ejus implorant auxilium, salutarem consequantur effectum. Per Dominum &c.

[5] Lectio IV. Ludovicus Alemandus apud Bugesios ex illustri familia ortus, [& tres lectiones] morum sanctitate conspicuus, scientia & doctrina clarus, inter canonicos & comites Lugdunenses primam dignitatem habuit. Postmodum episcopus Magalonensium, sive Montis Pessulani factus, post discessum Joannis de Embroniaco ad Pisas, ad ecclesiæ Arelatensis curam & administrationem vocatus est. Mox a Martino V summo Pontifice eodem anno presbyter Cardinalis sub titulo sanctæ Cæciliæ creatus. Tanta egit apud Ludovicum tertium, Neapolitanum regem & Provinciæ comitem, summa cum auctoritate & gratia, ut rex ratas habuerit omnes imperatorum regumque Arelatensium concessiones in ecclesiæ Arelatensis utilitatem factas. In Italiam vocatus, Bononiæ legationem obtinuit. Inde ad concilium Basileense, a Martino V indictum, se contulit.

[6] Lectio V. Ecclesiasticæ disciplinæ tenacissimus fuit; [pro Vitæ compendio] immaculatæ conceptionis Virginis Mariæ acerrimus defensor, festum ejusdem conceptionis sexta Idus Decembris in Ecclesia summo cum honore deinceps celebrandum curavit. A Nicolao V summo Pontifice bene meritus, in inferiorem Germaniam, legationis munere fungens, missus est. Multos labores pro concilianda Ecclesiæ pace tulit. Arelatem rediens, effusa in sacras ædes liberalitate fuit commendatissimus. Nam suis sumptibus & impensis præcipuam matris ecclesiæ partem, quæ sancta sanctorum dicitur, peramplis fornicibus erectis, intermediis aliis minoribus, & novem hinc inde capellis, construxit. Arcam argenteam, reliquiis Sanctorum, præcipue S. Trophimi, nobilem, quam Gasbertus dedicarat, inclusit, & singulis annis in festo S. Trophimi exhibendam coram populo mandavit. Maxima charitate in pauperes excelluit, vitam angelicam duxit.

[7] [recitantur.] Lectio VI. Tandem Vir ex omni parte beatus migravit ad cælum Salone ad Cravum, die decima quinta Calendas Octobris, ætatis suæ sexagesimo nono, salutis millesimo quadringentesimo quinquagesimo. Ejus corpus translatum est Arelate, ubi fere tota provincia ad celebrandas ejus exequias advolavit. Numerantur enim viginti tres urbes, quæ præter sacerdotes, Religiosos & plebem, huic celebrationi adfuere. Tanta ejus tumulus miraculorum gloria enituit, ut referente Pio II Pontifice Maximo, ex omni parte invalidorum frequens undique concursus spe sanitatis factus fuerit. Cæcis visum, claudis gressum, mutis loquelam, surdis auditum restituit, mortuos suscitavit. Quibus miraculis permotus Clemens Papa VII, Ludovicum Alemandum una cum Petro de Luxemburgo in Beatorum numerum retulit, & tamquam Beatum in ecclesia Arelatensi venerari & invocari permisit. Ejus ossa a subterraneo tumulo educta, in capsula honorifice condita sunt, & usque ad hodiernum diem pie & devote a Christi fidelibus coluntur. Hactenus Officium, in quo studiose prætermissa sunt omnia, quæ spectant ad controversias concilii Basileensis cum summo Pontifice.

[8] [Ex visitatione reliquiarum, facta anno 1752, constat,] Porro ad notitiam ulteriorem de Beati reliquiis dandam proderit visitatio corporis, facta anno 1752 per reverendissimum dominum abbatem Jacobum de Grille d'Estoublon S. T. D. & vicarium generalem archiepiscopi Arelatensis, præsentibus amplissimis dominis Jacobo Henrico de Grille de Robiac, præfecto sacrarii, & Joanne Josepho Harenboure thesaurario ecclesiæ metropoliticæ Arelatensis, qui deputati erant a capitulo, ut adessent apertioni arcæ, prædicto vicario demandatæ ab illustrissimo domino Joanne Jacobo Chapelle de Jumelhac, archiepiscopo Arelatensi: nam accurate in Acta relatum est, quid in arca fuerit inventum, Actaque ipsa, sigillo archiepiscopi munita, & a prædictis omnibus nomine subscripto confirmata, ad nos per ante laudatum dominum de Brantes, quo petente visitatio reliquiarum facta est, fuerunt transmissa. Ex hisce igitur Actis, Gallice scriptis, ea colligam breviter, quæ ad propositum nostrum sufficere videbuntur.

[9] [reliquias esse in bono statu, ac elevatas fuisse anno 1632,] Primo conservantur reliquiæ in arca lignea inaurata. Secundo, aperta arca, inferius inventa est tabula, & fascia rubra in quatuor extremitatibus obsignata sigillo archiepiscopi Arelatensis Jacobi du Forbin de Janson, qui anno 171: dignitatem illam est adeptus. Ruptis vero sigillis, quæ integra erant reperta, invenerunt omnes fere reliquias, involutas gossipio & telæ sericæ, ac pleraque ossa bene conservata, maxime caput, cui etiamnum inhærent sex dentes. Tertio in arca repererunt Acta triplicia totidem visitationum. Prima in membrano scripta erant archiepiscopi Arelatensis Joannis Jaubert de Barrant, quæ erant inchoata die XIX Novembris & finita XXX Novembris, anno 1632. Etenim cum laudatus archiepiscopus reliquias invenisset sine ullo testimonio scripto, quo de illarum veritate constitisset, alia via in earum veritatem voluit inquirere. Nam primum in illo loco, ubi indicio epitaphii inventa olim fuerant Beati ossa, diligenter fodi jussit usque ad imum, ut videret, an non alia quoque ibidem reperirentur ossa, quæ horum veritatem possent dubiam reddere. Cum autem alia nulla fuissent inventa, advocavit peritum medicum, dominum Nicolaum de Valleriole, qui, post diligentem ossium lustrationem, asseruit, omnia esse unius corporis. Hisce peractis inquisitionibus, laudatus archiepiscopus arcam, in qua continebantur Beati ossa, publicæ fidelium venerationi magna cum solemnitate supra majus altare exponi jussit die XXX Novembris usque ad finitas Vesperas, post quas ipse cum primariis ecclesiasticis, comitante supplicantium longo agmine, arcam ad locum suum reportavit.

[10] Altera Acta erant Francisci Adheimar de Monteil de Grignan, [visitatas anno 1655, in aliam thecam translatas anno 1666 & sæpius deinde inspectas.] qui præcedenti archiepiscopo successerat. Hic anno 1655 sacra ossa B. Ludovici visitare voluit, & omnia invenit, ut decessor invenerat. Tertia Acta sub eodem archiepiscopo scripta sunt anno 1666, die XXIII Maii, compositaque jussu Stephani Francisci de Gerard, canonici ecclesiæ metropolitanæ, & vicarii generalis archiepiscopi. Ex hisce constat, sacras Beati reliquias ex theca priori tunc fuisse translatas in aliam inauratam, quæ hodierna videtur. Præter hæc Acta, in eadem arca anno 1752 reperta sunt tria alia testimonia authentice scripta. Primum datum est anno 1676, die X Martii per Joannem Baptistam Adheimar de Monteil de Grignan, qui tunc archiepiscopi coadjutor erat, & postea fuit successor. Testatur hic, se prædictas reliquias visitasse. Alia duo sunt Jacobi de Forbin de Janson, qui priore, quod datum est anno 1714, die XXV Augusti testatur, se dedisse partem aliquam reliquiarum B. Ludovici Alamandi episcopo Montis Pessulani; secundo, quod anno 1740, die XX Decembris datum legitur, laudatus archiepiscopus docet, aliam reliquiarum Beati partem a se datam esse episcopo Pistoriensi, suffraganeo archiepiscopatus Florentini. Hæc sane sufficiunt, ut intelligamus, cultum B. Ludovici legitime inchoatum fuisse; deinde tamen intermissum, rursumque resumptum & hodie perseverantem.

[11] Bailletus ad XVI Septembris in B. Ludovico Alamando de inchoato ipsius cultu satis bene scribit. [Bailleti ineptæ observationes] Verum addit, intermissum fuisse scrupulis illorum, quos nimis male habebant ea, quæ fecerat pro concilio Basileensi contra Eugenium IV. Admirabilis auctor est Bailletus, qui potuit sine auctore discere causam intermissi cultus, quam Saxius ipse, quem laudat in margine, ignorare se profitetur. Saxius enim de intermisso cultu hæc tantum scribit: Cur vero tanti Cardinalis Officium intermissum fuerit, ignoro. Restituatur tamen necesse est Gaspari præsulis cura, studio & diligentia. Hæc verba invitabant Bailletum ad inquirendum, an Officium non esset resumptum; non ad comminiscendam causam intermissionis Arelatensibus ipsis ignotam, & plusquam integro seculo præteritam. Nihilo felicior est Bailletus initio Vitæ B. Ludovici, ubi dicit, nullam fere difficultatem fieri hoc tempore, quo minus inter Sanctos primi Ordinis numeretur B. Ludovicus Alamandus. Ad probandam ineptam hanc observationem, postea affirmat, inter Sanctos primi ordinis numeratum esse a Canisio in Martyrologio, non obstante prohibitione Pontificis, vetantis titulum Sancti B. Ludovico dari, antequam fuerit canonizatus. Addit, non ausum esse idem Andream Saussayum, sed ab hoc solum Beatis adscriptum.

[12] [refutatur: memoria Beati in aliquot Martyrologiis.] Verum hisce observationibus nihil est inanius, nihil falsius. Non potui reperire ullum martyrologum, a quo B. Ludovicus honoretur titulo Sancti. Canisius, sive potius Martyrologium Germanicum, quod ejus nomine passim laudatur, in gemina editione anni 1573 & anni 1599 ne titulum quidem Beati stricte concedit, sed solum ita habet: Item beata memoria Ludovici archiepiscopi Arelatensis & Cardinalis. Saussayus longiori elogio Ludovicum exornat & Beatum clarius nominat, titulumque probat his verbis: In Arelatensi metropolitana æde sepultus est, ubi tot miraculis claruit, ut horum multitudine excitus Clemens Papa VII Romæ dato diplomate illum in cælitum numerum beatitatis nomine retulerit, honoribusque, quibus Beati coli consueverunt, una cum B. Petro de Luxemburgo prosequendum decreverit, elato de subterraneo situ ad basilicæ intimum gremium ejus corpore venerando. Castellanus in Martyrologio Universali eumdem memorat hoc modo: Salone ad Cravum in Provincia, beati Ludovici Alamandi, archiepiscopi Arelatensis, Cardinalis tituli S. Cæciliæ. Præiverat omnibus auctor Florarii Sanctorum Ms., sed sine titulo Beati, cum sic habeat: Item Ludovici Cardinalis Arelatensis. Hæc ultima annuntiatio ostendit, post mortem Beati nostri fuisse magnam sanctitatis ipsius famam, cum ille auctor in Belgio scripserit anno 1486, id est, post Beati obitum annis solum triginta & sex.

§ II. Acta Beati ex Ms. danda: alii quidam scriptores, qui de ipso egerunt

[Qualiscumque Beati Vita ex Ms. edenda:] Nullam hactenus B. Ludovici Alamandi Vitam antiquam typis editam novimus; nulla hoc tempore Acta antiqua Beati in tabulariis ecclesiæ Arelatensis inveniri potuerunt, ut nobis perscripsit diligentissimus investigator dominus Josephus Antonius de Brantes jam laudatus, cujus diligentia accepimus, quæ de cultu & reliquiis Beati modo dicta sunt, cum veteri epitaphio, quod suo loco dabitur. Verumtamen in Bulla Clementis VII mentio fit de vitæ Annalibus, ita ut credendum sit, aliqua fuisse conscripta de gestis & miraculis B. Ludovici ante annum 1527, quo Bulla illa Pontificia fuit data. Habeo revera præ manibus qualemcumque Beati Vitam, erutam ex Ms. Rubeæ-Vallis, qui prioratus est Canonicorum regularium in Brabantia. Acta hæc verisimiliter conscripta sunt eodem seculo XV, quo B. Ludovicus obiit, certo ante annum 1527, quo Beatis adscriptus est Ludovicus: nam ea de re in Actis nulla fit mentio. Videtur auctor aut in concilio Basileensi præsens fuisse, aut gesta B. Ludovici in illo concilio didicisse ex aliquo, qui ibidem fuerat: nam cum in reliquis omnibus admodum sit jejunus, iis maxime insistit, quæ de moribus Beati Basileæ fuerunt cognita, caritatem patientiamque ipsius præ ceteris commendans, & aliquot liquot exemplis illustrans. De controversiis vero, quæ viguerunt concilium inter & Eugenium Papam, maluit altum silere, quam judicium suum proferre. Sic enim laudat Ludovicum, ut ne verbo quidem Eugenii IV gesta aut concilii Basileensis improbet. Miracula etiam varia enarrat, post mortem Beati patrata, quæ speciatim ab alio quopiam relata necdum vidi, quamvis de miraculis B. Ludovici generatim multi loquantur. Acta hæc edam, ut fide digna, sed minus plena, & in aliquibus minus accurata, quia auctor verisimiliter in Belgio scripsit, nec omnia illa, quæ Arelate melius investigari potuissent, tam diligenter quærere curavit.

[14] Inter scriptores, quorum Opera typis vulgata sunt, [scriptores præcipui, qui de ipso egerunt:] primus locus pro Vita Beati nostri debetur Æneæ Silvio Piccolominæo, qui postmodum ad summum evectus pontificatum, Pius II dictus est. Nam hic Ludovicum nostrum multis annis in concilio Basileensi vidit, ejusque mores observare & considerare potuit. Notandum quidem est, Pio II maxime displicuisse Opuscula, quæ degens Basileæ contra auctoritatem Summi Pontificis, & pro auctoritate concilii exaravit, omniaque illa ab eodem fuisse retractata in Bulla, quam Labbeus edidit tom. 13 Conciliorum Col. In hac etiam abunde retractat omnia, quæ contra Eugenium IV erant scripta, dum fatetur, se juvenem & inexpertum Basileam venisse anno 1431, ac vera esse credidisse, quæ a maledicis contra Eugenium dicebantur. Nihil tamen retractavit de iis, quæ in commendationem morum B. Ludovici protulit: sed ea potius confirmavit, dum dixit: Quantum capiebamus, tantum defendimus aut oppugnavimus: nihil mentiti sumus, nihil ad gratiam, nihil ad odium retulimus. Quæ igitur dixit de moribus Ludovici, vera credenda sunt, cum in hisce falli minus posset. De B. Ludovico subinde etiam meminit Historia Concilii Basileensis, scripta per Augustinum Patricium, canonicum Senensem, cui alios quosdam scriptores, concilii Basileensis defensores addit Bailletus in tabula critica ad hunc diem. Verum utile magis nobis erit Pontificium Arelatense Petri Saxii, qui in eo multa de Beato nostro memorat; uti & Opus Ludovici Doni d' Attichi, quod inscripsit Flores Historiæ sacri collegii S. R. E. Cardinalium, in quo etiam sat multa de Beato nostro sunt collecta. Hi tamen duo non sunt Beato contemporanei, cum ambo floruerint seculo XVII, id est duobus fere seculis post obitum Beati. Reperiuntur & alii ejusdem seculi scriptores, quos per decursum suis locis nominabimus.

[15] Pleniorem inter novissimos B. Ludovici Alamandi Vitam suo stylo concinnavit Bailletus, [aliqui ex recentissimis.] jam aliquot vicibus memoratus. Hic autem eo scripsit modo, ut non obscure ex beatitate Ludovici patrocinium quærat illis, qui decretis Romanorum Pontificum pertinaciter opponere se præsumunt. Verum inanis est ille conatus, cum Beatus mentem mutaverit. Reperiuntur & alii scriptores recentissimi, qui crediderunt, aut saltem contenderunt, B. Ludovici Alamandi beatitatem utilem esse ad auctoritatem conciliorum efferendam supra auctoritatem Romani Pontificis, aut ad excusandum illos, qui vocem supremi Ecclesiæ Pastoris audire detrectant, ejusque mandatis obedire. At illi vix minus ridicule ratiocinari videntur, quam dissereret ille, qui ex sanctitate Pauli Apostoli aut synagogam Judaïcam ecclesiæ Christianæ primis temporibus præferendam fuisse contenderet, aut persecutoribus Ecclesiæ patrocinium quæreret & excusationem. Verum hæc, quæ breviter suo loco tractanda sunt, necdum agimus. Dicta interim sufficere credimus de scriptoribus, licet multo plures de Beato egerint singulis a morte ipsius seculis: nam omnes, quorum opera utemur, suis locis nominabimus.

§ III. Beati patria, natales, dignitates variæ, officiaque & gesta usque ad concilium Basileense.

[Stirps Beati nobilis,] De natalibus & patria beati Ludovici Acta habent, natum esse ex nobili prosapia in finibus Franciæ ac Subaudiæ. Vera hæc sunt, sed minus distincta. Scriptores vero seculi XVII de his in varias abierunt sententias. Petrus Monod in Amedæo Pacifico num. 76 satis insinuat, novam se proferre sententiam, ubi de patria Beati nostri sic loquitur: Galli, non renuentibus Italis, tanti Viri natales sibi vindicant. Constans tamen est apud Salutienses Subalpinos fama, eum gentilem suum esse, ex oppido S. Michaëlis ad Vallem Macram, in quo oppido vicus est itemque turris, quæ ab Alemannis nomen habent. Alemannorum autem nobilissimam familiam e Germania, quam Alemaniam vocant, (unde & illis nomen hæsit) ortam esse perhibent, easque partes insedisse Othonibus in Italia late dominantibus. Ludovico pater fuit Antonius nomine, cui frater Franciscus, apud Arelatenses diversatus, ubi etiam nepos Ludovicus melioris literaturæ tyrocinium posuit. Hæc ille. At dissentiunt alii. Ludovicus Doni d' Attichi episcopus Augustodunensis, & Petrus Saxius in Pontificio Arelatensi, ab hisce longe abeunt; sed invicem recte consentiunt. Saxius, qui paulo post Monodum, & aliquot annis ante Donium Attichium scripsit, ita habet: Natalis Ludovico Alemando locus fuit Arbencium, municipium apud Bugesios, prope cœnobium S. Claudii Vesontionum archiepiscopi. Petrus illi pater ex illustri gente, quæ Arbencio imperitabat; mater vero soror Francisci de Conzi, quæ præter Ludovicum, Hugoninum peperit Arbencii dominum…

[17] [patria, parentes, fratres.] Est & alia gens Alemandorum nobilis in Gallia, quos hodie Delfinates appellant. Utrique familiæ stirpem eamdem inesse censet, qui Cadurcenses episcopos vulgavit. Alteram gentem Alemandorum apud Salutienses Subalpinos … inesse, fama est in oppido S. Michaëlis ad Vallem Macram, ubi vicus & turris, quæ ab Alemanis nomen habet. Amplissimam familiam eas partes insedisse constat, Ottonibus in Italia late dominantibus. At licet diversis in provinciis diversæ Alemandorum supersint familiæ, una tamen Bugesiorum Arelatensibus Ludovicum dedit. Hisce consonat quoad rem laudatus Donius, cujus verba idcirco non adduco. Verum Samuel Guichenon in Historia Bressiæ & Bugesiæ, quæ circa medium seculi XVII Gallice scripta est, pro patria solum assentitur Saxio, non item pro patre & matre Beati. Nam part. 3 pag. 3 consentit, Ludovicum Arbencii in Bugesia natum esse, & refutat sententiam aliquorum, qui in comitatu Burgundiæ natum dixerant, uti & Monodum, qui Ludovicum Salutiensibus attribuerat. Patrem vero Beati nec Petrum vocat, nec Antonium; sed Joannem Alamandum vocatum fuisse declarat. Matrem vero illius fuisse dicit Mariam de Castellione, eosque matrimonio fuisse junctos die 2 Septembris anni 1374. Hisce porro liberos attribuit quatuor, nempe Petrum, Joannem, Galterum & Ludovicum. Hæc sententia ceteris probabilior apparet, quia laudatus scriptor magis videtur examinasse genealogias, quam alii; & affert probationes aliquot. Verum tricæ illæ genealogicæ non tantum faciunt ad honorem B. Ludovici, ut illis diutius inhærere lubeat. Quapropter solum addo verba Dionysii Sammarthani, qui Guichenonem sequitur, tom. 1 Galliæ Christianæ col. 582, de primordiis Ludovici ita scribentis: Ludovicus natus est anno circiter MCCCXC parentibus Johanne Alamando, domino Arbencii in pago Belicensi, ac de Montgeffon (in comitatu Burgundiæ secundum Guichenonem) & Maria de Castellione de Michaille.

[18] Quod spectat ad annum natalem Beati, ille passim figitur circa 1390, [Natus videtur anno 1381 vel 1382,] nec sine aliquo fundamento. Nam cum constet, ipsum obiisse anno 1450, & Pontifex in Bulla beatificationis dicat, defunctum esse sexagesimo vel circa ætatis anno, ex his videtur colligi, circa annum 1390 fuisse natum. Dubito tamen, an ea opinio non aberret ad annos aliquot: imo potius vix dubito, quin aberret ad annos satis multos. Certe in lectionibus Officii Ludovicus dicitur obiisse anno ætatis suæ sexagesimo nono. Hoc enim si verum est, natus fuit anno 1381 post XVI Septembris, vel anno 1382 ante prædictum diem. Si modo respiciamus ad alia, quæ majorem aut minorem pro alterutra sententia verisimilitudinem inferunt, stabit omnis verisimilitudo pro lectionibus Officii. Secundum Guichenonem parentes ipsius matrimonio juncti sunt anno 1374, ita ut verisimilius sit Ludovicum, qui inter liberos recensetur quartus, post septem aut octo fere annos, sive anno 1381 aut 1382, natum esse, quam post annos sexdecim, præsertim cum Galterus, inter fratres tertius, jam anno 1390 canonicus Lugdunensis dicatur a Guichenone. Accedunt officia ipsius Ludovici, quæ innuunt, ante annum 1390 verisimiliter mundo datum. Nam anno 1418 Magalonensem creatum videbimus episcopum, postquam jam varia obiverat officia ecclesiastica. Fuisset igitur in ætate viginti & octo annorum creatus episcopus; quod non est quidem incredibile, si afferantur monumenta certa; minus tamen verisimile, quando de ætate aliunde dubitatur. Præterea fuit Beatus in concilio Constantiensi, quod anno 1414; & in Pisano, quod anno 1409 inchoatum est, ut suo loco videbimus. Fuisset igitur jam in concilio, quando necdum viginti habebat annos, si natus esset anno 1390. Demum Officio B. Ludovici major fides hic habenda videtur, quam Bullæ Pontificiæ; cum quia auctor Officii non videtur recessurus fuisse a bulla, nisi certas habuisset pro majori ætate Beati rationes, tum quia ipsa Bulla insinuat, non fuisse exacte in ætatem Beati inquisitum, dum dicit sexagesimo vel circa. Itaque probabilius existimo, Beatum fuisse natum anno 1381 vel 1382, quam circa 1390.

[19] Post studia, quæ Arelate peracta scribit laudatus num. 16 Monodus, [in juventute sit canonicus Lugdunensis,] tacentibus ea de re aliis plerisque, aut forte etiam ante peracta omnino studia, Lugduni canonicatum B. Ludovico datum, plerique scriptores habent. Istud beneficium obtinuisse Ludovicum resignatione fratris sui Galteri, asserit Bailletus, non alio forsan fundamento, quam quod Galterus anno 1390 Lugdunensis fuisse canonicus dicatur a Guichenone. Ipsius quoque canonicatus non aliud invenio fundamentum, quam assertionem Saxii aliorumque, qui Saxium sunt secuti. Monodus in Amedæo Pacifico pag. 176 de juventute Ludovici diversa scribit, sed forsan minus vera, ita loquens: Tantoque deinceps studio libris incubuit, ut inter doctissimos illius ævi merito censeretur: quo factum, ut Amedæus Cardinalis Salutiensis eum in domesticis habere voluerit, enituitque inter paucos Avenione in aula pontificia. Non admodum verisimilia sunt ista, præsertim quæ dicuntur de commoratione Ludovici inter domesticos Amedæi Cardinalis Salutiensis. Quod vero de aula Avenionensi dicitur, ubi degebat Petrus de Luna antipapa, quem Gallia pro vero Pontifice aliquo tempore coluit, non est omnino improbabile. Certius tamen, quod mox subjungit: Petrum Lunensem, ut fere Galli omnes, principio coluit, tergiversantem deinde deseruit. Hoc commune fuit Beato nostro cum aliis Sanctis. Ludovicus Donius aliam quoque dignitatem, aliorum judicio attributam beato Ludovico, ita memorat: Addunt Frizonius, Robertus, & Auberius (ac deinde Bailletus) cœnobii Trenorchiani Ordinis S. Benedicti in diœcesi Cabilonensi administrationem ei concessam. Idem credidit Dionysius Sammarthanus in archiepiscopis Arelatensibus; sed postea tom. 6 Galliæ Christianæ col. 799 retractatur is error, diciturque ortus ex confusione Ludovici nostri cum Ludovico de Palude. Utrum non æque ex aliqua confusione apud laudatum Sammarthanum in Arelatensium archiepiscoporum catalogo dicatur ante episcopatum fuisse præcentor Valentinensis, inquirendum aliis relinquo.

[20] [interest concilio Pisano, & deinde Constantiensi ut doctor:] Verumtamen ante episcopatum alia quædam officia habuit B. Ludovicus, qui magister & decretorum doctor in Vita vocatur. Ut doctor quoque interfuit concilio Constantiensi, ac verisimiliter etiam Pisano. Certe utrique interfuisse se dicit apud Æneam Silvium de Concilio Basileensi lib. 1 in fine, ubi fuisse se Pisis ac Constantiæ, dixit Ludovicus noster, nec umquam sessionem vidisse quietiorem aut devotiorem, quam eam, nimirum Basileensem, de qua agebat. Idem Ludovicus ante apud Æneam fol. 13 Basileenses sic alloquitur: Constantiensis concilii recens memoria extat, ubi & plurimi ex nobis fuerunt, & ego etiam, qui nondum Cardinalis nec episcopus, sed tantum doctor eram &c. Quantum egerit Lodovicus in dictis conciliis, non liquet, ut necesse non sit, illorum conciliorum historiam texere. Pisanum celebratum est anno 1409 propter schisma Ecclesiæ, quæ duos habebat Pontifices, Gregorium nempe XII, qui passim pro vero Pontifice agnoscitur; & Petrum de Luna, qui se dicebat Benedictum XIII, & pro antipapa habetur. Ambo in illo concilio fuerunt depositi, & electus est Papa Alexander V. Attamen depositi non acquieverunt, & aliqui dubitarunt, an legitima fuerit depositio, & consequenter canonica electio Alexandri. Itaque post concilium Pisanum pro duobus tres erant Pontifices. Hac de causa anno 1414 & sequentibus habitum est concilium Constantiense, ubi schisma fere sublatum est, cedentibus pontificatu duobus, & deposito Petro de Luna, qui tamen numquam se submittere voluit. Habebat B. Ludovicus tempore Pisani concilii annos circiter viginti septem aut octo secundum epocham nostram; in Constantiensi vero triginta duos aut paulo plus. Interfuit igitur multis actionibus contra dubios Pontifices institutis; unde forte contigit, ut crederet eadem licere contra Eugenium IV, certum Pontificem.

[21] Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ col. 754 Ludovicum numerat inter abbates seculares S. Petri de Turribus, [fit abbas S. Petri de Turribus, deinde episcopus Magalonensis,] diœcesis Aniciensis, ubi die 1 Martii anni 1417 vicarium habebat Petrum de Crotis canonicum ecclesiæ cathedralis. Alia, quæ habebat beneficia, dum anno 1418 creatus est episcopus, mox videbimus. Saxius quidem episcopatui ipsius nullam aliam dignitatem præter canonicatum præmittit, ita scribens in Pontificio Arelatensi col.330: Primam dignitatem sustinuit canonicus & comes Lugdunensis: unde ad altiorem gradum ascendit. Nobilitate siquidem generis, & morum sanctitate conspicuus, Francisco de Conzi Avenionensium legato (& archiepiscopo tunc Narbonensi) episcopus Magalonensium inauguratus est. Verum tom. 6 Galliæ Christianæ col. 798 de initio episcopatus Magalonensis, & de dignitatibus B. Ludovici præviis hæc leguntur: Petri demortui in locum Magalonensis episcopus creatus est Ludovicus decretorum doctor. Fuerat canonicus & præcentor ecclesiæ Narbonnensis, Lugdunensis vero custos erat, & abbas S. Petri de Turre, cum a Martino V bulla data Gebennis X Calend. Julii, pontificatus anno 1 (hic est MCDXVII) promotus est. Agebat tunc Beatus, secundum chronotaxim nostram, annum ætatis trigesimum sextum aut septimum; idque verisimilius est, quam fuisse annorum tantum circiter viginti & octo, ut sequeretur ex sententia eorum, qui circa annum 1390 natum scripserunt. Aliqui scriptores non Magalonensem, sed Macloviensem in Britannia Aremorica, episcopatum B. Ludovico attribuerunt. At is error jam satis ab aliis refutatus est, & ex sola nominis similitudine ortum duxerat. Tanto autem facilius oriri potuit, quanto minus notus erat seculo XVII episcopatus Magalonensis: nam ante medium seculi XVI sedes ex civitate & insula Magalona, quæ tota undique mari cingitur, ad civitatem non longe distantem, & in continente sitam, quæ Mons Pessulus aut Mons Pessulanus dicitur, a Paulo Papa III translata est.

[22] Porro laudati auctores tom. 6 Galliæ Christianæ observant, [quam ecclesiam per vicarios rexit, residens in aula Pontificia vicecamerarius.] numquam tempore episcopatus sui Magalonæ degisse Ludovicum, sed Florentiæ in aula Pontificia Martini V fuisse, dum vicarios sibi substituit ad regendum episcopatum. Ludovicus ergo electus Magalonensis, inquiunt, Florentiæ degens in curia Romana, ubi Francisci Narbonensis archiepiscopi, Papæ camerarii, in partibus ultramarinis agentis, locum tenebat, cum ipse per se ecclesiam suam adire non posset, Petrum Anianæ abbatem aliosque commisit die VIII Martii an. MCDXIX vicarios generales, qui eo absente Magalonensem ecclesiam regerent. Nonnulla pro Monspeliensi academia a summo Pontifice, cujus lateri semper assidebat, obtinuit privilegia XVI Calend. Jan. anni MCDXXII, quæ apud Gariellum prolixius recitantur. Grassante Ticini pestilentia, cum concilii locum mutari, Senasque transferri patribus placuisset, Ludovico præcepit Martinus, ut cum Senensium oratoribus de excipiendis Patribus, & tuenda concilii libertate, ad quod una cum Cardinalium cœtu se conferre meditabatur, pascisceretur. Bulla data apud S. Mariam Majorem Idibus Augusti, pontificatus anno VI, id est, anno 1423. Hæc ultima ex Odorico Raynaldo in Annalibus ecclesiasticis ad annum 1423 num. 3, ubi pars bullæ recitatur, desumpta sunt. Meditabatur nimirum Martinus V generale concilium Senis habere, Senasque adire; sed propositum adeundi eventu caruit. De gestis autem Ludovici in episcopatu Magalonensi hæc demum subjiciuntur in Gallia Christiana: Latam a Francisco Narbonensi archiepiscopo, Papæ camerario, sententiam exsecutioni mandavit, & absolvit Reginaldum sancti Guillelmi abbatem ab excommunicatione aliisque, quas incurrerat, censuris, instrumento dato Romæ apud S. Mariam Majorem die Veneris, X mensis Septembris, an. MCDXXIII, Indict. 1.

[23] [Creatus archiepiscopus,] De translatione Ludovici ad archiepiscopatum Arelatensem iidem scriptores sic habent: Ludovicus autem paulo post III Nonas Decembris ejusdem anni ad Arelatensem metropolim a Martino V assumptus est, ut constat ex Actis consistorialibus. Hæc epocha congruit cum dictis Dionysii Sammarthani, qui tom. 1 col. 582 in archiepiscopis Arelatensibus observat, Ludovicum in instrumento, facto X Septembris anni 1423, tantum vocari Magalonensem episcopum; sed electum fuisse Arelatensem ante diem XIX Januarii anni sequentis. Tum subdit: In Arelatensibus tabulis nullum instrumentum ejus nomen præfert ante diem VI Junii anni MCDXXV. Anno MCDXXVI, IX Cal. Julii Cardinalis tituli S. Cæciliæ creatur a Martino Papa V. Hæc pro Chronotaxi, certe quoad annos, sequenda sunt, etiamsi Saxius eodem anno archiepiscopum & Cardinalem creatum crediderit.

[24] [ac deinde Cardinalis] Lubet tamen audire Saxium, laudes electi Cardinalis celebrantem. Illustris, inquit, genere, illustris ingenio, illustris sanctimonia, illustris dignitate, purpura illustrissimus evasit, & vulgo Cardinalis Arelatensis audiebat. Eum vero egisse apud Ludovicum III, Neapolitanum regem & Provinciæ comitem, summa cum authoritate & gratia, testatur diploma, quod consecutus est in utilitatem Arelatensis ecclesiæ, quo rex ratas habuit imperatorum regumque Arelatensium concessiones, in ejusdem ecclesiæ utilitatem factas, pro urbibus, castris, municipiis, privilegiis, libertatibus, franquesiis, quas vocant, sive immunitatibus, aliisque latifundiis, quæ episcopus Arelatensis & ecclesia possident in provincia Arelatensi. De die, quo Beatus noster cum undecim aliis creatus est Cardinalis, consentiunt Raynaldus in Annalibus ad annum 1426 num. 26, & Oldoinus in Opere Ciaconii aucto tom. 2 col. 841. Nam ambo scribunt, duodecim illos Cardinales fuisse creatos anno 1426, die XXIV Maii.

[25] [legatusque Bononiensis: curam habet de concilio Senensi,] De gestis Ludovici in cardinalatu hæc solum ante concilium Basileense affert Saxius; Ludovicus antistes noster in Italiam vocatus, Bononiam legatus obtinuit. Sammarthanus ita loquitur: Ludovicus fuit præterea Bononiæ legatus, & Apostolicus vicecamerarius. At vicecamerarius fuisse videtur ante cardinalatum. Laudatus Oldoïnus col. 842 de officiis in Italia a Ludovico gestis observat, dici a Ciaconio, ipsum vicecamerarium ac prolegatum Bononiæ ante cardinalatum renunciatum fuisse. Addit autem: Quidquid sit, certum est cardinalatus dignitatem titulo S. Cæciliæ ei delatam a Martino fuisse, & in Italiam vocatum, ejusdem Martini jussu functum legationis munere Bononiæ: inde, jubente ipso Martino, Basileam ad synodum, quam indixerat Martinus anno sui pontificatus ultimo, sese contulisse Verum in hisce aliqua sunt incerta, alia ex errore profecta. Incertum primo, an B. Ludovicus in Italiam vocatus sit a Martino V, cum potius ab initio episcopatus Magalonensis usque ad cardinalatum, imo usque ad concilium Basileense, in Italia videatur mansisse, nisi forte ad breve tempus ad civitatem Arelatensem profectus sit: de quo non constat.

[26] Incertum secundo, utrum prolegatus fuerit Bononiæ, [Basileensi non interfuit ab initio.] an legatus: & utrum hoc officium gesserit ante, an post cardinalatum obtentum. Legatum fuisse plures affirmant; quibus accedit Epitaphium antiquum, circa finem Commentarii dandum, in quo tamen legatio Bononiensis cardinalatui præponitur. Falsum vero videtur primo, Ludovicum nominatim a Martino V ad concilium Basileense fuisse missum, cum illud concilium jam fuerit indictum a Martino ab anno 1424 in bulla, qua confirmat decretum concilii Senensis, de celebrando post septennium Basileæ concilio generali latum. Bulla illa videri potest apud Raynaldum ad annum 1424 num. 5. Falsum etiam est, Ludovicum ex legatione Bononiensi ad concilium fuisse profectum; cum Roma clanculum discesserit, postquam concilium diu fuerat inchoatum, ut videbimus. Sammarthanus de eo ante concilium hæc memorat: Anno MCDXXX, IV Idus Martii, subscripsit (B. Ludovicus) quibusdam statutis, ad Cardinalium dignitatem spectantibus, post electionem Eugenii IV, qui etiam ea confirmavit, antequam coronaretur. Verum hæc procul dubio facta sunt anno 1431, quo Eugenius IV creatus est Pontifex: sed more illorum temporum currebat adhuc annus 1430 die XII Martii anni 1431, quo res peracta est.

§ IV. Gesta Ludovici in concilio Basileensi, in quo non fuit ab initio, sed postea præcipuam auctoritatem habuit.

[Concilium Basileense, statim se opponens Eugenio, diu erat inchoatum,] Eodem die III Martii anni 1431, quo Pontifex electus est Eugenius IV, debuisset inchoari concilium Basileense secundum ea, quæ in Constantiensi, & postea in Senensi concilio fuerant statuta. Alexander abbas Virziliacensis, aut potius Vezeliacensis in Burgundia, Basileæ eodem die adfuit, & præsentiam suam testatus est instrumento coram multis testibus facto, quod videri potest apud Martenium tom. 8 Amplissimæ Collectionis pag. 2. Hoc erat famosi illius concilii qualecumque initium. Eodem tamen anno plures paulatim advenerunt. Inter hos erat Julianus Cæsarini, Cardinalis S. Angeli, præses concilii dudum nominatus a Martino V, & deinde ab Eugenio IV confirmatus. Itaque prima sessio concilii habita est eodem anno, mense Decembri, paucis tantum præsentibus, interque eos paucissimis episcopis. Eodem mense Decembri Eugenius Papa IV concilium Basileense dissolvit: legatum suum Cardinalem Julianum revocat, & aliud concilium, Bononiæ post annum cum dimidio celebrandum publice indicit, inquit Augustinus Patricius in Historia concilii Basileensis, edita apud Labbeum tom. 13 Conciliorum, ex quo illam semper laudabo. Prima ratio dissolvendi hæc datur ibidem Col./em> Patres parvo numero non supra decem Basileæ convenisse; quamvis tempus præscriptum septennii (a Concilio Senensi) ante octo menses esset elapsum; neque videri æquum, a tam paucis episcopis universæ Ecclesiæ leges præscribi. Aliæ rationes ibidem videri possunt. Hoc initium fuit controversiarum, quæ inter Eugenium IV & concilium Basileense viguerunt: nam Basileenses, quamvis revera pauci, statim se opposuerunt dissolutioni, variasque anno 1432 sessiones habuerunt, in quibus omnia fere diriguntur ad attollendam auctoritatem concilii supra ipsum Pontificem, quem uti & S. R. E. Cardinales cum interminatione pœnarum ad concilium vocarunt. Nimirum fortia consilia placuerunt Patribus Basileensibus, cum verisimiliter plus profecissent, si magis pacifica & moderata fuissent secuti. Verum hisce immorari nolo, cum anno 1433 pax inter Eugenium IV & Patres Basileenses fuerit inita, revocante Eugenio decretum dissolutionis concilii; cumque B. Ludovicus Alamandus, de quo unice agimus, concilio non adfuerit ante pacem cum Eugenio factam; aut certe solum venerit, quando de concordia tractabatur.

[28] [quando B. Ludovicus, clanculum Roma egressus,] Etenim de adventu Ludovici Cardinalis Arelatensis docemur ex Epistola Philippi ducis Mediolanensis, quam edidit Martenius tom. 8 Collect. Ampl. col. 620. Data est Epistola anno 1433, die XXI Julii, quando Cardinalis Arelatensis Genuæ degebat, ut veniret ad concilium. Philippus autem, qui istud Patribus Basileensibus perscribit, hostis erat Eugenii, & vel ea de causa concilio magnopere favebat, ut vel ipsa hæc Epistola luculenter manifestat. Quæ porro de Ludovico nostro narrat Philippus, huc transero: Ut autem ego vobiscum participem, inquit, quæ habeo de tangentibus bonum præfati concilii, significo vobis, quod reverendissimus dominus Cardinalis Arelatensis ad civitatem meam Januæ nuper applicuit seminudus & quasi solus; ita quidem quod quando attigit, omnes videntes ad magnam pietatem * induxerit. Asserit ipse, quod cum sæpenumero petivisset licentiam a summo Pontifice transferendi se ad illud sacrum concilium, illeque eam semper sibi negasset, applicuit proximis diebus galea aquardia magnificæ civitatis meæ Januæ in faucem Romanam, & facta sibi notitia, deliberavit omnino a Roma discedere, & cum jam sub certo alio colore urbem egressus fuisset, remisit, &c. Cum vero procederet ad galeam, contigit, quod a nonnullis hominibus apud Tyberim insultatus est, quos putat fuisse ex illis Cardinalis de Ursinis. Sed cum equum præstantem haberet, cœpit fugere, quamquam & ipse & equus in cursu deciderint, non absque læsione unius genu sui. Equo autem hinc inde vagante, cœpit solus ipse pedibus ambulare, studens appropinquare galeæ, & cum non reperisset eam ita cito, sicuti voluisset, occultavit seipsum in certis arbusculis, gratiam divinam expectans, & si quid posset de galea sentire.

[29] [navique Genuam vectus, anno 1433 ad illud venit.] Tandemque factum est, quod nonnulli socii galeam exeuntes & quærentes super ripam ipsum dominum Cardinalem, emissis, ut fieri solet, vocibus & clamoribus, quia nullibi videbatur, cum ipse prima facie dubitaret *, ne alii esent, eum pro parte summi Pontificis inquirentes, post cognitos socios signum fecit, ex quo ad eum statim quatuor accesserunt, deferentes eum super humeros ultra Tyberim, attingente etiam aqua fluminis usque ad guttura deferentium. Reducto ergo in galea, & satis attonito pro discriminibus, in quibus fuerat, cum patronus galeæ diceret, non satis tutum esse ibi morari diutius, deliberaverunt, &c. recedere, & Januam se dirigere, quo in diebus quatuor attigerunt. Demum præfatus dominus Cardinalis ad illud concilium statim accedet, intenturus toto studio & animo agendis ibi rebus. Ex cujus accessu, non dubito, recipiet illa sancta synodus solamen & gaudium singulare, nec indigne quidem, cum sit ipse Præsul sapientissimus & maximæ reverentiæ: cujus præsentia ipsum concilium non mediocriter quidem ornabit & augebit, dabitque magnum favorem & præsidium rebus agendis. Hactenus Philippus dux, ex cujus Epistola certum est, non fuisse B. Ludovicum in concilio duobus primis annis, sed venisse anno 1433, quando de pace agebatur. An autem Pontificem deseruerit, & ad concilium venerit, quia existimabat, se debere obedire concilio, sub gravibus pœnis omnes vocanti, an alia quapiam de causa, difficulter divinare possumus.

[30] De Cardinale autem Arelatensi in Historia concilii nihil reperio, [Orta controversia de loco, Eugenius concilium transfert Ferrariam:] quamdiu utcumque pacificæ & tranquillæ fuerunt sessiones. Verum in sessione XVII, habita mense Januario anni 1437, acris orta est contentio, quia eligenda erat civitas, ad quam venirent Græci ad tractandum cum Patribus concilii de concordia sancienda inter Ecclesiam Latinam & Græcam. Nolebant Græci Basileam venire, nec Avenionem jam ipsis propositam, nec in Sabaudiam; sed cupiebant, ut aliqua civitas Italiæ pro tractanda unione designaretur. Eugenius Papa ejusdem cum Græcis erat sententiæ. Cum igitur, rogantibus Græcorum legatis, ut aliqua civitas Italiæ designaretur, res fuisset proposita, in duas factiones scissum est concilium. Nam una pars nihil Græcis concedere voluit, nisi ante oblata loca, videlicet Basileam, Avenionem, & Sabaudiam. De his Augustinus Patricius Col.ita loguitur: Secedit magna pars Patrum, quæ Pontifici erat infensa, & concilium in Italia nullo pacto volebat. Hæc factio vili ex plebe magna ex parte constabat; quamvis ducem haberent Cardinalem Arelatensem, & nonnullos alios prælatos. Quo modo factio hæc numerum suum auxerit, explicat his verbis: Clericos undique cogunt: veniunt turmatim ex vicinis oppidis & civitatibus sacerdotes, & qui etiam in urbe Patribus serviebant plerique, & in ecclesia togati convenientes, jussa præstabant suffragia. Opposita pars, quæ Florentiam & Utinum in Foro Julii, aut aliam civitatem Græcis oblatam volebat, sic ab eodem describitur: In alia parte sanctæ Sabinæ, qui & sancti Angeli dicitur, sancti Petri ad Vincula Cardinales erant, & plerique alii digni prælati, numero tamen longe superabantur. Hæc discordia in sessione 26 duo peperit decreta contraria, ut ibidem videri potest. Notatur autem sessio habita IV Kalend. Junii anni 1437. Ex illis vero decretis Eugenius Papa approbavit illud, quod concilium in Italiam transferebat, ut Græci desiderabant. Itaque cum inter Græcos & Pontificem recte conveniret de celebrando in Italia concilio, illud primo Ferrariæ indictum est, eoque pervenerunt Græci cum imperatore suo Joanne Palæologo & cum patriarcha Constantinopolitano.

[31] Interim Basileenses, sive pars major & deterior concilii, [Basileenses vero rursum incipiunt contra Eugenium agere,] dum intellexissent, Eugenium favere Græcorum desiderio, & parti concilii ipsis consentienti, in sessione 26, quæ est 27 apud Patricium, reversi sunt ad criminationes & ad processus contra Eugenium Papam, prohibente tamen & protestante Juliano Cardinale sanctæ Sabinæ præsidente concilii. Nec modo contra Eugenium bruta fulmina jecerunt Basileenses, sed etiam contra synodum, quam Ferrariæ convocavit, dissoluta Basileensi. Rursum sub gravissimis comminationibus omnes Basileam vocant Cardinales, & præsentibus ibidem prohibent discedere. Principes interque eos Sigismundum imperatorem in suas partes trahere conantur. Verum imperator, quantumvis multum antea favisset concilio, dignum pietate sua dedit responsum, apud Patricium Col.sic expressum: Ad ea cæsar respondet, molestissimo se animo audire has novas seditiones inter Pontificem & concilium exoriri: hortari, ut maturius in tanta re se gerant, neque ea agant, quæ divisionem & schismata sint paritura, quo nihil rebus gerendis perniciosius evenire potest: invenisse eos Ecclesiam Dei pacificam: … meminisse debere Patres suæ professionis, cum prædicent, se ideo convenisse, ut Christiani populi mores emendent, hæreses pellant, & dissidentium animos componant: cavendum, ne contrarios effectus pariant, ut qui Græcos se unituros pollicentur, Latinos seque ipsos scindant &c. Græci ipsi viderant, quam parum a tali concilio sperare possent, & missos Constantinopolim concilii legatos rejecerant, & cum Pontificiis navigabant in Italiam. Quod cum Basileæ nuntiatum esset, inquit Patricius col. 1550, illos scilicet e Græcia solvisse cum legatis Papæ, variæ inter Patres sententiæ, multæque contentiones agitabantur. Addit, Julianum Cardinalem publica oratione eos ad concordiam cum Eugenio revocare conatum; sed obstinatis animis frustra narrabatur fabula, eodem testante. Perstant in sententia Basileenses, & nisi in loco a se delecto non videntur passuri concilium celebrari.

[32] [discedentibus Eugenii legatis cum aliis multis, Ludovicus eligitur præses.] Verum illa Basileensium pertinacia effecit, ut legati Pontificii omnesque Cardinales, uno excepto, Basilea discederent. Hac de re Patricius Col.ta habet: Julianus autem Cardinalis sanctæ Sabinæ, sancti Angeli appellatus, ut vidit Basileenses in proposito Pontificem deponendi obstinatos, Basilea discessit V Idus Januarii (anni 1438.) Et Patres, concione advocata, Ludovicum Cardinalem Arelatensem, qui unicus Cardinalis in concilio supererat, præsidentem creant cum plena potestate. De eodem Æneas Silvius, tamquam concilii præside, in Commentariis de concilio Basileensi lib. 1 fol. 2 sic loquitur: Medius erat inter omnes primoque loco ut judex fidei, totiusque disputationis moderator & arbiter, Ludovicus Cardinalis & archiepiscopus Arelatensis, prælatus cum multis virtutibus insignis, tum præcipue fortis & constans. Sub hoc Præside Basileenses nihilo segnius aut moderatius processerunt contra Eugenium Papam, eique adhærentes, quam antea fecerant. Novi quidem, hæc non facere ad gloriam Beati; nihil tamen dissimulandum censeo, sed omnia, quatenus Ludovicus partem in illis habuit, breviter perstringenda. Itaque Basileenses varias propositiones, tamquam fidei veritates in concilio definiendas produxerunt. Octo simul propositas exhibet Æneas Silvius in Commentariis de gestis concilii Basileensis lib. 1 fol. 2. Tres priores erant generales, quas his verbis exprimit laudatus Æneas: Veritas est Catholicæ fidei, sacrum generale concilium supra Papam, & alium quemvis potestatem habere. Secunda est: Generale concilium legitime congregatum, sine ipsius consensu, nec dissolvere, nec transferre, nec prorogare ad tempus ex authoritate sua potest Romanus Pontifex, idque veritatis ejusdem est. Tertia: Qui pertinaciter his veritatibus se opponit, hæreticus est censendus. Has propositiones multis contentionibus occasionem dedisse, liquet ex eodem auctore.

[33] Narrat fol. 10, varios principum legatos rogasse, ut decisio differetur. [Cum octo articuli contra Eugenium definiendi essent propositi,] Recitat compendio orationem Panormitani archiepiscopi, dilationem multis rationibus persuadere conantis, cui alii multi adhæserunt. Inter alia autem dicebat, solis episcopis dandam esse vocem decisivam, alios vero consultativam tantum habere vocem, futurumque hac vice scandalum, si sine episcopis res fidei terminum sumeret. Ut brevis sim, fortiter insistebat, ut exspectarentur principum oratores, qui Moguntiam ad principum conventum erant profecti. Ipsi quoque consenserunt præsentes principum oratores, & quasi facta conspiratione, inquit Æneas, in unam sententiam consonarunt, conclusionem pro viribus impedituri. Deinde contra horum omnium sententiam longa oratione definitionem dictorum articulorum persuasit Ludovicus Alamandus, de quo sic Æneas Silvius fol. XI: Ubi autem complures sunt auditi,… Ludovicus Cardinalis Arelatensis, vir omnium constantissimus, & ad gubernationem generalium conciliorum natus, oratorum omnium, qui loquuti fuerant, verba resumpsit. Mox conatus est ostendere, plerorumque principum oratores affuisse examini articulorum, ut probaret, non amplius esse exspectandum. At archiepiscopum Mediolanensem offenderunt hæc Ludovici verva: Ex territorio ducis Mediolanensis archiepiscopus Mediolanensis affuit: qui licet orator non sit, qualis tamen quantusque prælatus habeatur, non ignoratis. Nam subdit Æneas: Cumque ita dixisset, commotus aliquantisper archiepiscopus, Haud melius, inquit, præsidentis locum tu tenes, Arelatensis, quam ego oratoris ducalis. Pluribusque lacessere eum verbis pergebat. At Cardinalis, ut est patientissimus injuriarum, nullaque prorsus contentione provocabilis; Hoc est, ait, quod mox volebam. Namque si orator est archiepiscopus, nulla omnino superest suo duci querela, qui oratorem suum in rerum discussione habuit. Modica hæ contentio, quam patientia sua prudenter composuit Ludovicus, multum conduxit ad patientiam ipsius commendandam, ideoque a me observata est.

[34] Quod modo spectat ad longæ illius orationis compositionem, [contentioque gravis orta, Ludovicus longam habuit orationem,] quæ adversarios, maxime episcopos, acerrime pungit, aptior est ad movendum animos mediocriter doctorum, quam ad objectas difficultates dissolvendas, profanaque eruditione magis abundat, quam sacra. Ad objectionem Panormitani de non permittenda decisione rerum fidei suffragiis multitudinis, ita respondet: Meminerit tamen ipse Panormitanus, quoniam non est novus hic procedendi modus. Ordinem procedendi ipsum sibi concilium ab initio dedit, nec unquam postea immutavit: tibique hoc alias, Panormitane, placuit, cum multitudo te sequeretur: nunc, quia non sequitur, displicet. Sed non sunt decreta conciliorum, ut voluntates hominum, mutabilia. Scias præterea, quia illi ipsi episcopi, qui verbo tecum sentiunt, mente non sentiunt &c. Addit alia plurima, parum ad rem pertinentia. Verum in illo concilio voces inferioris ordinis frequenter prævaluisse, multa Oratoris dicta insinuant. Nam fol. 13 ita loquitur: Utcumque est, opus Dei hac vice autumo, ut inferiores ad decidendum reciperentur. Revelavit enim ea nunc Dominus parvulis, quæ sapientibus abscondit. En horum inferiorum zelum, constantiam, rectitudinem, magnanimitatem videtis. Ubi nunc concilium, si soli episcopi, solique Cardinales vocem habuissent? Ubi nunc conciliorum authoritas &c.? Brevis responsio est. Nam concilium fuisset Ferrariæ, & postea Florentiæ, sub capite suo congregatum, nec schisma excitasset Basileæ. Paulo post iterum dicit: Episcopi autem, quos solos Panormitanus habere vult vocem, videtis quam pauci nobiscum sunt; & illi ipsi, qui præsentes adsunt, haudquaquam valent virtute irrumpere iniquitatem: extimescunt terrenam faciem potentis, & ponunt scandalum in agilitate sua. Audistis hodie vota prælatorum, audistis quod omnes voluntari regis dixerunt se acquiescere, nullus Dei &c. Hæc satis ostendunt, quam paucos episcopos sibi faventes in illa controversia habuerit Cardinalis Arelatensis, cujus tota oratio magis pungit adversarios, quam probet causam.

[35] [magnoque plausu exceptus, pro tribus prioribus concludit;] Attamen non caruit Orator plausu adulantium, ut Æneas fol. 14 enarrat his verbis: Cum Arelatensis fecisset loquendi finem, omnes in eum affixis vultibus admirationem stupore prodebant: deinde laudare, hic memoriam, ille doctrinam: hunc esse unum, qui dignissime præsideret; qui & confutare objecta nosset, & (ut præsidentem decet) impenetrabilem se convitiis exhiberet. Sic tamen res necdum erat peracta. Verum opposuerunt se vehementissime omnes, qui Panormitano adhærebant. Nec res sine violentia fuit, inquit auctor, cum nec mandata Præsidentis reciperentur, nec ordo in rebus agendis solitus custodiretur. Jussit quidem Arelatensis articulos decernendos prælegi; sed Panormitanus interlocutus est hoc modo: Vos (ait) Patres, nostras contemnitis preces, reges & principes contemnitis, prælatos contemnitis. At cavete, ne, dum omnes despicitis, ab omnibus despiciamini. Vultis concludere, sed vestrum non est concludere. Nos prælatorum major pars sumus, nos concilium facimus, ad nos concludere spectat: egoque nomine prælatorum supersedendum esse concludo. Vera hæc erat, & minime inepta oratio. Hanc tamen longiore oratione refutare voluit Joannes de Segovia, qui post inepta & falsa non pauca, conclusit hoc modo, Præsidem alloquendo: Quare si hinc sine conclusione abeas, rationem te hujus rei in districto Dei judicio redditurum scito. Eodem modo virum urgebant alii plures fol. 16 nominati, in tantumque illum premebant, ut nec animum resumere paterentur. Mitto convitia, minas, turbas, aliaque multa, ut videamus, qua arte se expediverit Ludovicus noster, & quo modo pro tribus articulis ex octo stabiliendis concluserit. Utendum astu censuit, ait Æneas, utque tumultum aliquantisper componeret, Habeo, inquit, novas ex Francia litteras. Ita silentium nactus est, & nonnihil de litteris locutus, paulatimque ad rem regressus, subito adjunxit, se pro tribus propositionibus in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti concludere. Atque his dictis lætus alacerque consurgens, ab omnibus suæ partis hominibus summe probatus & laudatus recessit. Et alii quidem eum, alii vestimentorum fimbrias deosculabantur, secutique ipsum complurimi, prudentiam ejus magnopere commendabant, qui licet origine esset Gallicus, Italos tamen hac die, summa homines astutia, superasset. Communis tamen omnium opinio fuit, hoc Spiritus sancti magis, quam ipsius Arelatensis opus fuisse. Hæc Æneas Silvius, postmodum meliora doctus.

[36] Restabat alius actus, simili aut majori etiam festinatione finiendus. Condendum & approbandum erat decretum. [deinde pro decreto de iis facto, non exspectatis legatis, qui gravissime indignantur,] Reversi autem ex conventu Moguntino principum oratores impedire decretum statuerant. Condito decreto, & a particularibus approbato, convocantur omnes, etiam principum oratores, ad approbationem decreti die nona Maii anni 1439. Verum legati, ut observat Æneas fol. 16, in choro ecclesiæ detinebantur, ibique de pace, si qua posset haberi, agitabatur. Hac usus occasione Cardinalis Arelatensis, lectis iis, quæ erant congregationi prælegenda, ex more conclusit, oratoribus principum adhuc in choro persistentibus, ut Æneas Silvius testatur, cujus sane testimonium minime potest esse suspectum. Verum oratores, ut intellexerunt, se adeo deceptos, non modo totum templum querimoniis impleverunt; sed etiam inanes esse dixerunt conclusiones, quæ eo modo fierent, & in Cardinalem præsidem acerbissime invecti sunt. Archiepiscopus Mediolanensis, ad convitia conversus, de Arelatensi dicebat, ipsum esse, qui copistarum pædagogorumque gregem nutriret, remque cum eis fidei concluderet, alium eum Cathelinam vocitans, ad quem desperati & perditi omnes confugerent: illorumque ipsum esse principem, & cum illis ecclesiam regere; nec in re omnium maxima magnis prælatis & magnorum principum oratoribus auscultare. Panormitanus non minus acriter pungebat, dicens, ipsos non esse ex Deo, cum verba Dei non audirent; & lucem odisse, quod male agerent, ac tandem ex malis fructibus malos cognosci. Addidit vere, se timere, ne hujusmodi conclusiones revocarentur, tamquam malæ fructus arboris. Mitto alia ab aliis magis subtiliter contra conclusiones factas disputata.

[37] Præses interim silebat. At ubi omnes dixerant, modesta oratione omnes placare, [quosque oratione placare frustra studet. Abeuntibus legatis, cetera peragit:] & dicta quorumdam refutare conatus est. Mediolanensi vero, inquit Æneas fol. 17, quod eum nimis turbatum videbat, nimiumque commotum, nihil respondit, ne forte ex gravibus verbis graviora suscitarentur. In fine orationis versus ad multitudinem, bono animo esse Patres rogavit, quia nunquam eos dimitteret, etiamsi oporteret mori eum, dedisse se suam concilio fidem, illamque velle observare, nec eum ex suo proposito aut minas aut preces cujuspiam posse dejicere; paratum se ad omnia fore, quæ sacrum sibi concilium præciperet &c. Finita oratione, rursum ortæ sunt contentiones, clamores, protestationesque oratorum tantæ, ut decretum legi non posset. Inter hæc vero subito Arelatensis surrexit, cum multitudine Patrum recessurus, ut videbatur. Verum cum Panormitanus aliique legati vellent soli in ecclesia manere, ille iterum cum suis resedit; legati vero post protestationes peractas abierunt. Arelatensis autem, illorum recessu silentium nactus, lectis omnibus, quæ necessaria reputavit, petentibus promotoribus, conclusit, & facto fine concionem dimisit. Addit hisce Æneas Silvius, concilii tunc admirator & laudator maximus: Bis igitur (nimirum ante adventum legatorum, & rursus post abitum) magnis in difficultatibus conclusit Arelatensis; quoniam nec materia nec forma potuit sine concertatione concludi: fuitque utraque miraculosa conclusio, & præter spem omnium, vel Arelatensis industria, vel Spiritus sancti munere habita. Sic ille. At eventus docuit contrarium, & ædificium, quod fundamento carebat, diu stare non potuit.

[38] Ut omnis forma videretur observata pro tribus propositionibus dictis, indicenda erat sessio. De hac iterum gravis fuit altercatio inter Panormitanum, cui reliqui adhærebant principum oratores, & Ludovicum præsidem, qui multitudinem ordinis inferioris faventem habebat. [indicta pro iisdem articulis & pacifice habita sessio, principum legatis adesse nolentibus.] Hic autem evicit, ut sessio haberetur die Sabbati, sexta decima Maii (in Actis est hæc sessio XXXIII) & Panormitanum acriter pupugit, quod factus videretur Eugenii defensor, qui antea ipsi maxime fuerat contrarius. Addidit, si contra eas (propositiones generales) sentiret Eugenius, Papam corrigi æquius esse, quam veritatem omitti. Speciosum sane dictum hoc est; sed legatis aliisque prælatis non constabat de veritate, ideoque sessioni, quam impedire non poterant, interesse noluerunt. Attamen legati ad chorum venerunt, & conditiones aliquas petierunt, ut ad sessionem venirent. Inter has erat, ut sola prima propositio declararetur definita. At non obtenta hac conditione, recesserunt. Audiamus tamen, quos Ludovicus noster habuerit præsentes in sessione, indeque colligemus, quibus auctoribus in omnibus prævaluerit. Nullus Arragonensium prælatorum interfuit, nullusque omnino ex tota Hispania. Ex Italia soli Grossetanus episcopus, & abbas de Dona… Ex duabus aliis nationibus (Gallica & Germanica) mitrati (id est, episcopi aut abbates) fuerunt solum viginti. Itaque secundum Æneam, qui ipse adfuit, erant episcopi & abbates simul viginti & duo, ex quibus verisimiliter ne decem quidem fuerunt episcopi. Nam Grossetanus erat tantum episcopus a concilio creatus, & forte alii quidam tales fuerunt. Alii vero domi latebant, fidem in corde, sed non in ore habentes, inquit auctor, qui non raro aliquos accusat, quod aliter sentirent, aliter loquerentur, idque ipsum Arelatensis frequenter dictitabat. At judicium de iis, quæ in corde hominum latent, Deo rectius permittetur. Non obstante absentia plerorumque episcoporum, plena tamen omnia fuerunt subsellia procuratoribus episcoporum, archidiaconis, præpositis, prioribus, presbyteris, ac divini & humani juris doctoribus, quos aut quadringentos, aut certe plures esse dijudicavi, ait Æneas, eosque maxime unanimes semper fuisse observat. Mirabile vero est, quod præmittit, factum Arelatensis ad implenda loca episcoporum. Cogitarat Arelatensis, quod erat futurum, plurimasque Sanctorum reliquias tota urbe perquiri jussit, ac per sacerdotum manus in sessione portatas, absentium episcoporum locum tenere: quæ res maxime devotionem auxit &c. Tam novum id erat, quam alia multa in eodem concilio facta. Ceterum sessio pacifice habita est, promulgatumque decretum, nullo contradicente, quia omnes aberant, qui contradicere voluissent. Addit quoque Æneas, duos ex legatis principum, nimirum Cæsareum & Gallicum, in sequenti congregatione se excusasse de absentia, & utrumque dixisse se solum abfuisse, quia mandatum habebant de pace componenda, non quia dubitabant de veritate propositionum definiendarum. His vero de hac declaratione gratias egit Arelatensis.

[Annotata]

* i. e. commiserationem

* i.e. timeret

§ V. Prosecutio gestorum Ludovici in concilio Basileensi usque ad finem schismatis.

Statutis tribus propositionibus, tamquam fidei veritatibus, in conventu Basileensium, non diu post Patres illi ad condemnationem Eugenii Papæ progressi sunt. Verum Æneas Silvius illum actum cum adjunctis suis non enarravit, forte quia pestilentia contactus, [Legati principum frustra rogant, ut Basileenses] illis gestis non affuit. Certe pestis circa id tempus Basileenses gravissime afflixit, ut videbimus: ac ipse etiam Æneas ea se laborasse scribit. De initio illius pestilentiæ Augustinus Patricius Col.ta habet: Mense Martio anni MCDXXXIX pestis Basileæ serpere cœpit. Ubi deinde idem auctor narravit breviter contentiones exortas inter Basileenses ob octo propositiones, ex quibus tres priores tandem a multitudine approbatas vidimus, subjicit Col.ostulationes legatorum principum, ut Basileenses abstinerent a processu contra Pontificem, quæ propositæ sunt die XXIII Maii, anno 1439. At Patres post multam disceptationem, die XIII Junii responderunt, Neque sibi licere, neque utile esse reipublicæ, ut a judicio contra Eugenium supersederetur. &c.

[40] Hæc aliquot rationibus probare conati sunt, ut ibidem videri potest Col. [abstineant a judicio contra Eugenium:] ubi etiam sequitur, quid post rejectas legatorum postulationes egerint Basileenses. Coacta igitur concione, his, quibus demandata res erat, jubent, ut omnia ad judicium conficiendum parent, & communi consensu quinque alias conclusiones, quas veritates fidei appellabant, jam legatis silentibus, approbant IX Kalendas Julii (sive die XXIII Junii) ejusdem anni, ac publico edicto citari statuunt Eugenium Pontificem ad sententiam audiendam ad VII Calendas ejusdem mensis, id est, die XXVII Junii. Propositiones quinque tunc approbatæ habentur apud Æneam Silvium fol. 2. Prima ex illis facit Eugenium veritatibus fidei repugnantem, quia transtulerat concilium Basileense; secunda facit resipiscentem, quia edictum translationis revocavit; tertia facit inexcusabilem in errore, & quarta relapsum in errorem revocatum, quia rursum concilium transtulit; quinta demum facit pertinacem in errore & consequenter hæreticum.

[41] Habita igitur fuit sessio XXXIV die dicta XXV Junii anni 1439, [illi vero depositionis sententiam dant contra Pontificem.] in eaque Eugenius IV de pontificatu dejectus declaratur, ut contumax, inobediens, rebellis, canonum violator, pacis perturbator, Ecclesiæ scandalizator, simoniacus, perjurus, incorrigibilis, schismaticus, a fide devius, pertinax hæreticus, &c. &c. In hac sessione, inquit Patricius, infulati præsules triginta novem interfuere inter episcopos & abbates, inferioris autem Ordinis non minus trecentis. Eugenius Pontifex tunc utilissime occupabatur Florentiæ in concilio, ubi Græci Ecclesiæ Romanæ se subjecerunt die VII Julii sequentis. At illud ipsum concilium jam ante illegitimum declararant Basileenses. Finita vero condemnatione Eugenii, legatos mittunt ad principes, ut doceant ipsos causam abdicationis, jubeantque hujusmodi decretum ab omnibus suscipi. Noverant sane illi imperare, si fuissent, qui obedire vellent. At jam veniebat tempus, quo qui omnes videbantur despicere, ab omnibus despicerentur. Neque enim principes desierunt Eugenium pro vero & legitimo Pontifice habere. Curas ipsorum declarat breviter Patricius Col.is verbis: At Basileenses, dejecto suis decretis Eugenio a pontificatu, magis magisque in dies angebantur, cum pestis domi admodum sæviret, & Eugenius eos foris acriter impugnaret, præsertim unione Græcorum confecta. Dicta autem pestilentia dubitationem ingessit Basileensibus, an non esset consultius ad electionem Pontificis mox procedere, quam sexaginta diebus exspectare. Attamen vicit sententia, quæ sexaginta diebus exspectandum suadebat.

[42] [Interim pestis Basileæ sæviens multos ex ipso concilio exstinguit,] Quantum porro sæviret lues, quoque in ea calamitate modo se gesserit Ludovicus Alamandus, exponit Æneas Silvius lib. 2 fol. 20 ita scribens: Cumque jam steriles exureret Syrius agros, latius undique grassata est pestis, & fervescens dietim morbus, incredibile est, quantas animas orco dimiserit. Horribile visu erat, horatim funera per vicos exportari, semperque aut Dominicum Corpus aut unctionis extremæ Sacramentum, in viarum compitis esse; & ubique planctum, ubique gemitum exaudiri. Nulla expers luctus in tota urbe domus patebat… Cadebat sine numero urbana plebecula: utque in primo autumni frigore sylvarum folia concidunt, sic juventutis corpora expirabant. Tantaque morbi vis fuit, ut aliquem nunc in platea lætum & validum cernens, post horam decimam humatum fore audires. Jamque tot erant morientium funera, ut sepulturæ loca deforent… Quam ob causam ita exterriti Patres erant, ut nullus jam in eorum facie sanguis rubesceret. Tum narrat mortem Ludovici prothonotarii, & Ludovici patriarchæ Aquileiensis, quos ut Eugenio infestos sæpe exhibuit, eosque vocat duas concilii columnas. Mox addit obitum aliorum, quorum unus in Helvetia, alter Argentinæ, tertius Spiræ, quartus in Hungaria, quintus in Bohemia pro Basileensibus erant; & subjungit: Eratque & intra concilium & extra ubique timor & tremor. Demum generatim multos in concilio defunctos enumerat, & aliquos etiam ex ipsis Cardinalis Arelatensis domesticis.

[43] [multique suadent Ludovico, ut secedat: quod facere renuit.] Et mox fol. 21: Illis autem diebus, quibus fervidior erat pestis, quibusque dietim plus quam centum apparebant funera, magnæ apud Arelatensem habitæ preces sunt, ut vicinum aliquod in rus secederet: eratque omnium domesticorum aut familiarium ejus vox eadem: Quid agis, spectate Pater? Fuge hunc saltem lunæ defectum: salva tuum caput, quo salvo, salvamur omnes; quo etiam pereunte, omnes perimus. Quod si te pestis opprimat, ad quem confugiemus? Quis nos reget? Quis ductor hujus fidelis exercitus erit? Jam tuam cameram irrepsit virus, jam secretarius tuus, jamque cubicularius tuus mortem obiit. Considera discrimen, & salva te ipsum, & nos. Sed neque illum preces, neque domesticorum funera flectere potuerunt, volentem potius cum vitæ periculo salvare concilium, quam cum periculo concilii salvare vitam. Sciebat enim, quoniam se recedente, pauci remansissent, facileque committi fraus in ejus absentia potuisset. Addit, alios quoque ipsius exemplo mansisse; ex eaque cum vitæ periculo perseverantia infert, Patres Basileæ potius quæsivisse fidei veritatem, quam propria commoda. Forte rectius intulisset, sæva illa pestilentia monitos fuisse a Deo, ut magis examinarent, an justa & Deo grata essent, quæ moliebantur. Interim pergebant, sed, ut habet Patricius Col. undecimo deinde Kalendas Augusti, cum acrius pestis grassaretur, Arelatensis consilium erat, cessandum a conventione & actibus conciliaribus usque ad finem Septembris, differendamque novi Pontificis electionem ad Kalendas Novembris. At illud consilium effectu caruit: & perrexerunt agere Basileenses.

[44] Verum, cum legatos misissent ad principum conventum, qui habebatur Moguntiæ, nihil contra Eugenium obtinuerunt. Eugenius vero in concilio Florentino acriter percussit Basileenses per bullam die IV Septembris anni 1439 datam, [Eugenius damnat Basileenses: hi vero] qua ipsi & ipsorum veritates damnantur, eosque declarat excommunicatos esse, & privatos omni dignitate honore & beneficio &c. Observat Patricius, qui hæc narrat Col.Patres magna molestia fuisse affectos, & ad apologiam recurrisse. Erant, qui petebant, ut decretum Pontificis, ut libellus hæreticus publico consensu damnaretur. At, dissuadente Joanne Segovio, quamvis Arelatensi aliter videretur, res in aliud tempus dilata est. Ad hæc observo, bis consequenter actum esse contra consilium Cardinalis Arelatensis, cujus auctoritas eo tempore videtur nonnihil fuisse imminuta, ut etiam ex sequentibus patebit. Audiamus Patricium: Mense deinde Octobri, cum subrogandi Pontificis tempus a Basileensibus præfixum adesset, plures e vicinis locis, & maxime e Sabaudiensi principatu Basileam ad concilium accesserunt, ut Tarentasiensis archiepiscopus &c. Hæc accessio Sabaudorum Cardinalem fecit suspectum, ut videbimus. Afferuntur & litteræ imperatoris, acriter conquerentis de Eugenii depositione, rogantisque, ne procederetur ad electionem alterius. Arelatensis vero Cardinalis properandum dicebat, neque amplius differendum, ait Patricius, consulendum Ecclesiæ & puritati fidei, auctoritatique generalium conciliorum, neque quempiam timendum; se paratum esse & vitam ponere pro defendenda Ecclesia. Huic consilio alii acquieverunt, & omnia ad electionem parabantur.

[45] Primo a concilio tres diliguntur, abbas Scotus, [omnia parant ad electionem novi Pontificis, de qua Ludovicus] Joannes Segobius, & Thomas Corcellus. Hi futuri erant electores Pontificis, sed ante eligere debebant secreto alios electores usque ad eum numerum, ut præter Cardinalem, qui unicus erat, alii simul essent triginta & duo. Nullus ex tribus illis erat episcopus, & dolebat Cardinalis, exclusum se quoque potestate nominandi electores alios. Vidit igitur nimis sero, Ordini inferiori nimiam se dedisse auctoritatem. Quare Arelatensis Cardinalis, conventus sive deputationes adiens, conquerebatur, sibi injuste adscribi, quod multitudo ex Sabaudia ad novam electionem sua opera advenisset, quasi eorum suffragiis uti vellet ad electionem &c... Dolere autem, quod non plene de se confiderent Patres; quod cum consuetum esset, præsidentes Cardinales ab omnibus deputationibus admitti in consultationibus, ipse ut canis spretus in deligendis electoribus admissus non sit, officia sua in defensionem concilii commemorans. Conversus tandem ad imaginem Crucifixi, magno juramento juravit, se nullum cupere Pontificem, nisi per quem conservaretur Ecclesiæ status: oportereque eligi virum potentem, ut per se ipsum posset se sustentare: alioquin actum esse de Ecclesia. Post hæc in sessione XXXVII leges conditæ sunt pro electione futura, ac demum electores publice declarati in congregatione, quæ habita est XXIX Octobris.

[46] Observat Æneas Silvius lib. 2 fol. 22, miram omnium fuisse curiositatem ad audiendam electorum nominationem. [multum anxietatis & sollicitudinis ostendit.] De Ludovico hæc notat: Cardinalis autem Arelatensis in tanta re anxius, & pluribus occupatus negotiis, aliquanto tardius venit, quam tempus exegit, expectationemque sui non sine admiratione omnibus præbuit. Qui tamen, ut ad subsellia resedit, mora sua primitus excusata: Hodie, inquit, magna res agitur: in nominatione, quæ statim aperietur, status Ecclesiæ pendet. Si tres viri, quibus rem commisistis, bene egerint; fateor quippe * tardiuscule me venisse: si autem male, nimis cito assum. Quæ verba & trementi voce & ore pallido, atque ex abundantia cordis pronuntiavit. Qui sic locutus, aspectu tristis, animo turbatus, & oculis minax, cunctis terrori erat, tantumque mentis mœrorem ostendit, ut plurimi collachrymati sint, qui ejus in fronte statum suum condiscunt. Addit auctor, causam tantæ trepidationis fuisse, quod timeret Cardinalis, ne in electione omissi essent præcipui prælati. Hinc, ubi omnium nominationem intellexerat, exhilaratus est Cardinalis animus, ait fol. 23 qui usque ad illam horam trepidus stupidusque permanserat, nec persuaderi sibi poterat nominationem istiusmodi fieri. Ut autem vidit episcopos & abbates in magno numero assumptos, & nationes, quæ in concilio erant, æquis portionibus honoratas, & animi simul vigorem, & frontis recepit colorem. Factusque lætus, sereno vultu concionem quoque exhilaravit, quæ illo mœstitiam ostendente, non tristis esse non poterat. Non poterat tamen Cardinalis timere, ne ipse excluderetur, quia elector erat jure proprio, ait fol. 22, ut fuissent omnes Cardinales, si qui venire voluissent. Primus itaque omnium electorum Cardinalis fuit Arelatensis, vir & constantiæ insuperabilis, & prudentiæ incomparabilis, cujus virtuti haud adscribere titubaverim, quæcumque in concilio gesta sunt, quia nec sine illo prælati perseverassent, nec alicujus principis umbra protexisset. Ita Æneas, cum illo deinde conclave ingressus, non tamen ut elector.

[47] [Cardinalis, peracta re divina, & juramento facto, conclave cum electoribus ingreditur,] Die sequenti XXX Octobris rem divinam fecit Cardinalis Arelatensis, qui electores omnes communicavit, inquit Patricius Col.Tum in sessione XXXVIII aliquot leges, maxime pro electione, sunt promulgatæ. His omnibus publico decreto firmatis, Arelatensis primum, & tum alii electores juramentum, ut alias conceptum erat, præstiterunt. Æneas Silvius fol. 23 multum laudat pietatem Ludovici, singulis sacram communionem distribuentis. Quam rem sic ordinate, inquit, sic solenniter, sic devote peregit, ut ex videntibus nemo tenuerit lacrymas, nisi qui pectus habuit aut saxeum aut ferreum. Ejusdem juramentum sic exprimit: Ego, (inquit) reverendissimi Patres, coram Domino meo Jesu Christo, cujus modo sacratissimum corpus indignus peccator manducavi, cuique in tremendo & magno finali judicio de omnibus per me factis rationem sum redditurus, promitto, juro & voveo, quoniam in hoc electionis negotio, ad quod nunc, volente concilio, mittimur, nil aliud quæram, quam populi Christiani salutem, & universalis Ecclesiæ bonum. Idque mihi curæ erit studere, ne authoritas generalium conciliorum vilipendatur, ne fides Catholica expugnetur, neve Patres in concilio persistentes opprimi possint. Hoc quæram, hoc solicitabo, ad hoc viribus totis incumbam: nihil in hac re aut mei aut meorum amicorum causa faciam: sed solum Deum & Ecclesiæ suæ utilitatem respiciam. Hoc animo, hac mente, hoc denique corde conciliare suscipio juramentum. Fuitque ejus sermo & vivax & terrificus, omniumque astantium commovit animos. Deinde, ubi alii etiam juraverant, eodem die conclave, cujus cubicula per sortem singulis assignata erant, ingressus est Ludovicus, pontificalibus ornamentis indutus, & populo benedicens, sequentibus longo ordine aliis. Ingressus vero conclave, in sacello, quod celebrandis Missis paratum erat, ante altare, & ante ipsum Christi vexillum genibus flexis & nudo capite orationibus Deo porrectis, & domui & habitatoribus benedixit. Sicque positis pluvialibus & mitris, illuc se quisque recepit, ubi nomen suum recognovit. Hæc Æneas, qui ut cæremoniarum clericus simul fuit ingressus.

[48] Quid sequenti die electoribus commendaverit Ludovicus, [illos postridie hortatur ad eligendum virum potentem:] silente Ænea, Patricius col. 1578 exponit his verbis: Postridie vero, antequam suffragia inirentur, Arelatensis Cardinalis multis verbis hortatus est collegas suos, ut in Pontificem eligerent virum quempiam genere & divitiis potentem, qui necessitati Ecclesiæ providere posset: alioquin omnia frustra cessura: opus esse magna & præsenti pecunia ad quadraginta millia nummorum; & tali Pontifice, qui in suo imperio Patres susciperet, & ab adversariis tueri possit. Æneas vero fol. 24 multa refert de ordine conclavis, interque alia de cibariis observat, vetitum fuisse plus quam unam speciem ad singulos deferre, ita ut subtraheretur altera carnis species, si gemina deprehenderetur allata. Hoc autem cum contigisset archidiacono Cracoviensi; eaque de re conquerenti responderetur, Quoniam id idem obtigisset Cardinali, sic respondisse archidiaconum refert Æneas: Proh Cardinalem mihi æquiparas, hominem Gallicum, parcum, eventrem, aut (ut verius loquar) non hominem. Ego apud ipsum meo infortunio sum locatus: omnia, quæ facit, perlustris mihi cortina indicat: nec adhuc aut bibere eum aut comedere vidi: &, quod mihi molestius est, insomnes noctes insomnesque dies ducit… Aut legit semper, aut negotiatur: nulla ei minor quam ventris est cura. Mihi nihil cum eo commune est: ego Polonus sum, ille Gallicus: mihi ardet, illi friget stomachus: illi sanitas, mihi mors jejunium est. Ego, ni multum comedam & multum dormiam, cito deficiam. Illi econtrario omnia sunt. Jejunent Gallici, & Poloni comedant. Quo dicto, cunctos in risum vertit. Ex hisce faceti Poloni dictis varii scriptores commendant sobrietatem Ludovici in victu & in somno, miramque frugalitatem.

[49] Quod vero spectat ad electionem, cum & multi Sabaudi essent inter electores, [eligitur demum Amedæus Sabaudiæ dux:] & Ludovicus omnium caput ipse in ditione ducis Sabaudiæ natus esset, non miramur multa statim suffragia in Amedæum Sabaudiæ ducem ab initio conspirasse, licet laïcus esset, & in rebus ecclesiasticis inexpertus. Volebant enim electores hominem potentem, eoque loquebantur modo, acsi Ecclesiæ satis prospectum esset, modo ipsi se per suum Pontificem contra Eugenium tueri possent. Aliqui tamen obstabant, teste Ænea fol. 25, & non esse homini laïco cito imponendas manus dicebant, quod videretur omnibus monstri simile, principem seculi ad Romanum pontificium accersiri: quæ res nimium ecclesiasticis derogaret viris, quasi nullum haberent tantæ dignitati idoneum. Alii hominem, qui fuerit conjugatus, cuique proles esset, ineptum sacerdotio existimabant. Alii, Romanum Episcopum legis doctorem esse oportere, asseverabant, multisque litteris præpollentem. Bene hi ratiocinabantur in mala causa, quales aliqui semper fuerunt Basileæ. At alii videbant actum esse de suo concilio, nisi eligerent hominem, qui illud sua potentia protegere posset, talemque dicebant Amedæum Sabaudiæ ducem, qui alterum in Italia, alterum vero in Gallia pedem habet; cui omnes fere Christianorum principes aut sanguine attinent, aut amicitia favent cujusque quanta sit virtus, jam supra retulimus, inquit aliquis apud Æneam fol. 26. Itaque mirari non debemus, Patres Basileenses, qui multa fecerunt mirabilia, consensisse in Amedæum sex & viginti suffragiis (apud Æneam fol. 26) Nonis Novembris, illumque, qui princeps simul erat & solitarius, unico saltu ad pontificatum Basileensium & Sabaudorum ascendisse. Mirarer sane, si id alias factum esset; sed lassus mirando gesta Basileensium, illorum facta amplius mirari nequeo. Porro, cum ex triginta tribus electoribus tantum viginti sex suffragia sua dedissent Amedæo duci; Arelatensis, ait Patricius Col., septem illos, qui Amedæum non elegerant, hortatur, ut etiam ipsi Amedæum, eligerent. Qui respondentes, satis esse, si electionem laudarent, aliam electionem facere recusarunt. Perfecta electione, … Arelatensis nomine collegarum retulit omnia, quæ gesta erant, & rursum omnium nomine elegit Amedæum Sabaudiæ ducem in Romanum Pontificem &c.

[50] [missæ ad Amedæum legationis caput est Ludavicus: ille papatum acceptat] Factam electionem in sessione XXXIX confirmarunt Basileenses. Deinde legatos numero viginti quinque ad Amedæum legant, qui concilii nomine electionem nuntient, & consensum exigant, teste Patricio Col.em>. Princeps legationis Cardinalis Arelatensis erat. Amedæus autem erat Ripaliæ, … ibique cum decem aliis nobilibus viris habitum gestabat eremiticum, vocabaturque militum sancti Mauritii decanus, non abdicato tamen ducatu. Processit obviam legatis dux eremita, intellexit electionem, & conditiones sibi propositas. De hisce nonnihil difficultatis ostendit, maxime de juramento, quod exigebatur. Attamen facilius in omnia consensit, quam credi potuisset de homine solitudinis amante, & acceptis pontificalibus indumentis, benedictionem ab Arelatensi, & annulum Piscatoris accepit &c. Postridie Ripalia profecti sunt Tonuntum, ubi Amedæus, jam Felix dictus, barbam eo usque retentam deposuit. In die autem Epiphaniæ (anni 1440) celebratis sacris, Arelatensis orationem habuit, in qua multa disseruit de virtutibus, & nobilissimo genere electi Amedæi. Hic deinde, rogante Ludovico, ducatum filio suo dimisit, & alia fecit ad nos minus attinentia. Ludovicum deinde per litteras jussit præsidere cœtui Basileensi. At hæ litteræ non placuerunt Basileensibus. Nam Patricius Col.ta habet: Literæ Felicis post hæc, quibus legationem & præsidentiam concilii Cardinali Arelatensi demandaverat, cum lectæ in concione non placerent, deletæ sunt, & ex registris abrasæ, & rursus aliis verbis concessæ.

[51] [& deinde Basileæ coronatur. Ludovicus ad principum conventum cum aliis legatus,] Die XXIV Julii anni 1440 Amedæus, Felix antipapa, Basileæ coronatus est in suggestu præ foribus templi ex materia excitato, & consecratus in Romanum Pontificem, Cardinale Arelatensi vicem Ostiensis episcopi gerente, inquit Patricius Col.ubi de his plura. Latius tamen omnem pompam enarrat Æneas Silvius in Epistola ad Joannem de Segovia, quæ a curiosis videri potest. Neque enim totam concilii Basileensis aut schismatis historiam scribendam suscipio; sed solum gesta Ludovici Alamandi. Anno 1441 Ludovicus cum alio, quem Cardinalem dixerat Felix, venit ad diætam Moguntinam, ubi jam ante ipsum erat Joannes de Segovia, tamquam Cardinalis & legatus Felicis. Quo ibi modo fuerit exceptus Ludovicus cum aliis, exponit Patricius Col.is verbis: Paulo post Cardinalis Arelatensis, ut legatus de latere, una cum Joanne Frisingensi, quem appellabant S. Martini Cardinalem, Maguntiam venit. Principes Joannem Lysuram ad eum mittunt: asserunt se Arelatensem honoraturos ut verum Cardinalem, si legationis insignia ponat, auditurosque eum æquo animo, & alios, si ille crucem, alii habitum Cardinalis domi dimittant. Hoc principum responsum nequaquam placuit Ludovico ejusque sociis, quos pro Cardinalibus non habebant principes, sicut nec Ludovicum pro legato, quia Felicem non habebant pro vero Pontifice.

[52] Attamen demum cedere statuunt. Igitur IX Kalendas Aprilis Cardinalis Arelatensis, [minus bene excipitur, &, re infecta, redire cogitur.] cruce domi relicta, cum aliquibus ex collegis & familiis suorum Cardinalium, quos etiam domi dimiserat, ad locum congregationis venit, ubi multa primum ipse, & plura Thomas de Corcellis ejus collega dixit de potestate suprema conciliorum, de recto concilii judicio contra Eugenium, & de legitima & necessaria electione Felicis. Post hos similiter auditi sunt legati Eugenii Papæ non sine magno principum applausu, cum visi essent optime adversariorum objecta repulisse, ait Patricius. Idem Col.bservat, Joannem Segoviensem a Basileensibus electum fuisse, posthabito Ludovico nostro, qui responderet ad argumenta legatorum Eugenii; eumque, dimisso domi Cardinalari habitu, tamquam privatum multa coram principibus disputasse pro causa Basileensium. Verum, etsi ille electus ad dicendum esset, quod doctrina & elocutione valeret, legati Eugeniani, utpote causa prævalentes, eorum veritates, quas tantopere extollerent, affirmarunt esse falsas fatuitates, eorum omnia gesta, ut iniqua & fatua, damnantes & irridentes. Basileenses vero, post hæc audiri petentes, non sunt amplius admissi. Itaque redire poterant Basileam, re infecta.

[53] Anno 1442 de Ludovico nostro rursum aliqua memorat Patricius Col.em>. [Legatus item Francofordiam ad Fredericum cæsarem, nihil obtinet pro Felice:] Primo, cum Basileenses ad imperatorem Fredericum legatos destinarent cum epistola synodali, eaque composita esset a Panormitano, non placuit dicta Epistola. Hortante autem Arelatensi Cardinale, Æneas Senensis aliam formulam edidit, quæ ab omnibus, & etiam ab ipso Panormitano probata. Vehemens videtur fuisse epistola contra Eugenium, quantum ex compendio apparet. Plura dicenda sunt de conventu Francofordiensi, ad quem cæsar properabat, & quo a Basileensibus designati sunt legati Cardinalis Arelatensis, & Panormitanus & Joannes Segobiensis, Cardinales vocati, qui mense Maii secundo Rheno iter acceperunt in celebritate Pentecostes. Deinde col. 1600: Basileenses legati interim … sexto Kalendas Junii Francofordiam navibus appulerunt, susceptique sunt a civibus perbenigne, non tamen ut legati Apostolici, jussique sunt insignia legationis domi dimittere. Eadem die Federicus cæsar Francofordiam ingressus est… Qui vetuit Basileenses sibi honoris gratia obviam dari. Post aliquot dies Basileenses cæsarem adierunt, redditisque litteris concilii & Felicis, causam suam, Panormitano orante, commendant, &c. Respondit cæsar, pacem se desiderare, exspectareque illos jussit, donec Aquisgrano, quo coronandus ibat, esset reversus; atque interim causam suam exponerent coram eis, quos ipse suo & principum nomine ad hoc opus constituerit. Fecerunt id Panormitanus & Segobiensis. Verum Arelatensis Cardinalis, ubi cæsari gratias egit, obtulit se comitem itineris cæsari, asserens, se ut Arelatensem archiepiscopum principem imperii esse, pertinereque ad se coronam cæsari imponere, quod prædecessor suus Arelatensis alias fecisset. Quid ad hæc responderit Fredericus cæsar, non addit auctor, sed post duos dies discessit, quem Arelatensis secutus est. Post disputationes Francofordiæ habitas, nihil obtinuerunt Basileenses pro Felice suo. Postea tamen imperator Basileam accessit, sed urbem intrare noluit, nisi prius Basileenses promitterent, se consensuros in aliud concilium. Accepta hac promissione, ingressus est, ad latus comitante Ludovico cum alio Felicis Cardinale, viditque Felicem, & accessit; non tamen veneratus est ut Pontificem.

[54] [causæ quædam privatæ in concilio actæ: Amedæi conatus irriti.] Privatæ etiam causæ in concilio actæ sunt, ut Patricius narrat Col.ubi observat, Arelatensem magna cura cum aliis suasisse, ne Joannes Baccheistein causæ suæ judicium prosequeretur, sed frustra. Alii volebant, ut quatuor essent præsides: quod annitente Felice, ac Arelatensi Cardinale, admissum non est. Alia deinde anno 1443 contentio fuit inter Basileenses de ecclesia Frisingensi, eaque finita est contra sententiam Ludovici nostri, ut videri potest Col.Relanguit deinde fervor Basileensium: nam oratores regis Aragoniæ, inter quos præcipuus erat Panormitanus, fuerunt revocati, & Felix ipse jam ante illos Basilea discesserat Lausanam, quo demum se transtulerunt illi etiam, qui Basileæ manserunt, donec jussu Frederici imperatoris coacti sunt discedere. Æneas Silvius, quem antea concilio Basileensi addictissimum vidimus, sed qui, Basilea relicta, ad Fredericum imperatorem se contulerat, ibique mentem mutaverat, in Opere de statu Europæ cap. 38 de conatibus Felicis antipapæ ita loquitur: Fuerunt ei cum rege Franciæ Karolo, cum Alfonso rege Aragonum (qui tum hostis Eugenii Papæ fuit) cum Philippo duce Mediolani, cum pluribus aliis de recipienda ejus auctoritate tractatus: qui omnes incassum abiere. Fuit & Fridericus imperator apud eum in Basilea; sed clam nocte intempesta, ne adorasse idolum videretur, abiit. * Reverentiam ei, tamquam Vicario Jesu Christi, subditi ejus tantum & Suitenses populi, & Basileenses, & Argentinenses, & qui Alberto parebant Bajoariæ duci, præbuerunt. Fuit etiam magna spes obtinendæ Germaniæ, cum sex principes electores in eam sententiam fœdus inissent, ut, nisi Eugenius postulatis eorum annueret (postulabant autem res prorsus negandas) in Amedei, quem Felicem Vappellaverunt, obedientiam transirent. Sed cum illorum consilia Fridericus pervertisset, & qui sub nomine synodi Basileæ degebant, abire jussisset, desperato meliori successu, interveniente per legatos suos Karolo Franciæ rege, Ecclesiæ pacem dedit, & Nicolao Pontifici Maximo reconciliatus, relicto nomine Papæ, cardinalatus honorem retinuit, in quo paulo post non sine boni viri opinione decessit, felix princeps & nimium felix, si senium suum ecclesiasticis titulis non fœdasset. Ita ille, qui ante & Basileense concilium & Felicis electionem tantopere prædicaverat.

[55] [De pace agi cœptum ante mortem Eugenii; at illa conclusa biennio post,] Porro ad propositum nostrum minus spectat, operose inquirere, quibus gradibus ad concordiam sit perventum. Satis sit dixisse, de concordia jam actum fuisse ante mortem Eugenii IV, qui anno 1447, die XXIII Februarii, pie defunctus est, Romæ tunc degente Ænea Silvio, Frederici imperatoris legato, qui mortem Eugenii & electionem Nicolai V fuse narrat in Oratione ad Fredericum eodem anno habita, quam edidit Baluzius tom. 7 Miscellaneorum pag. 525 & seqq.; conditiones vero pacis fuisse compositas interveniente Carolo VII Galliarum rege cum aliis principibus. Addunt scriptores, Lugduni habitum fuisse conventum ad componendas pacis conditiones, certumque videtur, fundamenta pacis ibi jacta esse, licet nullus de illo conventu prolixam & enucleatam dederit relationem. Ludovicum nostrum in illo conventu fuisse præcipuum ex parte Felicis eique adhærentium, constat ex Monstreleto illius temporis scriptore, quem allegant varii. Verba ipsius videri possunt apud Coloniam in Historia Litteraria Lugdunensi tom. 2 pag. 388. Felix iis conditionibus nomen Papæ abdicavit, ut Cardinalis esset & legatus Apostolicus in Sabaudia, sive in tota ditione, ubi fuerat pro Pontifice habitus. Ludovicus noster, qui ob schisma omnibus dignitatibus erat privatus, in omnia jura præcedentia fuit restitutus. Ita etiam alii omnes, qui schismati adhæserant, in pristina jura sunt restituti.

[56] Non tamen Felici concessum est, ut illi, quos ipse Cardinales dixerat, [Amedæus demum papatum deponit, & Basileenses cœtum suum dissolvunt.] eam dignitatem omnes haberent. Docet hoc Raynaldus ad annum 1449 num. 7 his verbis: Quod spectat ad Amedæi pseudocardinales, non venisse cum ipsis ad pactionem ullam Nicolaum, refert Stephanus Infissura; sed voluisse, ut pontificio arbitrio se permitterent. Hoc satis colligitur ex iis, qua Æneas Silvius cap. 38 de Europæ statu in hunc modum scribit: Johannes Segobiensis, homo Hispanus, moribus & doctrina illustris, qui cum summos theologiæ præceptores doctrina æquaret, ab Amedæo, dum se Papam dixit, cardinalatus eminentiam acceperat: & deinde unioni consentiens, a Nicolao Pont. Max., cardinalatus dimisso titulo, Cæsariensi ecclesiæ præfectus fuerat, in altissimis reconditus montibus parvo monasteriolo contentus, Alchoranum vertit & refutavit. Aliquos tamen ex iis, quos Felix Cardinales creaverat, purpura ornavit Nicolaus, ut observat Raynaldus; at non omnes. Vi conditionum admissarum aliquos fuisse relictos in ea dignitate innuit S. Antoninus part. 3 tit. 22 cap. 12. Convenit etiam inter Nicolaum Papam & Felicem, ut omnes censuræ aliique processus occasione schismatis facti revocarentur, quemadmodum utrimque factum est, & quidem a Felice eo cum apparatu, acsi fuisset Pontifex. Demum die VII Aprilis anni 1449 Felix abdicavit pontificatum in cœtu Basileensium. Basileenses voluerunt similiter cum honore gesta sua concludere. Itaque habuerunt alteram sessionem Lausanæ ad abrogandas censuras aliosque processus contra Eugenium aliosque factos, & ad confirmandum alia quædam. In tertia sessione elegerunt Nicolaum V Papam, acsi Sedes vacasset; in quarta Amedæum creant Cardinalem episcopum Sabinensem. Hæc Basilcensium, qui ea omnia Lausanæ fecerunt, decreta non fuissent necessaria; sed utilia haud dubie visa sunt ad schisma penitus exstinguendum.

[57] Edmundus Martene in præfatione ad tom. 8 Amplissimæ suæ Collectionis longe uberiorem dedit relationem de concilio Basileensi, [Vera concilii Basileensis censura.] quam pag. 46 concludit his verbis: Et sic finis fuit schismatis, simulque concilii Basileensis, quod per annos circiter novem & decem (imo octodecim) pauca bona, infinita peperit mala, partium studio & defectu debitæ summo Patri reverentiæ. Suos habuit propugnatores, qui pro ejus defensione scripserunt, Æneam Silvium, Dominici Capranici secretarium, & postea episcopum Senensem, Cardinalem, ac tandem Papam Pium II, qui vivente adhuc Eugenio errorem agnovit, & veniam petiit: & Antonium (imo Nicolaum) Panormitanum, a Felice purpura donatum, qui & ipse purpuram abjecit, “& graviter Panormi ægrotans, querebatur sæpe de nepotibus suis, quorum consilio & impulsu in Basileensi concilio se abripi cum schismaticis passus est”, uti refert Rocchus Pirrus in Sicilia sacra tom. 1, pag. 165. Obiit Nicolaus Panormitanus archiepiscopus anno 1445, id est, ante Eugenium IV, & ante schisma finitum. Opusculum igitur, quod scripsit pro defensione gestorum Basileensium, compositum est tempore schismatis, non postea, ut aliqui credidisse videntur.

[Annotata]

* forte quidem

* forte adiit

§ VI. Judicia varia variorum de gestis B. Ludovici cum Basileensibus: refutantur illi, qui negant, ipsum pœnituisse gestorum in concilio.

[S. Antoninus Basileenses acri stylo perstringit:] Sanctus Antoninus, præsul Florentinus, doctrina theologica & mira vitæ sanctitate præstantissimus, qui floruit concilii Basileensis temporibus, & omnia per otium considerare potuit, gesta omnia Basileensium part. 3 tit. 22, cap. 10 atris pingit coloribus. Nam § 4 observat primo, multos fuisse Cardinales Basileæ, quando concilium ab Eugenio auctoritate Apostolica dissolutum est, & legatus revocatus ab ea præsidentia. Illi tamen, inquit, obturaverunt aures suas, non audientes vocem Domini, sed, congregatione illa facta conciliabulo nullas vires habente, nisi ut synagoga sathanæ, authoritate suæ temerariæ præsumptionis cœperunt Eugenium ad adeundum concilium citare, solicitati ad hoc a duce Mediolani, ægre pontificatum ejus ferente, quod non sibi favebat. Et post pauca, quæ brevitatis causa omitto, ita pergit: Qui igitur in Basilea congregati erant, … suam temeritatem prosequentes, deposito Eugenio a papatu, erexerunt sibi in idolum prædictum ducem Sabaudiæ Amedæum dictum, quem apostaticum factum Felicem nuncupaverunt. Qui inthronizatus, non in Sede Petri, sed Luciferi, qui sedem suam posuit ad Aquilonem. Addit quædam contra præcipuos schismatis auctores, & maxime contra legatos regis Aragoniæ, Eugenio tum infensi. Deinde subdit: Et per hunc modum Basilea peperit basiliscum… Permansit autem hoc schisma usque ad tempora Nicolai quinti &c. De fine schismatis & subjectione Amedæi idem breviter agit cap. 12. Verum data verba sufficiunt ad mentem S. Antonini de Basileensium gestis intelligendam. Ludovicum nostrum, post cujus obitum scripsit, non magis accusat, quam reliquos, neque ipsum excusat, sed generali censuræ involvit.

[59] [Monodus putat Ludovicum nostrum ex zelo errasse,] Huic porro censuræ S. Antonini omnes fere scriptores, qui de hisce postea egerunt, merito subscribunt. Nolim tamen multos accumulare, quandoquidem præ reliquis omnibus gesta sua contra Eugenium damnasse videatur ipse Ludovicus, ut contra scriptores quosdam recentissimos inferius probabo. Petrus Monod in Amedæo Pacifico omnes intendit ingenii vires, ut Amedæum, graviter a S. Antonino perstrictum, criminis macula eripiat. De ipsius vero promotoribus pag. 170 non audet tam favorabile ferre judicium. De nostro autem Ludovico pag. 175 nominatim agere incipit hoc modo: Princeps (promotorum Amedæi) occurrit Ludovicus Alemanius, tituli sanctæ Cæciliæ Cardinalis, Arelatensis vulgo nuncupatus, quem tanto libentius probris eripio, quanto religiosius est consecratos & Divis adscriptos pia oratione tueri. Tametsi enim in iis, quæ adversus Eugenium gessit, errasse illum nunc in comperto sit, zeli tamen quam offensionis plus in ejus actionibus fuisse, ausim affirmare. Deinde pag. 177: Quid illum Eugenio commiserit, non invenio, nisi quod Vir ecclesiasticæ disciplinæ tenacissimus ferre non poterat, Eugenii indulgentia in suos solvi eas leges, in quibus condendis Constantiensis synodus tam impense incubuisset. Conjectura est incerta, cum non ostendatur, quas leges Constantiensis synodi Eugenius solvi permitteret. Altera ratio, quæ additur, petitur a multorum lingua maledica, qua lacerabatur fama Eugenii, acsi illis nimium credidisset Ludovicus. At ne hæc quidem mihi placet, quia Eugenii mores abunde perspectos habere poterat Ludovicus, qui satis diu Romæ cum ipso fuerat. Deinde multa in laudem Beati accumulat postmodum danda.

[60] Spondanus ad annum 1438 num. XI de B. Ludovico Alamando scribit sequentia: [Spondani conjecturæ, & Attichii multas] Vir quidem ille Arelatensis legationibus Apostolicis aliisque rebus præclare gestis insignis, magnaque pietate, doctrina & religione, ac vitæ austeritate conspicuus (ut plurimorum auctorum elogia, quæ in unum collegerunt auctores Amedæi Pacifici, & Additamentorum in Vitas Pontificum Ciaconii) sed quem sive simultas aliqua (a pluribus asserta, licet non adeo probata) seu zelus non secundum scientiam, & nimia credendi calumniatoribus facilitas, ab Eugenio retraxerat, & in defensione concilii Basileensis, quod legitimum credebat, obfirmaverat, præcipuum sane illius columen post abscessum ceterorum omnium Cardinalium, aliorumque præcipuorum antistitum… Sed schismatis hinc exorti culpam pœnitentia ipsum diluisse, intelligi datur ex sancto ejus fine &c. Hisce omnino consentit Attichius jam ante laudatus, qui in hanc sententiam varia ex variis collegit. Primo ait: Ludovicus Cardinalis Arelatensis (inter Basileenses erat) velut splendidissimus quidam sapientiæ sol inter minora sydera, sed tamen pro infirmitatis humanæ ratione eclipsim passus. Deinde, expositis aliquot gestis Ludovici in cœtu Basileensium, ita pergit: Quæ vero ei contra Eugenium tanta livoris causa fuerit, & unde graves illæ, quas cum eodem Pontifice gessit, inimicitiæ profluxerint, ambiguum est. Certe Cardinalis de Turrecremata illum vocat Eugenii summi Pontificis inimicum, quia ab eo, inquit, juxta insatiabilem ambitionem suam non valuerat impetrare, ut avunculo suo succederet in officio camerarii Apostolici. Auberius aliam causam huic non absimilem ex Alano Carterio adducit, quod, cum a Martino Papa S. R. E. camerarius constitutus esset, ab hoc ipso officio amotus est per Eugenium. Sed ego cum Saxio, Victorello & Spondano probabilius censeo, non odio aut simultate aliqua stimulatum esse Ludovicum nostrum, aut in felle amaritudinis & obligatione iniquitatis fuisse adversus Eugenium, ut arbitrati sunt multi; sed fortasse nimia credulitate calumniatoribus ejusdem Pontificis data deceptum, & pravo aliquo zelo ductum propugnandi acta concilii Basileensis, cujus ipse præses & coryphæus fuerat, quodque ipse legitimum credebat, ægerrimeque * ferre consueverimus ea rescindi, quæ a nobis constituta fuere, aut æqua semel visa sunt, cum unusquisque in suo sensu abundet: vel quod Vir ecclesiasticæ disciplinæ tenacissimus æquo animo tolerare non poterat, solvi aut relaxari, ut sibi videbatur, ab Eugenio, errore fortasse facti, qui in Romanum Pontificem cadere potest, eas leges, in quibus condendis synodus Constantiensis tantopere desudasset.

[61] [accumulantis: omnes illi eum errasse ac pœnituisse agnoscunt.] Traxit ergo eum, ut opinor, potius inordinatus justitiæ amor, quam vindictæ cupiditas, cum referat supra memoratus Æneas Sylvius, gravis & oculatus testis (quamvis & ipse tunc eodem tuendi Basileensis conventiculi studio ac morbo excæcatus) tanta fuisse in semel susceptis pro religionis causa, ut putabat, propositis perseverantia Ludovicum Cardinalem, ut, sæviente quamvis apud Basileam pestilentia, nullis amicorum precibus aut consiliis, domesticorumve suorum funeribus, ob oculos continuo positis, flecti potuerit, quo ab ea discederet, vel rus ad aliquot dies aut menses peteret, malueritque potius cum propriæ vitæ periculo servare integritatem concilii, quod sciebat se discedente solutum iri, quam cum ipsius concilii & Ecclesiæ, ut existimabat, dispendio vitæ ac saluti corporis sui consulere. At non in hoc solum multiplex ejus virtus enituit; sed in multis quoque aliis, quæ, nisi quod in mala causa fuerunt acta, digna omnino videntur admiratione, quæque ad posteritatis memoriam & imitationem fideli calamo transmittantur; quamquam mala apud Deum fortasse causa illi non fuit, qui bona fide concilio, alias tunc illegitimo, adhæsit. Tum laudat conclave, quod revera optime fuit ordinatum, subditque: Ut autem ad Ludovicum nostrum… redeamus. Erravit tamen, idque periculosissime ac perniciosissime, cum post decretum Eugenii Papæ de translatione concilii, Cardinalibus & plerisque aliis, & ecclesiarum præsulibus Basilea discedentibus, ipse pene solus remansit, cujus proinde potissimum authoritate constitit tota illa hominum colluvies, quæ alias sponte dilapsa & dissipata fuisset. Quamobrem debitas non immerito pœnas luit, cum ab Eugenio sacro fulmine ictus, omnique beneficio ac dignitate ecclesiastica, tanquam factionis Basileensis præcipuus author ac primipilus, est spoliatus. Sed … cum Felix ultro apostolicam dignitatem… deposuit Ludovici nostri consilio, qui ei pontificiam tiaram prius Ripalliam usque detulerat, … a Nicolao Papa V in gratiam receptus, ac pristinæ dignitati restitutus est, ut nullæ schismatis reliquiæ aut vestigia superessent. Hactenus Attichius, ex quo brevitatis causa non pauca omisi.

[62] [Forte Ludovicus tantum venit ad concilium, ut vocanti obediret,] Si quis modo ex me quæsiverit causam, quæ Ludovicum in tantas contra Eugenium contentiones, ac tandem in fœdum schisma impulit, dicam candide me causam non satis novisse. Omnia enim, aut pleraque certe, quæ hactenus allata sunt, ex meris conjecturis videntur prolata. Si tamen meas quoque conjecturas ex modo procedendi, quo usus est Ludovicus, & simul ex assertis auctorum synchronorum adjungere liceat, dicam specie boni deceptum & zelo nimio abreptum videri Ludovicum. Non quidem prorsus negaverim, parum de Eugenio contentum fuisse, cum id asseratur ab aliquot auctoribus illius temporis. At illis scriptoribus non concesserim, ultionis libidine ad arma contra Eugenium prosiluisse Ludovicum, cum Viri intentionem illi perspicere non potuerint, ac ipsius sanctitas a tali cogitatione abstinere nos cogat. Contentum de Eugenio non fuisse Ludovicum, utcumque ostendit clandestina hujus fuga, qua, vetante frustra Eugenio, ad concilium se proripuit. Petiit quidem sæpe ab Eugenio facultatem adeundi concilium, sed ea semper negata est, ut dictum num. 28. Repulsa hæc sæpius iterata vel sola efficere poterat, ut minus bene erga Eugenium afficeretur, imo & minus bene de ipso sentiret, præsertim cum in ea videatur fuisse opinione, ut crederet, concilio vocanti potius parendum esse, quam Eugenio retinenti. Nam & fuga ipsa, & omnia deinde gesta in concilio, omnino evincere videntur, persuasum fuisse Ludovico, potestatem generalis concilii majorem esse potestate summi Pontificis, ac Pontificem debere concilio parere, non concilium Pontifici. Talem potuerat opinionem paulatim imbibere in concilio Pisano & magis in Constantiensi, quibus juvenis interfuerat. Nam ibi concilii auctoritas supra dubios Pontifices fuerat confirmata: & fortasse non satis advertit, quantum intersit inter Pontifices dubios unicumque & indubitatum Christi Vicarium.

[63] Cum igitur maximam haberet existimationem de auctoritate concilii generalis, [& concilii auctoritatem defenderet: quod faciens ultra limites progressus est:] & de obedientia ipsi præstanda; minorem vero de auctoritate summi Pontificis, quam exigunt claves Petro datæ, & mandatum Christi, quo eidem oves suas pascendas commisit; non potuit non ægerrime ferre, facultatem adeundi concilium sibi ab Eugenio negari, idque fuga ipsa ostendit. Non alia autem intentione fugam arripuisse videtur ad concilium, quam ut concilio pareret, & auctoritatem conciliorum defenderet, si pergeret Eugenius concilium Basileense velle dissolvere. Hinc nihil postea frequentius in ore habuit, quam sanguinem etiam fundendum pro auctoritate concilii generalis. Itaque opinionem suam, quam ex disputatis in conciliis Pisano & Constantiensi alte menti impresserat, nimio fervore propugnare voluit, imo usque ad Pontificis depositionem & alterius electionem, usque ad schisma, inquam, summa contentione & pertinacia defendit. Defectus certe hic fuit non levis, nec magna carens temeritate, ut satis viderunt illi, qui scientia ceteris præstabant in concilio, quales erant Panormitanus, Ludovicus Romanus, aliique apud Æneam Silvium lib. 1 de Gestis Basileensium fol. X & XI memorati. At Ludovicus noster, qui scientia theologica minus imbutus fuisse videtur, quam lectione multorum librorum, ut facile colligi potest ex iis, quæ variis vicibus disputavit, adeo in sua opinione se obfirmaverat, ut nec rationes contra disputantium satis intelligere potuerit, nec adverterit, cœtum illum Basileensium, quando ipse præsidebat, non posse amplius haberi pro concilio generali; ac demum omnium principum legatos offendere non timuerit urgendo depositionem Eugenii. Tantæ Viro, nimium pro sua opinione fervido, ortæ erant tenebræ.

[64] Verum infelix exitus tantorum moliminum oculos aperire potuit Viri alias minime mali. [at errorem agnovit, & pœnitentia male gesta correxit.] Vidit demum fœdum schisma conflatum esse in Ecclesia, & Pontificem suum, quem forte æque, ac Martinum V post concilium Constantiense, cito ab omnibus agnoscendum speraverat, a toto fere mundo improbari. Vidit non paucos ex iis, qui inter præcipuos fuerant in concilio, non Felici suo, sed summo Pontifici subjectos, ac Felicis purpuram ab aliquibus etiam abjectam. Hinc videre potuit, gesta sua improbari; potuit serio & tranquillo examine facta sua excutere, & eorum temeritatem tandem agnoscere & deflere. Neque dubitandum, est, quin id fecerit, ut ostendam contra aliquos id negantes. Quare de pœnitentia B. Ludovici ita scribit laudatus Attichius: Nec facile est explicare, quantos præteritæ culpæ pœnitens, pro Ecclesiæ dignitate & tranquillitate curanda, ac sopiendo schismate, labores adierit. Quin imo, tamquam alter Petrus, Ecclesiæ pro Christo princeps, recordatus eorum, quæ ab ipso adversus Dominum, & adversus Christum ejus Eugenium Basileæ, quamvis forte ignoranter, commissa fuerant, recogitansque annos suos in amaritudine animæ suæ, flevit amare, ac pœnitentiæ lacrymis bonisque operibus, delictum suum diluere & expiare satagens, relicta Romana curia, in qua primas olim tenuerat, mundique pompis ac negotiis nuntium remittens, in diœcesim suam Arelatensem se recepit, boni pastoris munia deinceps illic obiturus. Enimvero jejuniis, orationibus, pauperumque largitionibus vacans, quibus ipsemet frequens in nosocomiis ministrabat &c. Hactenus Attichius, cui diploma beatificationis consonat, quatenus commendat jejunia, orationes, vigilias Beati. De susceptis vero laboribus ad schisma penitus exstinguendum Saxius loquitur hoc modo: Nec facile est explicare, quos pro concilianda Ecclesiæ pace, & abrogando schismate labores tulerit. Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 584 de Ludovici pœnitentia ita disserit: Sed schismatis hinc exorti culpam pœnitentia ipsum diluisse, intelligi datur ex sancto ejus fine &c. Hoc solum argumentum sufficeret, etiamsi alia omnia deessent. Mitto scriptores alios, qui de pœnitentia B. Ludovici consentiunt, ut examinemus argumenta illorum, qui mallent, defunctum fuisse in ea opinione, quam sequebatur tempore concilii Basileensis.

[65] [Contra negantes schisma Basileense, & pœnitentiam B. Ludovici,] Bailletus, Natalis Alexander, aliique negant pœnitentiam B. Ludovici, contenduntque, in ea defunctum opinione, quam secutus fuerat concilii Basileensis tempore. Non difficulter percipimus, quid scriptores illi præ oculis habeant, dum sustinere nituntur opinionem illam æque mirabilem ac improbabilem. Vellent inter Beatos invenire aliquem, qui Romanæ Ecclesiæ decretis constanter se opposuit, nec mentem umquam, ne in morte quidem, mutavit, acsi rebellibus Ecclesiæ filiis nihil amplius timendum foret, postquam Beatum aliquem futilibus aliquot ratiunculis exhibere conati fuerint sibi in rebellione similem. Verum tam ineptæ & frivolæ sunt rationes, quibus Basileenses labe schismatis eximere, & quibus pœnitentiam Ludovici Alamandi negare contendit Alexander, ut mirer, similia scribi potuisse ab homine alias erudito. Etenim fatetur, nec justam fuisse depositionem Eugenii, nec canonicam electionem Felicis, vel sic tamen tom. 8 dissert. 8 art. 7 affirmat, schismaticos proprie dictos non fuisse Basileensis. Quam autem futilibus utatur argumentis, mox videbimus, ubi breviter ostendero, schismaticos revera fuisse Basileenses.

[66] [ostenditur, Basileenses revera fuisse schismaticos,] Primo S. Antoninus, doctrina theologica & sanctitate præstans, cujus verba dedi num. 58, non dubitavit, quin fuerint schismatici Basileenses, quorum congregationem vocat conciliabulum, & Felicem idolum, dicens, illum non in Sede Petri, sed Luciferi sedisse. Secundo Eugenius IV, quem indubitatum Pontificem agnoscit Alexander, in sessione publica concilii Florentini, quod Alexander œcumenicum fatetur, dedit constitutionem Moyses, in qua sic habet de Basileensibus: Decernimus etiam & declaramus, omnes & singulos prædictos fuisse & esse schismaticos & hæreticos. Non erant illa inania fulmina: sed est declaratio summi Pontificis in concilio œcumenico. Tertio verba S. Thomæ, quæ allegat ipse Alexander, luculenter ostendunt, schismaticos fuisse Basileenses. Etenim S. Thomas secunda secundæ quest. 39 art 1 ita habet: Ecclesiæ autem unitas in duobus attenditur, scilicet in connexione membrorum ad invicem seu communicatione, & iterum in ordine omnium membrorum Ecclesiæ ad unum caput… Hoc autem caput est ipse Christus, cujus vicem in Ecclesia gerit summus Pontifex. Et ideo schismatici dicuntur, qui subesse renuunt summo Pontifici, & qui membris Ecclesiæ ei subjectis communicare recusant. Certum autem & manifestum est, Basileenses renuisse subesse Eugenio IV, quem ut certum & indubitatum Pontificem venerata est tota Ecclesia, ut & ipsi talem agnoverunt Eugenium ante depositionem. Æque certum est, Basileenses recusasse communicare membris Eugenio subjectis, cum excommunicaverint concilium Florentinum aliosque Eugenio adhærentes. Mitto alia argumenta, quia schisma Basileensium clarius est, quam ut pluribus probari debeat.

[67] Quæ vero respondentur ab Alexandro, tam infirma sunt, [nec bona fide satis excusari posse,] ut pro omnibus fere schismaticis similia afferri possent. Primo recurrit ad bonam fidem, qua ipsos excusat, quod crederent se jus habere contra Eugenium, & hunc revera culpabilem. Verum eodem argumento, siquis voluerit malignari, excusabit omnes schismaticos & hæreticos: nullus enim illorum fuit, qui pro opinione sua non allegaret aliquid rationis aut argumenti verisimilis. Verum, ut abstineam ob odiosis comparationibus, an S. Paulus non dicit Act. 26: Et ego quidem existimaveram, me adversus nomen Jesu Nazareni debere multa contraria agere, quod & feci Jerosolymis &c. An igitur propter illam suam opinionem, qua Ecclesiam persequi cœpit, illam persecutionem peccato caruisse, seque bene fecisse, credidit Paulus? At peccatum suum hic multis locis confitetur. Itaque non omnis ignorantia, non qualiscumque opinio de honestate actionis, male operantem peccato eximit, nec excusabuntur in supremo judicii die rebelles Ecclesiæ filii, etiamsi frivolis aliquot ratiociniis tandem sibi persuaserint, non obligari se ad obediendum decretis summi Pastoris, & Christi in terris Vicarii. Etenim in re tam gravi, qualis est rebellio contra summum Pontificem, non leviter aut temere procedendum est, nec statim doctorum quorumlibet sequendæ opiniones, quas non raro superbia potius dictavit & pertinacia, quam vera ratio. Quapropter incredibile prorsus est, Basileenses omnes in tam diuturna rebellione contra indubitatum Pontificem, & contra concilium Florentinum, tam bona semper fide processisse, ut nihil nimia contentione, nihil temeritate, nihil superbo supremi Capitis contemptu, nihil pertinacia peccaverint, ut nullum ipsis de justa sic procedendi ratione, nullum de jure suo, nullum de æquitate causæ suæ, nullum de potestate sibi arrogata, nullum de veritate criminum Eugenio affictorum, nullum de necessitate deponendi Pontificem & alterum eligendi, suborta sit dubitatio. Non facile profecto crediderim majorem fuisse illorum omnium & singulorum ignorantiam in scindendo Ecclesiam, quam olim fuit Sauli in persequendo. Fingamus tamen, aliquos inter illos fuisse, qui semper bona fide crediderunt, omnia recte & legitime agi, illi materiales, ut loquuntur theologi, saltem fuissent schismatici.

[68] Secunda Alexandri ratio est, quia Basileenses objectum schismatis crimen in Eugenium regerebant. [aut aliis rationibus] Quid, quæso, ineptius dici potest ad illos excusandos? Nam id fecerunt omnes hæretici & schismatici: id hodieque faciunt Janseniani, qui minime dubitant pelagianismum aut semipelagianismum Catholicis adversariis objicere. Tertia Alexandri ratio est æque inepta, nimirum quod Basileensibus ad Ecclesiæ unitatem redeuntibus non sit proposita certa aliqua formula, schismaticis proponi solita, quodque processus contra ipsos facti fuerint aboliti, honorque omnibus restitutus, imo & Nicolaus ab ipsis electus Pontifex, acsi Sedes vacasset. Respondeo, illis omnibus solum probari, misericorditer cum ipsis egisse Nicolaum, ut nulla schismatis semina remanerent. Facile credidero, non æque omnibus Basileensibus constitisse de causæ suæ injustitia. Hinc multi non fuissent concordiæ assensi, si duriter & secundum disciplinæ rigorem procedere voluisset Nicolaus. Quapropter misericordia in illos usus est, sicut frequenter alias fecit Ecclesia, ut schisma penitus aboleretur: idque revera consecutus est. Hinc S. Antoninus, cui mens Nicolai Papæ poterat esse optime perspecta, tit. 22 cap. 12 ita scribit de fine schismatis: Verum post duos annos (a suscepto per Nicolaum pontificatu) vel circa, in se ipsum reversus (Felix) & ab aliis exhortatus, per procuratores suos coram ipso Nicolao renuntiavit omni juri, quod haberet seu pretenderet habere in papatu, certis conventionibus adhibitis, videlicet ut Cardinalis remaneret ipse Amedæus, ac legatus in regione illa; & aliqui etiam ex suis Cardinalibus in dignitatibus suis persisterent, qui doctissimi viri erant, & alii prælati in sedibus suis. Quibus omnibus Nicolaus verus Pontifex cum Cardinalibus acquievit pro bono pacis, & amotione schismatis Basileensis: quod cessavit in totum. Antonino consentit Jannotius Manettus, testis item synchronus, qui asserit, tanta benignitate usum Nicolaum, ut cœtum Basileensium dissolveret & schisma. Nam in Vita Nicolai V, edita apud Muratorium tom. 3 Scriptorum Italiæ part. 2 col. 922 affirmat, id suis virtutibus consecutum Nicolaum, ut schisma jam dudum inveteratum, prædicto Amedæo illius concilii principe errata sua recognoscente ac confitente, & pœnitente, & sanctitati suæ, ut par erat, adhærente, dissolveret deleretque. Ipsum enim Romanæ ac Catholicæ Ecclesiæ, ubi veteres perfidiæ suæ errores recognovit, Cardinalem sponte creaverat: quod solum, unicum, & certum dissolvendi illius concilii remedium, conveniensque & idoneum ejusmodi dissolutionis antidotum fore sua sapientia existimaverat &c.

[69] [ab Alexandro adductis.] Quarto ait Alexander, non probari, Basileenses revera fuisse schismaticos ex eo, quod schismatici sæpe fuerint vocati ante pacem factam. Respondeo, ut schismaticos fuisse condemnatos ab Eugenio IV in synodo œcumenica Ferrariensi & Florentina. Verum, inquit, schismatis rei fuissent Gallicana ecclesia, rexque Christianissimus, & alii principes, qui cum synodo Basileensi ad extremum usque communicaverunt. Respondeo, aliquos principes multa egisse, ut pacem componerent inter Basileenses & summum Pontificem; at me investigare nolle, an aliqui non nimis molliter cum Basileensibus egerint. Depositio saltem Eugenii & electio Felicis a principibus improbata est, ideoque certum est, schismati Basileensium assensos non esse principes. Hoc in Carolo VII Francorum rege laudarunt Eugenius IV & Nicolaus V, & magis etiam laudavit Nicolaus (ut quinta habet æque frivola objectio) labores Caroli VII, quos tandem diligenter & feliciter impendere cœpit ad schisma penitus tollendum, & pacem Ecclesiæ restituendam. Totum, quod hactenus attulit Alexander, & quo tres paginas implevit, reducitur ad bonam fidem Basileensium, quæ semper diversis modis asseritur, numquam probatur. Quare transeo ad ultimum ipsius argumentum: nam id solum fere spectat ad propositum nostrum.

[70] Sexto itaque ait, ne Basileenses dicantur schismatici, [Frustra objiciuntur miracula & beatitas Ludovici,] prohibet Ludovici Alamandi miraculis comprobata sanctitas. Miserum sane ratiocinium, cum constet, multos peccasse, ac deinde tamen Sanctos evasisse. Inter Sanctos primæ classis habemus Paulum, cum ipse tamen dicat 1 Timoth. 1 ℣ 15: Christus Jesus venit in hunc mundum peccatores salvos facere, quorum primus ego sum. Miraculis autem non claruit Ludovicus in concilio, sed postquam omnia, quæ ibi male structa erant, destruxerat. Verum contendit Alexander, Ludovicum numquam pœnituisse gestorum in concilio Basileensi, idemque contendit de Felice, qui consilio Ludovici nostri papatum deposuit. Ut autem assertum tam improbabile sustineat, utitur argumento negativo, dicitque nullum afferri illius pœnitentiæ testem. At ego jam adduxi pro pœnitentia Felicis duos testes synchronos, num. 68 laudatos, videlicet S. Antoninum & Jannotium Manettum, qui ambo disertis verbis affirmant Felicis sive Amedæi pœnitentiam. Ludovici vero pœnitentiam insinuat ipsum epitaphium, ubi legitur: Devote viam est universæ carnis & Catholice ingressus. Quid illud catholice significaverit apud Arelatenses, quando mortuus est B. Ludovicus, facile intelligemus, modo advertamus, Arelatenses tempore schismatis semper adhæsisse Romanis Pontificibus, & consequenter eo tempore abhorruisse a Basileensibus, & eorum Papa Felice.

[71] Quippe Ludovicus anno 1440 non modo sententia Pontificia exutus est archiepiscopatu Arelantensi aliisque dignitatibus: [cum hunc gestorum Basileensium pœnituerit.] sed vicarius etiam in ecclesia Arelatensi a Pontifice statutus est; curavitque Renatus Siciliæ rex & Provinciæ comes, ut sententia Pontificia exsecutioni mandaretur, quemadmodum testatur Raynaldus in Annalibus ad annum 1440 num. 3. Hinc, cum Ludovicus ecclesiam suam invisere vellet, pessime exceptus est ab Arelatensibus, sicut habet Vita num. 8. Hinc Arelatenses in gemino Ludovici epitaphio, utroque satis prolixo, nullam plane faciunt mentionem de Basileensibus Ludovici gestis, illa ipsa silentio suo non obscure damnantes, uti etiam fit in Bulla beatificationis, & in lectionibus Officii. Quapropter Arelatenses, qui tempore schismatis aversabantur Ludovicum, quique eumdem in exsequiis miro concursu honorarunt, dum observant catholice defunctum esse, sat clare insinuant, defunctum non esse in iis opinionibus, quas tempore schismatis defenderat. Hoc etiam ex ipsis Beati factis elucescit. Mitto igitur alia scriptorum testimonia, quibus minime indigemus, cum facta ipsa loquantur. Facta autem clare ostendunt, longe alia mente fuisse Ludovicum, quando Felici persuasit, ut se subjiceret, ipseque se subjecit Nicolao V, quam fuerat in æstu disputationis contra Eugenium IV.

[72] Primo certum est, non alia sensisse Nicolaum V de iis, [Ipsa Ludovici & aliorum subjectio demonstrat,] quæ inter Basileenses & Eugenium Papam fuerant disputata, quam senserat Eugenius ipse, factaque Eugenii probata fuisse Nicolao, Basileensium vero molitiones gravissimis verbis improbatas. Hoc non solum ex conjectura habemus, nec dicimus, quia Nicolaus fuit Eugenii discipulus & successor; sed ex ipsis quoque Nicolai litteris, partim ad Carolum Francorum regem, partim ad omnes fideles datis, quas edidit Harduinus tom. 9 Conciliorum. In omnibus optime loquitur de Eugenio, & in quarta Col.psum etiam vocat sanctæ memoriæ prædecessorem. In secunda vero ad omnes fideles contra Basileenses & Felicem ipsorum Papam fortiter scribit, & Col.ic loquitur: Quam sit plena periculis & horrenda schismaticorum immanitas, … animarum illorum perditio docet, qui … viam universæ carnis ingressi, in tetrum barathrum dilabuntur. Contra quos licet per felicis recordationis Eugenium Papam IV prædecessorem nostrum, sacrasque & œcumenicas Ferrariensem, Florentinam & Lateranensem synodos plurimi processus tam generales quam speciales habiti fuerint, diversas pœnas & sententias continentes, quas in suo robore volumus permanere. & habere præsentibus pro expressis &c. Tum omnibus decretis Eugenii, quæ allegatis verbis confirmata sunt, novam pœnam adjungit contra Felicem ejusque fautores, nec dubitat verbis notorii scismatici, hæretici, excommunicati &c. Amedæum compellare. Ex his liquet, non minus fortem contra schismaticos fuisse Nicolaum, quam fuerat Eugenius, quem in hac Epistola etiam superat. Liquet præterea, a Nicolao confirmatam esse constitutionem Moyses, qua damnantur propositiones Basileensium, quas ut fidei veritates ipsi decreverant, & pro fundamento statuerant ad condemnandum Eugenium. Itaque Basileenses, qui Eugenium, fictitias illas fidei veritates non admittentem, pro hæretico habuerant, aut sententiam mutare debebant, aut non poterant Nicolaum habere pro Catholico.

[73] [non perstitisse ipsos in erroribus suis,] Nunc studiosus lector attendat, & consideret, an Basileenses potuerint Nicolao Pontifici se subjicere, aut eumdem Pontificem eligere, nisi abjicerent fatuas illas fidei veritates, quæ totius rebellionis contra Pontificem fuerant fundamentum. Si in eadem erant sententia, in qua ante fuerant, si Eugenium credebant hæreticum, Nicolaum similiter hæreticum existimabant, quia eadem sentiebat. Si Felicem credebant legitimum Pontificem, Nicolaum habere debebant pro schismatico. Quo igitur modo sine gravissimo crimine poterant persuadere Felici, ut jure in pontificatum cederet in favorem Nicolai, hominis, (ut credidisse finguntur) hæretici & schismatici? Licebatne forsan pro bono pacis Felici suadere, ut hæretico & schismatico pontificatum traderet? Deinde quomodo Basileenses cessionem Felicis laudare poterant? Quomodo Nicolaum poterant ipsi Pontificem eligere, si suis fidei veritatibus inhærentes, hæreticum credebant & schismaticum? Quapropter æque omni fundamento ac verisimilitudine destituta est opinio Natalis Alexandri, & aliorum quorumdam, contendentium errores suos a Basileensibus non fuisse agnitos, & non ideo correctos, quia tandem viderunt se male egisse. Gravissimam enim prævaricationem adjecissent opinioni suæ schismaticæ, si pristinæ insistentes opinioni, secundum quam hæreticus erat Nicolaus, vel sic tamen ipsum elegissent. Quippe non solum tenebantur subesse summo Pontifici Nicolao, sed etiam corrigere errores intellectus sui Ecclesiæ unitati contrarios, & ingenium suum subjicere in obsequium fidei. Non solum, inquam, obedire debebant Nicolao, sed etiam credere, se recte facere ipsi obediendo ut summo Pontifici: nemo enim recte operatur, nisi operetur secundum conscientiam suam.

[74] Itaque, cum Basileenses contraria omnia fecerint gestis in concilio contra Eugenium, [secundum quos non poterant Nicolao obedire.] omniaque contra hunc gesta pro non gestis haberi voluerint; cumque Nicolao, Eugenii vestigiis fideliter insistenti, debitam obedientiam curaverint restituendam; nequaquam dubitandum est, quin viderint, se male egisse, ideoque male gesta correxerint, quia intellexerunt mala esse. Sic minime dubitamus de pœnitentia furis, ubi novimus, ingentem pecuniæ summam, quam furto abstulerat, domino suo restitutam. Nihilo magis dubitamus, quin calumniator viderit, male se egisse, si perspiciamus, ipsum strenue laborasse ad famam alienam, maledictis suis læsam, quantum fieri poterat, reparandam. Nam, quotiescumque errores suos quis corrigit, creditur id facere, quia vidit se errasse. Ita Basileenses, qui coram universo orbe errores suos correxerunt, & male facta emendarunt, credendi sunt id fecisse, quia viderunt se errasse & male fecisse. Ita Certe sentiendum de Felice, de Ludovico nostro, & de majore illorum parte. Nolim tamen negare, aliquos fortasse inter illos fuisse, qui nec opinionem nec mentem mutaverant, quique in concordiam & dissolutionem cœtus sui non consensissent, si rem potuissent impedire. De illis, siqui fuerint, sane non disputo: de illis unice ago, quorum opera concordia fuit inita, & obedientia summo Pontifici restituta.

[75] Alexander tamen contendit, consultius asseri & verius, [Quod conjicit Alexander, non pœnituisse Ludovicum,] Ludovicum Cardinalem Arelatensem gestorum in synodo Basileensi .. non pœnituisse, quia nihil se egisse pœnitendum persuasus erat. Vellem sane, ut satis probabiliter possem existimare, sine omni culpa in concilio fuisse B. Ludovicum. Imo & lubens agnosco, videri ex ignorantia processisse omnia illa, quæ in concilio pœnitenda commisit. Verum iterum dico, non omni ignorantia excusari male agentem. Quare malim Deo committere judicium de ignorantia Beati nostri; nec ausim judicare, quo usque illa excusare potuerit actiones temerarias & schismaticas. Illud pro certo habeo, illam ignorantiam B. Ludovico profuisse, ad veniam a divina misericordia facilius impetrandam. Verum omni judicio carere mihi videtur dictum Alexandri, non pœnituisse, quia nihil se egisse pœnitendum persuasus erat. Etenim, etiamsi perrexisset credere, ut fortasse in actionis fervore crediderat, omnia juste acta esse contra Eugenium, videbat saltem omnia illa in fumos abiisse. Videbat, nihil fere boni in concilio factum. Videbat, innumera mala ex schismate, quod agendo contra Eugenium induxerant, orta esse, & damnum animarum non leve. Itaque, nisi cor habuisset saxo durius, non poterat non deplorare tantam animarum jacturam. Audiamus porro, unde ille credat, persuasum fuisse Ludovico, se nihil egisse pœnitendum.

[76] Affert pro improbabili illa opinione decretum Lausanense, [prorsus improbabile est, & fundamento destitutum:] quo Basileenses Nicolaum elegerunt Pontificem, quia in illo decreto ne verbo quidem insinuant, se male processisse; sed potius gesta sua laudant Basileenses, ut videri potest apud Raynaldum ad annum 1449 num. 5. Respondeo, non tantam fuisse Basileensium omnium humilitatem, ut exemplo S. Augustini publicam erratorum & male gestorum suorum confessionem facere voluerint, quemadmodum alii multi norunt & dolent se peccasse, qui tamen nollent scripto publico peccata sua mundo manifesta facere. Quapropter minus attendendum est ad verba illius decreti, quam ad subjectionem ipsam, & secutam paulo post cœtus Lausanensis dissolutionem. Non enim poterant se Nicolao subjicere, si credidissent hæreticum; non poterant non credere hæreticum, si suas fidei veritates, quæ omnium male gestorum erant fundamentum, defendere pergerent ut tales. Quare, cum Nicolao se subjecerint, sive cum ipsum elegerint Pontificem, quod facere non poterant, nisi mutata opinione, viderunt ruinosum esse fundamentum suum: viderunt Eugenium perperam abjectum, perperamque electum Amedæum. Viderunt, multas a se turbas in Ecclesia excitatas, de quibus non poterant non dolere subjectionis auctores. Pœnitentiam igitur, quam verbis dissimularunt, facto prodiderunt. Sic dissimularunt, pontificatum Nicolai V pro legitimo a se haberi ante electionem suam, dum ipsum quasi elegerunt. At, ablata sibi libertate alterius eligendi satis ostenderunt, non fuisse illam electionem stricte dictam, quæ non fit sine libertate; sed potius agnitionem Pontificis antea electi.

[77] [quia decretum subjectionis Basileensium id minime evincit.] Si quis modo quæsiverit, quare tantopere pœnitentiam dissimulaverint Basileenses, quando ad obedientiam Nicolai Pontificis accesserunt; responsio erit facilis, nimirum ut verecundiæ suæ & honori parcerent, quantum fieri poterat. Hoc ut ipsis facere liceret, permisit Nicolaus V, cum ut perniciosum schisma tolleret, tum ut nullæ schismatis reliquiæ permanerent. Etenim credibile quidem est, nonnullos Basileensium, ubi semel errores suos agnoverant, animo satis fuisse generoso ad publicam illorum confessionem faciendam. At cum in multitudine hominum multi semper reperiantur infirmi, cumque in cœtu illo aliqui verisimiliter pristinis erroribus inhærerent, alii solum de jure suo dubitarent; sperare non poterat Pontifex, omnes unanimi consensu se subjecturos, si in decretis, quibus ad obedientiam accedere debebant, errores suos aperte agnoscere & publice confiteri debuissent. Sperandum magis erat, dissoluto semel cœtu, singulos salutis suæ curam habituros, & recogitaturos in amaritudine animæ suæ, quibus procellis & fluctibus universam Ecclesiam exposuissent. Allegatus num. 68 Jannotius Manettus insinuat, isto consilio usum fuisse Nicolaum; & verisimile est, eadem ratione permotos fuisse concordiæ auctores, inter quos primus fuit Ludovicus noster, ad ita condenda submissionis suæ decreta, nisi forte & hi voluerint honori suo parcere, quantum possent. Quidquid sit, B. Ludovicus sincere se Nicolao Pontifici subjecit, multosque dicitur pertulisse labores ad schisma penitus exstinguendum.

[Annotata]

* l. cum ægerrime

§ VII. Gesta Beati post concilium usque ad obitum: beata mors, sepultura, epitaphia, miracula.

[Asserta Beati legatio in Germaniam inferiorem est incerta:] De gestis B. Ludovici, post pacem Ecclesiæ restitutam, pauca innotuerunt. Saxius, ubi dixerat, Ludovicum dignitati Cardinalitiæ, qua fuerat privatus ab Eugenio, a Nicolao restitutum, subjungit: Exinde in inferiorem Germaniam, legationis munere fungens missus est, et in itinere detentus, equis, mulis onerariis, & commeatu privatus. Nec facile est explicare, quos pro concilianda Ecclesiæ pace, & abrogando schismate labores tulerit. Quibus discordiis sopitis & extinctis, Arelaten rediit. Eadem habet Attichius, & lectio secunda Officii de legatione etiam consentit; sed non addit, spoliatum esse in itinere. Attamen dubitare cogor, an illa in inferiorem Germaniam legatio sat habeatur firmata, cum de illa apud antiquiores nihil inveniam, & in Actis quoque altum de illa legatione sit silentium. Quin potius Acta nostra num. 7 & 8 utcumque contraria sunt. Nam ibi Ludovicus in legatione suscepta pro Basileensibus Francofurtum ad Fredericum imperatorem, quem etiam Aquisgranum usque secutus est, rebus suis dicitur spoliatus, quando Moguntia Basileam revertebatur. Potuit igitur ex confusione aliqua oriri illa opinio de legatione per Nicolaum V Ludovico demandata, illaque pro dubia, ut minimum, habenda videtur.

[79] Officium, laudatum in Commentario num. 6, [at hic tempore concilii collegit documenta pro immaculata conceptione,] celebrat Beati pietatem in asserenda immaculata beatissimæ Virginis conceptione, ipsique attribuit, quod Conceptionis festivitas sexto Idus Decembris fuerit instituta. Ad hoc propositum Spondanus in Annalibus ad annum 1435 num. 12 scribit sequentia: In Actis Navarricis extat mandatum concilii (Basileensis, quod anno 1435 erat legitimum) decimo Calendas Junii præsentis anni datum Ludovico Cardinali Arelatensi, qui aderat: quo post narratas disputationes, quæ factæ fuissent apud delegatos concilii pro rebus fidei tractandis, de Conceptione beatissimæ Virginis, utrum ejus anima in instanti suæ infusionis in corpore, præservata fuerit a peccato originali, an non: injunxit, ut diligenter procuraret, per omnes bibliothecas ac singula archiva universitatum, ecclesiarum, monasteriorum, regumque ac principum, perquiri quoscumque libros, scripta, acta, deliberationes, decisiones, conclusiones publicas vel privatas quaslibet in generalibus studiis & alibi de hac materia factas, aut ad eam quomodolibet spectantes; easque extrahi, & ad synodum deferri, ut iis adjuta posset illa quæstionem hanc decidere & definire. Id vero Ludovicum Cardinalem diligenter præstitisse, intelligitur ex declaratione facta post quadriennium in sessione XXXVI.

[80] Rursum ad annum 1439 num. 38 scribit Spondanus, [quam ab omnibus propugnandam decreverunt Basileenses tempore schismatis.] decretum de immacula Conceptione conditum in Sessione 36, observatque illud boni saltem ab iis præstitum, ne semper male agere dici possent. Ex ipso Decreto apud Labbeum tom. 12 Conciliorum col. 622 aliqua huc transfero. Observatur, quæstionem diu disputatam fuisse in utramque partem. Tum subjungitur: Nos vero, diligenter inspectis auctoritatibus & rationibus, quæ jam a pluribus annis in publicis relationibus ex parte utriusque doctrinæ coram hac sancta synodo allegatæ sunt, aliisque etiam plurimis super hac re visis & matura consideratione pensatis, doctrinam illam, disserentem gloriosam Virginem Dei Genitricem Mariam, præveniente & operante divini Numinis gratia singulari, numquam actualiter subjacuisse originali peccato, sed immunem semper fuisse ab omni originali & actuali culpa, sanctamque & immaculatam, tamquam piam & consonam cultui ecclesiastico, fidei Catholicæ, rectæ rationi, & sacræ Scripturæ, ab omnibus Catholicis, approbandam fore, tenendam & amplectendam, diffinimus & declaramus, nullique de cætero licitum esse in contrarium prædicare seu docere. Renovantes præterea institutionem de celebranda sancta ejus Conceptione, quæ tam per Romanam, quam per alias ecclesias sexto Idus Decembris antiqua & laudabili consuetudine celebratur, statuimus & ordinamus eamdem celebritatem præfata die in omnibus ecclesiis, monasteriis, & conventibus Christianæ religionis, sub nomine Conceptionis festivis laudibus colendam esse &c. Hactenus Basileenses, quorum decretum vim nullam habuit, quia erant schismatici, quando illud condiderunt. Putat tamen Spondanus, illo decreto obtinuisse Basileenses, ut pestis, qua gravissime affligebantur, cessaret, uti revera tunc cessavit. Ac nihilominus, inquit, tanta etiam fuit vis hujus Basileensis decreti, antiquam ejusmodi doctrinam confirmantis, ut, quod alicubi observatum reperimus, immediate post tota civitate experimento palpabili remissa sit, quin immo & cessaverit, quæ vehementer, ut vidimus, grassabatur pestis gravissima. De festivitate vero immaculatæ Conceptionis beatissimæ Virginis multa collegit Benedictus XIV, feliciter regnans, in Opere Italico de Festis D. N. Jesu Christi & B. V. Mariæ, quod Latinum fecit Michaël Angelus de Giacomellis, part. 2 num. 184 & seqq.

[81] [Munificentia Beati in ecclesiam Arelatensem:] Porro de munificentia Beati, qui effusa in sacras ædes liberalitate commendatissimus erat, Saxius hæc memorat: Suis sumptibus & impensis mediam ecclesiæ matricis partem, & eam, in qua Sancta sanctorum ad Orientem erant, quod antiquitatem redolerent, solo prostravit, ut diruta amplioribus spatiis nova excellentiorique forma excitarentur. Constructa autem est ecclesia & efformata, peramplis fornicibus erectis, intermediis aliis minoribus, & ædificatis hinc inde novem cubiculis, quæ capellas dicimus: & in abside seu superiori curvatura principis fornicis, sub qua positum est primarium altare, pastophorium, thalamum scilicet cubiculum interius (ut explicat Hieronymus) constituit, in quo arcam argento affabre elaboratam, quam Gasbertus (archiepiscopus Arelatensis, anno 1341) dedicarat, magno cultu & reverentia inclusit, cineribus Sanctorum & præcipue Trophimi nobilem, quotannis pervigilio diei, quæ divo Trophimo sacra est, exhibendam. Spectante enim populo, sacri illi cineres ex suprema ædicula in theatrum, ad altaris gradus excitatum, funibus demittuntur, præbentque in ipso descensu non tam gratum, quam pium, venerandum, perpetuaque memoria celebrandum spectaculum. Ex mox: Sunt & alia, quæ tanti Viri munificentiam & liberalitatem testentur. Ornavit enim castrum Saloniæ urbis variis ædificiis; & episcopium, quod Arelate est, aulis, diversisque contignationibus illustravit. Eadem ex Saxio dat Attichius. Ex tot constructis aut ornatis ædificiis utcumque etiam colligitur, Beatum, concordia Ecclesiæ restituta, non multum abfuisse a sua ecclesia, quam antea raro viderat, degens in aula Romana, aut in legatione Bononiensi, & demum Basileæ & Lausanæ.

[82] [pia mors Salonæ, & corporis translatio Arelatem:] Alia Beati gesta Saxius non commemorat, sed generatim solum dicit: Quod summum est, angelicam vitam duxit, gratiaque miraculorum excelluit. De miraculis, opinor, post mortem loquitur, & sic multos habet sibi assentientes, cum de miraculis in vita nihil uspiam reperiam. Ad obitum itaque Beati mox accedit Saxius, & partem hymni recitat, in quo mentio fit de extrema unctione Beato data, de loco obitus, & de corpore Arelatem cito translato. Verba subjungo: Atque omni parte beatus, Salone ad Cravum obiit anno MCDL: Arelatemque translatus est, ut patet ex sacro & solemni in ejus laudem carmine:

Hic laborans in extremis,
Sacramentum Unctionis
Sibi dari complacuit,
Minorum ac in Ordinis
Conventu castri Salonis
Felix ejus finis fuit.
Cito corpus, ut decuit,
Translatum in Arelatem,
A clero plebeque fuit
Susceptum honorifice.

Salona, aut Salon, ubi hic æque ac in Officio Beatus dicitur defunctus, oppidum est Provinciæ inter Aquas Sextias & Arelatem, ut habet Baudrandus in Lexico, qui etiam observat, situm esse juxta Campos lapideos, regiunculam Provinciæ lapidibus obductam, quæ nunc vulgo la Crau dicitur. Hac de causa ab aliquibus dicitur Salona ad Cravum, a nobis Salona juxta Campos lapideos. Paulo post observat Saxius, obitum B. Ludovici ab auctore Amedæi Pacifici collocari Altæcombæ in Sabaudia ex veteri traditione. At ea opinio, licet eam non refellat Saxius, omnino apparet improbabilis, quia locus ille nimium distat Arelate. Neque enim verisimile est, Beatum, postquam ad ecclesiam suam accesserat, ibique multa exstruere cœperat, longius recessisse. Aut certe, ut id credamus, major requiritur auctoritas, quam afferatur pro ea opinione contra omnium aliorum consensum. Facile crediderim, Ludovicum nostrum aliquando Altæ-combæ apud Cistercienses fuisse; sed malim suspicari, id contigisse, postquam Basileenses Lausanam se receperant, aut quando de pace agebatur; tunc enim minus ab eo loco aberat, & sæpe a negotiis vacabat.

[83] De exsequiis Beati, magno populorum concursu celebratis, [exsequiæ maximo concursu honoratæ: epitaphium,] ita habet laudatus Saxius: Celebrandis vero exequiis tota fere provincia Arelatem advolavit. Numerantur enim viginti tres urbes, quæ per sacerdotes, Religiosos, & plebem processioni seu exequiarum celebritati adfuere. Eadem habet Officium, & Attichius. Saxius vero subjungit: Ejus ossa veneranda in dextro altaris cornu recondita fuere, hac sepulchrali epigraphe:

“Omnia sunt hominum tenui pendentia filo,
      Et subito casu, quæ valuere, ruunt.

Unde, sicut Deo placuit, anno milleno quatuor centeno cum quinquies deno, luce vero sexta mens. Septemb. decima, bonæ memoriæ reverendus in Christo pater & dominus Ludovicus, sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ tit. S. Cæciliæ presb. Card., Arelatensis vulgariter nuncupatus, sacræ hujus basilicæ administrator bene meritus, & princeps vitæ laudabilis & conversationis honestæ, ad majus vocatus tribunal, devote viam est universæ carnis & Catholice ingressus. Orate pro eo, ut ejus anima requiescat in pace.” Sobrium sane est hoc epitaphium, & a turpi adulatione alienum. Quin & auctores, qui non adhæserant schismati Basileensi, nonnihil de anima defuncti videntur timoris indicare per illa verba: Ad majus vocatus tribunal. Laudant vero mores honestos & vitam laudabilem, observantque solicite, defunctum esse devote & Catholice. At, qui Ludovicum tempore schismatis Basileensis male exceperant, ut in Vita legitur num. 8, quique de gestis ipsius in concilio Basileensi altissimum ubique servant silentium, quod illa improbarent, non observassent, catholice defunctum esse, nisi scivissent, ipsum gestorum suorum tempore schismatis pœnituisse, ut jam antea observavi. Ex miro illo ad exsequias Ludovici concursu similiter colligitur, notam in Provincia fuisse Ludovici pœnitentiam. Cum enim in Provincia abhorruissent a schismate Basileensi, non concurrissent tanta cum alacritate ad exsequias Viri, quem olim pro schismatico habuerant, nisi constitisset de mente mutata.

[84] [alterum epitaphium.] Aliud epitaphium, aut certe præcipuam illius partem edidit Dionysius Sammarthanus tom. I Galliæ Christianæ inter instrumenta pag. 103. Illud ipsum ex Ms. nobis transmisit laudatus ante dominus de Brantes, notans haberi in libro Ms. Capituli metropolitici Arelatensis, signato B, ante primum folium. Conscriptum est rudi & vitioso carmine, quale subjungo:

Marmor (alias hic lapis) ostendit, ad quid caro mortua tendit:
Nam cinis est factus, mortis jam vulnere tactus.
Millibus ab annis centum quater, & quinquaginta
Exulat * Alamandi Ludovicos a seculo fatus *,
Hic tumulatus, saliens in æthera summum,
Doctor egregius, præsulque Magalonensis
Camerarii Papæ vices * longo tempore gerens,
A Magalona basilicam * ad hanc translatus,
Bononiæque datus a Papa dignus legatus
Cæciliæ sanctæ Romæ * titulo decoratus
Cardinaquelatus post apice sublimatus,
Pro cujus anima, precor, effundite preces.
Spernite mortales fugientia quæque sodales,
Flebilem hunc mundum, Adam petitote secundum,
Quem qui quæsierit, valde beatus erit.

Videt lector, varias lectiones ad marginem notatas esse, quia varie exscriptum fuit, forte quia character fuit lectu difficilis. Deinde studiosus lector observet, officia & dignitates Beati diligenter in epitaphio fuisse expressas, omissis tamen gestis in concilio Basileensi. Si tanto odio Arelatenses damnabant gesta Basileensia, ut illorum nullam facere voluerint mentionem, Ludovicum tamen in æthera summum translatum sine dubio asserebant; nos dubitare minime possumus, quin noverint Basileensia gesta ab ipso Ludovico damnata fuisse. Si igitur de pœnitentia Ludovici nullus aperte loquitur, ne Clemens VII quidem in Bulla beatificationis, ut objicit Natalis Alexander, id factum, quia omnes acta Basileensia malebant silentio damnare, quam & acta illa & pœnitentiam Beati commemorare .

[85] [Anno 1451 aut 1452 inquiri cœptum est in miracula,] Laudatus Sammarthanus post datum epitaphium statim subjungit hæc verba: Anno MCDLI, XIX Januarii, ac sequentibus diebus, inquisitum est in miracula, quæ variis in locis patraverat. Hujus autem inquisitionis Acta in archivis ecclesiæ cathedralis asservantur. De inquisitione cœpta anno 1451, die XIX Januarii, facile credo Sammarthano, quia Beatus in ipsa sepultura miraculis cœpit clarescere; nisi tamen epocha inquisitionis expressa sit modo veteri, quo annus inchoabatur a Paschate, & sic inquisitio inchoata fuerit die XIX Januarii anni 1452, sive anno uno & quatuor mensibus post Beati obitum. Verum, sive anno 1451, & quatuor mensibus post obitum Ludovici, sive anno 1452, inchoata fuerit inquisitio; dubito, an Acta illius inquisitionis etiamnum in archivis ecclesiæ cathedralis asserventur. Certe nobis perscriptum est anno 1752, præter ea, quæ nobis erant transmissa, aliud nihil reperiri potuisse in archivis tam archiepiscopatus quam capituli, licet illustrissimus dominus archiepiscopus Joannes Josephus omnia diligentissime perquiri jusserit, ut nobis transmitterentur. Itaque, licet etiam in perlustrandis bibliothecis Romanis Acta illa quæsiverimus, ex miraculis illis nihil habere potuimus præter pauca, quæ leguntur in Actis edendis. Verumtamen, quid scriptores generatim dicant de miraculis B. Ludovici, videamus.

[86] Primus ex illis, qui innotuerunt, de miraculis B. Ludovici testis est Æneas Silvius, [quæ fiebant ad sepulcrum, ut varii scriptores] in libro de Europæ statu cap. 38 ita scribens: In Arelate ad sepulchrum Ludovici Cardinalis sanctæ Cæciliæ, ejus urbis episcopi, quem Basileæ in consessu Patrum præsidentem vidimus, magna miraculorum opinio orta est, & invalidorum frequens undique concursus spe sanitatis factus. Ex hoc alii haurire potuerunt. Horum, quo sim brevior, enumerationem accipe ex Attichio num. 12, ubi post verba Æneæ jam data, sic pergit: In eumdem fere sensum, imo & verba, Philippus Bergomensis: “Ludovicus (inquit) Arelatensis, vir doctissimus atque eloquentissimus, qui Basileensi synodo ex consensu omnium Patrum præfuit his temporibus, cum multa edidisset Opuscula (quæ odio, ut existimo schismatis perierunt, ait Attichius) & quidem digna, non sine magna sanctitatis opinione decessit: & ob eam rem ad ejus sepulcrum magna miraculorum opinio orta est, & infirmorum magnus concursus.” Dubito sane, an vera sit assertio Bergomensis de scriptis Ludovici nostri, cum nihil de scriptis ipsius apud alios reperiam. Saxius tamen æque ac Attichius suspicatur, ea odio schismatis periisse. Si revera perierint, crediderim, ipsum Ludovicum ea abolevisse, quantum potuit. Pergit Attichius: Vernerus illorum temporum æqualis, sed veneno, ut reor, infectus schismatis, cui auctoritatem ex Cardinalis nostri sanctitate frustra conciliare nititur: “Ludovicus, ait, Alamandi episcopus Arelatensis, vir sanctæ vitæ & miræ patientiæ, singularisque columna concilii Basileensis, cui diu præsedit, multis coruscat miraculis.” Ad hæc observandum, Wernerum Rolewink, professione Carthusianum, nequaquam fuisse schismaticum; dubitasse tamen, utrum jure an injuria Basileense concilium egerit contra Eugenium. Nam, relato schismate, subdit: Causa fuit satis nova, nec ante hæc tempora visa, quia concilium Basileense deposuit Eugenium, unicum & indubitatum Papam &c. Hæc autem verba potius sunt improbantis molimina Basileensium, quam approbantis. Plura videri apud ipsum possunt ad annum 1434 fol. 88 a tergo.

[87] Redeo ad Attichium, qui ita prosequitur: Quæ (verba Werneri) totidem fere verbis repetit Philippus de Lignamine. [testantur eum Bulla beatificationis.] Paradinus quoque illum scientia incomparabilem, & miraculis editis celeberrimum vocat. Lambertus Vanderburchius & Joannes Chenu in Historia præsulum Galliæ, admirandæ sanctitatis ac eruditionis fuisse scribunt, & miraculis fulsisse testantur. Quemadmodum & Georgius Garnefelt, Cartusiæ Coloniensis alumnus, Ludovicum, inquit, Cardinalem Alamannum, vulgo Arelatensem apellatum, post mortem miraculis claruisse invenio in libro benefactorum nostrorum minorum. Addit demum Andream Saussayum, qui lapsum in cœtu Basileensium Ludovicum, & erroris pœnitentem agnoscit. Præcedentes vero scriptores etiam recensent Saxius, & auctor Amedæi Pacifici, excepto Garnefeldio, pro quo additur Nostradamus in Historia Provinciæ, cujus verba Monodus pag. 179 ita recitat: Ludovicus Alemandus Cardinalis, Arelatensis archipræsul, vir sanctæ vitæ & patientiæ inauditæ, singularis columna concilii Basileensis celeberrimi, cui diu præsedit, multorum & grandium miraculorum fama illustris. Hisce de miraculis & virtutibus Beati consona est bulla Clementis Papæ VII, qua Beatis adscribitur.

[88] Ceterum Bailletus mire in hisce non modo triumphat [Exploduntur ineptiæ Bailleti.] etiam insultat Catholicis, sed qui stant pro auctoritate concilii Ferrariensis & Florentini, acsi ea consistere non posset cum beatitate Ludovici. Verum necesse non existimo refutare hominem, quem ad singulos fere passus cespitantem invenio. Tot errores manifestos & exaggerationes ineptas in Vita B. Ludovici commisit Bailletus, ut multitudo me deterruerit, quominus ubique errantem corrigerem. Ad triumphos vero ipsius abunde respondi, quando ostendi, omnia gesta Ludovici contra Eugenium ab illo ipso destructa esse, cum omnia haberi voluerit pro non factis; cumque curaverit, ut tota Ecclesia se subjiceret Nicolao, qui Eugenio se similem exhibebat in agendo contra Basileenses, & Eugenium etiam superavit in Epistola ad omnes fideles apud Harduinum tom. 9 Col. Præteritorum igitur pœnitens erat Ludovicus, aut prævaricator. Pœnitentes autem multos reperi Beatis adscriptos, prævaricatores nullos. Quare nullas habent spes consequendi æternam salutem rebelles Ecclesiæ filii, qui usque ad finem in pertinacia sua persistere volunt; si solum tales habent, quales ex B. Ludovici beatitate ineptis ratiociniis sibi confingere nituntur. Audiant vocem supremi Pastoris, cui Christus oves suas pascendas commisit, ut ovibus Christi revera annumerari mereantur. Unico passu humilis obedientiæ magis accedent ad beatam æternitatem, quam mille ratiociniis, quibus vel invitæ & reclamanti conscientiæ silentium imponere frustra laborant.

[Annotata]

* al. exultat

* al. satus

* al. vice

* al. basilica

* al. Romanæ

VITA
Auctore anonymo,
Ex Ms. Rubeæ Vallis.

Ludovicus Alamandus, Cardinalis archiepiscopus Arelatensis, Salonæ juxta Campos lapideos in Provincia (B.)

BHL Number: 5032

A. anonymo.

PROLOGUS.

[Ratio scribendi.] Gloria & honor omnipotentis Dei est, virtuosam electorum ejus conversationem scriptis recitando auribus fidelium commendare, quatenus omnes, ad quos lucerna gestorum ipsorum, super candelabrum agnitionis constituta, luminis sui radios emiserit, ad sublimia virtutum studeant exercitia conscendere. Scripturus igitur aggredior narrationem per modum tragediæ ad profectum omnium fidelium, qui lecturi sunt; ubi evidenter apparebit, quam potenter, quamque prudenter beatissimus & patientissimus vir Ludovicus, sanctæ Romanæ Ecclesiæ presbyter Cardinalis, omnia tela nequissimi hostis scuto patientiæ devicit; insuper & quæ diabolus per se non valuit, * per nequissimos homines perpetravit; sicuti patebit de multis opprobriis & convitiis, quas * Vir iste sanctissimus libenter sustinuit, & cum sancto prothomartyre Stephano pro persequentibus se exoravit a.

ANNOTATIO.

a Titulus Prologo præpositus hic erat: Prologus in Vitam beati Ludoici Alemanni, Romanæ Ecclesiæ presbyteri Cardinalis, qui floruit anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo. Porro studiosus lector satis advertet, auctorem hujus Vitæ non fuisse contrarium concilio Basileensi, neque etiam Eugenio Papæ. Itaque videtur fuisse ex illis, qui de controversiis inter Eugenium & Basileenses agitatis judicare nolebant; quales multi erant etiam post pacem Ecclesiæ restitutam.

* adde sed

* quæ

CAPUT I.
Beati natales, dignitates, gesta varia, obitus & sepultura.

[Beati patria, dignitatesque usque ad concilium Basileense:] Beatus Ludoicus Cardinalis ex nobili prosapia in finibus Franciæ ac Sabaudiæ a extitit oriundus; & a pueritiæ suæ tempore virtutibus ac moribus optimis fuit imbutus; quique litterarum studiis mancipatus, in tantum profecit, ut magister & decretorum doctor factus magnificus, ecclesiæ Arelatensis archiepiscopi primum, nec non Ecclesiæ Romanæ presbyter Cardinalis tituli sanctæ Ceciliæ exinde digne ordinaretur & sublimaretur.

[3] Hic post decessum domini Juliani b Cardinalis sancti Angeli cum pluribus aliis prælatis, [Basileensium est præses, floret virtutibus,] ad consolationem sacrosanctæ synodi Basileensis, universalem Ecclesiam repræsentantis, ob magnitudinem animi, & constantiam fidei, fuit destinatus ad præsidendum ibidem, sicut usque ad finem ejusdem sacri concilii fidelissimus Athleta Christi & Ecclesiæ in multis periculis, & laboribus, & tentationibus perseveravit septemdecim c annis. Ipse enim quasi pater erat omnibus inhabitantibus Basileam, integer corpore, gratus aspectu & affatu, caritate diffusus, in exercitatione sancta die ac nocte assiduus, in patientia singularis, sobrius & justus, affatus & visus mulierum fugitans. Parcus erat in somno, quippe qui tribus fere horis per noctem quiescebat, adeo ut hi, qui illi parebant, & cum eo divinas laudes decantabant, quas etiam reverenter & distincte legebat, in his & aliis officiis fatigati, ejus promptitudinem admirarentur.

[4] Ipse neminem, quantum fieri poterat, sine consolatione relinquebat, [misericordia, liberalitate, mansuetudine,] & sæpe lachrymabatur ob inopiam afflictorum, non parcendo sibi, ut aliis prodesset consilio & auxilio. Ipse quam plurimis eleemosynas publice & privatim faciebat, doctoribus & viris religiosis larga manu subveniebat: qui alias ob privationem bonorum & beneficiorum suorum propter decreta & mandata Eugenii Papæ & principum, ex timore aut consilio recessissent. Hos omnes alebat & consolabatur, testificans majoribus & minoribus, quoniam per multas tribulationes oportet nos introire in regnum cælorum. Erat etiam magnificus valde in gratia hospitalitatis, ut nemo eo tempore similis illi. Disciplinam inter domesticos conservabat. Ad maledicta aut convitia, a quam pluribus etiam & a subditis illata, non remordentia verba, sed grata & decentia benigne ac sine clamore respondebat, aut ad ædificationem astantium tacebat, immo obsequiis ac beneficiis mitigabat. Ex hoc nonnunquam quidam & in concilio dicebant: Domine, cur sustinetis injurias a talibus indignis illatas? Quibus respondebat, sursum oculis erectis, hoc modo: Domine Jesu Christe, zelus domus tuæ comedit me, & ob hoc voco libenter sustinere propter te.

[5] Ipse etiam pro reductione Bohemorum d, & Græcorum sincere & ferventer totis viribus laborabat, [zelo Græcos uniendi Ecclesiæ,] & pro reductione Græcorum præcipue de substantia sua plura liberaliter tribuebat, immo pretiosissima clenodia & vestes ac dalmaticas pontificatus sui, insuper libros codicesque præclaros cum vasis argenteis impignoravit, pecuniam recepit, ac horum causa expendit, & pro tantis beneficiis convitia multa & damna pertulit, quia ficta & indurata eorum mens perman sit, nam duplici corde e in sacro Basileensi concilio comparuerunt & recesserunt.

[6] [patientia injuriarum,] In abbatia sua Francfordiæ coram domino imperatore Frederico, atque imperii electoribus, & aliis principibus justitiam & veritatem sacrosanctæ synodi manifestavit f ac prædicavit. Ibidem etiam publicis injuriis æmulorum obtrectatione plexus non respondit. Unde quidam prælatus contumeliam ejus ferre non valens, nec tollerare, sed patientiam illius increpans, opprobrianti ait, false dicta prompsisse. Quem beatus Ludovicus repellens, ait: Nunquid non ego tollerare debeo verbales injurias, cum Jesum, cujus res agitur, nedum verba, sed verbera dira conflixerint. Eidem etiam, de Maguntia redeunti versus Basileam, insidiæ graves, ac cæteris ambasiatoribus g factæ sunt: duo enim comites cum armatis satellitibus quadringentis ipsos insecuti, quadraginta & amplius prælatos & clericos in quadam silva citra Argentinam captivaverunt & spoliaverunt ac in turribus recluserunt, ac decem diebus humiliaverunt, ubi & prophetia denuo Joannis in Apocalypsi impleta est, dicentis: Ecce missurus est diabolus ex vobis in carcerem, & habebitis tribulationem diebus decem: esto fidelis usque ad mortem.

[7] [quas mira lenitate tolerabat, ut variis] Tandem omnibus rebus spoliati, Deo favente, fuerunt dimissi, præsertim quia inter eos non erat, qui quærebatur. Dominum enim Ludoicum Arelatensem arbitrabantur se cum cæteris comprehendisse, qui pro decem millibus computabatur, sed frustrata fuit eorum sæva malignitas, Deo cuncta disponente, ac Servum suum protegente: nam aliis præcedentibus & captivatis, contigit Dominum Arelatensem paululum & parumper tardare in oppido, ubi mansit. Tamen omnia ejus clenodia & utensilia cum aliis, quos spoliaverunt, prout in comitiva invenerunt, cuncta tulerunt. Cives vero oppidi non permiserunt eum egredi, donec recessissent, atque consules & cives Argentinenses venissent cum lanceariis multis, a quibus in salvo conductu eorum cum his, qui secum fuerant, non sine ingenti furore & audacia prædictis hostibus insequentibus, & sæpe vim inferentibus, demum cum magno timore in civitatem Argentinensem salvus introductus est. Deinde omnibus rebus spoliatus, Basileam regressus, æquanimiter in patientia pia propter spem futurorum portabat, gratias agens Deo, qui non deserit sperantes in se. Cum autem Ecclesia Dei congregata in Basilea voluisset gladio spirituali punire omnes persecutores illos, & sententia excommunicationis ligare, ac omnibus Christi fidelibus denunciare, ipse pius & misericors remisit offensam h & injuriam cum omni benignitate: insuper suppliciter rogavit pro eis, ne sententia formidabili ab Ecclesia tam ipsi quam sequaces eorum ligarentur, propter pœnitentiam, quam sperabat ab eis futuram. Et sic Patres sacri concilii multa prece superati, cessaverunt a persecutione, Deo injuriam committentes.

[8] Præterea a domino Eugenio Papa ecclesia sua privatus, rege quoque Franciæ bona sua arrestante i & minas inferente, [exemplis ostenditar. Beatrobitus & sepultura.] ut plena ejus patientia ostenderetur, in humilitate suam causam Deo plurimum commendavit. A civibus etiam & incolis episcopatus sui, quos pio amore per aliquot dies visitare venerat, inhoneste receptus fuit, quibusdam eum subsannantibus, quibusdam posteriora sua contra eum nudantibus. Ipse manibus complosis dixit: Misereatur vestri omnipotens Deus, fratres & filii mei, & cedens furori eorum, inde recessit. Qui tamen postea de hoc & de aliis malis valde pœnitentiam egerunt. Tandem post multos k agones patientiæque coronas XVI die mensis Septembris in Sallone in conventu fratrum Minorum beato fine quievit in Domino, & in crastinum fuit portatus in ecclesia sua cathedrali, & a parte altaris magni tumulatus, deinde exequiæ honorabiliter factæ fuerunt, prout decuit.

ANNOTATA.

a De Natalibus & patria Beati actum est inCommentario § 3. Locus natalis tunc erat sub duce Sabaudiæ, nunc vero est sub rege Galliæ.

b Julianus Cæsarinus, S. Angeli Cardinalis, præses erat concilii Basileensis; sed anno 1438, cum Eugenius IV concilium transtulisset Ferrariam, cum aliis legatis Pontificiis, Cardinalibusque & episcopis, discessit Basilea, & Ferrariam profectus est. Mansit tunc Ludovicus Alamandus, invito Eugenio, & electus est præses Basileensium. Vide dicta in Commentario num. 30 & seqq.

c Duravit cœtus Basileensis ultra annos septemdecim; sed Ludovicus non fuit tanto tempore illius præses.

d Per Bohemos intelliguntur Hussitæ hæretici, qui tunc in Bohemia prævalebant. Ad convertendos autem Hussitas, & ad Græcos Ecclesiæ uniendos, erat congregatum concilium. At Basileenses parum profecerunt apud Hussitas; Græcos vero ad Ecclesiam reduxit Eugenius in concilio Florentino.

e Immerito Græcos accusat auctor, quia illi maluerunt esse in concilio, in quo præsens erat visibile Caput Ecclesiæ, quam in cœtu contentioso, qui contra Caput suum insurgebat.

f De gestis Ludovici coram Frederico actum estnum. 53. Hic auctor omnia, quæ laudata ab aliquo intellexit, laudare non dubitavit.

g Vox barbara aut Gallica Ambasiator legatum significat. Quæ hic referuntur facta, redeunte Ludovico cum sociis Basileam, Saxius retulit post pacem Ecclesiæ redditam. At magis crediderim huic auctori, tamquam antiquiori.

h Satis nosse poterat Ludovicus, duabus functus legationibus, fulmina Basileensia non multum terroris allatura. Vel sic tamen laudanda est Viri patientia.

i Anno 1440 ecclesia Arelatensi privatus est Ludovicus, ut dictum in Commentario num. 71. Habebat etiam aliqua beneficia in ditione regis Galliarum. Hæc non tam cito subtracta Ludovico crediderim, tandem tamen & hæc subtracta, quando Carolus VII omnino voluit Basileenses ad concordiam impellere. Vox arrestare Gallica est, & significat detinere.

k Auctor jam variis vicibus ostendit, se nimis addictum concilio Basileensi. Hunc vero affectum hic quam maxime prodit, cum transeat unico saltu ad mortem Beati, nulla facta mentione conciliationis Ludovici & Basileensium cum Nicolao V.Excusari tamen utcumque potest, cum similiter tacuerit de gestis contra Eugenium, & de Felice ne meminerit quidem. Ceterum de loco mortis, & exsequiis Ludovici, plura allata sunt in Commentario num. 82 & 83.

CAPUT II.
Miracula Beati post mortem.

[Beneficia] In die dictæ sepulturæ presbyter quidam Arelatensis exequiis interfuit: qui cum longo tempore ante febricitaret, rettulit in verbo veritatis, quod de post non febricitavit.

Post paucos dies homines sancti Amantii a, qui locus est de temporalitate * dictæ Ecclesiæ Arelatensis, volentes celebrare exequias dicti Patris, nec ceram in promptu habentes ad hoc necessariam, mutuo receperunt cereos, & illos ponderari fecerunt, ut redderent, & solverent, quod consumptum fuisset: qui dictos cereos ardere fecerunt in principio exequiarum usque ad finem per spacium duarum horarum cum dimidia. Completo officio, cerei denuo ponderati, reperti sunt tantum ponderare, & aliqui plus, quam fecerant ante illuminationem.

Cum hospes diversorii Mutonis b Arelatensis intrasset quandam cameram suæ domus, repperit lectum incensum, nec potuit extinguere, sed recommendavit domum suam Deo, & beatæ Virgini, ac dicto domino Cardinali flexis genibus & devote: & in continenti dictum incendium cessavit, & ultra non processit, licet esset ventus validus & boreas fortis. Ea propter promisit tenere unam lampadem ardentem ante tumulum ejus per annum integrum.

[10] [& miracula] Quædam matrona de Arelate paralytica, incedens cum appodiamentis *, & audiens miraculum ceræ, factum in loco sancti Amantii, vovit se Deo & dicto domino Cardinali: & quadam die ad ecclesiam se transtulit, ibidemque juxta ejus tumulum Missam celebrari fecit ad Dei & dicti Cardinalis laudem. Qua finita, supra tumulum devote se prostravit; deinde post modicum spatium surrexit sana: relictisque sustentaculis, incolumis domum abiit, gratias agens Deo & servis suis.

Alius, decem septimanis in membris contractus & impotens per omnia, adductus est ad tumulum, votoque facto, sanatus surrexit, ac per se recessit. Simile quoque contigit alteri.

Quandam infirmitatem mulier quædam per plures annos passa, ita ut interdum visu privaretur, nocte somniavit sic, quod, si se Deo & domino Cardinali recommendaret, levaretur; sed somnium illud nihili pendens, utpote quæ nulla audierat de seipso miracula facta, per octo dies distulit. Postea recordata somnii, promittens caput cereum, se domino Cardinali recommendavit. Quo facto, statim recepit sanitatem.

[11] [patrocinio] Puer biennis, febribus laborans, pulsum amisit, clausit c & colorem mortis induit, adeo ut ab hominibus mortuus putaretur. Mater vero ejus flens, illum ad ecclesiam portari fecit, & supra tumulum Viri Dei posuit. Quo facto, multitudine populi præsente ac vidente, subito cœpit sudare, deinde pulsum & colorem vitæ recipere, eodemque contextu fuit sanitati restitutus.

Cum puella quædam, nondum trima, per septem dies in tantum fluxum ventris pateretur, ut de ejusdem vita diffideretur; voverunt illam parentes ejus Deo & Servo suo, promittentes ei imaginem ceream, si eorum filia sanitati restitueretur: quæ ilico cœpit melius habere, & paulo post restituta est pristinæ sanitati.

Puella quædam alia, duodecim annis surda, adducta ad sepulchrum Viri Dei, auditum recepit.

Alius quidam a gutta liberatus est.

Furiosi tres compotes mentis redduntur.

De peste quoque ac epidimia aliqui liberantur.

Puella quoque, decem annis muta, loquelam recepit.

Erat quidam Arelate adeo contractus & impotens, quod non poterat incedere sine sustentaculis, nec manibus quidquam posset ori porrigere. Hic recommendavit se, similiter & parentes ejus, Deo & Servo ejus: & per eosdem portatus super tumulum, aliquantulum jacuit, sed facto modici temporis intervallo sanus surrexit.

[12] Faber quidam ejusdem civitatis per novem septimanas jacuit lecto impotens, [B. Ludovici] & infirmus corpore, & contractus sic, quod non potuit pati, ut in aliqua parte sui corporis tangeretur: & ob hoc cordam alligatam super lectum habebat, mediante qua de uno latere ad aliud cum magno labore sese volvebat. Tandem se Deo & ejus Servo recommendans, supra tumulum Viri Dei se portare fecit, ibique per aliquod intervallum temporis jacuit, & tandem surrexit incolumis, multitudine populi vidente atque gratias agente.

Filia cujusdam gravissime infirma, habens apostema sub axilla, & ab omnibus desperata, per matrem Deo & Viro Dei commendata, ac ad tumulum delata, paulisper pausans, tandem, multis videntibus, convaluit.

Quidam febres pestilentiales & apostema habuit, de cujus vita desperabatur: qui tribus diebus ac noctibus nec dormivit nec comedit. Tandem nocte tertia pater ejus, solus jacens in camera prostratus in terram, filium suum Deo & domino Cardinali vovit, promittens pro eo unum dare cereum, si recuperaret sanitatem: & facto voto, exivit cameram, & repperit filium juxta ignem jacentem, qui jam inceperat dormire. Et sciscitatus horam, qua dormire initiavit *, cognovit, quoniam eadem hora, qua votum fecerat. Et post hujusmodi dormitionem febres reliquerunt, dictumque apostema crepuit, ita quod infra duos dies omnimodis sanatus fuit.

[13] Alius sex septimanis uno brachio sic contractus & impotens, [variis personis] quod minime moveri potuisset, accessit ad supra dictum tumulum, & supra illud se deposuit devote orando: qui inde surrexit sanus, in præsentia multorum brachium super caput ponens, & circumcirca volvens in signum sanitatis.

Incola quidam Arelatensis, duodecim diebus in uno latere ac tibiis se sustentare nequiens, facto voto, ad tumulum ductus & prostratus, post modicum surrexit sanus.

Quidam Carpensis d, carens in sinistro oculo visu, auditis miraculis Viri Dei, Arelaten sese transtulit: atque supra sepulchrum ejus flexis genibus per horæ spacium oravit, visumque recepit, præsentibus multis, qui Deo & Servo suo gratias egerunt.

Sexagenarius quidam, duobus annis cæcus, emissoque voto ad ecclesiam ductus, ibique confessus, in altari juxta tumulum Viri Dei Missam celebrari fecit, & novenam complevit, infra quam visum totaliter recuperavit.

Alius Avenionensis, cum fuisset cæcus per tres annos, insuper ita contractus & impotens, quod sese movere non potuit, emisso voto de sepulchro visitando, & completo, recuperavit visus pristinam sospitatem.

[14] [præstita] Septuagenarius quidam Arelatensis, quatuor annis omnino lumine orbatus, per alterius ducatum sepulchrum Viri Dei adiit; & peccata confessus, supra tumbam ejus duobus diebus stetit, devote per intervalla prostratus: die autem tertia visum recuperavit, præsente episcopo pluribusque aliis.

Puer quidam Arelate quadriennis, supra quandam tiabem more puerorum ludens, cecidit super quoddam gradarium e lapideum: qui pro mortuo elevatus, & per aviam ac sororem supra sepulchrum Viri Dei portatus, infra spatium unius horæ surgens, cum eisdem ad domum paternam rediit sanus.

Quidam post ludum invitatus ad cœnam, sensit se post cœnam multum gravatum in stomacho, & ilico loquelam amisit, fuitque per aliquot dies non manducans neque bibens. Qui recolens, quanta Deus per Servum suum operatur miracula, se eidem recommendavit, pollicendo, quod, si reciperet sanitatem, nudus, tacens, nec comedens neque bibens, tumulum ejus visitaret. Quo voto emisso, unum morsum spongiæ pilis nigris mixtum evomuit, & statim curatus fuit.

[15] [recensentur.] Quædam mulier, de civitate exiens in quendam suum hortum extra mænia, ducensque secum filiam bimam, & alios duos parvulos, illos dimisit juxta quendam puteum; cumque mater intenderet circa collectionem herbarum comestibilium, parva ejus filia in puteum cecidit. Quod mater ut cognovit, nullum habens solacium, dictum puteum adjutorio cujusdam perticæ intravit, & dictam filiam, submersam & mortuam, ad se traxit; donec supervenirent personæ, quæ matrem & filiam a puteo abstraxerunt, easque vestibus exuerunt ac lintheis calidis induerunt. Cum autem hoc filiæ non proficeret, mater illam Deo & Servo ejus devovit, moxque illa respiravit & convaluit.

Quidam per quotuor annos leprosus, & propterea in nemore separatus habitabat: cui in somnis occurrit, quod se voveret Deo & domino Cardinali, de quo tamen nihil audierat. Qui transeuntem hominem quodam die alloquens, & unde veniret, interrogans, responsum ab eo accepit, quod de corpore sacro. Et inquirens, de quo corpore, audivit, quod de corpore domini Cardinalis, quod erat in ecclesia Arelatensi humatum. His auditis, memor somnii sui, devote se vovit corpori sacro, & post tres dies cœpit sanari, ita quod squamæ de facie ac manibus ejus ceciderunt: unde sanus ad domum suam rediit, gratias agens Deo, qui cum Unigenito Filio suo & Spiritu sancto vivit & regnat trinus & unus per infinita secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Castrum S. Amantii notatur in extrema parte diœcesis Arelatensis, & non longe a Salona, ubi Beatus obiit, apud Dionysium Sammarthanum in tabula provinciæ Arelatensis.

b Vox mutonis ponitur pro vervecis, opinor, a Gallico mouton.

c Oculos verisimiliter addendum, licet non habeatur in apographo nostro.

d Carpum, vulgo Carpi, oppidum est in ditioneDucis Mutinensis. Hujusne oppidi esset incola, an alterius cujusdam loci synonymi, edicere nequeo.

e Gradarium est series graduum Latine scalæ dicta. Hic tamen locus magis innuit lapidum acervum.

* i. e. de dominio temporali

* i. e. fulcris

* i. e. cœpit

September V: 17. September