Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Mai VI           Band Mai VI           Anhang Mai VI

28. Mai


DIE VIGESIMA OCTAVA MAII.

SANCTI QVI QVINTO KALENDAS IVNII COLVNTVR.

Sanctus Eutychius, sive Eutyches, Episcopus Melitenæ in minore Armenia, Martyr.
S. Heliconis, Martyr Corinthi in Achaia.
S. Zetulus, Martyr in Pamphylia.
S. Primus, Martyr in Pamphylia.
S. Nonnus, Martyr in Pamphylia.
S. Euresus, Martyr in Pamphylia.
S. Julius, Martyr in Pamphylia.
S. Portinus seu Protus, Martyr in Africa.
S. Arminia seu Mariminia, Martyr in Africa.
S. Secundinus, Martyr in Africa.
S. Æmilius, Martyr in Sardinia.
S. Felix, Martyr in Sardinia.
S. Priamus, Martyr in Sardinia.
S. Lucianus, Martyr in Sardinia.
S. Fortunatus, Martyr in Sardinia.
S. Jucundianus, Martyr in Sardinia.
S. Lucius, Martyr in Sardinia.
S. Epegatus, Martyr Romanus.
S. Eustasius, Martyr Romanus.
S. Victias, Martyr Romanus.
S. Castulus, Martyr Romanus.
S. Epocatus, Martyr Romanus.
S. Anias, Martyr Romanus.
S. Octuber, Martyr Romanus.
S. Vraria, Martyr Romana.
S. Vippia, Martyr Romana.
S. Hilus, Martyr Romanus.
S. Hominius, Martyr Romanus.
S. Marcilius, Martyr Romanus.
S. Cillonia, Martyr Romana.
S. Maxima, Martyr Romana.
S. Filominus, Martyr Romanus.
S. Avettia, Martyr Romana.
S. Comminius, Martyr Romanus.
S. Marcianus, Martyr Romanus.
S. Fluminius, Martyr Romanus.
S. Marcianus, Martyr Romanus.
S. Castula, Martyr Romana.
SS. VI aut IX, Martyres Romani.
S. Crescens, Martyr Romæ.
S. Paulus, Martyr Romæ.
S. Dioscorides, Martyr Romæ.
S. Natalius, Romanus Martyr.
S. Saronas, Romanus Martyr.
S. Caraunus Martyr, in diœcesi Carnutensi in Gallia.
Sancti plurimi Monachi Martyres, Thecuæ Palæstinæ.
S. Rigomeres, Ep. Melden. in Gallia.
S. Theodulus ex Vrbis CP. Præfecto, Monachus, Stylita, Edessæ in Syria.
S. Manuæus, Episcopus Bajocensis in Normannia.
S. Senator, Episcopus Mediolanensis in Insubria.
S. Justus, Ep. Vrgellen. in Hispania.
S. Justus, Laicus Vicensis in Hispania.
S. Germanus, Episcopus Parisiensis.
S. Nicephorus Episcopus, Humagi & Utinæ in Istria.
S. Maximilianus Diaconus, Humagi & Utinæ in Istria.
S. Nicetas, Episcopus Chalcedonensis in Bithynia.
S. Willelmus, e Duce Aquitaniæ Monachus Gellonensis, Ordinis S. Benedicti.
S. Podius, Episcopus Florentinus.
B. Guilielmus Eremita, in Comensi Insubriæ diœcesi.
B. Lanfrancus, Archiepiscopus Cantuariensis in Anglia.
S. Vbaldesca, Virgo Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, Pisis in Etruria.
B. Petrus, solitarius apud Collem-vallis Elsæ in Etruria.
B. Herculanus de Plegali Ordinis Minorum de Observantia, apud Castrum-novum Carfaniani in Etruria.

COROLLARIUM.

S. Andreas Salus seculo X Constantinopoli, nox satis certi cultus.
Vener. Maria Bagnesia Tertii Ord. S. Dominici Florentiæ in Hetruria.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES REIECTI.

Sanctus Juvenalis, Episcopus Calaritanus, ex Ioanne Arca de Sanctis Sardiniæ, & Ioanne Francisco Fara de rebus Sardois, resertur a Ferrario in utroque Catalogo: sed neque Dimas Serpi lib. 2 de Sanctis Sardiniæ, per prima quinque Capita; neque Dionysius Bonsant, in Triumpho Sanctorum ejusdem insulæ lib. 12 cap. 26, ullum habent verbum, quo probari saltem videatur talis Episcopi vel antiquus vel hodiernus cultus. Quidquid de eo dicitur, habetur ex Actis S. Ephysii Martyris, non iis quæ mutata phrasi mutilaque dedimus 15 Ianuarii, sed quæ ex Ms. Vaticano habemus, genuina & integra. Hæc vero priora illa reddiderunt nobis magis quam antea de fabulositate suspecta, quamvis auctorem præserant Presbyterum Marcum, testem oculatum. Dabimus ergo & severius examinabimus ea in supplemento quando pariter licebit agere de hoc S. Juvenale, forte, plus lucis interim aliunde accepturo, XV Januarii.
S. Raynaldi Episcopi Comensis inventio, anno 1660 Nessii, decimo ab urbe milliario, notatur in Martyrologio Novocomensi: habemus Acta, ab ipso ejusdem Martyrologii Auctore collecta, danda in supplemento Ianuarii, ad diem quo ipsum inter Prætermissos retulimus, ob cultum tunc nobis necdum probatum; quando etiam de hac Inventione agemus, videlicet XXVIII Ianuarii.
Oeswinus sive Deswinus Confessor, adscriptus Martyrologio Greveni in Cartusia Bruxellensi. Videtur esse S. Oswinus, discipulus S Ceaddæ Episcopi in Anglia, de quo egimus IV Martii.
S. Iuditha sive Iutta Vidua, Solitaria Culmzæ in Prussia, promissa in hunc diem fuerat, qua mortua deberet censeri ex calculo Frederici Schembeh, Vitam Palonice scribentis; quia alia quædam antiquiora expetabantur, quando imprimendum erat Tomi 2 initium, & necdum cogitabatur de Idenda ad ultimum Maii Tomum Appendice, prioribus etiam tomis servitura. Quæ Appendix cum decreta nunc sit, remittitur illa Sancta ad proprium cultus sui diem, in dicta Appendice, videlicet ad V Maii.
Ascelina, Virgo venerabilis ac beata, Ordinis Cistersiensis, inscripta est Menologio Laherii. De ea inter Prætermissos actum XVIII Maii.
S. Eusebius, Calaris in Sardinia Episcopus, in Natalibus Sanctorum Canonicorum Ghinii, refertur ad hunc diem. Citantur in Margine Topograhia Sanctorum Ferrari, & Catalogus Petri de Natalibus lib. II cap. 88. Vterque, non Eusebium, sed Luciferum nominat, cum Eusebio Vercellensi Episcopo relegatum: neuter etiam diem indicat, & Ferrarius expresse addit * ut qui diem ignoraverit, sicut & aliorum, quos ponit post S. Priamum & socios Martyres, pro 28 Maii ex Vsuardo relatos. Denique merum id esse Ghinii sphalma memoriale, apparet ex libris quos Eusebio isti tribuit, qui sunt certo S. Luciferi, de quo egimus XX Maii.
S. Petrus Parentinus Martyr Urbe-vetere, ab hærereticis occisus, ad hunc diem refertur a Ferrario in Nova Topographia, & iterū in Catalogo generali: ubi in Notis agnoscit errorem, asseritque quod in Catalogo Sanctorū fecit, & nos cum ipso, referendum esse ad diē XX Maii.
S. Ioannes Psichaita Confessor, ab Iconomachis plurima passus, recolitur in Menæis exculsis, De eo egimus XXV Maii.
SS. Felicissimus & Heraclius Martyres inscripti sunt vetusto Ms. Casinensi, & hi videntur esse Martyres Tudertini, a nobis relati XXVI Maii.
S. Godo Abbas, nepos S. Wandregisili, memoratur a Menardo & Buceline. Vitam dedimus XXVI Maii.
S. Helladius, Episcopus & Martyr, celebratur in menologio Basilii Imperatoris, & nomen ejus adjunctum est SS. Crescenti, Paulo & Discoridi, relatiis in Menologio Sirleti, & Martyrologio Romano: uti infra ad hosce Martyres dicetur. Idem refertur in Ms. Arabo-Ægyptio Maronitarum Romæ. Solenni autem cultu celebratur in Menæis & Ms. Synnaxario, quando de eo jam egimus, XXVII Maii.
Symmachus, socer Boëthii, quem Theodoricus Rex Arianus Ravennæ securi percuti jussit, hic referendus videtur. Ita Maurolicus & Felicius, quo eum die interemptum etiam tradit Rebeus lib. 9 Historiæ Ravennnatum, sed nullum venerationis Ecclesiasticæ additur verbum. De eo ex professo pluribus egimus, ubi de S. Ioanne I Papa & Martyre XXVII Maii.
S. Iulius Confessor, citatur in margine Ms. Florarii: Videtur esse S. Iulius Martyr Dorostori, relatus hoc die in Viola Sanctorum, Hagenoæ anno 1508 excusa, qui colitur XXVII Maii.
SS. Aquilinus, Euangelius, & alii XIV, Alexandriæ passi, memorantur in Mss. Leodiensibus S. Lamberti & S. Laurentii, item in Ms. Florario. Ab aliis coluntur die XXVII Maii.
S. Ioannes Papa & Martyr, memoratur a Beda Adone, Vsuardo, quasi hoc die corpus Ravenna Romam delatum esset, quod in Actis antiquis pridie factum dicitur, quando etiam colitur Romæ, XXVII Maii.
S. GERV ASIVS, Martyr Romanus Viennæ in Austria, in ecclesia Carmelitarum Discalceatorum, colitur Officio ecclesiastico sub ritu Duplicis, ob Corpus cum Corpore S. VRBANI, Martyris item Romani (qui simili ritu colitur I Martii) anno 1655 ex Cœmeterio S. Cyriacæ extractum, eoque allatum anno 1662: ut inde nobis scriptum.
S. Marcianæ puellæ, Virginis Martyris, & alterius pueri corpora, ex cœmeterio Romano S. Cyriacæ, anno 1648 Bononiam ad ecclesiam Sanctorum translata, refert Masinus in Bononia perlustrata.
Pamphilus Martyr, profertur in Ms. Florario. Plures hujus nominis sæpius occurrunt, sed forsan hic nomen illud insertum pro Pamphilia, in qua plures hoc die Martyres paßi recoluntur.
Teocus Eremita, ut sanctus Confessor, indicatur in Martyrologio Anglicano Wilsoni anno 1640 recuso, & ex eo ab Alfordo in Indice Sanctorum Angliæ, & citatur Cambdenus, arbitratus in Comitatu Glocestriæ oppidum Teukesbury, Saxonice Theokesbury, a Teoco hoc appellatum, qui Eremiticam ibi vitam duxit. Sed esto; unde probatur nomen ejus Sanctorum Catalogo adscriptum? Quidni potius credatur Malmesburiensi, asserenti in libro de Pontificibus, Theokesberiā dici quasi Theotocosbyria, id est Dei-Genitricis-curia, vocabulo ex Græco & Anglico composito.
Thietlandus, ex Ducibus Alamanniæ Abbas Eremi Deiparæ Matris in Heluetia, hoc die mortuus, cum titulo Beati indicatur a Mureto in Heluetia sacra pag. 253. Abstinet a titulo Christophorus Hertmannus in Annalibus dictæ Eremi, ubi Acta ejus describit.
Ionas Abbas Luxoviensis in Burgundia, ut Sanctus natione Anglus, inscriptus est Martyrologio Anglicano Wilsoni; ut Scotus, Menologio Scotico Camerarii; & eorum exemplo Catalogo generali Ferrarii, atque Supplemento Martyrologii Gallicani Saussaji. Ast primo, non fuit Abbas Luxoviensis. Secundo, non fuit Anglus aut Scotus neque Hibernus, qualis inscribitur Catalogo Sanctorum Hiberniæ Henrici Fitzsimon; sed fuit Italus Segusii, vulgo Susæ, ad radices Alpium & montis Cinisi natus: uti late deduxemus X & XXIX Martii ad Acta SS. Attalæ & Eustasii Abbbatum. quorum & S. Columbani Acta descripsit. Verum nusquam in antiquioribus Fastis nomen reperimus relatum cum Titulo Sancti.
Moëlodranus indicatur in Ms. Hibernico Tamlachtensi: cujus meminit Colganus in Notis ad 4 Vitam S. Columbæ Abbatis num. 65, & videtur illis, is esse potuisse, qui lib. I cap 20 Moël-Odharanus, Christi miles, gente Mocuria dicitur.
Episcopi septem de Teg-na Comairre, Furudranus de Lann-Tura, Eugenius Sapiens & Sillanus, Memorantur in dicto Ms. Tamlachtensi.
Wininus, Presbyter in Kintyre, cujus cellæ adhærebat fons, omnibus languoribus & morbis inveteratis sanandis opportunus. Ita Dempsterus in Menologio Scotio. Et ex ejus Schedis Ferrarius.
Joannes, Episcopus XXX Leodiensis, indicatur in folio de Sanctis & Beatis Leodiensibus. Fisen in Floribus Ecclesiæ Leodiensis elogium ejus edidit ad hunc diem, sed abstinet ab omni Titulo Sancti aut Beati.
Cruffio, Abbas Spanheimensis, a Trithemio laudatus in Chronico Spanheimensi ad an. 1175, cum Titulo Venerabilis ponitur a Bucelino.
Monachi Cisterciensis Ordinis, una cum Carthusianis in monasterio Zedelitz ab Hussitis interfecti, referuntur a Paulo Langio in Chronico Citizensi ad an. 1421. Quorum passio ad hunc diem inserta Menologio Henriquez, Bucelini & Chalemoti, & Kalendario Cisterciensi: sed quod illis decreta sit veneratio Ecclesiastica, non indicatur.
Petrus, Conversus Dunensis in Flandria, Ordinis Cisterciensis, cum Titulo Beati indicatur ab Henriquez & Bucelino. Omittitur a Chalemoto & aliis.
Helena Virgo, Ordinis Cisterciensis in Lusitania, indicatur ab Henriquez Bucelino, Arturo de Monstier cum Titulo Beatæ: sed solum inter Pias recensetur a Cardoso in Hagio ogio Lusitano.
Joannes de Desertis, sanctitatis opionione clarus, in Suessionensi territorio, cum Titulo piæ memoriæ propenitur a Saussajo.
Stanislaus Guardianus & plurimi Fratres, Leopoli a Tartaris occisi anno 1343.
Vincentius Gallus, in Hetruria prope Castrum Piscium, seculo 15.
Philippus, Benedictus, & Marcus Mascumus, discipuli B. Thomæ de Scarlino.
Bernardus ab Auximo, Capucinus in Marchia anno 159.
Maria Mugnosia, in Hispania Tertiaria anno 1533. Relati in Martyrol Francis. Arturi, & Maria etiam in ejus Gynæceo.
Hieronyma Veramontia, Virgo-Vidua Deo devota, Asculi in Piceno, sub directione Patrum Societatis Iesu vixit, & obiit hoc die, anno 1665: quæ quia pluribus ante ac post mortem mirabilibus claruit, vitæ historiam Italice scripsit ac Romæ vulgavit anno 1679 Franciscus Tassoni, S. I. quod hic notasse forsitan aliquando proderit, cum de fama sanctitatis sacra Rituum Congregatio judicaverit.
S. Restitutus, Martyr Tuscanæ in Tuscia, indicatur a Ferrato in Catalogo generali ex Tabulis Ecclesiæ Tuscanensis, in qua ejus Reliquiæ, & nihil præterea. Forsan sunt S. Restituti Martyris Romani, qui colitur die sequenti XXIX Maji.
Anastasius I, Episcopus Papiensis, traditur a Breventano & Spelia hoc die mortuus, & Beatus appellatur, & a Ferrario Sanctus. Vti latius explicamus ad Acta S. Anastsii II Episcopi XXX Maji.
SS. Cantius, Cantianus, & Cantianilla Martyres indicantur in Ms. Adone Reginæ Sueciæ. Coluntur potißimum XXXI Maji.
S. Clari, Episcopi & Martyris, Translatio Reliquiarum Tutelam in Lemovicensi Galliarum agro, colitur hoc die. Natalis censetur I Junii.
Photinus, Episcopus Martyr, indicatur a Greveno in Auctario Vsuardi. Videtur esse Episcopus Lugdunensis & colitur II Junii.
S. Petrus, Abbas Casini, indicatur in Catalogo generali Ferrarii ex Kalendario Lotharingiæ, & ex monumentis cœnobii Montensis. Sed a Bucelino refertur ex monumentis Casinensibus: & primus Abbas habetur. & Sanctus, XXIV Junii.
S. Liborii Episcopi, adventus corporis in Paderborna, indicatur in Ms. Florario; item a Greveno, Molano Canisio, Saussajo, Gelenio & aliis. Dies ejus natalis celebratur XXIII Julii.
S. Lucianus Martyr, colitur Vratislaviæ in siletia in ecclesia Societati Iesu, cujus integrum caput & ossa grandiora complura, inter alias Sanctorum Reliquias, ibidem asservari e legitimo testimonio inde ad nos misso cognovimus. Celebratur ibidem festum omnium Reliquiarum Dominica post festum S. Bartholomæ, proinde posset de iis plenius agi XXV Augusti.
S. Amati, Episcopi Nuscani in Principatu ulteriori regni Neapolitani, translatio corporis facta, indicatur in Vita danda XXXI Augusti.
Beata Virgo, proponitur in Ms. Florario, in margine adscripta; sed in silentio aliorum quænam illa sit, non possumus indicare. Est aliqua Beata, socia S. Mustiolæ, relata ad XXIX Junii,
alia S. Sanctiani soror ad VI Septembris.
S. Columbam Virginem & Martyrerm coli in Prioratu regali S. Mariæ, prope Najeram & Locronium in Rivogia, Castellæ veteris provincia, ubi corpus ejus adservatur, e nuper excogitatis Adversariis Luitprandi, refert Tamajus Salazar & a proprio parente Mohamat occisam asserit. At Martinus de Roa hanc scribit esse celebrem S. Columbam, Cordubæ occisam, quod examinandum erit ad hujus natalem XVII Septembris.
S. Brigittæ Viduæ, translatio corporis Roma in Wastenum Sueciæ, indicatur in Ms. Pragensi, & Florario; item a Greveno, Molano, Canisio, Ferrario, & aliis. Festum ejus celebratur VIII Octobris.
S. Peregrinus, Regis Scotiæ filius, obiisse Neapoli dicitur, & habere hoc die aliquem cultum, sed potißimum XVI Novembris.
Joseph Patriarcha, inscriptus est cuidam Kalendario Antverpiensi Ms. Vtinam esset ejus memoria relata vel in antiquiori aliquo, vel saltem in hodierno Martyrologio Romano. Ab aliquibus de Patriarchis simul omnibus agitur cum Abrahamo IX Octobris: & Græci referunt eosdem XIX Decembris.

DE S. EVTYCHIO SIVE EVTYCHE
EPISCOPO MELITENÆ IN ARMENIA MARTYRE.

COMMENTARIUS.
De ejus Officio in Menæis, deque ætate ad tempus Apostolorum relata.

Eutychius, sive Eutyches, Episcopus Melitenæ in minore Armenia, Martyr (S.)

D. P.

Melita seu Melitena, urbs Armeniæ minoris præcipua & Archiepiscopalis, apud Euphratem fluvium, sub Patriarchatu Constantinopolitano, inter alios Sanctos ac potißimum Martyres, quos varios hactenus in hoc opere dedimus, ac deinceps daturi sumus, [Memoria in Menæis,] numerat eum, quem ad hunc XXVIII Maji colunt Græci, S. Eutychium sive Eutychem, dictæ urbis Episcopum & gloriosum Christi Martyrem, de quo illi in Menæis totum Officium faciunt. Mirum interim est nullum de eo elogium ibidem proferri licet prime loco proponatur & in Anthologio novo per Arcudiū auctoritate Clementis VIII edito, de illo solo agatur. Verba ubique sunt ista. Eodem mense Majo die vigesima octava. Sancti Hiero-martyris Eutychis, Græcis Εὐτυχοῦς, Episcopi Melitenæ. Verum in Odis Eutychius appellatur. Dein hi versus etiam in Anthologio habentur:
Ὡς εὐτυχῶς σὺ εὐτύχησας, τρισμάκαρ.
Θείας τετευχὼς, Εὐτυχὲς, κληρουχίας.

Quam fortunate sortitus, es, ter felix,
Heriditatem sorte divinam bona.

Allusio fit ad nomen Εὐτυχὴς, [honor reliquiis habitus propter miracula,] quod Felix Fortunatusque Latine dicitur; a radice τύχη, fortuna, unde & ædverbium ἐυτυχῶς feliciter, & verbum ἐυτυχέω assequor, sortior, & participium poëticū τετευχὼς adeptus. Sticharia similaria, Canonem præcedentia, gratulantur ei, velut qui rationum nervis strangulavit insipientes, νευραῖς τῶν λογίων ἐναπνίξας τοὺς ἄφρονας; & aquarum suffocatione suscipiens beatum vitæ exitum, in ipsos suffocavit incorporeum draconem, καὶ τέλος μακάριον πνιγμὸν ὑδάτων ὑποδέξας, δράκοντα ἐν τούτοις ὑποπνίγων τὸν ἄσαρκον. Vltimum autem trium illorum Stichariorum, Reliquias, inquit, tuas læti deosculamur palam, & experientes gratiam sanitatum ex animo te laudamus, deprecamurque assidue magna cum fiducia: nunc igitur ora, ut animabus nostris detur pax & magna misericordia. Τὰ σὰ λείψανα γηθόμενοι ἀσπαζόμεθα, καὶ ἀῤῥυόμενοι χάριν ἰαμάτων πόθῳ σε γεραίρομεν, καὶ πίστει ἐκτονῶς δυσωποῦμέν σε· καὶ νῦν ἱκέτευε, δωρηθῆναι ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν τὴν ἐιρήνην καὶ τὸ μέγα ἔλεος. Rursum autem in Hirmo, id est Tractu, post Oden tertiam canunt. Συνελθόντες κατὰ χρέος σε τιμῶμεν, πίστει τῶν σῶν λειψάνων τὴν σόρον προσκυνοῦντες, πλουσίως ἡμῖν ἀναπηγάζουσαν χάριν καὶ ἕλεος. Convenientes sicut oportet honoramus te, & arcam Reliquiarum tuarum adoramus, unde gratia & misericordia nobis copiose scaturit. quæ omnia dici videntur in persona civium Melitinensium, apud quos in honore sit corpus & miraculis clarum. Tempus quo fuerit martyrii palmam assecutus, non indicatur a Græcis, quod tamen Galesinius citato Ms. præsumpsit definire his verbis: Melitinæ S. Eutychii Episcopi & Martyris, qui Gordiano Imperatore, religionis causa suppliciis variis tortus, demum securi percussus, cælestem coronam accepit. Ferrarius in Catalogo generali, citat Galesinium, imo & Græcos in Anthologio, sed prudenter omittit nomen Gordiani, quod veremur-ne ex Actis S. Heliconidis hoc die relatis perperā huc tractum sit. [dicitur discipulus Apostolorum,] Qui ei a Græcis decantatur Canon ipso statim principio & alibi Apostolorum discipulum facit: quod licet ei commune fit cum S. Eutyche, discipulo SS. Ioannis Euangelistæ & Pauli, cui idem plane accinitur distichon, & qui in eadem minori Armenia colitur XXIV Augusti: quia tamen in civitate diversa, videlicet Sebaste, & Confessor iste obiisse dicitur; hunc, qui ut Hieromartyr proponitur, distinguimus ab altero, licet non sine formidine, ne nota temporis ab uno perperam transierit ad alium. Deficientibus porro Actis ipsum Canonem Latine reddimus, omißis Theotociis, singulas odas de more claudentibus, quia huc nihil faciunt.

CANON
Ex Magnis Menæis Græcorum.

Eutychius, sive Eutyches, Episcopus Melitenæ in minore Armenia, Martyr (S.)

E MENÆIS.

Α᾽. Ταῖς θείαις δυνάμεσι συναγελάζων, Εὐτύχιε· καὶ θρόνῳ τῆς χάριτος νῦν παραστάμενος, τοὺς τιμωντάς σου τὴν μνήμην τὴν φωσφόρον ἐνθέως καταύγασον τῇ μεσιτείᾳ σου.

Ὁσίως ἐβίωσας μαθητευθεὶς ἀκριβέστατα, παμμάκαρ Εὐτύχιε, τοῖς Ἀποστόλοις Χριστοῦ, καὶ εἰς τελείαν ἀνήχθης ἡλικίαν, ἀθλήσας λαμπρότατα, ἀξιοθαύμαστε.

Ὑπῆλθες τὸ στάδιον τῆς μαρτυρίας γηθόμενος, καὶ θάνατον πρόξενον ζωῆς ὑπόθησας· καὶ ἀπέπνηξας ἐχθροῦ τὰς μυριάδας θαλάσσῃ πνιγόμενος, μάκαρ Εὐτύχιε.

Γ᾽. Εὑρὼν τοὺς τοῦ Λόγου ὑπηρέτας ἐργάτας, θεόφρον, τῶν καλῶν ἐδέξω ἐν καρδίᾳ σου τὸν σπόρον τὸν τοῦ Πνεύματος· καὶ εὐσεβῶς ἐβλάστησας ἑκατοστεύοντα ἄσταχυν.

Πυρὶ τῆς θεότητος ἀΰλῳ, παμμάκαρ, σαφῶς ἀναφλεχθεὶς, ὡς ὕλην τὴν δυσσέβειαν κατέφλεξας, Εὐτύχιε, καὶ ἱερῶς ἐνήθλησας· ὅθεν πιστῶς εὐφημοῦμέν σε.

Ἁγίοις τοῦ Λόγου ὑπηρέταις ψυχῇ καὶ καρδίᾳ κολληθεὶς, ἁγίως σοου διήνυσας τὸν βίον· καὶ ἐσκήνωσας περιφανῶς, Εὐτύχιε, ταῖς τῶν ἁγίων λαμπρότησι.

Δ᾽. Ὥριμον ὡς βότρυν σε τῆς νοητῆς, ἔνδοξε, ἀμπέλου ὑπάρχοντα ὑμνολογοῦμεν· κατανύξεως ἡμῖν ὡς ἀληθῶς, Εὐτύχιε, οἶνον εὐσεβῶς ἀναβλύζοντα.

Μέγιστος ὡς ἥλιος, Μάρτυς, ἀνατολῇ τῶν ἀγώνων σου ἅπασαν τὴν οἰκουμένην καταυγάζεις ἀληθῶς· τὸν σκοτασμὸν, Εὐτύχιε, παύων τῶν ψυχῶν ἡμῶν χάριτι.

Ε᾽. Ὑψώθης πρὸς Κυρίου χρυσαῖς, παμμάκαρ, πτέρυξι τοῦ ἱερωτατοῦ μαρτυρίου καὶ πρὸς ἐνθείους μόνας κατέπαυσας· δήμοις ἀθλητῶν παρακλεῶν νῦν συναριθμούμενος, θεομάκαρ Εὐτύχιε.

Σταυρῷ τοῦ τανύσαντος ἐθελουσίως χεῖρας μιμησάμενος, ὅσιε, ἐμφρόνως χερσὶν ἐδέθης κατακλειόμενος· καὶ παραδιδόμενος βυθῷ, καὶ τέλος δεχόμενος ἐν αὐτῷ τὸ μακάριον.

Ἐγνώσθησαν, ἔνδοξε, πορεῖαί σου ἐν ὕδασιν· ἐν οἵς τελεούμενος ἐμφρόνως, τὸν ἀλαξῶνα πανστρατὶ τύραννον, Μάρτυς, ἕνα πέπνιχας, σοφέ· ὅθεν μακαρίζοντες εὐσεβῶς σε, γεραίρομεν.

ς᾽. Θαυμάτων χάριν δεξάμενος ἰᾶσαι τῶν ψυχῶν ἀῤῥωστέματα, Μάρτυς Εὐτύχιε· καὶ θεράπευε νοσήματα τῶν προτρεχόντων πίστει ὑπὸ τὴν σκέπην σου.

Ἐνθέου πίστεως ἔμπλεος καὶ χάριτος γενομένος ἔνδοξε, λόγον σωτήριον σὺν Ἀποστόλοις ἐκήρυξας, τῆς δυσσεβείας λύων σκότος βαρύτατον.

Ὁσίως Λόγον τὸν ἄναρχον κηρύττων, ὡς ἐν θήχῃ ἐμβέβλησαι δέῤῥει, Εὐτύχιε· καὶ τῷ βυθῷ παραδίδοσαι, πρὸς σωτηρίας ὅρμον κατεπειγόμενος.

Ζ᾽. Σταθηρὰν ἐπιδεικνύμενος τὴν ἔνστασιν, Μάρτυς Εὐτύχιε, τοὺς τῶν ἑλλὴνων σοφοὺς ἀνδρείως κατῄσχυνας μέλπων ἐν πνεύματι, ὑπερύμνητε, τῶν πατέρων Κύριος καὶ Θεὸς εὐλογητὸς ἐ͂ι.

Τοὺς τοῦ Λόγου μαθητὰς καταμυοῦντάς σε εὑρὼν, Εὐτύχιε, τὰ ὑπὲρ ἔννοιαν, τὸ οὖς σου ὑπέκλινας· καὶ ἰάσεων ἀναπηγάζεις νάματα τοῖς πιστῶς σοι προσιοῦσιν.

Ῥεῖθρονζῶν ἐν τῇ καρδίᾳ σου, Εὐτύχιε, ὑποδεξάμενος τοῦ πνεύματος ἀληθῶς, πλάνης ἀπεξήρανας θολώδη ῥεύματα· καὶ ἰάσεων ἀναπηγάζεις νάματα τοῖς πιστῶς σοι προσιοῦσιν.

Η᾽. Πολλὰ κατά σου καινολογοῦντες οἱ πλάνοι θεομακάριστε, ᾐσχύνθησαν μώμους σοι προσάπτοντες, ἄμωνον φυλάξαντι τὴν σὴν ψυχὴν, καἱ μέλποντι, Μάρτυς Εὐτύχιε, Τὸν Κύριον ὑμνεῖτε τὰ ἔργα.

νοῦς σου φωτὶ λελαμπρυσμένος, Εὐτύχιε ἔνδοξε, τοῦ Πνεύματος, πλάνης ἀμαυρώσεως ἔμεινεν ἀμέτοχος· ταῖς πρὸς Θεὸν ὑψούμενος ἀπαύστοις νεύσεσι, Τὸν Κύρίον ὑμνεῖτε, κραυγάζων, καὶ ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.

Θ᾽. Ἴδε σεπτὴ πανήγυρις σήμερον τοῦ ἀθλοφόρου Χριστοῦ· πάντες οὐν συνδράμωμεν εὐσεβοφρόνως, τούτου τὰ θαύματα καὶ ἱερὰ παλαίσματα ἀνευφημῆσαι πιστῶς, δι᾽ ὧν ὦφθη ἄγγελος ἐπίγειος ἀληθῶς, καὶ οὐράνιος ἄνθρωπος.

Ὥσπερ προσφερὰν, παμμάκαρ, παρέδωκας τὴν σὴν ψυχὴν τῷ Θεῷ, μέσον τῶν ὑδάτων μὲν τὸ θεῖον τέλος ὑποδεχόμενος, πρὸς τῆς τρυφῆς χειμάῤῥουν δὲ κατασκηνούμενος, καὶ μεθέξει κάλλιστα θεούμενος, καὶ φωτὸς ἀιδίου πληρούμενος.

Στήριγμα πιστῶν ὑπάρχεις, καὶ καύχημα, ἀξιοθαύμαστε, τῶν ἀσπαζομένων σου, θεόφρον Μάρτυς, τὰ θεῖα λείψανα· καὶ ἐκτελοῦντων πάντοτε τὴν θείαν μνήμην σου, ἀθλοφύρων μέγα ἀκροθήνιον, τῶν Ἀγγέλων ἁπάντων συνόμιλε.

Ἥθροισται λαὸς ὑμνῆσαί σου σήμερον τὰ ἀριστεύματα καὶ τὰ καθορθώματα, καὶ τοὺς ἀγῶνας καὶ τὰ παλαίσματα, ὃν ταῖς εὐχαῖς σου, μέγιστε Μάρτυς Εὐτύχιε, ἀπὸ πάσης λύτρωσαι στενώσεως, καὶ ἀθέων βαρβάρων ἁλώσεως.

I Supernis virtutibus sociatus, Eutychi, & throno divinæ gratiæ nunc assistens; luciferam tuam memoriam honorantes, tua intercessione divinitus illustra.

Sancte vixisti, beatissime Eutychi, ab Apostolis Christi diligentissime institutus, & ad supremam provectus ætatem pulcherrime decertasti, o admiratione dignissime.

Exultans ingressus es martyrii stadium, & mortem vitæ conciliatricem sustinuisti; ac mari demersus, o beate Eutychi, inimici myriades demersisti.

II Ode deest, de more, aliunde supplenda.

III. Verbi ministros, bonorum operarios inveniens, o divina sapiens, semen Spiritus sancti suscepisti in corde tuo; & spicam centuplicatam religiose germinasti.

Immateriali divinitatis igne palam accensus, Beatissime, impietatem velut stipulam combussisti, Eutychi; sancteque decertasti: unde etiam fideliter te celebramus.

Sanctis Verbi ministris corde & animo adhærescens, sancte vitam tuam exegisti: & in splendoribus Sanctorum nobilem habitationem sortitus es, Eutychi.

IV. Hymnos tibi canimus, o Gloriose, velut maturo vineȩ spiritualis botro, qui vinum compunctionis veræ nobis religiose refundis, o Eutychi.

Velut maximus quidam sol, o Martyr, exortu tuorum certaminum universam terram vere illuminasti, Eutychi; gratia dissipans tenebras animarum nostrarum.

V. Evectus es ad Dominum, Beatissime, aureis alis sanctissimi martyrii, atque in divinis mansionibus requievisti, nunc connumeratus populis illustrium Athletarum, Beate in Deo Eutychi.

Manus voluntarie extendentem in cruce sapienter es imitatus, o Sancte, religatis manibus clausus; missusque in profundum, felicem finem in ipso excepisti.

Innotuerunt, o Gloriose, viæ tuæ in aquis; in quibus prudenter vitam finiens, suffocasti, o sapiens Martyr, superbū cum toto suo exercitu tyrannum: quapropter beatū te appellātes, religiose veneramur.

VI. Gratiam miraculorum consecutus, sana nostrarum animarum infirmitates, o Martyr Eutychi, qui sub protectionem tuam cum fide accurrimus.

Divina fide & gratia repletus, o Gloriose, salutare verbum cum Apostolis prædicasti, dissipans densissimas impietatis tenebras.

Verbum quod nullum habet initium prædicans, Eutychi, culeo tamquam arcæ immissus es: & profundo traditus, ad salutis portum appulisti.

VII. Constantem exhibens perseverantiam, o Martyr Eutychi, Gentilium sapientes generose confudisti, canens in spiritu, o Superexaltande, Benedictus es Domine, Deus patrum nostrorum.

Discipulos Verbi inveniens, Eutychi, indicantes tibi ea quæ cogitationem omnem superant; aurem tuam iis inclinasti, & sanitatum latices effudisti ad te fideliter venientibus.

Vivum Spiritus flumen in corde tuo vere excipiens, Eutychi, exiccasti fæculentos erroris torrentes, & sanitatum latices effudisti ad te fideliter venientibus.

VIII. Inaniter multa contra te blaterantes deceptores confusi sunt, o Deo beatissime, cum tibi adducerent reprehensores, irreprehensibilem custodienti animam tuam, o Martyr Eutychi, atque cantanti, Laudate Dominum opera ejus.

Mens tua, Spiritus lumine collustrata, o gloriose Eutychi, mansit expers caliginis errorum; oculisque in Deum absque cessatione sublatis exclamabas, Laudate Dominum & superexaltate in secula.

VIII. Ecce est hodie veneranda solennitas Athletæ Christi, omnes igitur pia mente concurramus, ad ejus miracula sanctaque certamina fideliter celebranda; propter quæ visus est vere esse terrestris Angelus, & homo cælestis.

Tamquam oblationem tradidisti, o Beate, animam tuam Deo, in mediis quidem aquis finem divinum sortitus, deinde vero ad torrentem voluptatis locatus es, res pulcherrimas videns, & plenus venerabili luce.

Firmamentum & ornamentum fidelium factus es, o Admiratione dignissime, deosculantium tuas Reliquias, tuamque divinam memoriam jugiter celebrantium, o Magne inter primitias Martyrum, omniumque Angelorum socie.

Congregatus est populus hodie ad collaudanda tua recte ac gloriose facta, pugnasque & victorias: Tuis eum precibus, o maxime Martyr Eutychie, libera ab omni angustia & incursu impiorum barbarorum.

DE S. HELICONIDE MARTYRE
CORINTHI IN ACHAIA.

ANNO CCXLIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De vario cultus die apud Græcos, martyrii tempore, & Actorum sub nominibus testium oculatorum incertitudine.

Heliconis, Martyr Corinthi in Achaia (S.)

AUCTORE D. P.

Elogia Sanctorum mensis Maji, jussu Basilii Imperatoris collecta, quæ ad Tomi primi calcem Græce exhibuimus, [Elogium ex Ms. Synaxario Basilii Imperatoris] ita habent ad diem XXVIII: Heliconis Christi Martyr, sub Gordiano & Philippo Imperatoribus fuit, ex urbe Thessalonicæ oriunda. Comprehensa autem, & ad Ducem Corinthi adducta, ac Christi fidem professa, primum quidem pede utroque ad jugum boum alligata fuit, ejusque plantæ laceratæ; deinde caput attonsa, ignem toto excepit corpore: sed servata divinitus, templumque idolorum ingressa, fusis precibus Deorum simulacra evertit. Ubera etiam illi abscissa. Cumque in Ducis Corinthi locum Justinus Proconsul successisset, ad illum sancta Martyr est perducta, ejusque jussu in ardentem conjecta fornacem. Cujus flammis, illæsa illa permanente, cum septuaginta e militibus essent absumpti; in lecto æneo, subjectis prunis candente, Heliconis extenditur. Apparentes porro Archangeli Michaël & Gabriel, incolumem Martyrem servarunt. Tum feris objecta, nullam ab iis noxam passa est; centum quin etiam & viginti viri earum dentibus perierunt. Accepta ad extremum vitæ per gladium finiendæ sententia, capite plexa est. Huc usque prædictum Menologium.

[2] Eadem fere omnia ad verbum exprimunt Menæa Græcorum Venetiis excusa, [& similia alibi ad 28 Maji.] in quibus hoc insuper Distichon legas:

Ἐλικονὶς τμηθεῖστα τὴν κάραν ξίφει,
Οὐχ Ἐλικῶνα ἀλλ᾽ Ἐδὲμ τρυφὴν ἔχει.

Dum Heliconis gladio amittit caput,
Non Heliconem, sed Paradisum subit.

Idem elogium, sed verbis contractius, invenitur in Synaxariis Claromontano Collegii Societatis Iesu Parisiis, Mediolanensi Bibliothecæ Ambrosianæ, & Taurinensi Sabaudiæ Ducis; ac pene verbotenus Latine redditum legitur apud Henricum Canisium Tomo 2 antiqu. Lectionum in Menologio Sirleti. Hæc autem in nulla re differunt, quoad substantiam, a Menæis; nisi quod cum Heliconidis solum natale civitatem fuisse Thessalonicensem tradant Synaxaria, [Patria ejus Thessalonica] Basilianum & Claromontanum; Menæa excusa natam asserunt, ἐκ πόλεως Βυταλίας, & Maximus Cytherorum Episcopus, Menæa fere sequens ut solet, ἀπὸ χώραν βυταλίαν. Diversitatis causam librarii alicujus socordiæ imputandam esse, eo pronius est dicere, quo minus nota est Bytalia aliqua, urbs aut regio. Occasionem erroris datur conjectare ex Sirleto: qui Thessaliam urbem pro Thessalonica scripsit, quia nempe in suo Græco codice, aut Θεσσαλίαν, aut Θετταλίαν reperit (utrumque enim indifferenter, pro varia dialecto, dici ac scribi, docet Stephanus de urbibus) sic autem scripti nominis primas litteras, θετ, obscurius exaratas, in βυ, convertit aliquis, & hoc in Menæa irrepsit. Similiter in quodam exemplo Græco Vitæ S. Iosephi Hymnographi Thessaliam pro Thessalonica scriptam invenisse Floritum interpretem, eoque in grævem abductum errorem, notavimus die III Aprilis; quin & in Basiliani quoque Menologii de vita ejusdem Sancti Elogio, pari modo erratum a librario videri. Thessalonicam quidem veteribus Haliam dictam ait Brietius noster in Parallelis Geographicis: sed & id antiquius est, quam ut ad hujus Sanctæ ætatem trahi poßit; & non satis facit ad probandum Bytaliæ nomen.

[3] Ceterum non minus illustrem memoriam S. Heliconidis apud Latinos fecit Cardinalis Baronius, [nomen Martyrologio Romano inscriptum] Martyrologio Romano a se recognito auctoque inserens ejusdem Paßionem, ad dictum jam sæpius XXVIII Maji diem, his verbis: Corinthi sanctæ Helconidis Martyris, quæ primum Gordiano Imperatore, sub Perennio Præside multis tormentis afflicta, deinde sub Justino ejus successore iterum cruciata, sed ab Angelo liberata, demum diffectis mammis, ferisque objecta, atque igne probata, capitis obtruncatione martyrium complevit. Ita ille, Helconidem appellans corrupto nomine, quemadmodum reperit in versione Sirleti, nimis perfunctorie (ut alias sæpe monuimus) compilata, quam Baronius, Græcæ linguæ ignarus, solam præoculis habuit; ex ejusque prolixiori elogio brevius istud concinnavit, solum nominans Gordianum, & pro Angelis Michaele & Gabriele, de Angelo uno generice faciens mentionem. Ejusdem Certamen etiam hodie commemorat Ms. Arabo-Ægyptium apud Maronitas nostros Romæ quod Gratia Simonias, nunc Tripolitanus Archiepiscopus, Latine vertit: est que ex Græcis desumptum.

[4] Quod ad tempus, quo S. Heliconis Martyrio finivit vitam, attinet; idem Baronius ad annum Christi CCXLIII, Gordiani Imperatoris III; [tempus martyrii.] His etiam, inquit, temporibus accidisse putamus nobile illud Heliconidis Corinthiæ Martyrium, cujus tam apud Græcos, quam Latinos illustris memoria est, natali die ejus Græcis atque Latinis litteris consignato. At monumenta Græcorum ecclesiastica, supra a nobis adducta, & Acta mox subjicienda, sub Gordiano & Philippo Imperatoribus passam ajunt: in eo autem tam Græci quam Latini conveniunt, quod Perinii primum, ac deinde Justini, mandato excruciata & morti addicta sit. Imperare cœpit Gordianus anno Christi CCXXXIX, occisus deinde a Philippo, anno CCXLIV, quo & ipse Philippus Imperator est proclamatus. Dicendum itaque, extremis quidem Gordiani temporibus comprehensam & cruciari cœptam Heliconidem a Perinio, sed deinde sub eo quem Philippus misit successore, fuisse Martyrio ornatam; atque ita mors ejus incidet in annum Christi CCXLIV, sed & Baronius ipse huic, e Græcorum monumentis petitæ temporis rationi haud difficulter fortaßis subscribet, cum quasi dubitando, vel certe non omnino determinando annum, dicat, putare se, quod iis temporibus res acciderit.

[5] Quæcumque autem allegavimus hactenus Gracorum monumenta, epitome dumtaxat sunt pleniorum Actorum, [Acta sub die 27 Maji,] quæ Græce descripta reperimus Florentiæ in Bibliotheca Laurentiana Magni Ducis, pluteo 7 codice 14. Codex hic, solas Sanctorum Maji, Vitas & Paßiones continens, pluresque earum alibi nusquam repertas, insignem huic operis nostri parti suppeditavit materiam. Ibidem autem hujus Sanctæ Martyris Vita non habetur adscripta Μηνὶ Μαΐῳ κη᾽ Mensis Maji XXVIII, sed κζ᾽ XXVII. Verum in aliis exemplaribus aliter reperisse Synaxariorum ac Menæorum collectores credibile est: & quia dies mortis in ipsorum Actorum contextu non exprimitur, non videmur ob unius istius Ms. auctoritatem dimoveri debere ab eo die, quem jam probarunt alii, & Romana etiam Ecclesia est amplexa, recipiendo Martyrologium a Baronio recognitum, & ex Sirleti Menologio multis Sanctis, ipsaque de qua agimus S. Heliconide auctum. Duplex præterea Parisiense Synaxarium, [alibi etiam sub die 20.] quorum alterum apud P. Franciscum Combefis Ordinis Prædicatorum invenimus, alterum in Bibliotheca Iulii Cardinalis Mazarini, S. Heliconidis memoriam referunt die hujus mensis XX, & prius quidem cum elogio eodem quod alibi die XXVIII.

[6] Majorem difficultatem Acta eadem nobis objiciunt, [Sunt illa sub nomine testium oculatorum scripta:] fidemque suam tanto faciunt suspectam magis, quanto magis irrefragabiles auctores præseferunt, scilicet Lucianum & Paulum; qui Fratribus in Asia, Phrygia, Ponto, & Pamphilia degentibus scripserint ea, quorum ipsi fuerint spectatores & administri. Diceres ex Proconsulari Officio scribas, quæstiones responsionesque reorum in Acta Proconsularia referre solitos, eos fuisse; aut ordinatos Corinthi instar eorum Notariorum, quos Romæ S. Clemens Papa instituit, ad colligenda Acta Martyrum; qui scripserint diligenter investigata compertaque partim, partim ab ipsamet audita in carcere, dum ei Christiana aut Ecclesiastica ministrarent solatia. Verum nihil minus præ se fert stylus; non concisus strictusque, ut talia solent, [sed stylus aliud persuadet,] iisque solis dumtaxat inhærens quæ visu audituque solebant percipi; sed oratorie diffluens, etiam ad earum precatio num verba, quas solo Deo teste fecit aut facere potuit sancta Martyr in tormentis, in carcere, in ipsæ ardenti fornace. Itaque & interrogata Iudicum & responsa Sanctæ pari styli libertate ex verosimili composita dixerim, non utrimque sic ut dicebantur excepta; & quæ de vocibus ad Heliconidem confortandam cælitus delapsis, deque visitatione Christi & Angelorum hic narrantur, liberum reliquerim, ut interius in anima Sanctæ acta esse vel agi potuisse intelligas.

[7] Quod igitur de Actis Sanctorum Theodori, Niconis, Georgii Martyrum, sub nomine Augari, [quare ea accipienda,] Chæromeni, Pasicratis, ipsis famulatorum ante & post captivitatem, editis VII Februarii, XXIII Martii & XXIII Aprilis; quod, inquam, de talibus Actis diximus, agentes de S. Georgio §. 2 & 3, hoc & de his censemus; minime esse eorum quorum nomina præferunt; sed ut summum ex iis, quæ isti brevi scripto fuerant olim complexi, [ut a posteris ornata & interpolata,] adornata verbis circumstantiisque scribenti verosimilibus; salva interim præcipua Martyrii substantia, quam vel sola traditio ecclesiæ Corinthiæ satis certam reddidit, fundando cultui in Menæis Synaxariisque expresso.

[8] Quemadmodum autem in Actis S. Georgii, post plurium ab re gesta annorum decursum sic scriptis, præponitur Diocletiani edictum, [addito etiā Gordiani & Philippo Imp. fabuloso edicto,] ab iis quæ revera eum edidisse Eusebius scribit diversißimum: ita hic quoque proponitur aliud, velut ab Imperatoribus Gordiano & Philippo Augustis promulgatum toto orbe Romano, idque in eorum Consulatu: cum tamen neque Consules illi, neque Imperatores simul unquam fuerint; sed occisi a se Gordiani Imperium Philippus invaserit; neque alteruter quidquam in Christianos severum statuerit; imo Philippus etiam factus sit Christianus cum filio, eoque nomine occisus a Decio. Sub hoc potius passam S. Heliconidem Corinthi diceremus, cum antea Thessalonicæ in patria sua sub Gordiano & Philippo sanctitate magna claruisset; nisi sciremus sæpe factum fuisse, [& persecutionis universalis circumstantia falsa,] ut Provinciarum Præsides, avari atque crudeles, potestate sua, priorum tyrannorum edictis subnixa, abuterentur contra Christianos, insciis aut etiam invitis Principibus; maxime quando avaritiæ & crudelitati suæ prætexere poterant crimen seditionis aut sacrilegii, quo nomine capta & morte affecta dicitur S. Heliconis, quæ & a sacrificiis Deorum conata publice est plebem abducere, & deorum simuclaræ postea comminuit. Denique sicuti in S. Georgii Actis omnibus summa initio describitur persecutionis sævitia, quæ tamen non ante sed post ejus martyrium efferbuit toto Imperio; sic & hic persecutio universalis inducitur, quæ omnino nulla tunc fuit.

ACTA SVSPECTA
Sub nomine Luciani & Pauli, ut martyrio Sanctæ præsentium, edita.
Ex Ms. Græco Bibliothecæ Laurentianæ Serenißimi Magni Hetruriæ Ducis.
Interprete Daniele Cardono Societatis Jesu.

Heliconis, Martyr Corinthi in Achaia (S.)

INTERP. D. C, EX MS. FLOREN.

PROLOGUS

[1] Λουκιανὸς καὶ Παῦλος πᾶσι τοῖς κατ᾽ Ἀσίαν και Φρυγίαν, Πόντον, καὶ Παμφιλίαν a ὁμοπίστοις ἀδελφοῖς, τοῖς ἐξ ἐθνῶν χαίρειν. δημιουργὸς Θεὸς, ἀγενεαλόγητος και ἀνεξιχνίαστος, διὰ τῆς ἁγίας καὶ παρευφήμου παρθένου Μαρίας τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος σώσασ, καὶ νῦν δεδώρηται ἡμῖν τὴν πάνσεπτον καὶ ἠγλαἳσμένην νύμφην τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τὴν ἄσπηλον περιστερὰν Ἑλικονίδα τὴν Μάρτυπα· τις διαφόροις αἰκισμοῖς προσαχθεῖσα, τὸν ἀντίπαλον τῆς ἀληθοῦς πίστεως τῷ σταυρῷ τοῦ Χριστοῦ νενίκηκεν, ἅπερ καὶ ἐν ὑπομνήμασιν ἐγράψαμεν ἡμεῖς τῇ ἡμετέρᾳ ἀγάπῃ, αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τῆς ἀηττήτου ἀθλήσεως τῆς ἁγίας Μάρτυρος.

[1] Lucianus & Paulus cunctis qui sunt in Asia & Phrygia, [Lucianus & Paulus testes oculati martyrium hoc describere finguntur.] Ponto & Pamphilia ejusdem nobiscum fidei, e gentibus vocatis, Fratribus salutem. Rerum omnium opifex Deus, cujus generatio investigabilis ac natura imperscrutabilis, qui sancta & gloriosa Virgine Maria administra usus, salutis nobis auctor extitit; hoc etiam tempore insignem prorsus atque illustrem Christi Jesu salvatoris nostri sponsam, sic quasi nitidissimam quamdam columbam, pulcherrimo nobis dono concessit, Martyrem Heliconidem; quæ variis excruciata suppliciis, verȩ fidei adversarium signo Christi fortiter subegit. Quemadmodum dilectioni vestræ communicanda in commentarios retulimus nos, ipsius spectatores & administri certaminis quod Martyr illa invicta peregit.

ANNOTATA.

a Hujus Paßionis Auctor videtur imitari voluisse S. Petrum, Canonicam suam Epistolam I dirigentis electis advenis dispersionis Ponti, Galatiæ, Cappadociæ, Asiæ & Bithyniæ: sed hic ordinate nominat regiones quas solas eatenus Euangelizando percurrerat: iste vero si credi voluit suum scriptum ad omnes Græcorum Ecclesias directum, sicut proximam Corintho Achaiam nominavit, sic etiam nominare debuisset, Thessaliam & Macedoniam, Peloponnesum & Cretam, Insulasque Archipelagi, saltem in genere; nec prætermisisse alias non ignobiles Minoris Asiæ provinicias, puta Galatiam, Lydiam, Bithyniam & Cappadociam.

CAPUT I.
Heliconidis confeßio & tormenta sub Perinio.

[2] ἘΠὶ τῆς ὑπατίας Γορδιανοῦ καὶ Φιλίππου Βασιλέων, ἐν τῇ λαμπροτάτῃ πόλει Θεσσαλονίκῃ, διωγμοῦ κινηθέντος κατὰ πάσης τῆς οἰκουμένης, ἐξέπεμψαν προστάγματα ξατὰ τὰς ἐπαρχίας τῆς Ἀχαΐας καὶ Μακεδονίας, ὥστε πάντας θύειν τοῖς βεβήλοις καὶ μυαροῖς θεοῖς, γράψαντες οὕτως. Φλαύἳοι καὶ ὑπέρμαχοι, αἰώνιοι ἄυγουστοι, καὶ δημιουργοὶ γῆς τε καὶ θαλάσσης, Φίλιππος καὶ Γορδιανὸς Αὐτοκράτορες, πᾶσι τοῖς κατὰ τὴν οἰκουμένην ὑπασπισταῖς καὶ εὐνοἳκῶς ἔχουσι πρὸς τὴν θρησκείαν τῶν θεῶν, χάρις διὰ παντός. Ἐπειδή τινές εἰσιν οἱ ἀναστοῦντες τὴν ἅπασαν γῆν, κατεχομένην ὑπὸ τὴν κραταιὰν ἡμῶν χεῖρα ὡς νοσσιὰν, τούτου χάριν προστάσσει τὸ ἡμέτερον κράτος, τούτους μήτε γῆν κατακρύψαι μήτε θάλασσαν· ἀλλ᾽ ἐπὶ τῷ ὑπερλάμπρῳ καὶ ὑψίστῳ θρόνῳ τῆς ἡμετέρας βασιλείας τούτους δήλους καθίσασθαι, καὶ τὴν προσήκουσαν τιμωρίαν τῆς ἀπειθείας δέξασθαι. Ἔῤῥωστε φίλτατοι καὶ γνήσιοι θεράποντες περὶ τούς αἰωνίους καὶ ἀθανασίους Θεούς. Ταῦτα τὰ ἀσεβῆ καὶ παμβέβηλα προστάγματα διὰ ὀξυδρώμων ἱππέων ἐκπέμποντες, ἐμμαίνοντο κατὰ τὰς ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Ἐξεπέμφθη δέ τις Ἀνθύπατος ὀνόματι Περίνιος ἐν Κορίνθῳ, ὥστε κακεῖσε τὴν ἁγιωτάτην τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίαν λυμήνασθαι καὶ διῶξαι τοὺς Χριστιανούς. δὲ μακαρία καὶ ἀοίδιμος ἀμνὰς τοῦ Χριστοῦ ἁγία Ἑλικονὶς, ἀκούσασα τὸν βρυγμὸν τοῦ Ἀνθυπάτου, παραγίνεται ἐπὶ τὸ λεγόμενον ἀκροατήριον, καὶ ἔκραζεν λέγουσα· ἀνοητοὶ καὶ βραδεῖς τῇ καρδίᾳ ἄνδρες Κορίνθιοι, κατὰ πάντα ὡς δεισιδαιμονεστέρους ὑμᾶς θεωρῶ, καταλιπόντας τὸν αἰώνιον καὶ ἄχραντον Θεὸν, καὶ προσκυνοῦντας τοῖς ψευδωνύμοις καὶ ψυχοφθόροις ζοάνοις. Κατανοήσατε ἐπὶ τὰ ὕψη καὶ πλάρη καὶ μήκη οὐρανοῦ τε καὶ γῆς, ὅστις τὸν οὐρανὸν ὡσεὶ καμάραν ἐστερέωσεν, καὶ τὴν γῆν ἐπὶ τῶν ἀβύσσων ἐθεμελίωσεν, θαλάσσης δὲ τὰ ἀκατάσχετα κύματα τῷ φοβερῷ καὶ ἐνδόξω ὀνόματι καταπράϋνεν, ἐκ χοόστε τὸν ἄνθρωπον πλάσας ἐζωοποίησεν, ἐμπνεύσας αὐτῷ πνεῦμα ζωῆσ. Τούτῳ οὖν χρῆ λατρεύειν· οἱ γὰρ θεοὶ τῶν ἐθνῶν δαιμόνια κωφὰ καὶ ἀναίστητα, ὡς οἱ προσκυνοῦντες αὐτοῖς.

[3] Ταῦτα αὐτῆς ἀποφθεγξαμένης μετὰ πάσης παῤῥησίας, ἐκράτησαν αὐτὴν οἱ μιερεῖς b ἕλληνες, καὶ προσήγαγον Περινίῳ τῷ Ἀνθυπάτῳ. δὲ ἰδὼν τὸ εὐχαρὲς καὶ πάγκαλον πρόσωπον τῆς ὁράσεως αὐτῆς, προστάττει προσαχθῆναι αὐτὴν ἐγγυτέρως, καὶ λέγει αὐτῆ· Χαίροις, θύγατερ καθαρωτάτη· καίρω ἐπί σοι ὂτι πειθαρχεῖς τοῖς αἰωνίοις θεοῖς, τὰ σύμπαντα δημιουργήσουσιν. Ἑλικονὶς λέγει· Καὶ τίνος ἕνεκεν χαίρεις, Ἀνθύπατε; οὐ γάρ ἐστι χαίρειν τοῖς ἀσεβέσι, λέγει Κύριος· καὶ νῦν χαρά σου εἰς πένθος μεταβληθήτω, καὶ τὸ γαυρίωμά σου εἰς ἀσθένειαν. Ἐγὼ γὰρ πεπίστευκα τῷ ἐπουρανίῳ Θεῷ, καὶ γήθομαι ἐπὶ ταύτῃ τῇ εἰσόδῳ τῆς ἀθλήσεως, τελείως δέξασθαι τῆς νίκης τὸν στέφανον ἐλπιζουσα. Περίνιος Ἀνθύπαθος λέγει· Τίς λέγῃ, ἐ͂ιπε συντόμως, καὶ μή βαττολόγει, ὡς μία τῶν ἀφρόνων γυναικῶν. Ἑλικονὶς λέγει· Ἐγὼ μὲν ἄφρων οὔκ εἰμι, ἀλλὰ σώφρων ἐν Χριστῷ τυγχάνω· εἰ δὲ τὸ ὄνομά μου ἐπιζητεῖς, Ἑλικονὶς λέγομαι. Περίνιος Ἀνθύπατος λέγει· Δικαίως πρὸς τὴν ἀχρωμίαν c σου καὶ τὸ ὄνομά σου προσετέθη Ἑλικονίς· d ἕλκη τιμωριῶν ἀκονῶσα κατὰ τοῦ σώματός σου. Ἑλικονὶς λέγει· Ἐγὼ μὲν δικαίως ἐκλήθην Ἑλικονὶς, ἔλεος αἰτοῦσα παρὰ τοῦ Θεοῦ καὶ e ἀκονῶσα βέλη κατὰ τοῦ πατρός σου τοῦ διαβόλου. Σὺ δὲ κατὰ τὴν γνώμην κέκλησαι Περίνιος· f περόναι γὰρ ἐπουράνιοι πύρινοι μέλλουσί σου τὸ ἄθλιον καὶ ἀσεβὲς σῶμα καθέλκειν. Περίνιος λέγει· Συντόμως ἐ͂ιπε, Τί βούλει; θύεις οὐ; μὰ τὸν γὰρ Ἀσκληπιὸν, τὸν ἐν θεοῖς ἰατρὸν, οὐ φείσομαί σου, ἐὰν μὴ πειθαρχήσῃς τοῖς προστάγμασι τῶν Βασιλέων. Ἑλικονὶς λέγει· Ἄκουε μετὰ παῤῥησίας· Χριστοῦ δούλη εἰμί· πρᾶττε θέλεις. Τίς γάρ ἐστιν Ἀσκληπιὸς, ἐγὼ ἀγνοῶ.

[4] Τότε προστάττει ἐνεχθῆναι βοοζύγιον, καὶ ἁπλωθῆναι τὴν Ἁγίαν προσέταξεν, καὶ τοὺς πόδας εἰς τὸ βοοζύγιον ἀσφαλισθῆναι, καὶ πτερνίζεσθαι αὐτὴν εὐτόνως, τόν τε κήρυκα ἐπιβοᾷν, Πείσθητι Ἑλικονὶς καὶ θῦσον τοῖς θεοῖς. Τυπτομένης δὲ αὐτῆς τῆς πανσέμνου καὶ ἁγίας Μάρτυρος, τὸ αἷμα αὐτῆς τὴν γῆν ἐπλήρωσεν. Εἰτα προστάττει αὐτὴν ἀχθῆναι ἐπὶ τοῦ βήματος, καὶ λέγει αὐτῇ. Τί ἔστιν Ἑλικονὶς; ὁρᾶς ὅτι ἀπείθειά σου δεινὰς τιμωρίας σοι προσάγει; Ἑλικονὶς λέγει· Οὐκ ἐμβλέπεις τοῖς τετυφλωμένοις σου ὀφθαλμοῖς, ὅτι Χριστὸς πάρεστι καὶ βοηθεῖ μοι; Καὶ ὀργισθεὶς σφοδρότερον ἀνόσιος Περίνιος προστάττει ἐνεχθῆναι τήγανον, καὶ ἐμβλησθῆναι ἐν τῷ τηγάνῳ μόλιβδον καὶ ἄσφαλτον καὶ πίσσαν, καὶ ὑποκαῆναι ἐπὶ ὥρας τέσσαρας, ἵνα λυθέντος τοῦ μολίβδου καὶ ἀνακοχλῶντος τῆστε πίσσης καὶ τοῦ ἀσφάλτου, οὕτως αὐτὴν χαλάσωσιν ἐν τῷ ζέματι τοῦ τηγάνου· καὶ γενομένης τῆς κελεύσεως τοῦ ἀνόμου, προστάττει ῥιφῆναι αὐτὴν ἐν τῷ τηγάνῳ. δὲ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ ποιήσασα ἐπὶ τοῦ μετώπου αὐτῆς, εἰσῆλθεν εἰς τὸ τήγανον. Ἄγγελος δὲ Κυρίου ἐπιφανεὶς ἐδρόσισεν τὸν λέβητα, καὶ ἐπήγαγεν ὕδωρ ἐκ τοῦ τηγάνου, ὥστε γενέσθαι τὸν μόλιβδον καὶ τὴν πίσσαν ἔλος χλοἳφόρον πλῆρες τοῦ ὕδατος. Ταῦτα εἰδὼν Περίνιος λέγει· Μέγας γόης Χριστὸς, ὅτι τὸ πῦρ εἰς ὕδωρ μετέβαλεν. Ἑλικονὶς λέγει· Μεγάλοι h τέφρινοι θεοὶ καὶ Ζεὺς καὶ Ἀσκληπιὸς, ὅτι εἰς εὐτελὲς γύναιον οὕτως κατῃσχύνθησαν.

[5] Ἐκμανὴς δὲ τύραννος, ἐκέλευσεν ξυρηθῆναι τοὺς πλοκάμους τῆς ἁγίας αὐτῆς κεφαλῆς, καὶ κανδήλας πυρὸς προσάπτειν τῇ κορυφῇ αὐτῆς· ἔπειτα δὲ καὶ τοῖς μαζοῖς αὐτῆς ἄλλας δύο κανδήλας προσάπτειν τοῖς διμίοις προσέταξεν. Καιομένης δὲ τῆς Ἁγίας καὶ μὴ αἰσθανομένης, ἐκέλευσεν προάγεσθαι αὐτὴν ἐπὶ τοῦ βήματος, καὶ ἐνουθέτει αὐτὴν ἐπὶ ὥρας τρεῖς Ἀνθύπατος, λέγων· Δεῦρο, καλὴ θύγατερ, θῦσον ἀηττήτοις θεοῖς, μάλιστα τῇ Ἀφροδίτῃ καὶ τῇ Ἀθηνᾷ, καὶ ποιήσω σε ἱέρισσαν τῆς Ἀρτέμιδος, καὶ συγκάθεδρον τῶν συγκλητικῶν γυναικῶν, καὶ στήλην χρυσῆν προστάξω ἀναστῆναι ἐν μεσῳ τῆς πόλεως ἐπὶ τῷ ὀνόματί σου, καὶ τοῖς βασιλεύουσιν i ἀναφορὰς ἐκπέμψω περί σου ὡς γενέσθαί σε ὡς μητέρα πάσης τῆς πόλεως· μόνον πεισθεῖσά μοι θῦσον τοῖς θεοῖς. δὲ μακαρία Ἑλικονίς· Ἄκουσον Ἀνθύπατε. τιμή σου καὶ αἱ ἐπαγγελίαι σου σύν σοι ἔσθωσαν εἰς ἀπόλειαν καὶ ὄλεθρον τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος, καὶ τὰ χρήματά σου καταβαλοῦ τοῖς ὁμοίοις σου νεκροφάγοις ἀνθρώποις· ἐγὼ γὰρ ἐκδέχομαι κληρονόμος γενέσθαι, ὧν ὀφθαλμὸς οὐκ ἐ͂ιδεν καὶ οὐς οὐκ ἤκουσεν, καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη. Περίνιος Ἀνθύπατος ἔφη· Μὴ ὕβριζέ με κακὴ κεφαλὴ, μήπως οὐ συνοίσει σοι· ἀλλ᾽ ἁψαμένη τοῦ λιβάνου καὶ τῶν κρεῶν, ἐ͂ιξον καὶ θῦσον τοῖς θεοῖς. Ἑλικονὶς λέγει· Πρόσταξόν με, Ἀνθύπατε εἰσελθοῦσαν εἰς τῆς ναὸν θῦσαι τῇ Ἀφροδίτῃ, καὶ τῇ Ἀθηνᾷ, καὶ τῷ Διῒ, καὶ Ἀσκληπιῷ. Καὶ περιχαρὴς γενόμενος Ἀνθύπατος ἐκέλευσεν παραγενέσθαι τοὺς ἐπιφωνιτὰς τῆς πόλεως, καὶ μετὰ χορῶν καὶ σαλπίγγων καὶ κρότου χειρῶν προάγειν τὸν δῆμον, μύρα τε περιῤῥαίνειν κατὰ τὴν ὁδὸν, καὶ οὕτως αὐτὴν προσάγειν ἐπὶ τὸν ναὸν πᾶν τὸ πλῆθος τῶν ἑλλήνων προσέταξεν.

[6] δὲ ἁγία καὶ ἄσπιλος ἀμνὰς τοῦ Κυρίου παραγίνεται ἐν τῷ ναῷ, καὶ λέγει τοῖς ἱερεῦσιν· Ἀσφαλίσατε τὰς πύλας, μηδεὶς εἰσπορευέσθω μετ᾽ ἐμοῦ, ὅπως εἱλικρινῇ θυσίαν προσαγάγω αὐτοῖς. Οἱ δὲ ἱερεῖς ἠσφαλίσαντο τὰς θύρας, καὶ παρειστήκησαν ἔξω, προσδοκῶντες θύειν τὴν Ἁγίαν. δὲ εἰσελθοῦσα ἔνδον καὶ ἐπιλαβομένη τῆς Ἀφροδίτης, τρίκλαστον αὐτὴν ἐποίησεν· ἔπειτα προσελθοῦσα τῇ Ἀθηνᾷ, ἔῤῥιψεν εἰς τὰ ὀπίσω, καὶ ἐγένετο ὡσεὶ ψάμμος λεπτή· τὸν δὲ Ἀσκληπιὸν καθεῖλεν ἐκ τοῦ βαθμοῦ, καὶ ἀφεῖλεν τὰς χεῖρας καὶ τοὺς πόδας καὶ τὴν κεφαλὴν, καὶ ἔθηκεν αὐτὸν χαμαί· ὁμοίως καὶ τὸν Δία ὡσαύτως· καὶ ἐκάθετο ἐν μέσῳ τοῦ ναοῦ ἐπὶ ὥρας πολλὰς δοξάσουσα τὸν Θεόν. Μετὰ δὲ τὸ παρελθεῖν ὥρας ἰκανὰς, διελογίζοντο οἱ δοῦλοι μετὰ τῶν ἱερέων, τὸ τί ποιεῖ ἔνδον ἁγία Ἑλικονίς. Εἷς δέ τις τῶν μιερέων λέγει· Ἀκούσατε ἄνδρες Κορίνθιοι, οἱ θεοὶ ὠσφράνθησαν ὀσμὴν εὐωδίας ἐκ τῆς θυσίας αὐτῆς, καὶ τούτου χάριν ἔνδον τυγχάνει ὑμνολογοῦσα καὶ δοξάζουσα τοὺς ἀθανάτους καὶ ἐπουρανίους Θεούς. Πολλῆς δὲ ὥρας διαγενομένης εἰσῆλθεν παμπληθὶ οἱ ἕλληνες, καὶ θεωροῦσιν τὴν ἁγίαν καθημένην ἐπὶ τοῦ βωμοῦ ὡσεὶ νύμφην Χριστοῦ, καὶ τοὺς Θεοὺς χαμαὶ κειμένους· καὶ ἤρξαντο οἱ ἱερεῖς τίλλειν τὰς τρίχας ἑαυτῶν, καὶ μαχαίραις διστόμοις ἔτεμνον τὰ μέλη αὐτῶν ἐπὶ τῷ συμβεβηκότι· καὶ κρατήσαντες αὐτὴν ἔσυρον ἔξω τοῦ ναοῦ, καὶ προσήγαγον τῷ Ἀνθυπάθῳ, κράζοντες καὶ λέγοντες· Αἶρε τὴν μάγην, αἶρε τὴν φαρμακὸν, τὴν τοὺς θεοὺς συγκλάσασαν, καὶ τὰς θυσίας μὴ προσκομίσασαν. Κελεύει οὖν ἐξ αὐτῆς Ἀνθύπατος τοὺς μαζοὺς αὐτῆς κοπῆναι, καὶ βληθῆναι αὐτὴν ἐν τῇ φυλακῇ εἰπῶν· Τῇ ἐξῆς δικασίμῳ ἀποδώσω σοι τῶν πράξεων τὰς ἀμοιβάς.

[2] [Orta adversus Ecclesiam persecutione,] Consulibus Gordiano & Philippo Augustis, cum in clarissima urbe Thessalonicensi atque in toto mundo, adversus Christianos coorta esset persecutio, per omnes Achaiæ & Macedoniæ Præfecturas missa ac proposita fuere edicta, quæ ut impuris sordidisque idolis sacrificia ab omnibus peragerentur hac ratione imperabant: Pii a ac semper propugnatores Augusti, terræ marisque Domini, Philippus & Gordianus Imperatores, omnibus Deorum cultoribus & defensoribus gratiam & salutem. Quoniam nonnulli reperiuntur qui terram universam, quȩ nostra potenti dextera velut avium nidus continetur, factionibus commovent; eam ob rem nostra hoc mandat Majestas, ut generis istius hominibus nec terra nec mare latebras ullas præbeat, sed ad splendidissimum supremumque Imperii nostri thronum adducantur manifesti, & convenientem pertinaciæ suæ pœnam tandem persolvant. Valete amantissimi, ac genuini æternorum & immortalium Deorum cultores. Impia hæc & nefanda edicta, celerrimis continuo nuntiis in omnes partes delata, ingentem adversus Christi Ecclesiam furorem in animis Ethnicorum excitarunt. Missus etiam fuit Corinthum Proconsul, cui nomen Perinio, ut quæ ea in urbe Christo serviebat Ecclesiam vexaret, ac Christianos persequeretur. At beata & veneranda Christi agna Heliconis, simul atque Proconsulis in Christianos fremitum furoremque percepit, [Heliconis cives Corinthios a Deorum cultu avocare conatur.] ad locum, cui a Suggestu nomen, sese conferens, hac præsentes voce compellavit: O insensati & graves corde, viri Corinthii, per omnia superstitiosiores video vos, deserto sempiterno atque incorruptibili Deo, ad falso sic dictorum & animis perniciosorum simulacrorum, cultum venerationemque conversos. Contemplemini, oro, cælorum ac terræ altitudinem, latitudinem, longitudinem. Qui cælum ut fornicem supra nostra firmavit capita, qui terram hanc supra abyssos fundavit, qui indomitos maris fluctus tremendo & glorioso suo nomine mitigavit, qui denique de limo terræ formavit hominem, & vigotem ei vitamque indidit; ille, ille, inquam, unus nobis est colendus; Dii quippe gentium dæmonia muta sunt & insensibilia, quemadmodum & ii qui adorationem illis cultumque exhibent.

[3] Hæc omnia voce libera dicentem, impii Gentiles e vestigio corripuerunt, [Quamobrem comprehensa, & a Perinio frustra monita,] atque ad Proconsulem Perinium adduxere. At ille, conspecta insigni vultus ejus ac oris venustate, propius adduci jussam hoc modo alloquitur: Bene tibi sit, filia pulcherrima; non possum quin tibi gratuler, propterea quod de nostrorum Deorum, semper existentium ac efficientium omnia, veritate tibi persuasum sit. Cui Heliconis: Cujus, inquit, rei gratia, o Proconsul, lætaris? non enim est gaudium impiis, dicit Dominus. Sed & nunc quoque gaudium tuum convertatur in luctum, & gloriatio tua in infirmitatem. Equidem Deo supra omnes cælos existenti fidem meam obstrinxi: & nunc exulto animo propter hunc meum in arenam & certamen ingressum, minime dubiam de victoriæ palma atque corona spem concipiens. Tum Proconsul: Dic paucis, quomodo appellaris, nec stolidarum more mulierum verba effunde inania. Ego, respondit Heliconis, stolida aut amens non sum, sed recte & secundum Christum sapio. Quod si nomen meum cognoscere desideres Heliconidem scito me vocari. Ad quæ Perinius; Haud inquit, immerito tibi Heliconidi nomen est inditum, quæ ob insignem istam tuam impudentiam suppliciorum plagas, in corpus tuum accersis Tunc Heliconis: Ego, ait, recte quidem Heliconis vocor, propterea quod a Deo misericordiam mecum fieri perpetuo flagitem, & tela adversus Patrem tuum Diabolum jacienda petam: ast tibi Perinio nomen e merito obtigit, cujus miserum impiumque corpus igniti cælitus unci trahent. Ac rursum Perinius: Paucis, inquit, absolve. Quid statuis? Diisne sacrificare paras, an renuis? Per Æsculapium quippe Deorum medicum juro, non parcam tibi, si non in animum inducis Imperatorum edictis parere. Tunc Heliconis: Libere loquentem audi. Famula Christi sum. Quod placuerit, hoc fac. Quis Æsculapius ille sit, ego sane, ignoro.

[4] Tunc Proconsul jugum boum adduci, & sanctam humi extensam eidem pedibus alligari, [post alia tormenta,] plantasque g vehementer cædi jussit, præcone continuo exclamante; Sine tibi, Heliconis, persuaderi, & Diis sacrifica. Cum ergo gloriosa & sancta Christi Martyr atrociter sane verberaretur, sacro ejus sanguine subjectum omne solum fuit impletum. Post quæ ad aras Deorum adduci eam imperat atque ita ait: Quid est, Heliconis? Jamne vides quantarum tua tibi pervicacia pœnarum causa existat? Cui Heliconis: Non conspicis tuis illis obcæcatis oculis, quod sua me Christus præsentia & auxilio soletur? Quam ob vocem majori concitatus ira Perinius, sartaginem afferri mandat, in eamque plumbum, bitumen & picem conjici, & quatuor horarum spatio succendi; ut liquefacto plumbo, & simul cum pice ad bitumine bulliente ipsam in ferventem sartaginem immitterent. [in sartaginem immissa, miraculo servatur.] Re omni ut impius mandarat parata, Heliconidem in sartaginem jubet projici. At ipsa Crucis signo prius fronti impresso, ingressa sartaginem est. Ecce autem Angelus Domini derepente apparens, gratissimo rore lebetem perfudit, & talis ex sartagine eductus est vapor, ut herbidum quoddam pratum, aqua supereffusa plenum, esse videretur, quidquid liquefacti in ea erat plumbi ac picis. His animadversis Perinius; Magnus enimvero, ajebat, præstigiator est Christus, qui ignem commutare valet in aquam. Cui Heliconis: Quam magni, dixit, putas sunt Dii isti cinericii, Jupiter & Æsculapius, quos vilis una muliercula pudore tanto afficit?

[5] [Tormentis denuo aliis,] Quibus dictis in furorem versus tyrannus, sancti illius capitis crines omnes abradi imperat, & ardentes binas candelas vertici ejus admoveri; eodemque tormenti genere ubera sanctæ Martyris a tortoribus aduri præcepit. Cumque in mediis ignibus constituta nullum doloris sensum Heliconis ostenderet, ad tribunal suum eam jussit ascendere: ubi eam trium fere horarum spatio tentans emollire; Accede, inquiebat, Filia pulcherrima, & Diis invictis sacrificare ne renue; Veneri potissimum & Minervæ; quod si feceris, Dianæ te Sacerdotem, & Senatoriis matronis parem efficiam; columnam quoque auream, nomini tuo dicatam, media in urbe mandabo erigi, & Imperatoribus de te suggeram per litteras, quod sis veluti mater totius urbis; Istud modo persuaderi tibi sinas, Diis ut sacrifices. Hic vero B. Heliconis: [ac paulo post blanditiis & promissionibus tentatur.] Audi sis, inquit, o Proconsul. Honores tui ac promissiones tecum sint in perniciem ac ruinam, non animæ modo, sed tui etiam corporis; munera tua ac pecunias hominibus morti destinatis, tui similibus, per me licet elargiaris. Ego enim earum rerum expecto hereditatem, quas nec oculus vidit, nec auris audivit, & quæ in cor homonis numquam descenderunt. Ac Proconsul: Ne me, mulierum pessima, contumeliis impete, ut non adversus te consurgam; quin potius accepto thure & carnibus Deos exora, & sacrificium iis rite perage. [Templum Idolorum ingressa] Tunc Heliconis; Age, respondit, o Proconsul, ad templum me jube deduci, ut Veneri & Minervæ, Jovi & Æsculapio rite sacrificem. Lætus responso Perinius, civitatis continuo præcones adesse, & non sine festivis tripudiis, tubarum clangore, & lætis manuum plausibus populum convocari, unguenta per vias diffundi, atque ita ab universa Gentilium multitudine ipsam ad templum deduci voluit.

[6] [Deorum simulacra dejicit ac confringit.] Sancta ergo & immaculata Christi ovicula, templum ut fuit ingressa, Sacerdotes qui istic aderant, sic est allocuta: Fores templi occludite, ne mecum quis ingrediatur, ut purum Diis sacrificium offeram. Paruere mandatis Sacerdotes, & ante occlusas fores ipsi constiterunt, præstolantes dum sacrificium Virgo sancta perficeret. At illa, in templi se interiora inferens, arreptam Veneris statuam in tres partes confregit: Minervam deinde aggressa, in solum eam aversam deturbavit, quæ in tenuissimas est arenas soluta. Æsculapium quoq; ex ara sua protractum, manibus pedibusque & capite truncavit, truncatumque humi statuit. Jovem denique nihilo tractavit mitius. Quibus peractis, in medio ipsa templi considens, non exiguo temporis spatio meritas supremo Numini laudes detulit. Sacerdotum interim administri ac ipsi Sacerdotes, cum tantum elabi temporis animadverterent; Quid rerum, inquiebant, in templo Heliconis tanto jam agit tempore? Atque hic unus quispiam ex impiis Deorum sacrificulis; Audite, dixit, viri Corinthii. Peracti ab Heliconide sacrificii suavissimam fragrantiam Dii nostri benigne susceperunt, [Quo animadverso gentiles Virginem ad mortem deposcunt.] ac eam ob rem hymnis & pulchris laudum carminibus Virgo prosequitur numina nostra, immortalia & cælis ipsis sublimiora. Sed cum diuturnum jam tempus præteriisset, confecto agmine in templum irrumpunt Gentiles, & sanctam quidem Virginem, Christi sponsam, aræ insidentem, Deos vero suos humi dejectos conspiciunt. Tum Sacerdotes evellere sibi crines, & utrimque acutis cultris membra sua concidere cœperunt, propter id quod acciderat. Arreptam inde Christi Martyrem e templo furiose protrahunt, & sistunt ante Proconsulem, magnis vocibus succlamantes: Hanc e medio magam, hanc e medio veneficam tolle, quæ & Deos nostros impie confregit, & promissum sacrificium minime obtulit. Ubera igitur illi prȩcidi, & in carcerem detrudi imperat; Proxima, inquiens, judiciali die reddam tibi retributionem tuorum operum.

ANNOTATA.

a Græce Φλαύἳοι, quod non accipi ab auctore eo sensu, quo Constantinus ejusque progenitores ac posteri Flavii nomen, ut familiæ proprium, usurparunt, tum infra suadetur num. 10, ubi Flavii titulum Justinus Proconsul, usurpat, sicuti aliquis vocaretur Illustris; tum ex ipsis quibus illud hic tribuitur Imperatoribus, quos Flaviæ gentis non fuisse satis est certum. Volui igitur, ne in ipso limine Lector offenderet, usurpare titulum Pii, Romanis Imperatoribus usitatißimi, qui cum Græce reddatur Εὐλαβήσ, facile iisdem Græcis dari occasio potuit, nomen Flavii, posterioribus seculis illustrißimi, licet aliam prorsus originemhabentis, in eo sensu assumendi & usurpandi. Interim vel ex hoc ipso patet Gordiani & Philippi Imperatorum temporibus non vixisse horum Actorum auctorum.

b Μιερὴσ usurpari videtur tamquam μιαρὸσ, nisi malis compositionem privativam agnoscere, ut sit velut ἱερὸς, profanus. Ita rursum, idem epitheton num. 6 usurpatur.

c Ἁχρωμίαν alibi necdum legi ἄχρωμος tamen impudens est, quasi nesciens colore tingi, id est erubescere, sive erubescentiæ expers.

d Allusio est ad vocem, Græcam ἕλκος, ulcus, tuber, plaga.

e ἀκονῶσα verti, tamquam si esset, ἀκονόειν, jaculari ab eadem radice unde Græcis ἄκων & ἀκόντιον jaculum.

f Rursum aliæ allusio hæc est ad vocem Græcam περόνη fibula, acicula.

g Græce πτερνίζειν, quod communiter quidem significat supplantare; hic autem, ut apparet, sub plantis cedere, quo castigationis genere nihil etiam hodie toto Oriente, a Turcis usque ad Sinas, usitatius: quem in finem rei humo strati corpus (ut hic Heliconidi factum) supinum extenditur, & divaricati pedes alicui ligno alligantur: in eum autem finem hic bovinum jugum adhiberi dicitur, aptißimum sane instrumentum. Nam si jugo tali, supra terram posito, pedes reorum alliges ea parte, qua illudutrimque arcuatur ut bovinis cervicibus quadret, elevatæ spatio justo a terra plantæ utrimque liberis ictibus patebunt, sic ut in ipsum cui alligantur jugum non cadant neque infringantur ictus. Ceterum, quia aliunde non scitur supplicium hoc in usu Romanis fuisse, magis suspecta narratio fit.

h a τέφρα cinis, τέφρινος, alibi tamen id necdum legi sed τεφρὸς cinereus.

i Ἀναφοὰς ἐκπέμπειν intelligo relationem mittere: nec enim ex pluribus, quæ huic voci ἀναφορὰ aptantur significationibus, metaphoricis ferme omnibus, ulla est in rem præsentem aptior quam hæc, & accommodatior primigeniæ ac litterali onomatopœa ab ἀναφέρα refero.

CAPUT II.
Tormenta ac mors S. Heliconidis sub Iustino.

[7] Μετὰ δὲ πέντε ἡμέρας ἦλθεν διάδοχος τοῦ Περινίου, ἕτερος υἱὸς τοῦ διαβόλου, δεινότερος καὶ ὡμότερος, ὀνόματι Ἰουστῖνος· καὶ ἀναγνωσθέντων τῶν ὑπομνημάτων τῆς ἁγίας Ἑλικονίδος, ἐχαλέπαινεν τύραννος. Προκαθίσας δὲ ἐν μέσῳ τῆς πόλεως προσταττει ἀχθῆναι αὐτὴν καὶ λέγει· Εἰπὲ, πάντολμε καὶ μιαρὰ καὶ κακὴ κεφαλὴ, τίνος ἕνεκα τὰ ἱδρύματα τῶν θεῶν καθεῖλες; Μὰ τὴν Ἀδραστείαν, τὴν ἐπ᾽ ἀνθρώποις, οὐ μὴ ἐκφεύξῃ τὰς χεῖράς μου. δὲ ἁγία Ἑλικονὶς λέγει· Ἄκουσον Ἀνθύπατε· Θεὸς ἐκδικήσεως Κύριος, Θεὸς ἀπροσδετὴς, χρήζων τὴν τῶν ἀνθρώπων σωτηρίαν· οἱ οὖν θεοί σου, Ἀνθύπατε, μὴ ἐνεγκόντες τὴν τοῦ Χριστοῦ μου παρουσίαν, πεσόντες συνετρίβησαν, δαιμόνια καὶ κνώδαλα τυγχάνοντα, ἀναίσθητα καὶ κωφά. Ἰουστῖνος Ἀνθύπατος λέγει· μὲν προτέρα σου τόλμη εἰκότως συγχωρηθήσεται, εἴγε ἐκ τοῦ λοιποῦ προσέλθῃς καὶ θύσῃς τοῖς θεοῖς· εἰ δὲ μήγε, καὶ τὴν προτέραν σου τόλμην ἐν βασάνοις ἐκδικήσω, καὶ τὰ μέλη σου τοῖς κυσὶ παραῤῥίψω. Ἑλικονὶς λέγει· Παῦσαι, ἄχρωμε, πεφίμωσο κύων, παῦσαι λιμεὼν, πεφίμωσο βόρβορε δυσώδη· θέλεις πρᾶττε, ἔτοιμός εἰμι ἀπαντᾷν σοι πρὸς πάσας τὰς βασάνους τὰς ἀπαγομένας μοι. Τότε ἐκέλευσεν Ἀνθύπατος Ἰουστῖνος ἐκκαῆναι κάμινον ἐπὶ ἡμέρας τρεῖς, κᾀκεῖ βληθῆναι τὴν Ἁγίαν ἐν μέσῳ τῆς καμίνου, καὶ ἐκάη κάμινος ἕως τριῶν ἡμερῶν, καὶ ἐγένετο ὡσεὶ φλὸξ πυρός· καὶ προστάττει ῥιφθῆναι αὐτὴν ἐν τῇ καμίνῳ. δὲ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ ποιήσασα, ἐῤῥίψη ἐν φλογὶ τῆς καμίνου, καὶ ἐγένετο πυρὰ τῆς καμίνου ὡσεὶ καμάρα, καὶ περιεκύκλωσεν τὴν Ἁγίαν ὡσεὶ τεῖχος φλὸξ· καὶ ἐστικυῖα ἁγία ἀμνὰς ἄσπιλος, ὡς περιστερὰ τὰς χεῖρας ἐκτετακυῖα ἄνω, ἔψαλλεν λέγουσα· Κᾂν διὰ πυρὸς διέλθω, φλὸξ οὐ κατακαύσει με· διῆλθον διὰ πυρὸς καὶ φλογὸς, καὶ ἐξήγαγές με εἰς ἀναψυχὴν. Ἰησοῦ Χριστὲ, κατελθὼν ἐπὶ τῆς Βαβυλωνίας καμίνου, καὶ δροσίσας τὴν κάμινον ἐπὶ τῶν τριῶν παίδων· αὐτὸς ἐ͂ι, Κύριε, καὶ τὴν φλόγα τοῦ πυρὸς τῆς καμίνου ταύτης περιεκύκλωσάς με ὡσεὶ τεῖχος, καὶ ἐστερέωσας ὡς καμάραν, καὶ ἐθαρσοποίησάς με ἐν τῇ δυνάμει τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Εὐλογημένον καὶ εὐδοξασμένον τὸ πάντιμον καὶ ἅγιον ὄνομά σου, νῦν καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας, ἀμήν. Μετὰ δὲ τὸ προσεύξασθαι αὐτὴν, ἐξεπήδησεν ἐκ τῆς καμίνου φλὸξ, καὶ διώδευσεν καὶ ἐνέπασεν οὓς εὗρε περὶ τὴν κάμινον κύκλῳ, ὤστε τελευτῆσαι ψυχὰς ἑβδομίκοντα.

[8] Τότε προστάττει Ἰουστῖνος ἐκβληθῆναι αὐτὴν ἐκ τῆς καμίνου, καὶ λέγει πρὸς αὐτήν. Ποίαις γοητείαις τὴν φλόγα τοῦ πυρὸς ἡμαύρωσας; Ἑλικονὶς λέγει· Χριστὸς, ὃν σὺ οὐχ ὁρᾷς, αὐτὸς παραγενόμενος ἐδροσοποίησεν τὴν κάμινον, κᾀμὲ ἐνεδυνάμωσεν. Τότε κελεύει ἐνεχθῆναι κράβαττον χαλκοῦν, καὶ ἐκκαῆναι αὐτὸν καὶ ἐπιτεθεῖσαν τηγανίζεσθαι. Ἀπλωθείσης δὲ αὐτῆς ἐπὶ τοῦ κραβάττου, τὸ αἷμα αὐτῆς περιέῤῥεεν ἐπὶ τῆς ἀνθρακιᾶς, ὥστε ἐκ τῶν σταλαγμῶν τοῦ αἵματος σβέννυσθαι τὴν πηράν. Τότε προστάττει ἀρθῆναι αὐτὴν ἀπὸ τοῦ κραβάττου, καὶ βληθῆναι αὐτὴν ἐν τῇ φυλακῇ. Ἐπήχθη δὲ ὁσία Μάρτυς ἐν τῇ εἰρκτῇ, καὶ ἦν δοξάσουσα τὸν Θεὸν καὶ λέγουσα· Ἰησοῦ, δύναμις ἡμῶν, Ἰησοῦ τὸ καύχημα, Χριστὲ ἐλπὶς ἡμῶν, ἐνίσχυσόν μοι καὶ βοήθησόν με, καὶ τὸ ἄλγος τῶν τραυμάτων μου ἴασον καλὸς ἰατρὸς, δωρεὰν ἰώμενος τοὺς ἐλπίζοντας ἐπί σοι. Ταῦτα αὐτῆς προσευχομένης παραγίνεται Σωτὴρ, μετὰ δόξης καὶ φωτὸς μεγάλου, καὶ ἐκ δεξιῶν καὶ ἐξ εὐωνύμων Μιχαὴλ καὶ Γαβριὴλ, καὶ ἐλθὼν ἔγγιστα τῆς Ἁγίας, ἔδωκεν αὐτῇ χεῖρα, καὶ λέγει αὐτῇ. Ἀνάστηθι ἐπὶ τοὺς πόδας σου, καὶ ἐνισχύνθητι, ἐγὼ γάρ εἰμι μετά σου, καὶ ἐλεήσω σε, καὶ ἰάσομαι τὰς πλήγας τὰς ἐπαγομένας σοι. δὲ Ἁγία ἀναστᾶσα προσεκύνησεν ἐπὶ πρόσωπον λέγουσα· Ἐλθὲ, Ἰησοῦ, εἰς τὴν ἴασίν μου· ἐλθὲ Ἰησοῦ, εἰς τὸ σῶσαί με· δός μοι τὸ νῖκος κατὰ τοῦ ἐχθροῦ· ὅπως νικηφόρος γεγονυῖα, εἰσέλθω εἰς τὰς αὐλάς σου ἐν ὕμνοις καὶ φωναῖς ἀγαλλιάσεως. Καὶ λέγει αὐτῇ Σωτήρ· Θάρσει, θήγατερ, θάρσει ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου· ἐγώ εἰμι ἰώμενός σε, καὶ ἀντιλαμβανόμενος τῆς ἀσθενείας σου, καὶ δωρούμενός σοι στέφανον ἀφθαρσίας ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν· καὶ ταῦτα εἰπὼν Σωτὴρ ἀνῆλθεν ἐις τοὺς οὐρανούς. Καὶ ἰδοὺ Ἄγγελοι προσῆλθον καὶ διηκόνουν αὐτῇ, ἔχοντες μετὰ χεῖρας ἄρτον λαμπρότερον τοῦ ἡλίου, καὶ ἔδωκαν αὐτῇ. δὲ λαβοῦσα ἐκ χειρὸς τῶν Ἀγγέλων τὴν τροφὴν ἐνίσχυσεν, καὶ ἔλαμψεν τὸ πρόσωπον αὐτῆς ὡς ἥλιος, τὸ δὲ σῶμα αὐτῆς ἐγένετο λευκὸν ὡσεὶ χιὼν, καὶ ἔψαλλεν λέγουσα· Φωνῇ μου πρὸς Κύριον ἐκέκραξα, φωνῇ μου πρὸς Κύριον ἐδεήθην, ὅτι ἄρτον οὐρανοῦ ἔδωκέ μοι, καὶ ἄρτον Ἀγγέλων βέβρωκα ἐγὼ ἁμαρτωλὸς, αἰνῶ, ὑμνῶ, δοξάζω, εὐχαριστῶ, ὑπεριψῶ τὸ ἅγιον ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Ὑιοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.

[9] Τῇ δὲ ἐπαύριον ἐκέλευσεν ἐκβληθῆναι αὐτὴν ἀνόσιος Ἰουστῖνος ἐκ τῆς φυλακῆς, καὶ προσελθεῖν ἐπὶ τὸ βῆμα, καὶ ὡς μόνον ἐ͂ιδεν τὸ ἔνδοξον τῆς ὁράσεως αὐτῆς, ἔκπληκτος γενόμενος λέγει αὐτῇ· γοητεία τοῦ ἐσταυρωμένου! μεχρὶ ποῦ ἔφθασεν; δὲ ἁγία Ἑλικονὶς λέγει· τύφλωσις καρδίας! πῶς ἠμαυρώθης ὑπὸ τοῦ πατρός σου τοῦ βιαβόλου; αἰσχύνθητι άναιδέστατε τύραννε, καὶ παῦσε βλασφημῶν δαίμων ἔνσαρκε, ἀγανακτει γὰρ φορέσας σε σατανᾶς τὴν δύναμιν τοῦ Χριστοῦ, καὶ προστάττει Οὐαλλέριον καὶ Τερεντιανὸν ἑτοιμασθῆναι a λουσώριον ἐν μέσῳ τοῦ θεάτρου, ὅπως τῇ ἐπαύριον θυριομαχήσῃ Ὁσιομάρτυς, προσέταξεν δὲ ἑτοιμασθῆναι λέοντας σαρκοφάγους καὶ ἄρκτους καὶ παρδάλεις, ὅπως δι᾽ αὐτῶν ἀναλώσῃ τὴν ἀμνάδα τοῦ Χριστοῦ. Οὐαλλέριος καὶ Τερεντιανὸς οἱ ἀρινάρχαι b λέγουσιν τῷ Ἀνθυπάτῳ· Δεόμεθα τῆς σῆς λαμπρότητος. Ἔχομεν δύο λέοντας σαρκοφάγους, καὶ ἰδοὺ ἡμέραι τρεῖς, νηστεῖς ἐστιν καθειργμένοι ἐν τῇ γαλεάγρᾳ· ἐκείνοις παραῤῥίψομεν αὐτὴν καὶ ἀνωλοῦσιν αύτὴν ἐξαίφνης ὡσεὶ ἀκρίδα. Καὶ ἐπέστρεψεν Ἀνθύπατος μετὰ πολλῆς χαρᾶς· τῇ δὲ εἰσαύριον προσέταξεν κηρυχθῆναι ἐν τῇ πόλει, ὅπως συνέλθωσιν ἅπας τὸ πλῆθος τῶν ἑλλήνων εἰς τὸ κυνήγιον, καὶ θεάσωνται τὴν ἀπόλειαν τῆς Ἁγίας. Προκαθίσας δὲ ἐν τῷ θεάτρῳ Ἀνθύπατος, καὶ τοῦ δήμου πληρώσαντος τὸ θέατρον, ἐκέλευσεν ἐπαπολυθῆναι αὐτῇ τοὺς λέοντας. Ἀνεώχθησαν δὲ αἱ γαλεάγραι, καὶ ἐξῆλθον οἱ λέοντες βρύχοντες, καὶ ἐκύκλωσαν τὴν ἁγίαν Ἑλικονίδα, καὶ ἔλειχον τοὺς πόδας αὐτῆς. Ὅθεν ἰδόντες οἱ ἕλληνες ἔκραξαν λέγοντες· Φαρμακός ἐστιν ἁνοσία αὕτη, ὅτι οἱ λέοντες ούχ ἥψαντο αὐτῆς. Τούτων δὲ κραζόντων καὶ φωνὰς ἀπολυόντων, Αἶρε τὴν γόητα, αἶρε τὴν μιαρὰν, τὴν καὶ τοὺς ἀγρίους θῆρας χαλινώσασαν· Ἐξεπήδησαν οἱ λέοντες, καὶ ἀνεῖλον τῶν ἑλλὴνων ψυχὰς ἑκατὸν εἴκοσι. Καὶ ἔκφοβος γενόμενος Ἀνθύπατος, ἔφυγεν μετὰ τῆς τάξεως εἰς τὸ πραιτώριον, καὶ πᾶσα πόλις ἐπτύρη ἐπὶ τῷ τρισμῷ τῶν λεόντων.

[10] Οἱ δὲ ἀρινάρχαι μόλις ὀψέ ποτε καθείρξαντες τοὺς λέοντας ἐν ταῖς γαλεάγραις, κελεύει ἐξ αὐτῆς ἀχθῆναι αὐτὴν ἐπὶ τοῦ βήματος, καὶ λέγει αὐτῇ, Θύεις, δίδωμι κατά σου τὴν ἀπόφασιν; Ἑλικονὶς λέγει· Θαυμάζω ὅτι χρῶμα ἔχεις ἀναιδὲς καὶ οὐκ αἰσθάνῃ τὰς δυνάμεις τοῦ Χριστοῦ, οὗ δούλη καὶ ἤμην, καί εἰμι, καὶ ἔσομαι· ὡς βούλει ἀπόφηναι. Φλάβιος Ἰουστῖνος λαμπρότατος Ἀνθύπατος λέγει· Ἑλικονίδα τὴν μάγον, τὴν τοὺς αἰωνίους θεοὺς συγκλάσασαν, καὶ τοῖς νόμοις τῶν Βασιλέων μὴ ἐμμείνασαν, ταύτην προτάττει τὸ ἡμέτερον δικαστήριον ξίφει τὴν κεφαλὴν ἀποτμηθῆναι. Καὶ εὐθέως ἐξηνέχθη Ὁσία ἔξω τῆς πόλεως, καὶ ἐκτείνασα τὰς χεῖρας προσηύξατο λέγουσα· Δεῦρο, Χριστὲ, πλήρωσον τὰς ἀψευδεῖς σου ἐπαγγελίας, συνκαταρίθμησόν με μετὰ τῶν ἁγίων καὶ ἐκλεκτῶν ἀμνάδων σου, Σάῤῥας τῆς Ἀβραμιαίας, Ῥεβέκκας, Ῥαχὴλ, Λίας, Σωσάννης, τῆς ἁγίας κατὰ σάρκα σου μητρὸς, Μαρίας, Μάρθης, Μαρίας, Ἄννης, Ἐλισαβὲθ, Θέκλης, καὶ δός μοι μετ᾽ αὐτῶν διαναπαύεσθαι εἰς τοὺς ἀκηράτους αἰῶνας. Καὶ ἦλθεν αὐτῇ φωνὴ ἐξ οὐρανοῦ λέγουσα· Δεῦρο, θύγατερ στέφανός σοι ἡτοίμασθαι, θρόνος σοι ηὐτρέπισται, οἱ ἅγγελοι ἀνυμνοῦσιν τὴν σὴν εἴσοδον τὴν ἐν τοῖς οὐρανοῖς. Ταύτης δὲ τῆς φωνῆς ἐνεχθείσης, προσῆλθεν ἑις τῶν δημίων, καὶ ἔκρουσεν αὐτὴν τῇ σπάθῃ, καὶ οὕτως ἀπέτενεν τὴν ἁγίαν αὐτῆς κεφαλήν· καὶ ἀντὶ αἵματος γάλα ἕρευσεν ἐκ τοῦ σώματος αὐτῆς· καὶ οὕτως ἔλαβον τὸ σῶμα αὐτῆς φίλοι πιστοὶ εὐλαβεῖς ἄνδρες, καὶ συνεκόμισαν αὐτὴν, πυρὸς καὶ ξίφους καταφρονήσασαν καὶ παντοίων βασάνων. Ἐτελειώθη πάνσεμνος καὶ ἁγία Μάρτυς, βασιλεύοντος τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ᾧ δόξα καὶ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, Ἀμήν

[7] Elapsis autem quinque diebus, Perinio datus est in provinciam successor, diaboli similiter filius, & prædecessore suo deterior ferociorque: Justino nomen erat. Ad hunc, ut quæ circa Heliconidem facta erant, retulerunt; graviter sane in illam commotus est tyrannus; erectoque in urbe media tribunali, ipsam coram se sisti imperat: quam, ut adfuit, ita compellat: Dic age, audacissima impiissimaque mulier, quis te furor ad statuas Deorum confringendas impulit? per Nemesim juro, [Heliconis a Iustino ob confractos Deos objurgata intrepide respondet,] quæ facta mortalium pensat, e manibus meis numquam elabëris. Ad quem Heliconis; Audi ait, Proconsul, Deus ultionum Dominus, & nullius indigens, desiderans salutem hominum. Tui igitur Dii, Proconsul, cum Christi mei præsentiam sustinere ulterius haud possent, in solum tandem prolapsi, frustatim comminuti sunt, utpote dæmonia insensata & muta. Hæc tua, dixit Proconsul, prima est audacia, quam tamen venia dignabor, si ad Deos deinceps colendos accedere non detrectaveris. Sin minus, & hoc primum audaciæ tuæ specimen dignis coërcebo suppliciis, & membra tua canibus devoranda projiciam. Cui Heliconis; Tace sis, ajebat, impudens; obmutesce, canis; desine, pernicies hominum; ne muti, sordide atque impure homuncio. Quidquid visum fuerit, age, in medium affer: ecce me paratissimam ut suppliciis tuis ac tormentis ultro ac sponte me offeram. Tunc Proconsul Justinus fornacem accendi per tres omnino dies, & Sanctam Martyrem immitti in eam jussit. Tribus igitur diebus succensa fornax nil nisi horrendæ cujusdam flammæ speciem referebat, quando in eam tyranni jussu conjecta est Heliconis, signo Crucis jam ante præmunita: fornax autem igne candescens, quasi concameratum quoddam conclave, [Inardentem fornacem conjecta, divinitus illæ su permanet.] atque ipsa etiam flamma in modum firmi parietis, Virginem circumstetit. Hæc interim medio in igne consistens, ovicula veluti aut columba immaculata, suas in cælum manus extendens ita psallebat: Si per ignem transiero, flamma non nocebit mihi: transivi per ignem & flammam, & eduxisti me in refrigerium. Domine Jesu Christe, qui in Babylonicam quondam fornacem descendisti, & trium puerorum flammas quodam quasi rore temperasti; Tu, Domine, idem ipse es, qui fornacis hujus flamma, non secus ac firmo pariete, me cinxisti, & candentis fumi ambitum concameratum mihi voluisti esse fornicem, ac me denique ipsam spiritus tui divini animasti virtute. Benedictum sit & gloriosum nomen tuum altissimum idemque sanctissimum, nunc & in omnia secula. Amen. Cum hoc modo Heliconis orasset, flamma repente e fornace prosiliens, quos propius adstantes reperit, persecuta est, & correptos aspersit, ita ut septuaginta omnino interierint.

[8] [Lecto deinde æneo imposita igne subjecto torquetur.] Tunc imperavit Justinus, ut e fornace Sancta educeretur, eamque ipse sic est allocutus: Dic, quibus tandem præstigiis ignium ac flammarum vires frangere potuisti? Cui Heliconis: Christus, quem tu minime vides, præsens mihi adfuit, fornacem temperavit, & talem mihi potestatem contulit. Exinde Proconsulis jussu in medium adductus est lectus æneus, in eumque subjecto igne jam candentem conjecta Heliconis. Cum igitur super lectum illum extensa jaceret Christi Martyr, tantum ex ejus corpore in subjectum ignem effluxit sanguinis, ut eum plane extinxerit. Quamobrem continuo e lecto æneo ad carcerem reducta est Sancta. In hunc ut fuit detrusa, laudis Deo confessionem hoc modo persolvit: Jesu virtus ac fortitudo nostra, Jesu gloriatio, & nostra o Christe spes, auxilio mihi nunc adsis; & vulneribus meis, o medice pulcherrime, adhibe medicinam, qui sponte & gratis adjuvas in te spem suam reponentes. Ita cum Heliconis precaretur, ingenti gloria multaque luce conspicuus Salvator apparuit, a dextra lævaque comitantibus eum Michaële & Gabriële. Propiusque ad Virginem ut accessit, manum illi porrexit & ait. Assurge in pedes, [In carcerem retrusa, cætestis visione recreatur,] & roborare: ego tecum sum, qui tui miserebor, & vulnera tibi inflicta divina mea virtute sanabo. Erecta in pedes Martyr, ac deinde in faciem solo se prosternens, Deum adoravit, dixitque: Veni Jesu, & sana me. Veni Jesu & salva me. Da victoriam adversus hostē, ut eo prostrato in aulam sanctam tuam non sine hymnis & canticis exultationis gloriosa ingrediar. Tum sic ad eam Salvator: Macte, filia, macte animo. Ego ipse sum qui sano te, qui tuam in me recipio infirmitatem, qui denique coronam tibi immortalitatis in regno cælorum confero. Quo dicto optimus Salvator in cælos denuo abiit. Atque ecce confestim accesserunt Angeli, obsequium suum Virgini sanctæ exhibituri, cui quem manibus ferebant panem, solis instar lucidissimum, porrexerunt. Accepto e manibus Angelorum quem dixi pane, viribus refecta est Heliconis, & facies ejus ut sol resplenduit, sed & sacrum ejus corpus candidum factum est ut nix. [& sancta, novum cælitus robur accipit.] Tum ita oravit: Voce mea ad Dominum clamavi, voce mea ad Dominum deprecata sum: quondam panem cæli dedit mihi, & panem Angelorum ego peccatrix comedi. Quapropter sanctissimum Patris & Filii & sancti spiritus nomen laudibus, hymnis, glorificatione, & actione gratiarum prosequor, ac superexalto in secula seculorum. Amen.

[9] Postero die Heliconidem e carcere educi, & ad tribunal suum impius Justinus sisti mandavit. Utque insignem vultus ejus splendorem conspexit, [Iustino iterum sistitur,] stupore extra se abreptus, ait: O magiam Crucifixi! quousque ea pervenit! Ad quam tyranni vocem S. Heliconis; O ingens, inquit, mentis tuæ cæcitas! quantis a Patre tuo Diabolo tenebris es involutus! Erubesce, tyranne turpissime; cessa a blaphemiis, corporate dæmon: qui enim in te versatur satanas, virtutem Christi potentiamque ferre nequit. At tyrannus imperat Valerio & Terentiano ut medio in theatro ludum sibi fieri curent; & die sequenti cum feris committatur sancta Martyr: mandat autem parari sævissimos leones, ursos, ac pardos, quorum dentibus innocens Christi ovicula discerpatur. Valerius vero ac Terentianus campi arenarii Præfecti, ita Proconsulem sunt allocuti: Bona tua pace, Illustris Proconsul, Habemus carnivoros leones duos voracissimos, [atque ad bestias damnatur] qui tertio insuper jam die jejuni suis coërcentur caveis: his, si videtur, illam objiciemus, a quibus mox tamquam locusta exigua devorabitur. Discessit ergo cum gaudio Proconsul, die vero sequenti per universam urbem præconis voce denuntiari jubet, ut omnis Gentilium multitudo ad Circum venatorium confluar, certissimum Sanctæ spectatura exitium. Sedente igitur in theatro Proconsule, & cuncto populo ad spectaculum intento, imperatum fuit ut in Heliconidem immitterentur leones. Apertis itaque caveis magno cum rugitu in arenam prosilierunt belluæ, quæ Heliconidem circumsteterunt innoxiæ, ac pedes ejus lambere pariter cœperunt, Quo viso omnis populus magnis vocibus clamavit: Venefica certe est impia illa mulier; [Quæ S. Martyri noxam non inferunt.] nam & leones ipsam attingere non sunt ausi. Cumque inclamare omnes pergerent; Tolle e vivis præstigiatricem, tolle nefariam, quæ ferocissimas etiam belluas artibus suis novit domare; exilierunt leones, atque ex Gentilibus centum omnino & viginti discerpserunt. Tunc consternatus metu Proconsul cum satellitio suo universo fugam ad prætorium arripuit, quin & cuncta civitas leonum rugitu exterrita est.

[10] At arenæ curatores, cum vix etiam sero vespere in caveas suas coëgissent leones, jussa est a Proconsule Heliconis ad tribunal adduci; quam, ut coram adstitit, sic est affatus: Sacrifica, vel e vestigio mortis in te sententiam pronuntio. Cui Heliconis; Miror equidem, ait, quod frontem habeas tam impudentē, [Cladio percussa martyrium Heliconis absolvit.] ut Christi potentiam nondum etiam agnoscas, cujus ego famula semper fui, & modo sum, ac in æternum ero. Morti me ut lubet adjudica. Tum Flavius Justinus, illustris Proconsul, ita pronuntiat: Heliconidem veneficam, quæ Deos nostros immortales comminuit, & legibus Imperatorum recusat parere, sententia nostra capite minuendam tradimus. Quo dicto, confestim extra urbis muros educta fuit Heliconis: quæ protensis in cælum manibus hoc modo oravit: Veni, Christe, & veraces tuas promissiones imple: in sanctarum me & electarum ovicularum tuarum, Saræ, Rebeccæ, Rachelis, Liæ, Susannæ, ac tuæ secundum carnem matris Mariæ, nec non & Marthæ, Mariæ, Annæ, Elisabethæ, Theclæ, numerum adscribe; & hoc mihi tribue, ut cum illis in semper duratura secula ab omni labore conquiescam. Precationem excepit divinitus e cælo audita talis vox: Veni, o filia. Jam tua tibi parata est corona, & thronus constitutus. Jam cælestes genii tuum in cælos ingressum hymnis parant celebrare. Vocem hanc ut percepit, læta se lictoribus Heliconis obtulit, e quibus unus gladio eam feriens, sacrum Virginis verticem decussit. E trunco corpore loco sanguinis lac manare conspectum. Sanctum Heliconidis cadaver pii quidam viri & fideles amici sustulerunt; Heliconidis, inquam, quæ ignem & gladium & tormenta omnia generoso animo despexit. Vitam finiit sancta & gloriosa Martyr, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui gloria & imperium in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Λουσώριαν, Ludicrum spectaculum, verto: vocem Latinam esse nemo non videt: ita Epiphanius in Anchorato λουσόριον πλοῖον dixit, Lusoriam navim.

b Ἀρινάρχαι, rectius ἀρηνάρχαι scriberentur, ab Arena, quo nomine accipiendo partem pro toto intelligitur totum Amphitheatrum, cui illi Præfecti.

DE SANCTIS MARTYRIBVS
ZETVLO, PRIMO, NONNO, EVRESO, IVLIO
IN PAMPHILIA REGIONE ASIÆ.
Ex antiquioribus Martyrologiis.

[Commentarius]

Zetulus, Martyr in Pamphylia (S.)
Primus, Martyr in Pamphylia (S.)
Nonnus, Martyr in Pamphylia (S.)
Euresus, Martyr in Pamphylia (S.)
Julius, Martyr in Pamphylia (S.)

D. P.

Avspicantur hunc diem antiqua Martyrologii Hieronymiani apographa ab hisce Sanctis, & Corbeiense quidem Parisiis excusum, hoc modo: V Kalendas Junii. Pamphilia Zetuli, Primi, Nonni, Euresi, Iulii. Hæc ibi, quæ, sed ultimo omisso, ita referuntur in Ms. Blumiano: Pamphilia Zetoli, Primi, Nonni, Curesi. In codice Lucensi ista leguntur: Pamphilia Zotoli, Primi, Nonnȩ, Curesi. Deinde sequuntur in hisce tribus apographis Martyres Afri, qui in unam cum hisce turmam conjecti, & omissa Pamphilia, notißima Asiæ regione, omnes Africæ tribuuntur in Ms. Epternacensi his verbis: V Kalendas Iunii. In Africa natalis Getuli, Nunni, Primi, Aurosi (& hi Pamphiliæ supra aßignantur) Proti, Mari, Miniæ, Feliciani. De quibus mox agemus. Hujus exemplo Mss. Rhinoviense & Richenoviense ista tradunt: In Africa Cetuli, seu Catuli, Aurosi, Proti: & omni palæstra omißa, nomina Zetuli seu Zotoli, & Primoli loco Primi, leguntur in Mss. Augustano S. Vdalrici & Parisiensi Labbæi. Adscribuntur autem Pamphiliæ, Zetulus, aliis Getulus, Cetulus, Zetolus, Zotolus, Catulus; tum Primus, etiam Primolus dictus; dein Nonnus, aliis Nunnus & Nonna: postea Euresus, aliis Aurosus & Curesus. Vltimo, ex codice solo Corbeiensi, additur Julius.

DE SANCTIS MARTYRIBVS AFRIS,
PORTINO, SEV PROTO, ARMINIA, SEV MARIMINIA, ET SECVNDINO.
Ex iisdem antiquioribus Martyrologiis.

[Commentarius]

Portinus seu Protus, Martyr in Africa (S.)
Arminia seu Mariminia, Martyr in Africa (S.)
Secundinus, Martyr in Africa (S.)

D. P.

In jam memorato codice Corbeiensi Parisiis excuso, post dictos Martyres Pamphilios, ista sequuntur: In Africa Portuni, Ariminiæ, Secundini. Verum ultimo omisso ista habentur in apographis Lucensi & Blumiano: In Africa Portini, Arminiæ. Quia vero præcedentes Martyres Pamphilios in unam cum hisce turmam conjectos diximus in Ms. Epternacensi, de hisce ista nomina ibi reperiuntur, Proti loco Portini, tum Mari, Miniæ aut unico potius verbo Mariminiæ, pro Ariminiæ aut Arminiæ, & additur Feliciani. Sed hic videtur Felicis loco positus, atque & ad Martyres Sardos, in dicto Ms. omissos, referendus.

DE SANCTIS MARTYRIBVS SARDIS,
ÆMILIO, FELICE, PRIAMO, LUCIANO, ITEM FORTVNATO, JVCVNDIANO, LVCIO.

COMMENTARIUS CRITICUS.
Quam temere cum his confusi eorumdem aut similium nominum Episcopi Sardi: deque variis alterutrorum ecclesiis in Sardinia, & inventione corporum æque incerta.

Æmilius, Martyr in Sardinia (S.)
Felix, Martyr in Sardinia (S.)
Priamus, Martyr in Sardinia (S.)
Lucianus, Martyr in Sardinia (S.)
Fortunatus, Martyr in Sardinia (S.)
Jucundianus, Martyr in Sardinia (S.)
Lucius, Martyr in Sardinia (S.)

AUCTORE D. P.

Horum Martyrum notitia ex antiquis Martyrologiis certius hauritur, quam ex recentioribus Sardiniæ Scriptoribus: [Antiquorū omnium sententia Martyres,] ac primo Vsuardus, Ado, Notkerus, auctor Martyrologii sub nomine Bedæ editi, Bellinus, & alii eos secuti ista habent: In Sardinia Sanctorum Emilii, Felicis, Priami, Luciani: quos Martyres fuisse indicat hodiernum Martyrologium Romanum, addens, eos pro Christo certantes fuisse coronatos. Nomen Passionis, id est Martyrii, præponit Notkerus; & inter Martyres in antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis recensentur, atque in Blumiano quidem his verbis: In Sardinia Emili, Felicis, Priani, Luciani. Quæ eadem sunt in codice Lucensi, sed Piriani scribitur, pro quo melius in Mss. Romanis Cardinalis Barberini, & Vallicellano Congregationis Oratorii, aliisque supra indicatis, ponitur Priami. Hoc omisso, in Ms. Corbeiensi Parisiis excuso socii alii sic adjunguntur: In Sardinia Emili, Felicis, Fortunati, Luciani, Jocundiani, Lucii. In Ms. Epternacensi videtur per incuriam scriptoris inductus hiatus, & solum refertur nomen Feliciani; forsan ex vocibus Felicis & Luciani contractum. Legitur etiam Felicii in primario Ms. Vsuardi, quod Parisiis in monasterio S. Germani adservatur. His ita concordantibus, miramur apud Maurolycum legi: In Sardinia Sanctorum Æmilii, Priami, Luciani, & Felicis feminæ. Maurolycum sequuntur Felicius, Arturus in Gynæceo sacro, & Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, qui addit, Calari, ut antiqua habet traditio, martyrio affectos, & eorum sepulcrum miraculis claruisse. Atque illi hactenus de Martyribus agunt, quomodo etiam SS. Æmilium, Priamum, Lucianum, & Felicem asserunt Martyres fuisse, Dimas Serpi lib. 1, Chronici Sanctorum Sardiniæ cap. 16, Franciscus de Vico par. 3 Historiæ Sardiniæ cap. 2, Iacobus Pinto lib. 3 de Christo Crucifixo tit. 4 loco 12 num. 21, aliique, & coronatos volunt sub Hadriano Imperatore. Nihilominus Fara, lib. 1 de Rebus Sardois apud præcitatum Maurolycum in Annotatione, hos non Martyres, sed Confessores facit: ait enim sanctitate excelluisse, & V Kalendas Junii miraculis claros migrasse in cælum; ac primū, non Æmilium, sed Æmilianum appellari.

[2] Dionysius Bonfant lib. 1 de Triumphis Sanctorum regni Sardiniæ cap. 6 & seqq. quatuor primos facit Protomartyres, [An passi sub Nerone?] sub Nerone passos: & in probationem adducit Primum Episcopum Cabillonensem, qui in Topographia Sanctorum sub verbo Caralis (imo Calaris) ista habet: Hic Primus, Felix, Æmilius, & Lucianus Martyres. Verum quia Primus iste sub nomine Sardiniæ nullum Martyrem notavit, videtur pro ipsa insula nominasse primariam insulæ urbem. Hinc tamen non sequitur, Æmilium sive Æmilianum fuisse Archiepiscopum Calariensem; nec admittenda quæ de illo & Sociis ibidem narrantur. Ipsum Bonfant lector adeat, si quis narrationibus ejusmodi novellis nec solida auctoritate fundatis delectatur: nobis satis est indicasse, quid veteres, licet exteri scriptores annotarint: nam quod Neronis persecutionem attinet, hanc ad Sardos penetrasse, difficulter potero persuaderi.

[3] [An hujus S. Æmiliani sint ecclesiæ variæ,] Paulo majori consideratione dignum est, quod prædictus Bonfant suum de S. Æmiliano discursum hoc modo finiat: Erat olim apud nos oppidum, nomen Æmiliano vel Æmilio habens, cujus hodieque ruinæ conspiciuntur in territorio Sardianæ, sic dictum propter ecclesiam, quam illi indigenæ ut Patrono suo ædificarant, cujus ecclesiæ solo prostratæ rudera dignoscere adhuc poterit curiosus scrutator. In oppido autem Samassi invenitur ejusdem appellationis alia ecclesia, quam aliqui S. Augustini nunc appellant, quia juxta fundatus olim fuit Augustinianorum conventus: estque ea ecclesia vetustissima. Rursum in oppido Narugus est alia perquam vetusta; & in oppido Baulla similis aliquando stetit, nunc autem destructa est. Ilboni quoque, in Oleastrensi territorio, una etiam esse sciretur, nisi errore vulgi crederetur esse S. Geminiani Martyris, cujus ibi festum agitur. Omnes porro antiquæ dictarum ecclesiarum tabulæ repræsentabant, hodieque repræsentant Episcopum Sanctum. Ne autem objiciat aliquis eas esse S. Geminiani, non Æmiliani, adeat oppidum Somugueri, invenietque ibi unam ecclesiam S. Æmiliani & alteram S. Geminiani, velut diversorum Sanctorum; unamque haberi S. Æmiliani Episcopi, alteram S. Geminiani Martyris, & desinet dubitare. Hæc ille.

[4] [an vero Episcopi Confessoris!] Ego vero dubitare non desino, vehementerque suspicor tabulas illas pictas, tam quæ S. Æmilianum, quam quæ S. Geminianum repræsentant, æque omnes Sanctorum ejus nominis in Sardinia Episcoporum esse, sed Confessorum, quorum cum dies festi aboliti essent a memoria Christianorum, absque ullo Christianismi cultu inter Saracenos degentium, isti qui S. Geminiani memoriam servabant, recurrerint ad Romanum Martyrologium, ibique invenerint ad XVI Septembris unum, cum S. Lucia passum Romæ, quod satis ipsis fuerit, ut ejus tamquam Martyris cultum assumerent. Nemo autem mirabitur potuisse horum, ex solis ecclesiarum superstitibus nominibus cognitorum, festos dies abire ex memoria; si consideret idem accidisse S. Lucifero, primario totius insulæ Sancto. Nec minus forte, quam a S. Geminiano qualicumque distinguendus est S. Æmilianus, ab hoc quoque distinguendus erit S. Æmilius, cujus ecclesiam sex milliaribus Calari distantem superesse, ait Bonfant in oppido dicto Sextu-campestre: [sunt etiam ecclesiæ SS. Æmilii, Priami, Luctani,] ubi multa testatur fieri miracula per unum eorum lapidum, quibus Sanctum istum fuisse lapidatum vetus traditio habet. Priami quoque (quem Squirrus ait vulgo Santu Pilumu dici) extare varias per insulam ecclesias lego apud Bonfant, ac nominatim in Sarralus, quæ sub altari habet tres cryptas: & earum una stillat aquam, ad multas curationes salutarem. Sed & S. Luciano plures dicuntur ecclesiæ consecratæ, specialiter in partibus Orestani. De quibus universim dixero, verosimilius esse, quod Sancti quorum illæ sunt, etiam in earum aliqua corpore vel toto vel partito quieverint, quoad per Saracenorum tyrannidem licuit.

[5] Quod ad prædictorum Martyrum Reliquias attinet, quas prope Calarim reperisse se credunt Sardi anno MDCXX, [Corpora inventa anno 1620 non videntur esse Martyrum,] sciendum ex Sanctuario Seraphini Squirri lib. 2 cap. 41, quod die XVIII Ianuarii, anno jam dicto in Sabbato, juxta ecclesiam S. Saturnini transiens currus, deficiente sub una rotarum solo, hæserit in aluto, elevaritq; frustum lapidis musivo opere laborati, cum aliquibus litteris: qua de re monitas Archiepiscopalis Vicarius accurrit; remotaque terra inventa est tribuna presbyterii, & consequenter integra ecclesia subterranea, cum multis sacellis, sic compositis, ut singulæ complecterentur capellulas plures. In hoc Presbyterio inventum primo loco est epitaphium, marmori nigro insculptum & musivi operis limbo circumdatum, cujusdam pueri Lelli, relatum a nobis in Appendice ad Acta S. Luciferi XX Maji num. 131, quod vel solum sufficere debuisset judiciis non præoccupatis, ut crederent ibi quiescentium corpora non esse Martyrum, sed in pace ecclesiæ ac verosimiliter post Saracenorum tempora illic collocata fuisse pleraque.

[6] Quia tamen porro scrutantibus per plures consequentes dies, [nedum relatorum hoc die Priami,] certoque persuasis omnia esse corpora Sanctorum Martyrum, XIV Martii occurrit sepulcrum lateritium formosum, limbo rubro circumductum, intra quem inveniebatur clausum frustum marmoris unius palmi in quadrum, dicens, B. M. PRIAMVS. QVI, BIXIT. ANN. PL. M. XXX. REQVIEBIT. IN. PACE. V. KAL. IVNII, fortuitus hic diei nominisque ejusdem concursus visus est sufficere, ad firmiter statuendum, ibi latere corpus ejus, quem Martyrologia antiqua, sicut vidimus, martyrium in Sardinia tulisse dicunt, licet in ipso epitaphio nullum martyrii indicium, sed prorsus alia omnia appareant. Hinc autem facto principio, creditum fuit sepulcrum antea repertum die X Martii, cui suppositus laterculus utrimque mutilus solum repræsentabat characteres, ex tribus lineis productioribus residuos,

B. M. LVCI
IS. PL. M. L. A.
POS IT. [Luciani,]

indicare corpus S. Luciani, una cum S. Priamo paßi. Neque infirmandæ huic crudelitati suffecit, quod sepultura illa aperta, præter unius hominis grande corpus continebat aliud minus cum interposito laterculo, sub nota anchoræ desuper sculptæ dicente, quod M. Antonius Apelles exitum fecit Venustæ conlibertæ suæ, quæ vixit annis XI, inter navigandum scilicet mortua, & jacta ad exscensionem anchora in Sardinia sepulta, sicut ista & similia hominum fortaßis gentilium epitaphia legenda esse indicavimus in præcitata Appendice num. 133.

[7] [Æmiliani & Felicis.] Parum autem fuerat ex epitaphii confracti reliquiis elicuisse nomen, ab eo forte cui positum fuerat valde diversum; nisi etiam ex sola vicinia consequens esse vellet Bonfant cap. 7, proximo prioribus duobus sepulcro, ex cujus epitaphio nihil amplius supererat quam hæc verba, QVIESCIT IN PACE, contineri corpus S. Æmiliani, utpote cum Luciano & Priamo paßi. Simili modo idem Bonfant Cap. 9 aliud ibidem inventum corpus, cum titulo tam corrupto ut paucæ litteræ & sensus earum nullus appareat, credidit esse Felicis, & quidem (juxta mentem Galesinii) feminæ. Sed longe consultius Calaritanus Archiepiscopus D. Franciscus de Esquivel censuit, tam hoc quod Felicis, quam alterum quod Luciani esse prætendebatur, absque nomine retinendum, jungendumque corporibus aliis, absque nominis indicio repertis. Idem autem longe consultißime fecisset, si nec eos, quorum nomina extabant, permisisset ut Sanctos celebrari, transferrique, sub altaribus vel in sacrario collocandos, velut certo probatus Martyres, nisi expensa accuratius causa, & expectato Ecclesiæ Romanæ, quæ desuper fuerat consulta, responso. Quanta autem cum lætitia ipsiusque Archiepiscopi & Viceregis D. Alfonsi de Eril interventu, fuerit celebrata Translatio prætensorum SS. Luciani & Priami X & XIIII Martii, satis est legi posse apud Bonfant.

DE SANCTIS MARTYRIBVS ROMANIS.
EPEGATO, EUSTASIO, VICTIA, CASTULO, EPECATO, ANIA, OCTUBRO, URORIA, VIPPIA, HILO, HOMINIO, MARCILIO, CILLONIA, MAXIMA, FILOMINO, AVETTIA, COMMINIO, MARCIANO, FLUMINIO, MARCIANA, CASTULA, ET ALIIS VI SEU IX.
Ex Hieronymiano Martyrologio.

[Commentarius]

Epegatus, Martyr Romanus (S.)
Eustasius, Martyr Romanus (S.)
Victias, Martyr Romanus (S.)
Castulus, Martyr Romanus (S.)
Epocatus, Martyr Romanus (S.)
Anias, Martyr Romanus (S.)
Octuber, Martyr Romanus (S.)
Vraria, Martyr Romana (S.)
Vippia, Martyr Romana (S.)
Hilus, Martyr Romanus (S.)
Hominius, Martyr Romanus (S.)
Marcilius, Martyr Romanus (S.)
Cillonia, Martyr Romana (S.)
Maxima, Martyr Romana (S.)
Filominus, Martyr Romanus (S.)
Avettia, Martyr Romana (S.)
Comminius, Martyr Romanus (S.)
Marcianus, Martyr Romanus (S.)
Fluminius, Martyr Romanus (S.)
Marcianus, Martyr Romanus (S.)
Castula, Martyr Romana (S.)
VI aut IX, Martyres Romani (SS.)

G. H.

[1] Hanc illustrium Romanorum Heroum classem quarto loco proponunt antiqua Martyrologii Hieronymiani apographa, [Memoria in Fastis S. Hieronymi,] & in vetustißimo Epternacensi istis verbis: Romæ Vepegani, Eustasi, Victiæ, Castulæ & Pigati, Aniæ, Octobri, Uroriæ, Vimpiali, Homini, Marcelli, Cilloniæ, Maximæ, Filomoni, Avettiæ, Cummini, Marcianis, Flumini, Marcianiæ, Castulæ, cum aliis VI. In aliis apographis aliqui cum nonnulla varietate indicantur: ac loco Vepegani, legitur in Blumiano & Lucensi Epegati, & in Corbeiensi Parisiis excuso Epecati: & deinde quinto loco repetitur, item Epecati: quod nomen ibidem duo alia Mss. habent, ubi minus perfecte videtur Epernacense habere & Pegati. Dein loco Aniæ in Lucensi est Ancæ, in Blumiano Amæ, & nomen illud in Corbejensi desideratur. Pro Octobri in reliquis est Octubri, & pro Uroriæ in Lucensi Usoriæ. At Vimpiali varie mutatur: in Corbeiensi est Vippiapili, quod bifariam divisum in Lucensi, est Vippiæ Hili; in Blumiano, Viappiæ Hili. Postea Postea loco Marcelli, in aliis scribitur Marcili: & pro Cilloniæ, in Lucensi Colloniæ, & in Corbeiensi Ciconiæ; in quo etiam Maximi legitur, aliis Maximæ. At nomen Filomini Lucensi & Blumiano est Sylomini. Avettiæ etiam Avittiæ & Avitiæ scribitur: uti Commini, Comini & Commieni: & pro Marcianæ, in Corbeiensi est Marciani. Loco etiam Marcianæ invenitur nomen Marcianiæ, Marciani, Mariani scriptum. Demum anonymi VI, aliis sunt VII aut IX. Hactenus ex apographis Martyrologii Hieronymiani.

[2] In codice Vaticano numero 5949 signato, & in Mss. Casinensi & Altempsiano ista habentur: [& aliis.] Romæ SS. Epegati, sive Epagati, Eustasii, Castuli. In Mss. Augustano S. Vdalrici & Parisiensi Labbæi etiam tria nomina signantur his verbis: Romæ Epegathi, sive Epicadi, Marciani, Castuli. Ita cum quinque hisce Mss. refertur XXVII Maji S. Castulus Martyr Romæ in Mss. Trevirensi S. Martini, & Atrebatensi Ecclesiæ Cathedralis; hinc quia bis memoratur inter hos Martyres Castula, non præpositæ solita particula item, & Castulum & Castulam proponimus in titulo. Ms. Richenoviense sive Augiæ-divitis ista habet: Romæ, Grigali, Catulæ, Martialis, pro quibus supra indicatur, Epegati, Castulæ & Marcianæ seu Marciani, ut in aliis etiam legitur.

[3] Locus martyrii in apographis Corbejensi, Lucensi & Blumiano aßignatur via Numentana milliario XIII. [Locus sepulturæ.] In Mss. Casinensi & Altempsiano etiam via Numentana milliario XIV, & non indicato numero milliarium in Ms. Vaticano. Ita supra XXV Maji S. Urbanus Papa dicitur sepultus via Numentana milliario VIII, & S. Restitutus, Martyr est sepultus milliario decimo sexto, ut ejus Acta habent danda XXIX Maji.

DE SS. CRESCENTE, PAULO ET DIOSCORIDE,
MARTYRIBVS ROMANIS.
Ex Græcorum Synaxariis Mss.

[Commentarius]

Crescens, Martyr Romæ (S.)
Paulus, Martyr Romæ (S.)
Dioscorides, Martyr Romæ (S.)

G. H.

[1] Horum Martyrum illustre elogium præbet antiquum Menologium Græcum Basilii Porphyrogennetæ Imperatoris, ad hunc XXVIII Maji hoc tenore: Οἱ τοῦ Χριστοῦ Μάρτυρες Κρίσκης, Παῦλος, καὶ Διοσκορίδης ἐν Ρὥμῃ τῇ πόλει διατρίβοντες, καὶ τῇ διδασκαλίᾳ αὐτῶν πολλοὺς τῶν ἀπίστων τῷ Χριστῷ προσαγαγόντες καὶ φωτίζοντες καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν, διεγνώσθησαν τῷ τῆς Ῥώμης Ἐπάρχῳ· καὶ κρατηθέντες, ἀπεκλείσθησαν εἰς φυλακὴν, παραγγελίαν λαβόντες μηδένα διδάσκειν ἐπὶ τῷ ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ. Ὡς δὲ οὐδὲ ἐν τῆ φυλακῇ ἐπαύσαντο τοῦ διδάσκειν τοὺς συνδεσμίους, ἐξ ὧν πολλοὶ ἐπίστευσαν, ἐκβληθέντες τῆς φυλακῆς, ἐτύφθησαν σφοδρῶς, καταναγκαζόμενοι ἀρνήσασθαι μὲν ἐπὶ πάντων τὸν Χριστὸν, ἀπελθεῖν δὲ εἰς τὸν ναὸν τοῦ Διὸς, καὶ θῦσαι τοῖς ἐν αὐτῷ εἰδώλοις. Καὶ μὴ πεισθέντες, ἀλλὰ μᾶλλον μεγάλῃ τῇ φωνῇ τὸν Χριστὸν τοῖς πᾶσι κηρύττοντες, εἰς κάμινον μεγάλην πυρὸς ἐμβληθέντες, καὶ ἐν αὐτῇ καθάπερ οἱ ἅγιοι τρεῖς παῖδες δοξολογοῦντες, ἐτελειώθησαν. Nunc interpretationem Latinam accipe.

[2] Sancti Martyres Christi Crescens, Paulus, & Dioscorides, [Elogium ex Menologio Basilii Imp.] in urbe Roma commorantes, ac sua doctrina multos ex infidelibus ad Christum adducentes, & per singulos dies illuminantes, innotuere Urbis Præfecto; ab eoque comprehensi sunt & in carcerem detrusi, mandatumque acceperunt in Christi nomine neminem amplius erudiendi. Verum, ne in carcere quidem, eos qui simul cum illis vincti erant edocere cessarunt: ex quibus proinde multi Christi fidem amplexi sunt. Postea hi tres e carcere educti, crudeliter cæsi fuerunt; jussique primo omnium Christum abnegare, tum templum Jovis ingredi, ac idolis quæ inibi erat sacrificare. Verum cum assensum negarent, quin voce magna potius Christum omnibus prædicarent; in magnam ardentis ignis fornacem injecti, sicut olim sancti tres Pueri, Deum glorificantes, martyrium consummarunt. Hæc in dicto pervetusto Menologio Basilii Imperatoris.

[3] At ne quis Romam novam seu Constantinopolim velit interpretari, quod Romanis fuerint ut tales incogniti; juvat addere alterum testimonium ex pervetusto Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ, [aliud ex Ms. Synaxario.] quod sæpius diximus spectare ad Collegium Parisiense Societatis Iesu, in quo ad hunc etiam XXVIII Maji ista leguntur: Οὗτοι ἐν τῆ πρεσβυτέρᾳ ῥώμῃ διατρίβοντες, πολλοὺς τῷ Χριστῷ προσαγόντες καὶ βαπτίζοντες τῇ ἑαυτῇ διδασκαλίᾳ διεγνώσθησαν τῶ τῆς Ρὥμης Ἐπάρχῳ· καὶ συλληφθέντες κατεῖχε τούτους τὸ δεσμοτήριον. Πολλοῖς δὲ τῶν δεσμοτῶν, καὶ ἐν τῇ φυλακῇ, τῇ πρὸς Χριστὸν πίστει προσαγάγοντες, ἐξαχθέντες ἐτύφθησαν σφοδρῶς. Ἔπειτα εἰς κάμινον πυρὸς ἐμβληθέντες, ἐτελειώθησαν. Hi in antiqua Roma commorantes, multos ad Christum convertebant, & baptizabant. Quare propter hanc suam doctrinam innotuere Urbis Præfecto: a quo comprehensi, & in carcerem fuerunt conjecti, in quo multos, in eadem custodia vinctos, ad fidem Christi adduxerunt. Educti vero, crudelissime cæsi sunt, ac deinde in fornacem igne accensam projecti: martyrium consummarunt. Hæc ibi. Quia autem prædicti Sancti ibidem dicuntur alios illuminasse & baptizasse, videntur Presbyteri fuisse. Aliquod eorumdē Martyrum, sed contractius Elogium habetur in Synaxario Divionensi, una cum prævio Disticho, quo tribus in Babylonia Pueris, quorum supra meminit Synaxarii Basiliani collector, sic comparantur,

Ἐν τῇ καμίνῳ Μιζὰκ Διοσκορίδης,
Σιδρὰκ δὲ Παῦλος, Ἀβδεναγὼ δὲ Κρίσκης.

Fornace in ipsa Dioscorides Misac,
Paulusque Sidrac, Crescens Abdenago fuit.

[4] In Menologio Sirleti, nimium negligenter, ut diximus, collecto, solum ista leguntur: Eodem die certamen sanctorum Martyrum Crescentis, Dioscoridis, [Mentio an Menologio Sirleti.] Pauli & Helladii. Baronius autem ex dicto Menologio, quod in Notis allegat, eadem eisdem verbis transtulit ad Martyrologium Romanum. At S. Helladius Episcopus & Martyr celebratur pridie in Menæis Græcis, de eoque integrum Officium recitatur, & ipsum martyrii elogium inde translatum habetur in novo Anthologio, auctoritate Clementis VIII ab Antonio Arcudio typis Vaticanis vulgato; seorsim vero hoc die refertur in jam citato Basilii Imperatoris Menologio, & Typico S. Sabbæ, uti infra dicetur ad Vitam S. Nicetæ Episcopi Chalcedonensis.

DE SS. NATALIO ET SARONA,
MARTYRIBVS ROMANIS.
Ex Græcorum Synaxariis Mss.

[Commentarius]

Natalius, Romanus Martyr (S.)
Saronas, Romanus Martyr (S.)

D. P.

Iam laudatum Ms. Synaxarium Ecclesiæ Constantinopolitanæ, & cum illo Mss. Menæa Mediolanensia bibliothecæ Ambrosianæ, atque Taurinensia Ducis Sabaudiæ, hos Martyres paucis verbis indicāt ad hunc XXVIII Maji. Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ ἄθλησις τῶν ἁγίων Ναταλίου καὶ Σαρωνᾶ Ρὡμαίων. Eadem die certamen Sanctorum Natolii & Saronæ Romanorū. In Ms. Divionensi, reperto apud Petrum Franciscū Chifletium, de iisdem ad diem XXX Maji sic ista legitur. Τῇ ἀυτῇ ἡμέρᾳ ἁγιος Νατάλιος ξίφει τελειοῦται. Eadem die S. Natalius ense cæsus vitam finit, & illud Distichon additur cum allusione ad titulum Martyris, significantis Testem, hoc modo:

Χόρου γενέσθαι Μαρτύρων διὰ ξίφους
Τὸν Νατάλιον μαρτύρουσιν ὁι βίβλοι.

Gladio interemptum, Testium insertum choro,
Natalium, plures rite testantur libri.

Quales hi libri fuerint non est integrum divinare: optare autem licet ut alicunde prodeant, & notitiam prædictorum Martyrum venerationemque nobis reddant certiorem. Interim dubium manet Veterine an Novæ Romæ, sive Italiæ an Thraciæ, quæ posteris Romania dicta, adscribantur hi Martyres, quorum a solis Græcis habetur notitia; adeoque, an ex antiquioribus iis sint, quos Gentilium Iudicum furor sustulit; an forte ad VIII seculum & tempora Iconomachorum pertineant: sed hoc si esset, credimus expreßiorem mentionem faciendam fuisse Imaginum defensarum, etiam in tam brevi versu.

DE SANCTO CARAVNO,
MARTYRE IN DIOECESI CARNOTENSI.

SEC. V.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus ætate, vitæ & miraculorum Actis, ecclesiastico cultu.

Caraunus Martyr, in diœcesi Carnutensi in Gallia (S.)

G. H.

Inter antiquiores viros Apostolicos, qui fidem Christianam Galliarum populis tradiderunt, paßim censentur SS. Potentianus, Savinianus & Altinus, apud Senones paßi XXXI Decembris: de quorum martyrii tempore nonnulla attingit Franciscus Bosquetus, [Tempus martyrii,] libro primo Historiarum Ecclesiæ Gallicanæ cap. 22. Carnutum porro sive Carnotum, urbs Galliæ antiquæ & hodiernæ Belsiæ caput, cujus Episcopi olim suberant Archiepiscopis Senonensibus, a dictis viris Apostolicis gloriantur se aliquo fidei Christianæ radio illustratos fuisse, ac dein pleniorem lucem hausisse e prædicatione & conversatione S. Carauni, in hac diœcesi martyrio coronati hoc XXVIII Maji: ad quem diem ista leguntur apud Vsuardum: Eodem die S. Carauni Martyris, qui apud Carnotum civitatem capite amputato martyrium sumpsit. Eadem fere leguntur apud Bellinum, Maurolycum, Felicium, Galesinium & alios, cum hodierno Martyrologio Romano. Sed bene notandum, quod licet Acta, de quibus mox agemus, videantur Sanctum cum antiquißimis fidei in Gallia præconibus componere, id tamen nullatenus faciant verosimile. Nec enim fidei causa a tyrannis gentilibus, sed pecuniarum cupiditate a viarum grassatoribus occisum Sanctum dicunt: & de eo loquuntur, quasi qui in plena Ecclesiæ pace, vendito patrimonio vitam solitariam concupiscens, peregre profectus sit, & per iter populis prædicaverit: quod totum potuit factum fuisse, cum Galliarum partem Italiæ viciniorem Burgundiones, remotiorem Franci, utrique adhuc Gentiles tenebant. Quare a summo antiquitatis gradu, in quo compilator Actorum collocavit S. Caraunum, deducimus illum usque post alios Martyres; quia credimus ejus paßionem, non diu præceßisse conversionem Gentis Francorum, nec ante quintum seculum ipsum vixisse.

[2] Illa autem, quæ damus, vitæ & martyrii Acta, solo fortaßis initio, [Acta vitaque ex Mss.] ad fidem majoris antiquitatis faciendam licentius interpolata, habemus ex pluribus codicibus Mss. hactenus non excusa; scilicet ex illustri Legendario nostro, ex codice Ms. Aroasiensis monasterii Canonicorum Regularium in Artesia, ex antiquis tabulariis Abbatiæ S. Carauni prope Carnotum etiam Canonicorum Regularium, quæ nobis submisit Parisiis D. Boulart, ibidem ad S. Genovefam Canonicus Regularis, postmodum Ordinis Generalis: item ex Ms. codice monasterii Corneolensis, nobis a Petro Francisco Chifletio donata. Alia ipsi descripsimus apud Cistercienses, ex codice tertio de Vitis Sanctorum: alia denique Parisiis reperimus, apud Virum Clarißimum Franciscum du Chesne, in veteri codice, qui olim fuerat S. Vincentii Metensis: ex hoc vero damus Prologum, qui paßim in aliis deerat. Eadem Acta, sed contracta, descripsimus ex codice 863 Reginæ Sueciæ, & duplici codice Vltrajectino, scilicet Ecclesiæ S. Salvatoris & monasterii Carthusianorum. Extant præterea excusa compendia apud Vincentium Bellovacensem lib. 10 Speculi Historialis cap. 24, & Petrum de Natalibus lib. 5 Catalogi cap. 60. At Miracula, quæ post mortem contigerunt, [item Miracula,] descripsimus Parisiis ex Ms. Legendario Carmelitarum Discalceatorum, & una cum Actis accepimus ex antiquis tabulariis Abbatiæ S. Carauni: eademque extant, sed contracta, in memorato codice Reginæ Sueciæ. Auctor omnium unus idemque est, qui videtur vixisse eodem quo Vsuardus seculo nono, cum sub Hilduino Abbate S. Dionysii invalesceret opinio, S. Dionysium Areopagitam a S. Clemente directum fuisse in Gallias, & primum Parisiorum factum Episcopum; quod ad ejus Vitam diligentius erit discutiendum.

[3] Habemus Breviarium Carnotense, jussu Leonorii Destampes Episcopi Carnotensis anno MDCXXXIII excusum, in quo festum S. Carauni Martyris ponitur hoc XXVIII Maji sub ritu semiduplici, [cultus in Breviario Carnotensis] & tres Lectiones in secundo Nocturno recitantur propriæ ex Vita desumptæ. Iterum dictum Breviarium jussu Ferdinandi de Neufville, Episcopi Carnotensis, anno MDCLXI recusum est, & festum S. Carauni cœptum celebrari sub ritu duplici; ubi Lectiones sunt immutatæ hoc, quem subjungimus, tenore.

[4] [Ex eo Vitæ compendiū.] Caraunus, patria Romanus, genere Patricius fuit. Adolescens liberalibus disciplinis magna cum ingenii laude operam dedit. Mox juvenis ad Christi fidem conversus, & baptizatus est. A parentibus, ut uxorem duceret, adduci numquam potuit: sed post eorum mortem, facultatibus, quas ab eis amplissimas acceperat, in pauperes ac præcipue Christianos erogatis, Diaconatus ordinem suscepit, in quo reliquum vitæ tempus summa humilitate se continuit. Christianæ fidei propagandæ zelo Roma discedens, navem conscendit: ac post sedatam Crucis signo tempestatem, conversisque novitate miraculi & baptizatis qui in eadem navi erant, ad insulam quamdam Tyrrheni maris delatus, brevi totam Jesu Christo conciliavit. Hinc perlustrata pene omni ora Ligustici maris, Massyliam, deinde Lugdunum venit: ubi doctrina ac miraculis quamplurimos ad Christianam religionem adduxit. Postremo Carnutum accedens, atque ibidem a Christianis, quos antea Potentianus & Altinus baptizaverant, exceptus, eos verbo & exemplo in fide confirmavit; & magnum eorum qui nondum crediderant numerum ad Christum convertit, ideo Carnutensium Apostolus merito appellatus. Cum autem Lutetiam Parisiorum cum suis discipulis proficisceretur, ecce e silvæ latebris erumpit sicariorū manus: quibus ipse constanter & intrepide obviam procedens, dum sui interim in fugam dilapsi saluti propriæ consulerent, singulari exemplo fraternæ caritatis, cervices impio ferro præcidendas obtulit, anno Christi circiter nonagesimo octavo, quinto Kalendas Junii, Domitiano Imperante, sexto ab urbe Carnuto lapide, ubi etiamnum ecclesia visitur, rei memoriæ consecrata. Ejus corpus a discipulis, cælesti voce admonitis, eo in loco non longe ab eadem urbe conditum est, in quo se velle sepeliri sanctus Martyr adhuc vivens eos præmonuerat, & in quo postea ecclesia ejus nomine dedicata est.

[5] Est hæc S. Cerauni ecclesia, juxta urbis mœnia ob suam antiquitatem vulgo S. Caraunii veteris, Gallice S. Cheron ancien dicta, [Ecclesia & monasteriū.] quæ solum cedit celeberrimæ Deiparæ Virginis apud Carnotenses ecclesiæ, fundata, ut infra dicetur, seculo Christi sexto, & commissa Clero sub quodam Abbate Apro dicto, & postmodum a Chlothario II Rege dotata, ac tandem anno MCXXXVII tradita Canonicis Regularibus, qui eamdem hactenus administrant: horum autem Abbati subest ecclesia S. Carauni ad publicam plateam, vulgo S. Cheron du chemin, ubi fuerat occisus. Veteri Macloviensis Ecclesiæ apud Aremoricos Breviario præfixum Kalendarium ad hunc diem notat nomen S. Canni Martyris, quem vix dubitaverim S. Caraunum esse. Infra autem hoc ipso die dantur Acta S. Germani Episcopi Parisiensis: & sub finem lib. 2 miraculorum num. 3, hæc referuntur: [Peregrinatio ad S. Caraunum seculo 9.] Puer duodennis, de matris vulva renibus contractus & genibus proruperat, & ab ineunte ætate officio loquendi privatus adoleverat. Qui ad B. Caronis Martyris sepulcrum, quod juxta oppidum situm est Carnotenum, deportatus; interventu S. Caronis pedes ejus, contractione genuum perseverante, a posterioribus solummodo sunt disjuncti; dein ope S. Germani plene fuit sanatus, ut ea ibi indicantur. Est autem S. Caro, aliis Caraunus vulgo S. Cheron, uti supra diximus. Contigit dictum miraculum circa annum DCCCXLVII. Vnde colligimus usitatam tunc fuisse peregrinationem ad S. Caraunum, nec dubitamus, quin ob miracula frequenter fieri solita.

ACTA VITÆ ET MARTYRII
Ex VII codicibus Mss.

Caraunus Martyr, in diœcesi Carnutensi in Gallia (S.)

BHL Number: 1565

EX MS.

PROLOGUS.

Si Gentilium poëtarum rumorum inflata opinio, [Vitæ Sanctorum ad incitamentum virtutis scriptæ.] schematum decore sua studuit figmenta pompare, ac nonnulla suis codicibus sophismata frivoli ovaminis ludo tradere, & magistrante ritu, litterarum prodente memoria, in flagitiorum monumenta renovare: quamobrem nos Catholicæ fidei cultores, ubere sanctæ matris Ecclesiæ educati, tenacitate atque torpore muti silentii, clarissima Sanctorum trophæa oblivioni trademus? cum illis successit tartarea damnatio, nobis autem perennis gaudii divina opitulatione debetur felix remuneratio? Unde immensas divinæ pietati referentes odas, quæ mirabiliter ac indesinenter suos a decussat Sanctos prodigiis, ab ipso Deo, qui est scientiæ fons & origo, in quo manet Divinitatis plenitudo, vires loquendi petentes, cooperante Spiritus sancti gratia, parum de miraculis, quæ cunctipotens Dominus pro amore & honore Martyris sui Carauni dignatus est operari, vel qualiter Domino tribuente ad præclarum pervenit martyrium, glorioso nitimur stylo enucleare, & insignitati codicis commendare. Intercessione enim ipsius Sancti autumamus mercari nos perpetuæ felicitatis municipia, si quæ mirabilia gessit, fideli narratione promamus miracula. Revocemus ergo ad memoriam sanctissimi Carauni prodigia, ut interventione ejus sedula imitantes sua vestigia, ad ea quæ sibi Dominus contulit pervenire valeamus promissa. Quapropter lectorem rogo, ut, si faceta urbanitas non suppeditat, quæ sunt narranda minime vilescant: quia potius consistit in fide regnum Dei, quam in eloquentia.

ANNOTATA.

a Decussare, est quasi in decuplum multiplicare: itæ decussis, decem asses significat, & decussare est ad decußis formam redigere; & solet numerus decimus per litteram X denotari, quæ si per medium secatur, bis quincuncem seu numerum quintum designat: hinc etiam decussare in medium dividere significat.

VITA.

[2] Beatissimus igitur Caraunus, Romano territorio oriundus, [Instructus seculari disciplina,] patre illustri & honorato extitit procreatus; siquidem per officialis gradus inter Primates promeruit residere in Senatu. Cum jam itaque in adolescentiæ coalesceret viriditate, cuidam peritissimo Grammatico traditus fuit ad discenda liberalium artium studia. Tanta denique spiritualis gratiæ in eo collata est copia, ut non solum scientiæ trivium, verum etiam quadrivium, pleniter fortiterque in corde ejus construeret domicilium. Ita namque secularis disciplinæ pullulavit magnitudine, ut multorum florentissima superaret ingenia. Tandem namque clementius omnipotens Deus suæ potestatis fabricam aspexit, & fatuum mortalis prudentiæ ingenium cælesti sale condivit. [ex lectione epistolæ S. Pauli conversus,] Quodam siquidem tempore contigit ut epistolam a B. Pauli Apostoli legeret, ubi ait; Sapientia hujus mundi stultitia est apud Deum. Qui confestim hujus divini verbi jaculo perculsus, tacita conscientia hæc replicabat verba: Incassum laborasti, Caraune, in mundiali scientia. Hujus igitur fidei fervore accensus, ad quemdam percurrens sanctum Virum, pro Dei amore in montis speleo residentem, [eruditur a viro Sancto:] accessit; quoniam avidissime desiderabat corde jucundo munera divinæ legis percipere. Denique parvo rempore commoratus cum ipso, spirituali dogmate luculentissime est eruditus, & in fide Christi plenissime fundatus: jam etenim adeptus fuerat sacri Baptismatis lavacrum.

[3] Hortantibus interea piis parentum affatibus famulorumque turba, ut cujusdam Senatoris filiam adscisceret sibi in conjugium; ipse Dei famulus, Angelicæ castitatis vigore circumseptus, tamquam serpentina contagia, eorum sprevit consilia. Et cum iret Imperatoris ad aulam, [spernit nuptias:] Senatorum alloquiis suadebatur, ut affectum parentum implere non denegaret. At ipse, Spiritus sancti gratia repletus, castitatis flore comptus, hoc reddebat eis eulogium: Qui matrimonium jungit, bene facit: & qui non jungit, melius facit. Et cum diversi sapientes Dei virum adirent, ut eorum assensibus annueret, armis divinis cunctos superabat omnino: omnibus namque ejus prudentia mirabilis habebatur. [parentibus defunctis fit Ecclesiasticus;] Quin etiam patre & matre defunctis, b Ecclesiæ se tradidit servitio: & qui per sentes secularis scientiæ deviaverat, in florigeram herbam euangelicæ doctrinæ revolvit vestigia: fertur, siquidem habuisse conscensum usque in sextum gradum. Illo prorsus in tempore pene videbatur undique superstitio multiplicari Gentilium, nisi tantum quod c B. Clemens, Petri Apostoli successor, quosdam ex discipulis in Galliam direxit d, Photinum Lugduno, Dionysium Parisio, [condiscipulus S. Dionysii,] cum quo sanctus Caraunus diutissime fuerat eruditus. Ad ejus namque exemplum atque doctrinam non modica confluxerat discipulorum turba: ineffabilis enim sanctitas, ac innumeræ virtutes longe lateque percrebruerant de eo: sed ne orationis prolixitas legentibus pariat tædium, pauca de multis narrare incipiamus.

[4] Quodam igitur tempore sanctus Dei famulus Caraunus quemdam juvenem conspexit in publico residere, [sanat cæcū & mutum signo Crucis,] cui cæcitas obruerat lumina, & muta lues clauserat loquelæ spiramina. Pro cujus ingenti ærumna discipuli virum Dei efflagitant, ut voci & oculis clausis integræ sospitatis concederet auxilium. Qui compulsus horum precibus, tradidit super ipsum Crucis signaculum. O mira Dei potentia! facies extincta honoratur pristina lucerna, & oris solvuntur vincula, ac distinguendæ vocis munera. Hac itaque salute consecuta, ille benedicens Dominum famulumque suum Caraunum, sanus rediit ad propria. Operæ pretium est illud inserere, quid miraculi per eum Dominus gessit. Tunc siquidem temporis in Romanis urbibus hæc consuetudo habebatur, ut festis diebus concurrerent currus in ambitu; [e lapsu collisa membra fusis precibus,] & aurigæ, cujus equi præpedirent cursum, victoriæ minime sit deputatio. Cumque quidam auriga currentibus equis veheretur curru, ex eo lapsum incurrit: & destitutus solatio omni, collisis membris, velut mortuus in terram cecidit, ut nec manum movere, nec cervicem posset quoquomodo reflectere: sola enim vox deprecationis remanserat in lingua: qui delatus in lectulo ad sanctum Virum, poscebat ablatæ salutis remedium. Vir ergo sanctus, his votis commotus, misericordiam Domini invocans, in unius horæ spatio omni fugato dolore, perfectæ saluti eum restituit. Nec illud prætereundum est silentio. Cum quadam die idem Dei famulus ab ecclesia rediret ad hospitium, vidit quemdam hominem sedere in trivio, [alium cæcum sputo,] cui jam multo tempore erat spes videndi subtracta. Qui extemplo pietate commotus, nostri Salvatoris exemplo spuit in oculos ejus. Tali quippe medicamine Christi sub nomine propelluntur cæcitatis tenebræ, & obfuscata facies perfecto reparatur lumine.

[5] Hujusmodi namque miraculis coruscabat Dei famulus, quia nullatenus volebat in tenebris peccatorum consistere, [sua vendit & dat pauperibus,] sed avida mente semper amavit solem sequi justitiæ. Magna siquidem inerat illi intentio venumdare omnia, nihilque sibi reservare ex his quæ habere poterat, sed semper solatia pauperibus & ecclesiis tribuere: per hanc enim distributionem in cælo suum collocabat thesaurum; montem perfectæ virtutis ascendens, Domino invitante, qui ait; Si vis perfectus esse, vade, vende omnia quæ habes, & da pauperibus; & veni, sequere me. Prædicetur divina virtus, ut laudibus crescat Dei famulus. Cognoverunt igitur discipuli quod sibi haberet iter dispositum, quod omni modo moliebatur eis fore incognitum. Cumque hæc fama eundi ad notitiam multorum pervenisset, virorum ac mulierum turba confluebat ad eum, & prorumpens in lacrymas, aiebat anxia; Aut commorare inter nos, Pater optime, aut socios mortis nos admitte. At ille attonitus, baculo percutiens humum, animo desiderabat eremum. Nam in conticinio noctis, cum super cunctos altus irruerat sopor, solus fugit ab illo loco. Cumque graderetur super maris littore, navim reperit oneriferam. [nocte fugit:] e Ascendente autem sancto Viro in eam, ecce ab Occidentali plaga grando prodiit dira: navis autem undarum procellis jactabatur, ita ut omnes qui aderant, vicinæ mortis clamarent adesse pericula. Statimque vir Dei oculos in cælum intendens, [tempestatem sedat;] cum signacula Crucis exhiberet contra ventorum rabiem, magna tranquillitas facta est subito, ut ethnici, qui aderant, clamarent ore consono; Qualis est hic, cujus famulatui obedit tempestas maris? Vere enim illi obtemperabat elementum insensibile, quia voluntatem omnium Creatoris exequebatur in omnibus præceptis. Hoc namque miraculum fuit salutis indicium, quoniam accipientes ab ipso fidei signaculum, confitentur se deinceps credere Christum.

[6] Exinde navali evectione pervenerunt, ad quamdam insulam, ubi templum Veneris habebatur: [ab energumena proditur:] in quo cum spurcissimo ritu cum multitudine populi annua festivitas celebraretur, ecce Sacerdotis filia, graviter a dæmonio arrepta, ejulare atque clamare cœpit per compita, advenisse famulum Christi Caraunum, & ejus se debere properare occursui. Et cum esset Sacerdotis templi filia, omnes secuti sunt eam: & cum ante præsentiam viri Dei accederet, dæmoniaca multitudo clamitabat per os puellæ; Cur, serve Dei, antiquis & veteranis sedibus venisti avellere nos? Hujus quippe terræ populus, Christi credulitatem non habet. Sed tantum hoc deprecamur, ut dum ab his sedibus expuleris nos, non in abyssum tuo imperio præcipites. [eam liberat,] Confestim itaque vir Dei, videns puellam vexari crudeliter, sub Trinitatis nomine eam liberavit omni exploso dæmone. Videntes igitur cuncti, qui præstigiis dæmonicæ insultationis detenti aderant, festinanter ad Dei famulum convolabant, postulantes ut ab ipso acciperent Christi signaculum. Beatus ergo Caraunus aperit eis lucem veritatis, demonstrans viam perpetuæ felicitatis: instructosque fide Catholica, pene per triduum cunctos renasci fecit lavacro baptismatis: [& multos convertit:] & postposita omni superstitione diabolica, armati credulitate egregia, sine mora destruxerunt diaboli simulacrum, & in honore Christi erexerunt ecclesiæ titulum. Præterea per diversas maris insulas quicumque dæmoniaca vexatione conturbabantur, amentius clamabant, advenisse famulum Christi Caraunum, & residere in quadam maris insula, eumque debere adiri cum festinatione summa. [denuo varios energumenos liberat:] Et quicumque accesserunt, reparata sospitate virtute divina, meritisque B. Carauni tetris spiritibus fugatis, alacriter redierunt ad propria sani. Cumque pro his signis ab omni populo nimio affectu veneraretur, humanæ adulationis funditus parvipendit honorem, timens ne ventus humani favoris subriperet, quod humilitatis sinceritas in cælo collocabat.

[7] Igitur paucis in comitatu Fratribus assumpptis, omnibusque relictis, peregrinari voluit; non immemor illius dicti ad Abraham; Exi de terra tua, [appellit Massiliam:] & de cognatione tua, & vade in terram, quam monstravero tibi; vel illius Dominicæ intonantis sententiæ, Qui non reliquerit omnia quæ habet, ut tollat crucem suam, & sequatur me, non potest esse perfectus. [Gen. 12. 1] Prospero tandem cursu Massiliam depulsus est, mari egrediens. Commoratus denique ibi parum, plures revocavit a cultura idolorum, & in fide Christi consolidavit eos admodum. Exinde Lugdunensis provinciæ partes illustraturus accessit. Ubi, ut dictum est, tanta prospexit populum amentia detineri, ut relicto Christianitatis nomine, quod absurdum est dicere, renati fonte baptismatis, [in agro Lugdunensi.] idola surda & muta, quæ & intellectualibus naturis & sensibus carent, sed sunt opera manuum hominum, adorarent. Cernens itaque vir Dei, hujus idololatriæ casso cultui inservire populum, fidei calore accensus, prædicare cœpit, ut se hoc nefando ritu removere, & Deum vivum, qui regnat in cælis, colere deberent. Sanctitas enim ejus immensa, [evertit fanum idolorum,] & fides perfecta, caritasque copiosa, quȩ negligenter videbat fieri, non poterat reticere, quia civitas supra montem posita non potest abscondi: & arrepta securi saxum immanissimum, quod stultitia hominum colebatur pro Deo, propria manu comminuit. Nec quisquam ei contradicere ausus fuit, quia sanctitate præclarus, sermone egregius, maximis virtutibus, quas per illum Dominus faciebat, fulgidus, omni populo terræ illius honorandus erat atque timendus. Tantus namque terror eos invaserat, ut omnes mirantes ejus constantiam, venerarentur ut Dei Angelum, timerent velut Dominum. Ordo igitur lectionis manifestare exposcit, quod per eum Dominus inibi dignatus est operari.

[8] Quædam denique mulier illic aderat, quæ morbo subcutaneo tumescebat per viscera. Quam beatus Dei famulus conspiciens, [hydropicā conversam,] dixit ad eam: Vis fieri in proximo sana? At illa respondit; O vir Dei, cunctam habeo expensam substantiam in medicis, pro desiderio recuperandæ sanitatis, nec ab ullo potui sentire quidpiam salutis. Ad hæc Dei famulus ait Caraunus; Si promiseris te idolis abrenuntiare, in quibus diabolica servitus exercetur, & animæ seductæ pereunt; pro certo scias, quod pietate divina poteris adipisci sanitatis medelam. Illa autem fide non modica asserit universis obedire præceptis, quæcumque vir Dei imperaverit. [tactu sanat:] Mox siquidem dextera S. Carauni tangente, cunctæ infirmitatis tabes recessit, & reparata sanitas in toto corpore lætatur: tali quippe antidoto exultat corpus in sospitate, & anima in Christe crudelitate. Non solum autem illa exultavit in hoc munere, sed & plures inibi curati a dæmonibus magnificaverunt Dominum, famulumq; suum Caraunum, cujus meritis tanta coruscabant miracula. Videntes itaque qui aderant tam gloriosa fulgere prodigia per famulum Dei Caraunum, omnes certatim simulacra diruerunt funditus, & baptizati qui dæmoniaca fuerant fraude decepti, pristinam fidem renovaverunt, & Pagani cum gaudio exultationis omnes salutate lavacrum perceperunt. Interea quis explicet verbis miracula, [& multos baptizat:] quibus Dominus per famulum suum Caraunum pulchre dignatus est comere mundum? Antea enim desiciet copia verborum, quam signa tangent littus miraculorum. Præterea dum paucis ibidem diebus commoratus fuisset, ita eum Dominus, ut dictum est, gratia sua condierat, ut omnes eum quasi Angelum Dei venerarentur: prædicatione enim ejus revocati erant a cultura idolorum, & fulgebant in illis sermone & opere insignia Christianitatis officia.

[9] Disposito siquidem itinere sanctus vir Dei Caraunus universa loca perlustrabat, & divino comitante auxilio multa signa & virtutes fulgebant per eum; ita ut superbam Gallicanæ scientiæ pompam, [ubique prædicans.] prædicationis ejus eloquium spirituali imbre molliret: & qui diabolicæ superstitionis tenebantur cultu captivi, simulacris quæ colebant renuntiantes, alter alterum præcedere conabantur; ut sancti ac beatissimi Carauni manus impositione, accepta baptismatis unda, ab omni peccatorum nævo mundarentur, & patriæ cælesti ipsos repræsentaret, orabant. Beatus igitur Caraunus, talentum sibi commissum multiplicare cupiens, eos in fide Christi pleniter instruxit, & adjuvante Christi gratia plenius roboravit. Exinde a parte Lugdunensis provinciæ beatissimus Caraunus, velut sol jubaribus, [Carnutum venit,] ita micans multis virtutibus, ad Carnotanam urbem illustraturus accessit. Ubi parvum numerum Christianorum reperit, & infinitum agmen Gentilium diabolico errore detentum. Tunc denique a paucis Christianis in urbe vir Dei receptus est. Producamus igitur in lucem, factam in quodam homine ibi non parvam virtutem.

[10] Cum beatissimus Christi famulus graderetur per compita, vidit hominem in lecto jacentem, [paralyticum sanat.] paralysis languore afflictum, cujus vita sine usu corporis erat: & cum vir Dei cognovisset quod sanctæ Ecclesiæ consortium esset adeptus, accessit ad thorum ejus. Quo confestim faciente super ipsum Crucis signaculum, soluta nervorum vincula ad perfectam salutem consolidantur, & compage membrorum pristinas vires recipiente, quasi sopitus a somno languidus, perfectissime sanus, alacer surrexit de lectulo. Istud namque miraculum fuit salutis indicium, quia quantos revocaverit a cultura idolorum, non valemus comprehendere numerum. Itaque ne oratio in longum protelata infirmis auditoribus generet fastidium, vertamus articulum, ut sancta dictatio caute casta martyrii ejus tangat officia.

[11] Factum est autem post tanta beneficia Dei, quibus honorare atque ornare dignatus est mundum, [Iturus Parisios,] per famulum suum Caraunum, ipse vir Dei beatissimus, a suis commonitus, ut citius Parisium pergeret rogabatur. Quibus Sanctus ait; Possumus quidem, Fratres, possumus: sed me in hac urbe commorari diutius oportet. Non longo autem inibi tempore demoratus, sicut illi deprecabantur, properare cœpit, Eminus quippe mons consistit ab urbe jucundus, ab orientali climate; ubi dum ei hora vescendi grata contigisset, Fratribus in refectione discumbentibus, S. Caraunus genua limo fixus, nescio quid Dominum deprecabatur. Fratribus namque a cibo consurgentibus, oculis lacrymarum fonte perlitis, adspiciens in cælum, corpore Sanctus erigitur. [sibi sepulturam ibi designat:] Tunc Fratres intuens famulus Dei ait; Oro vos beatissimi, præcordiali amore carissimi, ut si me Deus in hac regione dignatur recipere, hunc merear habere locum sepulturæ. Hæc quidem Fratres audientes, ad pedes Sancti prostrati cum ejulatu deflentes, rigabant lacrymis genas, & ex imis arcana producebant suspiria, talia verba respondentes; Cur nos, inquiunt, beatissime Pater, dum altiora desideras, in captivitate desolatos relinquere vis? At beatissimus Caraunus, infremens corpore, lacrymatus & ipse; Nolite, inquit, Fratres mei, nolite flere: non ideo ut ita agendum sit dixi; sed futurum est, ut iste locus multorum corporibus Sanctorum illustretur.

[12] Et oratione dicta, cœperunt dispositum sibi carpere iter. Siquidem ab urbe lapidum f sexto milliario occurrerunt filii Belial, armati subito, putantes Sanctum plurimam ferre pecuniam, aciem injicientes: [a barbaris deprehensus,] statimque omnibus suis fugientibus per latebras, & per opaca silvarum loca persequentibus inimicis, solus S. Caraunus remansit intrepidus. Sed beatissimus vir Dei Caraunus, malens mori, quam suos perire Fratres, voce altiori clamare cœpit; Nolite homines, nolite persequi innocentes: pecunia, quam quæritis, en habetur mecum. At illi hoc audientes, omnes ad Sanctum reversi, rogabant ut proderet. Tunc vir Dei non amplius quam unum solidum, quem sibi pro viatico reservaverat, eis ostendit. Reliqua autem omnia quæ habuerat, præter hæc, pauperibus erogaverat. Nolebat enim aggravare animam pecuniali pondere, dicente Domino; Non sacculus, non pera vobis portanda est; &, Nolite cogitare de crastino. Tunc infelicissimi illi, putantes se illusos fuisse a sene, evaginato gladio cervice ultro dedita caput S. Carauni amputaverunt. [capite amputato obit:] Gaudens itaque vir Dei suscepit martyrium, sicut insuperabilis miles pro triumpho desiderat præmium. Spoliantes vero corpus ejus, nihil amplius pecuniæ inventum est, nisi quod ab ipso fuerat præsentatum.

[13] Denique transacto diei tempore obscurantibus tenebris, in ipso crepusculo noctis, qui per opaca fruteta fugientes latebant, [& sepultus.] audiunt quasi humanam vocem tertio proclamantem; Confortamini, Fratres, confortamini, & nolite metuere: sed revertimini ad locum vobis ostensum, & ibi corpusculum meum requirite. At illi, qui per opaca nemora latebant trementes, vocem quidem sanctissimi cognoscentes, maturius concurrentes, venerunt ad locum, ubi seipsum sepeliendum rogaverat: & invenerunt corpus ejus in loco, ubi prius genua flexerat, quasi in oratione prostratum jacere, dextro gestans brachio caput g. Hic beatissimus Caraunus, fidei Dominicæ veridicus assertor, & gentilium animarum divina prædicatione laudabilissimus lucrator, dæmonum ab obsessis corporibus potentissimus expulsor, ægrorumque decumbentium totius sanitatis saluberrimus reparator, roseo tali martyrio consummatus, in populis coronandus, Martyrum choreis sociandus, Sanctis omnibus aggregandus, occurrentibus Angelorum atque Archangelorum cœtibus, reportans nobilem de hoste antiquo triumphum, ovans victor evolavit ad cælum, recipiens stemma perpetuum. Quo lamento, quibus miraculis in die illa gestum est; quæ agmina Paganorum, quæ caterva Christianorum ob gestæ rei miraculum conjunxissent; verbis non est facile explicari. Ibi a Christianis corpus ejus sepultum est, ubi prius ab eo fuerat designatum.

[14] Quantas virtutes Dominus & Redemptor noster in die illa in honore famuli sui ostendere [claret miraculis.] dignatus est, quis potuit enarrare? Ubi cæcis visus refunditur, mutorum lingua solvitur, surdis auditus panditur, claudis sana ambulatio datur, pluribus obsessis a dæmonibus liberatio conceditur; vel si qui tertianæ, vel quartanæ typo febris, seu reliquis languoribus variis vexantur, indepta pristina sanitate lætantur, incolumes domum revertuntur; Domini nomen benedicentes Sanctorum in splendoribus, cui est par splendor, æqualis majestas, socialis celsitudo, in arcibus æthereis, cum Patre & Spiritu sancto, in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Non videtur a Saussajo recte ex his verbis colligi, prodi in Ecclesiæ hujus monumentis, hunc Pauli Apostoli factum Romæ discipulum.

b Hinc supra in Breviarii Lectionibus dicitur Diaconus ordinatus.

c Post S. Petri mortem sedisse Linum annis 2, mensibus 3 non integris ac tum succeßisse S. Clementem in tractatu nostro de Pontificibus Romanis ostendimus. An vero a S. Clemente, aut potius a Sixto II, S. Dionysius & alii mißi sint, consule Bosquetum lib. 1 Historiarum Ecclesiæ Gallicanæ a cap: 24 usque ad finem libri.

d S. Photinus, Episcopus Lugdunensis & Martyr, obiit anno 17 Antonini Veri, id est Christi 177, uti Eusebius lib. 5 hist. Eccl. cap. 1 scribit, & 2 Iunii die ejus Natali indicabitur. Quam hæc procul distant a Pontificatu Clementis Papæ, quem hic suscepit an. 67?

e Saussajus nihil de mari aut insula, nihil de Maßilia aut Lugduno habet, sed ex proprio sensu socium facit S. Dionysii, & ab eo Carnutum destinatum.

f Vbi nunc est ecclesia & parochia S. Cerauni, vulgo S. Cheron du chemin.

g Hinc Saussajus deducit: Decisum caput Pugil Christi colligens, eum in locum detulit, ubi tumulū eligens quievit. Fabula ista inde nata creditur, quodSancti, capite amputato coronati, solerent in statuis proponi, eum capite ante pectus prælato.

MIRACULA
Ex III Codicibus Mss.

Caraunus Martyr, in diœcesi Carnutensi in Gallia (S.)

BHL Number: 1567

EX MS.

[15] Divini muneris subsidio, Fratres dilectissimi, tanti viri, scilicet egregii Carauni, parva quidem cymba transnavigavimus enorme pelagus miraculorum, quæ dum viveret gessit luculentissime, quæ & ædificationem mentis & maximum fidei robur contulerunt, [Honor loco ejus sepulturæ habitus,] & plenæ sanctitatis normam splendide edocuerunt. Proferenda est igitur aurea lux miraculorum, quæ post gloriosissimum ejus transitum instar splendidissimi solis refulsit in mundo, & Carnotanam urbem vastæ exultationis exhilaravit gaudio. Interea, quemadmodum Dei famulus Caraunus prophetiæ spiritu plenus prædixerat, ita actum est, ut nullus Christianus aut Religiosus in illo inveniretur loco, qui non, ubi ipsius Sancti quiescebant membra, visis tot signis, desideraret habere sepulcrum, unde & Mons-sanctus digne extat vocitatus. At ubi gens barbara Francorum, [sub Francis Christianis restitutus cultus,] divinitus inspirata, letiferum infidelitatis derelinquens morbum, Christianitatis adepta est nomen, & (sicut dici solet) repentinus calor longum vicit teporem; utque fortis erat manu, postquam cognovit viam veritatis, ita vehementer Deum colere cœpit; & Romana tepeditate calcata, robur Francorum ex fide convaluit. Videns itaque illustris quidam vir a Sechranus celebre S. Carauni nomen fore, & quod locus sepulturæ ejus nequaquam haberetur venerationi, divino fervore succensus, basilicam desuper fieri ordinavit. Vir namque Apostolicus, vocabulo b Pabolus, refulgens præclara sanctitate, eo tempore Episcopus, Abbatem simul & pulchram Cleronomiæ seriem, quæ sepulturæ deberet deservire, ibidem instituit.

[16] Gaudium ergo miraculi depromatur in auribus fidelis populi, quod dignatus est Dominus ostendere pro amore famuli sui Carauni. Quadam vice dum venerabilis Aper Abbas cum Fratribus orationis gratia in oratorium ex more fuisset ingressus, solito cursu consummato, Fratribus reliquis discedentibus, [Abbas de sepultura dubius,] senior in basilica clausis ostiis remansit solus. Et quoniam aliud sepulcrum juxta sancta membra consistebat, unde quale esset beatissimi Carauni habebatur incognitum; flebili angebatur mœstitia. Pro desiderio siquidem hunc præclarum reperiendi thesaurum, corpore humo prostratus, sidera mente transcendens, Deum, cui omnia occulta sunt aperta, solus deprecabatur, ut ejus de pectore ambiguum tolleret, & certæ rei notitiam de corpore sancti viri demonstraret. Perseverans itaque in hac orationis constantia, paululumque genua reflectens, expansis manibus, & oculis in cælum intentis, [facta apparitione redditur certus.] prospicit in promptu sibi adstare virum, capite cano, forma decora, vultu angelico, & dicentem ei: Quid mœrore, Frater, consumeris? Abbas inquit: O egregie Pater, ob beatissimi Carauni sepulturam, quia qualis ex iis geminis sit ignoramus. At ille baculo, quem tenere videbatur, tumulum designans, ait: En membra hic sancta quiescunt. Confestim autem illa pulcherrima visio, cum his lætitiæ dictis, abscessit ab ejus oculis. Tum quidem Pater ingenti stupore magnoque repletus gaudio, denuo se cineribus sacratissimi busti obvolvit, agens Deo gratias cum lacrymis, eo quod si compos voti meruit exaudiri, in revelatione hujus corporis eximii.

[17] Interea summa cum festinatione prælibato Præsuli, scilicet Pabolo, gestæ rei miraculum pandit. Quo audito Pontifex, quasi e somno evigilans, elegantissimum dedit responsum: Si ita habetur, Frater, ut asseris, oportet nos triduanum indicere jejunium, sanctæ ac individuæ Trinitatis majestatem implorantes, ut ejus suffragio, qui tam mira dignatus est ostendere, [Corpus elevatur,] possimus sancta membra, quæ indecenter jacent, in honorabiliorem perferre locum. Tertio itaque jejunio cum pernoctatione peracto, omnis cleri simul & populi conventu facto, corpus sanctissimi viri Carauni coram cornu altaris mirifice cum immenso sepelierunt tripudio. Tanta denique in die illa a corpore sancti Viri emanavit fragrantia, & locus ille inæstimabili suavitate odoris respersus est, ut universali genere odoriferi unguinis crederes totam ædem illam fuisse delibutam, ut omnes qui aderant glorificarent Altitonantem ob tantæ amœnitatis respersionem. Patet namque in hoc mirabili facto, quod ipse Vir sanctus, dum superstite frueretur vita, decantans cum Apostolo, Christi bonus odor sumus Deo, habebat sui pectoris templum virtutum aromatibus delinitum, orationumque copia respersum, ac sanctissimi cœlibatus [sarcophage priori incorrupto,] liliis circumseptum, a cujus corpore tanti odoris effluxerat suavitas. Illud vero vas ligneum, in quo Sancti corpus fuerat humatum, ferreis clavis erat adstrictum: quod non æstus impedimentum, non pluvialis alluvio madefecit per tantorū spatia annorum, sed quasi [lignum] Setim imputribile crederes permanere: unde, usque hodie a multis credentibus lignum & ferrum conservatur ex fide. Multi nempe qui variis infirmantur languoribus, vel siqui typo diabolicæ insultationis agitantur, si ex his super se habuerint, extemplo sanitatis alacritatem recipiunt.

[18] Huic siquidem paginæ est necessarium inserere laudem miraculi, quod temporibus sæpe dicti constat Episcopi actum: timore enim, & amore compungimur in observanda reverentia sancti Viri, cum hæc fulgida resonaverint dicta prodigii. [ob calicem ablatum,] Accidit namque, cum quædam parochia vas ad libandum Sacrificium minime haberet, præfatus Pontifex de basilica Carauni unum tribuit calicem parochiæ indigenti, pollicitans ut meliorem in eo restitueret loco. Interea dum nescio qua conditione prædictum reddendi munus intercessit dilatio, [punitus Episcopus,] sæva statim in eum permovetur divinæ ultionis ira, & rapiuntur ab eo salutis organa; & ita febricitantis intromittuntur ægritudinis tormenta, ut exusta corporis medulla vix moveret vel labia. Quadam igitur nocte quispiam e civibus, Dei timore circumdatus, & in sancta religione pleniter fundatus, vidit visione præclara adstantem Angelum & dicentem: Vade, frater, [& per aliū, ter ab Angelo edoctum,] & dic Pabolo Episcopo, ut munus S. Carauni, quod indigne abstulit, celeriter restituat, tuncque reparabitur in eo pristinæ sanitatis hilaritas. At ille, ludificante somno putans esse vanum tantæ revelationis mysterium, nemini dicere voluit. Secundo itaque, ei sicut & prius apparens, ait: Cur non innotuisti Pontifici tuo quod tibi fuerat imperatum? Tunc ille mature consurgens, ad sancti viri concurrens sepulcrum, talia prostratus verba toto nisu postulabat, dicens: Immensæ pietatis tuæ, Domine, multitudinem deprecor, ut meritis S. Carauni, si ex te ista processit visio, eadem tertio appareat, & omne dubietatis vulnus procul a me repellat. Denique transacto diei lumine, jam tenebrosæ noctis horridum chaos ingruerat, in stratu solito tradidit sese sopori placido: & ecce Angelus qui ei apparuerat, [monitus, restituto calice sanatur.] jam venit velut frendens: & ignaviam increpans, ait: Cur divinis non obtemperasti monitis, & infidelis Pontifici tuo non illico nuntiasti, quod tibi fuerat imperatum? duplicis te noveris esse reum negligentiæ coram Domino. Exinde evigilans statim a somno, citius ad Pontificis properat occursum, quæ sibi divinitus fuerant ostensa exponens per ordinem cuncta. Legati itaque ad parochiam diriguntur cursu præpeti, & dum ad præfatum refertur locum calicis decus, regreditur ad Præsulem pulchræ salutis desiderabile munus. Calice enim basilicæ reddito, Pontifex alacer tripudianti sanitate surrexit a lectulo.

[19] Prosequamur miraculorum seriem, & adjiciantur inter hæc hagiographa cælestis misericordiæ gaudia, meritis S. Carauni in quodam homine facta. Vir profecto venerabilis, Sacerdotii infula cōptus, nomine c Leodegisilus, cum ad evocationem gloriosissimi Regis d Chlotharii (cujus adolescens filius gravi tædio infirmitatis dicebatur detineri ita vehementer astrictus, ut nihil aliud autumaretur, nisi ut paratis exequiis mortis obscuritas vitæ fugaret lumina) proficisceretur; cum e socio adolescente [ivit] ad venerandum S. Martini archisterium, ut suffragante ejus intercessione sanitatis medelam divina ei conferret pietas. [Filius Chlotharii Regis,] Dumque Carnotanam urbem præfatus vir properans præteriret, collegis paululum vel vehiculis reficiendi spatium tribuit; ipse vero, continua frugalitate fatigato corpore, dedit se sopori; &, ceu vigilans, vidit virum, vultu Angelico adstantem, & iter sibi percunctantem. [apparentibus SS. Martino & Carauno,] Ille autem, ut res agebatur, ei omnia enarravit. Tunc vir Dei ad illum; Bene, inquit, Frater, quia vadis: sed jam eum Dominus per famulum quidem suum, Dominum Martinum & me servum suum, visitare dignatus est. Et cum ipse Leodegisilus Presbyter personam vel nomen ejus inquireret, civem Romanum, nomine Cavaunum, [sanatur,] & urbe Carnotana se passum fuisse, respondit. Et cum Stirpiniaco, juxta evocationem memorati Principis, sæpe fatus vir venerabilis Leodegisilus Presbyter præsentatus fuisset, puerum qui languerat, juxta verbum hominis Dei quod prædixerat, invenit sanitatis gaudio repletum atque renovatum.

[20] [alia miracula.] Quin etiam, quot mirabilia, fugatis doloribus cunctis, super imbecillitates decumbentium frequentissime S. Carauni apparent suffragio, perlongum est evolvere; quia plus clarent fidelium oculis, quam possint comprehendi litterarum memoriis. Quapropter contumaciæ jaculo percussis, qui potiorem habent affectum detrahendi quam imitandi, felicem arripuimus calicem & sancto processimus silentio. Accipiamus igitur, Fratres, & consideremus tanti Patroni clementiam; & ejus præsidia sub orationum frequentia dignaque reverentia imploremus; ut universa vitia aversemur, singularum virtutum colamus ornamenta; fidei, spei & charitatis innodemur per vincula, cunctorum quoque hostium liberemur incursibus, totiusque sanctitatis decoremur floribus: quatenus in æthereis aulis animis exultantibus Cælicolarum applicemur cœtibus, præstante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria, cum Patre & Flamine sancto, in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Sechranus, aliis Sechrannus, Secrannus, Serranus, civis Carnutensis.

b Pabolus, aliis Mss. Pappolus, interfuit Concilio Parisiensi 4 an. 573, in quo ejus causa suscepta est adversus Promotum, qui in castro Dunensi Episcopus fuerat constitutus. Idem subscripsit Concilio Matisconensi 2 anno 585.

c Post dictum Pappolum secuti Episcopi Mainulfus, Theobaldus, & dein Leodegisilus, aliis Ledegisilus & Lansegisilus, cujus Successor Bertegisilus, si tamen diversus, interfuit Concilio Remensi anno 624 aut initio sequentis.

d Hic est Chlotharius II, mortuus an. 628, de quo adtumulum S. Carauni legitur inscriptio talis. Chlotharius Rex Francorum dotavit hanc ecclesiam: & additur nomen Lenterici secretarii & Lancegisili Episcopi. Consule Rolliardum in Historia Carnotensi fol. 163.

e Ms. Cum ipso adolescente: sed errorem hic esse aliquem ex antecedentibus & consequentibus apparet: quem verbo uno immutato putavimus corrigendum.

DE PLVRIMIS SANCTIS MONACHIS,
MARTYRIBVS THECVE IN PALÆSTINA.
Ex hodierno Romano & Joannis Cassiani Collatione VI.

CIRCA CCCCX.

[Commentarius]

Plurimi Monachi Martyres, Thecuæ Palæstinæ (SS.)

G. H.

[1] Tabulæ hodierni Martyrologii Romani celebrant horum Martyrum memoriam hoc XXVIII Maji his verbis: Thecue in Palæstina sanctorum Monachorum Martyrum, qui tempore Theodosii Junioris a Saracenis occisi sunt: [Memoria in Fastis,] quorum sacras Reliquias accolæ colligentes, summa veneratione illas habuerunt. Baronius, cui commissa fuerat Martyrologii recognitio, & amplificatio permissa, ex iis quos tunc meliores potuit habere auctoribus; in Annotationibus post factis editisque, non explicat, utrum eos alicubi Sanctorum fastis adscriptos repererit, quod alias non indiligenter notat; unde colligimus ipsum data sibi potestate eo etiam usum, ut quos Sanctorum cultu dignatos olim nosset, nec tamen sciret quo die anni, hunc iis ipse legeret arbitratu suo. Hoc tamen nescio cur dißimulans, & quasi de alterius opere agens, nec præcise sciens unde accepti sint, adscribit in Notis, videri illos esse, de quibus agit Joannes Cassianus in Collatione sexta de nece Sanctorum cap. 1 & sequentibus: Verba Caßiani hæc sunt.

[2] In Palæstinæ partibus juxta Thecue vicum, qui Amos Prophetam meruit procreare, [ex Cassiano.] solitudo vastissima est, usque Arabiam ac mare mortuum amplissima extensione porrecta. In hac summæ vitæ ac sanctimoniæ Monachi diutissime commorantes, repente sunt a discurrentibus Saracenorum latrunculis interempti. Quorum corpora licet sciremus tam a Pontificibus regionis illius, quam ab universa plebe Arabum tanta veneratione prærepta, & inter Reliquias Martyrum condita; ut innumeri populi e duobus oppidis concurrentes, gravissimum sibi certamen indixerint, & usque ad gladiorum conflictum pro sancta rapina sit eorum progressa contentio, dum pia inter se devotione decertant, quinam justius eorum sepulcra ac reliquias possiderent; aliis scilicet de vicinia commorationis ipsorum, aliis de originis propinquitate gloriantibus; nos tamen vel nostra, vel quorumdam non mediocriter ex hac parte scandalizantium Fratrum offensione permoti, inquirentesque cur tanti meriti ac tantarum virtutum viri ita sint a lutrunculis interfecti, tantumque Dominus passus fuerit erga suos famulos facinus perpetrari, ut viros cunctis mirabiles in manus traderet impiorum: mœsti ad S. Theodorum, singularem in conversatione actuali, perreximus virū… Cui cum de prædictorum virorum nece querimoniam fudissemus, admirantes tantam Dei patientiam, quod viros scilicet illius meriti taliter interimi permisisset, ut qui alios quoq; suȩ sanctitatis pondere de hujusmodi liberare tentatione debuerint, ne seipsos quidem præripuerint de manibus impiorum; aut cur Deus admitti in servos suos tantū facinus concessisset; Beatus Theodorus respondit: Hȩc quȩstio illorū solet animas permovere, qui parū fidei vel scientiæ possidentes, merita Sanctorū vel præmia, quæ non prȩsenti redduntur, sed seposita sunt in futurū, arbitrantur in hujus temporalis vitæ brevitate restitui. Hac aliaque Caßianus, quæ apud ipsum legi possunt.

[2] Idem aliis quoque locis agit de disciplina veterum per Palæstinam & reliquum Orientem Monachorum, videlicet lib. 3 Instit. cap. 3 & lib. 4, [& alibi eorum disciplinam exponente.] cap. 19, 20 & 21; quæ videntur etiam illis in Thecuæ deserto Monachis, hoc loco laudatis, applicari posse. Vtinam autem Caßianus duorum saltem illorum oppidorum, quæ sibi corporum sacrarum Reliquias vindicarunt, nomina indicasset; facilius fortaßis reddere possemus rationem, cur in monasteriis Palæstinæ, quorum usibus S. Sabas aliique Typicon ecclesiasticorum officiorum ordinarunt, nulla istorum Martyrum inveniatur memoria. Interim licebit suspicari, distractis (ut dictum est) corporibus, & desolata deinceps manente quam sancti isti Monachi sibi construxerant Laura (nulla enim illius postea mentio in Vita S. Euthymii & aliorum, in quibus Desertum Thecue nominatur aliquoties) neminem fuisse qui martyrii curaret historiam scribere, beneficio cujus omnibus Terræ-sanctæ monasteriis mansissent venerabiles; qui paulatim in oblivionem venerunt, invalescente Saracenorum in cunctis oppidis Palæstinæ dominatu, & Sanctorum in iis celebrium evanescente cultu.

DE SANCTO RIGOMERO,
EPISCOPO MELDENSI IN GALLIA.
Ex Breviario, Saussajo, & aliis.

SEC. V.

[Commentarius]

Rigomeres, Ep. Melden. in Gallia (S.)

G. H.

Breviarium Meldense, auctoritate Dominici Seguier Episcopi Meldensis ac ejusdem Ecclesiæ Capituli consensu anno MDCXL excusum, proponit ad diem hunc XXVIII Maji celebrandum festum S. Rigomeris Episcopi Meldensis, [Cultus sacer 28 Meji.] sub ritu semiduplici, ac Lectiones præscribit de Communi Confessoris Pontificis, cum hac Oratione propria. Propitiare quæsumus, Domine, nobis famulis tuis, [Reliquiæ,] per S. Rigomeri, Confessoris tui atque Pontificis, cujus Reliquiæ in Meldensi requiescunt Ecclesia, merita gloriosa, ut ejus pia intercessione ab omnibus semper protegamur adversis. Saussajus hoc de eo concinnavit elogium: Eodem die Meldis S. Rigomeri, itidem Episcopi & Confessoris, pietate, clementia, & misericordia prælucentis, qui post Principium illam Ecclesiam regens, Episcopatu ad Dei voluntatem egregie administrato, sancto fine quievit. Hæc ibi. [Abbatiola.] Celebratur ejusdem memoria in Ms. Florario Sanctorum, itemque in Martyrologio Coloniæ & Lubecæ anno MCCCCXC impresso, atque in Additionibus Greveni ad Vsuardum anno MDXV & MDXXI excusis, his ubique verbis: Civitate Meldis B. Rigomeri, Episcopi & Confessoris. Fuit olim in eadem diœcesi Abbatiola S. Rigomeri, Episcopi & Confessoris, & recensetur inter Ecclesias, quas anno MIV Canonicis suis attribuit S. Gilbertus Episcopus Meldensis, cujus Acta dedimus XIII Februarii. Fuit quoque S. Rigomerus decimus illius urbis Episcopus, & floruit seculo Christi quinto. Cetera in obscuro manserunt, quia neque Vita, neque Miracula ejus videnter aliquando scripto tradita fuisse. Refert D. Claudius Castellanus, in extimo suburbii Meldensis termino, etiam hodie reperiri sub nomine S. Rigomeri ecclesiam, vulgo Saint Rogomer dictam: quæ utrum reliqua sit ex Abbatiola supra memorata incompertum nobis est.

DE SANCTO THEODVLO,
URBIS CONSTANTINOPOLITANÆ EX-PRÆFECTO,
MONACHO STYLITA EDESSÆ IN SYRIA.

CIRCA AN. CCCCL.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De vitæ Actis, cultus die, & qualitate ac tempore Præfecturæ gestæ.

Theodulus ex Urbis CP. Præfecto, Monachus, Stylita, Edessæ in Syria (S.)

AUCTORE D. P.

Nobile illud Orientalis Ecclesiæ monumentum, continens Sanctorum ad Antiochenum fere Patriarchatum spectantium Vitas, [Vita unde accepta,] cujus in Laurentiana Florentiæ Bibliotheca partem reperimus, pro ultimis quatuordecim Maji diebus servituram, uti plenius dictum XVIII hujus ad Vitam S. Syræ; inter alias etiam nobis exhibuit βίον καὶ πολιτείαν Θεοδούλου, Ὑπάρχου Κωνσταντινουπόλεως, γενομένου μοναχοῦ καὶ στυλίτου. Vitam & conversationem Theoduli, Constantinopolis Præfecti, facti Monachi & Stylitæ. Est hæc eodem quo ceteræ ejusdem codicis Stylo luculenter explicata, ab Auctore, non coævo quidem; sed qui non omisit annorum numeros aliasque notabiles circumstantias, ab aliis ejusdem Vitæ abbreviatoribus prætermissas. Hanc ergo Latine redditam damus; quia licet ipsum Theodulum, [cum notitia cultus,] neque in titulo Sanctum vocet auctor, neque in decursu historiæ; tamen sub finem indicat, ad monumentum ejus, magno Episcoporum & Hegumenorum concursu prope Edessam sepulti, frequentes fieri in suum usque tempus curationes; proinde non dubitamus, quin ut Sanctus fuerit in publica regionis illius veneratione.

[1] Ita certe crediderunt Constantinopolitanorum Synaxariorum conditores posteriores, in Mss. Mediolanensi bibliothecæ S. Ambrosii & Claromontano Collegii Societatis Iesu Parisiis, [& diei 28 Maji, pro quo alibi assumptus 3 Decemb.] aliisque unde accepta Menæa Venetiis excusa. Qui cum exemplum istius Vitæ accepissent ex Oriente, nec scirent cuinam diei adscribendus esset Theodulus; dederunt ei titulum Sancti Patris nostri, & elegerunt diem III Decembris, quo recurrebat anniversaria memoria S. Theoduli Cyprii, pro Christo stultum se simulantis. Sed quem Acta non indicant, & isti ignorarunt diem, exprimit in titulo prædictus Codex, Μηνὶ Μαΐῳ κη᾽, Mense Majo XXVIII. Vitam adscribens, cui hac in parte fidem dandam putamus. Etenim Menæorum ac Synaxariorum elegia, multo recentius, & ex ipsa quam damus Historia fuisse sacris libris inscripta, vel ex ipso patet barbarioris linguæ stylo, dum (ut alia omittam) σαράκοντα pro τεσσαράκοντα scribitur, σαρακοστὸς pro τεσσαρακοστὸς. Lubet tamen post prædictam Vitam, etiam Epitomen dare ex prædicto Ms. Claromontano acceptam.

[3] Menæa excusa, nulla præmissa alterius Theoduli mentione, de solo hoc nostro agunt, ejusque elogio tale præmittunt distichon:

Ἐπαρχίαν γῆς οὐρανῶν ἐπαρχίας
Θεόδουλος ἀντέδωκεν ἐμφρόνως.

Quam bene terreni Theodolus culmen honoris, [in Menæis ac Synaxariis.]
      Perpetuo sapiens mutat honore poli!

Alludit auctor distichi ad titulum Ἐπάρχου Præfecti. Fuit autem Theodolus, uti jam dictum, Præfectus Urbis Constantinopolitanæ; itaque habet Vita & Elogium Synaxarii Claromontani. In Menæis vero dicitur, Πατρίκιος καὶ Ἔπαρχος τῶν Πραιτωρίων. Diversi omnino fuerunt Constantinopoli, [Dignitas Præfecturæ ab eo gestæ in seculo,] Præfectus urbis & Præfectus Prætorii, æque ac Romæ: & ad alterutrum officium indifferens est titulus, qui ei datur in Menæis, τοῦ ἀπὸ Ἐπάρχὼν, ex Præfectis.

[4] Sed si Præfectus Prætorio Theodolus fuisset, imperante Theodosio magno, fieri vix posset ut ejus nomen non inveniretur in Codice Theodosiano, ubi nullo non anno Theodosii inveniuntur plures leges, ad hujusmodi Præfectos directæ, unde eorumdem series integra haberi potest; non item Præfectorum urbis, [ætas vita.] ad quos multo pauciores leges extant, & pro annis CCCLXXXVII & quatuor sequentibus omnino nullæ: ut si horum annorum rescripta ad Vrbis Præfectos data extarent, credi poßit Theoduli nomen in his inveniendum fuisse. Atqui hinc porro ætas illius quadamtenus definiri potest: agebat enim annum vitæ, quando abdicata Præfectura & conjuge sepulta columnam suam ascendit, quadragesimum secundum, natus proinde post annum CCCXL: & in eadem columna vixit annis XLVIII, adeoque nonagenarius obiit post annum CCCCXXX.

[5] Vtilis porro est hujus Vitæ lectio, non tantum propter exemplum contempti seculi a viro tantæ dignitatis; [ejusque legendæ utilitas.] sed etiam propter adjunctam de Cornelio Citharœdo Damasceno narrationem, qui unico heroicæ caritatis actu, parem Theodulo sanctitatis & gloriæ gradum promeruit, quare hanc potißimum partem ex Vita Theoduli describendam & populo proponendam judicarunt Synaxariorum prædictorum collectores.

VITA
Ex Ms. Medicæo Bibliothecæ Laurentianæ Florentiæ Plut. IX, Cod. XIV.
Interprete Daniele Cardono Societatis Jesu.

Theodulus ex Urbis CP. Præfecto, Monachus, Stylita, Edessæ in Syria (S.)

EX MS. FLOREN.

CAPUT I.
Præfectura generose abdicata, nequidquam obnitente uxore.

[1] Ἐν ταῖς ἡμέραις Θεοδοσίου τοῦ μεγάλου Βασιλέως ἦν τις, Θεόδουλος ὀνόματι, τὴν Ἐπαρχότητα τῆς πόλεως ἐμπεπιστευμένος ὑπὸ τοῦ γαληνοτάτου Βασιλέως. Οὗτος διαπαντὸς πρὸ ὀφθαλμῶν ἐ͂ιχεν τὸν θάνατον, ὅθεν ἐν πολλῇ ἀγονίᾳ καὶ φόβῳ Θεοῦ διῆγεν, καὶ ἐν εὐσεβείᾳ ἐδιοίκει τὴν ἐμπεπιστευμένην αὐτῷ ἀρχὴν τῆς Ἐπαρχότητος, ποιῶν ἐλεημοσύνας πολλὰς κατὰ τὸ λεληθός. Ἑώρα γὰρ τὰ ἐν τῷ βίῳ κυλίσματα καὶ σκελίσματα. Ἑώρα τὸν ἄστατον πλοῦτον, καὶ τὴν ἄλογον δυναστείαν, καὶ τὴν δόξαν τὴν ψευδώνυμον, ὡς φύλλα τὰ μάτην ὥδε κᾀκεῖσε φερόμενα καὶ περιφερόμενα, καὶ εἰθ᾽ οὕτως εἰς γὴν ἀποπίπτοντα. Ἑώρα πῶς, δεινὸν μὲν καὶ ἀνθρώπου θάνατος. Πῶς γὰρ οὐ; τοῦ σήμερον ὄντος, καὶ ἀύριον οὐκ ἐσομένου, οὐδὲ πρὸς ἡμᾶς ἀναλύοντος. Ἐθεώρει τὰ γινόμενα ἄστατα καὶ ἀλληλοκατάλληλα, καὶ ἠγωνία. Ἐθεώρει τὰς ἁρπαγὰς, καὶ τὰς ἐπηρείας, καὶ πλεονεξίας τὰς ἐφεκάστης γινομένας, καὶ ἐνατενίζων τὸ ὄμμα τῆς διανοίας πρὸς τὸν μακρόθυμον καὶ φιλάνθρωπον Θεὸν, μετὰ δακρύων ἔλεγεν· Πᾶσα μὲν ἀρετὴ δοκιμὸν τὸν ἀθλητὴν ἀπεργάζεται, καὶ λαμπρὸν τῷ γεωργῷ τὸ θέρος ὁρᾶσθαι καὶ προσδοκάσθαι δίδωσιν. Πλὴν ἀρετὴ ἀρετῆς δοκιμωτέρα καθέστηκεν. ὑπομονὴ δὲ πασῶν τῶν ἀρετῶν ἐστιν ἐντιμωτέρα, αὐτὴ γὰρ ἑκάστης ἀγαθῆς πράξεως συνέχει τὴν ὑπόστασιν, καὶ οὐδὲ ῥαθυμίᾳ ταύτας φθαρῆναι συγχωρεῖ, οὐδὲ ὀλιγωρίᾳ πεσεῖν. Οὐ μὴν ἐξ ἀπογνώσεως εἰς ἑτέραν ὁδὸν τραπῆναι τὴν εἰς θάνατον ἄγουσαν· καὶ συντόμως εἰπεῖν· θρόνος τῶν ἀρετῶν ὑπομονὴ, καὶ χαρὰ, καὶ βακτηρία καθέστηκεν. Ὅθεν ὑπομένων ὑπομενῶ τὸν κύριον, καὶ αὐτὸς ποιεῖ χρηστότητα.

[2] Εἶτα ἐν μίᾳ τῶν ἡμερῶν προσκαλεσάμενος αὐτὸς Θεόδουλος Πρόκλαν τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα, ἔφη πρὸς αὐτήν· Κυρία μου, δεδιδάγμεθα ἐκ τοῦ θεσπεσίου Παύλου, ὡς ὅτι καιρὸς συνεσταλμένος· ἐπὶ τὸ λοιπὸν, ἵνα καὶ οἵ ἔχοντες γυναῖκας ὡς μὴ ἔχοντες ὦσιν, καὶ οἵ χαίροντες ὡς μὴ χαίροντες, καὶ οἵ ἀγοράζοντες ὡς μὴ κατέχοντες, καὶ οἵ χρώμενοι τῷ κόσμῳ τούτῳ ὡς μὴ καταχρώμενοι· παράγει γὰρ τὸ σχῆμα τοῦ κόσμου τούτου. Ἀλλὰ μὴν καὶ ψαλμῳδὸς Δαβὶδ διεμαρτυρήσατο ἡμᾶς, ἐν στιχοῖς ψαλμῶν οὕτως βοῶν· Αἱ ἡμέραι τῶν ἐτῶν ἡτῶν ἐν αὐτοῖς ἑβδομήκοντα ἔτη, ἐὰν δὲ ἐν δυναστείαις, ὀγδοήκοντα ἔτη. Καὶ μὴν καὶ βασιλείαν οὐρανῶν κληρονομῆσαι· ὀγδοήκοντα γὰρ ἔτη πρὸς ἐκεῖνον τὸν ἀτελεύτητον αἰῶνα ὡς ἡμέρα χθὲς παρελθοῦσα λογισθήσεται. Τί δὲ ἔστι τὸ κέρδος τοῦ βίου τούτου, τί τὰ ἐξ αὐτοῦ ποριζόμενα, δεδιδάγμεθα παρά τινος ἀνδρὸς πανσόφου ῥήτορος, ὅτι ματαιότης ματαιοτήτων τὰ πάντα ματαιότης. Οὐδὲν οὖν. Κυρία μου, εἰσενηνόχαμεν εἰς τὸν κόσμον, ἀλλ᾽ οὐδὲν ἐξενεγκεῖν τι δυνάμεθα. Ποῦ γάρ εἰσιν οἱ πρὸ ἡμῶν ἅπαντες; Οὐ προτετελευτήκασι, καὶ εἰς γῆν βληθέντες διεφθάρησαν; Τί δὲ βίος οὗτος; Οὐ καπνὸς, καὶ σπόδος, καὶ ἀράχνη, καὶ φαντασία καὶ ὄναρ;;

[3] Δεῦρο οὖν ἀνάσχου μου τῆς καλῆς συμβουλίας, Κυρία μου, καὶ ἐξευμενισώμεθα τὸν Θεόν. Βραχὺς γὰρ ἡμῖν τοῦ βίου τούτου καιρός. Νήψεως δὲ οὗ τῆς τυχούσης ἐν αὐτῷ, ἀλλὰ πολλῆς καὶ ὑπερβαλλούσης δεόμεθα, ἵνα μὴ τῶν τεταγμένων ἡμῖν εἰς ἐργασίαν καιρὸν ἀκαίρως παραδεύσωμεν, μηδὲ φορτίον καθεαυτὸν σωρεύσωμεν, βαστάζειν μὲν βαρὺ, κατέχειν δὲ ἐλεηνὸν, νωτοφορεῖν δὲ τρισάθλιον, τὸ πῦρ τῆς γεέννης ὀσφρανθὲν ἕλκει πρὸς ἑαυτὸ, καὶ σκώληξ τιμωρῶν ἐπιπηδᾷ τῷ κομίσαντι, ἐσθίει δὲ δι᾽ ἑαυτοῦ, καὶ δαπανᾷ, καὶ σπαράττει τὸν φέροντα. Μέχρι οὖν τίνος, Κυρία μου, ἡμεῖς πρὸς τὰς ἀνοήτους τιμὰς καὶ δόξας ἐφελκόμεθα; τί ἡμᾶς ὀνήσει ἄκαιρος πλοῦτος, ψεύστης καὶ δραπέτης; Καὶ γὰρ Δαβὶδ ἐφεκάστης μελῳδεῖ λέγων, Πλὴν μάτην ταράσσεται πᾶς ἄνθρωπος, θησαυρίζει γὰρ καὶ οὐ γινώσκει τίνι συνάξει αὐτά. Ἀνάσχου οὖν μοι, Κυρία μου, καὶ θιαπωλήσαντες ἅπαντα τὰ ὑπάρχοντα ἡμῖν, διανείμωμεν αὐτὰ τοῖς χρείαν ἔχουσιν, καὶ εἰθ᾽ οὕτως ἀποταξώμεθα τῷ βίῳ τούτῳ τῷ ματαίῳ, καὶ ἀλοκότῳ, καὶ ἐξουδενωμενῳ, ὅπως μεθιστάμενοι τούτου ἐκεῖσε κληρονομήσωμεν τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν. Οὐδὲν γὰρ ἐπίμενον, πάντα δὲ πρόσκαιρα, καὶ παρεπίδημα.

[4] δὲ τοῦτον ἀκούσασα καὶ περίδακρυς γενομένη, ἔφη πρὸς αὐτόν· Κύριέ μου, οὕτως με μεμίσηκας, ὅτι ἀποστασίαν ἐξ ἐμοῦ ἤδη μελετᾷς; Τί τὸ γεγονὸς, οὐκ οἶδα· ἐν τίνι δέ σου παρήκουσα, ἀγνοῶ. Τί δὲ; Οὐκ ἀβαρῆ ἐμαυτὴν διεφύλαξα πρός σε μέχρι τοῦ δεῦρο; Οὔπω ἔτη εἰσὶ δύο, ἀφ᾽ οὐ συνήφθην σοι, καὶ ἤδη κατωλιγώρησας τῆς ἐμῆς συνοικήσεως; Οἴμοι τῇ ὀρφανῇ καὶ ἀθλίᾳ! Τάχα δὲ καὶ χήραν ἐμαυτὴν ἐξαίφνης ὁρῶ. Οἴμοι! τῇ μήδε πρὸς παραμυθίαν ἐσχηκυίᾳ τέκνον, ἵνα κᾂν κατοπτριζομένη τούτου τὸν χαρακτῆρα, ἐφεκάστης ὥρας ὁρῶ τὸν οὕτως ἄφνω ἀπολακτίσαντά μου. Ἐβούλου, Κύριέ μου, ταύτην τὴν μερίδα ἐπιλέξασθαι. Τί με τὴν ἀθλίαν καὶ ὀρφανὴν λαβὼν ἐταπείνωσας. Ποίᾳ δὲ ψυχῇ καὶ προθυμίᾳ τὸν μονήρη βίον ὑπαλλάξω, παρθενίαν μὴ κεκτημένη; Οὓτως προέθου τῷ Θεῷ συνοικεῖν μοι; Οὐκ ἐνθυμῇ φόβον Θεοῦ καὶ κρίσιν, καταλιμπάνων με ξένην καὶ ὀρφανὴν, ἄτεκνόντε καὶ ἄνανδρον; Οὐκ ἤκουσας Παύλου λέγοντος, Δέδεσαι γυναικὶ, μὴ ζήτει λύσιν; ὁμόιως δὲ, Μὴ ἀποστερῆτε ἀλλήλων, εἲ μή τι ἂν ἐκ συμφώνου πρὸς καὶρὸν, ἵνα σχολάζητε τῇ προσευχῇ, καὶ πάλιν ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἦτε, ἵνα μὴ πειράζῃ ὑμᾶς σατανᾶς. Καὶ πάλιν αὐτὸς ἐν τῇ αὐτῇ ἐπιστολῇ γράφων πρὸς Κορινθίους ἔλεγεν, Τοῖς δὲ γεγαμηκόσι παραγγελῶ, οὐκ ἐγὼ, ἀλλ᾽ Κύριος, γυναῖκα ἀπὸ ἀνδρὸς μὴ χωρισθῆναι, ὁμοίως δὲ καὶ ἄνδρα γυναῖκα μὴ ἀφιέναι. Καὶ ἄλλα τε πάμπολλα ὁμιλήσασα πρὸς αὐτὸν, καὶ πολλῶν δακρύων ἐξ ἀμφοτέρων φερομένων, διετέλεσαν τὴν ἅπασαν ἡμέραν νήστεις. Ὀψίας δὲ γενομένης ὑπανεχώρισεν Πρώκλα ἐν ἰδιάζοντι κοιτῶνι, τὴν ἅπασαν νύκτα δακρύουσα τὴν ἀποστέρησιν τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς.

[5] Προΐας δὲ γενομένης ἀναστὰς Θεόδουλος προσῆλθεν, τῆς τάξεως αὐτὸν δεξαμένης κατὰ τὸ ἔθος, καὶ συνήθους ἀνελθὼν ἠσπάσετο τὸν Βασιλέα (ἠγαπᾶτο γὰρ λίαν ὑπ᾽ αὐτοῦ, οἷα δὴ ὡς τὰ χρηστὰ καὶ θεοπρεπῆ εἰσηγούμενος τῇ αὐτοῦ ἡμερότητι) καὶ προσελθὼν αἰτεῖ λιπαρῶς τὴν αὐτοῦ γαληνότητα ἀνεθῆναι τοῦτον τῆς φροντίδος τῆς αὐτῆς ἐπαρχότητος, καὶ διαδοχῆς τυχεῖν, ἀσθένειαν σώματος προβαλλόμενος. Καὶ δη πειθαρχήσας τούτῳ αὐτὸς ἀήττητος Βασιλεὺς, τοῦτον παῦσαι τῆς ἀρχῆς, ἕτερον ἀντ᾽ αὐτοῦ προεχειρήσατο. Γνόντες δὲ οἵ ἀπὸ τῆς πόλεως τὴν Θεοδούλου διαδοχὴν, συνέδραμον ἅπαντες, καὶ καταλαβόντες τὰ πρὸ τοῦ παλατίου ἐβόων ὁμαθυμαδὸν λέγοντες. Βασιλεῦ φιλόχριστε, τὰς φωνὰς τῶν δούλων σου μὴ παρίδῃς, τὰ Θεοδούλου ἔργα νίκας ἐπάγει τῇ βασιλείᾳ σου, τὰ δίκαια τούτου τὴν σὴν βασιλείαν φυλάττει, ἀγνότης τούτου πᾶσαν ἀδικίαν ἀπελαύνει. Βασιλεῦ ἀήττητε, τολμῶμεν κράζειν· Θεόδουλον μὴ διαδέξῃ.

[6] Καὶ ἄλλας δὲ πλείστας φωνὰς ἐπαφέντες, σιγῆς γενομένης Βασιλεὺς ἐκφωνήσας ἔφη· Καὶ πρὸ τῆς ἡμετέρας ἐκβοήσεώς τε καὶ μαρτυρίας, ἐπιστάμεθα τὰ τοῦ ἡμετέρου ἀνθρώπου, λέγω δὴ τὰ κατὰ τὸν Θεόδουλον, καὶ ὅτι τὰ ἡμέτερᾳ φρονήσας τε καὶ πράξας ἐπαίνετος καθεύτηκεν παρὰ τῇ ἡμετέρᾳ γαληνότητι. βασιλείᾳ γὰρ ἡμῶν τὴν ἅπασαν πικρίαν εἰς γλυκύτητα μεταφέρει· τοὺς γὰρ ἀνημέρους καὶ ἄλλως πῶς διακειμένους μεταριθμίζουσα, ἐπὶ τὸ δέον καθίστησιν· πρὸς γὰρ τὸ ἡμέτερον νεῦμα ἀρέσκειν ἐπείγονται, τοῖς ἔργοις ὁμολογοῦντες τὴν δουλείαν. Γνωστὸν οὖν ἔστω πᾶσιν ὑμῖν, ὡς οὐ θελήσει ἡμετέρᾳ τοῦτον ἐπαύσομεν τοῦ θρόνου τῆς Ἐπαρχότητος, ἀλλὰ τῇ ἀξιώσει αὐτοῦ ἐπενεύσαμεν. γὰρ ἡμετέρᾳ βασιλείᾳ, ἐξ ἀρχῆς πηγὴν καὶ ῥίζαν τὴν εὐσέβιαν κεκτημένη, πᾶσιν οἶδεν τοῖς ὑπηκόοις τὰς αἰτήσεις ἀπονέμειν· ὅτι γὰρ οὕτως δοξάζομεν, καὶ οὐκ ἄλλως, ὡς ὅτι Βασιλεῖς κατεστάθημεν, ἐφ᾽ ᾦ τὰς δικαίας αἰτήσεις ἑκάστῳ προσιόντι διδόναι τε καὶ χαρίζεσθαι. Σεμνυνόμεθα γὰρ ἐπὶ τὴν φιλανθρωπίαν μᾶλλον ἐπὶ τῇ βασιλείᾳ· οὐ γὰρ ἔχει τι λεῖπον αὐτῇ, ἵνα τὸ πλέον ἁρπάσῃ. Θνῆτοι οὖν ὄντες, σεμνῶς, καὶ φιλοθέως καὶ ἀκαταγνώστως κατὰ τὴν πρόσχαιρον ἡμῶν βασιλείαν διεξέλθωμεν, ὅπως εὐαρεστήσαντες τῷ Χριστῷ, ταύτην βεβαίαν ἐν τῇ πίστει τοῦ Κυρίου ἡμῶν τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ ὀρθὴν τηρήσωμεν, ἄσειστον καὶ ἀκλυδόνιστον. Πρὸς μικρὸν οὖν ἐπαύσαμεν τοῦτον νοσιλευόμενον, καθάπερ ἔφη· ἔπειτα τοῦτον τῷ θρόνῳ ὑγιασθέντα κελεύσει ἡμετέρᾳ ἐγκαταστήσωμεν, εἴ γε καὶ περιεσώμεθα. Ἀναχωρήσατε οὖν ἐν εἰρήνῃ, τῷ νεύματι τῆς ἡμετέρας βασιλείας ἐξακολουθοῦντες. Τούτων ἀκούσαντες ἅπαντες οἱ ἀπὸ τῆς πόλεως, ἕκαστος ἀνεχώρησεν ἐπὶ τὸ ἴδιον ἔργον, εὐφημῶν τὴν ἀληθῶς φιλάνθρωπον βασιλείαν.

[1] Magno Theodosio res Imperii curante, Theodulus quidam extitit, cui ab optimo Imperatore commissa erat Constantinopolitanæ urbis Præfectura. Hic, cum subeundæ aliquando mortis memoria ob mentis oculos ei nullo non tempore versaretur, [Theodulus Præfectus urbis CP.] magna cum solicitudine & in perpetuo Dei timore vitam traducebat, summa fide & religione traditæ sibi Præfecturæ munus ac dignitatem sustinens, & plurimas eleemosynas occulte faciens. Noverat quippe quam varia quamque impedita sit vitæ humanæ ratio: inconstantiam divitiarum, principatuum vanitatem, &, quam falso nomine gloriam homines appellant, caducorum foliorum instar huc illuc ferri ac referri, & in terram ad extremum prosterni. Sed illud præcipue versabat animo, [assidua mortis meditatione,] quam gravis homini & molesta mors tandem accideret. Nec id quidem immerito, cum qui hodie vivit ac viget homo, postera sæpe luce in vivis non sit, nec apud nos unquam deinceps versetur. Considerabat rerum omnium humanarum instabilitatem & conversiones, & ægre inde ipsi erat. Cum vero rapinas quotidianis & violentiam, avaritiamque inter mortales grassantem attentius secum cogitaret; tum præcipue mentis oculo in divinam longanimitatem & benignitatem altius defixo, non sine lacrymis sic ratiocinabatur: Omnis quidem virtus hominem qui in ea se exercet probatum Deo acceptumque efficit, quemadmodum cum agricolæ laborum impensorum jactique seminis messis quædam jucunda & expectata exhibetur: alia tamen est altera præstantior, omnium vero præstantissima tolerantia. [ad severiorem vitæ rationem incitatus,] Ipsa videlicet operis cujusque boni rationem haud inanem continet, virtutesque ceteras nec inertia flaccescere permittit, neque negligentia corruere, sed nec in eam quæ ad mortem deducit viam patitur quemquam per desperationem trahi; atque ut breviter quod res est diam; Patientia virtutum omnium sedes ac thronus, gaudium quoque earumdem & firmamentum est constituta; sustinens igitur sustinebo Dominum, & ipse faciet mecum bonitatem.

[2] Post aliquod inde temporis intervallum, vocata ad se uxore sua Procla, ita eam est allocutus: [mundi vanitatem uxori ob oculos ponit.] Hæc, o domina ac uxor mea, divini Pauli scimus esse documenta, ut cogitemus tempus esse breve, & quod reliquum est, ut qui habent uxores, tamquam non habentes sint, & qui gaudent, tamquam non gaudentes, & qui emunt, tamquam non possidentes, & qui utuntur hoc mundo, tamquam non utantur; præterit enim figura hujus mundi. [1 Cor. 7, 29] Sed & Psalmista David similia nobis testatus est in Psalmis suis, ita pronuntians: Dies annorum nostrorum in ipsis, septuaginta anni; si autem in potentatibus, octoginta anni: si tamen regnum quis cælorum consequatur: alias enim etiam octoginta anni, in misera hac & calamitosa vita traducti, rationem habent diei hesternæ, quæ præteriit. [Ps. 89. 10] Sed quæ tandem vitæ hujus dicenda est utilitas, aut quid ex ea in rem nostram fructus potest colligi, nisi quod sapientissimus quidam orator nos docuit: Vanitas vanitatum & omnia vanitas. [Eccl. 1. 2] Nihil igitur, Domina, in hunc mundum intulimus, sed nec auferre quidquam nobiscum poterimus. Quo nunc, putas, loco versantur quotquot ante nos vixerunt homines? Nonne omnes vivendi finem fecerunt, & in sepulcra illati, tandem abierunt in cinerem? Ipsa vero vita nostra quid est? nonne fumus & pulvis & tela aranei, & vana imaginatio & somnium?

[3] Meis igitur consiliis aures præbe, ac Deum nobis reddamus propitium. [eique consilium suum probare conatur:] Modicum enim nobis spatium vivendi superest: vigilandum enim & sobrie admodum agendum nobis est, ne concessum nobis tempus ad ea quæ recte sunt præscripta opere exequendum, sine fructu sinamus effluere; neve illud in nos miseriarum pondus ultro trahamus, quod tollere sit gravissimum, sustinere miserum, portare calamitosissimum, quodque graveolens ille ignis gehennæ secum trahit, & quod qui fert a verme mordente continuo invaditur, qui quem invasit, eumdem comedere, consumere, & perdere nequaquam cessat. Quousque ergo, Domina mea, a falsis honorum ac gloriæ imaginibus seduci nos patiemur? Quid boni ab intempestivis & fugacibus, ac minime veris divitiis expectamus? singulis illud diebus sanctus nobis David inclamat: Verumtamen vane conturbatur omnis homo. [Ps. 38 12, Ps. 38, 7] Thesaurizat enim, & ignorat cui congregabit ea. Me igitur audi; divitias nostras omnes pretio divenditas in egenos distribuamus, atque ita fallaci huic atque inani & contemptibili instituto vivendi nuntium remittamus; ut cum ex vita hac erit abeundum, regno cælorum potiri nobis non negetur. Nihil enim stabile in mundo isto reperias, sed temporaria cuncta & citissime transeuntia.

[4] His omnibus illa auditis, ac fusis ubertim lacrymis, ita maritum compellat: Itane, Domine mi, uxorem tuam odio cœpisti habere, ut ab ea jam nunc divortium meditari volueris? Quid hoc obsecro rei est? Nescio equidem quam ob causam displicere tibi tantopere potuerim. Quid enim? nonne in hoc usque tempus cum omni erga te modestia me ipsam gessi? Vix duo jam anni sunt elapsi ex quo tempore sancta tecum matrimonii lege conjuncta sum, & ecce adeo cito mei te convictus tædium capit. Hei mihi viduæ ac miseræ, quæ meo me conjuge derepente orbatam video! Hei mihi, quæ nec ullam hactenus, ad aliquod saltem doloris levamen, [cui illa frustra se opponit.] prolem suscepi, ut vel imaginem ejus intuens omnibus diei horis illum habeam præ oculis, qui me sic repente deseruit. Tute ipse, Domine mi, hanc ut partem eligerem auctor fuisti. Quid me infelicem viliori nunc conditione esse fecisti? Qua enim mente, quave audacia, post amissam virginitatem, transibo ad vitam religiosam? Siccine coram Deo proposuisti mecum vivere? neque eum timens judicium recogitas, qui me peregrinam, orbam, sine prole, sine marito dimittis? Numquamne illam Apostoli vocem percepisti: Alligatus es uxori noli quærere solutionem: & alibi: Nolite fraudare invicem, nisi forte ex consensu ad tempus, ut vacetis orationi: & iterum revertimini in id ipsum, ne tentet vos satanas? ac rursum in ea ipsa ad Corinthios epistola sic loquitur: Iis autem qui matrimonio juncti sunt, præcipio non ego, sed Dominus, uxorem a viro non discedere… [1. Cor. 7, 5, & 27, Ibidem, 10 & 11] Et vir uxorem non dimittat. Hæc & multa alia cum ad maritum dixisset, non sine multis utrimque lacrymis, toto eo die cibi potusque expers mansit. Sub noctem deinde in suum se conclave sola recipiens, in diem usque posterum multis cum lacrymis viri sui mentem consiliumque deflevit.

[5] Ut primum illuxit confestim e lecto se proripiens Theodulus, ex muneris quod obtinebat præscripto, Imperatorem salutaturus de more abiit (Theodulum hic quippe amabat tenerrime, quem scilicet nihil non imperatoria dignum mansuetudine ac bonitate noverat suadere ac agere) ab eoque impetrare contendit, [Theodulo munus abdicante] ut cum bona ejus venia Præfecturæ curam deponere, & successorem accipere posset, infirmitatem corporis causatus. Qua ratione persuasus inflexibilis alias Imperator, ut quietem ei ab officio concederet, alium Præfectum, in locum ejus substituit. Sed didita abdicationis hujus per urbem fama, ingens civium factus est ad Palatiū concursus, ita Imperatorem unanimiter compellantium: [queritur populus:] Christi amantissime Imperator, civium ac servorum tuorum voces votaque ne rejicias. Eximia Theoduli integritas Deum regno tuo propitium & te victorem præstat: Theoduli virtus Imperium tuum stabile facit esse ac firmum: hujus innocentia omnem a nobis injustitiam submovet. Has igitur, invicte Imperator, ad te voces audemus emittere: Theodulum Præfectura abire ne patiaris.

[6] Multa alia cum adjicerent, facto deinde silentio, Theodosius multitudinem ita est allocutus: [quem Imperator benigne placat.] Ante etiam, o cives, quam præclarum hoc de Theodulo voce unanimi testimonium ferretis, viri virtus atque integritas nobis erat perspecta, & quo modo earum quæ mihi præsertim in amore sunt virtutum sectator egregius semper extiterit, ac meritam inde a nobis laudem consecutus sit. Nostra sane imperium gubernandi ratio amaritudine nulla permisceri, sed suavitate potius clementiaque abundare amat. Ferociores quippe & eos qui moribus apparent non omnino probatis ad meliora reducens, in id quod rectum justumque est suaviter inclinat, atque ita ad nutus omnes nostros observandos, suamque subjectionem ipsis demonstrandam operibus facile impelluntur. Hoc ergo vobis qui adestis universis notum sit, quod Theodulum hunc, non sponte & voluntate nostra, Præfectura sinamus abire, sed ipsiusmet precibus & flagitationi clementer annuamus. Etenim sic nos imperio præsumus, ut pietatem ac religionem omnis in illud redundantis boni fontem putemus & radicem, justasque omnes subditorum nostrorum petitiones frustra esse minime patiamur. Quondam nobis, ex quo Reges constituimur, ita & non aliter persuasum semper fuit, æquis subditorum postulationibus benigne annuendum & gratificandum esse. Majorem scilicet gloriam in humanitate bonitateque, quam in ipsa Imperatoria dignitate constitutam esse arbitramur: nec aliud nobis e regno fit reliquum, cum ipsum tandem deserendum sit. Quando igitur moriendi necessitate omnes premimur, hoc agamus, ut pulchre ac religiose & absque vituperio temporarium hoc imperium administremus, quo illud in recta Domini nostri Jesu fide solidum firmumque teneamus, nosque ipsi Christo nequaquam displiceamus. Hunc igitur, quemadmodum dixi, Præfecturæ onere ad tempus aliquod, ob invaletudinem, visum est liberare: qua confirmata antiquæ rursum dignitati mandato nostro restituendus est, si tamen adhuc superstites tum simus: Imperatoris igitur vestri nutibus obsequentes, pacifice domos vestras repetite. His auditis, ad sua se unusquisque civium retulit, magna cum laude de imperio Theodosii sentiens & loquens.

CAPUT II.
Superatis denuo uxoris blanditiis, ac ea tandem ipsa mortua, vitam in columna ducit.

[7] Γενομένων δὲ τούτων καὶ λεχθέντων ἀνηγγέλθη μὲν τῇ Πρόκλῃ τὸ κατὰ μέρος τῶν γεγενημένων, καὶ πιστωθεῖσα ὅτι τούτου χάριν τὴν διαδοχὴν ᾐτήσατο παρὰ τοῦ εὐσεβεστάτου Βασιλέως, ἐφ᾽ ᾧ τὸν μονήρη βίον ἀσπάσασθαι, ἐν ἀδημονίᾳ πολλῇ ὑπῆρχεν. Ἀναχωρήσαντος οὖν τούτου κατὰ τὸ εἰωθὸς πρὸς ἄριστον, δραμοῦσα Πρόκλα προσέπεσε τοῖς ποσὶν αὐτοῦ, δακρύουσα καὶ λέγουσα· Οἴμοι, Κύριέ μου, ὅτι ἐπ᾽ ἀληθείας ὁρῶ ἐμαυτὴν χηρεύουσαν· βλέπω γάρ σε παρασκευαζόμενον ἐπὶ τούτῳ καὶ ἐναγώνιος ὑπάρχω. Λύπην γάρ μοι ἄφατον καὶ πίστωσιν ἀναχωρήσεως προσεξένησεν διαδοχὴ τῆς σῆς ἐπαρχότητος, καὶ τί ποιῆσαι οὐκ οἶδα. Εἶτα ἑσπέρας καταλαβούσης προσελθοῦσα πάλιν ἐ͂ιπεν πρὸς αὐτόν· Κύριέ μου, μηδαμῶς ἔχε a κιλίδα τὴν οἵαν οὖν κατὰ τῆς δούλης σου· ξένη γὰρ οὖσα καὶ ἀπερίστατος ποῦ περιστραφῆναι οὐκ οἶδα. Λάλησον δή μοι λόγον καὶ ἱλάρυνόν μου τὸ πρόσωπον, ὅτι ἐξέλιπον ἀπὸ λύπης· ταράσσομαι γὰρ μηδένα εἰς βοήθειαν κεκτημένη. Ἄρα δέ τις κατῃράσατό με τὴν κατάραν ταύτην; ποῖος ὀφθαλμὸς ἐβάσκανέν με ἐξαίφνης! ποίῳ κακῷ περιέπεσα! Διὰ τί μὴ ἐκ κοιλίας μητρός μου ἐτελεύτησα, ἐκ γαστρὸς δὲ ἐξελθοῦσα οὐκ ἀπολόμην; Ἵνα τί μαστοὺς ἐθήλασα μητρός μου, καὶ οὐκ εὐθὺς εἰς μνῆμα κατήντησα; Ἵνα τί δίδοται τοῖς ἐν πικρίᾳ φῶς, ζωὴ δὲ ταῖς ἐν ὠδύνοις ψυχαῖς, οἱ ἱμείρονται τοῦ θανάτου, καὶ οὐκ ἐπιτυγχάνουσιν ἀνορύσσοντες ὥσπερ θησαυροὺς, περιχαρεῖς δὲ γίνονται ἐὰν κατατύχωσιν τούτου; θάνατος γὰρ ἀνδρὶ ἀνάπαυσις, καθὰ δίκαιος ἐκεῖνος Ἰὼβ διεξελθὼν ἐδίδαξεν. Ὅρα μὴ ζητηθῇ παρά σου ψυχή μου ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ τῇ φοβερᾷ καὶ φρικτῇ. Ὅρα μὴ καταπροσέλθω σου ὡς παραιτίαν σου πλημμελήσασα· γὰρ νεότης ματαιότητα κατεργάζεται.

[8] Καὶ ταῦτα εἰποῦσα ἐδράκρυσεν, καὶ περιδραξαμένη τῶν ποδῶν αὐτοῦ, γοερᾶς φωνὰς ἐπαφίει λέγουσα. Οἱκτείρησόν με τὴν ἀπερίστατον δούλην σου, σπλαγχνίσθητι εἰς τὴν μόνωσίν μου, καὶ εἰς τὴν ὀρφανίαν μου, σπλαγχνίσθητι εἰς τὴν ξενιτείαν μου· μὴ συγχωρήσῃς με, κύριέ μου, εἰπεῖν, καὶ εἰς τὴν χηρείαν μου. Καὶ ταῦτα λέγουσα καὶ τὰ τούτοις ὅμοια, ἐχαύνωσεν αὐτὸν τῆς προθέσεως, καὶ προσθεῖσα ἔλεγεν· Κύριέ μου, περὶ μὲν τῶν χρημάτων, καὶ κτημάτων, καὶ ἀργυρίου, καὶ κοσμίων, καὶ ἄλλων λοιπῶν, οὐκ ἐναντιοῦμαι τῇ καλῇ σου προθέσει, μὴ γένοιτο· ἀλλὰ καὶ χαίρω καὶ ἀγαλλιῶ καὶ συγκοινωσῶ σοι. Διαπωλήσας δίδου ὡς βούλει (δεδιδάγμεθα γὰρ ὡς ὅτι Κύριος ἐν τοῖς ἁγίοις Εὐαγγελίοις ἐξεφώνησε λέγων, Ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ποιῶν ἑνὶ τούτων τῶν ἐλαχίστων ἀθελφῶν μου, καί μοι ἐποίησεν) Ἐν μηδενὶ οὖν ἀποστῇς της καλῆς σου καὶ ἐνθέου προθέσεως, δέσποτα· ἀλλὰ πάντα λαβὼν διαπώλησον ὡς προέθου· μόνον μὴ ἀποστῇς τῆς ἐμῆς συνοικήσεως, ἵνα μὴ πειρασθεῖσα ἀπόλωμαι· πολλαὶ γὰρ αἱ μεθοδεῖαι καὶ ἀπάται παρὰ τῷ μισοκάλῳ τῷ διαβόλῳ· ἀλλὰ διαμείνωμεν ὡς ἀδελφοὶ ἐν ἀγνείᾳ, δηλονότι ἐν μηδενὶ πλησιάζοντες ἀλλήλοις τῇ τοῦ βίου συναφείᾳ. Καὶ ταῦτα λέγουσα ἀπεκόσμησεν ἑαυτὴν, μηδὲν τὸ σύνολον ἑαυτῇ ἐάσασα, ἔλεγεν δὲ καὶ τοῦτο· Δέσποτα οὐχ ἱκανῶ οὐ δὲ ἀντέχω ἐν μοναστηρίῳ διάγειν· εἴθισμαι γὰρ λουτροῦ καὶ τρυφεροῖς ἐνδύμασιν, ὡς οὐκ ἀγνοεῖς. Νηστεῦσαι δὲ, ἀγρυπνῆσαι, χαμοκοιτῆσαι ὅλως οὐ δύναμαι· οὐ γὰρ ἀνήχθην οὕτως. Οἶδεν δὲ μόνος ἀκοίμητος ὀφθαλμὸς, ὥτι μὲν ψυχή μου πρόθυμός ἐστι, καὶ θέλει, τὸ δὲ σῶμά μου ἀσθενὲς ὑπάρχει καὶ βεβλακευμένον. Πλὴν δὲ ᾔθητι, δέσποτα, τοῦ εὐσπλάγχνου Θεοῦ, ἵνα τὸ ἀγαθὸν καὶ τέλειον καὶ ἐυάριστον ποιήσῃ μετὰ τῆς ταπεινῆς καὶ ἀθλίας μου ψυχῆς (Ἦν γὰρ αὐτὴ, ὡς ἀληθῶς, μεγάλου γένους καὶ ἐνδόξου) καὶ ταῦτα εἰποῦσα ἀπῆλθεν ἐν ἰδιάζοντι κοιτῶνι κατὰ μόνας.

[9] Ἀναστὰς δὲ καὶ Θεόδουλος, ἀνεχώρησεν ἐν τῇ ἰδίᾳ κοίτῃ, μηδενὸς γευσάμενος τὸ σύνολον. Καὶ ὑπνώσας ὁρᾷ κατ᾽ αὐτὴν τὴν νύκτα ἐν ἐκστάσει ἀνδρά τινα ὡραῖον τῷ εἴδει, ἱστάμενον πρὸ προσώπου αὐτοῦ. Ἦσαν δὲ ὁπίσω αὐτοῦ πυριναὶ στρατιαὶ, μηδὲ ὅλως τολμῶσαι ἀτενίσαι εἰς τὴν δόξαν τῆς αὐτοῦ ὡραιότητος· (ἐ͂ιχεν γὰρ πάντα θεῖα καὶ ἄφραστα) ὃς ἔφη πρὸς τὸν Θεόδουλον· Θεόδουλε τὴν μερίδα ἣν ἐξελέξω, καὶ τὴν ὁδὸν ἣν ᾑρετήσω, καλὴν οὖσαν καὶ ἐυάρεστον, ταύτην σπεῦσον βαδίσαι. Μηδὲν οὖν μελλήσας, ἆρον τὸν σταυρόν σου, καὶ ἀκολουθεῖ μοι. Καὶ ἀποκριθεὶς Θεόδουλος ἐ͂ιπεν· Κύριε, υἱὲ τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, δόξα σοι· σοὶ γὰρ πρέπει δόξα, ὅτι σὺ μόνος πάντα βάθη ἐρευνᾶς, καὶ καθὼς ὀψηλαφῶν b εὑρίσκει, οὕτως καὶ σὺ χαρίζῃ. Σὺ ἐ͂ι Θεὸς μόνος καὶ οὐκ ἔστιν πάρεξ σου, ποιῶν θαυμάσια μεγάλα μόνος. Σὺ ἐ͂ι τὰ ἀπελπισμένα εὐέλπιστα ποιῶν· αὐτὸς γὰρ ἔφης ἐν γραφαῖς σου, Ἐγγίσατέ μοι καὶ ἐγγιῶ ὑμῖν. Σὺ οὖν συνέργησόν μοι ἐθέλοντι τὴν ὁδόν σου δραμεῖν, ἣν ἡρετησάμην ἔκπαλαι. Φανερῶν μοι τί δεῖ ποῆσαι τῇ τεθλιμμένῃ Πρόκλῃ.

[10] Καὶ ἀποκριθεὶς Σωτὴρ ἔφη πρὸς αὐτόν· Ἐρευνητής εἰμι τῶν διανοιῶν, καὶ ψηλαφητὴς τῶν καρδιῶν, ἐμβατεύω δὲ καὶ τοὺς νεφροὺς τῶν ἁπάντων (πάντα γάρ μοι γυμνὰ καὶ τετραγηλισμένα) προαιρέσεις ἀποδειχόμενος· Προσωποληψία γὰρ οὔκ ἐστιν οἷα δήποτε παρ᾽ ἐμοί. Πρόκλαν οὖν εὐαρεστήσασάν μοι πρὸς ἐμαυτὸν λαμβάνω. Ζὺ οὖν προέθου, τοῦτο ποίει· τὰ γὰρ κατ᾽ αὐτὴν ἐμοὶ μελήσει. Καὶ ταῦτα εἰπὼν ἄφαντος ἐγένετο. Τῇ οὖν ἐξῆς ἡμέρᾳ πυρετῷ ἀφάτῳ συσχεθεῖσα Πρόκλα, τῇ ἑσπέραᾳ τὴν ψυχὴν παρέδωκεν τοῖς ἁγίοις Ἀγγέλοις, πρότερον διαθεμένη τὴν πᾶσαν αὐτῆς προῖκα διὰ Θεοδούλου τοῦ αὐτῆς συμβίου διαδοθῆναι πτωχοῖς καὶ ἐνδεέσιν, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ πᾶσιν οἷς ἂν νομίσοι αὐτὸς Θεόδουλος, πάμπολλα ὁμιλήσασα αὐτῷ κατανύξεως ἐχόμενα. Ἦν δὲ ὁλκη τῆς προικὸς αὐτῆς χρυσίου λιτρῶν τετρακοσίων πεντήκοντα. Ταύτην οὖν κηδεύσας ἐντίμως καὶ ὑπερλάμπρως, κατέθηκεν ἐν τόπῳ ἐπισήμῳ, τὰ ἀκόλουθα δεόντως ἐκτελέσας τῆς αὐτῆς ἐκκομιδῆς. Μετὰ οὖν τὰς νενομισμένας ἡμέρας τοῦ πένθους, πάντα διαπωλήσας αὐτὸς Θεόδουλος, διέδωκεν πτωχοῖς καὶ ἐνδεέσιν, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τοῖς μοναστηρίοις καὶ εὐκτηρίοις, καὶ ἐλευθερώσας καὶ c λεγατεύσας τοὺς αύτοῦ πάντας οἰκέτας, τὴν ὁρμὴν ἐποιήσατο ἐπὶ τὴν ἀνατολικὴν χώραν. Καὶ ἀπελθὼν πλησίον Ἐδέσσης τῆς πόλεως, καὶ εὑρὼν κίονα παμμεγέθη, τοῦτον ὠνήσατο. Καὶ τὴν προτέραν ὁρμὴν κοιμίσας τοῦ ἐθέλειν αὐτὸν ἀπόκλειστον γενέσθαι, ἄλλον ἔρωτα θεῖον ἐπεσπάσατο τοῦ ἐν τῷ κίονι ἀνελθεῖν, καὶ ἐν αὐτῷ διατελέσαι τὸν ἅπαντα χρόνον τῆς αὐτοῦ ζωῆς. Καὶ δή προσελθὼν τῷ ἁγιωτάτῳ Επισκόπῳ τῆς αὐτῆς πόλεως, καὶ εὐλογηθεὶς ὑπ᾽ αὐτοῦ, ἀνῆλθεν ἐν τῷ κίονι, παραθέμενος ἑαυτὸν τῷ δεσπότῃ Χριστῷ.

[11] Ἦν δὲ ἐτῶν τεσσαράκοντα δύο, ὅτι τῷ κίονι ἐπέβη τοῦ Χριστοῦ δοῦλος. Ἐδόξαζον δὲ ἅπαντες τὸν Θεὸν τὸν ἐύσπλαγχνον καὶ φιλάνθρωπον, ὁρῶντες τὸν τοιοῦτον ἄνδρα τρυφερὸν καὶ ἐξ ἀξίας τοιαύτης, εἰς ποίαν σχληρουχίαν, καὶ εἰς πάλην τοῦ διαβόλου ἐαυτὸν καθοπλήσαντα. Ἦν δὲ ἐστίασις αὐτοῦ καθ᾽ ἡμέραν οὐγκία ἄρτου, καὶ λαχανὰ ὠμὰ, καὶ μίκρον ποτήριον ὕδατος, καὶ ταῦτα μετὰ δύσιν ἡλίου, ἅτινα ἐπεδίδου αὐτῷ θεοφιλής τις, ὅστις προέθετο ἐξυπηρετεῖσθαι αὐτῷ. Ἤρχοντο δὲ πρὸς αὐτὸν πάντες οἳ ἀσθενεῖς καὶ οἱ ἐν πνεύμασιν ἀκαθάρτοις ἐξεταζόμενοι, ξένοι τε καὶ αὐτόχθονες, καὶ τεθεραπευμένοι ἀνεχώρουν εἰς τὰ ἴδια, θαυμάζοντες τὴν δοθεῖσαν χάριν τῷ ἀνδρὶ ἐκ τοῦ δεσπότου Χριστοῦ. Πληρωθέντος δὲ αὐτῷ τριάκοντα ἔτους χρόνου ἐν τῷ κίονι, οὐκ ἔτι ἠνέσχετο τροφῆς μεταλαβεῖν τὸ σύνολον· ἀλλὰ κατὰ Κυριακὴν, καὶ μόνην μετελάμβανεν τοῦ ἁγίου σώματος καὶ αἵματος τοῦ δεσπότου Χριστοῦ, καὶ ποτήριον ὕδατος.

[7] [Theodulum denuo uxor aggreditur,] Procla interim de re tota multorum sermonibus facta certior, sibique plane persuadens, eum in finem a religiosissimo Principe maritum suum petiisse ac impetrasse abdicationem magistratus, ut vitæ solitariæ totum sese traderet, magno dolore affecta fuit. Cum igitur is ad prandium ut solebat secederet, ad illius se pedes Procla abjecit, ac multis cum lacrymis ita maritum allocuta est: Hei mihi miseræ, Domine mi, quæ procul dubio a viduitate haud longe me abesse conspicor. Video enim, video in eo quod cœpisti consilio te perstare, quæ res ad doloris vitæque extremum me deducit. Inexplicabilem quippe animi mœrorem, & vitæ solitariæ a te amplectendæ propositum, hæc adeo subita Præfecturæ tuæ renuntiatio mihi certum reddidit; nunc vero quid tandem actura sim nescio. Cumque deinde dies in vesperum inclinaret, sic eum denuo compellare est aggressa: Domine, inquit, ne quæso pecces aliquo modo contra famulam tuam: peregrina quippe & ab omnibus destituta, nescio quo me vertam: loquere obsecro & exhilara vultum meum: deficio enim præ mœrore, atque conturbor neminem habens auxiliatorem. Quis mihi malum hoc imprecando intulit? quis me oculus subito fascinavit? Heu quanta in mala repente incidi? Cur non in utero materno haustum infeliciter vitæ spiritum emisi? cur edita in lucem, eadem non evestigio fui privata? cur non ab utero in sepulcrum delata sum? cur sortem adeo miseram subituræ datum est vivendi spatium? Quare data est lux & vita his qui in amaritudine animæ sunt? qui expectant mortem, & non venit, quasi effodientes thesaurum: mortem quippe homini dari in requiem justus olim Job affirmavit. Cave porro ne in horrenda judicii die anima mea requiratur a te: cave ne exurgam adversum te, ea tibi imputans quæ, forte juvenili abrepta impetu actura sum. [Iob. 3, 20]

[8] [ac moveri visum acrius urget:] His dictis in uberes prorupit lacrymas, ac mariti sui pedes complexu stringens, tristi eum rursus oratione compellavit: Famulæ tuæ, omni ope auxilioque destitutæ aliqua tandem miseratio te capiat, miserere solitudinis, miserere orbitatis, ne dicam Domine mi, viduitatis meæ. Hæc & his similia multa cum diceret, viri sui mentem aliquantulum emollire visa, cœptum sermonem sic prosecuta est: Domine mi, non pecuniarum aut possessionum, non auri aut argenti, non ornamentorum aut alterius cujusvis rei gratia pulchrum animi tui propositum conor evertere: absit; quin etiam lætor, & exulto, & in pulcherrimi consilii partem venire cupio. Cuncta sane quæ jam enumeravi, si ita visum est, divende, & cuicumque volueris elargire: sic enim in sacrosanctis Euangeliis Dominus testatur: Amen dico vobis, Quamdiu fecistis uni ex fratribus meis minimis, mihi fecistis. [Matth. 25, 40.] Nulla igitur ratione ab eo quod præclare adeo & pie facere decrevisti, Domine mi, velim desistas; sed cuncta, ut cogitasti, divende; unum oro, ut ne a convictu meo te separes, ne in tentationes incidens misere peream. Multæ profecto boni omnis osori cacodæmoni sunt viæ multæ decipiendi artes. Una, si placet, fratris instar ac sororis, absque ulteriore ullo matrimonii usu, perpetua deinceps in castitate vitam agamus. Atque hæc ut dixit, omni se repente ornatu exuit, nihil sibi relinquens; deinde subjunxit: Domine mi, solitariam in monasterio vitam traducere non valeo; balneis quippe & mollioribus vestimentis, ut ipse non ignoras, assuevi. Jejunia quoque & vigilias & humicubationes omnino nequeo tolerare: non enim sic educata sum. Novit autem ille, qui numquam non nobis invigilat, divinæ providentiæ oculus, quod animus quidem meus promptus sit ac velit, sed caro admodum infirma & debilis. Quod superest, Domine mi, Deum misericordiarum Patrem obsecra, ut quod bonum, quod perfectum, quod placitum ipsi est, de me misera & infelici statuat. Et sane ita se res habebat: genere erat Procla nobili atque illustri: quæ ut sermoni finem fecit, in diversum se conclave solam abdidit.

[9] Surgens autem etiam Theodulus secessit in cubile proprium, [sed ille per visum animatus,] nihil omnino degustans. Ipsa autem nocte dormienti & extra se veluti abrepto, viri cujusdam non invenusti species fuit oblata, quem fulgentissimæ quædam cælestium geniorum phalanges subsequebantur, minime tamen audentium in viri, quem dicebam, præeuntis pulchritudinem obtutum figere; divinum enim nescio quid & quod sermo nullus explicet vir ille præ se ferebat, cujus hæc ad Theodulum fuit oratio: Quam, Theodule, partem elegisti, quamque tibi viam designasti ineundam, cum laudanda prorsus & mihi omnino probata sit, nihil cunctatus ingredere. Impedimento quovis superato tolle crucem tuam, & sequere me. Cui Theodulus: Domine, Fili Dei vivi, tibi laus sit, tibi gloria. Hæc enim te prorsus decet, quoniam tu solus profunda omnia scrutaris, & delicta inventa velut connivendo remittis! Tu es Deus solus, & non est præter te, qui mirabilia magna facis solus. Tu ea quæ extra omnem spem mortalibus videntur collocata, sperare eos facis: ipse enim in Scripturis tuis ita pronuntias, Appropinquate mihi, & ego appropinquabo vobis. [Iac. 4, 8] Tu igitur auxilio mihi nunc adsis, volenti viam tuam currere, quam a multo jam tempore elegi. Declara, oro, quid nimium afflicta Procla faciendum sit.

[10] Tum Salvator noster ita ad Theodulum: Cognitor ego sum mentium humanarum & scrutator cordium: [& uxore (ut sibi erat revelatum) mortua,] renes cunctorum hominum ego pervado, nam omnia mihi nuda sunt & aperta, qui animorum suscipio proposita, citra ullam unquam acceptionem personarum. Nunc igitur conjugem tuam Proclam, oculis meis placitam, ad me recipio: tu vero quod dudum decrevisti, opere ipso exequere: ipsa mihi curæ erit. Quibus dictis videri desiit. At Procla eodem qui noctem illam excepit die insolita febre exæstuans, sub vesperam in Angelorum manus animam suam tradidit, postquam in hoc consenserat, ut universa sua dos per maritum Theodulum in pauperes & egenos, aut in eos quos ipse statuisset, distribuerentur; multa adjiciens quæ salutarem cordis ejus compunctionem haud parum declarabant. Dotis autem summa erat quadringentarum quinquaginta librarum aurearum. [abdicatis omnibus,] Postquam magno splendore sumptuque defunctæ conjugi parentavit Theodulus, eam in loco admodum honorifico sepeliri jussit, omnia quæ ad funeris exequias spectare poterant accurate & pro dignitate adimplens. Exactis inde qui declarando mœrori soliti erant impendi diebus, bona sua omnia pretio divendita, pauperibus atque egenis, neque his tantum, sed monasteriis etiam & oratoriis elargitus est: famulos insuper suos omnes postquam libertate & certa pecuniæ summa donatos a se dimisit, in remotiorem Orientis regionem ipse est profectus. [columnam prope Edessam ascendit:] Urbi igitur Edessenæ propior factus, ibidem extructam alte columnam reperit, sibique pecunia comparavit; & dimisso priori proposito quo decreverat inclusus degere, aliam divinitus inditam mentem est amplexus, ut conscensa columna omnem suam vitam in illa exigeret. Ergo sanctissimo illius urbis Episcopo consulto, fausta ejus apprecatione munitus, columnam ascendit, & Christi Domini servitio totum sese tradidit.

[11] Duorum & quadraginta annorum erat Christi famulus, quando in columnam ascendit: [in eaque magna obstinentia] summis autem divinam misericordiam bonitatemque laudibus celebrabant, quicumque virum, deliciis omnibus innutritum, & a tantæ dignitatis gradu sponte sua recedentem, ad severum adeo vivendi genus se transferre, & ad certamen cum diabolo fortiter subeundum arma sibi comparare intuebantur. Quotidianum illi cibum unica panis uncia & cruda olera præbebant, potum exiguus aquæ haustus; quæ tamen ante solis occasum minime admittebat; subministrabantur autem ei a quodam Dei famulo, qui sponte illud Theodulo servitii præstandum susceperat. Ipsum vero quicumque corporis infirmitate aliqua tenebantur, [& gratia curationum clarescit.] aut ab immundis agitabantur spiritibus, auxilii causa accedebant, sive terræ illius incolæ ii essent, sive peregrini: & curati omnes remeabant ad propria, magnopere admirantes gratiam, quam famulo suo Christus Dominus concesserat. Cum hac ratione triginta omnino annos in columna exegisset, nullo amplius cibo vesci voluit: sed die quavis Dominica sanctissimum Christi Domini corpus sumebat & sanguinem, & aquæ frigidæ haustum.

ANNOTATA.

a Κιλίδα ἔχειν non nisi per conjecturam explicare mihi licet, peccatum habere, sive scandalum pati: conjectura autem hæc confirmatur infra, per formatum hinc verbum κιλιδόομαι pecco, labor.

b Similiter ὀψηλαφῶν, aut forte melius ὀψιλαβὼν videtur reddi posse connivens: ut qui sub vesperam dubia luce conspicit aliquid, & vidisse dißimulat.

c Λεγατεύειν a Latina voce legatum, frequens in Iure Græco vox.

CAPUT III.
Cornelio mimo comparatus, post initum cum eo colloquium, sancte moritur.

[12] ἘΠοίησεν δὲ ἐν τῷ αὐτῷ κίονι ἔτη μη᾽, καὶ μῆνας ζ᾽, βίον ἀγγελικὸν ζῶν, εὐαρεστῶν καὶ ἐντρυφῶν τῇ τῶν θεοπνεύστων γραφῶν μελέτῃ, πολλὰς δὲ προσβολὰς καὶ μεθοδείας καὶ φαντασίας κατεργήσας τοῦ διαβόλου. Ἐν μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν ἐκτείνας τὰς χεῖρας αὐτοῦ εἰς τὸν οὐρανὸν τοῦ Θεοῦ δοῦλος, ἤρξατο λέγειν οὕτως· Κύριε Θεὸς παντοκράτωρ, τοῦ μονογενούς σου παιδὸς Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ κυρίου ἡμῶν πατὴρ, τὸ ἀποκεκρυμμένον μυστήριον ἀπὸ καταβολῆς κόσμου, τοῦ πάθους τοῦ υἱοῦ σου τὴν ἀπάθειαν, ἐπ᾽ ἐσχάτων τῶν ἡμερῶν ἀποκαλύψας, καὶ ἐξαποστείλας ἡμῖν αὐτὸν σωτῆρα καὶ φωστῆρα καὶ λυτρωτὴν τῶν ψυχῶν ἡμῶν, ὅστις καὶ ἑαυτὸν προσήνεγκεν ἄσπιλον ὁλοκαύτωμα ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς, καταξίωσον ἐμφανίσαι μοι, εἴγε εὐηρέστησα τῷ ἁγίῳ σου καὶ ἐνδόξῳ ὀνόματι, σύν τινι μέλλω κληρονομεῖν τὴν σὴν βασιλείαν; Καὶ ἰδοὺ φονὴ ἐγένετο πρὸς αὐτὸν λέγουσα· Ἴσχυε καὶ ἀνδρίζου, εὐηρέστησας γάρ με. Δεῖ δέ σε κληρονομῆσαι τὴν βασιλείαν μου μετὰ Κορνηλίου a τοῦ πανδούρου, τοῦ ἀπὸ Δαμασκοῦ τῆς πόλεως. Τοῦτο δὲ ἐῤῥέθη αὐτῷ, ἵνα ἔπαρσις αὐτῷ μὴ γένηται, καὶ ὑψωθεὶς παγιδευθῇ ὑπὸ τοῦ διαβόλου.

[13] Τούτων ἀκούσας Θεόδουλος καὶ δακρύσας ἔφη· Οἴμοι τῷ ἀθλίῳ καὶ ἀπεγνωσμένῳ! μετὰ πανδούρου, Δέσποτα, σὸς δοῦλος κληρονομεῖ; μετὰ πανδούρου, Δέσποτα, ἐν τοσούτοις ἔτεσι κοπιάσας καὶ μοχθήσας; τέλος ἐνύβριστον καὶ ἐξουθενήμενον! πῶς ὤφθην ἄχρηστος ἐν τοῖς ἐπιτηδεύμασίν μου! Ἐν τίνι ἆρα πλημμελήσας παρήκουσα ἐντολὴν σου; Μὴ ἆρα ἐν ἀγνοίᾳ b ἐκιλιδώθην; σὺ μόνος γινώσκεις τὰ ἄδηλα καὶ τὰ κρύφια. Τίς οὖν ἄτιμος αὐτὴ συγκαταρίθμησις μετα πανδούρου, Δέσποτα; ἐν τῷ κίονι ἐστηλώμενος, μετὰ τοῦ ἀπὸ σκηνῆς; ἐν νηστήαις καὶ ἀγρυπνίαις, μετὰ αὐλητοῦ δαιμόνων; ἐν ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις ἄϋπνος διατελῶν, πάντα δεύτερα θέμενος, καὶ νεκρώσας ἑαυτὸν τῷ κόσμῳ μετὰ πανδούρου κληρονομεῖ; Τί ἐννοῆσαι ἀπορῶ· τί δὲ εἴπω περί σου, Ἐπιζητητὰ τῶν ἁμαρτωλῶν ὢν; θλίψις προσκαλεῖ σε πρὸς εὐσπλαγχνίαν. βάθος πλούτου καὶ σοφίας καὶ γνώσεως Θεοῦ, ὡς ἐξερεύνητα τα κρίματα αὐτοῦ καὶ ἀνεξιχνίαστοι αἵ ὁδοὶ αὐτοῦ! Θεὸς ἀληθινὸς καὶ πᾶσαι αἱ ὁδοὶ αὐτοῦ κρίσις. Ἆρα δὲ ἔν τισι τὰ ἔργα τὰ κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν ἄνδρα ὑπάρχει, ὁτι σὺν αὐτῷ κληρονομήσω. Πλὴν ἐπίσταμαι τὰ κατὰ τὴν ἀγαθότητά σου, Δέσποτα· οἶδά σου, Κύριε τὴν ἄφατον εὐσπλαγχνίαν· οἶδά σου τὴν στοργὴν καὶ τὴν ἀγάπην περὶ τοὺς ἅμαρτωλοὺς, πῶς ἐνανθρωπῆσαι καταδέξω διὰ τὸν ἄνθρωπον, πῶς ταφῆναι ἠνέσχου, ἵνα τὸ πεπλανημένον πρόβατον ἐλευθερώσῃς. Οὐ διέλαθέν με τὰ κατὰ τὸν Ζακχαῖον ἐκεῖνον, πως ἰδὼν αὐτὸν ἐν τῳ συκομοραίᾳ φωνήσας ἔφης πρὸς αὐτὸν, καίπερ μηδὲν ἀκούσας ἐξ αὐτοῦ· Ζακχαῖε σπεύσας κατάβηθι, σήμερον γὰρ ἐν τῷ οἴκῳ σου δεῖ με μεῖναι. Ὁμοίως δὲ καὶ τελώνην εὑρὼν Εὐαγγελιστὴν πεποίηκας, ἀλλὰ καὶ διώκτην Ἀπόστολον ἀπέδειξας, πόρνην δὲ παρθένου σεμνοτέραν ἐποίησας. Καὶ τί δεῖ τὰ πολλὰ λέγειν; λῃστὴν παραδείσου πολίτην ἀνέδειξας διὰ μίαν καὶ μόνην φωνὴν, ἥτις ἦν αὐτὴ, Μνήσθητί μου, Κύριε, ὁτ᾽ ἂν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου. Ἐγὼ δὲ μετὰ πανδούρου τὸν κλῆρον ἔλαχον, Δέσποτα, ἡγησάμενος πάντα σκύβαλα ἐ͂ιναι ἵνα σοι δουλεύσω. Ταύτην οὖν ἔχων τὴν μέριμναν διὰ παντὸς ἐναγώνιος ὑπῆρχεν ἐν τῷ κίονι.

[14] Ἐν μίᾳ δὲ τῶν ἡμερῶν ὀχληθεὶς ὑπὸ τῆς ἐνθυμήσεως ταύτης τοῦ Θεοῦ δοῦλος, βουλεύεται τοῦ κίονος κατελθεῖν, καὶ καταλαβεῖν τὰ πρὸς τὸν συγκληρονόμον αὐτοῦ Κορνήλιον τὸν προειρημένον. Καὶ δὴ κατελθὼν μετὰ δακρύων πολλῶν καὶ στεναγμῶν τὴν πορείαν ἐποιήσατο ἐν τῃ τοῦτον τὸν ἀοίδιμον θρεψαμένῃ πόλει. Καὶ καταλαβὼν δι᾽ ὀλίγων ἡμερῶν τὴν αὐτὴν πόλιν, εἰσῆλθεν περὶ ὥραν ἐννάτην ἡμερινήν. Καὶ προσευξάμενος συνήθως τῷ Κυρίῳ, συναντήσας τινὶ τῆς αὐτῆς πόλεως, ἐπηρώτησεν αὐτὸν ἔνεκεν τοῦ ἐπιζητομένου παρ᾽ αὐτοῦ πανδούρου, δὲ ἔφη πρὸς αὐτόν· Ἱπποδρομεῖόν ἐστι, Πάτερ, κακεῖσε διάγει. Καὶ ἀκούσας ἐστέναξεν τοῦ Θεοῦ δοῦλος, καὶ παρακαλέσας τὸν ἄνδρα τὸν πολίτην σὺν αὐτῷ μεῖναι πρὸς ἔνδειξιν τοῦ τοιούτου ἀνδρὸς· δὲ αἰδεσθεὶς τὸ ἀγγελικὸν αὐτοῦ προσωπόν τε καὶ σχῆμα διέμεινεν. Εἶτα, ἡλίου λοιπὸν δύναντος, καὶ τοῦ ἱπποδρομείου παυθέντος, ἰδοὺ αὐτὸς πάνδουρος παρίει κατέχων τῇ μὲν μιᾷ χειρὶ ὄργανον, τῇ δὲ ἄλλῃ ἑταιρίδα γυμνοκέφαλον κοσμοφοροῦσαν ἀτάκτως καὶ ἀσέμνως, ἥτις περιεῤῥάπιζεν αὐτὸν καὶ περιετρίχισεν μετὰ ἀπρεποὺς γέλωτος· ὃν δακτυλοδεικτήσαςὁ πολίτης ὑπέδειξεν τοῦτον. Καὶ ἰδὼν αὐτὸν τοῦ Θεοῦ δοῦλος εἰς οὐρανὸν ἐνητένισεν, καὶ διακρίσας ἔφη· Ἀνεξίκακε Κύριε, δόξα τοῖς οἰκτιρμοῖς σου. Ὄντως γάρ σου τὰ κρίματα ἄβυσσος πολλή. Καὶ μετακαλεσάμενος τοῦτον διὰ τοῦ πολίτου, καὶ αὐτοῦ ἐλθόντος, λαβόμενος αὐτοῦ τῆς χειρὸς, ἔφη πρὸς αὐτόν. Δυσωπῶ σε, ἀγαπητὲ, πρὸς βραχύ με ἀνάμεινον.

[15] Ἀπολύσας οὖν τὸν πολίτην ἐν εἰρήνῃ, ὑπερηύξατο αὐτοῦ, τὸν δὲ Κορνήλιον λαβὼν ἐν ἰδιάζοντι τόπῳ, προσέπεσεν αὐτῷ, μετὰ δακρύων δυσωπῶν αὐτὸν εἰπεῖν, ἐν τίσιν ἐστὶν τὰ κατὰ τὴν αὐτοῦ πολιτείαν. δὲ περιεβλέπετο αὐτὸν ἄνω καὶ κάτω, καὶ ἀποκριθεὶς ἔφη πρὸς αὐτόν· Ὕπαγε, Κύρι, Ἀββᾶ, μὴ παῖζέ με τὸν ἁμαρτωλὸν, οὐ γάρ εἰμι τοῦ προσχήματός σου. Τί εἴπω σοι, ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ; οὐκ ἐθεάσω με πόθεν ἦλθον, καὶ μετὰ τίνος, καὶ τί βαστάζω; τί ἐρωτᾳς με, τὸν ἐφ᾽ ἑκάστης συνηλουμενον πόρναις καὶ μίμοις; Καὶ γὰρ ἔτυχον κληροθῆναι τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἔργοις αὐτοῦ, σχολάζειν δὲ διὰ παντὸς ἱπποδρομίαιστε καὶ ἀτόποις θέαις διὰ τὴν ἐφήμερον τροφήν. Αὐτὸς δὲ ἐπιπολὺ δακρύων, ἐνορκοῖ αὐτὸν λέγων· Ὀρκίζω σε κατὰ τῆς μεγάλης δόξης τοῦ παντοκράτορος Θεοῦ, του, μέλλοντος κρίνειν ζῶντας καὶ νεκροὺς, εἰπεῖν μοι τί ἀγαθὸν σύνοιδας ἑαυτῷ c διαπραττόμεμον, ἐν μηδενὶ μηδέν με ἀποκρύπτων. Καὶ ἀποκριθεὶς Κορνήλιος ἐ͂ιπεν· Ὄντως, Πάτερ, οὐ σύνοιδα ἐμαυτῷ ἀγαθόν τι τὸ σύνολον πεποιηκὼς, τοῦτο καὶ μόνον, ὡς ἐμοὶ δοκεῖ τῷ ἁμαρτωλῷ. Καὶ ἀρξάμενος τοῦ λέγειν προσέπεσεν τοῖς ποσὶ Θεοδούλου λέγων· Συγχώρησόν μοι, Π;ατερ, αἰδοῦμαι γὰρ εἰπεῖν ἐπί σου τὰ αἰσχρά μου καὶ ἀπεγνωσμένα ἔργα. Καὶ θαρσοποιήσας αὐτὸν ἔφη· Λέγε, τέκνον μου, Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς συνχωρήσει καί σοι καὶ ἐμοὶ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν.

[16] δὲ ἔφη· Ἄκουσον, Πάτερ. Ἐν μιᾳ τῶν ἑσπερῶν πάνδημος παννυχὶς ἐπετελεῖτο, καὶ μετὰ τὴν ὰπόλυσιν τῆς αὐτῆς ἐνθέου καὶ ἀσμένου θέας, ἐν τῷ ἀναχωρεῖν με ἐν τῷ ἐμῷ οἴκῳ, ὁρῶ γυναῖκα ἱσταμένην, ἔυοπτον ὑπὲρ φύσιν, καὶ προσεγγίσας αὐτῇ ἐλάλουν αὐτῇ κολακευτικὰ ῥήματα, ἐφ᾽ ᾧ με ταύτην ταπεινῶσαι. Καὶ δὴ συνθεμένης αὐτῆς εἰς τοῦτο, ἐν τῷ ἐλθεῖν με περιπτύξασθαι αὐτὴν, ἄφνω ἤρξατο ὀδύρεσθαι καὶ δακρύειν καὶ ἀναχαιτίζειν ἑαυτὴν ἐξ ἐμοῦ. Πρὸς ἣν ἔφην· Γύναι, τί τὸ γεγονός σοι; μή τις βίαν τὴν οἵαν οὖν ἐπήγαγέ σοι. δὲ ἐπὶ πλέον ἔκλαιεν πικρῶς. Καὶ ψυχοπονήσας ἐπ᾽ αὐτὴν, ἔφην· Ἐνορκῶ σε κατὰ τοῦ Θεοῦ τοῦ ὑψίστου ἐκφάναι μοι τὸ κατά σε πρᾶγμα, καὶ τίνος χάριν ἀνενδότως δακρύεις.

[17] Καὶ μόλις ποτὲ ἀποκριθεῖσα ἔφη (ἐνικᾶτο γὰρ ἐκ τοῦ πολλοῦ καὶ ἀφάτου χλαυθμοῦ) Ἐγὼ, δέσποτα, ἐπισήμων γονέων γέγονα θυγάτηρ· ἐξεδόθην δὲ αἰδεσίμῳ τινὶ πρὸς γάμον, πολλὰ ἐν προικὶ τούτῳ ἐπιδώσασα, ἐξορφανέσθην δὲ ἀπὸ ἐτῶν δώδεκα. δὲ ἀγαγόμενός με ἀνὴρ, ἄλλην ἄλλως ὑστερήσας, ἄπαντα τὰ προσαχθέντα αὐτῷ παρ᾽ ἐμοῦ ἐν προικὶ διαφόρως ἐξανάλωσεν· πρὸς τοῦτοις δὲ καὶ δανεισταῖς οὐκ ὀλίγοις προσομιλήσας κατάχρεος γέγονεν. Οὐκ οἰδα δὲ εἰπεῖν πόθεν ἄφνω ἐπῆλθεν τοιαύτη στένωσις καὶ ἀνάγκη· εἴ τε γὰρ πρὸς παιδίαν, εἴ τε πρὸς δοκιμασίαν, ἀγνοῶ τοῦτο λέγειν. Μεθοδεύεται δὲ ἐκ τῶν αὐτοῦ δανειστῶν νομίσματα τετρακόσια, καὶ μὴ εὐπορῶν τούτου τὴν ἀπόδοσιν ποήσασθαι τούτοις, ἐν αἰτιάσει πεποιήκασι τοῦτον, καὶ συσχόντες αὐτὸν οἱ τῆς ἀρχοντικῆς τάξεως, ἐν τῇ δημοσίᾳ εἱρκτῇ συνέκλεισαν· καὶ ἔστιν ἐκεῖσε ἀπὸ μηνῶν ὀκτὼ δαμαζόμενος ἀπὸ πείνης. Καὶ διαφόρως προσελθοῦσά τισι καλοποιοῖς, οὐδὲν ἐκαρπησάμην ἐξ αὐτῶν, εἰ μήτι γε ῥήματα καὶ μόνον, καὶ ταῦτα διὰ τοὺς παρατυγχάνοντας κενοδοξίας χάριν, καὶ τί ποιῆσαι οὐκ ἐ͂ιδον. Προεθέμην δὲ καὶ τοῦτο, καὶ πεποίηκα, ὁμολογῷ· διανισταμένη νύκτωρ ἐφήπλουν τὴν χεῖρά μου, τὴν διαφόρως εὐποιΐας πλείστας ποιήσασαν, ἀποκρύπτουσα μέντοι αἰδουμένη τό ἀτιμασθέν μου πρόσωπον. Ἀλλ᾽ οὐδὲ οὕτως ἄξιόν τι πορίσασθαι ἐδυνήθην· ὁθεν ἐβουλευσάμην ἐξ ἀνάγκης πολλῆς τὴν κακὴν βουλὴν ταύτην, τὸ πορνεῦσαι καὶ ἀποθρέψαι τὸν ἐμὸν ἄνδρα, ἵνα μὴ λιμοκτονηθεὶς τέλει τοῦ βίου χρήσηται. Ἡγησάμην οὖν ἀσεβῆσαι εἰς τὸν ἄνδρα μου· καὶ γὰρ οὐδὲ χεῖρας εὐτονούσας πρὸς ἐργασίαν ἐκεκτήμην, οἷα δὴ τῆς θλίψεως καταπεσεῖν ταύτας παρασκευαζούσης. Οἶδεν δὲ ἐταστὴς τῶν καρδιῶν, καὶ ἐρευνητὴς τῶν νεφρῶν Χριστὸς, ὡς οὐδέπου ἐμολύνθη τὸ ἄθλιόν μου σῶμα μετὰ τὸν ἐμὸν ἄνδρα.

[18] Τούτων ἀκούσας ἐγὼ κατενύγην, καὶ ἐσπλαγχνίσθην, νικηθεὶς δὲ ἐδάκρυσα, καὶ ἔφην πρὸς αὐτήν· Γῦναι δυσωπῶ σε, μεῖνόν με πρὸς μικρόν. Καὶ ἀπελθὼν δρομαίως ἐν τῷ ἐμῷ οἴκῳ, ἤγαγον, ἅπερ ἔτυχον ἔχειν τότε, νομίσματα διακόσια τριάκοντα· οὐμὴν άλλὰ καὶ ζυγὴν d χειροψέλλων νομισμάτων ἑβδομήκοντα, καὶ ἄλλα τέ τινα γυναικεῖά μου κόσμια νομισμάτων ὀγδοήκοντα. ἅπερ ἔτυχον ἔχειν ἀπὸ γονέων, καὶ ἀπὸ κληρονομίας τῆς γενομένης μου συμβίου· καὶ συμψηφισάμενος, καὶ εὑρὼν λείπειν μοι εἰς ἀναπλήρωσιν τῶν ἐπιζητουμένων νομισμάτων τετρακοσίων ἕτερα νομίσματα εἴκοσι, βαστάξας τὸ φελώνιόν e μου καὶ τὸ βυσαρωτὸν f τῶν ἐπισήμων καὶ ἀτόπων θεαμάτων, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὰ περὶ τὸν τράχηλόν μου φυλακτὰ ἐπάρας, πάντα ἀγαγὼν ἐν g σαβανίῳ, δέδωκα αὐτῇ λέγων· Γύναι, ὄντως οὐκ οἶδα τίς ἐ͂ι, ἀλλ᾽ οὔτε θέλω μαθεῖν· λαβοῦσα πορεύου ἐν εἰρήνῃ, εὐχωμένη ὑπὲρ ἐμοῦ τοῦ ἁμαρτωλοῦ· καὶ δεδωκὼς αὐτῇ πᾶντα, ἀπέλυσε αὐτὴν ἐν εἰρήνῃ. Τοῦτό ἐστιν νομίζω καλὸν πεποιηκέναι, ὅπερ οὐδενὶ ἀφηγησάμην, ὡς ἐπὶ Κυρίου. εἰ μὴ ἀνάγκη τῇ σῇ ἁγιοσύνῃ. Ταῦτα ἀκούσας Θεόδουλος, ἔῤῥιψεν ἑαυτὸν πρὸ τῶν ποδῶν αὐτοῦ κλαίων καὶ λέγων· Μνημόνευέ μου, ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, ὅταν καταλάβῃς ἐκείνας τὰς ἐνδόξους καὶ αἰωνίους σκηνάς. Μνημόνευσόν μου τοῦ ἁμαρτωλοῦ, παρακαλῶ σε· ὄντως γὰρ ἔγνω Κύριος τοὺς ὄντας αὐτοῦ· καὶ συνταξάμενος τῷ ἀνδρὶ, ἀπέλυσεν τοῦτον, εὐχαριστήσας τῷ Θεῷ ἐπὶ τῇ τούτου ἀγαθῇ καὶ ἐποφελεῖ συντυχία.

[19] Ἀπολύσας οὖν αὐτὸν Θεόδουλος, τῇ τοῦ Χριστοῦ χάριτι καὶ ἐπινεύσει ἀνῆλθεν ἐν τῷ κίονι, δοξάζων ἐπὶ πᾶσι τὸν ἐύσπλαγχνον καὶ φιλάνθρωπον Θεὸν, καὶ τὸν ἐξ ἔθους κανόνα φυλάττων. Διατελέσαντος δὲ αὐτοῦ ἐν τῷ αὐτῷ κίονι ἕτερον πενταετῆ χρόνον, ἄφνω φωνὴ γέγονεν πρὸς αὐτὸν λέγουσα· Θεόδουλε, δεῦρο, λοιπὸν ἀναπάυου, ἡτοίμασται γάρ σοι βασιλεία τῶν οὐρανῶν, καὶ ἐκδέχεταί σε χόρος τῶν ἀγγέλων, καὶ δικαίων, καὶ προφητῶν, καὶ ἁγίων· οὐ μὴν, ἀλλὰ καὶ Κορνήλιος ἀπὸ πανδούρων· ἦν γὰρ πρὸ αὐτοῦ τελευτήσας ἐνιαυτὸν ἕνα. Καὶ ἐκτείνας τὰς χεῖρας αὐτοῦ εἰς οὐρανὸν ἔφη· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, εἰς χεῖράς σου παρατίθημι τὸ πνεῦμά μου· καὶ παραχρῆμα παρέδωκεν τὴν ψυχὴν τοῖς ἁγίοις Ἀγγέλοις. Συναχθέντες δὲ πάντες οἵ κατὰ τὴν χώραν ἐκείνην Ἐπίσκοποί τε καὶ Ἡγούμενοι, μοναχοί τε καὶ λαἳκοὶ, καὶ τὰ πρέποντα ἐπὶ τούτῳ ποιήσαντες, ἐν αὐτῷ τῷ τόπῳ κατέθηκαν τὸ ἅγιον αὐτοῦ λείψανον. Πολλαὶ δὲ ἰάσεις γίνονται ἐν αὐτῷ τῷ τόπῳ μέχρισ τῆς δεῦπο. Οὕτως οὖν τὸν δρόμον τελέσας, καὶ τὴν πίστιν τηρήσας, ἐθαυμάσθη ὑπὸ Ἀγγέλων καὶ ἀνθρώπων, συγχορεύει δὲ ταῖς ἄνω δυνάμεσιν, τὰς ὑπὲρ ἡμῶν δεήσεις ἀπαύστως προσφέρων τῷ Σωτῆρι Χριστῷ. Αὐτῷ δόξα καὶ τὸ κράτος, σὺν τῷ ἀχράντῳ Πατρὶ καὶ τῷ προσκυνητῷ καὶ ζωοποιῷ Πνεύματι, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[12] Annos in columna egit Theodulus quadraginta octo, menses septem, [Anno conversionis suæ 48,] cælestem in terris vitam degens, ac inspiratarum divinitus Scripturarum studio animum suum pascens simul ac recreans, plurimas quoque diaboli insidias & machinationes illusionesque irritas faciens. Cum autem quodam tempore suas in cælum manus Dei famulus sustulisset, hoc modo precatus est: Domine Deus omnipotens, Filii tui unigeniti ac Domini nostri Jesu Christi Pater venerande, qui a mundi constitutione absconditum mysterium, Filii, inquam, tui impassibilis passionem, postremis hisce temporibus manifestum omnibus esse voluisti; ipsumque nobis salvatorem, ductorem, & animatum nostrarum misisti redemptorem, qui pro mundi vita in holocaustum incontaminatum tibi seipsum obtulit: illud, obsecro, aperire mihi ne graveris, [intelligit si in gloria parem fore Cornelio mimo,] si vel parum quidpiam gratiæ a sancto glorioso tuo nomine sperare possim, quicum tandem mortalium regni tui possessionem aliquando aditurus sum, Finita precatione, talis ad hominis sancti aures vox est allapsa: Confortare & esto robustus summopere enim mihi placuisti; quæmobrem una cum Cornelio, citharœdo illo Damasceno, regni cælestis participem fieri te oportet. Hæc eum in modum Theodulo manifestata fuerunt, ut ne elatio animi illum caperet, neve nimia de se opinione tumefactus in diaboli laqueos incautus incideret.

[13] At Theodulus ista audiens; Me miserum, inquit, non sine lacrymis, & a Deo rejectum! ergone cum citharœdo famulus tuus, Domine, hereditatem capiet, tot pro te laboribus ac sudoribus exhaustus? o vilem atque indignum conatuum meorum exitum! o quam inutiliter in vitæ hujus professione me gessi! In quo tamen legem tuam, Domine, prævaricatus sum? Numquid forte ex ignorantia aliquid deliqui? Tibi soli cognita sunt ea quæ aliis abscondita & ignota. Quæ, precor, turpis ista est comparatio, qua mimus cum stylita, degens in pingui culina cum jejuniis atque vigiliis exhausto, dæmonum præcentor cum homine dies noctesque psalmis & hymnis canendis intento confertur? Qui humana omnia loco nonnisi secundo habet, & mundo se crucifixum exhibet, cum nescio quo citharœdo hereditatem cernet? Quid hac de re cogitem nescio. Quid de te dicam, qui peccatorum omnium cognitor es intimus? [Hinc Dei judicia reveritus,] Angustiæ nostræ ad misericordiam certe te provocant. O altitudo divitiarum sapientiæ & scientiæ Dei! quam incomprehensibilia sunt judicia ejus, & quam investigabiles viæ ejus! vere ipse est Deus, & omnes viæ ejus judicium. In quo igitur tantopere sita sunt bona hominis istius opera, ut in cernenda hereditate cælesti eodem quo ego loco habendus sit? Novi equidem, novi tuam, o Deus, bonitatem: Tuam Domine, inexplicabilem misericordiam, caritatem, & erga humanum genus peccatis oppressum benevolentiam non ignoro. Notum est qua ratione hominis causa suscipere hominem dignatus fueris, & sustinueris sepeliri, ut fraude dæmonis deceptam misere oviculam in integrum restitueres. Non me latet quo modo, cum Zacchȩum istum in sycomorum tui videndi causa ascendisse conspiceres, ultro eum verbis hisce benigne compellaveris: Zachæe, festinans descende, quia hodie in domo tua oportet me manere. In Publicanum quoque cum incidisses, Euangelistam mox esse jussisti. Quin etiam e persecutore fecisti Apostolum, & meretricem omni virgine clariorem reddidisti. Etquid plura afferam? cum Latronem ob solam & unicam hanc in cruce emissam voculam: Domine memento mei cum veneris in regnum tuum; inter Paradisi incolas scripseris. Ego vero, qui, ut melius tibi servirem, omnia arbitratus sum ut stercora, eamdem cum citharœdo fortunam sortitus sum. Non ista equidem spe tot in columna annos & certamina exhausi.

[14] Hac aliquando cogitatione haud sane mediocriter turbatus Dei famulus, e columna descendere, [Damascum proficiscitur,] & quæ ad memoratum jam Cornelium, coheredem suum, potissimum spectabant cognoscere statuit. Multis igitur cum lacrymis & suspiriis, descendens ad eam in qua vir ille venerandus morabatur civitatem, profectionem suscipit: & Damascum intra paucos dices circa nonam matutinam ingressus, post consuetas eo tempore preces ad Deum fusas, ex obvio quopiam illius loci habitatore sciscitatur, de eo quem quȩrebat citharœdo. Ille autem; Hippodromum, inquit, o Pater, urbs hæc continet haud ita spatiosum, atque in eo Cornelius de quo quæris habitat. Ad quem sermonem Dei famulus alte suspirans, hominem ut secum tantisper manere, & propius, quem quærebat, indicare vellet oravit: quod alter, angelicum viri sancti vultum habitumque reveritus, negare minime potuit. Sub occasum autem solis cum omnia in Hippodromo jam essent quietiora, prodit ecce citharœdus, manu altera instrumentum musicum, altera meretricem trahens, [& Cornelium cognoscit,] ornatu impudenti lascive comptam, & nudum velo caput efferentem; quæ cum immoderato risu vestes hominis & capillos petulanter lacerabat, turbabatque. Hunc igitur Theodulo indicavit civis. At ille sublatis in cælum oculis, & lacrymis ubertim profusis; Deus, inquit, patiens & longanimis, debita reddatur misericordiæ tuæ laus & gloria. Vere judicia tua abyssus multa. Tum civis opera vocatum ad se, & propius accedentem citharœdum manu prehendens, Oro te, ajebat, atque obtestor, carissime, mecum tantisper hic ut subsistas.

[15] Dimissum deinde a se civem fausta pacis & bonorum omnium apprecatione prosecutus, [cum eoque colloquium instituit.] in secretiorem locum Cornelium abducit: ibique ad ejus se pedes non sine lacrymis abjiciens, exquirit solicite, quibus tandem in rebus vitæ ejus ratio modusque consisteret. Ille, ubi hominem sanctum oculis totum perlustrasset; Apage, inquit, Domine Abba, ne me, oro, peccatorem ludibrio habe; non enim idem quod tu institutum vivendi ego sequor. Quibus tandem verbis te alloquar, homo sancte? Non vidisti, quo ex loco, & qua comite progressus sim, & quid instrumenti manu præferam? Quid ista ex me quæris, qui scortis quotidie & mimis assuevi? mihi enim sorte obtigit participare diabolo & operibus ejus, & Circensibus quotidie vacare atque obscœnis spectaculis, victus diurni causa. At Theodulus; Adjuro te, inquiebat lacrymans, per eam qua Deus omnium Dominus, vivos judicaturus & mortuos, conspicuus est gloriam, hoc mihi ut aperias, quid unquam toto vitæ tuæ tempore boni a te præstitum esse memineris. Nihil, oro, clam me atque occultum habeas. Cui respondens Cornelius: Nullius equidem boni operis a me umquam peracti conscius mihi sum, o Pater, nisi hujus solius, [Peccatorem se fatetur Cornelius,] quod mihi quidem peccatori bonum videtur. Tum narrationem facti exorsus atque ad Theoduli pedes abjectus; Da veniam, ait, o Pater, quia pudor est enarrare turpia & infanda mea facinora. Eloquere, fili mi, respondit Theodulus, & Dominus Jesus Christus tibi pariter mihique peccatorum veniam benigne, spero, concedet.

[16] [& id solum in se bonum fuisse,] Tum Cornelius; Audi igitur sis, mi Pater. Cum publicum quodam tempore pervigilium celebraretur, & absoluto divino illo jucundoque spectaculo, domum me referrem; in feminam incidi supra quam dici potest formosam. Huic ego ut propior adstiti, blandis eam verbis ad flagitium mecum perpetrandum cœpi allicere. Quam consentientem complexu vix exceperam, cum subito, nec absque lacrymis & lamentis, e meis sese illa manibus eripit. Cui ego; Quid, inquam, tibi, mulier, sinistri accidit? num quidpiam tibi violentiæ est allatum? At illa vehementius etiam lamentabatur. Ejus igitur miseratio me cum cepisset, Adjuro te, inquam, per Deum altissimum, ut, quid hoc rei sit, aut quamobrem ita indesinenter lacrymeris, mihi manifestes.

[17] Ad quæ aliquando tandem ægre illa respondens (ingens quippe & inexplicabilis quidam dolor miseram occupaverat) Ego, dixit, Domine mi, nobilibus parentibus in lucem edita, [quod nobili mulieri, pro sustentando captivo viro suo,] viro cuidam clarissimo in conjugem concessa sui, ad quem & copiosam sane dotem attuli, ab annis enim duodecim parentibus orbata fueram. Vir autem qui me duxerat, intempestiva negotiatione, universam quam attuleram dotem, varia ratione dissipavit. Adhæc cum fœneratoribus non paucis rem habens, multa ipse nomina sensim contraxit. Unde autem subita illa rerum domesticarum angustia & necessitas advenerit, ad instructionemne an probationem nostram, non facile dixero. Mutuos inde a fœneratoribus nummos accipit quadringentos; quos cum refundere non valeret, accusationem illi adversus eum instituere sunt aggressi. Eumdē mox accusatum civitatis primores publico carceri incluserunt, in quo octavum jam mensem maceratur fame. At ego, cum adiissem aliquot, a munificentia æstimatos, nil nisi vacuos verborum sonos ab eis retuli: [ad mendicitatem adactæ,] quos &, propter illos qui forte aderant, vanæ nescio cujus gloriæ captandæ causa, dabant. Quid igitur agerem prorsus nesciebam. Hoc demum excogitavi, fateor, & perfeci. Noctu frequenter consurgens manum ad excipiendam stipem exerui; manum, inquam, eleëmosynis elargiendis paulo ante assuetam, vultu interim præ nimia verecundia velato. Cum ille quoque conatus in vanum recidisset, ad hoc consilii dura me rerum necessitas adegit, turpe fateor & peccaminosum: fornicari statui, meque alienare a marito, ne ille enectus fame ad vitæ tandem extremum perduceretur: [seque prostituere volenti,] peccare, inquam, in maritum constitui, cum nulli opificio aptæ mihi sint manus, quemadmodum ipsa sæpe afflictio eas ad hoc aptas tandem efficit. Novit enimvero qui corda mentesque hominum scrutatur Christus, quod impollutum hactenus marito uni corpus meum servaverim.

[18] His ego auditis, dolore pariter & commiseratione affici, [aliquando succurrerit,] & victus animo lacrymas cœpi fundere. Tum ita eam compello: Magna me tui, mulier, habet miseratio, præstolare me hic tantisper. Mox curriculo domum me meam confero, &, qui mihi tum forte erant ad manum, ducentos & triginta nummos me cum affero; par quoque armillarum, nummis septuaginta æstimatum, & alia nonnulla mundi muliebris instrumenta, octoginta omnino nummorum: quæ omnia a parentibus & ex meæ quondam conjugis hereditate acceperam. Cuncta hæc in unum computans, & viginti insuper nummos, ad eam qua mulieri opus erat summam conficiendam, deesse comperiens, attuli togam meam theatralem & ex bysso virgulata chlamydem, ad noxiorum ac turpium spectaculorum usus comparatam, aliaque nonnulla, & ipsas quas circa collum gestabam bullas: & simul omnia involvens linteolo, dedi ei dicens; Nescio equidem, mulier, quæ aut unde sis, sed nec scire magnopere cupio: hæc interim omnia tibi habe, ac vade in pace, [omnia quæ habebat eidem largitus.] Deumque pro me peccatore precibus tuis exora. Tum cunctis quæ attuleram donatam, in pace permisi abire. Hoc unicum recte a me factum arbitror quamdiu vixi, quod nulli unquam mortalium, Deo teste, nisi sanctitati tuæ, quando ita necesse fuit, enarravi. Hisce intellectis Theodulus ad pedes hominis cum gemitu se abjecit, ac; Mei, inquit, homo Dei, memorem te præsta cum in gloriosa illa ac æterna tabernacula fueris receptus; mei, inquam, peccatoris, memoriam, oro, ne deponas; novit enim revera Dominus qui sunt ejus. Atque ita valedicens dimisit eum, gratias supremo Numini immortales referens pro pulcherrimo & utilissimo occursu.

[19] Dimisso Cornelio, ad suam columnam, non sine peculiari Dei ipsius auxilio imperioque, [Quam heroicam caritatem miratus Theodulus] Theodulus se retulit; super omnia misericordem & benignum Deum laudibus extollens, & regulam consuetam observans. Quinquennio deinde supra columnam exacto, vox ad eum ex improviso facta est dicens: Veni, Theodule, ac deinceps quiesce: tibi jam paratum est regnum cælorum, magna te Angelorum; Justorum, Prophetarum, & Sanctorum multitudo expectat: expectat & Cornelius citharœdus: hic enim uno ante anno supremum jam diem clauserat. Sublatis ergo in cælum manibus, insignis Dei servus; Domine, inquit, Jesu Christe, in manus tuas commendo spiritum meum. Quo dicto, suam repente animam per sanctos Angelos Creatori sistendam tradidit. [post quinquennium sancte moritur.] Post quæ in unum convenientes universi tractus illius Episcopi & Hegumeni, monachi quoque & laici, justa persolverunt defuncto, atque in eo ipso loco sacrum ejus condiderunt corpus; ad quod suam non pauci in hanc usque diem sanitatem recuperant. Hoc igitur modo cursum suum consummans & fidem servans, apud Angelos & homines admirabilis, supernis potestatibus aggregatus fuit Theodulus, suas pro nobis preces absque requie ad Christum Salvatorem fundens, cui honor sit & imperium, una cum Patre immortali & adorando vivificanteque Spiritu, in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Synaxarium Claromontanum Κορνηλίου τοῦ μίμου τοῦ λεγομένου Πανδούρου, quod satis placet, & gratiæ divinæ potentiam, etiam in tali vitæ conditione, magis exaggerat.

b Κιλιδόομαι fortasse dicitur, quod purior Græcia diceret Κυλινδέομαι volutor: lapsus certe aliquis æut peccaminosa inquinatio tali verbo indicatur.

c Ecgraphum nostrum διαπράζεμον, voce forsitan barbarioris usus.

d Ζυγὴ pro Ζυγὸς alibi necdum legi, neque χειρόψελλον: ex diminutivo tamen ψέλλιον Armilla, apparet ea compositione significari ornamentum, non quali supracubitum nuda brachia adstringebant mulieres, quod proprie armilla est: sed quali infra cubitum utebantur, ad manuum juncturas, quibus tamen non aliud quam idem armillæ nomen apud Latinos est.

e Φελώνιον etiam scribit Chrysostomus, togam Sacerdotalem sive casulam intelligens in libello de re divina, quæ aliis paßim φαινόλιον..

f βυσαρωτὸν, melius forte βυσσαροτὸν, Byssinum, varii coloris lineis seu virgis exaratum quodammodo: sic Virgilius de Gallis ait. Virgatis lucent sagulis.

g Σαβάνιον diminutivum a Σαβανὸν, involucrum lineum.

EPITOME VITÆ
Ex Ms. Synaxario Græco Collegii Claromontani S. I.
Interprete eodem P. Daniele Cardono.

Theodulus ex Urbis CP. Præfecto, Monachus, Stylita, Edessæ in Syria (S.)

EX MS. GRÆCO.

[1] Οὗτος ὑπῆρχεν ἐπὶ τῆς Βασιλείας Θεοδοσίου τοῦ εὐσεβεστάτου καὶ μεγάλου Βασιλέως, Πατρίκιος ἀνὴρ, πᾶσῃ ἀρετῇ καὶ συνέσει κεκοσμημένος· οὗ τινος τὸ πρᾷον, καὶ τὸν ἔνθεον ζῆλον, καὶ τὸ καθαρὸν τοῦ βίου, καὶ ἀνεπίληπτον βλέπων Βασιλεὐς, εἰς τὴν τῆς ἐπαρχήτητος ἀρχὴν προεστήσατο αὐτόν. Ἐπεὶ οὖν ἐσκόπει καὶ μάλιστα παρὰ τῶν δυναστευώντων γινομένας ἁρπαγὰς καὶ πλεονεξίας, καὶ πᾶσαν ἐπιβοσκομένην κακίαν ἐν τοῖς τοιούτοις, μὴ στέγων ὁρᾷν αὐτοὺς, ἀπεβάλλετο τὴν ἀρχήν· πολλὰ καὶ τοῦ Βασιλέως αὐτὸν ἱκετεύσαντος καὶ τῆς γυναικὸς μὴ ἀνεχομένης· οὔπω γὰρ διῆλθον χρόνοι δύο, ἀφ᾽ ἧς ἡμέρας συνεζεύχθησαν.

[2] Ἐπεὶ οὖν γυνὴ αὐτοῦ συντόμως μετέστη τοῦ βίου, αὐτὸς λαβὼν πᾶσαν τὴν περιουσίαν αὐτῆς, ὑπάρχουσαν λιτρῶν πεντακουσίων πεντήκοντα, χήραις καὶ ὀρφανοῖς διέδωκε, καὶ μοναστηρίοις καὶ γηροκομίοις καὶ ξενῶσι τὰ πλεῖστα παρέσχετο· ὡς αὐτῶς καὶ τὴν ἰδίαν ὕπαρξιν καλῶς διέθηκεν, ἄπειρον οὖσαν· καὶ τῆς βασιλίδος ἀπᾴρας, τὴν Ἔδεσαν καταλαβὼν, καὶ ἐπί τινος κίονος ἀναβὰς, ἔτος ἄγων τῆς ἡλικίας σαρακοστὸν δεύτερον, τὸν μοναστὴν ὑπῆλθε βίον, τῇ σκληραγωγίᾳ καὶ τῇ τοῦ ἀσκητικοῦ βίου τραχύτητι κατατρύχων τὸ σῶμα. Τριάκοντα δὲ χρόνοις ἐν τῷ κίονι πληρώσας καὶ θείων χαρισμάτων καταξιοθεὶς, οὐκέτι μετελάμβανε τροφῆς παχυτέρας, ἀλλ᾽ μόνον κατὰ κυριακὴν τοῦ τιμίου σώματος τοῦ Κυρίου καὶ αἵματος καὶ μικρόντι τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς.

[3] Καὶ οὕτως διετέλεσεν ἀδάμας ἑπτά που μῆνας ἐπὶ σαράκοντα [καὶ δύο] ἔτεσι. Μετὰ ταῦτα ὠχλήθη, ὡς ἔλεγεν, ὑπὸ λογισμῶν· καὶ παρεκάλη τὸν Θεὸν, Δέσποτα φιλάνθρωπε, φάσκων, εἴγε τῷ ἁγίῳ καὶ ἐνδόξῳ σου ὀνόματι εὐηρέστησα, ἐμφάνισόν μοι τῷ δούλῳ σου, τίνι τῶν ἐν τῷ βίῳ κακοπαθησάντων δία τὸ σὸν ὄνομα παρεξῃτάσθην. Καὶ θεία φωνὴ πρὸς αὐτὸν, Ἴσχυε καὶ ἀνδρίζου, λέγουσα, ἠγαπημένε Θεόδουλε, ἶσος γὰρ ἐ͂ι ἐν τῇ βασιλείαᾳ μου μετὰ Κορνηλίου τοῦ μίμου, τοῦ λεγομένου Πανδούρου, τοῦ ἀπὸ Δαμασκοῦ τῆς πόλεως. Ταῦτα ἀκούσας γέρων, ἐξέστη, ἀθυμίᾳ παραλυθείς· καὶ κατελθὼν τοῦ κίονος, τὸν Κορνήλιον κατέλαβε, καὶ τοῖς πόσιν κυλινδούμενος ἐζήτει μαθεῖν τὴν αὐτοῦ πολιτείαν. δὲ ἀναγκαζόμενος ἐξεῖπεν, Ἐγώ, φησι, Πάτερ, ἐκ νηπίου μίμοις καὶ ἀγύρταις συναναστραφεὶς, πάντα τὸν χρόνον ἐκεῖθεν ἐννοῶν τὰ τῆς ζωῆς μου ἐφόδια, καὶ ὀψέποτε εἰς ἔννοιαν ἐλθὼν τῶν πολλῶν μου κακῶν καὶ τῆς μελλούσης κρίσεως, πάντων τῶν κακῶν ἀπεσχόμην, καὶ τοῦ καθαροῦ βίου κατὰ τό δυνατὸν ἐπιμελοῦμαι, τῆσ ἐλεημοσύνης φροντίζων, ὡς δὲ ἐνέκειτο.

[4] Καὶ πάλιν γέρων παρακαλῶν αὐτὸν, καὶ ἐνορκῶν εἰπεῖν καὶ τὰ ἐξῆς· Ἄκουσόν μου, δέσποτα καὶ κύριε, ἔφη· γυνή τις περιφανὴς καὶ δόξῃ κοσμουμένῃ καὶ κάλλει περιαστραπτομένη, ἀνδρί τινι πρὸς γάμον ἐξεδόθη· ὃς ἀκολάστου καὶ δαπανηρᾶς τυχῶν προαιρέσεως, οὐ μόνον τῆς γυναικὸς τὴν περιουσίαν κατηνάλουσε, καὶ τὴν ἰδίαν, ἀλλὰ καὶ ἕτερα προσδανεισάμενος, κατέφαγε· διὸ καὶ τῇ εἱρκτῇ ἐνεκλείσθη πολὺν χρόνον, ἀπαμύθητον τῇ γυναικὶ συμφορὰν ἐπενεγκών· τις βλέπουσα τὸν ἐλεεεινὸν ἐκεῖνον λιμαγχονούμενον, καὶ αὐτὴν τὴν ψυχὴν ἀπελέγετο, μεν ἤρξατο προσαιτεῖν, ὡς ἐπὶ τρυτάνης σαλεύουσα τὴν ψυχὴν, καὶ φοβουμένη τὸν τῆς πορνείας ὄλισθρον, διὰ τὸ ἐ͂ιναι εὐπρόσωπον.

[5] Ταύτῃ περιτυχὼν ἐγὼ, δἳηπόρον πρὸς τὸ ξένον τοῦ θαύματος, ὅτι τὰς μὲν χεῖρας ἥπλου πρὸς τὸ λαβεῖν, τὸ δὲ πρόσωπον ἐ͂ιχεν ὀπισθοφανῶς. Μαθὼν δὲ τὴν αἰτίαν, ἠλέησα τὴν ψυχὴν, καὶ δακρύων ἐ͂ιπον, Πόσον τὸ χρέος, γῦναι. δὲ τετρακόσια νομίσματα, δέσποτα. Ἐγὼ δὲ ἀκριβολογήσας ἑαυτὸν, εὗρον παρ᾽ ἐμαυτῷ νομίσματα διακόσια τριάκοντα· καὶ μὴ ἀρκοῦντα πρὸς τὸ ποσὸν, διαπωλήσας τοίνυν κινητὰ τινα εἴδη καὶ κόσμια, συνήγαγον ἕτερα νομίσματα ἑβδομήκοντα· καὶ πάλιν ἐ͂ιδον ἐλλείποντα, ἐκβαλὼν τῶν ἐνδυμάτων τὰ κάλλιστα, καὶ τὸν περιτραχήλιον ὀρμίσκον, καὶ σινδόνι περιειλήσας, δέδωκα εἰς τὰς χεῖρας τῆς γυναικὸς, εἰπών· Λάβε ταῦτα, γῦναι, καὶ ἄπελθε ἐν εἰρήνῃ, καὶ τὸν σὸν ἄνδρα τῆς φυλακῆς ἐλευθέρωσον, δυσωποῦσα ἐξ ὅλης τῆς καρδίας τὸν φιλάνθρωπον Θεὸν ἐλεῆσαί με ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως. Ταῦτα ἀκούσας Θεόδουλος, καὶ θαυμάσας, τῷ Θεῷ εὐχαρίστησε· καὶ πάλιν ἀνελθὼν ἐπὶ τοῦ κίονος, καὶ μικρὸν ἐπιβιώσας χρόνον, μετὰ χρηστῆς ἐλπίδος ἐν εἰρήνῃ τὸ πνεῦμα αὐτοῦ τῷ Θεῷ παρέθετο.

[1] Hic regnante Theodosio Magno, Imperatore piissimo, patricia dignitate conspicuus fuit. Vir erat omni virtute ornatissimus; cujus mansuetudinem, & erga Deum pietatem, [Abdicatæ urbis CP. Præfecturæ] puram denique & inculpatam vivendi rationem cum observasset Imperator, ad Præfecturæ Constantinopolitanæ munus obeundum adhibere hominem voluit. Ipse autem, perspectis, quæ potentiorum auctoritate potissimum committebantur, rapinis, & immodicis eorumdem in acquirendo studiis, quaque ratione immensa quædam perversitas genus istud mortalium quasi depasceret; non sustinens amplius inter eos versari, Præfectura ultro ac sponte cedere constituit, quamvis & Imperator multis eum precibus retinere conaretur, & ipsa hominis conjux in id consilii minime videretur ventura. Duo videlicet nondum anni abierant, ex quo tempore matrimonii vinculo fuerant conjuncti.

[2] At ubi e vita hac repente uxor Theoduli migravit, [& mortum conjuge, omnia in pauperes distribuit.] ipse continuo conjugis obitu relicta sibi bona universa, quingentas omnino & quinquaginta libras complexa, in viduas & orphanos distribuit, non exigua etiam eorum parte monasteriis, gerocomiis, & pauperum peregrinorum hospitiis concessa: suam deinde ipsius omnem substantiam, quæ immensa propemodum erat, non dissimili ratione laudabiliter expendit. Tum regia Urbe abiens ad Edessenam pervenit civitatem, juxta quam in columnam ascendens, cum annum ætatis quadregesimum ageret & secundum, monasticam vivendi rationem arripuit, [& in columnam ascendens,] ad cujus instituti asperitatem atque molestiam perferendam corpus ipse suum durabat. Triginta solidis in columna annis exactis, & multis divinitus prærogativis dignus habitus, non jam crassiore ullo vescebatur cibo, [summacum abstinentia vivit.] sed Dominicis solum diebus sanctissimum Domini corpus & sanguinem, ac modicum quiddam e sanctificatis sumebat cibis.

[3] Atque hoc modo septem menses supra quadraginta [duos] annos explevit. Variis postmodum iisque permolestis cogitationibus commotus animo, ita Deum est precatus; Domine, inquiebat, hominum amator ardentissime, si sancto & glorioso nomino tuo placere merui, hoc, oro, famulo tuo indicare mihi ne graveris, cui eorum, qui in hac vita pro nomine tuo molesta agunt & patiuntur, [Post annos 42 intelligit se Cornelio mimo parem esse:] assimilandus sim. Atque ecce divina quædam vox continuo est audita dicens; Confortare, & esto robustus, dilecte Theodule; quippe qui Cornelio mimo, quem Citharœdum homines cognominant, quique in urbe moratur Damascena, in regno cælorum non es habendus inferior. Hoc accepto responso senex, animo linguens vehementer obstupuit. Tum e columna descendens, ad ipsum tandem Cornelium pervenit; cujus se ad pedes abjiciens, magnopere scire contendit, ecquod tandem vitæ genus ille sectaretur. Theoduli precibus is coactus demum ita respondit; Ego, Pater, a primis vitæ meæ annis mimos inter & agyrtas semper educatus, ab illis prima vivendi principia accepi. Quodam deinde vespere, cum scelera & peccata mea universa, & instituendum aliquando judicium supremum cogitare cœpissem; [hunc ergo requisitum interrogans de sua vita,] male a me acta detestatus, veniam eorum petii, ac meliorem vivendi rationem, quantum in me fuit, arripui, eleëmosynas multas in egenos distribuens.

[4] Cum autem magis etiam urgeret Senex, & obtestaretur, ut nequid indictum præteriret. Cornelius, Quod secutum deinceps fuerat, Audi sis, respondit, Domine mi. Mulier nescio quæ, illustri genere orta, nec dignitate minus quam præcipua quadam pulcritudine conspicua, [audit summe egenti mulieri,] viro cuipiam in uxorem obtigit; qui cum intemperanter nimis & prodige vitam ageret, non uxoris modo suasque omnes facultates, sed multa etiam alia a fœneratoribus mutuo accepta consumpsit. Qua de causa in carcerem conjectus, multo istic tempore, non sine ingenti mulieris quam dixi sensu, detentus fuit. Hæc autem ut maritum suum cum fame luctantem conspexit, nullum ejus causa periculum recusavit. Pecunias itaque mendicato colligere instituit; animo, non secus acsi in bilance posita fuisset, fluctuans, ob metum qui ipsi erat, ne propter insignem suam pulchritudinem ad flagitium a quopiam deposceretur.

[5] In hanc ego mulierem forte cum incidissem, ad spectaculi insolentiam prorsus obstupui, [sua omnia esse largitum.] quod & manus illa ad emendicandam stipem extenderet, & retrorsum vultum adverteret. Postquam autem calamitatis tantæ causam ex ipsa didici, non parum fui animo commotus: ac lacrymans; Quantum, inquam, mulier, est a marito tuo contractum æris alieni? Quadringentorum, respondit illa, nummorum, Domine mi. Tunc ego, facultates meas diligenter perscrutatus, nummos penes me triginta supra ducentos esse comperi, qui ad tantum debitum persolvendum minime sufficiebant. Bonis ergo nonnullis mobilibus & ornamentis divenditis, summā pecuniæ aliam confeci nummorum septuaginta. Cumque adhuc multa deesse conspicerem, vestes quas habebam pretiosiores & quod collo gestabam monile in sarcinam unam conjiciens, cuncta in calamitosæ mulieris manus tradidi, ac dixi: Hæc omnia tibi habe, mulier, ac vade in pace, maritumque tuum e carcere libera; Deum quoque ex toto corde pro me precare, ut in supremi judicii die mei misereatur. Ista audiens Theodulus ac summopere admirans, divinæ bonitati gratias persolvit. Tū conscensa rursum columna, non longo tempore in vivis fuit, sed spe bona plenus paulo post suum Deo spiritum in pace tradidit.

DE SANCTO MANVÆO
EPISCOPO BAIOCENSI IN NORMANNIA.

CIRC. AN. CCCCLXXX

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus ætate, cultu, Actis.

Manuæus, Episcopus Bajocensis in Normannia (S.)

G. H.

Bajocæ seu Bajocum, urbs Nortmanniæ inferioris Episcopalis, colit hoc XXVIII Maij S. Manvæum, quintum Ecclesiæ suæ Antistitem, [Primi Episcopi Bajoconses:] S. Lupi successorem. De hoc & aliis tribus Episcopis primis late egimus diu XVIII hujus mensis Maii, ad Vitam S. Regnoberti secundi Episcopi; diximusque hunc post S. Exuperium sedisse seculo Christi quarto, & circa annum CCCC ex hac mortali vita ad æternam & immortalem migrasse; ac deinde seculo Christi quinto floruisse SS. Rufinianum & Lupum, & hunc vivendo pervenisse ad annum circiter CCCCLXV. Sub hoc S. Lupo floruit S. Manvæus, tunc Eremita & trium Monachorum Prior, [horñ quintus Manvæus sub S. Lupo floruit:] virtutibus & miraculis clarus, duorum mortuorum creditus resuscitator. De his ergo temporibus intelligenda primæ Vitæ ejus periodus, ubi dicitur fuisse temporibus Marciani Imperatoris & Merovæi Francorum Regis, qui ambo in sua dignitate floruerunt ab anno CCCCL usque ad CCCCLVII, nec pervenerunt ad annum CCCCLX, qui tamen in dictis Actis adjungitur. At postea circa annum CCCCLXV, S. Lupo XXV Octobris defuncto, subrogatus est S. Manvæus; quamdiu autem præfuerit, nescitur. Proximus illi successor S. Contestius, [successit circa an. 465:] ad XIX Ianuarii est relatus, in cujus Actis in Appendice pag. 1137 editis, nullus etiam temporis character indicatur. Subrogati dein fuerunt Patricius & S. Vigor, cujus Acta, illustranda ad Kalendas Novembris, referuntur ad tempora Childeberti Regis Francorum; [mortuus circa annū 480,] sub quo Rege Leucadius Episcopus Bajocensis subscripsit Concilio Aurelianensi III anno DXXXVII, & Aurelianensi IV anno DXLI. Quibus omnibus consideratis, arbitramur obitum S. Manvæi circa annum CCCCLXXX statui posse.

[2] [variarum Ecclesiarum Patronus.] Colitur is Officio Ecclesiastico, non solum in urbe & diœcesi Bajocensi, sed etiam in vicinæ diœcesis Constantiensis variis ecclesiis, quarum Patronus habetur. Tales sunt, in decanatu Pirensi parochiæ de Marchepieux, & Vandrumesnil, & alibi Goufreville: in quibus & aliis ecclesiis utriusque diœcesis magna in veneratione esse S. Manvæum tectatus est Dominus Thomas le Gouix, Presbyter & Rector Ecclesiæ prædictæ S. Manvæi de Marchepieux, misso chirographo VIII die Augusti anno MDCLII, una cum Actis Sancti, ex veteri chartario fideliter extractis, prout ea in novem Lectiones distributa solebant in Officio Ecclesiastico recitari hoc XXVIII Maii quo die & Dominica proxime sequenti, imo & per totum annum, plurimos propter febres nec sine solatio accurrere notū est. [Acta Ms.] Ea omnia a dicto Presbytero accepta, transmisit nobis Cadomo Iacobus de Machaut Societatis nostræ Sacerdos, cujus expertam deinde Parisiis beneficentiam grata memoria libenter recolimus. Acta autem illa aliquot seculis post obitum S. Manvæi fuisse composita, notant anni Imperatoris supra indicati, & libri Decretales in iis nominati. Stylus ubiq; fere concisus & discontinuus, qualis esse solet Responsoriorum & Antiphonarum, [eorum compendium.] dubitare me facit, an non extiterit olim plenior aliqua Vita, quæ primum quidem pro Lectionibus usurpabatur, deinde versiculatim & antiphonætim distracta fuerit pro toto Officio, & sub musicis Notis seorsim descripta in Antiphonario Bajocensis Ecclesiæ; ac denique, amissa primigenia prolixiori Legenda, ea quæ habebantur in Antiphonario recollecta sint in formam breviorum Lectionum, quales accepimus, addita ad singulos numeros clausula consueta, Tu autem, Domine, miserere nobis. Quidquid de hoc fit, habemus aliud multo brevius compendium descriptum ex Ms. codice cœnobii Rubeæ-vallis Canonicorum Regularium in silva-Sonnia prope Bruxellas, quod satis est indicasse; sicut etiam quod in nova Bibliotheca Manuscriptorum Labbæi tom. 1 pag. 779 eadem Acta ab eodem D. Thomas le Gouix ad eumdem P. Iacohum Machaut transmissa, delibentur verbotenus usque ad locum a nobis signatam; ac denique quod valde placuit Claudio Roberto, in Episcopis Bajocensibus, ista ex eisdem Actis extracta sententia: Fuit bonus in juventute, melior in medio, optimus in fine. Sammarthani pro sacra ejus veneratione allegant Breviarium Bajocense. Saussaius in Martyrologio Gallicano ad hunc XXVIII Maii aliquod ejus elogium, potißimum de mortuo ad vitam resuscitato, profert, & Manucum appellat.

VITA
Ex antiquo chartario ecclesiæ Bajocensis.

Manuæus, Episcopus Bajocensis in Normannia (S.)

BHL Number: 5220

EX ANT. BREVIAR

[1] In urbe Bajocensi, annum circiter quadringentesimum sexagesimum, [Sanctus in adolescētiæ,] temporibus Marciani Imperatoris & Merovæi Francorum Regis, fuit quidam vir venerabilis, nomine Manvæus: ex nobilissima stirpe procreatus & genitus. Ipse vero Manvæus Confessor Domini, gratia Dei repletus est cunctis gentibus; suis quoque devotus parentibus, & ubique illis subjectus dictis & factis, & supplex in omnibus. Dei vero famulus, cum summa dilectione ab infantia verum Deum diligebat, die ac nocte jejuniis & orationibus ex toto corde & mente & corpore Jesu Christo soli serviebat. Cunctis itaque rebus mundanis & terrenis divitiis, deliciis & lasciviis calcatis & spretis, ad Deum totaliter tendens, & ad cælestia regna cogitans, Catholicæ fidei, pie, juste, & honeste vivendo, se totum tradidit.

[2] [litteris & scientiis imbuitur,] Cum beatissimi Manvæi Confessoris clarissimi parentes cernerent & perciperent modum ejus simplicem, & maximam prudentiam sensus ejus, & vivum ingenium, gavisi sunt (erat enim ætate puer B. Manvæus, sed ipse erat doctissimus, & senex apud Deum in sensu & in opere) cito miserunt eum ad studium, & illum tradiderunt peritis doctoribus ad eum instruendum. Ipse vero Manvæus, divina gratia plenus, doctores timebat, & libenter eos audiebat: * & voluntate Dei Patris omnia de facili retinebat. Māvȩus Pastor bonus, [misericor; erga alios:] Præsul sanctissimus Deū timebat: sanctā vero Trinitatē in corde suo semper adorabat. Omnibus pius, dulcis, & humilis erat. Infirmos visitabat, pauperes ac debiles de bonis propriis saturabat, & omnia opera misericordiæ adimplere satagebat.

[3] [excellit in virtute & doctrina:] Sanctissimus Præsul Manvæus, dignus Deo Confessor & benignus, tendens ad Dei gloriam, pervenit ad magnam clarimoniam, & ad divinam scientiam. Plenus erat virtutibus cunctis, bonis moribus atque divinis laudibus. Cum summa diligentia bonæ spei & sanctæ fidei indicia omnibus demonstrabat & salutis æternæ beneficia similiter omnibus exhibebat, tantum diligenter B. Manvæus scholas exercuit, & in divinis voluminibus libenter studuit, quod magister in duabus scientiis, mediante Dei gratia, certissimus & expertus fuit. His autem factis & completis, clarissimus Confessor Domini & Præsul dignus Manvæus, amabilis in omnibus, placens, prudens, humilis & devotus; doctores suos & omnes eruditores in omnibus scientiis, in legibus & in decretalibus superavit, & cuilibet illorum de rebus præteritis inter se & illos, & de servitiis bene & pacifice præmium solvit.

[4] Expectante B. Manvæo supernorum civium consortia, [eremitoriā extruit:] & pervenire ad Beatorum regna cælestia, mente sua bona & firma adamavit optimum locum & sibi proprium, & ibi paravit hospitium & eremum ad Dei servitium faciendum, ad velle suum sibi congruum & honestum, ut ibi in Dei servitio die noctuque Deo serviat, & vitam in Christo finiat. Ædificiis omnibus ex voluntate propria & præcepto B. Manvæi factis & completis, [3 socios assumit] deinde Pastor bonus & sapiens, desideravit habere tres socios in Dei servitio, & habuit, & hæc omnia ex propriis bonis præparavit. His quoque peractis eremum suam in Prioratum commutavit, & ipse B. Manvæus in principio Eremita, [Prior factus:] vocavit seipsum Priorem trium Monachorum. Ipse autem nobilissimus Monachus Deo paratus, socios suos secundum Deum diligebat, & in Dei servitio confortabat, & in multis exemplis bonis illos docuit, & rectam viam salutis æternæ & veritatis benignitatem demonstravit.

[5] Prudentissimo Confessore dignissimoque Pontifice B. Manvæo vigilante, [Horum unū subito mortuum, oratione resurgessat:] & orante in Dei servitio devotissime, & sociis suis in orationibus ex bono corde & humili deprecantibus Deum, ecce unus ex sociis B. Manvæi, infirmitate mala & pessima, voluntate Dei Patris, tum graviter compressus, tum cito extinctus est, beato Manvæo & aliis sociis stupentibus & mirantibus. Sapientissimus atq; sanctissimus Monachus Manvæus surgens ab oratione, sociis dixit: Estote fortes in fide, & pugnate cum antiquo serpente, & pro nostro socio orate, & ego pro eo Patrem rogabo. Beatus Manvæus, genibus flexis & manibus super terram porrectis in crucem, fusis lacrymis dixit: Domine Deus Pater omnipotens, qui mundum sanguine tuo redemisti, & me peccatorem ad imaginem tuam formasti, & Lazarum resuscitasti, & Mariæ Magdalenæ peccata dimisisti; jube ut resurgat peccator iste, ut te verum Deum vivens noscat & adoret, & de omnibus peccatis atque delictis suis vere pœniteat & confiteatur. Cumque socii respondissent, Amen; surrexit Monachus sanus a morte, B. Manvæus gaudens ab oratione.

[6] Beatus Manvæus, Pastor sanctissimus, procurator omnium rerum Fratrum suorum & custos, [diversis locis prædicat] per mundum procurando pergens, erat omnibus valde necessarius. Erat ubique pius, sapiens & modestus. Consolator erat miserorum, miserator pauperum & desolatorum; bona documenta peccatoribus exhibebat, & deviantibus atque errantibus viam veritatis & fidem Jesu Christi fideliter declarabat. Cum beatus Manvæus per patrias iter perageret, obviam habuit quemdam defunctum, jacentem in feretro, cum turba plurima populorum, qui deferebant eum. Beatus Manvæus jussit ad terram poni corpus defuncti; cunctisque audientibus dixit: [mortuum resuscitat,] Domine Deus, qui es omnium rerum cognitor & creator, & qui omnia noscis antequam fiant; exaudi preces servorum tuorum, & jube animam iterum introire in corpus istius defuncti, ut videntes & credentes salvi fiant. Cum dixissent, qui aderant præsentes, Amen, surgit defunctus a feretro, & B. Manvæus gratias reddebat Deo.

[7] [curat norbo tactu vestis:] Gesta Patrum veterum B. Manvæus in corde suo semper reducens ad memoriam, omnia bona quȩ habebat pauperibus erogabat, & in angustiis & tribulationibus suis confortabat. Tantam gratiam atq; sanctitatem B. Manvæo Dominus dederat, quod quocumque genere febriū homo detentus esset, sive aliqua alia infirmitate sui corporis, & beatissimi Confessoris Manvæi minimam particulam vestimentorum tangeret; cito febris vel alia infirmitas hominem meritis sancti Manvæi derelinquebat: & homo ille qui ante infirmus fuerat, gaudens & hilaris, Domino Jesu Christo & sanctissimo Manvæo gratias agens, cum sanitate corporis remeabat.

[8] [& benedictione] In illo tempore erat quædam mulier, languens infirmitate gravi & morbida. Cura medicorum, & physicorum medicina, & sensus & unguenta eorum, non poterant eam a morbo curare. Audivit illa mulier quod S. Manvæus per villam transibat: clamavit, Manvæe, serve Dei, miserere mei, sana me a languore. Sanctus ergo Manvæus, vocem mulieris audiens, accessit ad eam, & dixit: Mulier, confide in Dominum Jesum Christum: qui tibi dedit hanc infirmitatem, det tibi corporis & animæ sanitatem. Deinde tetigit B. Manvæus mulierem & benedixit. Tum cito mulier surrexit, & sana cum gaudio perrexit.

[9] Cum esset B. Manvæus plenus gratia Dei, fama ejus per patriam diffusa est: omnes eum laudabant, [eligitur in Episcopum] & de sanctitate ejus loquebantur. In illis diebus, insimul congregatis Canonicis, Presbyteris & omnibus Clericis in matre Ecclesia Bajocensi, ad eligendum Pastorem, dignum ad sedem Episcopatus observandam, omnes pariter B. Manvæum elegerunt. B. Manvæus Episcopus electus est, & ad officium sacratus est. Fuit Manvæus bonus in juventute, melior in medio, optimus in fine. Cum accederet B. Manvæus Præsul ad finem, quadraginta & septem diebus ab omni cibo & potu abstinuit, nihil sumens nisi verum Jesu Christi sacrificium. [pie moritur:] His dictis & completis, dignus Episcopus percipiens & videns suum obitum celeriter accedere, Fratribus coram eo convocatis, dixit: Deum timete, fraternitatem diligite, humilitatem & caritatem observate; repleat vos omni bonitate. His dictis felix Confessor expiravit, quinto Kalendas Junii.

DE SANCTO SENATORE
EPISCOPO MEDIOLANENSI IN INSVBRIA.

AN. CCCCLXXX.

[Commentarius]

Senator, Episcopus Mediolanensis in Insubria (S.)

AUCTORE D. P.

CAPUT I.
Acta, elogia, cultus & ætas Sancti.

Sanctorum cultu venerandum esse S. Senatorem testantur ad hunc XXVIII Tabulæ Martyrologii Romani, [Cultus sacer] Galesinius in suo Martyrologio, Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, & potißimum antiqua Missalia Ecclesiæ Mediolanensis, qualia habemus anno MDXXII & MDLX excusa, uti & Breviaria anni MDXXXIX, & quæ postmodum edita sunt jussu S. Caroli Cardinalis Archiepiscopi, proconsuetudine sui ævi, Archiepiscopos appellantis decessores omnes suos, adeoque & hunc Senatorem. Nos eo Titulo abstinemus: quia primum videtur Mediolani cœptus usurpari, post extinctum a Carolo Magno Longobardorum Regnum, & redditum auctumque Mediolanensi Ecclesiæ splendorem pristinum, ac Primatum super omnes Insubriæ Episcopos. Quin etiam tunc Catalogorum Episcopalium Conditores, ut vidimus, usque ad Anselmum, anno DCCCLXXXIII ordinatum, perrexerunt uti simplici Titulo Episcopi; postea vero Catalogos continuaverunt alii absque Titulo illo, vel ampliori, sola scribentes nomina hoc modo, Anselmus sedit annos &c. Porro in prædictis Missalibus & Breviariis festum solenne præscribitur, & more Ambrosiano tertia Lectio exhibet breve Vitæ compendium his verbis: Senator Mediolanensis, vir præstanti ingenio, rerum divinarū scientia, [Vitæ compendium e Breviario, antiquo:] eloquentia & Christianæ pietatis virtutibus excultus, Prophetarum res involutas & latentes interpretando explicavit. In Archiepiscopatus autē munere vigilantissimus, nihil non egit, ut & verbo & exemplo Ecclesiæ commissæ prodesset. Qua sancte administrata, meritis cumulatus obdormivit in Domino, quarto Kalendas Junii. Ejus corpus sepultum est in ecclesia S. Euphemiæ Martyris. Hæc ibi, at quinto Kalendas Iunii, coli traditur in Kalendario ejusdem Breviarii, & alii habent eum dicto quinto Kalendas Iunii decessisse.

[2] Iejuna nimis videbatur Lectio illa: quare Ambrosianæ Bibliothecæ Custodi Petro Paulo Bosca, nunc Modoëtiensi Archipresbytero, demandata est cura alterius amplioris conficiendæ, quam his verbis conceptam impressamque ad me misit: Senator, Mediolanensis, fuit præstanti ingenio, rerum divinarum scientia & eloquentia adeo excultus, [aliud ex recentiori,] ut Prophetarum res involutas & latentes interpretando explicuerit. Cum adhuc esset hujus Ecclesiæ Presbyter, ob virtutum atque eruditionis famam, nomine Sancti Leonis Magni, legationem obiit ad Theodosium Secundum Imperatorem; cujus muneris collegas habuit beatum Abundium Episcopum Comensem, Asterium, & Basilium. Horum opera & studio coactum est Concilium Constantinopoli; idemque Abundius una cum Senatore interfuit Provinciali Synodo, quam S. Eusebius indixerat Mediolani. Mortuo autem beato Benigno, creatus Archiepiscopus, eo in munere vigilantissimus, nihil non egit, ut & verbo & exemplo Ecclesiæ commissæ prodesset. Qua sancte administrata, meritis cumulatus, obdormivit in Domino, ab Anastasio secundo Pontifice maximo Cælitum numero ascriptus, & S. Ennodio Ticinensi Episcopo commendatus. Ejus Corpus honorifice custoditur in Æde sanctæ Martyris Euphemiæ, quam ille prope paternam domum ædificandam curavarat, legata etiam pecuniæ summa in pauperes quotannis eroganda; Beatam vero Euphemiam præcipua religione coluerat, propter memoriam Concilii Chalcedonensis, ab eadem ingenti miraculo approbati. Adduntur in Margine foliculi, [prudentius quam in tabula Archiepiscoporum digestum.] seorsim impreßi atque ad me mißi, Auctores ex quibus desumpta sunt singula: sed recentioris notæ multi. Manu etiam expunctum hic erat, quod initio legebatur Sanctus, Nobili familia natus: id enim antiquitus ignoratum melius omitti videbatur. Qua cautela prudentius etiam usi fuissent, qui tabulam Archiepiscoporum Ecclesiæ Mediolanensis, ex decreto Concilii IV Provincialis sub S. Carolo habiti concinnarunt, & de S. Senatore pleraque haud satis probanda sic scripserunt: XXIV S. Senator Vilanius, Mediolanensis Presbyter (cujus in Epistola, ad Leonem Pontificem missa, Eusebius Archiepiscopus meminit) Nonis Decembris die festo S. Ambrosii Archiepiscopatus gubernationem suscepit. Vir præstanti ingenio, divinarum litterarum scientia, eloquentia, & Episcopalis caritatis virtutibus egregie excultus, in Prophetis interpretandis diligentissimus, mirifica erga pauperes liberalitate usus, ad Ecclesiæ Mediolanensis gubernacula sedit annos quatuor, Gelasio Pontifice. Obiit sancte in Domino III Kalendas Junii, sepultus in basilica S. Euphemiæ. Hæc ibi. At festum S. Amorosit non celebratur Nonis Decembris, sed VII Idus Decembris, & dein obiisse dicitur III Kalendas, ut supra V Kalendas, cum sit scribendum IV Kalendas Junii.

[3] Habitum fuit anno CCCCLII Mediolanense Concilium ab Eusebio Episcopo aliisque, [præconium S. Eusebis Mediolanensis,] quo profeßi sunt se doctrinam de Verbi Incarnatione a S. Leone Papa ad Flavianum scriptam integre recepisse, & in hac Epistola Synodica ista leguntur: Recensens Epistolam Beatitudinis vestræ in Sacerdotum Domini concilio, quam sanctus frater & Coepiscopus noster Abundantius & Compresbyter meus Senator detulerant, agnitoque, eorum relatione, sicut scripta vestra significaverant, rerum gestarum ordine; continuo requisita est recitataque Epistola, quam, fidei assertione plene digestam, ad Orientem dudum Sanctitas vestra transmiserat. Vides, quæ hic de Senatore Presbytero indicantur, ad S. Senatorem deinde Episcopum supra referri? Fuisse autem Senatorem a S. Leone cum aliis Legatis missum anno CCCCL, [& S. Leonis Papæ de S. Senatore.] Valentiniano VII & Avieno Coss. scribit ipsemet S. Leo in Epistola 33 ad Theodosium Imp. his verbis: Ut salubribus curis velocior pleniorque, auxiliante Domino, per vestræ clementiæ fidem præstetur effectus; ad pietatem vestram Fratres & Coëpiscopos meos Abundium & Asterium, sed & Basilium & Senatorem Presbyteros, quorum mihi devotio est probata, direxi: per quos quæ nostræ forma sit fidei, manifestatis instructionibus, quas misimus, possitis dignanter agnoscere. Hæc Leo. Amplius aliquid a Senatore gestum esse in Oriente, non habeo unde definiam. Chalcedonensi Concilio, quod sequenti mox anno CCCCLI celebratum fuit, nescio an velint interfuisse, qui D. Euphemiæ erectum postea ab eo templum volunt, quia tumulum ejus Chalcedone religiose frequentarit. Existimo potius reversum a Legatione Constantinopolitana ad Leonem Papam, apud eum mansisse durāte Concilio, ac postea ab eo litteras præmemoratas detulisse Mediolanum. Interim Eusebio Episcopo mortuo succeßit S. Gerontius, de quo egimus V Maji; Gerontio Benignus, huic Senator.

[4] [qui sedit a 477 ad 480] Quo tempore sederit S. Senator, non possumus certiori via assequi, quam ex ætate immediati decessoris S. Benigni, quem obiisse anno CCCCLXXVII aut circiter, satis clare demonstravi in brevi deductione Chronologiæ Episcopalis Antistitum Mediolanensium: secundum quem calculum Senator, cum suo quod ei solum datur triennio, pertineret ad annum CCCCLXXX. Erraverunt igitur qui Gelasio Pontifice præfuisse Senatorem opinati sunt: [non sub Gelasio,] cum is Ecclesiæ cœperit præsidere anno CCCCXCII, Senatore jam mortuo. Nec minus a vero deviavit Vghellus, quando in Archiepiscopis Mediolanensibus censuit Simplicium Papam contulisse Senatori infulas Mediolanenses; obierat enim Simplicius Papa anno CCCCLXXXIII. [peque sub Simplicio Papa:] Addit Vghellus, quod miraculis clarus ab Anastatio II Pontifice meruit in Album Sanctorum referri anno CCCCXCVII, qui fuisset Anastasii istius primus. Sed licet hoc etiam in Lectionem novam Bosca retulerit, allegata auctoritate Vghelli & Ioannis de Deo in libro de successoribus S. Barnabæi, Romæ edito tempore Pii V; nemo tamen nobis absque idoneo teste probaverit, hoc sibi muneris Romanos Pontifices iis seculis assumpsisse extra Romam suæque ordinationi subjectas diœceses suburbicarias.

[5] [an in æde S. Euphemiæ annuā eleemosynā fundarit?] Ait Ripamontius lib 7, quod in Basilica Euphemiana sepulcrum ipse sibi legit Senator, neque de hoc dubitaverim. Addit deinde idem Ripamontius, & pecuniæ summam legavit, ex qua pauperibus quotannis fieret benigne; manetq; hodie liberalitas & institutum, arbitra societate quæ Divi Senatoris appellatur. Duodecim pauperes, ab innocentia & præcipuo squallore delecti, donantur singulis vestimentis; antiquæque sordes eorum, repentinis munditiis ac subito nitore mutantur. Laudabile institutum, sed quod veriorem laudem a pietate quam ab antiquitate mereatur, apud homines in piarum donationum originibus versatos. Habuerunt sane etiam prima Christianæ religionis secula, statas in pauperum commoda largitiones: sed earum aliquam in hunc usque diem perseverare, post tot publicæ privatæque rei conversiones, nemo sapienter crediderit. Itaque quid in eo genere Senator fecerit ignorare malim, quam divinantibus credere de re antiqua sine teste antiquo. Neque per hoc quidquam detraxisse credam honori ipsius Sancti, quando ejus augendi causa apparet institutam esse largitionem, verosimiliter recentiorem ipsa per quam administratur Societate; huic vero non multorum seculorum ætatem concesserim.

[6] [Ennodius Epigrammate eum laudavit,] Ennodius Episcopus Ticinensis hoc illum exornavit elogio.

Qui vincit trabeas, solium, cinctumque Gabinum,
      Consulibus præstans, ecce, Senator adest.
Ingenium velox, sermonis cura rotundi,
      Virtutum pretium, forma pudicitiæ.
Abdita librorum mysteria clausa Prophetæ
      Qui dedit in lucem, schemate quo voluit.
Orbis ad extremi missus secreta, verendis
      Curavit studiis, quod fuerat lacerum.
Tunc Oriens victum peregrino lumine fassus,
      Hæsit ad aspectum lampadis alterius.

[7] [& ad eumdem Epistolam scripsit,] Inter ejusdem Ennodii Epistolas, prima libri 3 inscribitur, Senatori Episcopo. Mediolanensem hic intelligi posse negat Ennodii illustrator Sirmundus, quia Ennodius anno dumtaxaxat DXI factus Episcopus sit. Sed quo argumento persuasit sibi Sirmundus, eam non nisi ab Episcopo scriptam? Ius, de quo imminuto ea queritur, mancipium unū spectat, quod Senator, licet ipsum juris sui esse diceret, reddendum tamen deprecanti Ennodio gratiose promiserat, nec reverso de Ravenna redditū adhuc erat: Ennodius ergo, Ecce iterum me, inquit, ad conscientiam vestram refero; ecce, quod filium decet, exhibeo, ut per sublimem & magnificum virum, Dominum Victorem, ad humilitatem conferam, quidquid mihi poterat legum secularium auctoritate præstari. Nihil deinde vel in priori vel in posteriori parte Epistolæ illius video, [adhuc invenis.] quod sit supra conditionem juvenis Clerici, & nulladum auctoritate pollentis, qui contra Episcopum nolit judicio seculari contendere; qualis tempore S. Senatoris adhuc erat Ennodius, de uxoris consensu recenter ad Ordinem sacrum traductus Mediolani.

CAPUT II.
Quibus argumentis Illustrissima Septaliorum familia sibi arroget S. Senatorem.

[8] Vitam S. Senatoris, corrasis undecumque argumentis, dilatavit vulgavitque Italice anno MDCL Placidus Puccinelli, [Vita Italica cum laude familiæ Septaliæ,] & Carolo Septalæ Mediolanensi Archipresbytero dedicavit. Hujus nos deinde nepotem ex fratre Episcopum Derthonensem vidimus, ejusque ac fratris Canonici insignem humanitatem experti sumus anno MDCLXII, & eo lubentius ad illius Vitæ calcem legimus deducta decora Septaliæ familiæ, prout exhibita fuerunt publico Latino instrumento anno MDCXXXIII, cum idem Carolus adoptari peteret in collegium DD. Doctorum, Comitum & Equitum Mediolanensium, quod instrumentum seu potius Processum etiam accepimus. Multa ibi sane post annum millesimum illustrium personarum nomina referuntur, ad eam, ut creditur familiam spectantia: sed malam meo judicio gratiam ab eadem commeruit Raphael Fagnanus, in suis Mss. voluminibus familiarum nobilium Mediolani, lib. sig. S. multis auctoritatibus, lapidibus, [non indigæ splendoris a fictitia antiquitate adjecti.] ac monumentis probare conatus, hanc familiam ab Albinis Posthumis Romanis fluxisse; imo gradatim a Clodio Albino, qui Septimii socius in Imperio fuit, cujus adhuc extent numismata, hujusmodi litteris consignata SEPTAL. CAES. & quod, sicuti per septem gradus ad apicem illius dignitatis pervenit, sic posteris septem alas pro gentilitio stemmate erexit. Septaliis quos dixi fratribus istæc ægri capitis somnia non probari persuasus, candide fateor mihi videri ab oppido Septala nomen familiæ, non autem oppido a familia datum. Nec placent mihi genealogiæ interminatæ, quibus ad gratiam comminiscendis nonnulli operose insudant; uti etiam fecit Ericius Puteanus, cum occasione Satalorum, quæ urbs Armeniæ Minoris est, & septem fratrum Martyrum ibi sub Maximiano passorum XXIV Iunii, comminiscitur traductam inde Mediolanum ab eodem Maximiano familiam, nomen sibi & septem alas in scuto sanguineo retinuisse.

[9] Ferdinandus Vghellus, ubi supra, elogium S. Senatoris concludit his verbis: [nova invētio corporis cum titulo suspecto,] cujus Reliquiæ nuper repertæ fuerunt sub altari, cum hac pervetusta brevique inscriptione. Sub hoc altari requievit corpus S. Senatoris Septaræ, Archiepiscopi, Patroni nostri. Esset hæc inscriptio corporis, non præsentis, sed absentis index: neque intra ejus arcam conclusa, sed altari insculpta inveniri debuisset. Pervetustam videri fecerit situs, si talis visa fuit: esse certe perantiqua haud potuit, vel a seculo, non dico V, sed nec a X aut XI scripta; quando in publicis ejusmodi scripturis nullis inveniuntur cognomina nominibus addita, multo minus ad nomina Episcoporum. Quod autem hic Septara scribitur, alias Sertara, Setara, & Settara quoque scriptum invenitur, in chartis seculi XII aliisque posterioribus usque ad finem seculi XV; quamvis interim dicantur non defuisse qui etiam Septala scripserint, & sic scribendo occasionem posteris dederint septem alas assumendi pro tessera gentilitia, quæ hodieque apud eos servatur, instituto non admodum veteri, ut paßim notum est, optimeque demonstravit noster Franciscus Claudius Menestrier in opusculo de Origine Armoriarum, uti ejusmodi tesseras Franci appellant. S. Senatoris invocatione conscripti, quorum institutionem pervetustam esse non facile probaveris. Denique non tantum exiguæ vetustatis, sed fictionis etiam suspecta mihi redditur inscriptio; [Mediolanensibus ignota,] dum considero Puccinellum, qui haud dubie post Vghellum scripsit (licet hic magnum suum librum recognoscendum Censori Romano, iste libellum Mediolani tradiderit imprimendum, eodem uterque anno) dum, inquam, considero Puccinellum, longe lateque corradentem scriptiunculæ istius suæ materiam, alibi quidem tam accuratum inventorum translatorumque corporum Sanctorum texere indicem, nullam vero hujus inventionis aut hic aut ibi facere mentionem; ac ne inscriptionis quidem eo loco, ubi operose contendit, non Villanæ, sed Septaliæ familiæ adscribi Sanctum debere. Causam potuisset vel solius istius inscriptionis testimonio evincere, si legitimum fuisset habitum, vel apud Septalios notum. Itaque prædictus Petrus Paulus Bosca, ea de re quærenti mihi non dubitavit respondere; Somniasse oportet Ughellum, quando scripsit repertum fuisse corpus S. Senatoris. [ipsisque Septaliis.] Idem testari poterit marmoreus Titulus, a prælaudato Carolo Septala positus, in æde S. Euphemiæ, anno MDCLIV ad retinendam memoriam, non inventi ibi corporis, sed primæ a Sancto fundationis. Et hæc fortaßis prima est cura templo isti ornando impensa a Septaliis, postquam illud anno MCLXII, una cum reliqua civitate evertit Fridericus Barbarossa, eadem ruina involvens corpus S. Senatoris; si tamen illud a nemine raptum in illa horribili rerum confusione est, alioque traductum. Quis porro reædificandæ illius ecclesiæ consilium deinde ceperit, necdum expressum reperi.

[10] [Instrumenta propter quæ familiæ Septaliæ adjudicatus est S. Senator,] Velim porro ut Illustrißimi, quotquot etiam num supersunt, Septalii mihi ignoscant, si non obstante sententia Archiepiscopali, lata XV Maji anno MDCLXXVI, super discussione & resolutione dubii, an S. Senator fuerit de eorumdem agnatione & familia, contra quam definitum est, audeam dicere, Non liquet. Instrumenta enim in probationem adducta pro anno DLII, DCCXIV & DCCCCXXXIV ejusmodi sunt, ut iis, tamquam sinceris & originariis, fides a nobis adhiberi nequeat. Sunt enim omnia tria (ut de charactere nihil dicam, qui non exhibetur, & intra decursum quatuor seculorum valde debet fuisse mutatus) stylo & formulis tam similia inter se omnia, ut eodem saltem ævo esse composita atque dictata, plus quam manifestum videri debeat illa inter se comparanti, siquam habeat veterum ejusmodi Chartarum tractandarum notitiam; qualem habuisse Iudices deputatos, non fit nobis ex eorum sententia manifestum. Quod ne ego judicio meo credi velim, ecce primum illorum Instrumentorum. ✠ Anno Dominicæ Incarnationis quingentesimo quinquagesimo secundo, tertio Kalendas Julii, Indictione quinta decima. [licet ordiantur ab anno 552] Tibi Khastritiano Khustodi Ecclesiæ Sanctæ Eufemiæ, quæ est extructa in præsenti civitate, in qua sancti Senatoris de ista civitate Archiepiscopi, & germani bonæ memoriæ Landfranci genitoris mei, feliciter corpus quiescit. Ego in Dei nomine Senator, Donator istius ecclesiȩ, dono & trado tibi Khustodi jam antedicto, ad partem istæ ecclesiæ habendum, omnia bona quomodolibet mihi pertinentia, & quæ habere visus sum in loco & fundo de Ozzano, quæ fuerunt bonæ memoriæ avii mei Senatoris, jam ante dicti donatoris, cum omnibus eorum juribus & pertinentiis in integrum. Et per istam Cartam in ista die, in te, jam antedictum Khustodem, ad partem jam ante dictæ ecclesiæ habendum confirmo; ita ut nullo tempore a me, jam ante dicto donatore, revocari possit: & ut sint jam ante dicta bona ut supra donata, & maneant in jure jam antedictæ ecclesiæ: & facias exinde tu Khustos jam ante dictus, nomine jam ante dictæ ecclesiæ, quidquid volueris sine alicujus contradictione. Quia sic decrevit bona & ultima voluntas mea, in remedium animæ meæ & animarum jam antedictorum defunctorum meorum, ac bonæ memoriæ Manfredi jam antedicti avii genitoris mei. Actum ista civitate.

Signum ✠ isti donatoris, qui istam cartam, ut supra, fieri rogavit.
Beltraminus, Judex & Missus Imperialis, interfui, laudavi, & subscripsi.
Signa ✠ ✠ ✠ ✠ Naboris, Joannis, Ambrosii, & Fidelis, Testium.

Subscriptum cum, signo tabellionatus (quod hic & in principio, utrobique ad marginem, notatum cernebatur)

David, Notarius Imperialis, hanc cartam scripsi & dedi.

[11] Animum quæso adverte, lector. Annorum ab Incarnatione Dominica numerandorum inventor primus, [multas habent notas posterioris ævi,] omnium eruditorum consensu, Dionysius fuit cognomento Exiguus, Abbas Romanus, ipso eo tempore, quo scripta Charta ista fuisset. Idem inventum istud suum in publicarum tabularum usum nec induxit nec induxisse potuit; sed per Monachos paulatim propagatum illud fuit, sic ut inter Historicos primus Beda seculo VIII eo usus fuisse sciatur; seculo autem eodem Longobardi Reges (dedignati scilicet Romanorum Consulum nomina, vel Imperatorum Græcorum annos) eum videntur in tabulas publicas induxisse. Landfranci, Manfredi, Bentramini nomina manifeste a Longobardis sunt. Archiepiscopos Mediolani nominavit nemo, ante ætatem Caroli Magni: Judex & Missus Imperialis, titulus est posterioris etiam ævi. Notarii Imperiales subscribentes, & quidem cum signo tabellionatus in principio & margine addito, non nisi diu post reperiuntur. Siquis observet hæc pauca (nam cetera volens prætereo) deinde totius Instrumenti stylum & formulas, an dubitare poterit quin Charta ista, si non sit conficta ex toto, saltem transcribendo corrupta fuerit? [videntur que inchoanda ab an. 1152] Ego profecto id factum credo: & quidem occasione S. Senatoris, in originali Charta primo loco nominati. Cum enim visus hic esset idoneus, qui transformaretur in patruum ipsius Donatoris, primo pro anno MCLII, qui cum Indictione XV concurrens potuit originaliter scriptus fuisse; quæsitus est annus aliquis LII, cum eadem Indictione conveniens, & minus remotus a sancti Senatoris ætate; inventusque est proximus DLII: deinde ubi antea legebatur ecclesia S. Eufemiæ, in qua sancti Senatoris de ista civitate Archiepiscopi, & Senatoris germani bonæ memoriæ Landfranci genitoris mei feliciter corpus requiescit, extrito alterius Senatoris, vel alio quod interponebatur patrui nomine, compositæ visæ sunt voces Archiepiscopi & germani; & habitum fuit, quod intendebatur, absque alia ulteriori violentia. Nec enim velim dubitare, quin eodem modo hic dicatur Avius, idem qui Latine communiter Avus, sicut hujus uxor a nepotibus vocatur Avia. Apparent ergo in hac charta, præter Senatorem filium Manfredi, & avum Donatoris, a quo venisse dicitur fundus qui donatur; ejusdem Donatoris patruus, etiam Senator dictus, vel alio quovu nomine hic extrito, & ponendo ante vocem germani.

[12] Iam porro aliæ duæ Chartæ non habent difficultatem aliā, quam ut nota anni, simili qua prior fraude corrupta, in iis corrigatur eadem qua prior ratione. Ergo in secunda charta, quæ incipit, [& pro anno 713 substituendum 1224,] Dominicæ Incarnationis DCCXIIV (Ita expresse notatū lego, nescio quo consilio) Idibus Maji, Indictione XII; substitue an. MCCXXIV, cum XII Indictione concurrentem; & habebis intervallum annorum LXXII, intra quos Senator, Auctor supradictæ donationis genuerit Lanfrancum, Landfrancus Andream, qui dicebatur de Settera; Andreas Manfredum & Albericū germanos, venditores fundi Berixiani, de quo fit Charta. Atque in hoc nihil abnorme, nihil non congruum apparet; cum contra is, qui S. Senatorem voluit patruum prædicti Donatoris facere, adeoque germanos ultimo nominatos illius in quarto gradu nepotes, tria fere secula impleat non pluribus quam quinque generationibus. Siquidem S. Senator, anno CCCCL Legatus Apostolicus atque Presbyter, haud diu potuit nasci post annum CCCCXIII, a quo transitus fieret ad DCCXIII: qui ipse ut haberetur, nec tamen mutaretur indictio XII, ex numero XXIV, omnibus obvio factus est inusitatum quid, scriptumque XIIV, nisi librariū hoc sphalma est, legendumq; sit XIV pro XXIV. [atque pro 934 annus 1234.] Denique charta tertia, facta in favorē ecclesiæ Protomartyris Theclæ & Pelagiæ Virginū, quæ incipit. In Christi nomine. Amen. Anno a nativitate ejus CMXXXIV, quinto Kal. Maji, Indictione VII, ubi Auctor donationis per eam factæ de fundo Brisii sic loquitur; Ego in Dei nomine Manfredus, qui dicor Sattara, habitans in burgo Setteræ, filius bonæ mem. Alberici, qui modo Longobardorum legem vivere videor: hæc, inquam Charta in qua Manfredus donator nominat avum Laudfrancum, proavum Senatorem, tritavum Manfredum; commode intelligitur, si inusitata iterum transpositione & omißione corruptus numerus redintegretur, legaturque annus MCCXXXIV, cum VII indictione concurrens. Tunc autem liceret Senatori, primæ donationis auctori, alterum filium dare Manfredum, a quo descenderint Landfrancus, Senator, Manfredus, Auctor secundæ donationis, communem cum Manfredo & Alberico venditoribus germanis proavum habens. Tunc etiam, quod potißimum est, omnium trium chartarum ætas concludetur intra annum MCLII & MCCXXXIV, id est intra minus quam seculi unius spatium, quod faciendum esse suadet styli fere ubique ejusdem similitudo, sicut consideranti patebit

[13] Nec ideo tamen nihil potioris juris in S. Senatorem Septaliis erit, [Credi possunt Septalii,] præ alia quavis familia; cum Senatoris nomen, adeo in ista frequens, suadere poßit, interceßisse illi peculiarem aliquem vel sanguinis vel devotionis nexum cum Sancto Episcopo, cujus causa & Senator patruus Donatoris sepeliri voluerit in S. Euphemiæ, & eidem ecclesiæ facta prædicta donatio sit. Quod autem ultimus Donator Manfredus dicat se lege Longobardorum vivere, ad distinctionem aliorum qui plures Mediolani Lege Romana vivebant; sciendum, eam Legem a Rothari Rege Longobardorum anno DCCVII conditam, cum Longobardorum regno non fuisse abrogatam, sed stabilitam potius ab Imperatoribus Occidentis, pauca quædam adjicientibus, videlicet a Carolo Magno, [seculo 13 primum transgressi in legem Longobardicam,] Ludovico Pio, & Lothario; Pippino, & Widone Italiæ Regibus; Ottone, Henrico, atque Conrado rursum Imperatoribus atque Germaniæ & Italiæ Regibus, uti in Capitularibus docet eruditißimus Baluzius, & ex eo æque doctißimus Cangius in Glossario. Vixit autem eorum ultimus usque ad annum MXXXIX, & sic apud Vghellum Tom. 4 col. 215 invenitur pro anno MCLVIII Petrus Vicecomes de civitate Mediolani, filius Eliprandi Vicecomitis, professus vivere lege Longobardorum: quod cum non profiteantur illi Septaliorum majores, qui primam secundamque Chartam scribi rogarunt, & Manfredus in eadem profeßione addat particulam Modo; videri posset fuisse ille, inter primos suæ familiæ, qui dimissa Lege Romana, seu Iure communi & antiquiori, vivere elegerunt jure recentiori Longobardorum.

[14] Ceterum sive Septalii originem primam ab antiquis ante Longobardos Mediolanensis urbis incolis, [aliquod speciale jus habere in S. Senatorem,] sive ab ipsis Longobardis traxerint, verosimile existimo, eos inter eversæ urbis restauratores fuisse, ac specialiter reparasse ecclesiam S. Euphemiæ, in eaque sepulcrum S. Senatoris; atque in hac pietate potius fundari jus quod sibi in Sanctum arrogant, quam in carnali cognatione, inter Romani Imperii ruinas non facile reperibili. Quidquid autem sit de rei hactenus latentis veritate, merito in sua prætensione prælati Villanis sunt, qui nec a longe accedere potuerunt ad eam verosimilitudinem, quam Septalii pro se attulerunt, non obstante jam indicata Chartarum veterum corruptela: probant enim illæ etiam sic aliquid. Certius tamen magnam familiæ ejusdem claritatem, atque apud Mediolanenses potentiam, istis de quibus agimus seculis XII ac XIII, probat (ut de historicis taceam) inscriptio antiqua ad pontem Portæ Romanæ, octavo post Fredericianam ruinam anno extructæ, primum inter Consules locum obtinente Passaguado de Setara, quæ inscriptio talis etiamnum ibi legitur. [cum urbs restaurabatur primarii inter Mediolanenses,] ✠ Anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo septuagesimo primo, mense Martii, hoc opus turrium & portarum habuit initium. Consules Reipublicæ, qui tunc erant & hoc opus fieri fecerunt, fuerunt Passaguadus de Setara, Ardericus de la Turre, Pinamonte de Vimercato, Obertus de Orto, Malconventus Cotta, Arnaldus de Mariola, Adosadus Butraffus, Malagallia de Alliate, Malfiliocius de Ermenulfis, Rogerius Marcellinus: & ipsimet opus de la Clusa fieri fecerunt. Et hi decem repræsentari etiam videntur in rudi ibidem celatura, ubi credi potest prædictus Passaguadus cum vexillo ducere agmen redeuntium in patriam; quem honoris causa sequi dixerim Pontificios Legatos, Longobardici contra Fridericum fœderis, & restaurandi Mediolani Auctores; tum reliquos novem Consules; exinde Cremonensium ac Brixiensium legatos, quibus supra scripta carmina videntur potißimam partem auxilii, ad reparandas ruinas præstiti, gratanter attribuere: qui vero ultimo loco digredi bene cornuti explosique notantur, utique non sunt alii quam Imperatoris ministri, [ut probat monumentū urbis restauratæ anno 1171] quos ille agro Mediolanensi regendo præfecerat: cujus etiam Imperatoris contemptum spirat illius perquam ridicula imago, supra relatam inscriptionem posita, nudo capite, grandi mystace, arcto palliolo, arctiori veste, cruribus turpiter decussatis expressa, super cornua nescio qualis capitis inter tibias locati: qua effigie omissa, placet æri insculptam exhibere pompam redeuntium Mediolanensium, sicut ad nos missum ectypon illam refert, saltem in ea parte quæ secunda est, & quatuor supra scriptis versibus ipsa se explicat.

Sanctus Ambrosius. Ariani. ✠ Ambrosius celebs Judeis abstulit Edes.

Hi Mediolano lapso, du forte resurgit, Supposuere (manus). Factum declarat amicos. Dans Deus, aut uiduans, reddens, esto benedictus Psallimus ecce tibi (patria) Deus, urbe recepta.

Altera pars, non aliud refert quam S. Ambrosium, Arianos, atque Iudæos urbe pellentem; quod hic potius expressum voluisse sculptores, quam turbam civicæ multitudinis cum suppellectili ac liberis in patriam redeuntis, agmen claudento Episcopo, non crederetur, nisi hoc credere juberent suprascripta nomina S. Ambrosius, Ariani, & versus de Iudæis. Quomodo autem isthæc S. Ambrosio conveniant, ad ejus Acta poterit examinari die VII Decembris: hic solum servire volui Septaliæ familiæ, & tractatui de S. Senatore adjungere curiosum istud antiquitatis minime vulgaris parergon, ad ejusdem familiæ gloriam magnopere faciens.

DE SANCTO IVSTO,
EPISCOPO VRGELLENSI IN HISPANIA.

POST AN. DXLVI.

SYLLOGE HISTORICA.
De ejus cultu & rebus gestis.

Justus, Ep. Vrgellen. in Hispania (S.)

AUCTORE G. H.

Vrgellus sive Orgellus, urbs Hispaniæ citerioris in Catalania, ad montium Pyrenæorum radices & Secorim fluvium, in Comitatu Ceretaniæ, titulo gaudet Episcopali sub Archiepiscopo Taraconensi. Hujus Sedis Episcopus, & quantum ex Catalogis Episcopalibus colligimus, primus fuit S. Justus, [S. Iustus,] ad hunc XXVIII Maii relatus in Tabulis Martyrologii Romani his verbis: Urgellæ, in Hispania Taraconensi, S. Justi Episcopi. Baronius in Notis ait, id constare ex tabulis ejus Ecclesiæ, & in Floribus Sanctorum Natalem ejus hac die celebrari. Auctores hi sunt, Alphonsus Villegas, de Sanctis Extravagantibus Hispanis sub finem; Ioannes Marietta, lib, 5 de Sanctis Hispaniæ cap. 11; Antonius Vincentius Domeneccus, de Sanctis Catalaniæ ad hunc diem, & alii plures. Addit Baronius, agi de eodem a S. Isidoro de Viris illustribus cap. 21, & ex eodem ab Honorio & aliis. Iste cap. 20 hæc scripserat. [scripsit in Cantica Canticorū,] Justinianus de Hispania Ecclesiæ Valentinæ, ex quatuor fratribus & Episcopis eadem matre progenitis unus, scripsit librum Responsionum. &c. Dein dicto cap. 21 ista subjungit: Justus Urgelitanæ Ecclesiæ Hispaniarum, & frater prædicti Justiniani, edidit libellum expositionis in Cantica Canticorum, totum valde breviter atque aperte per allegoriarum sensum discutiens. Hujus quoque fratres Nebridius & Elpidius quædam scripsisse feruntur: e quibus quia incogniti sumus, magis reticenda fatemur. Hæc S. Isidorus, ex quo eadem Honorius lib. 3 cap. 25, Trithemius, Possevinus, Bellarminus, aliique. Commentariolus ejus, sive Mystica expositio in Canticum Canticorum Salomonis, a Menrado Molhero restitutus & in lucem productus est Hagenoæ anno MDXXIX, [subscripsit Concicilio Toletano an. 527] deinde Basileæ anno MDLI inter Ortodoxographa, postea in Bibliothecis veterum Patrum continuo recusus. Suggerit tertio idem Baronius, S. Justum interfuisse Concilio Toletano II, ut ejus Acta indicant. Huic ille subscripsit his verbis. Justus, in Christi nomine Ecclesiæ Catholicæ Urgelitanæ Episcopus, hanc constitutionem Consacerdotum meorum, in Toletana urbe habitam, cum post aliquantum temporis advenissem, salva auctoritate priscorum canonum, relegi, probavi, & subscripsi. Qua fere formula subscripsit frater ejus Nebridius, Ecclesiæ Egarensis Episcopus; de quo ejusque Sede egimus IV Februarii. Dicitur in principio Synodus habita in civitate Toletana, apud Montanum Episcopum, sub die XVI Kalendas Junias, anno V regni Amalarici Æra DLXV, id est anno Christi DXXVII. Habita postea est Synodus Ilerdensis Æra DLXXXIV, id est anno Christi DXLVI, cui Justus interfuit & subscripsit, scilicet Urgelitanus, [& Ilerdensi an. 546] uti indicat Garcias Loaisa, in suis ad dictam Synodum Notis. Atque hæc sunt tempora Justiniani Imperatoris, quibus eum claruisse etiam observarat Baronius; imo & Theudæ Principis Gothorum, sub quo floruisse indicavit Isidorus. Quamdiu postea vixerit, non constat. Successor ejus in Episcopatu nominatur Simplicius, qui Concilio Toletano subscripsit Æra DCXXVII, sive anno Christi DLXXXIX. Tamajus Salazar, in Martyrologio Hispanico ad hunc XXVIII Maii, asserit in ejus sarcophago hanc inscriptionem olim spectatam.

Urgellæ Justus justo nunc clauditur antro: [affictum ei epitaphium,]
      Corpus humo datum, spiritus astra tenet.

Sed ista Tamayi Epitaphia omnia, novellæ fictionis apud sapientiores Hispanos pridem convicta, nullam apud nos deinceps fidem ohtinent, cum pœniteat eorum aliquando rationem habuisse. Masinus in Bononia perlustrata, ad hunc diem ait, aliquas S. Justi Episcopi Reliquias asservari in Basilica S. Stephani. Sed quo, quæso, fundamento, illas, [an Reliquia Bononiæ] forsitan Romæ ablatas, supposuit esse Hispani Episcopi, ut earum mentionem faceret ad hunc diem? Vere fateri cogimur, plerosque eorum qui de Sanctis scribunt, subinde res etiam disparatißimas combinare; hac solum fiducia, quod in nullius præjudicium cessura temeritas, nullum habitura quoque credatur reprehensorem: quasi non satis justa reprehendendi causa sit, aliquid de quocumque Sancto sine fundamento asseruisse. Conjecturas in rebus obscuris non damno, imo multum ad rem facere puto; sed conjecturas volo proferri ut conjecturas non autem ut certo compertas veritates, quæ, nulla egeant probatione propter sui evidentiam aut monumentorum unde accepta sunt certitudinem. Hinc fit, ut in hoc nostro opere, quanto progredimur longius, tanto magis suspenso gradiamur pede, experientia præteritorum metientes & metuentes secutura quæ restant; & omnino persuasi, in auditione testium primam historico quæstionem esse debere, quæ solet esse in judiciis forensibus, de causa scientiæ.

DE SANCTO IVSTO
LAICO VICENSI IN HISPANIA.
Ex Vincentio Domenecco.

[Commentarius]

Justus, Laicus Vicensis in Hispania (S.)

G. H.

Vicus, vulgo Vich, antiquis Ausa & Ausona, urbs Episcopalis in Catalania cum magna veneratione adservat corpus S. Iusti. [Cultus sacer] Ejus festum celebrari hoc XXVIII Maji, cum Officio Ecclesiastico & Missa, in cujus Collecta sive Oratione nomen ejus exprimatur, tradit Antonius Vincentius Domeneccus, in Historia generali Sanctorum Catalaniæ, & ex eo Ferrarius in Catalogo generali, & Tamayus Salazar in Martyrologio Hispanico. Acta ejus aliqua edidit dictus Domeneccus Hispanice, Tamayus de Salazar ea sic Latine reddidit.

[2] Iustus, ut antiqua traditio est, natione Catalanus, ex Ausonensi urbe, [Vita in statu laici perfecta,] quam hodie Vicum appellant, oriundus, in laicali conversatione procedens, communia, prout alii cives, negotia sine offensione tractabat. Sed illa & alia mundi diffugiens, ipsius illecebras strenua pietate calcavit: ita ut protinus spiritualium opum thesauros colligens, divitem virtutum coacervaret annonam. Hoc enim fretus præsidio sic vitam texuit, ut ad maximæ opinionis accederet acumen, & in Sanctorum Catalogo describi meruerit. Plura postquam S. Iustus pro Dei servitio facinora fecisset, & vitæ recte peractæ terminum cito adventurum agnosceret, Deo sic disponente ad mortem compositus, spiritum reddidit Creatori. [quaedam miracula a morte patratata.] Verum Iusti sanctitatem haud occludere voluit Bonitas divina; sed illam mundo manifestare constituens, plurima miracula ejus intercedentibus meritis operata est. Verum, ob prædecessorum negligentiam, valde pauca in notitia permanserunt: ex quibus in antiquo Breviario hujus Episcopatus tria magni ponderis miracula continentur, quæ in quodam Hymno de hoc Sancto ita narrantur. Paries altus ac fortis aliquando supra Servi Dei sepulcrum ruit: cujus fabricam, vi tanti ictus dirutam omnino, credentes fideles; ruderaque continuo abstrahentes; tumulum integrum absque ulla læsione Dei providentia repererunt. Lampas in altari S. Iusti ardebat, supra quam paries cecidit, & lampas integra a populo, admirante tantum miraculum, & gratias Deo agente, inventa est. Sacra S. Iusti ossa in sarcophago strepitu aliquo moveri audiverunt primo aliqui juvenes, dein ab his moniti Domini Sacerdotes hujus Ecclesiæ eamdem commotionem audiverunt.

[3] Hactenus ex Domenecco Tamayus: sed cum Domeneccus profiteatur de hoc Sancto Iusto nihil haberi præter antiquum Breviarium Vicense, [Hymnus pro antiquo suppositus.] ex quo excepta sint prædicta miracula; bene consuluisset nostræ & suæ fidei Tamayus, si Hymnum istum curavisset quærendum. Curavit fortasse (sic enim scribit in Notis ad hunc diem) Hymnus a Domenecco relatus nondum ad manus meas pervenit, nisi sit quidam qui in margine codicis mei, manu exaratus invenitur, licet citra prosodiæ regulas compactus. Ipsum deinde Hymnum profert, sed quem si legas, judicabis, rudis quidem, quod præfatur Tamayus, sed tamen recentis esse fabricæ. Hoc autem ille voluit dißimulare, & istiusmodi quisquiliis ab ipsomet verosimiliter compositis, sed aut alieno nomine aut nullo editis, Martyrologiam suum suffarsit. Id nos usu diuturniori compertum habentes, didicimus suspecta habere omnia quæ ille laudat, ut in suis Manuscriptis reperta, donec de iis aliunde nobis certius constiterit. Restat ergo ut ex ipso Vicensi Breviario veteri prædictum Hymnum nobis mittat aliquis, una cum Lectione de vita, si qua ibi est, prout innuere Domeneccus videtur.

DE SANCTO GERMANO
EPISCOPO PARISIENSI IN GALLIA.

ANNO DLXXVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Germanus, Episcopus Parisiensis (S.)

AUCTORE G. H.

§. I De ejus ætate; Vita a coævo scripta; Professione, an Benedictina?

Lutetia Parisiorum, quæ & Parisius indeclinabiliter dicitur, urbs amplißima & locupletißima, regni Franciæ caput & Sedes Regia, inter præcipuos suos tutelares Sanctos reveretur Dionysium Martyrem Apostolum suum, & Germanum Episcopum. Qua de causa Auctor Vitæ S. Droctovei Abbatis, ad diem X Martii editæ, hoc Epiphomate num. 6 utitur: Felix plaude Lutetia, quæ dum nites Dionysii Macarii gloria, hac etiam Beatissimi Germani ditaris pretiosissima gemma. Colitur S. Dionysius IX Octobris, at S. Germanus hoc XXVIII Maji. [Tempus Vitæ & mortis:] Natus est hic in territorio Augustodunensi, circa annum CCCCXCVI; Sacerdos consecratus, circa annum DXXX, & Abbas ad S. Symphorianum constitutus, circa annum DXL. Qui dein fama virtutum & miraculorum clarus, sub Childeberto Rege Parisiorum assumptus est ad Episcopatum Parisiensem circa annum DLV; in eaque dignitate plenus dierum & meritorum, virtute etiam miraculorum clarus, fere octogenarius mortuus est, quinto Kalendas Iunii, anno primo Childeberti junioris, & decimo quinto Chilperici Regum Francorum, Christi DLXXVI: sepultus in ecclesia S. Vincentii in suburbio Parisiensi, nunc ab eo S. Germani dicta: & quidem in Capella S. Symphoriani Martyris Augustodunensis, [sepultura,] quam ipse ad honorem ejus prope porticum dictæ Ecclesiæ construxerat. Ea Capella etiamnum extat, appellata Capella Apparitorum justitiæ, ubi ad dexterum latus altaris etiamnum pendet hæc inscriptio: Hic fuit primo tumulatus S. Germanus.

[2] Vitam ejus compositam fuisse a Fortunato Presbytero, testatur S. Gregorius Episcopus Turonensis, lib. 5 Historiæ Francorum cap. 8. Hic est ille Venantius Fortunatus, scriptis poëmatis ævo suo celebratißimus, ex Italia in Germaniam indeque in Galliam advectus circa annum DLXV, uti in ejus Vita demonstrat Browerus noster, ubi post contractam cum Gregorio amicitiam, B. Radegundi adhærens, Pictavis sibi domicilium fixit, ejusdem ecclesiæ factus Presbyter; in eoque gradu perseverasse videtur, quamdiu S. Radegundis vixit, sub annum DXC defuncta; fortaßis nec ante obitum Gregorii factus Episcopus Pictaviensis, adeoque post Placidum laudatum a Gregorio lib. 4 cap. 32 miraculorum S. Martini, licet Sammarthani ordinem inverterint; nec ante annum DXCIV; cui tamen non multis annis superfuit, sub finem seculi VI mortuus etiam ipse. Erant ei, propter sanctæ Reginæ negotia, per Galliam & Germaniam peregrinationes crebræ; quarum occasione in S. Germani Parisiensis notitiam veniens, cœpit ei carißimus esse, eum vicißim diligens ut Patrē. Ostendit id in poëmate de itinere suo, cum ad Germaniā ei proficiscendum erat, & a Radegunde retineretur, dum ait,

Hinc retinet Mater, me vocat inde Pater.

Talis cum esset Fortunatus, scripsit Carmine epico S. Martini Turonensis Vitam, prius fortaßis quam Presbyter fieret; tum prosa Vitas Sanctorum Episcoporum Hilarii Pictaviensis, Albini & Maurilii Andegavensium, Medardi Noviomensis, Remigii Remensis, Marcelli & Germani Parisiensium, ac denique ipsius S. Radegundis; quas omnes Vitas ei adscribit Voßius in opere de Historicis Latinis, & nos suo tempore aut dedimus aut dabimus. Earumdem Vitarū generaliter in Epitaphio meminit Paulus Diaconus; ubi Fortunatum ut Sanctum laudans & invocans, inter alia signanter appendit, quod

Hujus ab ore sacro Sanctorum gesta priorum
      Discimus, hæc monstrant carpere lucis iter.

[3] Damus ergo ab Auctore tam laudato scriptam S. Germani Vitam ex pervetustis codicibus Mss. Trevirensi monasterii S. Maximini, [eorum compendia,] Terasciano monasterii Bonifontis, & alio illustri Legendario nostro, prout iam contulimus cum editionibus Laurentii Surii, & Lucæ Acherii 1 seculo Benedictino. Extant plurima eiusdem Vitæ compendia, ex quibus aliquod habemus ex vetustißimo Ms. Bertiniano, collatum cum alio Ms. ecclesiæ S. Audomari. Alia edita sunt apud Petrum de Natalibus lib. 5 Catalogi cap. 59, & in historia Sanctorum Coloniæ anno MCCCCLXXXIIL excusa & deinde post annos duos Lovanii recusa: item in antiquis Breviariis ecclesiarum Parisiensis, Augustodunensis, & aliarum, etiam Antuerpiensis: quæ omnia omittimus, contenti relatione dicti Fortunati, asserentis infra num. 25, se in cubiculo præsente, mulieri cæcæ, ætate octoginta annorum, fuisse visum restitutum; item num. 37 se præsente, pessulum basilicæ SS. Gervasii & Protasii, facto Crucis signaculo, [Appendix ex variis.] fuisse reseratum. At pro Appendice, adjungimus ex Gregorio Turonensi & Aimoino aliqua miracula, ad sepulcrum S. Germani patrata, cum Epitaphio a Chilperico Rege appenso; tum ex Fortunato quædam excerpta ex X carmine libri secundi.

[4] Cultum illi sacrum non diu post martem exhibitum innuunt verba Fortunati, [Antiquus cultus,] dum eum Sanctum & Sanctissimum appellat; uti etiam Sanctum & Beatum Fortunatum; Sancti manus, Sancti vestigia, Sancti fimbriam: imo num. 34 Vigilias in honorem Sancti celebratas asserit: quod confirmat Gregorius Turon. dum B. Germanum requiescere in corpore; & virtute Sancti gressus paralyticorum, & cæcorum visus restitui, tradit. Sacra quoque ejus memoria adjuncta est quatuor Martyrologii Hieronymiani apographis, etiam antiquißimo Epternacensi, cum his ubique verbis ad hunc XXVIII Maii: Civitate Parisius depositio S. Germani Episcopi. [die natali 28 Maii,] Quæ eadem in genuino Martyrologio Bedæ leguntur, quibus addit Florus: Qui tantæ virtutis fuit, ut (sicut in gestis ejus legitur) causas infirmitatum hoc esset sancto viro curare, quod & tangere. Leguntur dicta verba num. 45. Vsuardus ista tradit: Parisius civitate, transitus S. Germani Episcopi & Confessoris: qui beatus ejusdem urbis Episcopus, quantæ sanctitatis quantique meriti fuerit, quibus etiam claruerit miraculis, Fortunatus Episcopus veraci stylo digessit. Hisce similia paßim habent Ado, Notkerus, Bellinus, [Ecclesiæ illi dicatæ,] & alii recentiores cum hodierno Martyrologio Romano, & plerisque fastis Mss. Apud Rabanum memoratur pridie, seu XXVII Maii. Ejusdem Sancti antiquā venerationem corroborant plurimæ illi dicatæ ecclesiæ, ex quibus in Belgio sunt Ecclesia parochialis Montibus Hannoniæ, & collegiata in oppido Brabantiæ Tenensi. Sed præ reliquis est Ecclesia S. Vincentii Martyris, nunc Regalis Ecclesia S. Germanus de Pratis dicta, cum vetustißima & splendidißima Abbatia illi adjuncta, in Suburbio S. Germani dicto, quod sua magnitudine plurimas urbes superat, & nunc urbis Parisiensis illustris portio censetur. Nolumus cultum anniversarium variarum Ecclesiarum annumerare, cum is latißime dispersus sit: taceri tamen non debet, quod hactenus in urbe & diœcesi Antuerpiensi festum celebretur officio Ecclesiastico novem Lectionum, & ita in pluribus Ecclesiis Belgii. De monasterio in honorem S. Germani prope Suburbium Cenomanense constructo a S. Berthramno ejus urbis Episcopo, ubi hodie est Ecclesia Parochialis, agetur VI Iunii die festo divi Berthramni.

[5] [Translationis festum 25 Iulii ejusque Historia.] Alterum festum celebratur VIII Kalendas Augusti, sive XXV mensis Iulii, cum hoc apud Vsuardum brevi encomio: Civitate Parisius, Translatio S. Germani, Episcopi & Confessoris. Quæ eadem leguntur in vetusto Ms. Romano Cardinalis Barberini & aliis plurimis; item apud Adonem, Maurolycum, Galesinium, & alios. Historiam hujus Translationis conscripsit. Monachus quidam monasterii S. Germani, eam se ex ore Caroli Magni Imperatoris, qui puer septennis adfuerat, scripsisse asserens. Huic subnectimus Historiam miraculorum duplicisque ablationis & relationis, ab Aimoino Monacho, teste in plurimis oculato, descriptam duobus libris. Vtrumque festum & ad XXVIII Maii & ad XXV Iulii Martyrologiis monasticis inscripserunt Wion, Dorganius, Menardus, Bucelinus, quasi inter Benedictinos vixisset S. Germanus: quem Fortunatus scribit num. 3, a S. Nectario, Episcopo Augustodunensi, Abbatem merito dignum ad S. Symphorianum adscitum, [Cultus apud Benedictinos.] quod factum circa annum DXL, in locum scilicet præcedentium Abbatum, qui ibidem floruerunt, prius fortasse quam S. Benedictus nasceretur. Germani autem ibidem Abbatis discipulus fuit S. Droctoveus, postmodum Parisiis Abbas monasterii, ab ipsomet S. Germano postea dicti, cujus Vitam dedimus X Martii ex Ms. Parisiensi dicti monasterii; unde repetere juvat nonnulla, Germanum ut Abbatem spectantia.

[6] Ea tempestate urbs Ædua, ea est Augustodunum, speciali nitebat decore, redimita viro sanctitatis præcipuæ, [Fuerat a S. Nectario Abbas ordinatus,] Germano scilicet, pollentis nobilitatis stemmate, qui, velut cedrus in Libano & quasi cypressus in monte Sion, infima spernendo, cælestia amplectendo, tendebat ad alta virtutū augmenta. Cumque folia ejus, verba semper veritate virentia, cunctis ferrent medelam; & fructus ejus, opera videlicet, satietati forent fame periclitantibus; non modica insonuit auribus Nectarii, prædictæ civitatis Antistitis, tanti viri excellentia, Est in eadē urbe Christi testis Symphoriani monasterium insigne … Horum itaque Fratrum a Pontifice jam dicto Germanus præficitur Pastor, sacraturque Abbas nomine dignus & merito. Sanctitatis igitur præconio venerandus Pater oves sibi commissas monebat sagaciter, corrigebat prudenter, tolerabat patienter, & ad pascua vitæ æternæ invitabat alacriter. Qui inter reliquos, quos hortatu simul & exemplo Christi mancipavit tirocinio, beatissimum Droctoveum insignire studuit schemate monastico, atque ascivit discipulatui suo. Quem pie, ut vere piissimus, aluit, & juxta normam sanctorum Patrum, Antonii scilicet & Basilii, (nam Sceptriger hujus Ordinis, Beatus scilicet Benedictus necdum his erat in partibus notus) vivens instituit, tradensque sibi jura obedientiæ, inculcans lenitatem patientiæ, replicans munditiam continentiæ, hortans sectari iter justitiæ, [priusquam in Francia notus esse: S. Benedictus.] edocens amplecti virtutem prudentiæ, jubens insigniri stabilimento constantiæ, suadens moderari placore temperantiæ, inter omnia etiam monebat viam humilitatis tenere: quæ omnia aure sedula percipiebat vir sanctissimus Droctoveus… Præceptoris sui existens imitator sedulus. Hæc ibi num. 4 & 5.

[7] Dein vero, post quam descripta esset occasio ædificati a Childeberto Rege templi & monasterii S. Vincentii, [Idem Episcopus Monachis apud Parisios institutis] nunc S. Germani, ista num. 10 adduntur: Hunc itaque locum Princeps Serenissimus Childebertus beatissimo Germano, Parisiacæ urbis Antistiti, delegavit; supplicans enixe sanctissimum Præsulem, gregem monastici ordinis ibidem institui. Narrato dein obitu Regis Childeberti, & accursu ad ejus exequias, ista num. 11 & sequentibus subjunguntur: Cernens igitur B. Germanus tantam multitudinem populi, satius duxit sub eadem die ecclesiam dedicare commissam sibi. [ecclesiam dedicat] Cumque prius patefecisset cunctis hujus causam negotii, dumque exultantibus animis universos conspiceret annuere suæ benignissimæ voluntati, adminiculantibus sibi sanctis Præsulibus, videlicet Nicetio Lugdunensi Archipræsule, & Prætexto Cabilonensi Antistite, Eufronio Nivernensi Episcopo; Felice Aurelianensi, Domitiano Carnotino, Victorio Cenomannico, anno Incarnationis Verbi DLIX, in honorem vivificæ Crucis almique Vincentii Levitæ & Martyris prædictam ecclesiam consecravit cum principali ara, ubi ipsius Vincentii Stolam recondidit. Aram vero ad Aquilonem, in veneratione SS. Ferreoli & Ferrutionis; porro illam ad Meridiem; sub Titulo S. Juliani Brivatensis, nec non illam ad Occidentem, in honore SS. Gervasii & Protasii & Celsi pueri Sanctique Georgii Martyris consecravit. Ad Meridianam quoque plagam ædificatum fuerat quoddam oratorium, in honore S. Symphoriani Martyris, ubi idem Dei sacer Germanus postmodum sepeliri se mandavit… Beatus igitur Germanus locum sibi delegatum a præfato Rege insigni studuit ordinare dispositione. [& S. Droctoveum Ab. ordinat.] Instituens enim ibi gregem Monachorum, Deo jugiter famulantium, Patrem eis instituit ex discipulis suis unum, Beatum scilicet Droctoveum. Hæc omnia sunt excerpta ex Actis S. Droctovei, ad X Martii editis, cum pluribus Annotatis quæ Lector ibidem reperiet. Ex dictis autem liquet laudandos quidem esse Benedictinos, quod inter Patronos suos assumpserint S. Germanum, quia nunc poßident monasterium ab ejus nomine dictum, licet ipse cum esset Abbas secundum regulam SS. Antonii & Basilii suos Monachos instituerit; sed eodem jure posse inter Patronos Ordinis accipi S. Dionysium Episcopum & Martyrem, cujus similiter prope Parisios est monasterium orbi notißimum, licet illuc sub Ludovico Pio Imperatore, post longam tergiversationem, vix demum introducta sit Regula S. Benedicti. Prædia quatuor, a S. Germano donata dicto monasterio, referuntur a Mabilione ad Historiam Translationis.

[8] [Germani sepulturam ornat S. Eligius.] Quo honore corpus ejusdem S. Germani affecerit S. Eligius, Eligius, narrat in hujus Vita S. Audoënus, lib. 1 cap. 32, his verbis: Hic idem vir beatus, inter cetera bonorum operum insignia, multa Sanctorum auro argentoque & gemmis fabricavit sepulcra, id est, Germani Parisiensis Episcopi, Severini Abbatis Agaunensis, &c. De hoc Abbate egimus XI Februarii. Fuit autem Ecclesia S. Germani de Pratis restaurata & quasi innovata ab Hugone III Abbate, [Ecclesiam consecrat Alexander Papa 3:] & ab Alexandro Papa III consecrata. Quo peracto, Dominus Hubaudus Hostiensis Episcopus, & tres Episcopi, pariter altare matutinale, in honore sanctissimi Confessoris Germani, consecraverunt; uti late explicatur in charta Hugonis Abbatis apud Iacobum Breulium pag. 340: qui pag. 305 probat, sepulturam parentis S. Germani in eadem ecclesia fuisse, adductis hisce versibus Abbonis Monachi, discipuli Aimoini: [ibidem sepulti ejus parentes.]

Illustrem sobolis sanctæ servat genitorem
Dextera, læva sacram prolis retinet genitricem,
Est Eleutherius pater, est Eusebia mater.

Dies autem depositionis Eleutherii incidit in Kalendas Novembris, Eusebiæ in V Kalendas Ianuarii.

§ II De discipulis S. Germani, variisque gestis in Vita præteritis.

[9] Ex discipulis S. Germani unum fuisse S. Droctoveum, supra diximus. Illi alterum S. Briocum, [S. Germanus habuit Discipulum S. Briocum] Episcopum in Britannia Armorica, adjungunt hujus Acta, ex Officio proprio Ecclesiæ S. Brioci ad Kalendas Maji a nobis edita: in quibus dicitur a parentibus oblatus S. Germano, necdum annum ætatis decimum assecutus, atque ab eo litterarum & virtutum studiis eruditus, ac postea, cum ageret annos obeundo Sacerdotio maturos, ab eodem in Sacerdotem consecratus. Tertius S. Germani discipulus habetur S. Iltutus, in aliquibus Actis S. Sampsonis Episcopi ad XXVIII Iulii dandis, [non S. Iltutum] & apud Saussajum in elogio S. Gildæ Sapientis, ad XXIX Ianuarii excuso & rejecto § III. Fuerunt Iltuti discipuli, SS. Sampson, Gildas, & Paulus Leonensis in Britannia Armorica Episcopus, cujus Acta illustravimus ad diem XI Martii: sed omnes aut seniores fuerunt S. Germano, aut saltem ætatis ejusdem, eisque multo senior S. Iltutus, [nec frater ejus fuit S. Paulus Ep. Virdunensis.] cujus Acta erunt producenda ad diem VI Novembris. Minori etiam cum fundamento S. Paulus, Episcopus Virdunensis, dicitur fuisse frater S. Germani, licet id in nonnullis Actis & Breviario Virdunensi in Responsorio legatur, uti VIII Februarii, ad ejus Vitam deductum est; ubi is potius ex Gallia Belgica statuitur oriundus, & usque ad annum dumtaxat DCXLIX vixisse. Dedimus ad diem XVI Maji Acta S. Domnoli Episcopi Cenomanensis, qui, ut num. 3 legitur, socia caritate ac mutua benevolentia conjunctus fuit Germano, sanctissimo Parisiorum Antistiti: [Germanus familiaris S. Domnolo,] quem & creberrime invisere consuevit, & ab illo itidem non raro visitatus est. Cumque se invicem divinis inflammarent adhortationibus, subjectis populis tam verbis quam exemplis haud vulgariter profuere… Extruxit autem Domnolus monasterium in honorem SS. Vincentii & Laurentii: ipsi autem consecrationi voluit adesse memoratum Germanum Episcopum, [hujus Testamento sub scribit:] ut amborum solenni dedicatione ad majorem populus devotionem incitaretur. Præterea ipsius testamento, post Domnolum primus, subscripsit Germanus Episcopus, rogante Clero. Sedit autem S. Domnolus, juxta nostram sententiam, ab anno DLIX ad DLXXXI.

[10] [adest Translationi corporis S. Albini,] Floruit eodem seculo sexto S. Albinus, Episcopus Andegavensis, mortuus circa annum DXLIX, cujus Acta etiam a Fortunato scripta illustravimus ad Kalendas Martii. In iis de corporis ejus translatione ista scribuntur: Igitur cum S. Germanus, Episcopus Parisiorum, vel comprovinciales, ac Pontifex successor ejus, & populus, vellent membra S. Albini in nova basilica devote transponere; & propter cellulæ angustiam, in qua conditus fuerat, non daretur sacri corporis extrahendi licentia; cunctis hæsitantibus & incertis quid agerent, curis popularibus se virtus beatissimi viri mediatrix interserit. Nam expectantibus omnibus & nihil deliberantibus, repente nutu divino, discisso pariete cellulæ qui erat ad pedes, a parte orientali tres lapides decidunt; scilicet dato signo, per qualem locum juberet se educi posse. Interea facto aditu, dum concentu psallentium sanctum sepulcrum progreditur, palam tres paralytici redditi sunt sanitati, & duo cæci pariter illuminati. Successisse S. Albino paßim creditur Eutropius, Eutropio vero Domitianus, qui una cum S. Germano subscripsit Concilio Parisiensi III, pro variis diversarum Ecclesiarum utilitatibus celebrato circa annum DLVI aut sequentem, unde colligimus eum aliquamdiu ante cum Eutropio elevasse & transtulisse corpus S. Albini. [subscribit Conciliis Parisiensi 3] Interfuerunt etiam Concilio Turonensi II, anno Chariberti Regis VI, ergo anno Christi DLXVI, [Turonensi 2] sub die XV Kalendas Decembris, prædicti Episcopi, S. Germanus Pariensis, Domitianus Andegavensis, & S. Domnolus Cenomanensis. Habitum postea anno DLXXIII est Concilium Parisiense IV, in quo Pappoli Episcopi Carnotensis suscepta causa est adversus Promotum, [Parisiensi 4] qui in castro Dunensi Episcopus fuerat constitutus. Ibi autem Constitutioni Synodi ad Ægidium Episcopum Remensem, qui Promotum consecrarat, subscribunt Episcopi tres & triginta, atque inter illos post sex Metropolitanos primus subscribit Germanus peccator, etsi indignus, in Christi nomine Episcopus Ecclesiæ Parisiacæ. Ex quibus omnibus confirmatur Chronotaxis initio proposita, cum intra annum DLV & DLXXVI cuncta claudantur.

[11] Quo præcise anno Episcopus factus sit S. Germanus, non liquet. Carolus le Cointe, Tom. 1 Annalium, censet non potuisse id fieri ante annum DLV, [Ante annū 555 factus Episcopus,] neque etiam multo serius. De hoc ei libenter assentior, propter Concilium Parisiense III; cui, sicut diximus, sequenti aut altero post eum anno subscripsit. Prius non videtur efficaciter probari ex eo, quod Concilium Parisiense II, a quo Saffaracus Episcopus judicatus & exauctoratus fuit, putet ipse in annum DLI debere conferri; quo enim teste affirmatur suffectum illi Eusebium Sedem Parisinam quatuor annis ante Germanum tenuisse? Atqui Childebertus, in Tetrarchia filiorum Chlodovæi Magni dictus Rex Parisiorum, qui dicitur elegisse Germanum, secundum omnes obiit anno DLVIII; cum eo tamen multa egit Sanctus, quæ non videntur omnia commode claudi triennio posse. Quare videat lector an non malit Germani Ordinationem uno alterove anno anticipare. Primum tamen quod actum reperio, sed tale ut aliquot annorum usum familiarem præsupponere videatur, est insigne miraculum, ad annum (nisi fallor) DLVI spectans, & sequentis anni Ianuario nobili donatione remuneratum, quod in ipsiusmet Regis Childeberti persona Germanus Episcopus perpetravit, cujus Rex testis existit in diplomate, quod Brolius lib. 1 Antiquit. Parisiensium pag. 44 recitat, hoc tenore.

[12] Maximum nobis generare præmium ad æternæ retributionis beatitudinem confidimus, [Childebertū R. ab incurabili morbo sanat Cellis,] si ad loca Sanctorum opportuna beneficia concedimus. Igitur Apostolicus vir Pater & Domnus noster Germanus, Parisiacæ urbis Episcopus, nobis innotuit prædicatione sua, quia dum in seculo hoc habitamus, semper de futuro cogitare debemus: & admonuit nos, ut sanctarum Ecclesiarum memoriam haberemus, & semper bonis illarum potiora adderemus, ut in augmentum nobis proficeret, monens etiam eleemosynarum largitionem non omittere, ut consuetudo erat illius. Accidit autem ut quodam tempore Domnus Pontifex invenisset nos in pago Milidunense, in villa Cellas nominata, gravi ægritudine correptum: unde multorum medicorum adhibita est corpori meo cura; sed nullatenus aliquod vestigium sanitatis immittere potuerunt. Demum ipse Domnus Sacerdos, [& donatur ipsa illa villa,] tota nocte vigilans in oratione stetit; & crastina, manuum suarum sanctarum impositione, tetigit corpus graviter infirmatum: & continuo sumpsi sanitatis donum, quod a nullo percipere potui medicorum. Ideo nos, pro tam magna justitia, quam Dominus per manus Sacerdotis, pro stabilitate regni nostri & æterna retributione ministravit; donamus ad sanctam Matrem nostram Ecclesiam Parisiacam, ubi ipse Domnus Germanus præesse videtur, hoc est ipsam villam Cellas nominatam, ubi sanitatem recuperavimus, sitam in pago Milidunense, super alveum Sequanæ ubi Yona illam ingreditur, cum Basilica, appendiciis, territoriis, mancipiis, vineis, silvis, pratis, cultis & incultis, omnia & ex omnibus, totum & ad integrum, quidquid ad ipsam villam aspicit & fiscus noster continet, cum omni integritate, a die præsenti, ad memoratam casam Dei, sive ad Domnum Sacerdotem, donamus & confirmamus.

[13] Pergit deinde Rex, propter arbores oliviferas ad luminaria facienda, [aliisque bonis.] quosdam alios fundos & jura in Provincia, iisdem contribuere; & manu sua auctoritatem ipsam, id est, diploma seu chartam authenticā, firmat & roborat, prout apud Brolium legi integre potest; qui ecgraphum ejus imprimi fecit, sicut descriptum reperit in parvo Ecclesiæ istius Pastorali, exarato ab annis circiter quadringentis, tamquam Actum in anno XVII regni, mense Januario. Esset hic, secundum Henschenium, annus DXXVI Christi; [non anno 17 Regis istius,] secundum le Cointe, DXXVIII; adeoque enormi intervalio distans a vero initio Pontificatus S. Germani. Quapropter, cum merito dubitaretur, an ex originali omnibus ignoto, recte esset in Pastorali illo transcriptus numerus, qualis reperiebatur, vel gratis ibi confictus; consequens erat ut res tota eruditis viris redderetur de falsitate suspecta; quamquam posseßio bonorum, priori parte donationis expressorum, ab immemorabili tempore extra controversiam habeatur etiamnunc. Hinc factum est, ut Illustriss. ac Reverendiss. D. Franciscus de Harlay, Archiepiscopus Parisiensis, Dux atque Par Franciæ, non fuerit ausus eo niti, ad asserendum prænarratum miraculum in lectionibus novi Breviarii, quod anno MDCLXXIX faciebat imprimi, proprio suo nonnullorumque eruditorum ad id lectorum studio adeo feliciter reformatum, tam in Lectionibus quam in ceteris partibus aliis, [propter quē defectum in ecgrapho observatum omissa res in Breviario,] ut pro exemplo esse poßit Ecclesiis quibuscumque, vetera sua Breviaria hactenus retinentibus, eaque antiquo semper ritu servato reformare satagentibus, deligendo quam aptißimos cuique festo Scripturarum atque Homiliarum flores, & ab Historiis resecando non solū quidquid nunc paßim habetur falsum, sed etiam dubium quomodocumque; ut sunt in Dionysio Parisiensium Apostolo Titulus Areopagitæ, mißio in Gallias primo seculo, atque rescißi capitis deportatio inter manus, aliaque de aliis Sanctis similia, hactenus in Breviariis etiam Romanis tolerata. Talium autem reformatione adeo nihil offensam fuisse sacram Rituum Congregationem scio ex litteris Castellani, bonam eo in opere partem habentis, ut Breviarii istius novi exemplum, ab Eminentissimo Cardinali Cybo exhibitum suæ Sanctitati, & ab eruditissimo quoq, diligenter Romæ examinatum, vehementer placuisse rescriptum sit, nisi quod mirum videretur non nemini, quod Titulus Sancti alicubi addatur Clementi Alexandrino. Sed & huic objectioni mox factum est satis, auctoritate Vsuardi ad IV Decembris, ipsum sic nominantis: quo viso nulla secuta est replica, sed admiratio de Baronio, quod scriptorem ecclesiasticum insignem, tot seculis in Martyrologio habitum, expungi fecerit.

[14] Ceterum quandocumque iterum recudetur Breviariū prædictum, [sed anno ejusdem 47] in paucis postea agnitis defectibus suppletum correctumve; non ita reticebitur in Lectionibus de S. Germano, istud tam insigne taliq; auctoritate testatū miraculum, licet a Fortunato Vitæ scriptore præteritum. Vix enim, ut idem Canonicus me docuit, erat impreßio absoluta & exempla per omnium fere Parisiensium Clericorū manus distributa, cum veteres Ecclesiæ Parisinæ chartæ, quæ ex cunstanti, sed falsa traditione credebantur ab Anglis ablatæ ac deportatæ Londinum, repertæ fuerunt in capsa, eatenus vacua reputata; atq; inter illas diploma istud; judicio P. Mabilionis, non quidē primum, sed tamen authenticum, [quomodo originaliter scriptum fuisse demonstratur,] & ipsius Childeberti tempore scriptum, uti moris erat geminare ejusmodi instrumentorum exempla, unde & Duplicata nominabantur. Est illud descriptum in membrana mox complicata, ipsaq; in plica reperitur fissura vetusta inter numerales litteras X & VII, ita sitas, ut appareat interceßisse justū unius litteræ spatiū. Ea littera non potuit fuisse X vel C: quia harū litterarum per medium dissectarū extremitates oporteret in utroq; fissuræ labro apparere, sed necessario debuit fuisse littera l (sic enim tunc scribebatur non L) hac autem restituta fiet an. XlVII Childeberti idemq; Christianæ æræ DLVI, in sententia Henschenii, vel hinc non modicū robur sumentis contra Chronologiam Cointii, anno Christi DXI Chlodovei mortem filiorumque succeßiones adscribentis; & tamen Childebertum an. DLVIII mortuum statuentis die XXIII Decembris, id est, XI mensibus in ejus sententia post factam donationem.

[15] [excommunicat Charibertum Regē, ejusq; pellicem,] Mortuo Childeberto fuerunt Germano cum variis Regibus, ac nominatim cum Chariberto, Childeberti nepote ex fratre & successore Clothario, difficultates nonnullæ. Nam cum is relicta Ingoberga uxore Merofledem accepisset, & post hæc Marcovefam Merofledis sororem conjugio copulasset, a S. Germano Episcopo excommunicatus uterque est. Sed cum eam Rex relinquere nollet, percussa judicio Dei obiit: nec multo post & ipse Rex post eam decessit Charibertus. Quæ a Gregorio Turonensi describuntur lib. 4 Historiæ Francorum cap. 26. Post ejus obitum plurima fuerunt concitata bella civilia inter tres Reges fratres ejus, in quibus etiam emicuit virtus S. Germani, ut pacem inter illos conciliaret: cujus rei testimonium præbet ejus epistola ad Brunichildem Reginam, ut Sigebertum maritum Regem Austrasiorum averteret a consilio belli, quod fratri suo Chilperico Regi inferebat. Epistolæ hujus exordium est hujusmodi: Quia caritas congaudet veritati, & omnia sustinet, [pacem conatur conciliare inter Reges,] & numquam excidit; propterea ex contribulato corde, & ex intima animi dilectione, audemus vobis suggerere. Quia eo tempore, quando minor erat numerus populi Christiani, & cum Dei auxilio licebat residere quietum, cum Apostolis dicebant; Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis. [2 Cor. 6, 2] Nunc e contrario, tam funestos & luctuosos ante oculos habentes dies, flentes dicimus; Ecce dies tribulationis & perditionis nostræ adveniunt. Et ita consequenter, quæ ad pacem & caritatem mutuam spectant pluribus inculcat, [scribendo ad Brunichildem.] atque sub finem sic perorat: Legimus per Hester Reginam populo fuisse concessam salutem: in hac parte & vestram ostendite prudentiam, & fidei vestræ salubritatem atque perfectionem, ut & Dominum Regem a Dei revocetis offensa, & populum a parte sua vivere liceat quietum, donec Iudex æternus consuetam discernat justitiam. [Esth. 8] Quia evidentissime omnibus patet, qui caritatem fraternam postponit, despicit consortium, non acquiescit veritati, omnes Prophetæ contra ipsum loquuntur, omnes Apostoli ipsum detestantur, & Deus omnipotens ipse quod constituit judicabit. Hæc S. Germanus. Interim Sigibertus Rex, obtentis civitatibus illis quæ circa Parisius sunt positæ, misit qui fratrem suum obsiderent, ipse illuc properare desiderans. Cui S. Germanus Episcopus dixit: Si abieris, & fratrem tuum interficere nolueris, vivus & victor redibis. Sin autem aliud cogitaveris, morieris. Sic enim Dominus per Salomonem dixit: [Sigiberto Regi mortem prædicit,] Foveam quam fratri tuo parabis in eam corrues. Quod ille peccatis facientibus audire neglexit. Veniente autem illo ad villam, cui nomen Victoriacum, collectus est ad eum omnis exercitus, impositumque super clypeo, sibi Regem statuunt. Tunc duo pueri, cum cultris validis veneno infectis, maleficati a Fredegunde Regina, cum aliam causam suggerere simularent, utraque ei latera feriunt. At ille vociferans atque corruens, non post multo spatio emisit spiritum. Ita jam dictis verbis rem describit Gregorius Turonensis lib. 4 cap. 46. Baldericus Episcopus in Chronico Cameracensi, eadem aliis verbis narrans, addit, quod Childericus tunc temporis Tornaco morabatur, & quod Sigebertus apud Lambras, villam sanctæ Dei genitricis sepultus est.

[16] [An brachiū S. Gregorii acceperit a Iustiniano Imperat.] Inter Reliquias sacras Ecclesiæ S, Germani de Pratis asservantur brachium S. Gregorii Martyris, & pes Innocentis. Quæ pignora, inquit Aimoinus lib. 3 cap. 9, S. Germanus a Justiniano Imperatore suscepit, cum ad sancta loca Hierosolymam pergens, indeque rediens, præfatum Principem adiisset. Verum quia in antiquis monumentis nullum est vestigium peregrinationis in Orientem susceptæ, huic relationi fides haberi firma non potest. An autem a Iustiniano transmissa illa fuerint huic Episcopo, in silentio antiquorum nescimus pronuntiare.

VITA
Auctore Venantio Fortunato, Presbytero coævo, postea Episcopo Pictaviensi.
Ex variis Mss. & editionibus Surii atque Acherii.

Germanus, Episcopus Parisiensis (S.)

BHL Number: 3468

A. FORTVNATO PR. EX MSS.

CAPUT I.
Ortus, studia, Sacerdotium, Abbatis munus, miracula.

Beatus a Germanus b Parisiorum Pontifex, territorii Augustudunensis indigena, [Germanus in utero matris divinitus servatur:] patre Eleutherio, matre quoque Eusebia, honestis honoratisque parentibus procreatus est. Cujus genitrix, pro eo quod hunc post alterum intra breve spatium concepisset in utero, pudore mota muliebri, cupiebat ante partum infantem extinguere: & accepta potione ut abortivum projiceret, dum nocere non posset, incubabat in ventrem, ut pondere præfocaret, quem venena lædere non valebant. Certabat mater cum parvulo, renitebatur infans ab utero: erat ergo pugna inter mulierem & viscera. Lædebatur matrona, nec nocebatur infanti: obluctabatur sarcina, ne genitrix fieret parricida. Id actum est, ut servatus incolumis, ipse illæsus procederet, & matrem redderet innocentem. Erat hinc futura prænoscere, ante illum fecisse virtutem, quam nasci contigerit. c Per incrementa denique virtutum ad meliora quotidie provectus, litterarum studiis a dulcissimis parentibus est traditus, ut deinceps in Dei laudibus haberetur dignus. Deinde cum d Avallone castro, cum Stratidio propinquo, puer scholis excurreret; [item a veneno sibi parato:] mater e parentis, ut ejus hereditatem acquireret, de adolescentis fallitura nece nequiter tractavit. Quæ temperatam potionem in ampullula condidit, vinum quoque in altera, præcipiens puellæ, ut venientibus ambobus, illi porrigeret de vino, & isti de maleficio. Sed ignorans ministra ampullam pariter mutat & pocula: vinum S. Germano, venenum dat Stratidio: & dum insonti præparatur interitus, auctor cadit in laqueum. Quo mater ejus cognito puellam increpat cum fletu, extinxisse se filium. Cui Stratidio solicite impenso studio, facto de ipsis maleficiis f vario, etsi mors vitam non abstulit, tamen signum mortis infixit.

[2] Hinc ad parentem suum sanctum Scopilionem Lausiam g se conferens, [pie educatus fit Diaconus, tum Presbyter, & Abbas:] moribus honestis alitus & institutus est. Qui cum fere mille passus longe a vico consisterent, jugiter ad Matutinos currebant, ducti fidei calore, per tempestatem, per hiemem. Qui intra terni lustri spatium a B. Agrippino h Diaconus instituitur, & sequente triennio Presbyter ordinatur: dehinc a Pontifice Nectario Abba ad i S. Symphorianum merito dignus adsciscitur. Quanta vero inibi abstinentia vixerit, quantis quoque vigiliis continuando duraverit, quibus eleemosynis profusus extiterit, illa res una testis est. Cum jam rebus reliquis pauperibus erogatis nec panis ipse resideret, quatenus Fratres reficerentur: [benevolus in pauperes miraculo ditatur,] qua de re insurgentibus adversum se Monachis, retrudens se in cellula, amare flevit & doluit. Inter hæc ipso orante quædam Anna matrona, duorum sagmariorum k cum pane dirigit onera: sequenti etiam die cum annona destinavit plena carpenti vehicula, ita ut exinde Monachi cum saturarentur cibo, terrerentur miraculo. l [Cujus bonis operibus inflammatus Episcopus, sanctum Virum, neque adhuc ista recusantem, quem etiam prædicabant dȩmonia, in custodiam trusit. Cui fateor nutu Divino aperiebatur ergastulum, sed non hinc egrediebatur, nisi supplex & Episcopalis daretur præceptio]. His itaque celeber intentus officiis, non desiit prædicandis manifestari miraculis. Igitur quadam vice dum cibum fessus acciperet, ingrediente Amando Monacho in fœnile cum lumine, [incendium restinguit.] carbone decidente flamma fœnum corripuit, & arida nutrimenta vorax ignis adlambit. Concurrentibus reliquis, nec tamen succurrentibus, tardius ipse prosiliens, rapta de foco cucuma m ascendens supra fabricam, concinens Allelui, fundens paululum aquæ in Cruis imaginem restinxit incendia: ac de manu Sancti imbre sedata est ignis unda, quam vix exstinguerent flumina. Quod tamen postero die, cujus insidiis actum est, hostis ipse confessus est.

[3] Chariulfus n quidam Francus, villȩ ejusdem, Basilicæ res obstinatus invaserat. Quem cum vir Dei ad reddendum aliquatenus commoneret, [ablata raptore castigato recipit.] nec tamen proficeret, ad orationem se convertit, nec fides vindictam distulit. Statim ex vicino ferus ursus exsiliens tres illius equos interfecit; nec sic a duritia resipiscit. Sequenti vero nocte duplicavit ultor perniciem: nā sex ejus jumenta interemit, nec sic quod; pœna suffecit. Tertia idem nocte novem vehicula prosternit, triplicato cadavere sic labor crescebat in cladem. Dehinc ad beatum virum tardius dirigit puerum, agrum reformat invasum, calamitas a domo ejus compescitur. Id actum est, ut bestia castigante homo sensum acciperet, & daret non intelligenti bellua rationem. Dehinc B. Agricola o Cabillonensis Episcopus, habens cubicularium, graviter vi febrium fessum, qui destinato animo totus pendebat in transitu; [Febricitantem sanat.] dirigit ad sanctum virum intercedendi suffragium. Tunc perceptis apicibus, Basilicæ sub porticu ad S. Symphoriani sepulcrum progreditur. Interea vir justus orationi incubuit, terram corpore premens & sidera mente transcendens; & quasi ante se habens præsentiam Domini, pro voto supplicis obsecrator accedit. p Nam mox vicinus Redemptoris auribus exauditur, & adhuc isto recubante in pulvere, ægrotum medicina perfudit: ac Justo jacente in pavimento, languidus surgit de lectulo, ante currente medela, quam peroret qui supplicat: ita ut portitori redeunti obviam puer occurreret, cui parabantur exsequiæ: ut non esset ambiguum eadem hora languidum saluti fuisse redditum, qua vir beatissimus fusus orasse comperitur.

[4] Nec illud omitti convenit, quod ad domum Ebronis pro fide Justi collatum est. [Cornuta facie apparet.] Cujus ingrediente domum Anna matrona proclamat, rem mirabilem se videre. Inquisita a conjuge, quid esset quod inspiceret, ait: Ecce B. Germanus cornuta facie mihi videtur incedere: quod pene vix valeo aut intueri lumine, aut sermone conferre sanctum virū, novo more cornibus radiantem. Consternataq; mirabatur mulier, hominem nostro tempore in figura Moysi potuisse conspicere. Credendum est tamen, quod & iste post colloquium Domini potuit a muliere cornu exaltatus agnosci; cujus causæ pavore Ebro eodem die juxta Sanctum sedere nullatenus præsumpsit, duplici pro merito, mœrore pariter & terrore. Contigit ut pro villis Augustudunensis Ecclesiæ q Theodberto Regi Cabillone occurreret. Memor S. Symphoriani in ingressu Palatii, ita Spiritu Dei redundante locutus est, ut ante Rex annueret, [Theodeberto mortem prædicit.] quam verba petitor explicaret. Cui & ore prophetico finem dixit de transitu. r Quod paucis interim diebus dum Remis remeavit, in ipso itinere Rex extrema sorte defecit, quasi sancti Viri sermo dictus fuisset ab Angelo.

[5] Et quoniam Beatissimo erat familiare, in Basilica S. Symphoriani soli vigilias ducere, euntem eum Monachus Silvester prosequitur. [In ecclesia solus vigilias ducit:] Et ingresii pariter ad sancti Martyris tumulum, circa noctis medium ab altari tumultum frequentatem rumores accipiunt, tamquam si ad rapinam collecta curreret multitudo. Credens enim vir Dei versari latronum incursum, imperat Monacho ante sepulcrum psallere: ipse vero accedit ad altare. Dehinc illa turba ad Monachum qui psallebat alacriter properat: quo mactato graviter, & in terram projecto ac semivivo relicto, veloces effugiunt. Qui vix voce flebili cladem suam replicans, a dæmonibus se cæsum gravi congressu confessus est.

[6] Accidit ut Sabarici famulus, Æsarius nomine, ad virum, de quo loquimur, injuriam passus confugeret, supplicans ut quolibet pretio, [servum a molestia,] eum de insolentis domini servitio liberaret. Quod indignatus Sabaricus, pro Æsario & conjuge vel unico ejus filio, octoginta solidos pretii nomen petiit, quominus famulos servili ditione laxaret. Tamen hoc non dubitavit misericordia Justi vel perquirere vel donare. Quo pretio persoluto, contigit ut ante Basilicam sæpedictus Sabaricus præteriret, nec tamen orationi quoque occurreret. Qui domum suam ingrediens, [herum a vexatione liberat:] statim vexatus affligitur, ligatur, & catenis revinctus ad Sanctum perducitur. Neque sic a pio viro misericordia tollitur, sed statim missa prece, ejus obtinente fide, purgatur. Tunc adjecit Sabaricus adhuc viginti aureos ad pretium quod acceperat, & de centum solidis Crux ad sepulcrum B. Symphoriani ab ipso suspensa est: quæ usque hodie res est in testimonio. Qua occasione filii vel filiæ ita sancte conversati sunt, ut per monasteria nunc regant agmina Monachorum. Quæ causa modo mirabili profuit patri vel germini, ut parvum genitoris flagitium, posteris transiret inluctum.

[7] In pago s Alisiense res gesta est. Conjux illustris viri Vulfarii, Destasia nomine, [moribundā sanat.] vitalis spei destituta solatiis, linguæ carens officiis, per biduum jam muta spiritu deficiente decumbens, apparatis exsequiis jam palpitabat exanimis. Cui eulogiis per Presbyterum suum directis, & violenter adapertis præmortuæ dentibus in ore transjectis; mox ut fauces semivivæ liquor benedictionis introiit, statim incipit præmortua vitæ flatibus anhelare, oculi nece præclusi lumen diei requirere ita omnimodis, ut post funereum pallorem facies in ruborem transiret, donec cunctis stupentibus vivificata consurgeret, & circumstantes auctorem muneris gratiam prædicarent. Quæ singulis annis tributum vitæ solvit pro pretio.

ANNOTATA.

a In aliquibus Mss. additur igitur, quasi deesset Prologus.

b Ms. Bonifontis, Parisiacensium.

c Hæc ad finem numeri sunt ex Ms. Bonifontis: desunt paßim in aliis.

d Avallo sive Aballo, vulgo Avalon, oppidum ad fluvium Cußinum inter Augustodunum & Autißiodorum; unde Archidiaconatus Aballonensis sub Augustodunensi Episcopatu.

e Idem Ms. Bonif. mater ejusdem Statidii; in aliis, propinqui. Sed utraque vox parens & propinquus Furtunato & aliis synonyma est.

f Varius, videtur intelligi posse leprosus.

g Lausea, vulgo Lazy, oppidulum versus Ligerim, aliis forsan Luccy, unde Archidiaconatus in eodem Episcopatu: eo se contulit ad parentem suum, id est, consanguineum, seu propinquum, sanctum Scopilionem, id est virum sanctum, nomine Scobilionem, aliis Scubilionem.

h S. Agrippinus Episcopus Æduorum subscripsit Conciliis Aurelianensi 2 & 3 anno 531 & 536. At quamdiu ante fuerit Episcopus non constat. Ejus memoriam & cultum exhibuimus ad Kalendas Ianuarii.

i

S. Nectarius, Episcopus Ecclesiæ Augustodunensis, subscripsit Concilio Aurelianensi anno 547, quem arbitramur diu ante Episcopum fuisse. Colitur 13 Septembris.

S. Symphorianus, Martyr Augustoduni sub Aureliano, colitur 22 Augusti. Est modo in urbe Prioratus S, Symphoriani, Ordinis Conventualis S. Augustini. Fuitqueibidem Abbas S. Placidus Presbyter, de quo 7 Maji egimus.

k Sagmarius, Saumarius, equus clitellarius.

l Sequentia rejecit Mabitio in Notas, quod in aliquibus Mss. non reperisset. Verum quia in omnibus Mss. nostris eadem reperiuntur, uti & apud Surium, nos ea in textu relinquimus.

m Cucuma, id est, Lebes, sic dicta a ventris latitudine.

n Chariulfus, aliis Warnulfus, & Kariulfus.

o S. Agricola vixit in Episcopatu Cabillonensi ab anno 532 usque ad annum 580, uti ad Vitam ejus ostendimus 17 Martii.

p Ms. Bonifon. Nec mora: ab auribus summi Dei exauditur.

q Theodebertus Austrasiorum regnavit ab anno 533 ad an. 548.

r Videtur tunc languore ex longo morbo adhuc detentus fuisse, quem Gregorius Turon. lib. 3 Hist. Franc. cap. 36 scribit diutissime ægrotasse.

s Alise, antiquis Alexia, etiam Iulio Cæsari nota, nunc vicus, a quo Alexiensis jurisdictio, vulgo Balliage de l'Auxois; cujus primaria urbs Semurium ad Armentionem fluvium, prope quam est Alise.

CAPUT II.
Episcopatus Parisiensis. Varia miracula.

[8] Ceterum revelationum suarum quis scrutator introeat, [Episcopum se fore prævidet:] cui, ante quatuor annorum curricula, ipsa Episcopatus sui causa non est abscondita? Itaque positus in sopore, inspicit a quodam sene claves sibi portaæ Parisiacæ porrigi. Interrogans quid hoc fieret, accepit responsum, ut salvas eas faceret. Quod post, civitatis ejus Episcopo a decende, dum præcellentissimo Regi b Childeberto occurreret, in ejus electione effectum illa vox promeruit. Ordinatusque c Pontifex qualis quantusque se gesserit, [id factus, Monachi vitam retinet:] hoc expedire lingua mortalis non sufficit: quoniam supra hominem fuit omne quod edidit. Denique adeptus gradum curæ Pastoralis, de reliquo Monachus persistebat. Hinc se frequentibus exercebat vigiliis, inde continuatis macerabat inediis: pernoctabat algida senectus per hiemem, sustinens dupliciter frigus ætatis & temporis, quod nec tolerare possint potulenti juvenes; seipsum pene obliviscens pro victoria corporis, tamquam si simul accessissent dignitas & necessitas. Quæ vero eleëmosynæ, tam de rebus ecclesiæ, quam populi oblatione, vel regio munere, per manus Sancti factæ sunt, solus ille qui omnia scit, novit & numerat.

[9] Denique quadam vice, præcellentissimus Childebertus Rex, [accipit copiosam pecuniam in pauperes distribuendā,] cum ei direxisset sex millia solidorum pauperibus eroganda, expendens tria millia revertitur ad Palatium: interrogatus a Rege, si adhuc resideret quod egenis tribueret, respondit medietatem resedisse, nec invenisse inopes, quibus totum expenderet. Cui Rex, inquit, Domine, dona quod restitit: nam Christo largiente quod donetur non deficiet. Incidens aurata missoria, argentea vasa comminuens, quidquid primum habuit dans Sacerdoti, ne perderet. Erat ergo spectanda contentio inter Sacerdotem & Principem: faciebant apud se de misericordia pugnam, & de pietate certamen, thesauros ut spargerent, & de suis talentis egeni ditescerent; festini ad futura lucra, ut bracteum semen sererent, & post messores accederent aurolentam per segetem; ut Sacerdos locupletaretur Regalibus thesauris, & in Regem floreret gratia Sacerdotis, qui suum solum hoc credidit, quod nudus aut egenus accepit.

[10] Sed revertamur ad ordinem. Quidam in d Exona vico de fiscalibus famulis, Gildomeris nomine, [sanat ungues palmæ infixos,] cum die Dominico quiddam operatus sit, ita contrahitur digitis, ut unguium acumen partem transiret in alteram. Qui Parisius sancto Viro occurrit in oratorio: & oratione data, manuque peruncta oleo, ungues de palma retractæ sunt: digitis redditur organum, & in antiquo officio nervorum tela retexitur: quem Clericum post effectum, ut integrum salvum faceret, peste liberavit & crimine. [dentes & labia distenta,] Rursus quædam mulier, nomine Favonia, in urbe Parisiaca, per novem dies percipiens nihil præter pulticulam, ore aperto inhians, sancto Viro oblata est: quæ velut ferro opposito nulla lege poterat jungere dentes aut labia. Quam in Oratorio sacro perungens oleo, palpato undique capite, [& manum contractam.] sine tarditate saluti restituit. Accidit ut puella quædam, de Domo-Medardi e, Meglidunensis familiæ, filans die Dominico, contracta manu damnaretur supplicio: qua contacta oleo virtus infudit remedium. Hinc stupentes digiti vigorem pristinum resipiscunt, oblitum artis officium reducti articuli meditantur, manus ramosa distenditur, & purgata vitio dextera saluti reducitur.

[11] Recte creditur inserendum illud quoque miraculum. Bobolinus quidam de vico Noviomo, [liberat energumenū:] vehementer inimici pervasus insidiis, ad hominem Dei vinculis nexus adducitur, rebelli spiritu rotatus excutitur, nec lassatur. Qui exorante sancto Viro, quasi de longo itinere ad se suamque mentem septimo die revertitur: sic dupliciter liberatus, dum fugit umbra de sensibus, catena cadit de manibus, & sanus redditur & solutus. Hoc autem memoriæ jure perpetuo est tradendum. Quidam ex Nantharici familia, separatis ab invicem maxillarum juncturis, ore aperto ad sanctum Virum perducitur: quem signo Crucis impresso sanitati redditum, [reducit maxillas distortas,] vetuit ne acciperet vini potum aut carnis edulium. Qui præcepto postposito ad normam sui languoris statim reductus est: sed ne prævaricantis negligentia Justo subtraheret gloriam, in Spedoteno f villa rursus ei oblatus est. Cujus loca maxillarum sancto perungens oleo, ac beatis manibus mentum adstringens & labia, Christi nomine invocato, concussa sanctis digitis ad se junctura revertitur, & suæ fidei merito salvus domum reducitur.

[12] Item faber, Ligerius nomine, turbulenti dæmonis arreptus insania, [liberat dæmoniacum,] ita bestiali feritate proruperat, ut catenis collo manibusque revinctus, vix ad beati viri traheretur præsentiam: inde miserabilior, ut qui sustinebat ab hoste violentiam, ipsi adderetur altera pœna per vincula. Quem tamen Sacerdos apud se imperat detineri: & sicut septimo die Deus quievit ab opere, ita & opera Dei transacta hebdomada eripitur a dæmone: sicque in propria redire securus meruit, liberatus ab hoste. Waddo vir illuster, consiliis Regis particeps, [curat febres,] typum dupliciter incurrens febris & frigoris, expurgandus sancti Viri præsentatur obtutibus. Interea hora solita febre concussus gravissima, ut refrigeraretur vel aquam instanter expostulat: qua sibi denegata in sancti Pontificis insolescit injuriam. Vir tamen Dei contentus ut obtineret victoriam, oratione explicata, potum ei donans in calida, hominem revocavit salutem ad pristinam, & imminens periculum tali curavit antidoto, febrem curans per calidam.

[13] Nec illud est prætereundum similis causæ miraculum. Reginæ g Chrodosintæ minister, Ulfus nomine, [negata aqua,] typo vexabatur gravissime. Poscens suffragia medelæ perrexit ad Pontificem: quem vir Dei constanter ducit ad baptisterium: sed exorante Sancto cœpit affligi gravius, in proximo liberandus. Postulat ardens & æstuans aquæ modicum, sed negatur: qui fellis amaritudine suscitatus acerrime, balteum suum ad Sancti vestigia projecit clamans: Tu me Domine interficis, cum sanare debueras; sed hoc tibi notum sit, quia per te morior: vita mea a te erit requirenda a Rege vel a parentibus. Interea dum præ calore per Baptisterii pavimentum volutatur, orante beato viro in soporem convertitur; & aliquantulum post somnum excitatus, ab ipso in omnem incolumitatem languidus reformatur. Inquisitus a Pontifice cur tantum locutus sit ad injuriam Sacerdotis, respondit, solum ei gratias referens, & nihil se de suis verbis recordari confessus est.

[14] Præcellentissimus Childebertus Rex cum equum, [donatum a Rege equum largitur pauperi.] necessarium ad sellam, beati viri donasset vehiculo; rogat ipse qui dederat, ut eum sibi retineret, nec cuiquam tribueret. Interim beatus vir postulante captivo equum donat in pretio, quoniam apud Pontificem plus fuit, quam illa Regis, vox pauperis. Jubet igitur ut quindecim eum venumdaret solidis: quem pauper ipse cum duceret, negotiator occurrit, emitque prædictum equum duodecim aureis. Quo empto negotiator adducit ad stabulum: sed quoniam minus dederat quam vir Dei præceperat, equus sub nocte moritur, ne Sancti verbum iret incassum. Unde sequenti die sellarem de stabulo junctis bubus retraxit emptor mortuum: qui versa vice capistro, non capite, sed pedibus alligatus, educitur.

[15] Est operæ pretium illud memoriæ tradere, qualiter Sacerdos Christi solitus erat de ipsis quoque Regibus triumphare. [Sanat Chlotharium R. eo contempto ægrum,] Igitur cum glorioso Chlodchario Regi occurrisset ex solito, nec tamen de sancto viro stante ante Palatium ei fuerit nuntiatum, mora facta ante vestibulum, non repræsentatus inde domum revertitur. Sequens nox in oratorio vigiliis ducitur, Rex dolore atque febris infestinatione torquetur. Vix primo diluculo ad domum ecclesiæ a Proceribus concursatur: pœna Regis exponitur, ut sua visitatione Regii doloris vim mitiget Optimates deprecantur. Mox apud pietatem injuriæ causa postponitur: qui ante nec nuntiabatur, intrat honoratus & exoratus Palatium. Rex vix adsurgit de lectulo, cæsum se divino flagello conqueritur: adlambit Sancti palliolum, vestem Sacerdotis deducit per loca doloris: culpam confessus criminis, mox dolor omnis fugatur: idque actum est, ut cujus incurrera de contemptu periculum, sentiret tactu reedium.

[16] In pago Parisiaco Vico-Novo res gesta est. Quidam in eodem loco impetu lupi rabidi laceratus, & extra sensum effectus, beato Sacerdoti miseranter oblatus est. Hic ad illa suæ artis recurrens suffragia, [& a lupo rabido vulneratum,] mox brachio olei benedicti liquore circumlito, & sacris eo digitis medicabiliter attrectato; pestis illa, quæ viscera dolore grassante pervaserat, loca fugit obsessa; & jam putredine resoluta, vigore pristino restituto, sine cunctatione velut experrecto de sopore dolor recessit, mens rediit. Item de vico h Montola Waldulfi cujusdem ancilla, [cæcam illuminat,] anno & novem mensibus gravi cæcitate percussa, per soporem admonita ut fimbriam Sancti si tangeret, mox visum reciperet; die quadam Sacerdoti occurrit; sed multa nocte circumdata, ita constrictis luminibus, ut unde oleum benedictum injiceret, luminis aditum non præstaret. Tamen perunctis palpebris desuper & locis reliquis capitis, oratione data, pane & sale signato, mulieri præcepit ad mansionem se condere. Ipse a primo somno in oratorio pervigil, circa medium noctis mulier clamat hospitem, se lacrymare profuse. Tum accenso lumine, ab oculorum compage cernit manare sanguinem. Quæ cum eodem cruore ad Sanctum rediit, sed ipse cum aqua palpebras fovens & abluens, orationibus additis, oculus unus aperrus est: deinde altero peruncto, mulier domum revertitur. Dehinc eadem sub nocte nimium fuso sanguine, appropinquante die, Sacerdoti se obtulit: qui cum de Regis occursu domum reverteretur, ingressus in oratorium statim mulieri alter oculus aperitur, & præstante Domino gemello se videre lumine gratulatur.

[17] [energumenam liberat] Magnofledis puella, cum talibus decepta illuderetur insidiis, ut quoties ad ecclesiam voluisset accedere, gressum facere non valeret; Servo Dei in villa Savara i præsentata est. Confestim ut Sancti manus super caput puellæ titubantis imponitur, tali investigatione occultus hospes detegitur, & se diu latuisse multo gemitu confitetur, nec in Beati præsentia clamat proprio se posse celare præstigio: ergo ita se proditum & egressurum gravi ardore conqueritur. Interim non cessante Sacerdote manu Crucis signum depingere, spectantibus omnibus in muscæ similitudinem prorumpens, cum sanguine de naribus mulieris inimicus egressus est. Quam sanitati restitutam, Monachali veste mutatam, Dei servitio traditam, bis triumphare fecit, hoste victo & seculo. Quid illud quod sine mora curavit debilem dexteram? Cum ad festivitatem S. Martini Turonis accessisset, [curat manū contractam.] egresso de monasterio offert se mulier barbara, manu nervis contracta, postulans medicinam. Quam sub casula receptam, suo sputo illitam, velut sparsum farinæ collectum commacerat. Hinc resudante dextera digitos tendit & replicat, torporem veteratum ad vivacitatem resuscitat; & priusquam veniret ad B. Martini januam, digitis suis extensam reddidit incolumem dexteram: quam mox sentiens esse directam, mulierem a se repulit, ingressus Basilicam. Deinde egrediente de prædicta Basilica, cum se ad mansionem servus Dei reciperet; offert se manca, altera palma digitis affixa, quæ prius tancta de saliva, dehinc oleo peruncta, pristinæ sanitati de præsenti est reddita: nam causas infirmitatis hoc erat sancto viro curare, quod tangere.

ANNOTATA.

a Quis decessor fuerit controvertitur. In Aimoini editione Hanoviensi, lib. 2 cap. 18, citatis hujus Vitæ verbis additur, Eusebio nomine, sed hoc deest apud Andream du Chesne Tomo 3 Scriptorum Historiæ Francorum. Meminit alicujus Eusebii Episcopi Gregorius Turon, lib. 10 cap. 26, sed hic Regnemondo S. Germani successori subrogatus fuit circa annum 595. Verum S. Clodoaldus, filius Regis Chlodomeris, ab Episcopo Parisiensi Eusebio Sacerdos consecratus, videtur exigere alium seniorem Eusebium, quod 7 Septembris poterit in hujus Vita accuratius discuti.

b Childebertus, Chlodovei filius, in tetrarchia factus Rex Parisiorum, vixit usque ad annum 558.

c Quia Concilio 3 Parisiensi interfuit anno 556 aut sequenti celebrato, hinc assequimur initium Episcopatus.

d Exona vulgo Essone, prope Corbolium satis notum ad Sequanam 7 leucis distat Parisiis, Mabilioni, de Medardi Meglidunensis familia: sed monuit Castellanus, 7 ab urbe Leucis ad Matronam esse villam Dammart, quæ hic potius significetur, nec id obstare quo minus mulier fuerit familia Melodunensis.

e Melodunensis, est autem Melodunum vulgo Melun oppidum ad Sequanam supra Corbolium.

f Aliis Spedenoto, vulgo Espone, in Equilina sive Yvelina regione, 10 leucis infra Parisios.

g Chlodosinta, Gregorio Turon. lib. 4 cap. 3 Clotsinda, filia Regis Chlotharii, nupta postea Alboino Longobardorum Regi, hinc per prolepsim Regina appellatur.

h Mantola vulgo Maule, 10 leucis ab urbe; non autem vicinum ibidem oppidum Mante, aliis Medunta, inVexino Francico ad Sequanam.

i Savara vulgo Seve, olim Sevre, 2 leucis infra Parisios, prope Mendon castellum, unde etiam una ex largioribus civitatis plateis nomen habet.

CAPUT III.
Pluribus varie ægrotantibus collata sanitas a B. Germano.

[18] Erat sane mirabile, quoties famulus Dei ad Augustudunum voluisset accedere, [Energumenos liberat,] mox ad S. Symphorianum dæmones nuntiabant; & occurrentes per a Murvinum, fletu gemituque clamabant; Vir sancte, si de locis cultis nos inconsideranter repellis, vel habitare concede silvarum per solitudinem, ut liceat miseris per deserta securos errare: ante tuos oculos nec corpora nos celant, nec nemora. Qui deflentes & Sancti non tolerantes præsentiam, admota ejus dextera de obsessis corporibus passim vertebantur in fugam, & de salute populi projecta dæmonia lamentabantur.

[19] Producatur in medium nobile illud miraculum. Cum regrederetur Pontifex de S. Symphoriano, Castello Avallone iter agens, [& carceri inclusos:] ingreditur, ubi reorum multitudo tenebatur ergastulo. Hinc a Nicasio Comite invitatus ad prandium, vir Dei cœpit de misericordia habere colloquium: ut datis fidejussoribus laxarentur de vinculo, & partem culpæ cederet pietatis intuitu. Quod ille facere distulit obstinato spiritu: unde antequam perpranderet, se de mensa Sanctus proripuit, & carceri subterraneo superjectus diutius oravit cum fletu, ut divino conferretur auxilio, quod a temporali judice non esset obtentum. Sic cursus ille lacrymarum per aëra surgit in cælum, & gemitus pervenit ad votum: itaque deputatur Angelus ad effectum. [& obstantem captivis punitū sanat:] Dehinc vir venerabilis spem promittens, inclusos hortatur: nec perdit sermo quod loquitur; fides gestis impletur. Eo discedente mox catenarum bacæ franguntur, vinctæ januæ reserantur, dies in carcerem reducitur, damnati de tenebris in lucem procedunt, nec diutius pœna tenuit quos torqueret. Sic erepti, Parisius occurrunt Pontifici, qui periclitabantur inclusi: sed ut culpabilibus aliquid plus conferret, a Rege quidquid fisco pro his debebatur obtinuit. Dehinc ad sanctum virum Nicasius cum vellet occurrere, & jam præsentatus, mox gravissimo casu in terram prostratus est; & pene omnibus salutis destitutus solatiis, ipso Sancto intercedente, homini desperato virtus & sensus regressus est. Mox balteum quo cingebatur & spatam pro munere B. Germano contradidit: quod ipse Comes dato pretio post redemit. Id actum est, ut quod prius incarceratis concedere distulit, hic duplicato fœnore debitor compensaret, & aucta dote damna sarciret, prius pro eis differens, post & se ipsum redimens. Ante non illis pius, modo & de se trepidus, didicit casu proprio ærumnis succurrere alienis.

[20] [ursos segetē vastantes interficit:] Prorsus illud stuporis retexatur in pagina. Eunte sancto Viro ad beati Martyris Symphoriani occursum, dum de vico b Cervedone in Murvino progreditur, habitatores loci occurrentes suggerunt, ut segetem Panitiæ mulieris viduæ, nihil habentis residui, quæ ab ursis vastabatur, visitare præciperet, & sancto suo adventu repelleretur incursio. Qui concitus ministris irridentibus ad locum perducitur, & oratione data desuper fecit signaculum. Hinc instinctu divino in parentales bestias feralis ira succenditur, odium nascitur in affectu, in pace pugna committitur. Furore bestiæ bis armantur, statim præfocatur unus ursus ab altero; & ipse qui restiterat dum vellet foras egredi, sepis palo transfoditur. Sic utrique vastatores uno momento perimuntur, & ipsi sibi confestim arma mortis effecti sunt. Post ipsi redeunti mulier pelles ursorum obtulit ex studio, & quasi victori suo repræsentat spolium; quod tamen omnino ipse recusavit accipere: & qui prius riserant, pœnitere ceperunt videntes miraculum.

[21] Et quoniam de Dei dono non debet esse fastidium, illud etiam breviter ducimus explicandum. [cæcam illuminat,] Beretrudis quædam mulier, Munsunthi matrona, dum tempore Letaniarum præcæcatis oculis non posset ire cum populo, audiens chorum psallentium, cum lacrymis Domni Germani implorat auxilium. Tertia sequenti nocte per soporem visus est ei Vir beatissimus adstare prope lectulum, & quasi cæcis oculis fecisse signaculum. Evigilans mulier marito narrat quæ gesta sunt. Mox stillante sanguine dies oculis redditur, & diuturnum post nubilum lumina sereno radio micuerunt. Clarescente quoque die ad Missam cum populo progreditur mulier in processu, ita ut sancti Viri sic visa per somnium esset imago remedium.

[22] Adest nec minus laudabile reddita vita infantulæ. Cum in Turonico illustris viri Pienti matrona depositæ filiæ lamentaret extrema, [mortuam resuscitat:] & obseratis oculis nec anhelitu mobili respiraret infantula, ad sancti Viri præsentiam tota committit præsidia. Qui per Missum invitatus, quantum valet ad conclamatæ puellæ cadaver properat. Exceptus multis fletibus, deplorante familia, appropinquat subsellio, quo jam rigebat infantula. Cælo vim facit questibus. Fere transacto inter hæc unius horæ spatio, mobili singultu flatus puellæ reducitur, viscerum vitalis calor per membra diffunditur, dehinc paulatim animata potum poposcit, ut biberet. Tunc a beato Viro pane signato vel calice degustato, infantulæ revocatæ de funere totum vertitur in salutem: quæ post in monasterio B. Radegundis felicioris vitæ terminum consummavit.

[23] Quidam Clericus de juxta monasterium B. Silvestri in c Ternodorensi, cum die Dominica, ut loquimur ex consuetudine, caligas circinasset, [Dominica violata punitum sanat:] debilitatem manuum vel pedum incurrit. Sed de B. Silvestro gressus recepit officium, per soporem admonitus occurrit S. Germano, poscens salutis compendium: a quo interrogatus, causam culpæ confessus est. Tum imperat Clerico ut clamaret per populum, ne quis temere die operaretur Dominico. Quo quinto die transacto, superfuso oleo debilis palma dirigitur, & ad propria eundi cum libertate dimittitur. In pago d Amoniense quod gestum est replicetur. e Rotegiaco, villa Parisiacæ Ecclesiæ, septem ei viri debacchantes oblati sunt. [7 energumenos liberat:] Quibus curatis, unus qui graviore vexabatur spiritu, cum exire cogeretur, homini Dei professus est, expulso se de illo loco gravem lamentationem Parisiacis facere. Tunc fugata pestis, de sancti viri Germani transitu famam fudit per populos, & Pastoris pro obitu gregem movit in fletum: qui tamen energumenus etsi seminavit mendacium, expulsus non defendit obsessum.

[24] [sanat paralyticum unum,] Et quia Iusti opera crescere cogebant miracula, item in prædicto loco offertur ei paralyticus, membris dissolutus, carpento subvectus, gressu destitutus & actu: quo sanctificati olei liquore perfuso, cum cutis summa tetigisset, vigor medullas introiit. Dehinc redivivæ manus ad usum mobilem redeunt: thorax pectoris vitali appulsu fit fortior, genuum columnaris imbecillitas roboratur, plantæ solidatis basibus subriguntur. Inter hæc tota membrorum fabrica reparatur: qui sanitate recepta, redeunte sancto viro occurrit in itinere præparato exenio, gratias Christo referens de reddito corpusculo. Nec hoc prætereundum est, qualiter simili merito claruit virtus in altero. Igitur Emmegisilus de vico f Bucciaco, quidam puer admodum parvulus, membris paralyticus, in sella Parisius ad sanctum Virum manibus bajulantium delatus est; [& alterum] nec dextera vigens mobili, nec planta surgens stabili, nec lingua sonans volubili, totius debilitatis marcore captivus, quodammodo sine naturæ ordine in rerum natura præfusus. Quem Sanctus continuatim per triduum sacro liniens oleo, sanitati restituens uno sub momento, voce, manu, vestigio; cunctos stupor amplectitur, clamor in cælum educitur, omnem artem medicorum sanctum superasse Germanum.

[25] [curat manum contractam,] Item de eodem vico Bucciaco quædam occurit Parisius, ita manu contracta, ut ungium acumen palmā foraret in intimam. Qui tantum oris sui ducta saliva pollice, nervorum distentionem, manus reformat imaginem. Retinet ejus laureas & pagus Bituricus. Igitur Pastor bonus cum de vico g Novigento ad Vicum-Novum visitandi gregis cura solita pervenisset; offert se quædam vetula, annorum bis quaterna gerens in cæcitate curricula: cujus super oculos signum nostræ redemptionis Sacerdos imponens, imperat ut sequens iret qua Pontifex pergeret. Altera quoque die, cum prædicta occurreret ei ex improviso, sanguinem manantem de lumine largo fonte salutem suam oculi lacrymabant: quæ inter reliquos adstante sancto Viro conspicitur. Qui tollens se de consessu, [illuminat cæcam octogenariam,] mulierem utpote cæcam trahit in diversorium, quo sibi erat cubiculum. Cujus lumina aqua tepida suis manibus abluens, diem refudit in oculis. Quæ mox lucem inspicit, sancti Viri digitos insatiata gaudio suis immersit faucibus, pariterque ministris compunctione deflentibus, videre se hominem, qui cæcis pro pecunia in domo lumina dispensaret. Sed hæc in cubiculo præsente me gesta sunt.

[26] [sanat plurimos ægros,] Cum ad possessionem Ecclesiæ, quæ dicitur Inethe, Sacerdos accederet; quidam ei sit obvius, conquerens de quadam villa se solum incolumem esse, universos vero accolas gravi tædio laborare. Cujus eulogiis ad infirmos portatis, statim ab ægrotis languor omnis fugatus est, & primo gustu eulogiarum morbus cum pane consumptus est. Sic fuit ab illa turba cum esca sanitas manducata. Item cum Parisius ad h Basilicam beatæ Crucis vir Dei procederet; mulier parvulum in albis, ultimo flatu palpitantem & jam migraturum, ante sanctum exposuit, dicens: Pie pater, si velles ad lamentantem respicere, mater flebilis non orbarer; neque hinc discedere malles plenam gemitu, vacuatam de fructu: & nisi festines succurrere, [& infantē moribundū,] vides infelicem extorquente morte rapi natum ab ubere. Aut filium restitue, aut pariter cum ipso funeraturam me obtine. Indulge Pastor miseræ, quam suus dolor facit audacem. Qua flebiliter poscente, mox ut Beati dextera supra exspirantem signum Crucis impressit, quasi vigil de sopore lac matris expetiit, qui jam frigebat in funere. Ita momento temporis filius de mortis fauce, mater tollitur de mœrore. Hinc circumstans populus stupore concutitur, fragor in partes attollitur, gratias Creatori referentes de præmio, tempore Sacerdotis præcipuo, a quo morbis jugiter & mortibus imperetur.

[27] Deinde accedente in i Bradeïa, vico pagi Parisiaci, Missa celebrata, [item paralyticam,] ei in sacrario cathedra deportata offertur paralytica, universorum membrorum damnata gerens officia, nullum vigorem retinens plantæ vel dexteræ. Mox habens in eo fiduciam, qui dona sibi larga præstabat, eam ut vitalis olei benedictione superlinivit, statim morbus excluditur, salubris vigor illabitur; recreatisque visceribus melius renascitur saluti; quam germini; plus acquirens ex munere quam sumpsisset origine. Ita ut suis postea manibus tunicam Sancto faceret, quasi acquisitæ tributaria medicinæ. Traditur memoriæ quod juvat in laude. Itaque Audegisilus, Major domus Regiæ, cum quartano typo graviter ageretur, occurrit beato Viro, fidens de beneficio. Homo Dei in sua cella deputat, & cum uno Diacono residere jubet inclusum. Tum anxius & jejunans minister quid faceret excogitat trepidus, [& quartana vexatū:] unde curaretur infirmus. Idcirco febricitantem virum, Dei servi k rachena undique obvolutum, componit ejus in lectulo. Eadem quoque die, tactu vestis nobilis, quasi impetu fluminis, ita quartanæ febris ignis omnis extinctus est. Et redeunte de prandio, reserato cubiculo, sanus surrexit e lectulo; exultante ministro pro sanitatis præmio, tunc sibi resoluto jejunio. Sic tactu Beati vesti salutem operatus est absens.

ANNOTATA.

a Murvinum, le Morvant, tractus Burgundiam a Nivernu dirimens.

b Cervedo, Cervoa, vicus prope Corbiniacum, vulgo S. Leonard de Corbygny.

c Ternodorensis tractus in Burgundia, vulgo Tonnerre extenditur usque ad Reomaense monasterium a cujus primo Abbate S. Ioanne vulgo appellatur Monster S.Iean. Hujus Vitam dedimus 28 Ianuarii, & S. Silvestri 2 Abbatis 15 Aprilis: In Vita dicti Ioannis num. 17 lib. 1 aliquis Nicasius nominatur, cui Avallensis oppidi regendæ Reip. fuerat cuta commissa. Sed is fuit multo senior Nicasio Comite supra relato num. 30.

d Mosny in Bria.

e Etiam hic locus Burgundia esse videtur Castellano, adeoque diversus a Rongy sesqui-leuca dumtaxat Parisiis, nec tamen creditur esse Rosoy, antiquis Rosetum.

f Boissy prope Parisios, quod Castellanus æstimat rectiusscribi posse Busciacum.

g Novigentum, Silvæ Vincenensi, Vicenne, proximum: a quo non longe distat Villa-nova S. Georgii, quo ex pago Biturico venerat cæca. Ita Mabilio: Castellanus monet vulgo Neuvy dici.

h In Vita S. Droctovei 10 Martii illustrata, num. 9 dicitur crux aurea a Rege Childeberto delata ad ecclesiam S. Vincentii a se constructam, nunc S. Germani in suburbio Parisiensi, quæ hic intelligitur, & dicitur Aimoino lib. 3 cap. 2. Ecclesia sanctæ Crucis sanctique Vincentii.

i Bradeia, vulgo Brie-Comte-Robert, in provincia Bria: sed dubitat Castellanus an non potius legi debeat Bundeias, ut sit Bondis duabus ab urbe leucis, antiquitus Vungejæ.

k Rachonna, rachena, rachina, opertorium lecti, Papiæ strata lectorum, & ita sumitur in Vita S. Ioannis Eleëmosynarii 13 Ianuarii num. 52 Consule ibi Annotata litt. c.

CAPUT IV.
Sanitas aliis ægris diversimode collata a S. Germano.

[28] Exequamur itineris accepti viaticum. Itaque cum Pictavis vir Dei ad beatum Confessorem proficisceretur Hilarium a, quædam Baudofeifa, de Sene-Corbiaco b villa, inter duos vix advecta, ei repræsentata est, quæ erat muta, clauda vel manca. [Sanat mutam & claudam,] Lingua rigebat immobilis, anhelitu palpitante pars erat tota de funere, ut videntibus oculis reliquum esset cadaveris. Super quam misericorditer ut signum sacræ Crucis expressit, confestim omnis vigor per membra diffunditur, venarum fluxuosi rivuli suscitantur, nervorum imbecillis stupor excutitur, naturalibus motibus ad vitalem usum tota fabrica renovatur: mox linguæ plectrum resolvitur, digitorum glomi tenduntur, pedum bases solidantur, totamque viscerum molem hoc fuit apud Sanctum vivificare, quod tangere. Quæ convalescente medela, tertia die, ad civitatem, Sancto gratias referens, suis occurrit vestigiis.

[29] Operæ pretium creditur etiam illud inserere curationis præconium. Pago Vindocinensi Vir beatus dum præteriret, [varios morbos stipula lectuli,] in c Ransidonem manendi gratia declinavit; ubi tantum robur benedictionis invaluit, ut stipulam lectuli in quo Vir sanctus requievit, quisquis fideliter abstulit, donum medelæ portaverit, & de semine paleæ frugem meteret medicinæ. Reddat hic testimonium nobilis facti urbs Namnetum, [podagricum oleo sacro,] quo vir Dei accedens, religioso admodum exceptus obsequio, occurrit ei Tecla, Damiani matrona, hominis prompti negotiis, supplicans ut virum suum aut ipse Pastor, aut missi sui requirerent. Quo quia ipsi fuit accessus difficilis, cum Chrismariis suis Diaconum direxit. Qui percurrens ad hominem, ut sibi jussum fuerat, infirmi viscera tangit. Altera die exoratus ipse Sacerdos accedit ad debilem, qui duplici sub tortore, hinc pressus valetudine, inde podagræ vulnere, cruciabatur homo miserandus procaciter. Tum Sacerdos Altissimi infirmum oleo benedicto perunxit: eo momento debilis, statim manibus directis, longinquo de languore gressu solidato prosilivit. [cæcam, surdam, mutā,] Sed ut duplicaretur in una domo mysterium, & quæ præcessit in patre medela, perveniret ad prolem; habentes filiam offerunt ei, nomine Mariam, cæcam, surdam, & mutam. Exponunt vivum cadaver ante Sancti vestigia, dicentes: Bone Pastor, adhuc quod huic languidæ medicinæ restat impende: nam tibi credimus reservatum, unde teneres præconium, ut restituta familia acquirat a Sacerdote quod amisit de germine. Tunc pietas insignis advocatur in lacrymas: mox ad militiæ suæ belliger arma convertitur, & ad obtinendam victoriam preces offert fortis orator. Tunc Vir beatus surgens ab oratione, oleo benedicto loca perungens capitis, in Trinitatis nomine trino depulso languore, statim patefactis aurium oculorumque meatibus plaudentibus universis muta loquax effecta est. Quo facto negotiatores civitatis Namneticæ, quisque sui remedium, pecuniam, ut potuit, sancto Viro, dispensandam pauperibus, devote vel obtulit vel direxit.

[30] [febricitantes,] Leudegisilus vir illuster, juxta quod ipse professus est, cum aliquis ex familia suæ domus incurreret typum cujuscumque febris, aut aliquid frigoris; lavans illas litteras quas in subscriptione manus Sancti depinxerat, quamplures suos hac medela saluti restituit. Breviter his perstrictis prosequamur ex reliquis. Chusinus quidam, incongrue dum die Dominico equo curam impenderet, missa manu in vulnere digitus ejus intumuit. Hinc grassante fervore tota pars brachii relaxatur putredine. Qui per Belsam d Sancto itinerante, ut ad domum suam diverteret precibus fusis obtinuit. [brachium inflatum,] Mox ejus brachium vir Dei aqua calida confovit: insuper oleo benedicto perungens, superpositis caulis foliis mirificus medicus alligavit. Sic quidquid inerat ulceris, pretiosa cura restinxit: post ipse gratias referens sancto Viro occurrit, tali curatus malagmate. Item servus Ecclesiæ, [manum contractam,] Libanius nomine, die Dominico sepem inconsulte dum clauderet, manus ei contractæ sunt ultione præsenti: qui ad sanctum Virum Parisius morbo castigante percurrit: quem olei benedicti liquore perfusum, ac mysterii potius unguento respersum, addita oratione incolumitati restituit.

[31] Per singulorum compendia currant rerum miracula. Namque Andulfus, Ecclesiæ Parisiacæ Clericus, dum e die Resurrectionis in vineola sua nuces ab arbore excuteret, [illuminat cæcam,] pro eo quod operatus est in die illuminationis, cæcitate percussus est, & vultu tenebroso perstitit anni spatio. Dehinc Pontifici oblatus, & sancto unguine perfusus, diei rursus redditur, & Sacerdotis serenum purgavit Clerici nubilum: sic quidquid minister amisit, medicabilis Præsul obtinuit. Et quia crescunt genera miraculorum per tempora; cum Regi præsentandus Vir beatus occurreret villa Roteiaco, [energumenum liberat,] Clericus ei nequitiæ spiritu vexatus adducitur. Unde expulso adversario videntibus circumstantibus, velut avis parvula de capite energumeni, umbra fugata egreditur. Quam dum reliqui per domum volitantem insequerentur, ipse Sanctus suis eam contrivit vestigiis: & cum pede comprimeretur, conversa est repente fallax in sanguinem; geminato præconio, ut nec calcaretur, & sui casus indicio multifarius artifex fieret sanguis, reus sanguinum. Producat pagus Oximensis f inter nostra quod suum est, [cæcam curat,] ne teneatur in obscuro posteritati res luminis. Siquidem Vir sanctissimus ad villam g Tasiliacum cum declinasset itinere, offertur ei mulier cui duplex morbus erat, inde vetustas, hinc cæcitas. Salutem deprecari verbis trementibus incepit: qua supplicatione motus senis mulieris & debilis, oratione præcedente, oleo superfuso, lucernæ oculorum reddunt luminis radios, & datis specularibus tenebræ fugerunt. Qua illuminata Deo reddentes gloriam, per quem Christus operatur, adstantes S. Germani præconati sunt merita.

[32] [& hydropicum.] Dinumerandi sunt morbi, ut prædicetur fons medici. Daningus Ardulfi filius, ita capite, oculis, & totis hydropis morbo tensus erat visceribus, ut in utris similitudinem quasi totus venter esset, penetratisq; vitalibus velut vitrū perluceret infecta cutis intrinsecus. Qui a medicis desperatus, ab Beati confugit extrema sorte remedium. Quem mox vestibus exutum, & sacris manibus perunctum, hydropis inclusus liquor liquore consumitur, & aqua infusione olei desiccatur. Sic modo admirabili nec humor foris egressus est, nec intus languor retentus est, arte prædicabili humorem ex humore siccari. Item cum ad Basilicam beatissimorum Gervasii h & Protasii vigilaturus accederet, quidam cæcus institit misericordiam postulans. [item cæcū,] Cui vir Dei præcepit, inter altare & Sanctorum Reliquias ut jaceret. Quo peracto, primo diluculo mox super oculos signum Crucis intulit, lux effulsit: & totus labor medici curam, virtute sanctæ Crucis, impendit.

[33] [& pro sui contemptu immobilē,] Mulier de Oximense, petens redemptionem a sancto Viro, [nescio] qua sorte, nihil accipere meruit. Dehinc Britannum Presbyterum, pro infirmitate Rectoris patriæ suæ, benedictionem prædicti & Reliquias expetiit: qui iter suum egrediens, mansionem in villa, qua prædicta mulier habitabat, obtinuit. Quā maritus allocutus est, ut sicut alii, & ipsa ad Reliquias domni Germani occurreret: quæ despexit, pro eo quod ei sanctus Vir redemptionem non dederat. Sed statim in loco quo stetit, velut fixa stipite, gressum movere non potuit: manibusq; contractis, ad Reliquias Sancti, manu mariti portata est. Inter hæc dicti pœnitens, miserante pio viro saluti reducta est, confitens ejus despectu sibi repentinum accessisse periculum. Et quoniam suo merito semina salutis per quæque loca dispersa sunt; [rursus febrim,] contigit ut venerabilis Flameris Abba de Cainone Turonico, manu B. Germani subscriptam accepisset epistolam: qui cum suum Monachum per duos annos febribus decubantem ad lectulum visitaret, requirit infirmus unde venisset pagina. Respondit Abba, a Domno Germano sibi fuisse directam. Quam petiit sibi porrigi: qui de subscriptione ejus lingua detergens litteram, salus descendit in viscera, & atramenti pictura cuncta vicit unguenta. Unde approbatum est, languido recuperato, ut dicamus communiter, de Sancti subscriptione sibi salutem linxisse.

[34] Dehinc cum ad i Cainonam Castellum accederet, quidam se ei ingerit, manu contracta debilis, [manū contractam,] pro eo quod die Dominico aliquid operatus sit: quem præcepit in villa k Cariaco post se festinum occurrere. Quo accedente, dum digitos ejus sacro perungeret oleo, subito sicca palma revirescit: ex altera, adstricta cutis ossibus, intercurrente humore relaxavit articulos: juncturæ pene disjunctæ retenduntur in digitos; ariditas diuturna suffusa reflorescit in vena, statimque vulnere clausa dextera inter manus medici sana redditur & distensa. Accidit ut sanctus Vir, remeans de Namnetico, [mulierem ægram,] domum Nunnichi illustris illustraret vestigio. De cujus veste matrona rapto fideliter filo, recondit in oratorio: quæ valetudinem incurrens, Vigiliis in honore Sancti solenniter celebratis ac Missa l revocata de præsenti curata est. Ita Beatissimus non solum manu sanavit quod tetigit, sed nominatus curas sparsit.

[35] Attila vir illuster, ac Regalis aulæ domesticus, corruens in balneo, læso graviter brachio, computruerat ipsa tota manus ab humero. [& moribundum:] Qui medico adhibito dum curam vellet impendere, rupta vena viscerum, pene omnis in momento vitæ sanguis effusus est. Nuntiatur Pontifici, hominem esse in funere; pietatis impulsu occurrit senior, quem lacrymis conclamantium sine ulla spe oculis clausis oppressum, invenit expositum. Cujus vix adaperit fauces cum cultelli manubrio, oratione prius data intulit ei in ore paululum aquæ frigidæ, semel, secundo, vel tertio. Interim expectans quis esset rei exitus, adsedit circa lectulum. Transacta fere hora redivivo singultu exanimatus concutitur, ac molli motu anhelitus revocatus educitur. Faucium meatus relaxatis visceribus spiritu intercurrente reducitur; paulatim convalescens, visa de morte revertitur; dehinc quasi de sopore expergefactus, interrogat, ad caput ejus quis fuit. Adesse Domnum Germanum a circumstantibus dicitur: postulat manum Sancti sibi dignanter porrigi, ita incipiens alloqui: Domne, tu me revocasti longo euntem itinere. Statimque obtulit sacculum plenum pecunia & baltheum ampli ponderis, quos pauperibus erogaret mercedem vitæ vel gratiæ. Pergens Augustudunum Vir sanctus, Rotagiaco dum pervenit, comperit ab Abbone quosdam retrusos in carcere. Igitur pro absolvendis supplex Tribuno suggerit, sed ille durus non annuit. [captivos liberat.] Hinc ipse cauto consilio dum dicit se campum circumire, currit devotus ad carcerem. Itaque ad exorandum provolutus sternitur, ibique tempore nocturno catenæ discussæ sunt, validus tormenti rigor ad fragmenta redigitur, sera gravis illiditur, postis cardine vellitur, feralis carcer recluditur, damnati ad vitales auras quasi redeunt de sepulcro. Ita fit ut ei Rotagiaco matutino tempore ingressi occurrerent: & qui Sancto non præstitit, pro absolutis reis, Tribunus, reus effectus est.

ANNOTATA.

a Vitam S. Hilarii illustravimus ad diem 13 Ianuarii.

b Vulgo Secorby.

c Vulgo Rauscé.

d Belsa, la Bausse.

e Id est die Dominicæ.

f Nomen habet hic pagus a veteri Oxyma, vulgo Hyesmes.

g Tasiliacum, vulgo Taillac.

h Vulgo S. Gervais, una ex præcipuis Vrbis Parisinæ Parochiis, cujus propylæo nullum elegantius opus nec in tota quidem Italia vidisse se notat Castellanus; assurgit autem triplici columnarum ordine, Dorico, Ionico, & Corinthio.

i Vulgo Chinon en Touraine, supra Ligerim fluvium, alii perperam de Canone.

k Charroy in tractu Vastinensi, Cariacum, vulgo Cheré.

l Ita Ms. S. Maximini & alia apud Mabilionem: at vox revocata deest in aliis Mss. & apud Surium. De ea pharsi pluribus agit Mabilio, arbitrans significari diem festum recurrentem, ipsi dicatum.

CAPUT V.
Episcopi ordinati, gloria virtutum & miraculorum, felix obitus.

[36] Igitur cunctorum saluti semper instans solicitus, cum Bituricas accessisset pro ordinatione a Felicis Episcopi; prædicante Sacerdote, [Bituricis consecrat Felicem Episcopum.] Sigericus quidam Judæus, fidei Sacramento percepto, conversus est, habens in Judaïsmo Mammonam nomine conjugem. Quæ cum de conversione nec mentionem reciperet, & per missos Beati admonita refugeret, facta ab eo vigilia Doctor ipse profectus est. Quæ cum beatum Virum nec visu vellet intendere, cantato Cursu Tertiæ, manum suam Pontifex ad mulieris frontem dignanter admovit, pietatis ex opere. Statim a circumstantibus de mulieris naribus scintillante igne fumus egredi visus est, ut cunctis clarefieret, ejecto insidiatore, [Iudæi uxorem obstinatum convertit,] mulierem usque tunc illum saluti suæ repugnasse per obsidem. Tunc exonerata inimici fasce, respirans confessa est, numquam se prius faciem beati Viri potuisse conspicere. Qua petente ac precante, effici Christiana cum propria domo promeruit; & quasi capite subdito, exemplo ejus multi Judæorum conversi sunt.

[37] Decet hic illud inseri, qualiter peregrinula sit revocata lux oculi. Itaque pergens Augustudunum pro ordinatione b Syagrii Episcopi, huc inter reliquos cives Florentinus illuster pio consensu delatus est, habens nævū in oculo, [Syagrium Æduensem ordinat: sanat oculum evulsum,] speciositati derogans aliquantulū, ne florens haberetur in vultu. Interea dum laudes acclamantur Episcopo, a quodā ignorante ex improviso percutitur eodē in oculo; evulsusq; de loco, cœpit supra maxillā dubio pēdere cū visu. Qui cursu præpopero ad B. Germanum cum clamore prosequitur, multa ipse concrepitans, ut loqui solet calamitas. Tunc S. Germani manu lumen in locum reducitur, & ab eo ad B. Symphorianum dirigitur: [sanat oculū evulsum,] qui pro ipso tam diu vigiliis institit, donec amissus oculus, purgata pristina macula, addito beneficio integrior redditur, & melius redit post vulnera, quam quod natus fuerat per naturam. Qui c Florentinus deinceps Matascone ordinatus est Episcopus. Quanta vero fuerit virtus ejus signaculi, adest inter reliqua res ista testimonii, quæ producitur in sequenti. Cum de Basilica S. Martini d ad villam sanctæ Ecclesiæ Severiaco recurreret, [signo Crucis soram revellit,] adjungit in itinere quemdam Amantium juvenem, quem deprehendit a Judæis duci nexum in ferreis. Requiritur quid fecerit. Puer respondit veraciter, ob hoc duci in vinculis, quia se recusaret legibus subdi Judaïcis. Tunc dissimulabant cum clave Judæi vincula ferri reserare. Facto a sancto Viro desuper Crucis signaculo, mox ferri sera revellitur, atque puer illæsus abire jubetur.

[38] [& pessulum reserat.] Itidem cum Parisius ad Basilicam SS. Gervasii & Protasii orandi causa procederet, ianuis obseratis ingressus illi negatus est. Tunc requisitis clavibus, nec ipsis aperientibus, sic reseravit pessulum, facto Crucis signaculo. Stupor animos invasit præsenti miraculo, aperiri de virtute, quod clave duce non potuit. Hæc quoque veneranda præsente me gesta sunt. Et quia beato viro nullum obstitit metallum, cum ligna, saxa, ferramenta ante ipsum soluta sunt; accidit una dierum Parisius, orationem cum daret ad ostium carceris, [Parisiis captivos liberat,] sequenti nocte trusis apparet lumen in carcere; visus est eis admonere quod foderent, ut foris procederent. Qui dicentes ad invicem Dominum Germanum se vidisse, & signa singuli referunt; inventa costa de pecude, fodientes amovent lapidem, & prædicto amico Dei occurrunt ad ecclesiam matutino tempore, cum rediret ad requiem. Sic multis causa salutis fuit imago Pontificis, & ad vicem B. Petri dedit nostri Sacerdotis ipsa figura remedia.

[39] [& custodes ideo conjectos in carcerem:] Dehinc illis ereptis, Tribunus civitatis sævire cœpit in milites, deputans eorum fuisse negligentiam, quod viro sanctissimo deputatur ad gloriam. Conversa in custodes iracundia Judicis, qui solebant adservare tradidit servandos in carcere, & ablatis clavibus Judex fit custos custodibus. Interim Vir beatus Tribunum vocat ad prandium; ac dum pariter sederent in eodem convivio ad mensam sancti viri, occurrunt & ipsi, qui fuerant missi pro reis in compede. Claves habens in manibus cum Tribunus de ereptis vix crederet quod videret, agnoscens se sic custodisse similiter sicut & milites carcerem, data vicissim venia, [item Aurelianis] culpa transit in gratiā. Inferatur Aurelianis nobile viri præconium: qua de civitate Vir sanctus progrediens, damnatorum voces exaudivit in carcere, quo certe subterraneum habebatur ergastulum. Quo super ascendens, & prostratus accubans, orationem dedit amicus Christi cum lacrymis. Prorsus obtentu oraculi in sequenti nocte carcere patefacto, ad Basilicam sancti Aniani confugiunt: & ita beatus Pontifex, [saliva sua quasdam sanat:] quamvis prætereundo, post se reliquit suffragium. Non fastidium sit audire, quod Christus præstat fidelibus, dum miraculorum simul virtus crescit & numerus. Itaque Sanctissimo occurrit quidam Parisius, cujus quasi pugnus extuberaverat oculus, ut etiam dictus vergeret in ruina post vulnera. Quo rogante vir Dei, de saliva oris sui oculum illiniens, medelam lumini revocavit & gratiam. Moverta quædam Parisius, pustulam habens in brachio, cruciata doloribus, occurrens beato Viro, pari medicamine tactu salivæ curata est.

[40] Sed si exequamur miraculorum singula, quæ suis gestis præsenti floruerunt in vita; [infinita patrat miracula:] hæc sine fine sunt, cœpta nec erit modus in pagina: quia quocumque Pontificis se convertit præsentia, nulla morborum generibus defuit medicina: & quanta se obtulerunt languentium vulnera, salutis fudit tot semina. Nam quæ prima Pontificis exsequamur vel ultima, cum per salivam oris sui multa curata fuerint ulcera, purgata sint energumena? Ante quem quamvis occulte occulte venisset hostis nequitia, statim se manifestavit fraudulenta fallacia: ac de conspectu sancti Viri, quia celari non poterant, nec tolerabant præsentiam, terribili ululatu sua gemebant incendia, passim per loca volitantia exponebant & crimina, suspensi per aëra: frequenter nec interrogati confitebantur & nomina, cum sæpe suo impulsu currebant ad sanctum Virum crucianda dæmonia. Cujus minister quo loco Sancti tenebat baculum, illic energumenus pendebat religatus aëreo vinculo, & quasi clavis affixo tenebatur vestigio. Et quia sancto Viro sæpe inimici tendebantur insidiæ, [etiam circa energumenos.] ut aut equus lapsum incurreret, vel ramus arboris tangeret, aut aqua vallis vel glacies periculum generaret; mox qui, aut quanti, aut qualiter, totum energumini factum omne confitebantur & numerum. Cum vero pedem efferret de domo vel ecclesia, videres strages dæmonum, ante tanti Pontificis ac triumphatoris obtutum. Cadebant circa Sancti catervatim vestigia diversis modis effusa; Hæc muta, illa clamantia; illa fixa, hæc lubrica; & velut ad Judicem dum gesta referrent propria, non effugiebant tormenta. Sed ad Sancti præconium quanta est hæc laudatio, cum ineffabiliter multa & stupenda ab eo fierent sub momento?

[41] [Excellit cōpassione erga miseros,] Ceterum eleemosynis quantum fuerit prodigus, explicari non poterit, nec si totius populi vox in uno se glutinet: quia frequenter contentus una casula vel tunica, quidquid erat residui nudum pauperem vestiebat, ut inops calefieret largitore algente. Quanta etiam fuerit redemptionis effusio, nullatenus explicabitur vel loco vel numero. Unde sunt contiguæ gentes in testimonium, Hispanus, Scottus, Britto, Wasco, Saxo, Burgundio, cum ad nomen Beati concurrerent, undique liberandi jugo servitii. Cum vero aliquatenus nihil esset præ manibus, tristis sedens & anxius, severior in vultu, austerus erat alloquio. Tunc si fortassis ab aliquo invitaretur ad prandium, compellebat convivas aut ministros proprios, ut conferrent pariter unde vel unum captivum servitio liberarent, & sic aliquantulum Sacerdotis respiraret animus ex mœrore. Quod si Dominus aliquid per manus Sancti dispensandum alicunde dirigeret, mox in spiritu prævidens solitus erat dicere: Gratias agamus Divinæ clementiæ, nam unde fiat redemptio appropinquavit. Continuo sine ambiguitate præsens probatur effectus: quod dum accepisset in manibus, resoluta ruga frontis vultu florebat senior, gressu pergebat alacrior, lingua fluebat jucundior; ut crederes hominem pro redimendis aliis se ipsum servitutis vinculo liberandum.

[42] Quis vero digne repetat, quanta virtus verborum ab ore rotabatur, cum prædicaret in populum? [eloquens in concionibus:] ut omni litteraturæ nasceretur stupor, & fieret in commune generalis compunctio; atque ex ore dicentis crederes, ut verba formarentur ab Angelo, dum plusquam homo loqueretur translatus in mentis excessu, cum abrasis maculis sinceritate dogmatis pectora plebis cogeret Divinis effragare pigmentis. Qui equitans in itinere, semper de Deo aliquid aut verbo contulit aut cantavit; e Cursum nudo capite dicens, etsi nix aut imber urgeret. Cum vero venit ad mensam, confestim recitans affuit minister divina colloquia, ut inter cibi fercula, animi pastus alimento, plus saturaretur conviva. Nullum tempus interpolabat, quo non aut aliis prodesset, aut non ipse proficeret. [assiduitate orationis] Quantam vero vigiliarum curam semper impenderet, quis enarret? aut toleratos algores ardore fidei prædicet? cum frequenter in lectulo, antequam reliquos de sopore commoneret assurgere, quinquaginta Psalmos vel amplius, indefessus in templo sui pectoris Domino decantaret. Sed quis illud felix furtum vel auditu senserit, vel visu deprehenderit? cum ipse de lectulo frequenter sine caligis, ne sentiretur ab aliquo, perrexit in oratorium, nullum sibi cupiens testem in illud furtum præter Christum occurrere: qui celebrata vigilia remeans ad lectulum, quasi nihil egerit, tunc primum reliquos excitaret.

[43] Quanta vero ad psallendum fuit constantia, dum velut ferri rigore induta caro subsisteret, [& psalmodiæ,] cum saxa frigus decrustaret, & aquas in crustam verteret? Qui cum suis visceribus dimicaret & vinceret, pene seipsum obliviscens, ut domestico tormento superato corpore, de se triumphum, in pace factus Martyr, acquireret: ut se mutantibus Clericis, sine vicissitudine ipse decantandi modulamina non finiret. Tum pene hoc incredibiliter dicitur, quod scitur: quia tertia hora ingrediens in ecclesiā, [ac pastorali solitudine.] non est egressus ulterius psallentium ab ordine, donec clarescente die, decantatus solenniter Cursus universus consummaretur ex canone. Cum vero domum regrederetur, fatigatus ætate vel frigore, aut illata diversorum inquietabat suggestio, aut ab ipso requirebatur ubi prȩberet suffragium: ut etiam ad requiem reclinanti vel paululum, de querelis occurrentium afflictorum vel pauperum, crux pararetur in lectulo; postponens suas injurias, ne suggerentem premeret illata necessitas. Paratus pro misericordia, semper currens pro venia; Pater & Pastor populi, ad se alienas causas transferens & querelas, aut pro parte mitigabat dolores, corde compatiens; aut quantum posset ex toto curabat, [opere] subveniens.

[44] [Obitum prænoscit,] In tantum quoque sacris amplificatus provectibus, etiam diem beati sui transitus ita prædixit ut subdimus. Ante aliquos dies vocans ad se Notarium suum, imperat in cubiculum supra lectum suum scribere hoc tantummodo, Quinto Kalendas Junias. Sed nescientibus omnibus quid hoc esset; post manifestavit ejus sanctus discessus de seculo: nam neque hoc Dominus familiari animæ abscondere pertulit. Denique eadem die, post peractum prælium, [sancte moritur.] beatus migravit ad Christum. His & consimilibus studiis occupatus, ac semper intentus fere octogenarius per orbem mirandis actibus, adsciscendus Martyribus, Apostolis aggregandus, glorificandus meritis, coronandus in populis, ereptus corporeo vinculo, immaculato spiritu beatis fidei dotibus perpetualiter victurus, victor evolavit ad cælos, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est gloria, honor & potestas in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Felix, Episcopus Bituricensis, subscripsit Concilio Parisiensi 4 anno 573. In Patriarchio Bituricensi cap. 25 appellatur Sanctus, & traditur obiisse Kalendis Januarii anno 575. Beatus Confessor vocatur a Gregorio Turon. de Gloria Confessorum cap. 102. Vbi tradit corpus incorruptum fuisse.

b S. Syagrius, Episcopus Augustodunensis, subscripsit Lugdunensi anno 567, dicto Parisiensi 4 & aliis. Creditur creatus anno 560, quod die ejus natali 27 Augusti erit examinandum.

c Videtur Florentinus post Eusebium sedisse, post annum583 ordinatus.

d Mss. Bonif. & Antverp. ad quamdam villam Severiacum olim, vulgo Sivray.

e Cursum & decursum divini Officii, per singulas horas recitandum appellari, sæpius monuimus.

APPENDIX I
De miraculis in sepultura, deque Epitaphio S. Germani.
Ex Gregorio Turonensi & Aimoïno.

Germanus, Episcopus Parisiensis (S.)

[45] Eo anno (Christi DLXXVI) & B. Germanus Parisiorum Episcopus transiit. [Greg. lib. 5, Hist. cap. 8] In cujus exequiis multis virtutibus, quas in corpore gesserat, hoc miraculum confirmationem fecit. Nam carcerariis acclamantibus, corpus in platea aggravatum est, solatisque eis, rursus sine labore levatur. [Captivi liberantur,] Ipsi quoque, qui soluti fuerant, in obsequium funeris usque ad basilicam, in qua sepultus est, liberi pervenerunt. Ad sepulcrum autem ejus multas virtutes, [miracula plurima fiunt.] Domino tribuente, credentes experiuntur; ita ut quisque, si justa petierit, velociter exoptata reportet. Si quis tamen strenuas virtutes illius, quas in corpore fecit, solicite vult inquirere, librum Vitæ illius, qui a Fortunato Presbytero compositus est, legens cuncta reperiet.

[46] Ingrediente autem Chilperico Rege in urbem Parisiacam, postridie quam Rex ingressus est civitatem, paralyticus, qui in porticu basilicæ S. Vincentii, in qua B. Germanus requiescit in corpore, residebat, dirigitur. [Idem de Gloria Confess. cap. 90] Mane autem facto, [Paralyticus sanatur.] exspectante populo, gratias beato Antistiti referebat. Nam sæpe ibi & gressus paralyticorum, & cæcorum visus virtute Sancti restituuntur: & raro advenit ejus solennitas, quin ibi ejus virtus ostendatur.

[47] Cum Regi nuntiatum foret, paralyticum ibi esse sanatum, magna cum devotione illuc adveniens, & tanto gavisus miraculo, ejus Epitaphium his distichis rhithmice composuit. [Aimoinus lib. 3 c. 16]

Ecclesiæ speculum, patriæ vigor, ara reorum
      Et Pater & Medicus, Pastor amorque gregis, [Epitaphium sub nomine Chilperici Regis.]
Germanus virtute, fide, corde, ore beatus,
      Carne tenet tumulum, mentis honore polum.
Vir cui dura nihil nocuerunt fata sepulcri:
      Vivit enim, nam mors, quem tulit ipsa, timet.
Crevit adhuc potius Justus post funera: nam qui
      Fictile vas fuerat, gemma superba micat.
Hujus opem ac meritum mutis data verba loquuntur,
      Redditus & cæcis prædicat ore dies.
Nunc vir Apostolicus rapiens de carne trophæum,
      Jure triumphali considet arce poli.

APPENDIX II
Selecta ex poëmate XI libri II per Fortunatum.

Germanus, Episcopus Parisiensis (S.)


Celsa Parisiaci Cleri reverentia, pollens
      Ecclesiæ genius, gloria, munus, honor;
Carmine Davidico divina poëmata pangens,
      Cursibus assiduis dulce revolvit opus.
Inde Sacerdotes, Leviticus hinc micat ordo;
      Illos canities, hos stola pulchra tegit.
Illis pallor inest, rubor his in vultibus errat;
      Et candent rutilis lilia mixta rosis.
Illi jam senio, sed & hi bene vestibus albent,
      Ut placeat summo picta corona Deo.
In medio Germanus adest Antistes honore,
      Qui regit hinc juvenes, subrigit inde senes.
Levitæ præeunt, sequitur gravis ordo canentum,
      Hos gradiendo movet, hos moderando trahit.
Ipse tamen sensim incedit, velut alter Aaron;
      Non de veste nitens, sed pietate placens.
Non lapides, coccus, cidarim, aurum, purpura, byssus,
      Exornant humeros; sed micat alma fides.
Iste satis melior, veteri quam Lege Sacerdos:
      Hic quia vera colit, quod prius umbra fuit.
Magna, futura putans; præsentia, cuncta refellens;
      Antea carne carens, quam caro fine ruens;
Solicitus quemquam ne devoret ira luporum,
      Colligit ad caulas pastor opimus oves.
Assiduis monitis ad pascua salsa vocatus
      Grex, vocem agnoscens, currit, amore sequax.
Miles ad arma celer, signum mox tinnit in aures,
      Erigit excusso membra sopora toro.
Advolat ante alios, mysteria sacra requirens
      Undique quisque suo templa petenda loco:
Flagranti studio populum domus irrigat omnem,
      Certatimque monet quis prior ire valet.
Pervigiles noctes ad prima crepuscula jungens,
      Construit Angelicos turba verenda choros.
Pontificis monitis Clerus, plebs psallit, & infans;
      Unde labore brevi fruge replendus erit.
Sub duce Germano felix exercitus hic est:
      Moses tende manus, & tua castra juva.

HISTORIA TRANSLATIONIS
Auctore Monacho S. Germani de Pratis.

Germanus, Episcopus Parisiensis (S.)

BHL Number: 3474, 3475, 3476

EX MABILIONE.

CAPUT I.
Elevatio corporis, auctoritate Caroli Magni asserta.

Operæ pretium reor nequaquam silentio præterire, qualiter beatissimus Germanus venerabilem corporis sui Transpositionem præeuntibus voluit signis ostendere. Etenim cum a ducentis circiter vel eo amplius annis, in porticu b ecclesiæ B. Vincentii Levitæ & Martyris, jam quidem basilica facta, [Sub Lantfredo Abbato] sanctum ejus corpus jacuisset humatum; anno c vicesimo tertio, quo Carolus Pippini senioris filius regni Francorum tenebat Monarchiam, venerabilis vir d Lantfredus, præfati monasterii Pater, divini spiritus incitamento succensus, qualiter tanto Patrono condigna deberet augeri veneratio, ut videlicet ejus sanctissima membra infra majoris ecclesiæ aulam transferri debuissent, tacita cœpit mente tractare, atque devoto non destitit corde rimari. Sed quoniam piis semper conatibus impedimenta hujus se mundi objiciunt, ejusdem negotii dilato tempore, a suprascripto Principe legationis causa in Aquitaniam mittitur. Interea Carolus moritur: idem vero Abbas ab e Hunoldo, ipsius Aquitaniæ Patricio, quasi explorator tribus semis annis invitus detinetur. Sed tandem substituto in regno Pippino Minore, [& Pippino Roge] firmataque inter regna pace, Lantfredus absolvitur: qui reversus, annis fere duodecim in restauratione monasterii, quod eo absente dissipatum fuerat, occupatur.

[2] Sed licet his & aliis causis præpeditus, tamen ne devotionis pristinæ posset oblivisci, recentibus & admirandis B. Germani rursus cœpit miraculis admoneri. Siquidem anno f sequenti, ex quo Apostolicæ Sedis Pontifex Stephanus ingressus Gallias, excellentissimi Pippini, quem idem unxit in Regem, contra gentem Longobardorum, Romanam Sedem crudeliter opprimentem, expetivit auxilium; cuidam feminæ hujuscemodi ostensa est visio. [in visione cuidam feminæ facta,] Putabat enim se quasi causa orationis noctis tempore ad ecclesiam Beati perrexisse Vincentii. Ubi dum veniens clausas ecclesiæ januas reperisset, ante fores orationi procumbens, audivit psallentium multitudinem infra eamdem ecclesiam resonantem, atque omnem humanæ jucunditatis cantilenam modulationis suavitate superantem. Cumque tanti miraculi auditu attonita, quid hoc esset, cuperet agnoscere; subito quasi cujusdam præclari adspectus pueri ministerio, conspicit ecclesiæ sibi januas aperiri, tantique splendoris luce eamdem repleri, quæ etiam diei vinceret claritatem. Quam cum ingressa fuisset, præcedente se puero; respicit in partem sinistram, e regione sepulcri beati Confessoris Germani: & ecce multitudo virorum, Angelicis vestibus indutorum; inter quos etiam præfulgidi adspectus conspicit virum, nivea senectutem canicie præferentem, cui quasi recognito ait: Sanctissime Domine Germane, multum, inquiens, jam temporis est, quo hæc quæ video servus tuus Lantfredus fieri desiderabat. Et ille: Scio, inquit: nam hodie viginti anni sunt, ex quo ego illi, ut hinc me transferre deberet, ostendi. [locum in quem transferatur suü corpus S. Germanus designat,] Tu autem vade & dic ei, quoniam voluntatis ejus devotio omnimodis mihi placet, at vero exequendi operis tarditas valde per omnia displicet: & si me hinc vel tandem transferre deliberat, retro B. Stephani altare me ponat. Quam visionem mulier dum Abbati & Fratribus retulisset, duobus indiciis veram fuisse probarunt: sive quia numerum annorum sola Abbatis retinebat memoria, seu quia omni Congregationi, quod in altari quoque sanctæ Crucis B. Stephani reliquiæ essent, adhuc manebat incognitum, quas tamen postmodum sagax inquisitio prodidit.

[3] Tunc sæpe dictus Abbas gloriosissimum Regem Pippinum adiit, & tam ea quæ sibi præcedenti tempore ab ipso Sancto fuerant ostensa, quam etiam illa quæ nuper ipsi feminæ fuerant revelata, fideli studuit narratione suggerere. Audiens autem hæc gloriosissimus & Dei cultor Rex Pippinus, gaudio gavisus est magno: convocatisque universis regni sui Præsulibus, eis mysterium sibi revelatum innotuit; qualiterque tantum perficere negotium debuisset, solerti ab eis indagine perquisivit atque tractavit. Deinde quomodo illud expleverit, licet ipse non viderim, tamen multis qui viderunt narrantibus agnovi. Ex quibus omnibus unum mihi in hoc opere excellentissimum auctorem ponere placuit, Dominum videlicet Carolum gloriosissimum Imperatorem, qui tunc puer g septennis operi pii Genitoris interfuit, [sicut coram se septenni factum palā narravit Carolus Magnus,] & ea quæ ibi vidit admiranda memoria retinebat, nec non & admiranda facundia diligentissime fatebatur. Cujus utique verbis majorem ut decuit fidem adhibui, quam si ea quæ dicebantur ipse vidissem h. [Unde tot fere tam Episcoporum quam Abbatum, sive etiam reliquorum totius regni Nobilium hæc eadem audientes, hactenus testes existunt, quot pene magnitudo ejusdem ecclesiæ, ubi hæc stans loquebatur, capere poterat.] Ajebat namque (ut verbis ipsius eloquar) ad omnem circumstantium multitudinem: Videtis, o populi, condignum decorem hujus ecclesiæ. Reminiscor certe illius temporis, quo nihil horum ornamentorum, auri scilicet & argenti, excepta hac cruce, hic fabricatum erat. Dominus itaque Germanus in illa adhuc crypta quiescebat: & parum quidem illud, quod ibi habebatur, pro magno computabatur. At ubi ipso Sancto demonstrante, Genitori meo placuit, ut hunc in hac Orientali parte hujus basilicæ tumulare condigne satageret; libet mihi narrare, vidisse me ibi talia miracula, qualia postea nec vidi, nec anteriori tempore de aliquo Sanctorum facta relegi.

[4] Adveniente namque bonæ memoriæ Genitore meo, [asserens vidisse se quod levatum sepulcrum,] una cum Proceribus regni sui, adest optata dies: aperitur terra, levatur cum omni facilitate ipsum sanctum Corpus, cum suo sepulcro diligenter clauso; atque pariete ecclesiæ perforato, intra aulam hujus basilicæ, Occidentali in parte, cunctis exultantibus reponitur: ibique reliquum diei & lequentis noctis Officium digne celebrantes, crastinum præstolati sunt diem. Nec mora, adest primo mane divæ memoriæ Genitor meus, ego quoque germanusque meus pedissequi ipsius, cunctique proceres ipsius regni, cupientes cœptum opus ad finem honestum usque perducere. Vectes autem præparati sunt longissimi, quibus superpositum deberet sanctum Corpus a multis efferri; non propter ponderis gravedinem, quod jam experti erant a paucis posse portari; sed propter Religiosum obsequium, quo gaudebat se unusquisque vel aliis portantibus vectes contingere posse i. Tum autem Religiose accedens ipse Genitor meus, & Primates electi ab ipso, apprehenderunt sepulcrum, [mansit immobile, non solum Regi,] volentes perficere opus inchoatum: sed ita multorum manibus levare nitentium perstitit immotum, acsi radicitus terris teneretur affixum. Et cum ab his diu diversis machinis labor fuisset sine effectu expensus, cœpit ipse Genitor meus omnesque Optimates illius contristari, seque metipsos vehementer reprehendere, quare eum de loco, quem sibi vivens ad pausandum elegerat, in quo tot annorum curriculis jacuerat, levare præsumpserint: vocanturque Episcopi, & interrogati dixerunt: Scit, o gloriosissime Rex, Serenitas vestra, beatissimum Germanum Episcopum esse: ideoque nobis rectum videtur, & hoc ipsum Sanctum delectari putamus, ut ab Episcopis sanctum ejus Corpus transferatur. Omnibus autem hoc consilium collaudantibus, [sed etiam Episcopis,] & multa prece hoc ab eis fieri deposcentibus; remotis ceteris, accedunt Episcopi, conanturque a terra levare eum: sed nihilominus ipsos vectes apprehendentes, aliquamdiu frustra laborantes, impossibilitatem suam omnibus patefecerunt, sepulcro immoto manente. Cunctis autem impossibilitatem ipsum levandi expertis, rursum consuluntur Episcopi, dixeruntque; Certum est nobis, o piissime Rex, B. Germanum se hinc ad designatum locum transferri velle: tamen quia nec Celsitudo vestra, nec humilitas nostra id perficere potuit; opinamur, quod ipse Sanctus servientes sibi in hoc monasterio Fratres de bajulatione sui corporis honorare velit, quo eos semper rectius & imabilius in sanctitate ipsi servire delectet. Assensi sunt omnes, jussique accesserunt ipsi Monachi ad Sancti tumulum, [& Monachis:] volentes eum a terra levare: sed nulla arte id facere valentes, diu multumque inaniter laborando fatigati, impossibilitatem suam & opere & voce fatentes cesserunt.

[5] Piissimo autem Genitore meo flente, cunctisque que Optimatibus ipsius vehementer contristatis, [donec Rex, ad reparandas injurias a suis ministris illatas monasterio,] exstitit quidam qui diceret: Si dignetur clementissimus Dominus noster Rex audire verbum ex ore tantilli servi sui, causas hujus impossibilitatis puto me veraciter narraturum. Est in hoc pago Parisiaco villa vestra, vocabulo Palatiolum, & in circuitu ipsius sunt villæ istius monasterii constitutæ: ipsi autem Fiscalini vestri, ob fortitudinem Celsitudinis vestræ, valde sunt insolentes & temerarii, & multa mala contra hunc locum perpetrant; videlicet homines & pecora cædendo, & occidendo; vineas & messes, prata & silvas devastando, atque in aliis modis familiam hujus ecclesiæ persequendo & affligendo; ideoque spero, quod hanc a larga munificentia vestra hic beatissimus, his impossibilitatibus, exposcat Antistes. Quo audito, piæ recordationis Genitor meus, stupore attonitus magno, ait: Vere justa est in hac parte tribulatio nostra, & pia extat Beatissimi Germani circa nos admonitio: quia dum nos valde fuimus intenti hoc opus ocius consummare, non avaritia nobis, sed oblivio hunc mœrorem, quem perpessi sumus, noscitur induxisse. Et ponens vadium suum super sanctum tumulum, Accipe, inquit, o beatissime Germane, [tradit villam Palatiolum S. Germano:] villam nostram Palatiolum cum omnibus appendiciis suis, tibi familiæque tuæ hactenus inimicam, amodo autem & deinceps perpetualiter profuturam; k tantum ut sacri Corporis tui portitor dignus existam. Simulque cum hac voce, mittentes tam ipse quam Optimates ab ipso electi manus ad feretrum, tanta cum celeritate ac facilitate levarunt, ac si nihil in se ponderis haberet. Viso autem tanto miraculo, tam Episcopi quam reliqui Clerici, quam magna poterant voce, Te Deum laudamus, te Dominum confitemur, præcedentes sanctum feretrum, jubilare cœperunt. Sed quis digne referre queat lætitiam atque alacritatem totius populi? quomodo unusquisque gaudendo certabat humeros sub feretro sancto ponere? Multi autem quibus hæc facultas minime dabatur, magnum sibi lucrum ducebant, vel extremam partem vectium manu contingere posse: alii vero, quibus & hoc minime suppeditabat, vel vestes portantium se contingere posse gaudebant. l

[6] Ventum erat ad fossam in Orientali parte hujus ecclesiæ, [delatumque ad paratam sibi fossam,] quæ præparata tantum onus exspectabat suscipere: & ecce altera nascitur difficultas. Nam vectes super quos Sanctum fuerat delatum corpus, ob longitudinem sui & brevitatem cryptæ, ipsum sarcophagum fossæ coaptari prohibebant. Juvat ergo paullulum subsistere, donec quid facto opus sit plenius possit videri. Consenserunt omnes, ut vectes a superiori parte inciderentur; quatenus ipse sarcophagus fossæ coaptari possit. Sed his obstitit Genitor meus, dicens: Vereor ne dum secundum vestram sententiam vectes reciduntur, sanctum sepulcrum his superpositum in aliquo, quod absit, lædatur. Tutius ergo consilium exinde quærere oportet. Et illo hæc dicente, nullo hominum tangente, sed cunctis in verbo Regis suspensis, repente motus est sarcophagus de vectibus illis, & celeri lapsu cunctis stupentibus, & præ timore ora tenentibus, [miraculose in eam per se descendit.] depositus in fossam sibi præparatam. In ipsa autem motione tantus odor miræ & inexpertæ suavitatis de ipso sepulcro evaporavit, totamque hanc ecclesiam replevit, ut omnes inibi consistentes, quasi in ecstasi a dulcedine illa conversi, per dimidiam fere horam, nec aliquid sibi colloqui, nec se invicem respicere possent. Tum demum quasi de sopore evigilantes, ut data est copia fandi, intra se mutua cœperunt allocutione admirando conquirere, quid sibi actum esset: respicientesque ad fossam, ipsum sepulcrum, quod minutatim fractum esse timebant, vident sanum & integrum, tam ordinate & decenter compositum, ut nulli esset dubium, hoc ministerio Angelorum fuisse peractum. Cunctis vero stupentibus, ego, utpote pueriliter ludens, casu ipsam fossam insilii, ubi mox primum dentem de ore meo mutavi.

ANNOTATA.

a Imo solum annis centum circiter & sexaginta, ab anno scilicet 576, usque ad annum 736. Verum apud Continuatorem Aimoini, lib. 4 cap. 62, dicti 200 anni referuntur ad annum 755, & sic essent anni 178 ab obitu S. Germani.

b Childebertus Rex, accepta ab Episcopo Cæsaraugustano Stola, id est Tunica S. Vincentii, destitit ab obsidione urbis; ac reversus Parisios construxit hanc Basilicam, & in ea deposuit dictam Stolam; uti ex relatione S. Germani scribit Aimoinus, & latius deduximus 22 Ianuarii post Vitam S. Vincentii § 1.

c Scilicet ab anno 714, quo Pipinus Herstallius mortuus est 16 Decembris numerantur anni Caroli Martelli, & sic annus 736 censetur annus 23: quem Aimoinus numerat annum monarchiæ 19, scilicet a prælio Vinciacensi.

d Landfredus Abbas fuit ab anno 740 aut citius, usque ad annum 775, quo mortuus traditur 12 Februarii.

e Hunoldus sive Hunaldus, Eudonis Ducis filius, contra quem Carlomannus & Pipinus Majores domus duxerunt exercitum anno 742, ac tunc videtur facta pax hic memorata, & Lantfredus Abbas absolutus.

f Ergo anno 755, nam præcedenti Stephanus Papa unxit Pipinum Regem, ejusque filios Carolum Magnum & Carlomannum.

g Carolus Magnus dicitur natus anno 747, forsan sub finem anni, aut ante Pascha sequentis anni, & sic septennis erat.

h Hæc uncis inclusa habentur ut interpolata.

i Continuator Aimoini ait, ostensa in transpositione corporis divinitus miracula: quæ hic explicantur.

k Ibidem additur, id est arrham, & ista subjugiuntur: Hujus donationis etiamnum fidem facit lapis anterior altaris S. Germani, quod est retro majus altare, Crucem alte sculptam, cum tali in circuitu scriptura, habens. Hic pausante S. Germano, in die translationis dedit ei Rex Pipinus fiscum Palatiolum cum appendiciis suis omnibus. Sed post decursum fere ducentorum annorum, solito vigore Regum decedente, per cupiditatem quorumdam Principum, hæc villa fuit ablata. At ipsa Crux cum dicta scriptura, antiquis characteribus ibidem sculpa extat, uti apud Broliumlib. 2. Antiquitatum Parisiensium pag. 337. Ea crux, nescitur quo modo, nunc deperdita sit.

l Reliqua desunt apud Surium.

CAPUT II.
Illustria miracula tunc facta.

[7] Hactenus digesta, serenissimo Cȩsare Domno Carolo narrante, comperimus; nunc ad sequentia competenti disputatione vertatur articulus. [Miserrime contractus,] Siquidem eodem ipso anno, quo sacrum ipsius venerabilis Pontificis corpus ordine supra memorato fuit translatum, quidam juvenis Italicæ regionis adeo fuerat membrorum officio destitutus, ut ei calcanea natibus quasi clavis inhærerent affixa; manus quoque retro mamillas hinc inde costis quasi quodam glutino necterentur; oculis vero & auribus, ipsique linguæ, annis circiter tribus, propria negarentur officia. Qui a piis parentibus, dum pro recuperanda sanitate per multorum Sanctorum circumcirca veheretur ecclesias, nec quidquam pristinæ a quoquā mereretur recipere sanitatis; aliquando tandē in somnis admonetur, ut Galliam veniens, B. Germanum Parisiorum Antistitem sanandus inquireret. Qui certus de visione, adjutorio fidelium impositus sitarcio, comitante sibi puero, equo vehente Parisius pervenit; atque in monasterio a B. Petri Apostoli hospitio receptus, causam sui adventus Clericis ejusdem monasterii exposuit. [prævia visione,] In crastinum vero bajulatus ejusdem pueri officio, ad ecclesiam supradicti Antistitis perlatus est: in qua cum tota die jacuisset, vespere est receptus hospitio. Nocte vero sequenti, quidam Clericus senex eidem bajulo per visum apparuit, dicens: Quare hunc debilem hesterno vespere ab ecclesia detulisti? Surge itaque & revoca eum in ecclesiam, quoniam propter ignorantiam tuam peperci tibi. Qui statim diluculo consurgens (erat enim sabbatum) ab hospitii domo præfatum ad ecclesiam debilem revexit: eumque ad caput B. Germani extra cancellos collocans, usque ad vesperum custodivit jacentem. Cumque post synaxim vespertinam fores ecclesiæ juxta morem essent claudendæ; Custos ecclesiæ cunctos ut ad hospitia sua redirent admonuit: quem flebili voce idem exorans debilis, ait: Oro te, o beatissime Pater, ne me hac nocte hinc abire præcipias: quia per S. Germanum sanitatis mihi est recuperatio repromissa: qua etiam fiducia fretus, patria simul parentibusque relictis, nequaquam de pollicitatione dubius, sed tanti Confessoris virtute securus, huc sanandus adveni. Permissu itaque Custodis, nocte eadem, id est Dominica, intra aulam ecclesiæ, juxta parietem sepulcri S. Germani, [sanatur,] licentiam est assecutus jacendi. Noctis vero tempore, priusquam Fratres ad vigilias surgerent, magnis cœpit clamoribus perstrepere, ita ut vocibus ejus quiescentes excitarentur Fratres: & ecce repente cohærentia cœperunt membra resolvi; atque decurrente cruore, paulatim crura & manus, diutino glutino coarctata, in pristinum vigorem resolvi. Factumque est, ut surgentibus Clericis, & juxta morem diei Dominici Matutinorum officia consummantibus, is qui vespere æger manibus venerat delatus alienis, mane facto propriis jam sanus incederet vestigiis: & ita in eo est plenitudo restaurata salutis, ut uno eodemque tempore & oculi visum, & aures auditum, & lingua locutionem, & manus ejusdem operandi pristinum recepissent officium.

[8] [a Pippino Rege muneratus,] Nec multo post veniens præcellentissimus Rex Pipinus, atque tanti miraculi novitate gavisus, oratione peracta eumdem qui fuerat redditus sanitati, suis exorat obtutibus præsentari. Quem cum diutius fuisset intuitus, cœpit sciscitari ab eo, quid faciendi, vel quo commorandi voluntatem haberet. Is vero recuperatoris sui immemor, & pristinæ mendicitatis amator, postulat sibi a Rege auxilium tribui, quantenus illuc unde venerat potuisset reverti. At vero piissimus Rex ei statim clementi animo duo argentea vasa pariterque equum dari præcipiens, præsago spiritu infit: Ego quidem voluntati tuæ libentissime faveo; te autem hinc discedere velle, videtur mihi nec debere, nec proficere posse. Quam ejus sententiam, Divinitatis spiritu prolatam, sequentis mox signi attestatio declaravit. Nam interpositis non multis diebus, sicut perversa mente conceperat, comitatus duobus Monachis, usque ad quamdam possessionem præfati monasterii, cui b Acmantum vocabulum est, pertinaci obstinatione devenit: ubi eadem nocte utrisque Monachis qui eum deducebant, ne eum amplius ducere præsumerent, [propter ingratitudinē cæcitate percutitur.] indissimilis apparuit viso. Quam cum facto mane eidem retulissent, & ipse in sua obstinatione persisteret, sequenti nocte intolerabilium dolorum vexatione percussus est. Qui obstinata mente, dum in sua deliberatione perduraret, & toties correptus a perverso itinere pedem retrahere nollet; ne vias possit tenere nequitiæ, recidiva est orbitate cæcatus.

[9] Quidam etiam ex provincia Andegavorum, dum per annos fere duodecim, manuum ac pedum, sed & oculorum fuisset privatus officio, [Impotens recipit vires:] Turonorum civitatem adveniens, in ecclesia B. Martini meritis ipsius Confessoris lumen oculorum recepit. Nocte autem sequenti cum se sopori dedisset, in somnis admonetur, ut Parisius veniens, meritis B. Germani totius corporis sanitatem acquirere deberet. Qui certus de visione, Parisius adveniens, atque in ecclesia ipsius supradicti Confessoris pernoctans, universæ debilitatis molestia liberatus est; ita ut & manus pristinum operandi recepissent officium, & pedes diu contracti recte ambulandi sortirentur effectum. In quo miraculo, dum idem languidus a B. Martino solum oculorum recepit salutem, quid aliud claruit, nisi quia & potuisset eum idem venerabilis Confessor totius corporis restituere sanitati, & noluisset? ut videlicet patenter ostenderet, hunc beatissimum virum Germanum Antistitem, imparem sibi in cælis nequaquam existere meritis, quem in curando languido suæ virtutis socium in terris non est passus habere dissimilem.

[10] [contractus qui ante cum illuc venerat,] Sed & quidam Bituricensis territorii adolescens, qui erat a renibus usque deorsum omnium immobilis rigiditate membrorum, ita ut manibus innitens, universum post se corpus trahendo, instar vermium per terram reperet; quique etiam illum, quem supra memoravimus, a beatissimis Confessoribus Christi Martino & Germano nobiliter fuisse curatum, multis jam diebus veniendo præcesserat: anno eodem, quo ejusdem eximii Confessoris sæpe dicti Germani sanctissimum corpus fuerat transmutandum, præcedente transitus ejus sacratissima solennitate, stans in basilica ejusdem, vidensque eum qui post se venerat, tam celeriter a beatissimo Viro fuisse sanatum; conversus ad sepulcrum beatissimi Confessoris, querelosis lacrymis cœpit insistere dicens: O Vir sanctissime, Christi Confessor Germane, quam ob culpam meam, vel ob quod peccatum, me, tot diebus tuæ misericordiæ exspectantem auxilium, [se non audiri questus,] sanare noluisti? & ecce huic, nullam in exspectando morā sustinenti, potentiam tuam, qua plurimum apud Dominum te valere cognoscimus, demonstrans, repentinam extemplo salutem contulisti. Eadem nocte dum se sopori dedisset, apparuit ei per visionem vir Dei dicens: Proxima veniente vespera sabbati, pervigilem in ecclesia transigere noctem memento. Quod si intra ecclesiam jacendi tibi licentia denegatur; nihilominus, in porticu ejusdem, sanitatis tuæ adventum præstolari curato. Fecit ergo ut sibi fuerat imperatum; & veniente nocte Dominica, nihil de promissione dubitans, avidus salutis, in porticu ecclesiæ jacuit. Cumque jam vicina esset hora vigiliarum, paullatim cœpit, appropinquante salute, somno gravari. Cum ecce apertis subito oculis, vidit tres quasi canes teterrimos contra se stantes: confestimque excitans puerum, quem secum habebat; [apparente sibi Sancto sanatur.] Surge, ait, & hos extra porticum ejice canes. Qui concite surgens, lustrato atrio atque porticibus, quæsivit quidem canes; sed phantasmatis indicia non valuit reperire. Cumque reversus paululum quievisset, surgentibus ad vigilias Monachis & divinis Officiis insistentibus, eidem debili sopore detento vir Domini Germanus, manu baculum serens, apparuit; quo ejus membra debilia sensim contingens, ut sanus surgeret clementer imperavit. Denique statim eidem debili est cum eadem voce torpentium membrorum pristinus redditus usus: ita ut peractis Laudibus matutinis, exiens venerabilis vir Lantfredus Abbas cum Fratribus, in propriis gressibus sanum erectumque cerneret, quem præcedente vespera contractum per terramq; repentem vermium more vidisset.

[11] His breviter prælibatis, plurimisque a reverendissimis viris auditu cognitis prætermissis, ad ea quæ coram positi ipsi vidimus, vertamus articulum. In pago Hasbanio, villa c Leudico, Withbaldus quidam nomine Chorepiscopus fuit, [VVitbaldi Chorepiscopi paralysis curata:] ita gravi paralysi percussus, ut a renibus & deorsum tota membra, pedetenus mortua, pendere vivo viderentur in reliquo corpore. Qui semivivus taliter degens curriculum annorum bis octo in corpore, aliorum manibus, in quodam artificioso sedili ex corio, propriorum explebat pedum officium. Itaque, sicut diximus, aliorum manibus devectus, cupiens proprii corporis recuperare salutem, multorum circumibat loca Sanctorum: tandemque aliquando pervenit ad sepulcrum sanctissimi Confessoris Germani, ubi per triduum eum reliquorum manibus laborioso artificio vidimus deportari. Expletaque ibi temporali devotione, similiter gratia orationis sepulcrum adiit beatissimi Confessoris Martini: ubi expleta devotione orandi, iter arripuit ad propria revertendi. Qui cum aliorum, sicut supra taxatum est, manibus super equum componeretur; sensit guttam sanguinis, cum quodam calore, a renibus pedetenus per unam descendere coxam: quod statim, gaudio repletus, sodalibus suis enarrare curavit. Sed in ipsa debilitate perseverans, spemque diu prolongatæ salutis quodammodo degustans, ad sepulcrum beati Confessoris repedavit Germani.

[12] Factum est autem, appropinquante eo monasterium sæpedicti Antistitis, [teste Auctore.] imminente jam hora vespertina (erat enim sabbatum) ut diceret puero regenti equum suum: Accelera velociter, ne moram feceris, ut vespertina synaxi ad monasterium beatissimi Germani pervenire queamus. In hac subito voce, vox signi monasterii, vespertino Officio invitantis, auribus ejus insonuit: & in ipso sonitu largissima unda sanguinis a renibus ejus profluens, per coxas & tibias ad pedes usque descendit, cum tanta scilicet velocitate, ut statim pedes ejus, tanto ante tempore immobiles, ex artificiosis sedilibus, quibus collocati tenebantur, summa velocitate exilirent. Unde ipso Episcopo celsa voce, Deo gratias, repetente; socii omnes in admirationem conversi, monasterium usque gratulabundi perveniunt: quod cum fuisset ingressus, qui aliorum manibus ante horam equo superpositus collocatusque fuerat, pristino recuperato vigore basibusque membrorum mirifice firmatis, proprio adnisu de equo descendens, super proprios lætabundus pedes stetit. More itaque solito occurrentibus sibi Fratribus omnibus, allocutus est dicens: Viri fratres, gratias agamus omnipotenti Deo, quia per merita B. Germani, opitulante divina gratia, modo facio quod me facturum jam nullus in orbe credebat: nam qui per sedecim annos semivivus alienis sum manibus vectus, nunc propriis me lætor vadere plantis. Ut autem ventum est ad sepulcrum supradicti Pontificis, quis narrare queat quanti in gratiarum actionibus, tam ab ipso Episcopo, quamque a sodalibus ipsius, imbres effusi sunt lacrymarum? Sub omnique mira celeritate in integram restitutus sanitatem, remeans ad patriam, omne reliquum vitæ spatium in eadem quam acceperat sanitate duravit.

[13] In pago quoque d Tarnense fuit quædam paupercula enixa infantem: quem cum non haberet unde nutrire posset, [Muto, & surdo a nativitate,] per nocturna silentia ante ecclesiæ siæ fores projecit. Mane autem facto adeuntes populi eamdem ecclesiam, invenerunt vagientem puerum ante fores ecclesiæ projectum. Tunc quidam ex ipsis misericordia motus, eumdem puerum cum consilio & hortatu ceterorum ad nutriendum accepit, co videlicet tenore, ut si ipse puer ipso nutriente adviveret, ipse nutritor eum in suum servitium diebus vitæ suæ retineret. Quem cum ad domum suam portasset, [ideoque ejectus a nutriciæ,] enutrivit annis circiter septem. Qui cum jam ad hoc pervenisset, ut secundum tempus loqui vel quæ sibi dicebantur intelligere debuisset; ita repertus est surdus & mutus, ut nullo indicio vel significatione aliquid posse loqui vel intelligere demonstrare potuisset. Unde nutricius ejus valde contristatus, spem omnem quam de servitio ejus frustra conceperat sibi videns ablatam, nihil de retributione divina cogitans, ipsum a se suaque domo semimortuum repulit & eliminavit. Tunc quidam pauperculus, cui tota facultas unus asellus erat, quem de civitate in civitatem onustum ducens, quidquid in una villa emebat, carius vendere satagebat in altera; inveniens supradictum puerum expositum & jam pene fame affectum; cum didicisset quæ circa ipsum gesta fuissent, partim causa misericordiæ, partim autem spe servitii secum eum assumens abduxit. Sicque factum est, ut exinde & deinceps sicut proprium servulum ipsum pasceret & vestiret; onera vero in scapulis ipsius jam fessi alleviaret aselli.

[14] [aurium & linguæ usu accepto,] Appropinquante autem die sacratissimæ depositionis beati Pontificis, contigit ut idem mercator de urbe Aurilianense, tam cum suo asello quam cum ipso adolescente, sale onustis Parisius adveniret. Ubi negotiatione peracta, dum ad propria remearet, ipse, divino quodam instinctu, magistro relicto, basilicam beati Confessoris Germani expetiit. Ubi cum inter reliquum vulgus totam pervigilem duceret noctem, Fratribus Matutinorum solennia ex more celebrantibus, ipse magnis primum dentium stridoribus fremere cœpit: quem cum circumstantes admirando intuerentur, cœpit sudare & pallescere, ac dentibus magis magisque stridere. Facta autem mora in hac anxietate, cū multo dolore ac labore lingua, quæ diuturna religatione muta manebat, cum impetu sanguinis ad loquendum resolvitur; auresque, quas natura in lucem surdas effuderat, ad audiendum laxantur. Mox igitur tam loquendi quam audiendi receptis officiis, cœpit clamores & voces confusas emittere: tantum enim bruta quædam & incondita personabat: sed quid ipsæ voces exprimerent, nec ipse, nec alius intelligere valebat. Deductus itaque ad sepulcrum beatissimi Antistitis, ibi tam loquendi quam audiendi perfecte possibilitatem accepit: sed quid diceret, vel quid alii sibi dicerent, penitus ignorabat. Erat enim hoc valde mirabile, ut cum ipse nullius linguæ posset intelligere verbum, quidquid in quacumque lingua loqui audiret, poterat continuo ipsis similiter exprimere verbis. Unde factum est, ut tam auditu quam locutione in brevi, non solum ipsam rusticam linguam perfecte loqueretur, sed etiam litteras in ipsa ecclesia Clericus effectus discere cœpit.

[15] [fit etiam Clericus:] Facta est autem magna dubitatio, tam de terra nativitatis ejus, quam etiam utrum baptizatus fuisset, an non; quarum rerum nec ipse quidquā potueterat audiendo cognoscere; verum nec alter aderat, qui ipsum cognoscendo posset perhibere testimonium. Cumque jam deliberatum esset, ut quia nulla super his indicia reperirentur, baptizari debuisset; ecce homo ille, qui eum, sicut supra retulimus, more aselli tot annis circumduxerat, ipsum monasterium adiens, hunc intra ecclesiam reperit. Qui cum mutuo se vidissent, [& a priori Domino emancipatur] unus admirari cœpit, alter timere: hic, quod videbat suum quondam (ut ita loquar) asellum humanas & litteratas emittere voces: ille, quod videbat dominum suum, ut fugitivus & nuper elapsus, se prosequentem. Sed tandem dominus ejus, cognitis quæ circa ipsum per merita Pontificis gesta erant, benedicens Deum, glorificans beatissimum Germanum, lætior est effectus de ejus salute, quam fuisset antea de oneris sui evectione. Adeo autem lætus effectus est, ut & de terra nativitatis ejus, & de rudimentis infantiæ ejus, sed & de sacramento Baptismatis ipsius, & omnibus quæ supra de ipso retulimus, ipse nobis cum jurejurando eo tenore ut dicta sunt affirmaverit: & quem ante semivivum invitus perdiderat & æstimabat mortuum, nunc lætus voluntarie reliquit, omnibus membris & corporis sensibus sanum.

[16] [sanatur paralyticus,] Sed & in ipsa nocte, qua hic surdus & mutus propria membrorum beato Viro obtinente recepit officia, aliud miraculum Dominus dignatus est declarare in ipsa ecclesia. Quidam enim rusticus fuit, nomine Bertlaïcus, de pago Biturico, qui germanum suum, in pago e Adartense commanentem, gratia visitationis curavit adire. Ubi cum aliquot demoraretur diebus, ita paralysis ægritudine est percussus, ut a renibus & deorsum nullum membrorum ejus proprium valeret adimplere officium. Hac autem dissolutione quinquennio detentus, manuum exsecutione pedum officia [supplens], reptando potius quam ambulando, totius Galliæ studuit sæpius peragere provincias; victus scilicet supplementum ab hominibus arte medicationis acquirens, templa vero Sanctorum pro corporis salute rependo frequentans. Adveniente autem die sacratissimæ depositionis beati Confessoris Germani, contigit hunc inter reliquum vulgus ejusdem adire basilicam. Ubi dum ipsam noctem pervigilem duceret, facta hora Monachi Vigilias in honore beatissimi Pontificis more solito celebrare cœperunt. Rite autem nocturnali completo Officio, cum Euangelium juxta morem legi inchoaretur, ipsa paralytici dissoluta membra, pristino recepto vigore, ad propriam cœperunt solidari compagem: & ubi antea per terram more vermium manibus nitebatur incumbens, super propria genua elevatis suis tentavit vadere plantis: deinde ad beatissimi Viri perductus sepulcrum, ibi plenissime omnium membrorum se lætatur recepisse salutem. Mox autem in prædicto monasterio omnibus diebus vitæ suæ pollicitus est beato se serviturum Germano.

[17] [contracta,] Item in regione Wasconia, in civitate Wltrona f, fuit quædam femina nomine Leutfreda, ab ipsa nativitate tam manibus quam etiam brachiis ita contracta, ut membra, tentum corpori mortua inhærentia, nullo naturali fungerentur officio. Quæ cum tanta debilitate ad perfectam perveniens ætatem, nocte quadam sopore detenta, divina admonitione est jussa, ut ad sepulcrum B. Germani Parisiaci Antistitis sananda veniret. Quæ de visione credula, propria tellure relicta, Parisius quam celeriter potuit, beati Viri venit ad aulam: in qua paucis diebus festivitatem beati præstolans Viri, ipsa nocte sacræ Pontificis depositionis, dum nocturnā melodiā Monachi celebrarent, ipsa, beati Pontificis obtinentibus meritis, ab omni est infirmitate tam brachiorum quam manuum restituta saluti. Sicque factum est, ut dum pro salute hujus populi grates Domino laudesque beato referrent Germano; cæcus quidam, [cæcus,] nomine Rantfredus, de villa Vedrarias g, e regione residens, primum lacrymas cœpit vehementer effundere; deinde oculi, diuturna cæcitate perculsi, post multam effusionem lacrymarum, sanguinem emanare cœperunt. Cumque ipsas lacrymas jam sanguine mixtas a facie manu tergendo siccaret, subito adaperti oculi lumē ablatum paullatim recipere cœperunt.

[18] Sed & in hujus illuminatione populis stupore detentis, ecce in parte altera prædictæ basilicæ, [paralyticus,] homo quidam, nomine Lantbertus, de villa Palatiolo, paralysi ægritudine detentus, qui ita tam renes quam coxas, sive etiam tibias vel ipsos pedes, a paralysis infirmitate dissolutos habebat, ut nullum ex eis naturali conditione suum movendo posset adimplere officium; auditis autem miraculis, quæ in superius nominatis divina contulerat gratia, cum, ut consueverat, baculorum sustentatione progredi vellet, subito ab ipsis renibus usque ad pedes largo influente impetu sanguinis, membra longinqua dissolutione tabefacta, paulatim pristina cœperunt recuperare officia. Quod cum ecclesiæ custodes cognovissent, tam ipsam feminam quam ipsum cæcum, sive etiam istum paralyticum, omnes ad sepulcrum sanctissimi deduxerunt Confessoris: ubi usque auroram jacentes, plenissime tam contracta manuum ac brachiorum, quam cæcus lumen oculorum, sive etiam iste paralyticus pristinam omnium membrorum recipere meruerunt salutem: & qui aliorum officiis adjuti vespere ecclesiam debiles fuerant ingressi, mane facto, propriorum membrorum vegetatione recepta, ad propria incolumes sunt regressi.

[19] [aristarum aculeis excæcatus] Quantum enim properamus volentes finem attingere, tanto semper nobis se objiciunt virtutum insignia. Sed si cuncta meis tentavero percurrere scriptis, charta diesque mihi nec mora deficient. Igitur in pago Laumense, in villa quæ dicitur Covinio h, fuit quidam rusticus, nomine Ernoardus, qui dum tempore messis super plaustrum suum stans, manipulos ab aliis sibi oblatos in eodem plaustro ex more componeret; quidam manipulum incaute in faciem ipsius jaciens, oculi, terebrati aristarum aculcis, naturale amiserunt videndi officium. Qui cum tanto fuisset munere cassus, in hac cæcitate perstitit annis circiter decem: & dum multa Sanctorum loca circumiret, ut lumen ademptum a Domino recipere mereretur; tandem Turonis ad basilicam beatissimi Martini pervenit. [& triplici mandato] Ubi similiter dum misericordiam Domini exoraret, apparuit ei in visione quædam Deo sacrata dicens: O homo, si lumen oculorum pristinum recipere cupis, Parisius perge: ibi tibi Dominus meritis B. Germani lumen recuperabit ademptum. Qui, utpote jam desperatus, nequaquam visioni fidem accommodans, ad propria ut venerat mendicando reversus est. Nocte autem quadam dum in Choë i castro quiesceret, apparuit ei quidam Clericus, venerandam senectutem canicie præferens, dixitque illi: Vade Parisius ad Domnum Germanum, & ibi te Dominus adjuvabit. Qui cum nec huic secundæ visioni fidem accommodasset, sequenti nocte idem Clericus cambottam k manu gestans, cujus superior pars usque ad medium aurea videbatur, & inferior ferrea, eidem cæco apparens ipsum de cambotta leniter percussit, dicens: Cur non ambulasti ad S. Germanum, sicut præcepi? Surge itaque nunc, & ocius ad sepulcrum illius festinare memento, quia ibi oculorum tuorum recipies sanitatem.

[20] Mane autem facto, cum Clericis ecclesiæ hanc uniformem trinam diceret visionem, [tandem obediens,] quidam ex eis irridentes dicebant, quod jam nullo modo fieri possit, ut ipse lumen cæli videret: alii vero, quibus erat mens sanior, eum exhortari cœperunt, ut juxta imperatum sibi, cum spe recipiendæ salutis, citius ad basilicam Domni procuraret ire Germani. Quorum consilio roboratus, proprio solo relicto, tandem aliquando beatissimi pervenit ad aulam: in qua Fratribus vespertinam synaxim celebrantibus, ipse bina manibus luminaria tenens accensa, retro cancellos sanitatis suæ præstolabatur adventum. Finita autem vespertina synaxi, cum Fratres se orationi prostrassent; ille, utpote cæcus, quid ageretur ignarus, aliis orantibus stabat erectus: & subito quasi ambo pedes ei uno fuissent ictu resecati, cum magna vociferatione in terram corruit; ibique præ dolore nimio tantos emisit ab ore clamores, ut nimietas vociferationis orationes interrumperet Fratrum. Quibus rite finitis, cum a custodibus interrogaretur, cur tales voces emitteret; alia postponens, interrogat, quo issent columbæ, unde ipsam basilicam repletam vidisset. Cunctisque negantibus inibi tunc nullam omnino fuisse columbam, ait: Ego, cum inscius quid ageretur, utpote cæcus, starem; divino ictu percussus ad terram corrui: mox autem multo dolore correptus, duas columbas maxillis meis insidere sensi; quæ cum unguibus suis oculos meos sulcando rimarent, repente meritis Beatissimi Germani lumen amissum recepi, [visum recipit.] sursumque respiciens omnem hanc ecclesiam albis conspexi repletam columbis: quæ quando vel qualiter hinc abierint, quamve partem petierint, mente confusus, & nimio splendore gavisus, scire nequivi. Qui lumine oculorum plene recepto, unde nuper cæcus manibus fuerat alienis attractus, ad propria est incolumis, B. Germano medente, reversus.

ANNOTATA.

a Mabilio asserit, nunc dici monasterium S. Genovefæ. Infra lib. 2 Miraculorum num. 13 appellatur monasterium S. Petri, nec non S. Gonovefæ Virginis.

b Acmantum, Esmant, vicus hactenus juris monasterii S. Germani, prope confluentiam Icaunæ in Sequanam, ad monasteriolum oppidum, vulgo dictum Montereaus.

c Leudicum, Lipsio Leodicum, aliis Leodium, & subinde Legia, urbs Belgii ad Mosam notißima, cum lata Episcopi jurisductione etiam in temporalibus. Sed de hoc Withbaldo Chorepiscopo alibi nihil legimus. Chorepiscopi autem ea ætate quoad auctoritatem erant, quales qui nunc dicuntur Decani rurales; seu potius Archidiaconi: nam in plures Archidiaconatus diœcesis Leodiensis dividitur.

d In Vita S. VValberti Abbatis, Tarnensis pro Teruanensis legitur 2 Maii num. 7.

e Pagus Adartensis sive Adartesis, unde incolæ Adartesii & Artesii dicti sunt; estque etiam provincia Belgica Comitatus Titulo celebris, & metropolis ejus Atrebatum, uti latius deduximus 6 Februarii ad Vitam S. Vedasti Episcopi.

f Wltrona, melius forte Ulerona, vulgo Oleron: neque enim alia in Vasconia est civitas, quæ huc adduci poßit.

g Villa seu Vicus Vedrariæ, vulgo Verrieres, in agro Parisino & juris cœnobii S. Germani.

h Cobinium in pago Laumense, memorætur in diplomate Caroli Calvi, dato pro monasterio S. Germani.

i Couhe, oppidum in superiori Pictavia prope Andegaviam.

k Cambotta sæpe recurrit, pro scipione seu pedo viatorio vel pastorali.

CAPUT III.
Alia miracula recentiori manu descripta Malevoli puniti.

[21] Præterea de angustiis ad se clamantibus, idem venerabilis Præsul quam sit proximus, [Eripitur unus aquis,] licet paucis, quibusdam tamen hic cogimur manifestare miraculis. Nam necesse est talibus nos, id est divinis admonitionibus, ad Dominum Sanctosque ejus timendum rogandumque semper accendi. Vir quidam ex nostris nobilis & potens genere, nomine Adevertus, cum esset aliquando in Saxonia, contigit ut illic solus quoddam sibique ignotum vadum pertransire deberet. Sed ut ventum erat jam utcumque ad alterius partem alvei, ecce tres illi subito Saxones obvii adsunt parati, quatenus illum prius etiam quam ad littus exiret perimerent. Quem simul impellentes hastis, etsi illi vitam, lorica, immo protegente Christo, minime tulerunt; eum tamen ipso agili pulsu ad ejusdem fluminis fundum pene usque depresserunt: erat enim aqua & terminus ripæ ibi profundior. Unde in hac ipsa propulsione undis adhuc coopertus, beatissimum sibi adesse Germanum invocans, non solum surrexit, sed (quod est mirabilius) pariter cum suo equo & armis universis ita ab ipsius aquæ altitudine festinato producitur, ut quando vel quomodo exoptatum tenuerit solum, fere nescius idem stupuerit: animo solum advertit divina se clementia hujus beati viri meritis fuisse sublatum. Referebat etiam, ita se eodem in loco, adversus eos qui se convenerant, decertasse; quatenus sic numquam, nisi cælesti ejusdemque Sancti auxilio adjutus, potuerit.

[22] [alius igni.] Estque hic adnotare, qualiter olim quidam prædones, ipsius Sancti quemdam hominem comprehendentes, in ignem projecerint: qui dum fideli ac pura cordis intentione exclamasset, dicens: Libera, o beatissime Germane, tuum innocenter damnatum servulum; protinus flammæ vis a sui ardore sic evanuit, ut nec ipsius quidem vestimenta, vapore hinc inde revulso, tanti ignis adustione flagrarent. Sed qui intrinsecus pervicaciæ flammis succensi ardebant, non eis semel hoc egisse sufficiens fuit: ideoque rursus atque iterum id ipsum agentes, nihil aliud quam antiquum stupendumque nobis miraculum ad mentem reduxerunt. Nam is qui periclitari cogebatur incendio, divina ac ejusdem Sancti protectione vallatus, in modum (ut sic attestetur) trium puerorum, Chaldæorum quondam immanitate damnatorum, tandem liber exivit.

[23] [Invasores bonorum S. Germani puniuntur, Manualdus,] Manualdus vero quidam Comes, dum in ejusdem Beati villam, quæ nunc usque Kalaus nuncupatur, intrasset; cœperunt hanc sui vastare comites, incolasque ipsius gravibus atque inhumanis tormentis afficere. Ad quem cum venissent, injusta se pati clamantes, & quoad eos mitius ageret supplices exorantes; non solum audire noluit, sed eos indignans respuit, pejora hinc illis futura promittens. Qui cum ejecti sicque comminati ab eo exissent; verterunt se statim, ut est pauperum usus, ad Dei Sanctique Germani implorandum auxilium: quorum nec fides votis fraudatur. Porro a quo torquebantur, idem Manualdus ita totus paralysi displosus efficitur, quatenus illi sermo atque pedum mox omnis negaretur incessus. Unde illum, causa recuperandi quam non meruit incolumitatem, ad ejusdem Sancti sacra limina post nequidquam deportatum conspeximus. Nihil igitur sanitatis vel injuriarum remedii usque adeo recepit, donec in modico absumptus vita deficeret. Simili nempe modo Rumaldus, a Madriacensis Comes, [Rumaldus,] in villa quæ dicitur Sicca-vallis percussus obiisse dignoscitur. Hic autem cum quibusdam Sancti hominibus perperam vim inferre minime timuisset, atque in se reclamantibus aurem pietatis inflectere nollet, ultio eum divina mox præterire nequivit. Itaque dum ad audiendam Missam procedere vellet, siquidem ea die venerabilis ejusdem instabat Pontificis solennitas; illico cælesti attactus flagello, veluti succisis cruribus concidit, atque eodem in loco moriens exspiravit. Infelix! qui dum adviveret, saltem vel ni momento prævidere distulit, quas forte ad pœnas mortuus ivit: impletumque in eo est illud Scripturæ verissimum, quia qui avertit aurem suam ne audiat legem, oratio ejus erit execrabilis. [Prov. 28, 9.]

[24] [Emminus,] Deinde Emminus, Aquitaniorum quidam Nobilium, cum eodem in regno, ipsius viri Dei fiscum, vocabulo b Vernoilum, temere invasisset; vidit eumdem quadam nocte ad se ita dicentem: Quid ergo has turres usurpare voluisti? & rursus: Nisi, inquit, eas dimiseris, cognosce quia in proximo debitum inde experieris perpetratæ jam culpæ flagellum. Quam visionis ac pietatis gratiam bis ita sibi ostensam, ut idem post deplorabat, nihili habens; tertio cum apparuisset vir Dei, eum in ventrem ex ea quam manu gestabat ferula percussit, ac deinde disparens abiit. Percussus vero statim nimia intestinorum vexatione corripitur. Itaque vocata atque sibi ejusdem loci reconciliata familia, cunctis præsentibus pollicitans dejerare cœpit, numquam se ad eumdem locum ultra venturum, nisi forte indeclinabilis causæ necessitas urgeret, tantum ut a præsenti angustia illius pietate eripi mereretur. Quibus precibus ac hujusmodi sponsionibus vir mitissimus flexus, quod petebat indulsit. Nam illico pax sanitatis viscera intrat dolentia, atque qui vexabatur homo, interius exteriusque curatur. Eamdem denique villam Georgius, & ipse Comes, olim cum deprædari cœpisset, quidam plebium adeuntes ecclesiam, [& Georgius Comites;] mox signa sonare cœperunt, siquidem ejusdem Sancti digna illic a populis habebatur veneratio: quos ille amens, utpote superatus ira, corripiens, flagris percuti fecit. Sed ut Domini Sanctorumque ejus pietas, quam semper se digne invocantibus præsto sit, evidenti demonstraretur indicio, cælestis hunc protinus vindicta subsequitur. Enim vero ex ea jam quam ibidem exercuerat ingurgitatus rapina, dum ad secessi locum urgente quidem causa vix pervenisset; statim, ut erat (quod absque dubio claret fatendum) fide & gratia Dei inanis, more Arii cuncta viscerum mole effusa, ventre vacuus resedit; habuitque merito judicium sine misericordia, qui aliis dum potuit misereri noluit.

[25] In c Corboilo, quodam vico Parisiacensi, hoc notum ac terribile constitit miraculum: [Iudex etiā Corboilensis.] nam & eamdem villam quondam Beati fuisse Germani, adhuc rarus qui nesciat. Ubi aliqui ex colonis ibidem degentis familiæ, severi cujusdam super se Judicis crudelitate vexati, ad ecclesiam illic ejusdem Sancti honore dicatam, tali coacti pressura confugiunt, ibique vulgo exspoliatum d verberantes altare, ita gementes crebrius ac ipsa repetita voce clamabant: Quare, o Domine Germane, sic nostri tuorum oblitus es famulorum? surge, precamur, & libera nos. Quibus vocibus excitata confestim, quæ nescit somnum, sancta & pervigil pietas; statim revera Judex ille, quo residebat ita insanire cœpit, quatenus nulli dubium esset, quin maligno ageretur ab hoste. Tenetur simulque ligatus adstringitur, atque eam ad basilicam vi attractus perducitur. Deinde vero non modicam coram ibi positis suæ amentiæ vexationem perpessus, tandem precibus ac votis pro se Sancto oblatis sensum recepit. Neque ulla hinc eum cogebat necessitas invitari a quoquam, quemadmodum sponderet, nil tale se deinceps acturum. Erat denique in eadem ecclesia, ubi idem sanctus Sacerdos vivens dormierat, ita adhuc viride jacens fœnum, quatenus sane illis desecatum esse videretur diebus: non enim fuerat qui hactenus illud inde efferre præsumeret.

[27] [Azylum S. Germani violaturus punitur.] Hæc quoque persimilis causæ despectu virtus inseritur. Cum etenim quosdam e vicino civitatis carcere, more sæpius solito, sacer illius festivitatis dies excepisset; accidit ut unus eorum, aliis aliam in partem evadentibus, monasterium hujus Sancti ad se liberandum eligeret: ubi consuetudo talis (quemadmodum antiqua relatio ac moderni temporis frequens adhuc habet exhibitio) ut nemo sit qui quemquam illuc fugientem, postquam videlicet vel prima ejusdem Pontificis attigerit limina, non solum tenere, sed nec etiam persequi audeat. Quo quidam tunc gestiens pervenire, equum adscendit, postque fugientem velociter cucurrit. Quem dum ille jam jamque proximantem cerneret, atque insequentis se carnificis vultum recognosceret; magnis incipit vocibus beatissimi Germani implorare auxilium. Cui qui sequebatur, sic infelix eum affatus respondisse perhibetur: Serum est, ait, quod Sanctus succurrat Germanus: neque enim idem cum sit justus, nos aliquid injuste pati velle debet. Post quam vocem confestim equo in terram prolabente cecidit, coxamque sibi pene in frusta comminuens fregit: eoque inibi tantisper quiescente, atque (ut sic verbo ludatur) nascentis herbæ modum mirante; is qui cœperat aufugit, nec non ad aulam sui liberatoris condigne gratias agens securus pervenit e.

ANNOTATA.

a Madriacensis pagus est in hodiernæ Normanniæ diœcesi Ebroicensi, ubi monasterium Crucis S. Leufredi, secundo ab urbe lapide, olim etiam Madriacense monasterium dictum. Colitur S. Leufredus 21 Iunii: & ad ejus monasterium pertinet vicus S. Germani dictus, prope Nidalfam, inquit Mablio, vulgo Neaufle.

b Vernolium, vulgo Verneüil, in confiniis Normanniæ & Perchensis Comitatus: nisi hic indicetur alius locus nobis ignotus.

c Est Corboilum vetus, supra Parisios ad Sequanam, cujus Ecclesia S. Germano sacra est.

d Mabilio in Præfat. ad Sec 2 Bened. num. 48 explicat, quomodo solerent antiqui Sanctos ipsos, quibus injuria fiebat, in eorum bonis vel hominibus, non tam oratione quam violentia cogere ad reparandam vel amoliendam injuriam, nudando altaria, extinguendo luminaria, lipsanothecas humi ponendo, ecclesiarum januas obstruendo, quandoque & percutiendo sepulcra: ad exempla vero ibi collecta, etiam hic nova adjungit, & nos adjungere possemus ex opere nostro multo plura, sed nominatim ex Appendice ad Miracula S. Walarici 1 Aprilis; ubi cum pro repetitione Fulcheriensis prædii, Leuconaënses Monachi corpus sui Sancti illuc inferrent, legitur Thesaurarius ecclesiæ, erecto post Sanctum baculo, dixisse: Cave tibi, cave, Walerice, nisi hodie tuum in hac villa ostenderis Dominium, huic verberandus baculo subjacebis; quæ ut per excessum simplicatis atque fiduciæ in Sanctum dicta excusari tunc utcumque potuerint, postea tamen Concilium Lugdunense anno 1274 censuit esse prohibenda, tamquam detestabilem abusum horrendæ indevotionis.

e Alia complura miracula breviter notata hic omisimus, inquit Mabilio: quorum tamen exemplum ab eo submissum placet addere, quia in divinis beneficiis commemorandis putamus non metuendam prolixitatem: sed cavendum potius, ne ingrato tegantur silentio, quæ ad posterorum memoriam descripserunt majores, quamvis sub simplici brevitate.

CAPUT IV.
Alia plura miracula breviter recensita.

[28] Hinc vero censuimus, ex multitudine quæ adhuc restant miraculorum, quædam, non ut superius, sed breviore multo serie percurrere: ita prorsus ut nec silenter omnia præterisse, nec etiam nimietate verborum exorsa fastidium legentibus induxisse culpemur. Erunt siquidem licet compendio brevitatis minima, tamen admiratione seu rerum magnitudine, ut cetera, præcipua.

[29] Girbertus igitur, a plurimis annis claudus existens, [Sanantur; claudus,] ad ejusdem Sancti sepulcrum aliorum delatus manibus venit: ubi dum tempus suæ salutis opperiens moras innecteret, eam quam fideliter quæsivit salutem, ipso opitulante Præsule, adipisci promeruit, atque in domum suam sospes reverti. Bertoldus etenim, [mutus;] simili item prolixo dierum spatio mutus effectus, pristinos loquelæ modulos se eodem in loco recuperavisse plaudebat. Teutberga quoque, [muta,] vocis organo carens, sese ad salutifera Sancti limina duci rogavit: cui quod indubitate fides poposcit, solito nostri Antistitis pia miseratio contulit. [manca,] Deinde Fredelindis mulier quædam, manus habens aridas, nihil de salute ambigens venit: hæc post paululum, tanti Confessoris digna suffragiis, similiter sana recessit. Agemberto etiam, [surdus;] qui se illuc surdum advenisse coram positis omnibus certissime fatebatur, aurium diu negati, quam citissime reclusi, patuere meatus. Igitur Guntramnus, illuc mutus accedens, [mutus,] quod per annos nescierat, statim amissum linguæ recepit officium. Denique Theodaldus cæcus adducitur: [cæcus;] sed quoniam fiducialiter, omni remota dubietate, Sancti se meritis delegavit, oculorum est mox lumen adeptus.

[30] [energumena] Justina siquidem, male a dæmonio annis vexata quatuordecim, nexa manibus, ad Sanctum, de quo loquimur, miseranda pertrahitur. Ubi non multis diebus expletis, ab hoste, ejus salutiferis precibus liberata, sanari promeruit. [claudus,] Bertoinus itaque claudus, dum propinquorum advectus manibus accessisset, quamvis sero, propriis tamen se lætabatur inde vadere plantis. Extitit & quædam femina, [cæcæ duæ;] a nativitate (ut ipsius ajebant parentes) cæca, nomine Ada: sed ei quod naturæ luminum denegaverat ortus, beatissimi Sacerdotis celere profudit suffragium. Sirberga quoque, similiter a nativitate cæca, nec non & muta decumbens continuo (ut verissime fertur) ibidem appropinquans sanatur. [suraus & mutus,] Eusebius quidam, auditu pariter atque loquela damnatus, gemino se eodem in loco virtutum munere dignum fuisse gaudebat. Atoinus vero a nativitate oculorum visu ac aurium erat officio multatus: [cæcus & surdus,] qui ibidem incolumis factus eo recessit hilaris, quo pristinæ jam calamitatis immemor se gratulabatur adjutum. [cæca & muta,] Bildois quoque similiter a nativitate cæca degens ac muta, nec minus se illuc fiducialiter contulit: nam mox salute donata, propria sospes revisere meruit.

[31] [energumenus,] Rainulfus, ut ejus ajebant parentes, annis novem a maligno vexatus spiritu, mortis jam proximabat occursum: cumque ad Sancti sepulcrum fuisset adductus, nec mora antiquæ reformatur sospitati. Sed & Gisleberga crurum seu pedum vicinis (ut sic dixerim) destituta suffragiis, [gressu carens,] nihilominus curata compos voti recessit. Etenim Bernelinus, [cæcus,] furvam oculorum noctem valde perpessus, obtulit se, non sine alterius dumtaxat ducatu, piis sancti Confessoris illuminandus meritis: quibus mesericorditer auxiliatus, vicino mox lumine gaudet. Adriana namque, [clauda;] quæ erat ex multi temporis cursu clauda persistens, illuc se deferri rogavit, quo remorata paulisper, omnem indepta salutem orans exivit. Siquidem Audomarus, [surdus & mutus,] etiam a nativitate (ut ipse post fatebatur) auditus ac sermonis usu damnatus, de his omnibus, statim ut venit, valens posse recepit. [surda & debilis,] Enimvero Gisberga, pari modo, ab ipso scilicet nativitatis exordio, surda ac pedibus debilis jacens, quācelerem inibi sortita est sanitatem. [energumenus,] Adrianus siquidem, per annos duodeviginti a dæmonio possessus adveniens, extemplo curatur. Ecce quid suo conferebat Germano, qui olim hominem eosdem annos in sui infirmitate habentem potenter curavit.

[32] [surda & muta,] Igitur Altberga surda accessit & muta, quæ sanitatis quam subito potita remediis, mirum in modum gaudens recessit. Gisleveus, qui a multo tempore nervorum fugato vigore aridos habens gressus humi jacebat, [paralyticus,] sanus factus illico surgens, domum oranter abibat. [surda & muta,] Otberga denique aurium & linguæ graviter amissa dolebat officia: sed ubi ad ejusdem Sancti pium processit auxilium, protinus quid quæsierit certis declaratur indiciis: nam jucundabatur mulier se ibidem optatam excepisse medelam. Daimberga quoque, [cæca,] a nativitate nihilominus palpitans cæca, repentino, illuc sese conferens, circumdata lumine vidit. [energumenus,] Advehitur itaque Adalelmus, graviter a maligno spiritu per plures annos vexatus: hisque, Sancti meritis curato languore, adversis ereptus, lætus ad suos hospes repedavit. [surdus & mutus,] Similiter Guntbertus, a nativitate tam auditus quam vocis sensibus alienus, his redditis officiis, sanitatis est medicina donatus. Elboara, æque a nativitatis tempore muta reperta, [muta,] parentum sese ad Sancti sepulcrum intulit cura; ibique nodis damnatæ linguæ solutis, ad domum suam loquens regreditur. Hitgaudus quidam, a puero cæcus persistens, [cæcus,] cæli lumen, illuc adductus, repente videre promeruit. Nartelindis autem, nimia omnis dumtaxat sermonis tenacitate multata, [muta,] ad locum quo Sancti veneratur tumba progreditur; & statim reclusis labiis, multiloquax facta revertitur.

[33] [cæcæ & debilis, clauda duæ,] Reberta quædam, cæcitatem & gressuum debilitatem incurrens, celeri se cursu ad quæerendam Sancti medelam deferri præcepit: cujus mox uberrimo precum dono perfusa, reddita sibi ipsa quoque mirabatur officia. Ergo Witana, æquabiliter cæca & clauda effecta, simili curationis dono fulcitur: percepto itaque sanitatis munere, hilaris ad sese remeans ibat. [contractus,] Erfredus, plane crurum sive pedum contractione ceu vinculis præpeditus, alacer jam sua ipse legens itinera, [surda & muta,] ad propria remeavit. Bertinga, cui & aures auditum, & tenax linguæ taciturnitas nativum locutionis denegaverat modum; his potita noviter donis, gratulans stupebat concessa. [cæca,] Ansa, simili eventu a nativitate dumtaxat cæcitatis tenebris obvoluta, dum ad Sancti tumulum venit, lucis fulgorē, quem numquam senserat, [claudi duo,] se ibidem lætabatur indeptam. Porro Benedictus, quam plures per annos pede irremediabiliter claudicans, ad sancti Viri præsidium se humili satis prece deportari poscebat. Quod cum actum fuisset, accidit ut cum his qui se devexerant, inde ad domum suam propriis remearet vestigiis. Natalis, sane æquali mensura claudus procumbens, sanus ut venit effectus est, numquam enim se plus valuisse gaudebat.

[34] [energumena,] Quædam vero mulier, Marsa nomine, a maligno spiritu graviter molestata, atque insuper amens effecta veniens, hujus extemplo Pontificis prædicabili dono curatur. [cæca,] Nec non Helectrudis, cæcitatis ac pedum debilitata valetudine, ejus simili, id est pia miseratione, [clauda,] inventa est digna. Guntildis, similiter ex multo tempore clauda persistens, petiit se ad Sancti tumulum ferri: ubi dum venit, protinus sanitate gavisa recessit. [contractus,] Guandalbertus etiam multam gressuum tarditatem, utpote contractus incurrens, venit ad Sancti sepulcrum; ibique salutifere medicatus, exultans unde venerat regreditur. Arcanrada denique, [cæca & clauda,] oculorum nec minus genuum privata solatiis; antiqua ei, mox ut accessit, pedum virtus reducitur: nam & videns recessit, Sancto sibi procurante remedia. [paralytica,] Insuper Adalgundis, renum stupefacta ariditate, ægra perdurans amicos rogat, quatenus ad sanctum bajularetur locum; quæ postquam ejus (ut sic dicatur) venialia tetigit limina, ita nervorum rigor mirandum laxatur, ut non solum adstantes, verum etiam ipsi ejus bajulatores, attoniti terrerentur. [contracta,] Furlindis vero, quam hujusmodi gressuum, videlicet nervorum contractio, pedibus debilem fecerat; inopina sese eodem in loco mirabatur salute præventam.

[35] [cæcus,] Gildegaudus nempe, qui ex longo degebat tempore cæcus, alieno se illuc deferens ducatu, gavisus est subito se diu negatæ lucis recuperavisse salutem. Adalgildis dum atroci spiritu vexata pernimiam pateretur amentiam, [amens,] mox inibi adducta curatur, atque jucundans sospes revertitur. [paralytica,] Herasia quam totius corporis imbecillitas satis reddiderat miseram, ad ejusdem Sancti convolans præsidium venit, statimque eo salutis modo quo & ceteri obumbrata, quæ renibus acceleraverat curvis, eis jam ad propria remeabat erectis. [muta,] Sed & Gertina quædam, mulier muta, nec non & surda, dum illuc venit, Sancti pia miseratione donatur: nam paucis postquam accessit diebus decursis, plenam in omnibus receptam sanitatem inde secum revexit. [moribundus,] Fuit denique quidam Christianus & fide & nomine, ita desperabiliter languore percussus, quatenus nihil jam de eo nisi mors suspicari posset. Hic vero mirabilius quam fuisset infirmus, sanatur. Porro qui ex multo ac per multum temporis languens jacuerat, extemplo curatus surrexit, atque incolumis ad domum propriam ivit. Præterea Bertgaudus, quem totius pœne corporis nervorum contractio pigræ satis mancipaverat debilitati, [contractus.] ab hujusmodi morbo ipsius pii Pontificis intercessione sanari promeruit. Jusserat quippe illuc se manibus deportari vicinis, haud dubium quin ad beatissimi Germani sepulcrum. Ubi dum orans, humi prostratus jaceret, sensit paulatim, antiqua vetustate damnata officia in pristinum usum reverti. Nec mora, surrexit sanus, atque ob sui incolumitatem Deo gratias ac clementissimo referebat Antistiti, cernentibus hoc qui aderant, atque mirantibus universis. Hæc & alia non minus narratione digna Christus per eumdem Sanctissimum & Apostolicum virum Germanum, post videlicet sui corporis translationem, operari dignatus est qui cum Deo Patre & sancto Spiritu vivit & regnat ac nominatur Omnipotens, per innumera secula seculorum.

HISTORIA MIRACULORUM
Et translationum ob irruptiones Normannicas.
Auctore Aimoino Monacho Pratensi seculo IX.

Germanus, Episcopus Parisiensis (S.)

BHL Number: 3480

AUCT. AIMOINO.

PRÆFATIO.

Studiosis in Christo piisque lectoribus salus & pax perennis ab Jesu, omnium dominatore dominantium. Quoniam non saturatur oculus visu, nec auris auditu, siquidem pertransibunt plurimi, & multiplex erit scientia; hunc libellum miraculorum Domni nostri Germani, elucentibus promicantem insignibus, per aliquorum manus minime dubito revolvendum. Hæc priscorum temporibus Danorum, Ragenarii scilicet ejusque sociorum, meritis ipsius sancti Pontificis superno favore mundo concessa, ad aures usque serenissimi Regis Karoli digna passim relatione pervulgata fluxerunt. Quibus ille gavisus, veluti eorum pretiositate se regnante munificentior redderetur orbis; [Miracula jussu Caroli Calvi sub Ebroino conscripta,] mandavit ea solerti diligentia notari, atque ecclesiastico jure catholicis paginis aggregari. Tunc namque memorati sancti Præsulis Cœnobio præerat Domnus & Abbas vir venerabilis Ebroinus, Pictavensis Ecclesiæ Sedis Episcopus. Hic regali censura injunctum sibi negotium quomodo perficeretur incumbens, duobus hoc delegavit agendum ejusdem nostræ Congregationis Fratribus, maturitate pariter ac scientia provectis: qui pro sui quisque sensus ubertate seorsum scribentes, ediderunt exinde singuli singula opuscula. Quod utrumque a præfato Domno Antistite Ebroino aliisque recitantibus approbari [non] placuit, sed alterum alteri utcumque præferri. Idcirco mansit amborum inusitatus labor usque ad tempus Domni Gozlini, [sub Gozlino expolita.] ejusdem loci præcipui Patris. Quod cum sibi jam aliquorum quidem post tempus annorum ita compertum fuisset; præcepit mihi, non ut sapientiori, sed ut manuali potius Fratri, quatenus unum e duobus coadunarem corpusculum; tantum ut si qua prorsus invenirem superflua, reciderem; quæve minus compta, florentioris styli venustate, nihil extra veritatem faciens, polirem. Quod ego fateor, non viribus, nisi cælitus datis, aut ingenio tumens, arripui; sed magis obedientia, tanto Primati debita fidens, suscepi: merebarque mihi noxam criminis, si jubentis Domini jussa prosequi negligerem.

LIBER I.
Irruptio Normannica anni DCCCXLVI.

PROLOGUS.

[Ad bene vivendum excitant Acta Sanctorum] Sicut laude dignos credimus eos, qui gesta vel miracula Sanctorum, quæ divina virtus per eos operari dignatur, ad ædificationem Fidelium scribere satagunt; ita absque dubio scimus culpari illos, qui præ desidia ac torpore mentis ea litteris tradere ad profectum negligunt futurorum. Nā veluti a somno quotidie ad amorem Dei studiumque bene vivendi excitantur plurimi, legentes in libris facta sanctorum Patrum, eorumque acsi præsentia facta cernentes miracula. Proinde unusquisque talenti donum habens timeat, ne forte audiat quod ille malus servus, qui acceptam pecuniam ac male humo defossam, ad dominum sine usuræ lucris reportare non formidavit. Hoc non solum sponte agendum, verum etiam & cum injungitur, summopere injungentis est imperio parendum. Plura quidem ac stupenda dignaque relatu omnipotens Deus, [& S. Germani, hic veraciter edita.] per eumdem beatum Antistitem, præteritis nostrisque dignatus est patrare temporibus, quæ ob inertiam silentio sunt pressa, atque per incuriam scriptorum omissa: nunc vero ea quæ noviter cunctarum rerum Conditori gratia ejusdem sanctissimi viri placuit operari, auxiliante Domino & ipsius Sancti juvantibus meritis, jubente Domno Rege Ebroïno Antistiti ejusque Monasterii Rectori, licet incompto atque inerudito, veraci tamen ac fideli sermone, læti conamur perstringere: & ut veraciter sunt gesta, atque etiam in populo Nortmannorum jam vulgata, tam præsentibus quam futuris legenda relinquere.

HISTORICA RELATIO.

[1] [Anno 846 Nortmannis, capto Rotomago,] Anno Incarnationis Domini Jesu-Christi octingentesimo quadragesimo a sexto, Regis autem præcellentissimi Karoli sexto; cum Regnum Francorum, post obitum Domni Hludowici Imperatoris, varias divisum esset in partes, & peccata populi crescerent, sanguisque sanguinem tangeret; Deo permittente, flagitiis quidem exigentibus actum est nostris, ut exteræ nationes e propriis egrederentur sedibus, videlicet gens Danorum, qui vulgo Nortmanni, id est Septemtrionales homines appellantur; & superbo tumentique corde, cum valido navium apparatu, Christianorum fines intrarent. Qui huc illucque furentes, atque cum magna superbia cuncta gyrantes, cœperunt b vastando [percurrere] diversas insulas maris; donec nemine sibi resistente, [late omnia vastantibus] fluvium Sequanæ ingressi, Rotomaco sorte incredibili applicarent. Cumq; in eadem civitate aliquantisper demorantes, regionis Principes (quod absque ingenti contritione cordis effari nequivimus) ad bellandum pigros timidosque adverterent; exeuntes a navibus, longe lateque diffusi, cœperunt utriusque sexus multitudinem trucidare, captivare; villas, monasteria, ecclesiasque depopulando cremare; totamque suæ libidinis immensitatem, cum omni crudelitate, in populum Dei debacchando, exercere: quousque ad locum, qui vocatur c Karoli-venna, ventis velisque suæ malignitati justo Dei judicio secundantibus, ultra spem securi navigando venirent. Tunc gloriosus Princeps Rex Karolus, quia propter subitaneum eorum ascensum ex toto non poterat, convocata aliqua sui exercitus parte, venit primum ad monasterium macarii Dionysii, ut ejus orationibus fultus, securius contra Dei suosque pergeret inimicos. Deinde ut erat, uti adolescens, animo armisque strenuus, ad supradictum locum pugnaturus accessit; paratus non solum dimicare, sed etiam pro Fide, proque defensione sanctæ Dei Ecclesiæ laudabiliter mori. Cujus adversarii cognoscentes adventum, deverterunt ad alteram prædicti fluminis ripam, ubi quædam parva tantum pars populi erat: quibus confestim in fugam versis, in d insula quadam ejusdem fluvii, ad opprobrium Christianorum, plus minus undecim captivos sudibus suspenderunt, multosque alios per domos & arbores confixerunt, [& Parisios accedentibus,] atque nonnullos per villas camposque miserabili insecutione trucidantes peremerunt: ipsoque sacratissimo Paschalis festivitatis sabbato Parisius pervenientes, vacuam penitus ipsam urbem quondam populosam, & omnia in circuitu illius monasteria a suis habitatoribus deserta repererunt. Timor siquidem & metus universos invaserat, utputa merito iniquitatis divino enudatos auxilio, atque ideo mundanæ defensionis destitutos solatio. Quis, rogo, non doleret, antequam bellum committeretur, fugatum exercitum? antequam jaceretur sagitta, confossum? ante scuti collisionem, ignominiose subactum? Universorum namque ordo penitus in Ecclesia confusus, atque a bonitatis studio permutatus, hoc, ipsa privatione boni, usque ad exitii fomitem, digna satis ultione promeruerat. At pius Pater, justus delinquentium semper corrector, correctorumque clemens susceptor, non hoc intulit, ut nos ob innumera delictorum nostrorum pondera crudelis damnaret, [effoditur corpus S. Germani, Cumbas deferendum.] sed ut per immensam suæ largitatis benignitatem afflictos emendaret. Tunc, pro dolor! sacratissimum B. Germani corpus, de suo effossum sepulcro, in possessionem quamdam ejusdem ecclesiæ, quæ e Cumbis dicitur, delatum est. Sed quæ facundia quive sermo exponere potest, qualis dum hæc agerentur, quantusque in eadem ecclesia exstitit luctus? Senes itaque ac juvenes, pueri flebant & infantes, utpote nemo sese a lacrymis temperare valens. Similiter & aliorum corpora Sanctorum in eodem pago degentium extumulata, atque per diversa sunt loca deportata, exceptis dumtaxat membris Macarii Dionysii sociorumque ejus Martyrum: quæ licet a suis fuerint abstracta sepulcris, propter tamen Regis præsentiam, non sunt tunc ad alia loca transire compulsa. Statuerat quippe Rex, populo videlicet a se labente, ut jam dicti sancti Martyris monasterium defenderet, eo quod divæ memoriæ genitor illius eum, cum esset parvulus, eidem Sancto speciali traditione commendasset.

[2] [cereo cælitus reaccenso.] Hoc interea juxta narrationis ordinem inseratur, quod dum sanctum ejus moveretur corpus, cunctipotens Dominus dignatus est ostendere. Nam dum in effossione ipsius, & quomodo portari deberet unanimes intenti essemus, cereis pro reverentia accensis; casu accidit ut unus, quem puer incaute tenebat, e manibus ipsius labens rueret, totoque privatus extingueretur lumine. Quem cum a solo idem puer cum omni velocitate levasset, lumen amissum ab altero mutuare cupiens, meritis tanti Patroni actum est, ut statim in manibus ejus cereus illuminaretur extinctus. Quod quidem mirum, nec ab re tamen ducimus, si ibidem ignis divinus resplenduit, ubi, quamvis lugubre, filius venerabatur lucis. Unde qui aderant universi gratias Deo referentes, atque præclara Pontificis merita collaudantes, cœperunt magis magisque in psalmodiis Deique laudibus esse devoti, quousque opus, licet triste, consummaretur honeste.

[3] [& luce cælitus visa supra Reliquias,] Num visio illa quæ aliquibus ipsius monasterii Fratribus eadem nocte, qua beatissimum ejus corpus effossum est, antequam aurora subsequentis appareret diei, ostensa est, ut non dicatur omitti debet? Cum ergo ad fluvium Sequanæ sua quæque ad naves ferentes, prima ipsius noctis vigilia quidam perrexissent Fratres, indeque ad monasterium jam remearent; apparuit eis secumque etiam comitantibus famulis tam immensus claritatis splendor, super eam ecclesiæ partem, qua ejusdem sanctissimi Viri corpus positum erat, ut claritati æquaretur diei, eademque ecclesia veluti igne supposito videretur cremari. Qui cum intra se nimium mirarentur, & eorum corda hujuscemodi consideratione stupefacta hærerent, visio paulatim deficiens disparuit. Pervenientesque ad monasterium sciscitati sunt, si aliquis Fratrum ea hora cum lumine super ipsam fuisset ecclesiam. Nemine tamen qui fuerit reperto, cognoverunt visionem Angelicam, divina virtute meritis Sancti patratam; qui sua migratura ossa piosque cineres, talis sibi claritatis concessa gratia, invisere curavisset.

[4] [Hac ablatio fuerat biennio ante prædicta.] Illud quoque insigne miraculum, quod ante biennium quo hæc acciderunt, cuidam monacho ipsius monasterii, ætate moribusque grandævo, ostensum est, minime oportet silere: cujus exempla actusque eximii si sequantur, plurimum prodesse poterunt ad salutem. Vidit idem, quadam nocte positus in sopore, B. Germanum quasi suo egredientem de sepulcro, expeditum atque ad iter agendum præparatum. Qui veluti sciens eumdem esse beatissimum Dei famulum, interrogavit humili voce, quo tali processu abire disposuerit. At ille, migraturum se ex eodem loco respondit. Quem rursus animo quidem timenti interrogans ait: Domine, & si tu abieris, nos tantilli tui servuli quid postea faciemus? Cui, quasi tristi vultu & cum magno mœrore, ut eidem Fratri videbatur, ait: Et vos ex isto migrabitis loco: attamen vere cognoscetis, quoniam & ego revertar, vosque miseratione divina simul cum tempore disposito remeabitis. Quam visionem verissimam fuisse, ea quæ consequenti fine sunt completa declararunt.

[5] [& rursus paulo ante quam fieret,] Nec illud, quod cuidam in eadem ecclesia revelante Christo patefactum est, silentio præterire debemus: quoniam dum prædicamus talia, excitantur audientium corda, ad melliflua Sanctorum deposcenda suffragia. Quidam vero religiosus ejusdem monasterii Frater, cum alii Completorio peracto festinarent ad requiem, quo fessa post diei laborem corpora lectulis reclinarent; sese ille ante sepulcrum B. Germani peculiaris orationis causa projecit. Cumque diu cælorum ac totius mundi Dominum pro suis exorans delictis, opem B. Germani ceterorumque Sanctorum intento corde Fidelibus cunctis deposceret (jam enim frequens Paganorum rumor ad nostras certissime percrebuerat aures) ante quindecim fere dies adventus illorum, hæc mirabilis sibi ostensa est visio. Nam ab oratione qui jacuerat surgens, apertis vidit oculis, ut olim totum mundum Pater Benedictus, sepulcrum beatissimi Germani veluti patefactum, ipsumque sanctissimum corpus indisruptis vestibus indutum, atque ministerio ut fuerat divino in ipso sarcophago ordinate compositum; quemadmodum ipse post paululum omnesque qui simul adfuimus, dolendum! inspeximus. Sic Dominus suo dilecto sanctusque Germanus ostendere voluit, quod in brevi peccatis facientibus nostris erat implendum: nec visio prius quam visionis sequentia omnibus panditur.

[6] [Oratorium S. Germani frustra nituntur incendere Nortmanni,] In memorato denique Karoli-vennæ loco, ipsi Normannorum populi, se victores seque superiores esse conspicientes, dum adhuc morarentur; exeuntes a navibus f, Cellam nostram, quæ contra vel secus eumdem locum posita est, cursu propero festinantes intraverunt: unde miraculum, quod illic tunc factum comperimus, optimum si narretur putamus. Namque in eadem Cella ecclesiis Apostoli Petri almique Germani ignem terque quaterque supponere nitentes, cum defecissent; eas incendere amborum meritis non valentes, claustra ejusdem Cellæ tandem egressi, horreum quod ibi erat juxta positum cremaverunt: ex quo tantus flammarum globus, aëris alta petens, adscendit, ut quasdam arbores, ultra etiam jam dictam Cellam virentes, incenderet, ipsas vero ecclesias intactas & integras ut erant relinqueret. Cum insuper ventus Australis validissime flaret, totumque fere incendium eamdem in partem projiceret; illico Septemtrionalis e regione spirans intumuit; atque in alterius partis latus Australem mira conversione reflectens, omnem vim pariter retorsit. Ita mirabilis Deus, qui famulos suos secum fulgentes in cælis semper [glorificat,] mira communi pietatis gratia operatur in terris.

[7] [Parisios veniunt] Cum igitur Sabbato Paschali, diffusa navium classis Parisius, ut supra relatum est, pervenisset; in crastinum, cum suos jam sol lucifluos emitteret radios, propria totum illustrans lampade mundum, [& monasterium destruunt:] e navibus prorumpentes, ipsam civitatem, ut præmisimus, vicinaque suburbana absque habitatoribus repeterunt: ingressique monasterium beatissimi Germani, Dei fanum residuumque ecclesiæ, quod securitatis damno remanserat apparatum, contaminare, pollutisque manibus cœperunt destruere. Sed quia Domino miserante nec ibi virtus defuit ejusdem sanctissimi Patris, minime debent reticeri, quæ tunc illic totius mundi Creator, ad laudem sui nominis, gratia ipsius Pontificis, ostendere dignatus est miracula. Quæ, quia nemo nostrum interfuit, penitus ignorabamus: postea tamen a fidelibus missis g Hluduwici Bajuvariorum Regis, Kobbone videlicet aliisque, quos ad Principem Normannorum h Horich nomine legationis causa direxerat, ea cognovimus: [eorum tres ecclesiæ lapsu pereunt:] qui nobis illa fideliter narraverunt, quemadmodum ipsi (ut testati sunt) coram Horich præsentes ex parte viderunt, atque ex parte ab ipsis, qui tunc in ipsa ecclesia, quando hæc gesta sunt, simul aderant Christianis audierunt. Nam cum trabes ecclesiæ miserrimus ille populus, quia erant abiegnæ, & idcirco habiles navigio, incidere tentavissent; tres ex maligno eorum numero, ante altaris crepidinem B. Stephani, invalidi totius virtutis robore ruentes ceciderunt; atque confracti incredulas Deoque odibiles animas, aliis timore perculsis, exhalantes, perpetuas descenderunt ad umbras, ubi edax vermis eorum non morietur, & nimius eorum ignis non exstinguetur. A trabibus ita cessatum est.

[8] Cumque illud Dei templum, totumq; simul depopularetur monasterium, accidit ut unus eorum etiā apud eos nefandissimus, [alterius manus exarescit:] ad Confessionē Domni Germani strictum gladium polluta gestans manu (mira quidem dicentur) deveniret; colum namq; marmoreā, quæ ibidem orantibus ad dexteram sita erat, tredecies totiusque corporis adnisu, veluti capulans hostem, percuteret. Cui continuo ita manus dexteræ, qua columnam ipsam inciderat, virilitas evanuit, ut post illum diem (quemadmodum idem Kobbo vidit, qui & eas incisiones nobis ignorantibus præsens ostendit) usque ad infelicem ejus ex hac vita discessum, semper immobilis aridaque & ut fuerat extensa permaneret: manubrium vero ferri ita manu compaginatum inhæserat, ut numquam ab ea aliquo ingenio vel arte nisi cum cutis parte avelli potuerit. Qui tamdiu nimia vexatione compatientis corporis cruciatus est, donec miserrimam finiret vitam, plenus indignationis & iræ, manibus dæmoniorum devectus ad tartareas sedes cocyti fœtidumque lacum averni.

[9] [alii cæcitate & dysenteria puniti,] Operæ pretium fore credimus, si & illud magnum narretur miraculum. Igitur dum ipsum sanctissimum oratorium a crudelissima impie violaretur turba; tanta subito nebulæ est densitate repletum, ejusdemque obscœni violatores ita divini judicii cæcitate perculsi, quatenus illud metu ac tremore nimio pavefacti linquere cupientes, vix ostia vel fores per quas intraverant invenire valerent. Sicque in oberrando diutius fatigati, tandem erumpentes quantocius effugerunt, tali ab illo die tantoque pervasi terrore, quo non ausi ulterius essent quacumque fœditate ipsam contaminare ecclesiam. Insuper & ita dysenteriæ morbo exinde (ut est vulgatum) sunt afflicti, ut dum quotidie morerentur, nullus ex tanta multitudine se putaret evadere.

[10] Interea simulato languore, legationis causa dirigunt ad præcellentissimum Regem Karolum, [hanc etiam in digressu] ut eos cum pace fideles suscipiens, ad propriam dato Regni tributo redire permitteret patriam. His ita placitis, Rege quidem nolente, Principibus tamen quibusdam (ut fatebatur) muneribus læsis, Ragenarius Dux eorum, cunctique Principes ad Regem, qui tunc in monasterio macarii Dionysii residebat, adducuntur: per deos, perque ea quibus maxime se protegi ac salvari putabant testantes numina vel arma, quatenus nequaquam ulterius vel fines sui regni, nisi fortasse auxiliatores, intrarent aut contingerent. Qui ita dimissi atque pro sui evasione quam minime speraverant gavisi, pariter quo venerant accepta auri argentique imposita summa læti redierunt: sed revertentes, [secū ferunt & pereunt] morbo quo in prædicta ecclesia perculsi fuerant quotidie deficientes cruciabantur, cruciatique nequissimas miserabiliter animas exspirabant, nemine quos secum habebant Christianorum hujusmodi plagam sentiente. In quibus omnibus Dei est consideranda potentia, ejusque pietas amplectenda, qui tam misericorditer salvat innocuos, tamque terribiliter Sanctos suos mirificando punit profanos.

[11] [Strepitus ecclesia nocturnus cessat relato corpore,] Quid in eadem ecclesia, postquam major pars Fratrum ab exulatu reversa fuit, gestum est, silentio premere non debemus: necdum enim sacratissima beati viri ossa ad proprium fuerant reportata sepulcrum. Una namque noctium, custodibus ejusdem ecclesiæ dormientibus, antequam Fratres ad referendas Deo laudes more solito excitarentur; auditur ab eisdem coram altari S. Stephani strepitus dæmoniorum ingens, veluti hominum multitudo ad aliquid putaretur discurrens. Qui confestim surgentes, & cum lumine totam ecclesiam circumeuntes, cum neminem reperissent; intellexerunt fraudem fallaciamque dæmonum fuisse; qui nimirum dolebant se expelli a sanctis sedibus templi, in quod, dum a perfidis permissum fuerat pollui, haud dubium quin aliquantulum juxta illud, Et pilosi saltabunt ibi, intrandi licitum habuerint. [Isa. 13, 21] Postquam autem sacri ejus cineres relati, atque suo loco Christo favente sunt restituti; nihil tale in eadem basilica, ipsius sanctitate promerente, auditum est.

[12] [Regressus ad Regem suum Dux Normannus,] Siquidem Ragenarius Dux, auctorque totius memorati mali, ante profanum Horich Nortmannorum Principem cum ingenti superbia venies, ostendit ei quod secum hinc asportaverat aurum argentumque multum: dixitque quod opinatissimam Parisius civitatem captam haberet; quodque mansionem Germani senis, quæ in eadem terra decentissima haberetur, intrasset; insuper & quod omne Karoli Regnum sibi ratione tributi subjugatum haberet. Horich autem dum talia non crederet, jussit jam dictus Ragenarius partem incisæ trabis monasterii Domni Germani, seramque portæ Parisiacæ urbis, ante eum in testimonium adduci. Præterea retulit ei quam bonam quamque fertilem, uti omnibus repletam copiis, invenisset terram: populum vero eam incolentem, ad dimicandum pavidum ac trementem: referebatque dicens, quod majorem ibi mortui quam viventes haberent virtutem, nullumque invenerit sibi resistentem, præter Germanum senem mortuum. Hæc cum diceret, [solum sibi Germanum restitisse fassus,] tremens illico ac pavens corruit in terram, atque terrifica cœpit voce clamare, Germanum coram adsistere, eumque se baculo quem manu gestabat graviter flagellare. Quod videntes, Horich scilicet universique sibi adsistentes, ipseque Kobbo Hluduwici Regis illuc directus Legatus, ex hoc quod acciderat stupore nimio permoti, admirati sunt. Idem vero Ragenarius, sic humiliatus ac repente contritus, aliorum manibus cito sublatus recessit: qui maximis per triduum tormentis ignominiose afflictus, præcepit tandem unam auream suæ similitudinis statuam fieri, atque per eumdem Kobbonem Germano seni deferri; spondens se, si evaderet, Christianum deinceps futurum, Deumque Christianorum indubitanter crediturum: sed quia non erat ex ovibus Christi, idcirco quod petebat obtinere non meruit. [miserrime obit,] Ita prorsus inflatus, quemadmodum nobis idem Kobbo manifestum fecit, ac totus turgidus exstitit, ut nec auditus, nec visus, nec odoratus, vel gustus in ejus corpore discerni potuerit. Sicque diffusis ad postremum visceribus medius crepuit, vitamque miserrimus mane finivit: statua vero sacris oblationibus indigna, a quibus delegata fuerat retenta, veluti immundissima a mundissimo cordium inspectore refutata remansit.

[13] [ejus socios contagionis metu occidi Rex jubet,] Sed adhuc qualiter qui residui fuerant ex hac defecerint vita, prosequendo narremus. Ab eo sane die, quo monasterium almi Præsulis Germani ingressi sunt, donec pœnaliter cuncti interirent, ita, ut diximus, turgenti sunt (Kobbone teste) viscerum inflatione perculsi; quatenus omnis eorum cœtus etiam in patria quotidie moriens periret, præter quos Horich postea jussit occidi. Timens etenim ipse ejusque Optimates & populus pariter universus hujuscemodi morte pessima damnari, præcepit omnes qui residui erant, exceptis paucis fuga lapsis, quos nec mortis credimus evasisse exitium, decollari: eorumque capita, [& Christianos dimitti.] veluti satisfaciens morbo, Christiano qui captivus illic erat populo tradi. Nam ita clades ingrassata Deo permittente sæviebat in plures, ut pene quicumque morbidum tangeret, extemplo eodem attactus morbo & ipse deficeret. Insuper jussit cunctos captivos, qui Christianitatis vocabulo censerentur, in regno suo perquiri; eosque cum libertate & honore, absque alicujus contradictione, in suam patriam reverti: qui etiam hæc & alia, ultra quam sint inserta, dicebant. Nos tamen ea quæ a videntibus percepimus, solummodo ponere disposuimus; magnum satis habentes, quod victoriam, quam populi multitudo, communi obstante crimine, ex inimicis habere non potuit; B. Germanus, inclitus meritis, gloriosus miraculis, apud Deum tali donatus triumpho, obtinere promeruit.

[14] Quia vero duce Christo hucusque, signorum dulcedinem sequentes, [Puer totus impotens sanatus,] processimus; nunc ordinem, quo ipsius beatissimi corpus relatum sit, dicere aggrediamur; his præmissis, quæ in villa Cumbis accedentibus infirmis, ejus patrociniis donata cognovimus: quæ quo magis narrantur, eo amplius juvat a piæ narrationis tramite non discedere. Igitur cum quidam puer, Dagenus nomine, ex familia ejusdem monasterii, surdus & mutus, omniumque membrorum officio destitutus, ad præfatam villam auxilio parentum deportatus fuisset; ita est subito meritis ipsius gloriosi Pontificis pristinæ redditus sanitati, ut & loqueretur pariter & audiret: & qui paralyticus manibus devectus venerat alienis, ovans ac lætabundus, tribus in se miris ostensis, propriis jam cœpit ire vestigiis. Namque a terra post paululum incolumis surgens, cum magna cordis alacritate illis qui aderant aiebat: Ecce, ecce, adest B. Germanus, per quem me totum, Deo gratias, agnosco curatum.

[15] [Puellæ duæ febre liberatæ,] Nec illud omitti debet, quod Christus ad laudem & gloriam famuli sui largiri dignatus est, quod etiam audientibus proficere credimus. Fuerunt itaque in eadem villa duæ puellæ, longo tempore sic febribus valde vexatæ, ut vix jam pedibus incedere valerent, quibus nec ulla medicinæ ars eatenus potuerat subvenire. Quæ cum fiducia magna ad eamdem ecclesiam, in qua sanctissima ejus membra posita erant, pergentes, petierunt a custodibus, ut saltem sub tanti Pontificis venerabile corpus eis transitus præberetur. At illi fidem illarum plenam considerantes, permiserunt eas sicut humili petebant prece transire. Nec fides præmium distulit. Ita sane, ipsius sancti corporis transito feretro, ab eadem infirmitate mox curatæ sunt, ut nullam exinde molestiam per idem tempus ulterius paterentur. Ergo mirabilis Deus in Sanctis suis, qui non solum eos in præsenti gratiarum donis mirificat, verum & post mortem tantis beneficiorum muneribus, eorum meritis languentibus præstitis, miraculorum glorificat signis.

[16] Post hæc vero cum ejus sacratissimum corpus a supradicta villa Cumbis ad monasterium reportaretur; [Relatum corpus,] quod tunc in via actum est manifestare placet in populis. Tanti denique Præsulis beatissima membra Monachis cum laudibus & hymnis ad proprium referentibus locum; contigit ut cereus qui præferebatur ardens, validissimo flante vento, etiam in laterna in qua positus erat, extingueretur. [post cereum cælitus reaccensum,] Dumque cum equo ad villam quis, propter ignem qui rursus debuisset accendi, ire voluisset; cælitus effulsit, ut omnibus qui aderant, tamquam extinctus non fuisset, in eadem laterna rutilans appareret. Unde ad hujus rei testimonium in eodem loco a fidelibus Crux lignea ponitur: ut quod ibi tunc gestum est, quodque priusquam ad monasterium perveniretur geminatum miraculum, a transeuntibus futurisque non ignoretur generationibus.

[17] Ventum est autem, non paucis sanatis infirmis, cum magnificentia & honoris obsequio ad Teodasium i ejusdem Sancti villam: unde sequenti die, comitantibus rursum virtutum prodigiis, gratanter egressi, venerunt psallentes rectoque itinere gradientes usque ad fluvium, qui vulgo dicitur k Biber. Quo transmisso, venerabilis Præsul & Abbas ipsius monasterii Domnus l Ebroinus obviam venit, multique utriusque sexus, diversi gradus & ordinis cum crucibus & cereis, [magna pietate excipitur.] reliquoque sanctissimo apparatu cum eo; plebs quoque civitatis villarumque circumquaque non modica, cum omni alacritate ac devotione cordis universi currentes. Nam Clerici magna cum voce Deum laudantes, singultu interdum quatiente psallebant: populi autem nunc præ immenso gaudio lacrymas fundentes, nunc vero præ cordis jubilo exultantes, innumeras Deo gratias referebant. Nec uberior mœstitiæ fletus in transmigratione, quam lætitiæ extitit in reversione. Præfatus itaque Antistes, aliique ad hoc delecti Sacerdotes nobilesque viri, sacratissimum ejus corpus propriis humeris vicissim gestantes, reliquis omnibus ante & post feretrum cum laudibus & hymnis tripudiantibus, bajulantiumque vestes attingere festinantibus, ad propriam deportaverunt ecclesiam. Cumque ad primam monasterii portam pervenissent cœperunt hymnum Te Deū laudamus, te Dominum confitemur, cælo resonante ante ipsū decantare, ponentes eum super altare S. Stephani in eadem ecclesia principali. Ubi tamdiu mansit, donec translationis ejus festus dies, quæ octavo Kalendas Augustas celebratur, adveniret. Tunc accedens memoratus Abbas Domnus Ebroïnus Episcopus, tulit illum, & collocavit in suo sarcophago, cum metu & nimia diligentia, benedicentibus universis qui aderant ac laudantibus Deum.

[Postea visus est S. Germanus arma deponere.] Denique postquam ejus sacratissimum corpus in suo est collocatum sepulcro, illam visionem silendo præterire non debemus, quæ cuidam Fratri nostro in eodem cœnobio quadam nocte revelata est. Videbantur enim illi in sopore posito omnes Fratres ipsius monasterii, stantes in choro, vestibus induti solennibus, loquentes ad invicem quasi de his quæ acciderant malis: respicientesque contra Orientalem ejusdem ecclesiæ partem, viderunt beatissimum Germanum, veluti in habitu militari ante altare S. Stephani galeatum atq; mirifice loricatum stantem, & uti ex campo certaminis armigeratum fessumque venientem: adspiciensque cunctos, interrogavit usitato gentis nomine, ubi essent vel quo abissent Nortmanni, ipsius templi violatores, patriæ dissipatores, qui sua aliorumque Sanctorum membra effodi compulissent. Cui humili satis (ut decebat) responso dixerunt, quia recessissent. Tunc venerabilis Pater, Bene, inquit, &, Deo gratias, respondit. Deinde in sedili quod ante memoratum altare paratum erat, ut eidem videtur Fratri, residens, vocavit eos, jussitque ut sese ad deponendum ea quæ portabat arma militaria juvarent: interea quod adspiciebatur defecit. Nos vero tali habitu talique visione præfiguratum animadvertimus, quod jam veraciter factum esse cognoscimus, ultionem dumtaxat a sancto viro ex inimicis cælitus reportatam: cujus interrogatio eorum perditionis declaratio fuit. In armorum quoque deponendorum adjuvatione colligimus, quod eum, immo nosmetipsos bene vivendo adjuvare debeamus, ne talia nobis aut illi pro nobis ultra proveniant.

[19] [Epilogus.] Nunc igitur paulisper considerare libet, quam metuenda sint omnipotentis Dei judicia; quanta sit longanimitas atque justitia piissimi Creatoris nostri, vere terribilis in consiliis suis, patiens & æquissimus in universis operibus suis: qui si iratus servis suis negligentibus fuerit, cito illis pœnitentibus placatus reconciliabitur; atque visibilibus sive invisibilibus prostratis hostibus, pacem contritis corde cum victoria dabit. Sic de populo Israëlitico sæpe legimus, sic nostris temporibus frequenter audivimus, sicque in nobis ipsis ejus pietatis gratia experti sumus. Ipse est enim Deus repellens & destruens, irascens & miserans, commotorumque contritiones sanans. Attendendum etiam, beatissimus Germanus quantum sit glorificandus, quantumque venerandus, qui sic misericorditer juvat ad se cum fiducia confugientes, sicque terribiliter justis (quod est fatendum) meritis percutit adversantes. Et quia longum ac difficile est per singula ejus virtutes retexere, maxime cum & antequam nasceretur ita dilectus gratusque Deo, ut Joannes in utero matris exultans, inventus sit, cui virtus miraculi famulatrix extiterit; placet in ejus laude hoc in loco paucis ludere versibus, sitque prioris libelli finis.

Hic est Germanus, voluit quem mater in alvo
      Perdere, præsumptis haustibus atriferis.
Sed quia vitali fuerat respersus olivo,
      Non potuit sanctum commaculare malum.
Nam fuit egregia genitus de stirpe parentum:
      Qui quondam terris, nunc super astra nitet.
Optat enim, fragili si quis dum carne manebat
      Nosse fuit qualis, hic sua gesta legat.
Et cælos postquam conscendit, quanta per ipsum
      Gesserit Omnipotens, promere lingua nequit.
Linquitur hoc illi bibulas qui solus arenas,
      Ac pelagi guttas dinumerare valet:
Hortor enim cunctos, maculat quos actio vitæ,
      Hujus opem precibus poscere sæpe piis:
Debilis ad cujus venit si turba sepulcrum,
      Inde means rediit sana, favente Deo,

Cui nunc & semper gratias agamus, qui nos meritis hujus fidelissimi sui Præsulis de tot tantisque malis eripuit, quique nobis quotidie innumerabilium donorum beneficia ejus suffragiis præstat, faciens magna & mirabilia sine numero: cui sit honor & potestas, decus & imperium, per infinita secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Sextus erat Caroli Calvi annus, saltem usque ad 20 Iunii. Licet totus potuerit sic appellari.

b Hæc ita in Chronico Malleacensi narrantur: Concremata est ab eis Hero insula, & monasterium Deas, Burdegala, Santonis, Engolisma, Lemovicas, Parisius, Turonis, Noviomagum, Aurelianis, Pictavis, & innumera monasteria & castella destructa.

c Caroli-venna, vulgo Chalevanne, ad Sequanam versus palatiū S. Germani in Ledia, Gallice en Laye. Legipotest apud Mabilionem, post hos miraculorum libros, diploma donationis monasterio S. Germani ejusq; Abbati Hirmino factæ a Ludovico Pio, anno ejus III, de Piscaria, quam olim proavus ejus Karolus, scilicet Martellus, in pago Pinciacensi, in villa quæ vocatur Rioilus, in fluvio videlicet Sequanæ, fieri jussit, sub ea scilicet cautela, ut omni tempore sit salva undique omnibus obstaculis aqua, nec fiant unquam ulla opera huic vennæ nocitura, nec ante vel retro; quia cujuscumque potestatis sint littora, tamen est regalis aqua.

d Videtur indicari insula S. Dionysii, vulgo, Isle S. Denis.

e Combæ, Combes, Vicus in pago Briegio, sexto milliari a Lutetia Parisiorum.

f Cella etiamnum de jure monasterii S. Germani, la Celle.

g Hic est Ludovicus, Caroli Calvi frater, senior dictus & Rex Germaniæ, mortuus anno 876.

h Horich sive Horicus, unus ex 5 filiis Godefridi Regis Daniæ anno 810 mortui, ac tandem monarcha Daniæ: de quo & aliis Daniæ Regibus & Ducibus egimus 3 Februarii ad Vitam S. Anscharii §. 8.

i Theodosius, vulgo Thiais, Vicus altero milliari supra Parisios, haud procul a Sequana, hactenus cœnobio Pratensi subjectus; in diplomate Caroli Calvi Theodoxius.

k Biber juxta monasterium S. Victoris in Sequanam ab itur.

l Mortuo anno 842 Ailduino Abbate S. Dionysii & S. Germani, Carolus Calvus regimen Abbatiæ S. Germani dedit Ebroïno Episcopo Pictavicensi. Ita Continuator Aimoini lib. 5 cap. 19, qui dein cap. 21 asserit Ebroïnum anno 858 defunctum esse. Fuisse autem summum Capellanum Caroli Regis notavit Sirmondus, ad Capitulare 3 Caroli Calvi, in Verno palatio præsidente Ebroino habitum.

LIBER II.
Miracula in irruptione Normannica anni DCCCXLVII.

PROLOGUS.

Quia prioris libelli metas, optatum propinquantes portum, Christo sermonis vela regente, attigimus; acceptumducimus ea modo miraculorum subnectere signa, quæ postea Dominus per ejusdem Pontificis merita gloriosa dignatus est pandere. Illa quoque quæ rursus in ipsius Sancti nosttaque peregrinatione sunt facta, non incongrue addenda censerentur, nisi forte pudoris esse viderentur. Scilicet qui castigationis divinæ posthabitis eruditionibus, tempus emendationis necnon & fructum correctionis parvipendentes, ad hoc iterum prolapsi sumus, ut longiorem demum exulationem dignissima expulsione pateremur. Sed absit ut vel nostra tacendo inaccusata pallietur iniquitas; aut cælestis, qua sanaremur, nobis clementer adhibita, quo non præconetur, reticeatur benignitas; vel etiam tanti Pontificis humanæ saluti largita virtutum gratia, immemorata transiliatur.

HISTORICA RELATIO.

[Mulier contracta sanatur,] Sancti vero corpus dum revectum, atque ordine supra digesto suo est in loco restitutum, accessit ex a pago Oximensi quædam paupercula mulier, nomine Hirmintrudis. Hæc per novem annorum curricula contractionis calamitate oppressa, de loco ad locum, nisi aliorum manibus delata, nequaquam incedere valebat. Cumque eam Dominus per gloriosum Antistitem Germanum curare voluisset coram se assistere, deferentes sibi panem & lac, signum futuræ sanitatis, hortantesque ut comederet: molestia namque infirmitatis fatigata obdormierat. Cumque comedisset ex his quæ attulerant, dixerunt illi: Surge, & quomodocumque potes, Parisius ad sepulcrum B. Germani ire festina, cujus munere noscas te ex propria corporis debilitate curandam. Quæ longo ægritudinis vinculo de sua desperata salute, putavit se vano somni phantasmate deludi: idipsum & parentes, quibus hæc retulerat, dicebant. Sed alia iterum nocte prædictæ virgines eidem apparentes, cum quadam indignatione, blando quidem sermone eam allocutæ, dixerunt: Gaude, in proximo est enim ut cureris. Et quare, quo tibi præcepimus, non isti? Vade igitur, saltem nunc, nec moram feceris. Porro expergefacta mulier, auxilio tandem fratris asello levatur; sicque ante tumulum tanti Patroni delata exponitur. Permissa itaque est in atrio ejusdem ecclesiæ ipsa nocte requiescere. Sed priusquam mediæ noctis spatium transmitteretur, evigilans, quasi quodam medicamine delibuta, per seipsam aggreditur ecclesiam, Fratribus jam ex more vigiliarum solennia celebrantibus. Interea membra sibi male cohærentia cœperunt resolvi, atque in antiquum mox officium reverti: quæ pro anxietate cordis corporisque relaxatione magnas institit voces emittere, ut omnes qui aderamus audivimus: factoque mane, illi Domino B. Germani precibus miserante, propriis concessum est ambulare vestigiis: sicque per iter quo venerat rediens, omnibus bonum sibi largitum narrabat.

[2] [item homo contractus,] Nec illud præterire debemus quod simili modo factum contigit miraculum. Nam inter ceteros ex diverso properantes, venit quidam juvenis ex b pago Bajocasino vocabulo Hildemodus, qui ita renibus contractus tribus continuo extiterat annis, ut eo ipso dolore genuum ac tibiarum seu pedum privaretur officio: isque multa venerabilium Sanctorum circumiens loca, quo pristinam illorum suffragiis recuperaret sospitatem, a nullo prorsus destinatus est sanari. Supradicta autem sanctissimi Pontificis imminente celebritate, a quodam venerabili viro per soporem est admonitus, ut monasterium ejusdem sanandus adiret. Qui nihil de visione dubitans, eo die qui eamdem præcedit solennitatem, nono Kalendas Augustas, cum ascellaribus venit ante sancti Patris sepulcrum, jaciens se pronū in terram. Cumque diutius pro sui recuperatione Deum beatissimumque Præsulem intentissime exoraret; subito cœpit, coram oculis omnium illic adstantium, membra, prolixa agritudine torpentia, gemens extendere. Nec mora: statim namque surrexit benedicens Deum, sanctumque glorificans Germanum: & non solum ipse, verum & qui præsentes eramus, omnisque frequentia populi qui convenerat, pariter benediximus Domino, qui talia meritis sui Confessoris dignabatur concedere.

[3] [& puer, insuper mutus] Illud quoque, quod divina bonitas eodem vespere ad famam nominis tanti viri ostendere voluit, reticeri non debet quin inter cetera narretur miraculorum insignia. Fuit quidam puer (ut putabatur) duodennis, de pago Aurelianensi & familia beati Patris Benedicti, qui de matris vulva in lucem renibus contractus ac genibus proruperat; nec aliter se ullo modo movere poterat, nisi manibus nitens semivalidum promoveret corpusculum: insuper & ita ab ineunte ætate officio loquendi privatus adoleverat, ut more ipsius lingua potius strepitum, quam verborum exprimeret sensum. Qui cum ad B. c Caronis Martyris sepulcrum, quod juxta oppidum situm est Karnotinum, a quolibet gratia pietatis deportatus fuisset; interventu ipsius sancti Caronis, pedes ejus, contractione genuum perseverante, a posterioribus solummodo sunt disjuncti. Inde vero ad patrocinia almi Patroni nostri quandoque perductus, obtentu misericordiæ permissus est ad sancti Pontificis Confessionem manere. Cumque jaceret, Fratribus jam in ecclesia vespere psallentibus, cœperunt mox nervi atque nodi a nativitate contracti corporis resolvi, necnon & ad usum ambulandi divina miseratione per beati viri suffragium aptari: qui cum fide veniente impetrare potuit, quod natura vitiata negaverat.

[4] [Cæcus lumen recipit.] Non debent esse (quod longe a Fidelibus sit) oneri, quæ Christus suis sanctis amicis dignatur largiri: nam qui gesta virtutesque eorum, qui jam cum Domino in cælesti regnant Hierusalem, audire renuit, ipse procul dubio sibi testis existit, quia nondum ad illorum perfecte suspirat consortium: contra vero qui recolit, legit vel audit; ille utique, licet in terris adhuc positus, concivem illorum se evidenter esse demonstrat in excelsis. Igitur ex quadam possessione ipsius beati Viri, quæ in d pago Pinciacensi sita e Prunidus dicitur, fuit quidam homo nomine Adoardus, ita oculorum privatus lumine, ut illi continua nox esset, nec quidquam lucis haurire posset. Hic ad sancti Pontificis festivitatem manibus, utpote cæcus, aliorum deductus, ad sacra Missarum solennia inter reliquos qui convenerant devotus adstabat: & ecce subito, antequam Euangelium legi inchoaretur, cœpit ab ejus oculis magnus quasi lacrymarum fluxus mirum in modum manare. Cumque diu hoe ageretur, & ipse rivulorum fontem de suis maxillis crebra manus adhibitione extergeret; superno mox respectus intuitu, incipit paululum splendoris inspicere. Deinde gratias agens toto devotionis affectu, solo prostratus obnixe precabatur, ut sibi jam partim reseratum lumen plenius redderetur. Nec ejus sunt preces apud altissimum cordis inspectorem sanctumque frustratæ virum: statim namque exauditus, pristinum recepit visum: Missarumque peracta solennitate, venit jam clare videns ante polyandrum beatissimi Confessoris, glorificans Deum, qui sibi ejus precibus, per tot annorum curricula ademptam, luminis reddiderit dignitatem.

[5] [Normannorum altera insectatione] Ut igitur castigantis nos inæstimabilis divinæ bonitatis miseratio evidentius prædicetur, illa quæ rursus in ejusdem Sancti ac nostra peregrinatione (ut meminimus) facta sunt miracula, persequamur, etsi non sermone verborum copia phalerato, virtutum tamen speciositate colendo. Non post multos denique f annos, iteratis sæpius malis, suscitavit nobis Deus sævissimam earumdem gentium persecutionem, qua nos merito affligeret; afflictosque, ut pietatis Pater, ad emendationem compelleret. Nam quemadmodum prospera a recto tramite per mentis elationem aliquando deviant, ita & adversa per contriti cordis humilitatem ad nostri nos custodiam revocant: sola enim vexatio intellectum dabit auditui. Hujus itaque persecutionis orto flagello, Sanctorum circumquaque jacentium corpora, non solum a sepulcris instaurato dolore effossa, verum etiam & ad proprias possessiones sunt hac illacque devecta. [& sacri corporis delatione] Cumque paratum fuisset quo sanctissimi corpus Germani ad superius dictam villam Cumbis iterum ferri deberet, illud nos, quod tunc ibidem gestum est miraculum, dicere juvat. Quidam autem nostrum, nomine Adalarius, Monachus & Sacerdos, sic per tempus continua renum fatigatione debilis factus extiterat, quod nullo modo per se vel ad modicum, nisi uno & præsertim duobus sustentatus baculis, incedere valeret. Quibus adductus venit ad ecclesiam inter reliquos gemens: accedensque ad sancti Præsulis corpus, jam ad efferendum feretro aptatum, [debilis sanatur.] studuit unus nec tardior quidem esse portantium. Et hoc, divino suffragante auxilio precibus Sancti sublevatus, relicto, immo (ut ipse post ajebat) oblito baculorum officio, vicissim peregit, usque dum ad præfatam Cumbis villam, vinculo infirmitatis solutus, pertingeret. Quo in loco, beati corporis gleba super altare venerandum exposita, ipse gratias agens, ad omne quidquid voluit sanus evasit.

[6] Deinde contigit, post aliquod evolutum temporis spatium, [Demoniacus liberatus,] ut illuc quispiam dæmonio plenus adduceretur, quem quatuor ferme viri tenere vix possent. Maligna quippe vigebat virtute, eratque ex ipsius Sancti familiæ colonis, atque de villa supra memorata Prunido. Advenit ergo manibus violentorum impulsus, tergiversatione reluctante hostis, Justi præsentiam nimium formidantis. Itaque multas illi adjurationes juxta consuetudinem exorcismi quidam nostri fecerunt, dantes insuper & haustum aquæ benedictæ. Sed ut in eo potius Apostolici viri meritum præfulgens panderetur, universis ab eo tandem quiescentibus, accessit ultima ejusdem exorabilis medicina: qua depulsa callidi pervasoris morbida fœditate, omnis in eo incolumitas, sensus vigore restituto, informatur. Iniquissimo siquidem habitatore projecto, liber exivit captivus ab angue: remansitque non solum quatuor, sed uno minus homine valens.

[7] Adducitur & quædam femina, utramque manum gestans aridam. [Contracta curata.] Hæc olim, pro qualibet sibi adhæsibili infirmitate, ad S. Mariæ basilicam, quæ ibi prope sita est, annuale votum, juxta suæ paupertatis modulum, ex dimidii denarii quantitate constituerat: sed adveniente Dominicæ Resurrectionis die, emit inde, blanda diei subripiente occasione, edulium carnis, atque comedit; parvipendens melius non vovere, quam post votum vota non reddere. Statimque ut sole clauso, gratia soporis, cubilis sui secreta petivit; ita manibus voti violatricibus ea in nocte contrahitur, quemadmodum, emortuo in eis operandi officio, palmarum intima ungues producti penetrare viderentur. Quæ mane facto veniens, dum ante altare in quo sanctum quiescebat corpus statuta fuisset; sic post modicum, emendato delicto, ut fuerat prius, sana regreditur: nec gloriosa Domina gloriosum dedignata est Germanum consortem seu reparatorem sui habere miraculi.

[8] Ut autem taceamus de reliquis, ea tempestate per eumdem Sanctum in eodem loco patratis miraculis; [Cæco lux reddita,] dicatur nunc illud de quodam cæco, mirabiliter curato: qui dum alieni gressus solatio fuisset attractus, suam illic per dies exorando præstolabatur salutem. Nam & solitus erat, alia nescio quadam intercurrente infirmitate, multas crebrius quam subitas cum gemitu doloris effundere voces: unde aliquando quasi importunus, & qui ecclesiæ silentiis esset inquietus, a quibusdam correptus, nimis mœrens aliorsum ire disponens recessit; destinavitque animo, ut ad quamdam ecclesiam in villa g Ruoilo, in ipsius Sancti honore dicatam, quia prope erat, diverteret; ibique, dum tempus sui veniret miserendi, maneret. Quod cum prævio se ducente fecisset, antequam ejusdem basilicæ januam intraret, lumen oculorum recepit: moxque tanta cælitus sibi data visitatione jucundus, ad eumdem Sanctum videns laudesque vociferans, Cumbis revertitur. Fuit itaque gaudium Fratribus universisque inibi conversantibus, atque per omnes circumquaque non modica admirationis lætitia. Hi ergo a quibus exasperatus recesserat, pœnitentes ajebant, se & alios tali facto commonitos, ad pauperum debiliumque importunitates patientes esse debere.

[9] Hinc Helagiam, generosi sanguinis feminam, [hysterica curata.] inter reliquos illuc venisse sanandam, simulque sanatam redisse videamus. Hæc ita suffocationis h molestia per prolixi temporis cursum elanguerat, ut saltem divinis aliquando interesse cupiens officiis, dum solius tantum legeretur Euangelii lectio, durare pedibus stando [non] valeret. Neq; hanc Dominus piis Sancti carere voluit beneficiis: quæ diebus plurimis alieno portatu subvecta, eam in qua ipsius erat corpus frequentans ecclesiam, cum cereis necnon & aliis oblationibus, piissimum ex animo venerabatur Patronum. Cumque terminus, quo ejus devotionis labor remunerari deberet, divinitus jam præfixus incumberet; statim cælesti perfusa medicamine, tanta corporis valentia ante ejusdem Sancti præsentiam donatur, quatenus Deo ipsique beatissimo gratias agens, reparata saluti, exultans rediret.

[10] Dignum ducimus, quod in sequentibus rythmo continetur recolendum, interserere miraculum. [Nortmanni Cœnobium S. Germani diripiunt.] Nortmanni vero apud eumdem locum qui dicitur Oscellus i, in quadam Sequanæ insula residentes, Parisius sæpe, dum prorsus placebat, navali excursu veniebant. Redimebantur ergo omnia in circuitu vicina monasteria, ne illorum sævitia impositis ignibus cremarentur; studebantque præterea vicibus æquis, quatenus aliquos nobilium gratia pecuniæ capere possent; unde (veluti ex mitissimi viri Domni k Hluduwici Abbatis redemptione) non modicum & incomparabile acquirebant lucri negotium. Et quotiescumque tale quid agere disposuissent, dissimulabant se multis diebus ante nullatenus quoquam ire, ne cui illorum furtivus innotesceret adventus. Proinde decreverant muta silentique consideratione Parisius, [Monachis mirabiliter servatis,] sive ad nostrum aliquando percurrere locum, omnesque ibidem sub malefida securitate commorantes insperate decipere: restiterant siquidem in eodem monasterio qui ipsum custodirent Fratres fere viginti. Quibus matutinale, orto jam crepusculo, Paschalis sacrosanctæ festivitatis Officium celebrantibus, adsunt Nortmanni, qui Parasceves die equis ascensis iter arripuerant veniendi. Quos quidam nostrorum equites paulisper prævenientes, eorum eis, quamvis sero, malignum nuntiaverunt adventum. Illis autem non credentibus, sed magis laudibus divinis insistentibus, Pagani sine mora insequentes venerunt, cunctosque ut erant in ecclesia circumcinxere psallentes. Tunc, quod magnum fuit declinandi subsidium, clausis in eorum oculis ecclesiæ portis, omnes sese in quæque latibula vel puteos immergentes absconderunt; quo non ex omnibus, nisi unum [plus] æquo fidentem, tanti Præsulis suffragantibus meritis, interficerent. Itaque fugientes ante conspectum ipsorum ibant; nec aliter, inquam verissime, nisi ut quidam illorum ante enudatos etiam gladios, cum esset dies, illæsi transierint. Quibus ita angelica administratione salvatis, [cæsis famulis nonnullis.] interfectis prænuntiis atque aliis in circuitu & in medio monasterii ex familia plurimis, omnia veluti spurcissimi invasores [contaminantes], quæque in ecclesia vel extra invenerant diripientes; cum proventus exultatione, cellario l Fratrum igne supposito, reversi sunt. Tunc universi de qualibuscumque quibus se abdiderant egressi latebris, concurrente etiam hinc inde populo civitatis, subverterunt tantum Spiritus sancti gratia ignis ardorem, jam, ad cuncta consumenda, spatia altiora petentem. Neque, quod postea nostris iterato contigit delictis, locus tunc penitus crematus disperiit.

[11] Ceterum ut sit memoria Justi cum laudibus, ad ea quæ in m Novigento, villa nostra super Maternam fluvium sita, dum ibi moraretur, dumque inde reverteretur facta didicimus, sed non ad cuncta, vertamus sermonem: nam si eamus per singula, exuberans erit modus in pagina. [Delate corpore Novigentum, infirmus oblata candela sanatur:] Contigerat ergo terrore Paganorum, ultra Parisius jam & castelli n Milidonis terminos excurrentium, sanctissimum corpus ab Acmanto, quo nuper delatum abierat, illuc transferri. Homo igitur ex eadem villa ita infirmus per annos, ut vix incedere posset, totoque corpore nulla sibi subveniente medicina debilitatus adveniens; candelam secum detulit, munus fidei, pretium sanitatis. Sed antequam illam accendere conatus quod cœperat peregisset, quæsitum, videntibus qui aderant universis, e cælo respectus donum percepit. Ergo si regni cælorum inæstimabilis magnitudo cujuslibet quantitate pretii emi potest, multo magis vera fide sanitas corporis: tantum enim Christianus accipit, quantum credit. Confestim siquidem oblato munere sanatur, atque domus suæ limina gaudens revisit.

[12] Erat ibidem sane concursus infirmorum, hinc inde confluentium, plurimus: quorum causas ut sic breviter colligam, [plurimi a suis morbis liberantur,] cæci gaudebant videntes, claudi ambulantes, curati diversi febricitantes, atque plurimi variis corporum contagiis liberati gratias agebant lætantes: singulisque largiebatur remedii gratia, prout digni inveniebantur medicantis clementia; ita quoque dumtaxat, ut qui vespere debilis adveniret, mane facto sæpissime incolumis exiret. Inter quos puerulus de pago Stampensi o insanus defertur: habebat enim contractione nervorum membra damnata. Qui a matre deportatus, deprecatur ipsa obnixe, ut se cum puero ea nocte in eadem basilica, in qua sancti Præsulis corpus venerabatur, remanere liceret. Deinde hora ejusdem noctis adveniente (ut putabatur) jam media, puer matre nesciente solus assurgens, per eamdem ecclesiam, pedum cohæsione utcumque soluta, ambulare tentabat. Evigilat mulier, gaudetque de nati visa salute: sicque ipsa atque sequenti nocte eodem in loco transacta, totus post biduum sospes effectus, genitrice jucunda recessit.

[13] In eadem denique Novigento villa, quæ & quanta fuerint (ut paullo supra retulimus) sanitatum charismata, ejus bonitatis munere advenientibus exhibita, sine crimine fatemur nos ignorare: quam vero fuerint innumera, [In relatione corporis,] ille qui dedit cooperator piissimus, solus novit Jesus: ideo ad id quod ardet animus transeuntes, ejus reversionem mente hilari exponere festinemus. Fratres igitur, qui illic aderant sanctissima ejus corporis membra custodientes, una cum ipso loci ruinas saltem invisere festinanter egressi; Nortmannis jam amico pacis fœdere Regno eductis, iter reversionis læti suscipiunt: fuitque eis in revertendo navalis congruus apparatus. Unde Maternæ fluvium pariterque Sequanam enavigantes, venerunt citra Biberis ac Sequanæ confluentia portum facientes: eductumque sacratissimum corpus a navi, excepimus illud multi utriusque sexus & ordinis ibidem congregati, ut miraretur vix Clericos ad eum tollendum accedere posse. Nam ex sui quondam Episcopii domo Canonici primi, uti Pontifici assistentes, exceptionis peregere ministerium, hujus Antiphonæ congruam jubilantes melodiam: O quam venerandus es, egregie Germane Confessor, qui terrena contempsisti, & cæli januam exultans petisti; modo victor fulges in virtute cælesti: ideoque supplices te exoramus, ut intercedas pro nobis ad Dominum Deum nostrum. Factaque geniculatione, ac Oratione dominica, & Missa pro universis solenniter dicta, ex monasterio S. Petri p nec non & B. Genovefæ Virginis religiose accedentes Clerici, eumdem sequentes ordinem, cœperunt, sancto humeris suscepto corpore, hanc psallere Antiphonam, dicentes: [sanantur contracta & 2 cæci:] Iste est Germanus Pontifex maximus, qui per supernam gratiam divina dans miracula, promissa sumens munera, vivit perenni gloria. Deinde nos, uti decebat servulos, corruentes, salutationis novum habentes Hymnum, verenter adfuimus: surgentesque a solo, quo dignissima ejus reverentia prostrati jacueramus, post Orationem & Collectam, jam cuidam contractæ feminæ ac cæcis duobus collato sanitatis beneficio, quo unaquæque videlicet exceptio proprio decoraretur miraculo, ita concrepantes intulimus.

[14]

Ave Præsul benedicte, ave nunc piissime,
O Germane venerande, Pater & eximie,
Plebis temet cum fideli comitantis agmine, [Hymnus in laudem Sancti decantatus.]
Veni jam, veni benigne, redi Pastor optime.
Oves proprias require, ac paci restitue,
Nec tristari ultra sine de sublato pignore.
Deplorabat te cessisse Dominum Lutetia,
Se plangebat & lugebat caruisse gloria,
Quam applaudet recepisse jam tua præsentia.
Heu! quā flebant & gemebant servi tui Monachi,
Et caterva populorum cuncta nimis propria,
Cum fuisses exul loco a tuo, Sanctissime
Quis illorum sermo valet planctus fari cordium,
Atque simul expedire fletus amarissimos,
Quod Sacerdos pietatis pulsus esset impie.
Qui si cessit feritati Paganorum rigidæ,
Nec non loco, vel ultrici flammæ; tamen adfuit
Votis dignis famulorum, præsens in periculis.
Unde juvat nos adire illud dictu nobile,
Quod stupendum & mirandum inferat miraculū,
Pro quo dignæ Confessori referantur gratiæ.
Itaque dum illucescit Paschæ dies splendida,
Dumque laudes celebrarent matutinas Monachi;
Circumdantes se Paganos miro ludunt ordine.
Nam ut cunctos gloriantur se cepisse miseri,
Utque gyro mox valiarunt omnes fere proximo;
Te precante liberantur prope capti servuli.
Dumque nullus sese putat habere superstitem,
Gladiatam evasisset qui Danorum aciem;
Omnes se de locis mergunt abditis incolumes.
Cerneres tunc lacrymantes, non loquentes invicē,
Dum de necis quasi fauce se viderent surgere:
Vota solum cordis dabant tacita dignissime,
Unus tantum præpeditur cæcæ mortis obice,
Atque telo perforatur hostis velocissime,
Ne tanto summus careret Pontifex libamine.
Salva, clemens, hinc precamur, salva, Præsul agie,
Omnem Clerum te colentem cum devoto populo,
In præsenti mereamur uti prece commoda:
Hincque celsi paradisi regnum nobis obtine,
Quo simul tecum psallamus Patri laudes Domino
Atque toti Trinitati, consonantes Angelis,
Sanctus, Sanctus, Sanctus Deus, Deus exercituum,
Cæli tuæ pleni manent atque terra gloria,
Osanna qui benedictus in excelsis veneras.
Gloria sit Deo Patri atque laus altissimo,
Honor, virtus & potestas Jesu Christo Domino,
Dignitas & unus apex sit quoque Paraclito, Amen.

[15] Quo ad finem usque ita completo, fuimus jam, licet ex adverso, [Corpore ad pratum prope monasterium delato,] proximi partim adustæ necno & permultum dissipatæ civitati: cujus demolita facies nos omnes in dolorem adducens, competenter exegit psallere: Adspice, Domine, quia facta est desolata civitas plena divitiis, sedet in tristitia domina gentium, non est qui consoletur eam, nisi tu Deus noster. Multi namque canentes, plures vero cernebantur plorantas: sicque processimus in q pratum usque, quod sub ipso est monasterio. Eramus vero mœrentes, quod posteaquam propriam intraveramus tellurem, [homo ob interfectam matrē ferro religatus solvitur.] nullas ut antea ostensas virtutes [audiremus]. Sed ecce subito ex tanta populi multitudine, unus procurrens accessit: habebat enim causa pœnitentiæ ferri circulum in brachio, ut solet fieri, arctissime obvolutum: jamque tempus increverat, ex quo illi, casu propriam occidenti matrem, hujusmodi pœna accesserat. Qui vociferans & tanti viri pietatem sibi adjutricem expostulans, ut manum ad feretrum, quo Sancti sacrum bajulabatur corpus, pallium saltem desuper contingere cupiens, protendit; illico ferrum de brachio exiliens mirandum crepuit, ita ut in aëra sursum evolans videretur a multis. Quæ res nos universos hilariores efficiens, nonnullos etiam in lacrymas præ gaudio movit: sed & caro, armillæ hujusmodi asperitate in profundum exesa, quod gestum erat pretiosum pandebat miraculum.

[16] Advenerat & quædam mulier, adjumentis fidei comitata, [Alia miracula.] quæ a cunabulis ita nuncupata, dicebatur Electa. Hæc prorsus (ut nobis, quasi eadem adhuc infirmitate dolens, ajebat) it per decem annorum curricula manus dexteræ ariditate contabuerat, quod nullo modo vel ad os eam porrigendi posse habuerit. Accedens itaque cœpit magnæ humilitatis precibus supplicare, quemadmodum sibimet tantum sub ejusdem sancti corporis feretro, ut eramus in ambulando, transitus concederetur. At ubi vix intromissa (erat enim compressio populi multa) transisset, sic illius aridæ manus debilitas extemplo curatur, quatenus omni recepto vigore, solitum propriæ actionis exerceret officium. Hanc namque vidimus incolumem, & Meroldum qui venerat cæcus, necnon & Aldegundem videntes.

[17] Pervenimus ergo psallentes, nimia lassitudine ac solis ardore fatigati, hora quasi sexta ad monasterii januam. Annus autem circuli resurgentis Christi r octingentesimus sexagesimus tertius; [Restitutum corpus anno 863.] dies vero mensis quarto-decimo Kalendas computabatur Augustas. Tunc hymno Te Deum laudamus incœpto, intravimus ecclesiam, deponentes idem sacrosanctum corpus super ipsum, in quo prius jacuerat, sepulcrum. Deinde concinentes Antiphonam, Laudem dicite Deo nostro omnes Sancti ejus, & qui timetis eum pusilli & magni, quoniam regnabit Dominus Deus noster omnipotens; gaudeamus, & exultemus, & demus gloriam ei; facta oratione, ac pro omni qui convenerat cœtu peracta Missarum celebritate, intulimus illud in S. Symphoriani cryptam s, ubi primum migrans quieverat, atque post ejusdem sancti Martyris altare in præparato sibi tumulo venerandum posuimus. Unde evolutis temporum spatiis, atque monasterio jam ex parte reædificato, adveniens gloriosus semperque pius Rex Karolus, ejusque regni consors Richildis Regina, simulque pater & pastor nostor domnus t Gauzlinus Abbas, & Ingelvinus u Episcopus, aliique Præsules sive Regni sui Principes, retulerunt eadem sanctissima membra cum laudibus & hymnis ad proprii locum sepulcri. Ubi auxiliante Deo & Domino nostro Jesu Christo, socia Spiritus sancti gratia, multi usque hodie venientes, ejusdem sancti Pontificis meritis sanantur infirmi, ad gloriam & laudem sanctæ & individuæ Trinitatis, in secula seculorum. Amen. x

ANNOTATA.

a Oximensis pagus in Normannia & diœcesi Sagiensi, uti sæpius monuimus.

b Bajocassinus pagus in eadem Normannia, vulgo le Bessin, ad Oceanum Britannicum, cujus urbs Episcopalis est Bajocum.

c Hic est S. Caraunus, vulgo S. Cheron, cujus Acta martyrii supra hoc die dedimus.

d Pinciacum vulgo Poissy, cujus pagus late extendebatur.

e Prunidus, vulgo Prunay, haud procul a Pinciaco.

f Anno 857 ut Gesta Normannorum ante Rollonem habent.

g Mabilio, neg; de Rioilo, supra nominati Pinciacensis pagi vico, eo quod ecclesia ibi dicata sit S. Petro; neque de Senonicæ diœcesis vico, vulgo Rugau vult locum hunc intelligi, eo quod ecclesia istic S. Iuliani sit.

h Muliebrem morbum intelligi, quam suffocationem matricis Physici appellant, credibile fit ex affectionibus hystericarum mulierum propriis, quales hic describuntur.

i In libello Caroli Calvi contra Wenilonem nominatur, Insula loci qui Oscellus dicitur.

k Ludovicus Abbas S. Dionysii, ut in dictis Gestis legitur.

l Continuator Aimoini lib. 5 cap. 23, Eadem tempestate, inquit, secunda irruptione Normanni Parisios venerunt, & B. Germani monasterium depopulati sunt, cellarioque Fratrum igne immisso, cum præda undecumque acquisita redierunt.

m Novigentum illud, quod plura istius nominis sint oppida, appellatur Nogent l' Arthaud, 8 leucas supra Meldas in Ortum situm.

n Castellum Milidonis, nunc Melodunum dicitur ad Sequanam supra Corbolium, & 10 leucis Parisiis dißitum. De Acmanto supra actum est.

o Stampe oppidum inter Parisios & Aurelianos, vulgo Estampes.

p S. Genovefæ Acta dedimus 3 Ianuarii, ubi de hac 2 incursione Normannorū. Conditum id monasteriū sub honore SS. Petri & Pauli, postea S. Petri & S. Genovefæ dictū.

q Hinc monasterium S. Germani de Prato seu de Pratis a posteris dictum.

r Indicatur annus more Gallico inchoandus a Paschate.

s Notat Mabilio sacellum S. Symphoriani hactenus extare in atrio ecclesiæ, adeoque hinc explicandum Auctorem Translationis num. 1 dicentem, Sancti corpus humatum fuisse in porticu ecclesiæ S. Vincentii.

t Gauzlinus sive Goslinus, postea Episcopus Parisiensis, fuit Abbas S. Germani ab anno 850, sive anno regni Caroli 10, ut ex diplomate apud Mabilionem constat.

u Ingelwinus Episcopus Parisiensis succeßit Æneæ, saltem post annum 868, ut ex istius diplomate constat apud Sammarthanos.

x Addit Mabilio præter supra allegatum diploma deKaroli-venna, etiam Præceptum Karoli Calvi de partitione prædiorum, in usus Monachorum monasterii S. Germani, ad petitionem Goslini Abbatis.

APPENDIX
De aliis translationibus & miraculis S. Germani.
ex seculo III Benedictino R. P. Mabilionis.

Germanus, Episcopus Parisiensis (S.)

BHL Number: 3481

EX MABILIONE.

[18] Cvm Lutetia Parisiorum iterato a Nortmannis impeteretur anno DCCCLXXXVI, tunc cives S. Germani Patroni sui auxilium implorare, [Anno 886 translato in urbem a Nortmannis obsessam corpore,] ad ejus tumulum confluere, ex quo sacrum ejus corpus refossum in urbem delatum est. Id cecinit Abbo, nostri cœnobii Monachus, in libro 1 de obsidione Parisiaca.

Tunc trepidant cives, cunctiq; vocant celebrandū
Germanum: Miserere tuis, Germane, misellis.
Concurrunt matres, pariter juvenesque puellæ
Ad Sancti tumulum, suffragia poscere grata,
Hic jacuit suimet jugiter venerabile corpus,
Nobiliusque monasterium cunctis fuit illud:
Hinc propriis fuerat famulis gestatus in urbem.

Nempe in Ecclesiam S. Germani Veteris appellatam. In qua Sancti brachium, in hospitii mercedem, relictum est. Tunc

Efficitur bostar Germani Antistitis aula,
Completur tauris, suculis, simisque capellis.

[19] Idem Auctor in libro 2 miracula recitat duo, facta adversus duas feminas Nortmannicas, [piniuntur eorum feminæ duæ, vi aquam ferentes e puteo sancti,] quæ aquam e putco S. Germani in usus suos hauferant. Is puteus hactenus visitur in ecclesia Germanensi, febricitantibus quondam frequentatus, quibus ejus aqua, benedictione signatæ, sæpius medicamento fuere. Situs est in absida orientali, eo fere in loco, quo S. Germani corpus a Lantfredo Abbate depositum est. Quæ omnia intelliguntur ex subjectis Abbonis versibus libri 2.

Cujus ad accubitat puteus vestigia, cujus
Qui potabit aquas, extemplo, febre laborans,
Auxilio Sancti fidens capiet medicinam.
His panem cupiens quædam componere, jussit
Vi sibi * Scotta Danum deferri. Namque Sacerdos
Templa * tuens, puteum vendebat ægris pretio amplo.
Depositus flammæ panis, mox ipse figuram
Sanguinis accepit rubeam. Post altera forte
Scitur; vi conans latices hausisse cruorem.

[20] Gozlino Parisiorum Episcopo tempore obsidionis e medio sublato, [Anno 888 soluta obsidione] simulque Henrico Duce, quem Carolus Crassus auxilio miserat; Nortmannis strenue restiterunt Ebbolus Gozlini nepos, Germanensis Abbas, & Odo Comes, eosque ad solvendam obsidionem compulerunt. Id factum anno DCCCLXXXVIII, quo S. Germani Reliquiæ ex urbe in pristinum locum reductæ, & in pretiosam thecam reconditæ, insculptis in ea sequentibus versiculis:

Hic positum Sancti multis venerabile corpus
Germani, loculo nunc custoditur in isto.
Audeat ornatus aliquis hinc tollere nullus,
Perpetua metuit qui non nisi morte perire,
Inferni cæcas audet adire tenebras.
Subventus causa, Christo tribuente salutem, [refertur corpus ad monasterium intra novā arcam,]
Ferri quo possit, fuerit quocumque ferendum;
Hunc in honore tuo loculum, Germane, rogavit
Ebbolus Abba pius fieri, donisque replevit.
Hic etiam, Henrice Pater, tua dona refulgent.
Odo Comes vernat, multi quoq; Christicolarum.

Fuit is Odo seu Eudo Comes, postea Rex dictus, filius Rotberti Andegavorum Comitis, viri Saxonici generis, in bello Nortmannico extincti. Quis fuerit Henricus iste, an Dux, qui a Carolo ad ferendum Parisiis opem missus est, non constat. [an. 1408 refectam.]

[21] Guillelmus cognomento Episcopi, Abbas piißimus, cujus corpus incorruptum hactenus in tumulo persistere diximus, anno MCCCCVIII eamdem thecam elegantiori opere refici curavit. Ad hoc viginti sex marcæ aureæ, quibus constat thecæ pars superior, e veteri capsa desumptæ, additæ argenti deaurati marcæ ducentæ quinquaginta ad compingenda latera: fundus, industrie cælatus; argento præterea conflatus est. Guillelmus vero, ne Ebboli primarii opificis (quæ viri modestia erat) memoriam obscurare videretur, prædictos versus in thecam restituit, quatuor hisce additis:

Annis milleno quadringentis quoque nono,
Hoc opus impletum, fulgente decore repletum,
Cœpta sequens alias Guillelmus Præsulis Abbas
      Ad decus Ecclesiæ vestiit ipse pie.

Superest etiamnunc egregium illud opificium, uti & tabula majoris altaris argentea, utrumque Guillelmi pietatis monumentum. Reliquum est ut miraculum quoddam, anno MLXI factum, referamus ex codicibus Ms. in Vigilia Translationis S. Germani quondam legi solitum.

[22] [An. 1061. Philippus Rex.] Miraculis, quæ Dominus Deus, pro meritis beatissimi Germani Parisiensis Antistitis, hucusque copiosa operari non desinit, adjiciendum censemus illud, quod contigit Philippi Magni Francorum Regis successivis temporibus. Is siquidem Philippus, Henrici Regis filius, dignitatem regalis Principatus patre sepulto suscepit annis adhuc in puerilibus. Prædictus itaque Rex, adulatorum consiliis, utpote juvenis, nimis credulus, Basilicam S. Germani, quæ prope Parisius est, satis irreverenter ingressus est: quatenus de thesauris ecclesiæ, quos ibi Childebertus Rex ad decorem domus Dei multos congregaverat, cupiditatibus & voluptatibus suis satisfaceret. Igitur præcepit Crucem auream, quæ post altare B. Vincentii Martyris locata erat, deponi, ut aurum & lapides pretiosos inde asportaret, suisque satellitibus asportata distribueret. Est enim ipsa Crux operis ac ponderis incomparabilis, gemmis exquisitissimis venustata, utpote quam dicunt de Hispaniis allatam, & in præfatam ecclesiam ex regalibus munificentiis illatam: cujus pretiosissimi donarii laudem ipsa res adhuc testatur; & dum superstes erit, ipsum opus mirificum, & auri pondus immensum testabitur. [prohibetur diffringere Crucem auream S. Germano oblatam,] Imperante & præsente Rege deposita est, cui supererat, Crux de columna; & super tapetum unum in ecclesiæ pavimento collocata. Aderant artifices, cum suo apparatu, ex Regis edicto, deletioni crucis instantes: nec minus intererant Ecclesiæ illius Monachi condolentes, S. Vincentium & beatissimum Germanum præcipue invocantes. Monachorum alii capsulas, in quibus Sanctorum continebantur pignora, humi deposuerunt, & voceflebili & corde suspirioso Dei misericordiam everberabant.

[23] Huic tam execrando spectaculo aderat Stephanus, urbis prædictæ Præfectus, homo multum irreverens & infrunitus, cujus instinctu nefario rem totam aggressus erat Rex Philippus. Præsumptuosis autem conatibus, Deo gratias, confestim obstitit benignissimus Deus. Sicut enim relatum est, his qui adstabant videntibus, quædam nebula Sancta sanctorum ecclesiæ illius obnubilare visa est: Rex autem a proposito suo continuo destitit, & pavore quodam perterritus ab his temerariis ausibus de cetero se cohibuit. Ut etiam divinæ vindictæ non anceps, immo evidens daretur experimentum, Stephanus Præpositus oculorum acie statim privatus est: & quosque vixit, [consilii auctore punito cæcitate.] tali condigna redargutione multatus est. Compulsus est igitur miser in seipso recognoscere, quia consiliator adulativus, pro terreni Regis amore, consilium suum in cælestem Regem non debuerat arroganter erigere. Lamentum itaque Monachorum versum est in gaudium: Crux quoque cum omni reverentia in statu pristino sublimata, & plebs Parisiensis ex hac Domini visione lætificata. Miraculum siquidem istud celebre habitum est, & inter multos solenniter divulgatum est. Nos autem posteris nostris id scriptum transmittimus, ad laudem & gloriam Dei, & ad recensendam memoriam Patroni nostri beatissimi Germani, cujus precibus & meritis incessanter adjuvemur. Amen.

ANNOTATA.

* an Gotta?

* ægris

DE SS NICEPHORO EPISCOPO ET MAXIMILIANO DIACONO,
HVMAGI ET PETINÆ IN ISTRIA.

COMMENTARIUS CRITICUS.
De Actis S. Gregorii Ficoclensis & S. Nicephori Antiocheni, huic Nicephoro fabulose aptatis.

Nicephorus Episcopus, Humagi & Utinæ in Istria (S.)
Maximilianus Diaconus, Humagi & Utinæ in Istria (S.)

AUCTORE D. P.

[1] Petina, vulgo Pedina, antiquis Pitinum seu Pucinum, urbs Istriæ Episcopalis sub Patriarchatu Aquileiensi & Dominio gentis Austriacæ, ab Adriatici maris littore versus Septemtrionem XXX milliaribus dißita est. Hanc Ferdinandus Vghellus, tomo 5. Italiæ sacræ, vetustißimæ esse institutionis ait, utpote a tempore Constantini Magni: latent tamen nomina Episcoporum, usque ad Ursianum, qui (ut idem Vghellus ait) Romano Concilio sub Agathone Papa subscripsit anno DCLXXX. Vrsiniano subjungitur S. Nicephorus, [Cultus probatur,] Confessor & Episcopus hujus Sedis, cujus corpus quiescit in oppido Omagi maritimo, XXX M. P. Petina distante; at vero brachium habetur Petinæ. Quo tempore vixerit actaque ejus ignorantur. Ita Vghellus columna 451 & sequenti. Ferrarius in Catalogo generali hoc XXVIII Maji, ex Tabulis Ecclesiæ Humagensis & Petinensis refert ista: Humagi in Istria Sanctorum Confessorum Nicephori Episcopi & Maximiliani Diaconi Petenensium. Citatur Vitæ ex tabulis & monumentis utriusque Ecclesiæ a Nicolao Manzolo Iuris Consulto Iustinopolitano Venetiis editi, [Acta omittuntur,] utique in eo opusculo quod Descriptio Istriæ intitulatur, & aliorum quoque ejus regionis Sanctorum Vitas Italice collectas continet. Ipsum accepimus beneficio Ioannis Ludovici Schonlebii Archidiaconi Carnioliæ inferioris, rursum tamen, composito hoc Commentariolo, ex oculis noscio quo modo evanuit. Ferrarius in Appendice ad Catalogum Sanctorum Italiæ pagina 816 aliquam inde historiam extraxit cum tali Annotatione: Etsi historia hæc merito alicui suspecta videri poterit, quod nullam temporis mentionem faciens inverisimilia quædam narrare videatur, illam tamen paucis referre libuit; gratum me facturum ratus, si, ubi accurate scripta desunt, qualiacumque haberi potuerunt referantur. Nos lectore curioso ad Manzolum & Ferrarium amandato, malumus cum Vghello, qui annis quadraginta serius scripsit, dicere, Acta ejus, scilicet vera, ignorari.

[2] [quia sumpta ex Actis S. Gerontii Ficoclensis,] Etenim certum nobis est, fabulosam S. Gerontii Ficoclensis Vitam, de qua egimus IX Maji, aptatam esse S. Nicephoro huic; & quidem in eo præcipue quod absurdißimum illa habet, nec sine erubescentia aliqua attigimus, num. 8 nostri de illo Sancto Commentarii, de duabus neptibus, senem sanctum ut olim Sunamitis Davidem foventibus, miraculisque probata facti tam extravagantis innocentia; cum scilicet ad jubentis imperium silvestres anseres, e medio volatu decidentes in terram, tamquam oves agise permiserunt; & Sancti pallium radius solis, instar perticæ, excepit. Solum ad Aquileiensem Patriarcham delata accusatio Nicephori dicitur, cum Gerontius legatur Romano Pontifici accusatus: & pro miraculo cervarum fœtarum, sitientibus in via præbentium ubera, quod adscribitur Geruntio; de Nicephoro narratur, quod Aquileiam tendens, [addita traditione de duobus fontibus,] apud Piquentum, oppidum pervetus Istriæ, signo Crucis & oratione fontem excitavit populo, maxima aquarum penuria laboranti, & opem ab eo quem virum sanctum noverant imploranti: qui fons adhuc manet multis molendinis inserviens, sacello ibidem suo nomini a Piquentinis extructo. Quod & apud Covedum haud procul a Tergestinis finibus effecit: ubi hospitatus, cum ursus mulum, quo sanctus Episcopus vehebatur, devorasset, illum jussit ad se a duabus virginibus suis neptibus adduci; quibus jubentibus ut ad Episcopum veniret, paruit illico; & sibi ab Episcopo imperata faciens, sarcinulas a mulo portari solitas sibi impositas portavit, Episcopum sequens… [& morte apud Omagum:] Cum autem Sanctus Petinam rediret, apud Humagum, una cum Maximiliano Diacono, ægrotans brevi vita excessit uterque, quorum corpora Humagi adhuc asservantur: agiturque dies festus ibi & Petinæ, ubi S. Nicephori manus habetur, V Kal. Junii. Ita ille exea Vita, quam (ut dixi) apparet sumptam esse ex Vita S. Gerontii, additis propriis nonnullis de S. Nicephoro traditionibs, quarum monumentum sint prædicti duo fontes, certißimi testes popularis traditionis de sanctitate ejus, cui illi adscribuntur. Est autem Piquentum, in tabulis Pinguentum, distatq; Petina in Boream p. m. XV, & terrestri longioris circuitus itinere Aquileiam petenti transeundum fuit, uti & Fines Tergestini, juxta quos requirendum. Covedu m tabulæ non exprimunt. Ast quomodo cumq; Aquileiam iverit aliquando Sanctus, mari videtur rediise, cum obiit Humagi maritimo oppido, nihil plus Aquileia distanti quam Petini.

[3] [sicut Acta S. Nicephori M. Antiocheni.] Quod autem Humagenses aut Petinenses, destituti veris propriisque Actis hujus sui Patroni, permiserint sibi imponi Gerontiana illa, accepta Ficoclis, in opposito Adriatici littore sitis, minus mirabitur; qui viderit Ferrarium ad XXX Decembris pag. 812 agere de S. Nicephoro Martyre Patrono Petinensi, tamquam diverso, ex monumentis Ecclesiæ Petinensis & Historia Manzoli prænominati, adducta simili epitome eorum quæ IX Februarii dedimus de Nicephoro & Sapritio, quorum hic condonare offensam alteri nolens, martyrii quoque palmam abjectam e manibus alteri suscipiendam reliquit. Proponuntur autem ista a Ferrario sub hac dumtaxat varietate, quod quæ Antiochiæ gesta sunt, sub iisdem Imperatoribus Valeriano & Gallieno, transferantur Sablonicum, nulli veterum notam urbem. Addunt deinde Petinenses, quod Corpus a Christianis honorifice sepultum, postea Constantinus Magnus navi imponens, cum luminibus & Clericis comitantibus, ibi basilicam quæ Cathedralis esset ædificari jussit, ubi corpus Martyris, nave sua sponte impellentibus ventis delata, conquievisset. Quæ cum ad Liburniæ & Istriæ littora appulsa esset, Petinamque, tunc Pentapolim dictam, adverso flumine sacra pignora deportasset; ibi Ecclesia Episcopo donata extructa fuit, [aptata sunt alteri Petinensium Patrono.] in qua S. Nicephori corpus adhæc usque tempora asservatur & colitur. Is enim non illius urbis tantum, sed & totius diœcesis Tutelaris est & Patronus. Ita claudit suam epitomen Ferrarius, in Annotatione subjuncta similiter agnoscens, nonnulla emendatione egere oblata sibi Acta; ipsisque Petinensibus probandum relinquens, tantam sui Episcopatus vetustatem, cum de re hac nihil apud graves auctores legatur. Paulo ante, id est pag. 811, egerat idem Ferrarius de eodem Sancto, excusans Acta nondum vidisse: sed ibi addit, quod idem qui Petinæ, etiam in Aquilejensi, Ecclesia & tota illius diœcesi celebratur, & in ejusdem Ecclesiæ tabulis adnotatur, XXX Decembris honorari solitus.

[4] Duos Nicephoros a Petinensibus coli, & quidem ambos ut Patronos, [fortassis Sabiona advecte.] alterum Episcopum hoc XXVIII Maji, alterum Martyrem in fine anni, si debemus credere; poterimus etiam per conjecturam opinari, eorum alterum (incertum quo tempore vel quomodo) passum fuisse Martyrium Sabionæ, in Comitatu Tirolensi, Rhœtiæ urbe, olim Episcopali sub Pætriarcha Aquilejensi prope Brixinam, quæ ei in Titulo succeßit; cujus deinde corpus vel flumine Æsoco in Athesim profluente mersum, atque ab hoc in Adriaticum mare deportatum ad Istriæ littora delatum fuerit; vel potius, cessante persecutione, navi devectum sit; sed Actis deficientibus aptata ei fuisse Acta Nicephori Antiocheni. Quidquid sit, apparet satis hoc exemplo, Istrios parum habuisse explorata, quæ de suis Sanctis nimium leviter credenda assumpserunt: de quibus proinde nihil haberemus dicendum, nisi, quam sunt incerta omnia reliqua, tam contra certus esset cultus, uti jam ostendimus. Exspectamus tamen pro IX Ianuarii, vel XXX Decembris, ut aliquis certiores nos inde faciat, Sanctorum ejusdem nominis Patronorum duorum corpora diversa revera haberi colique: merito enim formidamus, ne hic aliquid lateat confusionis. Optamus etiam de corpore S. Maximiliani aliquid distinctius edoceri, si fieri id poßit.

DE SANCTO NICETA
EPISCOPO CHALCEDONENSI IN BITHYNIA.

SYLLOGE HISTORICA.
De ejus cultu apud Græcos, Actorum defectu, & Sedis tempore per conjecturam.

Nicetas, Episcopus Chalcedonensis in Bithynia (S.)

G. H.

[1] Chalcedon, urbs antiquæ Bithyniæ, ex adverso Byzantii seu Constantinopolis in ora Bosphori interfluentis, celebris cultu S. Euphemiæ Virginis & Martyris, celebrior evasit Concilio quarto Oecumenico ibidem habito; in quo, quantum ad honorem, Metropolis habita fuit; licet alioqui Episcopi manserint subditi Metropolitæ Nicomediensi. Inter hos unicum dumtaxat Sanctis annumeratum hactenus reperimus Nicetam, [Memoria in Typico S. Sabæ] de quo hic agimus: & cujus Certamen etiam recolitur ex Ms. Arabo-Ægyptio Martyrologio apud Maronitas, utpote Græcorum in hoc ritum secutos. Extat Venetiis anno MDCIII recusum Typicon, secundum Ordinem & consuetudinem sacratæ apud Hierosolymitanos Lauræ S. Sabbæ, observatum in reliquis ibidem monasteriis & aliis quocumque loco Ecclesiis Dei. In hoc Typico ad singulos dies unus, aut subinde duo Sancti proponuntur, & in nonnullis indicantur propria quædam; dum autem talia non suggeruntur patet assumenda quæ de Communi Sanctorū habentur. In eo autem Typico ad hunc XXVIII Maji ista leguntur: Τοῦ ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Νικήτα, Ἐπισκόπου χαλκηδόνος. καὶ τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἑλλαδίου. Sancti Patris nostri Nicetæ Episcopi Chalcedonis, & sancti Hiero-Martyris Helladii. Hæc eadem leguntur in Horologio Græco Venetiis sub annum MDCVII excuso, & aliis Menologiis: S. Helladii, memoria etiam celebratur in nonnullorum fastis hoc die; sed cum Menæis & Anthologio novo aliisque, retulimus illum ad diem præcedentem XXVII Maji.

[2] Gilbertus Genebrardus, Theologus Parisiensis, & Hebraicarum litterarum Professor Regius, suis scriptis orbi notißimus, ante Psalmos Davidicos a se illustratos præposuit quatuor Kalendaria, Hebræorum, Syrorum, Græcorum, & Romanum: Ut, inquit, contra Novatores, [& apud Genebrardum] in Divorum festis celebrandis concordiam Ecclesiarum liceat conspicere. Præfatur autem quod Kalendarium Græcorum totuis anni, quod Menologium vocant, contineat memorias Sanctorum, quos Græci quotannis, diebus anniversariis celebrant. Illud autem Menologium interpretatus est dictus Genebrardus, in quo, ad hunc XXVIII Maji, ista solum verba leguntur: Nicetas Episcopus Chalcedonensis. Ioannes Molanus, in suo Auctario ad Vsuardum, ad Sanctos a se appositos litteras adjungit, ut indicetur lectori unde illos desumpserit: ubi littera G significat commemorationes Sanctorum totuis anni, [atque Molanum.] prout eæ cum eorumdem Sanctorum deprecationibus habentur in Menologio seu Horologio Græco. Inde ergo Molanus ad hunc diem ista habet: Die vigesima octava sancti Patris Nicetæ, & sancti Hieromartyris Helladii. In his omnibus primum auctoritatis gradum obtinet Typicon S. Sabæ; quamvis id quod nunc sub eo habemus nomine sæpius auctum fuerit, sicut Breviarium & Missale Mediolanense, dicitur usurpari secundum consuetudinem aut juxta morem S. Ambrosii; & sicut Breviarium antiquum Toletanum, vulgo S. Isidori seu Mosarabe appellatur, etiam post quam illud jussu Francisci Ximenes Archiepiscopi auctum & excusum est. Ista etiam mutatione & interpolatione non obstante, probatur, quod saltem quando scripti sunt Codices, unde accepta est impreßio Typici, ejusmodi cultus invaluerit & obtinuerit in Palæstina, atque adeo ante aliquammulta secula.

[3] Quæri tamen haud immerito poterit, quomodo S. Nicetæ mentio non habeatur in Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ, & aliis Menæis inde desumptis, [Fortassis interra Sancta obiit,] cum tam vicina illi fuerit urbs Chalcedonensis. Videtur autem responderi posse, quod forsitan S. Nicetas, suscepta peregrinatione ad loca Sancta, ibi in aliquo monasterio privatus vixerit, ac diem suum sancte obierit, & miraculis patratis coli publice cœperit, Chalcedonensibus interim nihil de eo requirendo solicitis; quippe qui ipso discedente, vel etiam suo se gradu abdicante, alium elegerint, nec porro curaverint de eo quidquam discere: præsertim cum nulla ejus Vita scripta extaret, quæ nomen illius celebre faceret extra Terram sanctam; [sec. 8 vel 9.] sicut in simili casu accidisset S. Joanni Silentiario, ex Episcopo Coloniensi in Armenia Lauræ S. Sabæ Monacho, nisi Vitam, Cyrillus scripsisset quam illustravimus XIII Maji. Ceterum ex illo ipso defectu Vitæ, ducimus suspicionem, quod non admodum antiquus hic Sanctus fuerit; sed forsitan Iconomachorum tempore, pertæsus turbatißimi suæ Ecclesiæ status, in Palæstinam se contulerit; quando istic quoque collabebatur res Christiana, invalescentibus magis magisque Saracenis, & civitates ac loca omnia munita in Oriente tenentibus: & sic liceret illum referre ad seculum VIII vel IX.

DE S. WILLELMO DVCE
POSTEA MONACHO GELLONENSI IN GALLIA.

CIRCA DCCCXII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vitæ & miraculorum Actis, cultu diebus variis, & Reliquiis ejusdem Sancti.

Willelmus, e Duce Aquitaniæ Monachus Gellonensis, Ordinis S. Benedicti (S.)

AUCTORE G. H.

[1] Gellonense monasterium, in Vita Ludovici Pii minus recte Galunæ vocitatum, Septimaniam sive Occitaniam, [Gellonense monasteriū S. Willelmo.] aut barbaro (ut jam loquimur) hujus ævi vocabulo Langedociam pertinet; situm inter excelsa montium juga, in valle Gellonis ad Araurarim fluvium; medio fere itinere inter urbes Episcopales Montem-pessulanum & Lutevam Fundatorem illud agnoscit S. Willelmū Ducem, sive ut ipsius ævo potius vocabant Comitem, & postea ibidem Monachum, a quo modo monasterium S. Willelmi de deserto solet appellari. Acta ejus ex Ms. istius Cœnobii, a Fr. Georgio Grandroguamio Infirmario transcripta, [Vita ex variis Mss.] submisit nobis anno MDCXLVI Tolosa R. P. Petrus Poßinus, ex tunc studiorum nostrorum fautor & adjutor strenuus, sed utrisque nonnulla desunt. Eadem Acta sed absque miraculis, habemus scripta in insigni codice nostro mensis Maji, item in codicibus Mss. Trevirensi monasterii S. Maximini, Claremarescano diœcesis Audomaropolitanæ, ac Dunensi jam Brugis constituto, utroque Ordinis Cisterciensis: in cujus archimonasterio ipsa quoque reperimus, sed non descripsimus. Habemus eadem, sed contracta, ex codice Ms. Rubeæ-vallis prope Bruxellas, cum Titulo Comitis Hannoniæ, per nescio quem errorem ipsi afficto a Collectore Gillemanno. Item in Ms. Bodecensi diœcesis Paderbornensis, æque ac illud Ordinis Canonicorum Regularium, [& editis libris,] & Ms. Vltrajectino ecclesiæ S. Salvatoris. Denique contulimus ipsa cum editione Augustana anni MDCXI, & Parisiensi anni MDCLXXVII. Priorem editionem curavit Carolus Stengelius, subjungens ei Vitam S. Willelmi Hirsaugiensis, IV Nonas Iulii beato fine perfuncti: posteriorem inseruerunt Actis Sanctorum Ordinis Benedictini, hujusque seculi quarti parti primæ, diligentißimi Acherius & Mabilio.

[2] At quis fuerit scriptor, inquit Mabilio, Vitæ S. Willelmi, quove tempore vixerit, certo definire non possum. [ab auctore gravi] Auctorem sane gravem, quisquis tandem ille sit, constat fuisse, & libellum hunc cudisse ante seculum XI; imo, ut verisimile est, haud longe post Willelmi obitum, cujus res gestas, quasi testis oculatus, commemorat. Hæc Mabilio. Verum nisi multum aberramus, [XI seculo scripta:] unum eumdemque censemus auctorem Vitæ & miraculorum, quæ hactenus inedita infra damus; in quibus narratur S. Fulcranni Episcopi Lutevensis adventus ad tumulum S. Willelmi, & ipse appellatur Sanctus, atque gratia curationum & virtute miraculorum opinatissimus, uti latius XIII Februarii, deduximus ad ipsius S. Fulcranni Vitam, ubi diximus eum circa annum MVI ex hac vita migrasse; proinde non videtur hæc Vita cum miraculis potuisse scribi, nisi saltem seculo XI jam aliquo usque fluente. [compendia in Vita S. Benedicti Anianensis] Non dubitamus interim, quin plures antea S. Willelmi gesta descripserint, quorum narrationibus hic Auctor usus sit. Harum una potest censeri caput VI Vitæ S. Benedicti Abbatis Anianæ & Indæ, a nobis ad XII Februarii prolatæ: cui S. Willelmus in charta infra relata subjecit suum monasterium, & illud compendium ideo ante alia Acta proferimus, quod Auctor Ardo discipulus S. Benedicti potuerit etiam S. Willelmum certius cognovisse. Aliud compendium, sed ex hisce Actis contractum, habuit Ordericus Vitalis in sua historia Ecclesiastica, ad annum usque MCXLI, deducta, [& apud Ordericum Vitalem,] lib. 6 ad annum MLXVI, ubi; Quia de S. Guillelmo, inquit, nobis incidit mentio, libet vitam ejus breviter hic inserere. Novi quod ipsa raro invenitur in hac provincia, & nonnullis placebit de tali viro relatio veridica. Hanc enim Antonius Guentoniensis Monachus nuper detulit, & nobis eam videre desiderantibus ostendit. Vulgo canitur a joculatoribus de illo cantilena, sed jure præferenda est relatio authentica: quæ a religiosis doctoribus solerter est edita, & a studiosis lectoribus reverenter lecta est in communi Fratrum audientia. Verum quia portitor festinabat abire, & brumale gelu me prohibebat scribere; sinceram abbreviationem, sicut tabellis tradidi compendiose, sic nunc satagam membranæ summatim commendare, & audacis Marchisi famam propalare. Hæc Ordericus, apud quem subjectum Vitæ compendium videri potest. Jocularia autem ab illo indicata, vulgo Romancias, [& alios.] profert Catellus & explodit ut fabulosa lib. 5 historiæ Comitum Tolosanorum cap. 6. Aliud compendium edidit Petrus de Natalibus lib. 5 cap. 61. Aliud Ms. colonia submissum fuit. Aliud Arnoldus Rayßius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii Ioannis Molani: quod (sed Hagiologio Molani citato) recudit, nonnullis erroribus emendatis, Ionnes Plantavitius de la Pause Episcopus Lodovensis in Chronologia Præsulum Lodovensium pag. 25, vir eruditißimus, a cujus calamo habemus Thesaurum Synonymicum Hebraico-Chaldaico-Rabinicum, item Florilegium Rabinicum-Biblicum. Demum & aliud compendium sive Epitomen habetur in Viola Sanctorum, Hagenoæ anno MDVIII excusa.

[3] Plura de viri Sancti miraculis, deque corporis ejus statu ac veneratione præsenti discere cupientes, [Libellus miraculorū ex duplici Ms.] iterum recurrimus ad prælaudatum Poßinum, Roma in istas partes opportune regressum. Hic primum quidem, ex vetusto Gellonensis monasterii Ms. libellam quemdam miraculorum impetravit; deinde recentis inventionis translationisque historiam, ibidem conscriptam Gallica lingua, ad nos misit. Et hanc quidam Latine redditam in fine ponimus; istum vero, ex codice duobus foliis evulsis lacero, imperfectum haberi cum doleremus; opportune affertur Benedictini seculi IV pars altera, in eaque libellus de miraculis S. Willelmi, Ducis ac Monachi Gellonensis, Auctore Monacho Gellonensi Anonymo, ex Ms. Eixiensi; vulgo Eyssez dicitur, diœcesis Aginnenses, non longe ab Oldo fluvio monasterium, leucis circiter quinquaginta distans Gellone. Hujus Ms. stylus, aliquanto cultior Gellonensi, ostendit ipsum esse posterius: quare originaria simplicitate servata qua licet, ex isto solum supplebimus desectus & lacunas primigenii operis.

[4] Ad inventionem quod attinet, ea omnino præter spem accidit. [& historia Inventionis ex Gallico] Cum enim sub annum MDLXVIII extremam ruinam monasterio suo sacrisque omnibus formidarent Monachi Gellonenses, volentes sui Fundatoris corpus in tutum subducere, in marmoreo ejus tumulo paucos dumtaxat cineres ex priori elevatione reliquos repcrerunt, collegeruntque: quos post annos circiter septuaginta sub altari reposuerunt: cujus rei testis supra laudatus Plantavitius, in dicta Chronologia Præsulum Lodoviensem pag. 28 ista habet: Cineres S. Willelmi, dum nuperrime monasterium illud in visitatione nostra diœcesana ex officio lustraremus, in urna marmorea inclusos, & a septuaginta vel circiter annis, ne in sacrilegas hæreticorum manus inciderent, e monumento ejus, quod pone majus altare miræ structuræ adhuc hodie visitur, [post solos cineres olim repertos & recens trāslates.] eductos, sub unius altaris marmorea tabula flagrantissimum odorem spirantes, comperimus; & universo populo, conspiciendos simul atque debito cultu venerandos, exhibuimus. In cujus rei memoriam testimoniales litteras, manu nostra firmatas sigilloque nostro obfirmatas, & pyxide ferrea inclusas, Procuratore nostro fiscale hoc ita requirente, dicto monasterio concessimus; sacrasque Reliquias in eodem loco reposuimus, una cum dictis litteris testimonialibus; usquequo religiosissimi Congregationis S. Mauri Monachi, brevi in illud monasterium inducendi, illas in argentea capsa recondere valeant: quod ad majorem Dei & tam mirabilis Sancti gloriam piorumque consolationem speramus. Hæc Plantavitius Episcopus Lodovensis, qui præfuit dictæ Ecclesiæ ab anno MDCXXV, tunc in ecclesia S. Ludovici domus Professæ Societatis Iesu Parisiis inauguratus, usque ad annum MDCLXI, quo XXVIII Maji in festo Pentecostes vita est functus. Præter cineres nihilominus habebatur in scrinio argenteo deaurato, radius brachii deauratus miræ magnitudinis, reservatus utique ex priori ad locum Monachis ignotum Translatione, ut scribit Mabilio, in Appendice æd Vitam: qui etiam ejusdem Translationis memoriam, ut factæ anno MCXXXVIII, III Nonas Martii, repererat in Martyrologio Gellonensi. Verum cum anno MDCLXXIX mense Septembri, incumberetur altari principi ad absidem removendo, inventus est qui in desperatis jam habebatur thesaurus, modo infra explicando.

[5] Cultus antiquus S. Willelmi colligitur ex altari, in honorem ejus ad dexterum latus majoris aræ collocato, & ex tabula e pario lapide eximio exarata, ubi & sepulcrum ejusdem Sancti pone dictum altare cum egregiis iconibus constitutum, [Altare ei erectum,] & sacra ejus memoria ita celebratur in vetusto Martyrologio Gellonensi: V Kalendas Junii, apud Gallonem in territorio Lutevensi depositio B. Guilelmi, Monachi & Confessoris, [memoria in Fastis 28 Maji,] quondam clarissimi Consulis Palatini. Imo ejus festum duplici ritu celebratur in diœcesi Lutevensi & Biterrensi: & in Martyrologio Brivatensi ejus depositio memoratur: uti etiam in Ms. Floratio, & apud Grevenum, Maurolycum, Galesinium, Canisium; & in fastis monasticis Wionis, Dorganii, Menardi, Bucelini. Ast Idibus Augusti apud Gellonenses legitur, [13 Augusti,] Dedicatio altaris sanctissimi Guillhelmi de Gellonensi monasterio, quæ facta est ab Amato sanctæ Romanæ Ecclesiæ Legato, anno MLXXVI a Domini nativitate. At pridie Nonas Februarii celebratur aliqua Translatio corporis S. Guillelmi Confessoris Christi: [4 Februarii,] quæ forsan censeri debet prima corporis elevatio, ex humili sepulcro in marmoream tumbam. Porro cum Garsendis nobilis femina, anno MXXIX, monaterio Gellonensi ecclesiam S. Petri de Salve obtulisset, Gausfredus Abbas, sumpto secum vexillo Crucis & S. Guillelmi gleba, cum conventu fidelium Monachorum, Clericorum, Militum, Laicorum … locum adivit, ut sit cella monasterii Gallonensis in perpetuum, quemadmodum exponitur apud Mabilionem. [5 Martii,] Pridie etiam seu potius III Nonas Martii signatur supra indicata Translatio corporis sanctissimi Confessoris Christi, anno MCXXXVIII, per manus Domni Ugonis Albiensis Episcopi, & Raimundi Abbatis Gellonensis, & Raimundi Nantensis Abbatis, temporibus Innocentii Papæ secundi, regnante Ludovico Rege Septimo seu Iuniore.

[6] Sub hoc Pontifice & Rege floruit Ordericus Vitalis, qui libro 6 supra indicato ista in commendationem loci scribit: Venerabile cœnobium illic usque in hodiernum diem perseverat, & ingens Monachorum exercitus Domino Deo Sabaoth cum ingenti tripudio militat, atque meritis S. Guillelmi ex illustri Milite religiosi Monachi, [Virtus in ægris sanandis,] turba infirmantium convalescens exultat in Christo Jesu, qui omnes sibi adhærentes glorificat. Erat jam ab anno circiter nonagesimo supra millesimum dicta Abbatia, decreto Vrbani Papæ II, ditioni Anianensium subducta; & deinde litteris Callisti II & Alexandri III, Romanæ Sedi immediate subjecta: & ipsa Episcopalem jurisdictionem exercet in totam vallem Gellonensem, atque oppidum monasterio adjunctum, nec non in duas ibidem ecclesias parochiales S. Bartholomæi & S. Laurentii: imo eidem subsunt Eremitæ, in præruptis montium jugis simul degentes, quibus a Benedicto Papa data facultas ædiculæ construendæ per litteras, anno MCCCXXXVI Idibus Septembris Avenione signatas.

VITÆ COMPENDIUM
Ex Vita S. Benedicti Anianensis, Scripta ab Ardone discipulo.
& edita ad diem XII Februarii.

Willelmus, e Duce Aquitaniæ Monachus Gellonensis, Ordinis S. Benedicti (S.)

Guillelmus Comes, qui in aula Imperatoris præ cunctis clarior erat, tanto dilectionis affectu B. Benedicto deinceps adhæsit, ut seculi dignitatibus despectis, hunc ducem viæ salutaris eligeret, qua pertingere posset ad Christum: [Conversus a B. Benedicto Abb. Anianæ,] acceptaque tandem convertendi licentia, magnis cum muneribus auri argentique, ac pretiosarum vestium speciebus, subsequitur venerabilem virum. Nec moram inde ponendi comam fieri passus est, quin potius die Natalis Apostolorum Petri & Pauli, auro textis depositis vestibus, Christicolarum induit habitum, sese Cælicolarum adscisci numero quantocius congaudens. Vallis vero a beati viri Benedicti monasterio ferme quatuor distat millibus, cui nomen est Gellonis: in qua construere præfatus Comes, in dignitate adhuc seculi positus, cellam jusserat: illic se vitæ suæ tempore Christo tradidit serviturum. Et quoniam nobilibus natalibus ortus, [ex Comite Monachus Gellonensis,] nobiliorem se fieri Christi amplectendo pauperiem studuit; & summum, quem genuino perceperat, pro Christo abjecit honorem; ratum puto, si de piis conversationis ejus actibus pro nescientibus pandam. Etenim in cellam præfatam venerabilis Pater Benedictus suos jam posuerat Monachos: quorum exemplo imbutus, infra paucos dies, eos a quibus edoctus est, virtutibus antecelluit. Adjuvantibus quoque eum filiis, quos suis Comitatibus præfecerat, Comitibusque vicinis, ad perfectum fabricam monasterii, quam cœperat, cito deduxit. Qui locus ita secretus est, ut solitudinem non desideret habitator: cingitur denique nubiferis undique montibus, neque cuiquam illic accessus est, nisi quem ultroneus orandi causa deduxerit animus: tanta vero amœnitate est perfusus, ut si Deo servire decreverit, aliorum non desideret loca: siquidem adsunt vineæ, quas præfatus vir plantare præcepit, hortorum quoque copia, variis stipata diversarum generibus arborum. Possessiones acquisivit plurimas: petenti siquidem eo Serenissimus Rex Ludovicus spatioso hoc dilatavit termino, de fiscis suis ad laborandum concedens loca: vestes sacras perplurimas dedit, calices argenteos aureosque & offertoria præparavit, libros secum perplures attulit, altaria auro argentoque vestivit. In hanc nempe ingressus cellam totum se dedicavit Christo, nihil mundanæ pompæ relinquens vestigii. Tantæ autem deinceps humilitatis fuit, ut rarus aut nullus ex Monachis ita flecti posset, [omni virtute excellit,] dum obviare contingeret, ut ab eo humilitate non vinceretur. Vidimus sæpe eum cædentem asinum suum, flasconem vini in stratorio deferre, eumque super insedentem, calicem in terga humeris vehentem, nostri monasterii Fratribus tempore messis ad refocillandum sitim eorum occurrere. In vigiliis quoque ita pervigil erat, ut vinceret cunctos. In pistrino, nisi occupatio aliqua præpediret aut ægritudo tardaret, propriis operabatur manibus. [sui præsertim despectu,] Coquinam vice sua complebat; in habitu summæ humilitatis assumpserat formam; jejunii amator exstitit; orationibus instans, compunctioni continuus: vixque corpus Christi poterat percipere, priusquam lacrymarum ejus in terram decurrerent guttæ. Lectuli quoque duritiem avide expetebat; sed propter ejus invaletudinem Benedictus Pater culcitram, eo nolente licet, substerni fecit. Aiunt nonnulli, quia se sæpe pro Christi amore flagellis cædi, nullo alio præter eum qui aderat conscio, jussit. Mediis fere noctibus, glacialibus profusus rigoribus, uno perraro tectus tegmine, sæpe in oratorio, quod in honorem sancti Michaëlis construxerat, [& pie obit.] soli Deo notus, vacans orationibus stabat. His aliisque virtutum fructibus intra exiguos stipatus annos, imminere sibi diem mortis cognoscens, cunctis monasteriis in regno Domini Caroli pene sitis per scripturam notum fieri jussit, se ab hoc jam seculo migrasse: sicque deinceps copias virtutum reportans, Christo vocante migravit e mundo.

VITA
Auctore gravi, seculo Christi XI scripta.
Ex variis Mss. & duplici editione.

Willelmus, e Duce Aquitaniæ Monachus Gellonensis, Ordinis S. Benedicti (S.)

BHL Number: 8916

EX MSS.

PROLOGUS.

[1] Ad summam Dei gloriam & laudem, de B. Willelmi vita laudabili & sancta conversione atque conversatione tractaturi, [Auctor Spiritum sanctum invocans,] sancti Spiritus gratiam, qui etiam in rebus minimis implorandus est, invocamus: ut qui eum in contemptu seculi, in sui ipsius abnegatione prævenit & secutus est; ipse nos quoque in hac retractatione prævenire dignetur ac subsequi, & efficiat idoneos tantæ historiæ relatores. Nihil enim dignum dicitur sine eo, neque etiam ipse sine se invocatur, cujus nimirum dona sunt, si quis mereatur Omnipotentis opera denuntiare, & ipsum in Sanctis suis magnificare Deum. Et primum quidem hunc Dei dilectum, exemplar nobis & speculum proponamus, & formam in eo Apostolicam & vitam in terris Angelicam veneremur; atque, in quantum possibile est, boni æmulatores idipsum imitemur. Cum enim magnum sit & valde bonum, Sanctorum merita prædicare & extollere virtutes; ipsas utique virtutes ambire, atque imitando acquirere revera optimum est & præcellens. Utrumque tamen & cælitus datur, & divinitus inspiratur: illiusque administratio est gratis, qui gratiarum distributor dat ex eis quibus vult, & dividit singulis prout vult.

[2] Nunc igitur quæ ad communem ædificationem pertinent, quæque devotis auditorum animis prodesse ad imitationem possunt, de vita & meritis tanti Ducis tamque gloriosi Principis, [excusat omitti bellica Willelmi facta.] aggrediamur: cetera quæ mundi fuerunt, gesta videlicet fortia, ad terrenam dignitatem atque ad secularem militiam pertinentia, quamvis inclita ac relatu digna in memoria æterna, nos tamen silentio præterire decrevimus, gestis tantum spiritualibus ex parte recitandis calamum applicantes. Quæ enim regna & quæ provinciæ, quæ gentes, quæ urbes, Willelmi Ducis potentiam non loquuntur, virtutem animi, corporis vires, gloriosos belli studio & frequentia triumphos? Qui chori juvenum, qui conventus populorum, præcipue militum ac nobilium virorum, quæ vigiliæ Sanctorum, dulce non resonant, & modulatis vocibus decantant, qualis & quantus fuerit, quam gloriose sub Carolo glorioso militavit, quam fortiter quamque victoriose barbaros domuit & expugnavit; quanta ab eis pertulit, quanta intulit; ac demum de cunctis regni Francorum finibus crebro victos & refugas perturbavit & expulit? Hæc enim omnia & multiplex vitæ ejus a historia cum adhuc ubique pene terrarum notissima habeantur, nec modo ad hanc descriptionem pertinere necessario videantur; jam nunc ad ea quæ religio beati Viri & sanctitas expostulat, manus laborare incipiat & calamus; de ortu ejus & generis nobilitate, quod de magnis sanctisque Viris plerumque requiritur, breviter prænotando.

ANNOTATIO D. P.

a Catellus in Memoriis historicis Occitaniæ, lib. 4 pag. 549, allegat veterem antiquißimi idiomatis ægreque intelligibilis Romanciam Ms. ubi contineantur Acta Guilielmi Curti-naris (hoc enim cognominentum sibi assumpsisse ibidem dicitur, in memoriam duelli contra æmulum Cursoldum depugnati, quo nasus ei delibatus fuit & extrema sui parte mutilatus. Ingens autem ait esse volumen, in plures distinctum libros, quorum uni titulus sit Carrucatio Nemausensis; propter captam Nemausum, per stratagema carrucarum doliis milite fartis onustarum: cujus libri principium dedimus in Addendis ad Chronologiam Patriarcharum Hierosolymitanorū sub finē. Plura fragmenta deinde profert idem Catellus, ubi de gestis illius ex professo agere incipit, pag. 567, in quibus ipse Guillielmus natus dicitur Narbonæ, patrem habuisse Aimericum Seniorem, cognomine Barbatum, matrem Ermengardim, sororem Bonifacii Regis Papiensis id est Longobardiæ; fratres Bernardum de Breban, Guarinum d'Anseaume, Guibertum d'Audernas, & Aimericum; Sorores Blancam, Ludovico Pio nuptam; tum Gualteri Tolosani matrem, aliasq; duas innominatas; uxorem, Orablam, Arausionensis Principis filiam, bello captam, quam in baptismo fecerit appellari Guiboram. Ceterum cum ex Francorum historiis constet Desiderium, ultimum Longobardorum Regem Aystulfo succeßisse; & Ludovico Pio uxores fuisse, primam Ermengardim, secundam Juditham; apparet nihilfidei historicæ subesse Romanciæ isti; sicut nec subesse potest expeditioni illi, quam idem Guilielmus jam Monachus, resumptis tantisper ærmis, suscepisset ad liberandos obsidione Parisios, quo adveniens Saracenorum Ducem Isorem, Conimbricæ Regem, singulari certamine superaverit. Quapropter nobis operæ pretium non est visum, Codicem illum Ms. requirere; de Francica tamen veteri lingua fortassis non male mereretur, qui ejusmodi poëmata proferret in lucem, usitationis nunc linguæ paraphrasi e latere adjecta.

CAPUT I.
Vita Sancti in seculo, militia contra Saracenos, monasterii fundatio, Sororum oblatio.

[3] Inclitæ a laudis ac perennis memoriæ Pippini Regis tempore, natus est B. Willelmus de præclara Francorum progenie, ex patre videlicet nobili magnoque b Consule c Theoderico nomine, [Stirpe prænobilis & recte educatus,] cujus mater æque generosa & nobilissima Comitissa dicta est d Aldana: ambo quidem de summis Franciæ Principibus, Consules ex Consulibus, vita quoque & moribus placentes Deo & hominibus. Cum ergo essent tales, & veræ divinitatis religiosi cultores, puerum a Deo susceptum cum omni diligentia nutriunt, eumque disciplinis liberalibus tradunt, & specialiter informari & erudiri faciunt. Eruditum vero litteris divinis ac diversis Philosophorum doctrinis, parentes ejus, ut erat moris fieri de Principum filiis, nihilo minus instruunt fortioribus studiis atque exercitiis militiæ secularis.

[4] Deinde cum jam Pippinus Rex ex hac luce e migrasset, [in aula Caroli honoratur,] & filius ejus Carolus, qui dictus est Magnus & gloriosus, in throno regni resedisset; inclitus adolescens commendatus est ei a parentibus, ut Regi semper adstaret; & in palatio, ut par erat, militaret. Cumque in aula Regia irreprehensibiliter & laudabiliter se haberet, & Regi esset acceptus, & exercitui placeret; nullius tamen mordebatur invidia, nec quisquam adversus eum movebatur injuria. Siquidem Willelmi nomen jam celebre habebatur, & de sibi a Deo data fortitudine, de corporis ejus perpulcra magnitudine, de magnanimitate, deque morum ejus bene per cuncta composita qualitate, fama inclita ubique loquebatur. Igitur Willelmus commendatus a patre, stat ante Regis conspectum, suscipit nomen Consulis & Consulatum, in rebus bellicis primæ cohortis sortitur principatum. Regiis principaliter adhibetur consiliis, [velut unus ex præcipuis Regis ministris,] tractat strenue cum Rege de regni negotiis, de militia & armis; fit Pater patriæ, reipublicæ defensor; pro pace vigilat, in bellis laborat; fovet cives, hostes expugnat; cunctis in arcto positis, in angustiis constitutis compatienter subvenit, & pro quibus res exigit apud Regem intervenit. Regis vero hæc erat intentio & cura præcipua, Christi gloriam quærere, & super omnes gentes Christiani nominis elevare triumphum: quod & fecit Deo cooperante in omnibus, & Willelmo cum aliis Ducibus consilio & virtute opem sibi ferentibus. Sic enim eorum muniebatur studiis & honestis consiliis, & præcipue Willelmi innitebatur brachiis, ac si thronus aureus, qui columnis fulcitur argenteis. Willelmus Regi aderat a dextris & a sinistris, ipse quidem in prosperis pariter & in adversis.

[5] In diebus illis Saraceni pariter conglobati magnum valde & inopinabilem producunt exercitum: [adversus Saracenos Dux constitutus in Aquitania,] montes Pyrenæos transeunt, & una omnes conspiratione ad has partes Aquitaniæ, Provinciæ ac Septimaniæ properant, confinia scilicet Christianorum. Regnum irrumpunt Caroli, dant f infinitas de Christianis strages; victores existunt, spolia diripiunt, captosque ducunt strictis funibus captivos, præoccupant totam longe lateque terram, quasi jure perpetuo possidendam. Nuntiatur hoc Christianissimo Regi, neque enim complacet illi. Audito hoc nuntio, ipsum Christi nomen fidelis invocat, moxque suæ virtutis Principes & Consiliarios more regio convocat, & quid facto ad talia opus sit eos consulit, & ipse inde cum eis attente & solicite tractat. Omnes per Dei providentiam in unam concordant sententiam, ut scilicet Comes Willelmus, armis inclitus, bello victoriosus, militiæ Gallicanæ studiis gloriosus, ad hoc opus eligatur, & ipse cum suis legionibus contra barbaros concite dirigatur. Adjudicatur etiam conclamante exercitu, ut totius Aquitaniæ, quoniam dignus est, investiatur Ducatu g, & de Consule sublimetur in Ducem. Non differt Carolus consilii effectum, statimque Willelmum manu tenet ac promovet. Ergo Willelmus Comitis & Ducis gloria sublimatus, fit inter Principes primus, ipse secundus a Rege, suscipit legationem, nec laborem recusat, mittitur contra barbaros.

[6] Itaque Willelmus Dux salutatus a Carolo, & ipse pio Domino benignum vale faciens, procedit, fortem & electum producit exercitum; itaque Septimaniam ingressus, transito quoque h Rhodano, ad urbem concitus Arausicam agmina disponit & castra (quam illi Hispani cum suo Theobaldo jampridem occupaverant) ipsam facile ac brevi cæsis atque fugatis eripit invasoribus, [Arausica urbe recepta eos sæpe vincit:] licet postea & in ea & pro ea multos & longos ab hostibus labores pertulerit, semperque prævaluerit decertando. Erepta autem urbe, placet omnibus ut sibi eam detineat, faciatque i primam suæ proprietatis sedem: unde & civitas illa ad tanti Ducis gloriam, famosissima multumque celebris magnique nominis, per totum hodieque mundum commemoratur. Quid vero post hæc egerit, quot & quanta cum barbaris transmarinis & Agarenis vicinis commiserit prœlia; quomodo in gladio suo cum auxilio divino populum Dei salvavit, & Christianum dilatavit imperium; ut superius est dictum, nec scripto hoc indiget, nec præsentis est propositi, excepto hoc quod dici succincte potest. Quoniam licet multo tempore multaque pertinacia valde diuque decertatum sit, tamen tandem virtute Altissimi cum virtute belli ita Saracenos perdomuit & perturbavit tyrannos, perscrutans eos & conterens & ad interitum perducens, ut deinceps non auderent, nec k licentiam haberent ad has partes quas invaserant redire, nec eis ereptam ultra repetere terram. Ceterum autem magnitudo gestorum ejus & prœliorum copia, interdum varii Ducis eventus & durissimi labores, semper vero gloriosi triumphi, si quis calamo attentare audeat, præmaximo proprioque indigeret volumine.

[3] Igitur Willelmo Duce operam dante Deoque cooperante, tandem a tanta persecutione terra quievit, [vacat operibus pietatis,] & pax est populo Dei sanctoque Imperio restituta. Resurgunt ecclesiæ, vel novæ ædificantur. Ipse quoque triumphator ac signifer Christi, Dux inquam gloriosus, pace & quiete ab inimicis indepta, & ipse bonis omnibus pacificus, cœpit jam licentius inhærere Deo, utpote bellorum curis & tumultibus liberior; &, ut olim corde conceperat, cultibus divinis totus inhiare. Non resolvebatur ignavia, nec indulgebat quieti in delectatione carnis, ut solent plurimi plurimum perpessi laboris: sed tanto fortior, quanto liberior, piis vacabat studiis & operibus bonis. Primo quidem de statu reipublicæ & de communi omnium utilitate nocte dieque tractabat. [justitiæ,] Secundo ut sacræ leges salubriter constitutæ ratæ forent & illibatæ; lites universorum & diversa negotia æquissimis dirimens & discernens judiciis; pauperum specialiter, pupilli & viduæ judex ipse propitius. Tertio vero terræ principes ac dominos temperabat, ne subditos e jure violenter opprimerent: universos autem, quantum in se erat, pacis & gratiæ vinculis adstringebat. Præterea de cœnobiis sacrisque locis atque ordinibus, communem vitam professis, tantam susceperat curam, quantam vix solet quilibet paterfamilias de domo propria sive familia regenda suscipere. [religionis,] Cumque generaliter monasteriis omnibus largus & munificus haberetur, illa tamen quadam speciali prærogativa tuebatur & fovebat, quæ dominus suus Carolus olim nova construxerat, aut destructa renovarat; dona devotus inferens, prædia concedens, necessaria etiam administrans stipendia, Christi vero Sacerdotes, [& caritatis.] acsi Apostolicos viros, tanta dignos habebat reverentia, ut primus eis assurgens & primus eis supplicans, illorum se committeret precibus angelicis, & eorum manibus atque sacris altaribus suas quotidie offerret oblationes. Porro de peculiaribus eleemosynis, quas ejus dextera furabatur sinistræ, & in pauperum sinibus abscondebat, laudem dicere non est necesse: quas ille melius novit & laude sua approbat, qui eas super numerum multas & in abscondito vidit, & solus dinumeravit, & ipse eas in personis suscepit egenorum.

[8] Inter hæc omnia virtutum studia & veræ sanctitatis Deo placita holocausta, [Cœnobio condendo locum quærit:] vir tamen Domini & servus Jesu Christi quasi nihil ageret suspirabat, nec videbatur sibi adhuc Deo aliquid obtulisse acceptum. Visum est autem ei, inspirante gratia Dei, ut novum novo opere Regi omnipotenti debeat ædificare monasterium, in tali scilicet loco, ubi nullum ante fuerit oratorium; in quo divinum fiat semper servitium, perpes oblatio, juge sacrificium. Procedit igitur explorare & quærere, in quo locorum debeat ædificare monasterium, jacere fundamenta, opus accelerare. Incidit ergo ei voluntas ad excelsa montana Lutevensis territorii procedere, circumire & quærere, si forte queat in illa vasta solitudine locum juxta cor suum, quem ad Dei omnipotentis gloriam construat, reperire. Denique ingreditur, Deo ut credimus comitante, Angeloque sancto duce viam præparante, loca deserti devia, alpes arduas, celsa promontoria, arcta nimirum via & scopulosa, aspera per totum, plurimum laboriosa. Abbreviat cito gratia divina viæ asperitatem, & adimplens cari sui desiderium terminat anxietatem.

[9] Nam convallis ipsius angustias ingresso, & ad interiorem eremum paulo longius progresso, [aptumque in valle Gellonis reperiens,] subito occurrit inter ipsas montium crepidines parva quædam & inculta planities, aëriis undique jugis & rupibus constipata, nemorosis circumquaque arboribus obumbrata, rivulo l viventis aquæ per medium defluente, & in fluvium Arauris quo clauditur illa vallis haud procul ingrediente. Requiritur nomen loci, & invenitur quoniam Vallis-Gellonis antiquitus diceretur: & ideo fortassis, ut quidam interpretantur, quod in ipsa solitudine deserti, inter immensos scopulos & colles horribiles, quasi agellus vel parvus ager remansisse videretur. Videns igitur Dei amicus loci qualitatem, & ad monasterium construendum quamdam opportunitatem, cognoscit se manifeste a Domino exauditum, & iter suum a Domino expeditum. Unde referens gratias Conditori, omnisque dilationis impatiens, dat manum operi, instat & invigilat sancto gratoque labori. Accitis quoque magistris quos secum educebat, virisque sapientibus quos in suo comitatu habebat, quamprimum condecens metitur oratorium, metitur etiam totius claustri spatium, domum refectionis atque dormitorium, domum etiam infirmorum & cellam novitiorum, [ipsum ædificat cum ecclesia:] proaulam hospitum, xenodochium pauperum, junctum clibano pistrinum, de latere molendinum. His ita dispositis & congrue atque regulariter designatis, ipse Dux ad opus rediit, operarios ponit, artifices præponit; qui quibus insistant operibus, quæve exerceant studia, diligenter & opportune disponit. Et sic quidem incipiens a capite, sicut dicitur, A sanctuario meo incipite, exorsus est a sanctuario: in quo nimirum primos ipse lapides mittens, in nomine Salvatoris, id est Jesu Christi, quo est vere Salvator mundi, initiat fundamentum, erigit parietes, sustollit tectum, consummat opus perfectum, marmore pretioso perficiens pavimentum. [Ezec. 9, 6.] Sancta Regina cælorum & Princeps Archangelorum, Petrus Pastor ovium & Paulus Doctor gentium, cum Joanne Theologo & Andrea Apostolo, cum omni duodeno Apostolorum numero, præmissa Salvatoris m principali memoria, quem decet ante omnia omnis honor & gloria, placuit sancto Principi, ut specialiter colantur in eadem ecclesia: fecitque & ipsis ibidem propria & veneranda altaria.

[10] Igitur perfecto opere templi & quibusdam officinis, festinat servus Domini conducere servos Dei de cœnobiis vicinis n de locis regularibus atque religiosis, viros pudicos, sanctæ conversationis. [Monachos eo inducit & dotat:] Quibus etiam solenniter o Abbate dato temploque sanctificato, solennem quoque ecclesiæ & altari fecit donationem, protestans in muneribus suam erga Deum animi intentionem. Prædia namque cum scripto largitur ingentia, familiam multam nimis loco semper & Fratribus servituram, auri quoque plurimum & argenti, mirabiles multasque gazas multiplicis ornamenti, greges etiam non parvi numeri sexusque promiscui, pecoris & armenti. Ut autem hæc sua donatio, sanctaque ipsius per omnia & justa constitutio indissolubilem haberet stabilitatem, & omnimodis in seculis æternis possideret firmitatem; primo scriptis propriis p adstipulat, deinde præceptorum regalium vigore corroborat.

[11] Erant beato Willelmo duæ sorores virgines, [Sorores duas offert Deo.] tanti generis linea satis superque nobiles, quarum altera dicebatur Albana, altera vero Bertana; ambæ omni elegantia ac vetustate præeminentes, morum quoque & vitæ lampadibus effulgentes; ambæ de numero prudentium, cum fatuis virginibus nihil habentes. Hæ simul uno consilio, pari voto, eodem desiderio, dominum suum & fratrem aggrediuntur, ejus genibus cum lacrymis provolutæ verbis eum hujusmodi alloquuntur: Audi, domine noster & frater, nostram petitionem, & adimple deposcimus nostram devotionem, & ad tuæ oblationis cumulum magnamque perfectionem, nos ipsas offer Domino in oblationem: si in oculis tuis invenimus gratiam, tu ipse offer Deo nostram pudicitiam, nosque facias illi vivam & veram hostiam, pro cujus dulci amore omnem abominamur carnis concupiscentiam. Habemus enim votum, Deo auxiliante teque nobis annuente, in loco isto dum vivimus persistere sub habitu sanctæ religionis, militare Christo sub titulo sanctæ professionis, & hic exspectare diem nostræ vocationis. Igitur frater pius cum magno gaudio sorores offert in conspectu divinȩ majestatis, in spiritu humilitatis, sacrificium Deo in odorem suavitatis, ferentes in lampadibus oleum jucunditatis cum splendore incorruptæ virginitatis. Ipsæ vero perseverant in monasterio q flagrantes amore divino, sanctoque desiderio custodientes votum, tenentes propositum, numquam mente redeuntes ad seculum, nec respicientes ad Sodomæ periculum.

[12] His ita Dei nutu gloriose peractis, Pater Willelmus, Sororibus & fratribus vale Faciens, [Reversus ad propria,] plurimumque confortans, magnumque eis Dei promittens auxilium, ad propria revertitur. Nam propria adhuc habere videbatur, licet mens ejus & propositum ad id potissimum intenderet, quatenus quandoque Deo propitio, abnegato omni proprio, etiam & semetipso, nihil in hoc mundo præter Deum possideret. Recessit itaque iterum ad propria. Et nimirum in domo ejus erant divitiæ & gloria, rerum omnium copia, prolis gratia, uxoris pudica & fidelis amicitia. Non ventilabant, ut olim, aliqui eum hostes, neque solicitabant Agarenorum gentes: quoniam Deo propitio terra in conspectu ejus quieverat, & ipse ab omni impetu tutus & quietus erat. Inter hæc autem omnia amor Dei tantus erat in eo, ut omnem amorem seculi prorsus tolleret ab eo: & quidquid in hoc mundo quasi dulce arrideret, comparatum dulcedini divinæ dilectionis pro absynthio haberet: unus enim amor Altissimi omnes resecabat ab eo affectus hujus mundi, & unius gehennæ timor cuncta in corde illius carnis oblectamenta frangebat. Tum vero fortia facta sororum & virilem earum constantiam reducens ad memoriam, quamque subito præcesserant eum ad cælestem militiam; gaudebat quidem pro eis, verumtamen erubescebat, utpote qui in seculi militia semper primas tenuerit acies, [monachoriū sortem cogitat.] & numquam novissimus apparuit; nunc vero feminæ & audaciam ejus præripuerant & palmam. Cum autem inter cetera illius solitudinis, in qua paulo ante monasterium construxerat, sedulo recordaretur, atque servorum Dei quos ibidem dimiserat sancta studia vitamque cœlibem ad mentem reduceret, semperque in mente haberet ad hujusmodi æmulationem; quidquid ei erat in hoc mundo præcipuum vilescebat; & ipsemet sibi displicens, eo quod cum religiosis Fratribus non remanserat, animo tabescebat. His & hujusmodi cogitationibus vir Dei & contristabatur, & confortabatur; satiabatur suspiriis, & lacrymis pascebatur.

ANNOTATA.

a Antiqua Vita Dunensis ita incipit: In diebus laudabilis ac pii Regis Pepini natus est B. Guilelmus &c. prout hic habentur.

b Nomen Consulis pro Comite usurpari, a mediæ ætatis scriptoribus sæpius monuimus, præsertim ad Vitam B. Caroli Boni Flandriæ Comitis 2 Martii.

c Quis hic magnus Comes Theodericus seu Theudericus fuerit, non satis constat. Oculos conjiciunt aliqui in Annales Eginhardi, seu potius Monachi Laurishamensis, in quibus ad annum 782 dicitur, Saxonibus, ex consilio Widekindi ad bellum Francis inferendum paratis, obviavisse Theodoricus Comes, propinquus Regis, cum iis copiis, quas audita Saxonum defectione raptim in Ripuaria congregare potuit. Addunt aliqui, eum fratrem patruelem fuisse Caroli Regis, quasi esset filius Childebrandi & frater junior Nibelungi. Quod aliis ulterius discutiendum relinquimus.

d Aldana in Tabulis Genealogicis Labbeanis habetur filia Caroli Martelli & Rotrudis, quod in quodam Martyrologio apud Antonium Dominicium de Ansberti familia rediviva referatur Andana, soror Heltrudis & Landradæ, quæ fuerunt filiæ dicti Caroli Martelli. Aliæ ab Aldana est Dodana, uxor Bernardi, Cujus liber ad Wilhelmum filium, sed S. Willelmo juniorem, extat apud Mabilionem seculo Benedictino 4, a pagina 750.

e Pippino 24 Septembris anni 768 succeßit Carolus Magnus, cuius Acta illustravimus ad diem 28 Ianuarii quo colitur.

f Prælium factum est inter Saracenos & Francos in Gothia, in quo Saraceni superiores extiterunt. Ita Annales Fuldenses ad an. 793. Quo anno apud Eginhardum sine Laurishamensem, dicuntur Saraceni Septimaniam ingressi; prælioque cum illius limitis custodibus atque Comitibus conserto, multis Francorum interfectis, victores ad suos regressi. In eadem scilicet Septimania & Gothia seu Langedocia.

g Ordericus Vitalis loco supra indicato, A Carolo, inquit, Dux Aquitaniæ constituitur, eique Legatio contra Theodebaldum & Hispanos atque Agarenos injungitur. Sed quod investituram attinet, decepit auctorem sui temporis usus, nec enim tunc adhnc cœperant provinciæ in feudum tradi, transmittendæ ad posteros.

h Rhodanus etiamnum limes est Septimaniæ sive Occitaniæ & Provinciæ, in hac est Arausio, una leuca a Rhodano distans.

i Honoratus Buchæus, lib. 8 Historiæ Provinciæ sect. 5 agens de Principatu Arausionensi, primum constituit Guilielmum hunc & cognominat Courtinez, quod etiam confirmat Catellus lib. 1 Historiæ Comitum Tolosanorum cap. 6: ubi eum statuit etiam fuisse Comitem Tolosanum, scilicet quia submoto Gorsono, Guilielmum pro eo subrogatum fuisse legitur in Vita Ludovici Piiad annum 789: sed quidquid de cognomento a brevitate nasi sumpto sit, cujus certiora optarem videre documentæ nemo hoc debet ad familiam aliquam trahere, quia ejusmodi cognomenta, a plebe indita, nec usurpabant viri nobiles ut sua, nec transmittebant ad posteros.

k Stengelius cum. Ms. S. Maximini fiduciam.

l Rivulus Odorubio, per monasterii hortum in Araurim defluit.

m In Necrologia Gellonensi memoratur pridie Kalendas Octobris, In arcisterio Gellonensi dedicatio basilicæ S. Salvatoris.

n Potißimum ex monasterio Aniana, quod ferme quatuor distabat millibus passum, cui præerat B. Benedictus, quem ibi suos posuisse Monachos supra dictum ab Ardone.

o Infra in diplomate Ludovici Pii, tunc Regis Aquitaniæ, dato anno 808, dicitur Juliofredus Rector & Abbas præesse, & infra num. 21 ab ipso præpositus. Sed, in charta secunda S. Willelmi infra danda, dicitur Benedictus Abba rogare, anno 804.

p Hæc scripta infra referenda, fuerunt data anno 804, die 19 Decembris.

q Nunc est ecclesia parochialis S. Bartholomeo dicata, viginti paßibus a monasterio Gellonensi dißita. Harum sororum tumulum, quatuor columnis marmoreis, erectum essein sacello B. Mariæ easque Sanctas reputari, non tamen publico honorari cultu, indicat Mabilio. Et dicti monasterii Sanctimoniales solebant appellari Monachæ S. Guilielmi, quæ inconsulto Abbate non poterant admitti.

CAPUT II.
Cum bona Regis gratia & vale amicis dicto, monasticum habitum assumit VVillelmus.

[13] [Caroli in aulam honorifice receptus,] Interea causa extitit, ut ipse Carolo valde necessarius Franciam accitus expeteret, & post multum temporis natale solum patriique Consulatus, immo sui, hereditatem reviseret. Susceptus a Rege mirabili gaudio omnique dilectionis affectu, laus quoque meritorum ejus acclamata est non minima: ipse vero donis ingentibus est, ut par erat, honorificatus. Obtentu Regis aliquamdiu commoratus est in Francia, cum eo procedens pariterque convivans, potens in palatio & imperio Princeps, & in tanta apud eum gratia, sicut filius apud patrem. Franci omnes exultabant super eum, & nobilis cognatio necnon & familia naturalis debita præcipue tripudiabant lætitia. Ipse vero omnibus dilectionis vicem reddens, nec tantumdem solummodo, sed duplo omnes diligebat, dicente Domino; Diliges proximum tuum sicut teipsum. [Mat. 5, 43] Tamen pro hac tanta dilectione, proque tantis affectibus, non poterat amor Dei ingens & in re modum excedens, in corde ejus tepescere: sed tanto ardentius, quanto secretius succendebatur, & in cordis penetralibus flammis crescentibus æstuabat.

[14] [seculi fugam meditatur.] Namque inter delicias Domini scilicet Caroli, inter oblectamenta seculi, interque blandimenta carnalium amicorum, nocte dieque tractabat, cura præmaxima & corde pervigili, quatenus relicta hac omni pompa nobili & gloria transitoria hujus mundi, quæ præterit ut flos fœni vel similitudo fumi, pauper & modicus Christum pauperem sequeretur; & eo ductore eodemque largitore gloriam quæ non finitur, & divitias æternas in cælo consequeretur, & Regis immortalis Patrisque invisibilis miles esse mereretur. Verumtamen in hoc ejus animus fluctuabat, & quadam dubitatione suspendebatur, [Caroli lilicentiam petit.] utrum Domino suo Carolo inconsulto, cui tantopere in amicitiis adstingebatur, id fieri oporteret. Ergo visum est ei optimum, & dignum duxit, ut cum gratia & consensu Domini tam dilectissimi ac Regis tam Christianissimi, de illius ad Christi se transferret militiam: ne forte, nisi hoc fieret, reus haberetur Domino & potestati, sed neque alicujus offensionis argui posset vel delicti: alioquin occulte & absque arbitris, sola Divinitate conscia, longe ante effugere cogitarat. Accedit ergo solita familiaritate ad Regem: & eum opportune inveniens, datis primitus magnis & saluberrimis pro quibus advenerat consiliis, subsequenter de semetipso incipiens, ita prosequitur: Mi Domine, mi pater Carole, quem Rex cælestis populo suo dedit Regem, cujus me esse militem & principem ipse aliquantisper voluit; tu ipse nosti, teque per tuam gratiam testem adhibeo, quam verax, fidelis, quamque unanimis tibi semper extiterim, quantus erga te mihi fuerit dilectionis affectus; ut te vita gratiorem, teque super salutem omnemque jucunditatem pro luce mihi haberem. Nosti etiam, quid ego miles tuus pro te egerim, quanta pertulerim, quoties te in mortem & in mortis pericula sim secutus; semper paratus & promptus pro te animam meam ponere, & tuam (quantum in me fuit) servare & protegere. Si surrexit adversum te prœlium, lateris ipse & capitis custos fui: si castrorum impetus, vel gladius ex adverso armatus; me opposui, atque inter te & arma memet murum constitui: numquam subterfugi, numquam te deserui. Nunc ergo obsecro, Domine mi, patienter me audi, nec dure accipias verba tui militis, immo dilecti tui: & ne te diutius protraham, ecce coram Deo meam tibi ostendo conscientiam. Postulo licentiam, ut ad illius æterni Regis novus miles me transferam militiam: habeo enim votum, magno quidem longoque desiderio, ut abrenuntiatis omnibus meque ipso abnegato eam serviturus Deo, in illo scilicet monasterio, quod jam pridem tuæ caritatis causa construxi in eremo.

[15] His verbis inopinatis clemens Carolus auditis, paulisper diriguit, & vultus ejus concidit; atque graviter suspirans, [& ab eo lacrymante impetrat:] nec a lacrymis temperans, paucis amico respondit: Mi Domine Willelme, quam durum est quod loqueris! quam amarum quod suggeris! gladio me appetis, telo percutis, dum talia proscqueris. Vulnerasti cor meum pro hac petitione, affligis vehementer animam meam pro tua discessione: verumtamen quia justa est petitio, & tam religiosa quam est rationabilis hæc tua postulatio, non habeo quid dicam, neque fas est ut contradicam. Si Regum quemlibet mortalium, me relicto, adire voluisses; si hominem Imperatorem, qui magis tibi complacuisset, nostræ dilectioni prætulisses; hoc utique ad injuriam meam nullatenus possem ferre, sed adversus illum Regem commoverem orbem terræ: si fecisses pro honore vel dignitate majore, aut forte pro divitiis quibus potenter affluis, cuncta utique mea libens tibi obtulissem, & ad placitum dedissem. Nunc vero quia nihil est horum, sed desideras effici miles Regis Angelorum, præsentia contemnens spe futurorum bonorum; en ita tibi faciam, velim nolim consentiam, non revellam propositum, neque votum præpediam: ita dumtaxat, ut morem mihi geras, & unum mihi a concedas, quatenus sine meis donis nequaquam a me recedas. In hoc enim me consolatum & animæquiorem habebis, si de regalibus thesauris me donante optima quæque tuleris, in signum & recordationem nostræ dilectionis ac perpetui fœderis, unde saltem honores locum, quem ad inhabitandum tantopere diligis. Hæc ait, & in lacrymis prorumpens, super collum amici ruit; &, ut fieri super mortuo solet, diu & amarissime flevit.

[16] Willelmus quoque Domini sui lacrymas non ferens, & ideo amplius lugens, seque gravius affligens, postquam ipse nimium fletum emisit, & dilectissimi Regis angelicam faciem regiasque vestes tantis fletibus infudit; tandem Domini mœrorem vehementer prohibens, seque ipsum magna virtute animi confortans & continens, ita respondit: Non decet, Rex clementissime, vestram Regiam Celsitudinem, nec mihi fideli vestro, nec cuilibet unquam tantum condescendere, ut oculi vestri, pleni gratia omnique pulchritudine, gemmis venustiores, beryllis splendidiores, [dona oblata recusat admittere.] lacrymis perfundantur vel lugere videantur. O utinam ipsas lacrymas vestri siderei vultus non ipse vidissem! utinam heri sive nudiustertius rei hujus præscius esse potuissem! fateor peccatum meum, priusquam id pertulissem, majestate vestra inconsulta & insalutata diffugere maluissem. Nunc autem, mi Domine, in Christi nomine, quod mihi expedit & vobis multum convenit, causam meam inspicite: & neque vultu tristi, neque mente lugubri, sed cum jucunditate & gaudio spirituali a vobis me dimittite, & ad communem Dominum Regemque omnium cursum meum dirigite. Quod autem gratia vestra de thesauris vestris dona mihi placita dignatur offerre, vos quidem facitis vestro Regio & Imperiali more; at vero si ego meis omnibus pro Christo abrenuntio, quomodo vestra tollo, vel aliquid ab aliquo qualiter accipio? sufficit enim rerum mearum copia, auri quoque & argenti satis ingens pecunia. Tamen si multum vobis place aliquid mihi dare, & per me omnipotenti Deo aliquid præsentare; sunt vobis dona religiosa, sunt munera pretiosa, quod vestrum est dare sine reprehensione, & meum suscipere absque offensione: dico enim de glorioso ligno Domini, quod me præsente olim vobis missum est ab Hierosolymis. [Lignū Crucis Hierosolymis transmissum ab eo petit:] Quo audito Carolus primo quidem accepit dure; deinde ad se rediens, & tanti amici devictus amore; Felicem me, inquit, pro hac petitione! & hoc erit factum cum Dei benedictione. Denique cum Rex ipse venerabilis primo Imperii sui anno Romæ moraretur, & Imperialem ad primam gloriam restauraret dignitatem; Patriarcha b Hierosolymitanus desiderans eum honorare, multumque placere ei, miserat illi ab Hierosolymis per c Zachariam, magni propositi magnique testimonii Sacerdotem, perque duos d Monachos Hierosolymitanos magnæ religionis nec parvæ auctoritatis, illud Dominicæ Crucis venerabile cunctisque mortalibus adorandum phylacterium, gemmarum splendoribus & auro purissimo, quantum potuit humana devotio, decentissime perornatum, magnisque postea & crebris exploratum atque probatum virtutibus: ut nulli sit dubium, quin ipsum vere de eo ipso fuerit nostræ redemptionis ligno. Hoc donum, Rege dignum, misit Carolo ab Hierosolymis venerabilis Patriarcha: quod Dei cultor ille mirabilis Imperator, super omne quod offerri vel præsentari poterat, gratum habuit & acceptum. Suscepit enim Rex munus sacrosanctum, sibi quidem præsentatum, sed Willelmo a Deo promissum & cælitus destinatum.

[17] Igitur Rege jubente mittitur sine mora: defertur illud lignum mirabile cum sanctificata ac venerabili ara, [& obtinet cum donariis sacris.] necnon & ipsius aræ pretiosus cultus & plurima ornamenta, Sanctorum etiam pignora gloriosa, quæ Carolus propria manu dat amico in hæc verba: Suscipe nunc, dilectissime, hæc Domini tui dona; contra malignos spiritus & contra adversa omnia, præclara atque fortissima arma; suscipe Regis tui munera, novissima malitiæ tuæ præmia. Hæc tibi semper erunt nostræ dilectionis vera & certissima signa, frequens recordatio, memoria sempiterna. Haud enim dubium, quia quotiescumque hæc sancta veloculis aspexeris, vel manibus tenueris, Domini tui Caroli oblivisci non poteris.

[18] Interea jam cœpit audiri & murmur crebrescere, quoniam, Willelmus accepta licentia a Rege mundum vellet relinquere, [Amicis consanguineisq; repugnantibus,] & mutato schemate monasterium vel eremum expetere. Tum subito tota domus regia consurgit, omnis pariter civitas ruit. Adest repente non parva Procerum frequentia, intrat cum violentia omnis illa nobilium Francorum militia, fortiter ei adstricta in magna amicitia. Accurrit, mente perdita & vehementer attonita, illa sua specialis & naturalis familia, omnes ejulantes & vocibus incompositis coram Rege conclamantes: Quid, Willelme Domine, quid est quod putas facere? ut quid vis recedere, Regem relinquere, regnum evertere, universos nos perdere? Quo enim vis abire? Si vis ad Deum ire, ubique locorum potes eum invenire. Ideo, Princeps egregie, te decet considerare, ac pro salute multorum sententiam retractare. At vero Dei fidelis, cujus jam mens tota conversabatur in cælis, responsum non dabat eis: sed tamquam mons immobilis & turris fortitudinis, nec movebatur verbis, nec flectebatur lacrymis. Cui etsi inerant viseera pietatis virtusque magna debitæ compassionis; tamen stabat fortissimus, immoto vultu penitus & inflexis oculis. Cumque invictum teneret vultum, tamen tandem propter lacrymas & gemitum elevans oculos, cælos respexit, [hic in proposito manet immotuis:] & respondens omnibus breviter dixit: Si mihi, o cari mei, fidem possetis dare & obsidibus firmare, ut semper in hac vita possem vobiscum manere, feliciter vivere, numquam mortem videre; potero utcumque, quamvis non bene, vobis acquiescere: si vero id non potestis, sinite me, quæso, si amici mei estis, si, inquam, hostes non estis; sinite ad vitam ire, lucem sequi, viam tenere, veritatem quærere, veraciter invenire. Hodie fortassis vel modico tempore possem vobiscum manere: sed constat, ut vos scitis, quia mortis necessitas & conditio naturæ tollit nobis permanere.

[19] Hæc dicens B. Willelmus, & cunctis vale faciens, seque propere ab omnibus ac fortiter excutiens, [& discedit,] exit de civitate, bajulans crucem in ænigmate, crucem vero Jesu Christi in veritate; Rege Carolo dilecto suo Domino diutius illum cum lacrymis deducente, Francorum exercitu cum dolore & gemitu, cunctaque multitudine cum longius, quousque oportuit, prosequente.

[20] Igitur Dei amicus tandem expeditus, tantisque diruptis hujus mundi vinculis, ecclesiis honoratis, multis eleëmosynis pauperibus erogatis, [Brivate arma sua offert S. Inliano.] servis etiam non paucis libertate donatis, Franciam egreditur, Arvernum ingreditur. Cumque ad insignem vicum, qui vulgo e Brivate dicitur, devenisset; ibique spatio itineris opportuno officiosissime, ut par erat, susceptus fuisset hospitio; pergit oratum ad venerabile templum sancti Martyris f Juliani; ubi devote prostratus multumque lacrymatus, puram celebrat orationem: oblatisque digne sancto altari muneribus, etiam de suis armis bellicis perfecit oblationem. Offert itaque ante Martyris tumulum galeam decentissimam & spectabilem clypeum: foris vero extra templum præsentarat ad ostium pharetram & arcum, ingens telum, versatilem gladium: ex quibus clypeus in templo hodieque conservatur, qui & ipse de Willelmo, quis & cujusmodi fuerit, satis testificatur. Jam vero armis omnibus oblatis & cum muneribus Domino consecratis, denuo flectit genu, terq; quarterque pavimento prosternitur, & sanctum Dei Martyrem in oratione cum lacrymis alloquitur: Novi, sancte Juliane, novi & certum habeo, quam miles, quam armis strenuus fueris in seculo, numquam victus, numquam derelictus a Deo: ideoque coram altari tuo arma hæc derelinquo, quæ Deo omnipotenti dimitto, tibique ea committo: insuper vero animam meam tibi instanter commendo, & viam istam, qua nunc ad Deum vado, ut tu serves me a malo, custodias a delicto, salves ab hoste maligno.

[21] [Gellonense monasteriū petit:] His ita rite peractis B. Willelmus, modo Dei gratia peregrinus & hujus mundi incola, suburbium illud egressus, cœptum iter accelerat, Aquitaniam intrat; & avertens oculos ab illa Ducatus sui terra, partesque illas jam videre dedignans, cursum dirigit, gaudensque properat ad monasterium illud, quod ipse paulo ante in eremo construxerat: illuc anhelat, ibi salvari sperat, illuc Domino ducente pervenire desiderat. Tandem intrat provinciam Lutevensem, & optato pervenit ductu Angelico ad convallem Gellonensem. Videns autem loci amœnitatem gratamque pulchritudinem, illamque suam bene recognoscens dilectam solitudinem, gratias referens Omnipotentem adorat, qui viam suam direxerat & bene prosperarat: salutat monasterium, Spiritum sanctum implorat. Adveni, inquit, cælitus sancte Spiritus, gratia & pietate solita semper hunc locum visita, tu salva, tu ædifica, & ad tuam magnam gloriā habitationem istam & habitantes in ea benedic & sanctifica. Hîc me, o Sancte sanctorum, suscipiat tua propitiatio, hic mihi peccatorum tribuatur remissio, hic detur mihi requies & in pace dormitio, & in novissimo die beata quam credo carnis resurrectio, ut cum Sanctis & Electis occurram Judici meo, & in æterna gloria semper gaudeam cum eo. Inter hȩc verba orationis, laudis & confessionis, & totius ad Deum devotionis, Vir sanctus appropinquat monasterio, nudis pedibus, indutus ad carnem non molli neque leni cilicio. Auditur de eo, venitur obviam longe procul in bivio; fit illi, quamvis resistenti & vehementer contradicenti, festiva atque religiosa, velit nolit, processio. Susceptus a Fratribus quos ipse olim ibidem constituerat, Abbate prȩvio quem eis prȩposuerat, cum summa reverentia, cum gaudio magno communique lætitia, ducitur ad orationem: deferens mundis manibus & mundo corde auro pretiosiorem gemmisq; splendidiorem salutiferæ g Crucis perpulchram oblationem, lignum vitæ, sæculi redemptionē. [ecclesiæ donaria confert:] Nec minus quoque & aram deitate plenam, mira virtute præclaram, cujus superius fecimus mentionem, ipse in ulnis detulit ad hanc processionem. Oblatis muneribus tam sanctis tamq; pretiosis, aliisq; decoris valde ac præcellentibus donis, calicibus scilicet aureis & argenteis cum suis offertoriis, libris etiam valde bonis multumque necessariis, Sanctorum quoq; Reliquiis h incomparabiliter pretiosis, nec minus & vestibus sericis cum stolis auro textis & palliis transmarinis: positisque omnibus reverenter super altare sancti Salvatoris, ipse solo prosternitur, extensisque manibus mundo sic crucifigitur. Preces quas circiter duabus horis ad cælum fundit, dulcesque lacrymas quibus terram irrigat vel pavimentum infundit, credimus quod Deus audiit & propitius exaudiit: nam virtus orationis ac flamma compunctionis adscendebat e terris in conspectu Conditoris, sicut virgula fumi ex aromatibus myrrhæ & thuris, & sicut sacrificium vespertinum in gratiam suavissimi odoris.

[22] [in Monachum suscipitur,] Completa vero oratione, factaque cunctis altaribus sua cuiq; digna veneratione (ingentia namq; munera in singulis Deo obtulit, & ea deauratis & decenter gemmatis ornamentis operuit) itur in auditorium i, & osculatis Fratribus, lectaque ex more lectione, factoque pro tempore brevi sermone de animæ ædificatione, mox vir Dei subinfert & indicat manifeste, cur ipse venerit vel qua intentione. Volo, inquit, vos scire, Domini mei, amodo Patres in Christo & Fratres mei, quoniam ad hoc hodie huc adveni, ut abnegatis & abrenuntiatis omnibus quæ sunt mundi hujus, adjungi merear, si placet, vestræ societati per gratiam omnipotentis Dei, secundum Regulam B. Benedicti. Ideoque si placet sanctitati vestræ, & si judicatis me dignum æternæ vitæ, preces meas exaudite, & cognoscentes desiderium meum perficite, & differre nolite. Hæc eo dicente, omnes qui aderant stupore detinebantur; & hanc vere divinam dispensationem altius considerantes, quanto mirabantur, tanto & lætabantur: & adjudicantes petitionem ejus fieri debere, omnia rite præparant, & ipsi præparantur.

[23] Igitur anno ab Incarnatione Domini octingentesimo sexto, [anno 806.] Imperii vero Caroli quinto, die Natalis Apostolorum Petri & Pauli, Willelmus Comes, auro textis depositis vestibus, per Dei gratiam solenniter benedicitur, totus ille in eo sacer ordo perficitur; coma nobili, barba venerabili l deposita & Deo consecrata, veste Apostolica instar Crucis induitur; extendensque manus suas & ducendus quo non velit, ab alio præcingitur: cumque abnegat esse suus, Benedicte Pater, tuus; immo tuus totus, sancte Deus, efficitur.

[24] His ita digestis, ad laudem & gloriam omnipotentis Dei, Willelmus Dei famulus, & modo adnumeratus & adsignatus Jesu Christi discipulis, [Quam subito in aliū virum mutatus,] subito immutatus, veraciter alteratus, cœpit novus miles haberi, & alter a se ipso modis omnibus videri. Neque enim erat ipse,in quo, quod olim fuerat, jam ipsum non erat esse: sic denique novus homo veterem exuerat, ut nec signa remansissent ejus qui olim fuerat. Qui enim solebat paulo ante in palatiis degere, auro radiantibus ac depictis m sinopide; cœnacula perornata, triclinia constrata cum gloria possidere; præcelsa propugnacula vel summas arces tenere: hic modo abjectus in domo Domini elegerat habitare, & in angulo claustri ultimus & cunctis vilior diligebat latitare. Ipse quoque qui etiam paulo ante noverat leges dare, populum informare, indoctos docere, doctos magis promovere; quique servis innumeris & familiæ multȩ nimis dignus fuerat præesse, & meruerat prodesse, & tamquam Rex circumstante exercitu stare medius, paterfamilias esse; hic modo docebatur sine indignatione, in omni patientia, sine murmuratione, a quibuslibet personis, a pueris etiam & ætatis junioris. Docebatur, nec confundebatur; corripiebatur, sed non irascebatur; interdum cæsus & injuriis læsus, neque resistebat, neque comminabatur. Gaudebat plane esse in subjectione, & delectabatur in omni abjectione, volens esse subditus propter Deum omni humanæ creaturæ, paratus cunctis servire, obsequi & obedire, proficiens quotidie in sanctitate & religione & in omni sanctæ Regulæ observatione, sicut aurum in camino mirabili coctione.

[25] Nunc ergo necessarium videtur & ad rem pertinere, [monasteriū perficit filiis juvantibus,] aliqu ade multis quæ ipse postea in monasterio fecerit referre. Nondum enim monasterium ad perfectum ex toto perduxerat: sed postea in habitu sanctæ Religionis, adjuvantibus eum filiis suis, Bernardo n scilicet & Gaucelino, quos Comitatibus præfecerat suis, Comitibusque vicinis, perfecit sicut cœperat. Difficilis ergo ad jam dictum monasterium pro asperitate montium ingressus erat: sed ipse Dei servus, jam Monachus, argumentose incisa rupe, cum malleis & securibus & diversis ferramentorum generibus, junctisque firmiter & diligenter ferro & plumbo lapidibus, jactatoque fundamento secus flumen Arauris, viam altius sustulit, quantum potuit direxit, & monti conjunxit. Item pro ejus amore & petente eo, o Ludovicus Caroli filius, Rex Aquitaniæ, cum omni bonitate de fisci sui jure dedit monasterio cum præcepto suo, annuli sui auctoritate firmato. Fecit quoque B. Willelmus circa monasterium vincta & oliveta plantari, [ipse manibus laboruns.] hortos plurimos constitui; ipsam vallem, destructis arboribus infructuosis, fructiferis pomeriis melius complantari. Hujusmodi vero opera, quæ erant loco valde necessaria, non solum per alios faciebat, sed etiam in ipsis laboribus, pro Dei amore ac vera humilitate & religione, semetipsum exercebat.

ANNOTATA.

a Apud Mabilionem solum erat, ut modo mihi & unum concedas.

b Fortunatus, Græco fortasse nomine Macarius, quem in prima legatione ad Carolum Magnum, per Diaconem eidem Reliquias ligni Passionis transmisisse, legitur in Mss. exposuis in nostro tractatu de Patriarchis Hierosolymitanis, edito ante Tomum 3 hujus mensis Maji, num 9.

c Zacharias Presbyter de Palatio a Carolo Imp. missus fuerat Hierosolymam.

d Horum alter erat de monte Oliveti, alter de Bethleem: qui benedictionis causa claves sepulcri Domini acloci Calvariæ, clavem etiam civitatis cum vexillo detulerunt. Eos autem Rex benigne suscipiens, aliquot dies secum detinuit, & mense Aprilis remuneratos absolvit anno 801. Ita dictum Ms. Eadem fere habentur sed brevius in Annalibas Eginhardi sive Laurishamensibus, & paucis mutatis apud Monachum Ecolisimensem in Vita Caroli Magni: & hæc secunda Legatio, in hisce Actis, non satis est a priore distincta.

e Brivas seu Brivate nunc est oppidum amplum Arverniæ, ad Elaverem fluvium: & observat Mabilio, ibi olim memoriam Willelmi celebratam: Certe Cunebertus, inquit, ejusdem Ecclesiæ Præpositus, in litteris primariis cellæ Cantogilensis, eam ideo a se constructam dicit, ut sit hæc oblatio pro nostra congregatione, tam vivorum quam etiam mortuorum, tum etiam pro anima Willelmi Ducis atque nepotum ejus Willelmi & Altfredi. Quo in loco existimat disignari S. Willelmum, cujus nepos fuit Willelmus Bernardi filius.

f Colitur S. Julianus, Brivatensis Martyr sub Diocletiano, 28 Augusti: cujus agonem & miracula descripsit Gregorius Turonensis lib. 2 de Gloria Martyrum cap. 29.

g Ea pars Crucis, ærgento deaurato inclusa, ellamnum in Gellonensi monasterio honoratur.

h Reliquiæ arcæ permistim inclusæ sunt anno 1568, quando per Calvinistarum incursionem dißipatam fuisse supellectilem indicant Mabilio & Plantavitius supra relatus.

i Auditorii nomine, non Locutorii (ut vulgo appellant) sed Capituli locum hic intelligi, Mabilio censet.

l In hac Willelmi benedictione quædam veniunt observanda. Primo, eum in ipso tirocinii monastici initio vestes religiosas accepisse, quod post annuam dumtaxat probationem faciendum præscribit sanctus Benedictus in Regulæ cap. 58, idque servandum statuunt Patres Synodi Aquisgranensis cap. 34. Deinde Willelmo barbam, nedum cæsariem, detonsam fuisse, quod in Monachorum susceptione fieri solitum docet nos vetus Cæremoniale monasterii Anianensis. Præterea, barbam ejus & capillos Deo consecratos fuisse. Huc spectat Aurelianus Episcopus in Regulæ cap.4. Si quis laicus tonsurandus est, de capillis illius in Confessionem mittatur, quæ ei in testimonio sit. Id etiam a Paganis actitatum docet Plutarchus. Lege Notas Goaris in Euchologion Græcorum pag. 377 & Angeli de Nuce in Chronici Casinensis lib. I cap. 46. Postremo vestem illam Apostolicam, quæ instar Crucis facta dicitur, esse Scapulare, ut probat Menardus noster in Concordia Regularum caput 62. De Willelmi Scapulari infra num. 29. hactenus Mabilio.

m Sinoplis seu Sinoplum color viridis, in tesseris armariis nominatissimus, nomen traxit a Sinope urbe Paphlagoniæ, medio ævo Sinopoli dicta, unde affertur, & quidem duplicis generis. De hoc colore vide nostrum Claudium Franciscum Menestrier in Origine Armoriarum pag. 338.

n Uterque in litteris dotationis monasterii inferius relatis nominatur Bernardus & Gotcelmus, male aliis Guillelmus, unde occasio nata est distinguendi Quillelmum a Gotcelmo, seu (ut alii mendose scribunt) Gotcelino, quasi hi duo fuerint Willelmi filii. Bernardus iste, paternæ dignitatis heres, cæsus anno DCCCXLIV, præter Willelmum, filium habuit cognominem, a quo utroque distinguendus est alius Bernardus, itidem Tolosæ Comes post Raymundum patrem, is cujus Placitum pro monasterio Casarione seu S. Tiberii alias referemus. Hæc idem Mabilio.

o Ipsum Ludovici Regis diploma insia damus.

CAPUT III.
Humillima ministeria a Sancto exercita: pius obitus.

[26] Præterea crebro venlens coram Abbate & Fratribus, eorum humiliter provolvebatur genibus, [Humilitari studet ardentius.] petens & persuadens magnis obsecrationibus, ut concedatur ei & consentiatur pro misericordia Dei amplius adhuc abjici, amplius humiliari, vilissimum fieri, & contemptui haberi: nulli ultra foret in memoria illa quam reliquerat dignitas & gloria; nemini Willelmi nomen esset in reverentia; sed in illa Congregatione sanctissima haberetur purgamentum cunctorum, omniumque peripsema. Item postulat magna precum instantia, ut si qua sunt in monasterio officia, quæ aliis quibusdam habeantur indigna, vel quasi inhonesta seu indecentia, sint forte levia sive difficilia; hæc sibi in Christi nomine injungantur providenda, & bono animo bonaque conscientia pro viribus adimplenda. Hinc ad Fratres se convertens, eisque secreto vel in confessione loquens, deprecabatur eos dicens, ut omnes atque singuli pro servo illo utantur, & quasi uni ex mercenariis ita ei imperare, & sua quisque opera injungere jungere minime revereantur. Vult esse ut jumentum, & tamquam pullus asini portare Fratrum onera in illa domo Domini, juxta illud Psalmistæ, in persona animaæ sanctæ ad obedientiam promptæ Ut jumentum factus sum apud te; &, Deduxisti me in tua voluntate. [Ps. 72, 23 & 24.] Re enim vera visus est sæpissime pro summa humilitate asellum humilem vilemque sedere messis tempore, & flascones vini Fratribus ad reficiendum deferre. O quam mirabilis Deus! qualis mutatio dexteræ illius! o qualis de quali effectus est hic servus ejus B. Willelmus! quantum mutatus, quantum humiliatus! Qui enim quondam decentissime utebatur equis mirabilibus, electis & exquisitis de multis mundi partibus; cujus etiam servi numerosi & servi servorum ejus equis ibant & curribus pretiosis & pluribus; hic modo non erubescebat vili asello gestari cum suis flasconibus! Neque vero his contentus, si quis Fratrum in officio vili & quasi contemptibili detineretur, in quo etiam quasi locus injuriæ vel contumeliæ videretur; hujus nimirum Frater Willelmus mox aderat vicarius, sublevator oneris, humilis operarius, & omnibus indiscrete unus hebdomadarius.

[27] Sortitur interea ad suam ipsius petitionem servitium coquinæ & administrationem, novum quippe quotidie renascentemque laborem: quem tamen multo majori amplectitur gaudio, [Coquinæ officia exsequitur,] propter Dei omnipotentis amorem, quam si olim, dum adhuc mundo viveret, sibi contigisset Regni gloriam obtinere vel Imperii honorem. Ecce enim Dominus Willelmus, de Consule cocus, de Duce magno inquilinus efficitur, ligna collo deferens, amphoras aquæ bajulans, ignem excutiens & ipse succendens: quique olim vixerat in deliciis præclaris inter discos & pateras mensæ Imperialis, quamplurimos habens coquinæ ministros; ipse modo cocus humilis & servitor fidelis, manibus propriis paropsides abluit, olera colligit, pulmenta condit, legumina infundit; & ipsa resectionis hora, nulla interveniente mora cuncta laute præparata, munda & purificata, manibus mundis & mundo corde, Fratribus anteponit, recumbentibus ministrat: ipse vero non recumbit, immo jejunia continuans lares fovet & custodit. Porro mensa peracta & lectione finita, servus servorum Dei cum omni diligentia vasa cuncta recognoscit ad se pertinentia, quæ iterum lota itemque dinumerata eidem operi & labori consignat sub custodia.

[28] Præterea portanti hæc omnia, quasi nihil gravato vel parum onerato parumque humiliato, [pistrinum & molendinum curat.] cura injungitur pistrini, officium molendini. Additur opus operi, augetur onus oneri, labor accrescit labori. Adhuc quoque operarius ille Dei onus aliud postulat, & conceditur ei; cura scilicet præparandi clibani & calefaciendi, coquendos imponendi panes, coctosque extrahendi: quod tamen genus operis ante numquam attigerat, neque in hoc seculo in hujusmodi arte se unquam exercuerat. Igitur Willelmus pistor & clibani calefactor, servitor ipse coquinæ & pulmentorum ministrator, tanta vigilantia tantaque providentia administrabat omnia, ut jure in nulla argui posset obedientia. O quam imitator ministri illius cælestis, qui assumpta servi forma in specie nostræ mortalitatis venit, non ministrari, sed ministrare, & dare animam suam pro multis, dicens discipulis suis: Exemplum dedi vobis, ut quemadmodum ego feci vobis, ita & vos faciatis. [Ioa. 13, 15]

[29] Igitur quadam die viro Dei, intento orationi & sanctæ meditationi, res insolita contigit ei, [Clibanum ardentem intrat & purgat,] sive per invidiam diaboli, qui bonis omnibus numquam cessat adversari; seu per dispensationem omnipotentis Dei, qui merita servi fui & virtutem obedientiæ volebat palam fieri, jamque in lucem haberi. Nam panibus ad coquendum ex more præparatis, sed lignis ad clibanum calefaciendum minus præsto; cum jam hora officii sui tardare, hora vero refectionis Fratrum videretur propinquare ac fortiter festinare; Willelmus servus Domini, timens de negligentia argui, de inobedientia accusari & graviter judicari; concitus accurrit, atrium circuit, huc illucque discurrit, sarmenta congerit, stipulam colligit, & quidquid manus invenit: sicque quocumque modo, quibusque potest fomentis, caminum fortiter ac velociter calefacit. Quo repente bene conflato & ad opus calefacto, cum jam necessario fornax evaporandus, prunisque flamma vernantibus esset evacuandus, chalybe repurgandus, cineribus extergendus; item contigit cuncta usui huic armamenta minus adesse, nullumque penitus hujusmodi instrumentum ad id operis explendum illic reperiri posse. Cumque jam servum Dei tempus vehementer urgeret, cura argueret, hora Fratres reficiendi paulo minus præteriret, nil consilii, auxilii nihil ab homine inveniret; quid faceret? De cælo citius requirit consilium, & ad divinum recurrit auxilium: nihilque cunctatus, invocato Christi nomine, factusque tutissimus sanctæ Crucis munimine, fornacis intrat incendium, flammas extinguit, exuperat incendium, vaporem mitigat, [illæsis etiā vestibus.] rogum reddit innocuum: sicque propriis manibus extra factis carbonibus, & scapulari illæso expositis cineribus, lares aptat & temperat intromittendis panibus; ipse quidem in corpore neque ullam sentiens læsionem, neque etiam in vestimento aliquam qualemcumque sustinens adustionem. Ille namque, ut credimus, qui in camino Babylonis cum tribus pueris quartus apparuit; huic quoque servo suo, in camino paupertatis & veræ humilitatis, Dei filius adfuit, qui flammas domuit, incendium prohibuit ideoque nec flamma eum nocuit, nec in illum odor ignis prævaluit, juxta illud quod olim Dominus per Prophetam dixit: Puer meus noli timere, dum transieris per ignem, flamma te non nocebit, & odor ignis in te non erit. [Esa. 43, 2.] Unde & de clibano tam illæsus modis omnibus exivit, tamque indemnis, quam valens corpore quamque veste incorrupta in eum intravit. Sicque panibus diligenter coctis & optime præparatis, cophinos plenos deferens, venerabili Abbati & Fratribus ministravit. Nec dubium id divina ideo gestum providentia, ut luce clarius fieret, revelante per ignem Spiritu sancti gratia, quanta apud eum esset servi VVillelmi fides ignea, simplex obedientia, ardens humilitas: neve Fratribus esset ultra in graviori culpa labor improbus & jugis injuria, quam idem vir Dei & veracius hostia, diu sustinuerat eorum negligentia, mira innocentia, multaque patientia: item ideo, ne gemma illa splendida tantaque lucerna arderet in absconso vel in angulo sola; sed potius de sub modio abstracta & altius elevata, cunctisque manifestata, luceret in Ecclesia.

[30] [ab operibus servilibus absolutus, contemplationi vacat,] Ex tunc ergo vir inclitus, Deo volente cognitus, seque nolente proditus, summa veneratione in illa sancta congregatione est habitus: & reclamans, a prædictis est officiis suspensus & omnino prohibitus. Igitur ab omni opere servili præcipitur abstinere, & conceditur ei pro libitu se habere, seque in Dei opere ad suum desiderium exercere, orationi & sanctæ meditationi vacare, Deo mente inhærere. Deputatur ei cella ad ipsius voluntatem, quæ omnem seculi despiciat vanitatem: de qua etiam cælum videre, & ad siderei queat throni suspirare claritatem. Itaque exercitatus diutius in activa, incipit requiescere in vita speculativa: & post Marthæ servitium frequensque ministerium, delectatur cum Maria in perenni theoria. Dum autem vi mentis & spiritualibus oculis cæstia contemplatur, quidquid est terrenum, seu vile, seu pretiosum, acsi abominationes Ægypti respicere dedignatur; carnis quoque naturam anima præeminente transcendens, angelicam quantum possibile est puritatem æmulatur. Unde & tamquam modo incipiens, & quasi novus operarius & recens ad opus Dei veniens, [cum novo fervore spiritus.] atque cum Apostolo quæ retro sunt obliviscens, & in his quæ sunt ante se extendens, majori iterum se adjudicat districtioni, novæ pœnitentiæ ac novæ afflictioni, jugibus lacrymis, geminæ compunctioni. [Phil. 3, 13.] Cumque in eo ante per multam abstinentiam omnis titillatio omnisque fuerit voluptas emortua, caro contrita, sopita carnis vitia; modo tamen tanta iterum jejuniorum austeritate carnem mortificat, tantaque pertinacia, ut jure queat conqueri Agar, quæ est ancilla, de dominæ suæ, quia nimium oprimitur, Saræ violentia. Ac vero rerum Pater, qui & naturæ imperat, & ipsa obtemperat; sic eum corroborat, sicque amore reficit ac verbo vitæ satiat, ut neque famem sentiat, nec viribus deficiat. In virtute quoque orationis ac divinæ lectionis sanctus idem contemplator tantopere delectatur, quanto nullis officiis aut curis præoccupatur, adeo quidem ut non tam frequens quam continuus in hoc semper studio habeatur.

[31] [Eucharistia reverenter sumit.] Abstinens itaque a cunctis corporis & carnis oblectamentis, & modo non custodito temperans ab alimentis, animam ipse reficit epulis mensæ cælestis, & impinguare non cessat vivficis Sacramentis. Sacris altaribus hanc servat reverentiam, priusquam sumpturus eat Christi Eucharistiam, etiamsi sit hiems aquas glacie perstringens, nix quoque fortis & ingens; tamen aquis perfunditur, vi algoris decoquitur: cuique munda sunt omnia, ipsa qua abluitur, mundior unda redditur. Neque vero tantum hoc faciebat, quando divina Mysteria sumpturus erat; sed etiam aliis multis vicibus & indiscretis noctibus tali lavacro totum corpus infundebat. Qui post multam longamque refrigerationem de aquis egrediens, B. Michaelis a oratorium introibat, ibique uno perraro tectus tegmine pervigil in oratione manebat, utroque genu flexo & nudo marmori affixo, pectus crebro percutiens, suspiria emittens, & multis lacrymis ora infundens. Habebat quoque in consuetudine coram sacris altaribus centies in die & centies in nocte genua sua flectere; & non solum pro suis, sed etiam pro peccatis omnium misericordiam Domini implorare. Præterea recolens Agni occisionem, illas injurias, illam accusationem, alapas, sputa, flagella, omnemque derisionem, a Fratre familiari & amico singulari facit se in conclavi pro Christo exspoliari, pro illo adjudicari, [Passionem Christi meditatur,] se judice condemnari; sicque cædi virgis & acriter flagellari: inde mundior electro vitroque purior, sacro propinquat altari. Ergo semper cum lacrymis, sacris adstat Mysteriis; & cum lactucis amaris, reficitur epulis Hostiæ salutaris. Hoc pane cælesti pascitur ad salutem, hoc potu spirituali vitam capit & virtutem: anima nutritur ad immortalitatem, carnis fragilitas non sentit debilitatem.

[32] [Spiritu prophetico obitus diem pranoscit.] Porro inter hæc egregia sanctaque exercitia, inter virtutum dona & sanctitatis studia, B. Willelmus spiritu prophetiæ donatur, ac divinis oraculis plurimum vita ejus declaratur. Requiescit super eum spiritus Domini, & præsentia Dei futura suggerit, & quæ ventura sunt denuntiat ei. Unde & sanctissimi obitus sui diem in spiritu longe ante præscivit, quem accedente tempore non solum Abbati & Fratribus imminere prædixit, verum etiam locis vicinis & monasteriis circumquaque positis vel procul constitutis scripto significavit, etiam & dilectissimo suo Domino Regi b Carolo nuntium delegavit; insuper vero, & quod signum fieret, quando ejus anima de corpore exiret, manifestissime indicavit. Igitur B. Willelmus, plenus sanctitate, gratia & veritate, consummatus obedientia ac vera humilitate, gaudens expectat diem vocationis suæ: quo instante jam jamque præsente, iterum prædicit ipse horam suam advenisse. Mittit pro Abbate, Fratres postulat adesse; quibus præsto factis, multum vero pro ejus exitu iratis superque contristatis, ipse dulcibus ac potentibus verbis persuadens, eis omnem prohibet mœrorem, fletum mitigat, compescit dolorem: non esse quidem lugendos, qui per Christi fidem & confessionem ad beatam pertinent resurrectionem. Inde commonens eos de vera religione, de fraterna pace puraque dilectione, postulat se muniri divinis Sacramentis, illa scilicet, qua vivunt animæ, Christi Communione. Sicque Fratribus valedicens, & eis obitum suum committens; ipse quoque illos locumque dilectum commendans Deo, [Viatico sumpto moritur,] & in manu relinquens; attollit oculos manusque in oratione, & spiritus jam liber & ad migrandum paratus, totus elevatur in Dei contemplatione: sicque deposito carnis onere atque terrena mole, petit cælestia cum exultatione, deducentibus Angelis alacri & canora processione, dulci organo, suavi modulatione. Migravit igitur B. Willelmus ab hac luce feliciter c quinto Kalendas Junii, procedit gloriosus ac curiam Regis æterni, ut semper adsistat ante thronum Domini in conspectu Agni, ante faciem Filii Dei.

[33] [Campanis cælitus pulsatis,] Ipsa autem hora sanctissimi ejus transitus, factus est repente per omnes circumquaque provincias, per omnes majores ac minores ecclesias, magnus valde & insolitus clangor signorum, & campanarum sonitus, longa pulsatio, mirabilis tinnitus, nullis hominibus funes trahentibus vel signa commoventibus, nisi sola virtute divina quæ supervenit cælitus. Unde datur intelligi, quia amor & gratia omnipotentis Dei volebat revelare insolitis miraculis merita dilecta sui, ad laudem & gloriam nominis sui, qui vivit & regnat per omnia secula seculorum, Amen.

ANNOTATA.

a Oratorium illud a Calvinistis seculo præcedenti destructum fuisse asserit Mabilio.

b Hinc certum est eum ante Carolum Magnum e Vita hac deceßisse.

c Ergo saltem ante annum 814, quo Carolus Imp. mortuus est 28 Ianuarii, & annus circiter 812 a Mabilione aßignatus non displicet: atque ita recte dicitur annos septem in monachatu egisse VVillelmus.

APPENDIX.
Chartæ donationum monasterio factarum.

Willelmus, e Duce Aquitaniæ Monachus Gellonensis, Ordinis S. Benedicti (S.)

EX MSS.

[1] [Charta ipsius VVillelmi.] In nomine Domini. Ego Willelmus, gratia Dei Comes, recognoscens fragilitatis meæ casus humanæ, idcirco facinora mea minuanda, vel de parentibus meis qui defuncti sunt, id est genitore meo Theuderico & genitrice mea Aldana, & fratribus meis Theudoino & Adalelmo, & sororibus meis Albana & Bertana, & filiabus meis & filiis Parnardo, Witchario, Gotcelmo, Helimbruch a; & uxoribus meis Cunegunde & Guitburge, & nepote meo Bertranno, pro nobis omnibus superius nominatis, dono ad monasterium quod dicitur Gellonis, situm in pago Ludovense juxta fluvium Araou, constitutum in honore Domini & Salvatoris nostri Jesu-Christi & sanctæ Mariæ semper Virginis, & sancti Michaëlis Archangeli, seu Apostolorum gloriosorum Petri & Pauli, necnon & sancti Andreæ omniumque Apostolorum, quod ego præfatus Comes Willelmus construere in causa Domni & Senioris mei Caroli jussi, & ex doctrina venerabilis Patris Benedicti Monachos & Abbatem posui, ut Domino Deo jugiter ibi deserviant, donatumque in perpetuum esse volo: hoc est res meas quæ sunt in pago jam dicto Ludovense; in primis videlicet fiscum Litenis, cum ecclesiis sancti Joannis & b sancti Genesii sub omni integritate, cum villis & villaribus vineis & campis, cultis & incultis, arboribus fructiferis & infructiferis pascuis, pratis, molendinis, piscatoriis, aquis & aquarum decursibus, quantumcumque ad ipsum fiscum & ad colonicas ipsius aspicit vel aspicere jure videtur; omnia dono, trado ad proprium perhabendum omni tempore. Habet vero has collaterationes & infrontationes ab Oriente, & sicut currit flumen Araou; a meridie, sicut torrens Lacatis divergit in ipso flumine; ab Occidente infrontat in ipso Aviso, qui discurrit per concava montium in Bodena antiqua, quæ est in supercilio montis; ab Aquilone usque in termino monasterii. Similiter in Marcomitis villa, dono quantumcumque Deodatus Presbyter ibidem dato pretio comparavit, vel quantum ibidem a me possessum est. Similiter dono villam Saturatis cum ipsa ecclesia c sancti Saturnini cum omni integritate, [de multis sui juris fundis,] cum casis, casaliciis, campis, vineis, pratis, silvis, d garricis, hortis, molendinis, aquis, aquarum decursibus, quantumcumque ibidem visus sum habere vel possidere, culta & inculta, ad ipsam casam Dei dono ad habendum. Similiter dono in Canneto villa, quantumcumque ibi visus sum habere vel possidere. In pago quoque Magdalonense in villa Soregia, quantumq ibidem visus sum habere vel possidere In pago vero Albiense dono villam Nivitiacum seu Wiciacum, cum omni integritate sua vel cum omnibus adjacentiis suis. Similiter dono in pago Rutenico in villa Bracojalo mansos duos cum vineis & terris, cultis & incultis, quantum ad ipsos mansos aspicit & aspicere videtur. Ista omnia supra nominata ego Willelmus jam dictus Comes, pro me & pro prædictis personis, dono & trado atque transfundo ad jam dictum monasterium Gellonis, & altariis ibi Deo consecratis, & Monachis & Abbatibus tam præsentibus quam futuris, pro æterna remuneratione, ut Deū omnipotentem per omnia habere possimus propitium, & ut iidem Monachi, [Deum] laudantes ibidem assidue habeant unde possint vivere. Si quis vero (quod futurum esse non credo) vel ego ipse, aut aliquis de heredibus meis, seu quælibet persona contra hanc donationem meam, quam ego prompto animo vel plenissima voluntate facio, venire, interrumpere, aut aliquid disrumpere tentaverit, [facta anno 804.] non liceat facere. Quod si præsumpserit, Dei omnipotentiam exoro, ut ipsa ultionem sumat in eo: quia notum sit omnibus hominibus, hunc honorem a me possessum, tam ex originali parte quam etiam ex acquisitione, absque querimonia ullius personæ. Facta est hæc donatio XIX Kal. Januarii fer. 1, anno XXXIV regnante Domno nostro Charolo Rege Francorum & Longobardorum ac Patricio Romanorum, & anno quarto Christo propitio Imperii ejus.

Signum VVilhelmi, Signum Fulcoaldi,
Signum Barnardi, Signum Rangavi,
Signum Gotcelmi, Signum Nictardi,
Signum Domni, Signum Mauringi,
Theuderici, Signum Sibaldi,
Signum Jamardi; Signum Guiraldi.

In nomine Domini ego Gallarius rogitus e scripsi.

Annus IV Imperii convenit cum anno Christi DCCCIV, quando annus Regni Francici XXXVII, Longobardici XXXI numerabatur, & dies XIV Decembris cadebat in Sabbatum. Multa ergo hic concurrunt, quæ Chartam jubent habere suspectam: majorem autem causam suspectandi reperiet quisquis eam conferet cum sequenti, stylo longe barbariori, qualis in Aquitanicis plerisque Cartis notatur, descripta, eodem anno eodemque fere die, & expreßißimam faciente mentionem subjectionis ad monasterium Anianæ, indispensabiliter Gelionense monasterium ex sui fundatoris voluntate adstringentis (cujus nec minimum quidem vestigium, ac ne mentio quidem Benedicti Abbatis, in priori Charta apparet) vehementerque cogetur dubitare, utrum rudior pleniorque, non sit ipsamet sola & originalis Wilhelmi charta: quam Monachi Gellonenses, an. MLXXXX per Vrbanum II exempti a jurisdictione Anianensiū magis eleganter, sed minus integre rescribendam curaverint, ita abolere cupientes omnem veteris subjectionis memoriam: sed frustra: cum duplicata illius, sive exemplar alterum (nam ab isto duplicandarum chartarum instituto natum est nomen Diplomatum) alibi servaretur, [ad obliterandam subjectionē Gellonensis monasterii.] ac verosimiliter in monasterio Anianæ, licet forsitan minus solenne & subsignationibus destitutum. Nescio utrum animumhuc adverterit Mabilio, cogitaveritq; quam non sit verosimile, eodem loco ac fere die, & (quod consequens videretur) eadem manu, eodem saltem rogante, scriptas esse de eadem donatione duas tam diversi styli chartas, & in re tam notabili tantique momenti discrepantes. Cum autem pro sua religiosißima ac candidißima ingenuitate fassus ille fuerit, haud quaquam abs ratione motum a me scrupulum hunc esse, non miretur de plurium similium chartarum sinceritate formidare nos, quibus deprehendimus Benedictinæ Regulæ mentionem importune injectam, pro iis monasteriis, quæ utrum a prima sui institutione eam receperint, rationabiliter dubitamus. Sed placeat alteram illam, & ut nobis videtur magis sinceram mægisque intetegram chartam legere, sicut eam nobis idem Mabilio offert.

Ego in Dei nomine VVilhelmus, recogitans fragilitatis meæ casus humanum, idcirco facinora mea minuanda vel de parentes meos qui defuncti sunt, id est genitore meo Teuderico & genitrice mea Aldane, & fratres meos Teodoino & Theodorico & Adalelmo, & sorores meas Abane & Bertane, & filios meos & filias Witcario & Hildehelmo & Helinbruch; uxores meas Witburg & Cunegunde, pro nos omnibus superius nominatos, [qua illud Anianensi subjecit Petri Fundator suus.] dono ad sacrosanctæ basilicæ, quæ est constructa in honore sancto Salvatore & sanctæ Mariæ semper Virginis, seu sancti Petri & sancti Pauli, & sancti Andreæ & sancti Michaelis vel omnium Apostolorum, in illa cella Gellonis, quem ego superius nominatus Willelmus per consilio Domni Abbatis Benedicti, seu cum suo adjutorio ædificavi, quem ipse Domnus Benedictus Abba regere videtur; donatumque in perpetuum esse volo, hoc est res meas quæ sunt in pago Lutwense, id est Litenis villa, f &c. Ista omnia superius nominata pro nos supra dictos ad ipsa casa Dei vel ad suos Rectores dono, trado, adque transfundo ab hodierno die ad ipsa casa Dei, dummodo si ipsa cella subjecta est ad Aniana monasterio, sicut hodie esse videtur, ipsa casa Dei vel sui Rectores habeant, teneant adque possideant. Nam si aliquis homo propter malam cupiditatem aut iniquum ingenium ipsa cella separaverit de Aniana monasterio, tunc ipsas res superius nominatas volemus eas esse donatas pro nos omnibus superius nominatos ad Aniana monasterio, ad ipsas casas Dei sanctæ Mariæ & sancti Salvatoris, Nam dum ipsa cella subjecta est ad Aniana monasterio, sicut superius diximus, precamus ut ipse Abbas de Aniana benigniter atque misericorditer regat ipsa cella Gellonis seu Fratres ibidem morantes: & quod ibidem minus habuerit de stipendia, in ista parvitate quod ego in ipsa cella donavi, ille propter Deum aliunde adjuvet & suveniat, sicut decet Abbatem suos benivolo animo regere: nam non adminuet de ipsa parvitate ad ipsos Fratres, dummodo ipsa cella subjecta fuerit ad Aniana monasterio, sicut superius diximus. Si quis vero (quod futurum esse non credo) si ego ipse aut aliquis de heredibus meis; vel quislibet persona, qui contra hanc donationem meā, quam ego prumpto animo vel plenissima voluntate fieri rogavi, venire aut agere tentaverit, si ille sine peccato est, forsitan potest nostra totorum peccata portare. Nam si ille jam peccavit, puto se gravare sua, & nostra sustinere velit, & pro utriusque rationem reddere: quia nos Deo juvante per istam donationem speramus aliquid de nostra minuari peccata. Et insuper non valeat vindicare quod repetit, sed inferat ad fisco auri libra I:& hæc donatio mea firma permaneat omni tempore. Facta donatione XVIII Kl. Januarii, anno XXXIV * regnante Domno nostro Karolo Rege Francorum & Langobardorum ac Patricio Romanorum, & anno IV Christo propitio Imperio ejus.

Porro collatis inter se quas præmisimus chartis, consideret Lector, utrum sequentem illius confirmatoriam velit admittere, ut minime suspectabilem, in eo quod nullam faciat Anianensium mentionem.

In nomine Domini nostri Jesu Christi, Ludovicus divina ordinante providentia Rex serenissimus Aquitaniæ. Quoniam cogitandum nobis est, [Diploma Ludovici Regis,] qualiter æterni Regis amorem obsistente peccatorum pondere amittere non possimus, locis insistentibus divinis cultibus placuit largiri propter regnum æternum Salvatoris nostri, ejusque inibi sibi famulantibus beneficia opportuna; quatenus ab illo remunerati, gaudio sine fine mereamur perfrui. Ideo notum esse volumus omnibus Fidelibus præsentibus & futuris, quod petente Domno Guillelmo monacho, qui in aula genitoris nostri Karoli Augusti Comes exstitit clarissimus, sed pro Dei amore meliorem exercens vitam studuit esse pauper recusando sublimia; ob irrevocabilem vero suæ dilectionis circa nos fidelitatem, petitioni ejus præbentes assensum; placuit nobis, tam pro mercedis nostræ augmento, quam pro amore ejus, ad monasterium, quod dicitur Gelloni, situm in pago Lutovense juxta fluvium Araur, subtus castrum Virduni, [donationes a Willelmo aliisque monasterio factas augentis,] sacratum in honore Domini & Salvatoris nostri Jesu Christi, & sanctæ Mariæ sanctique Michaelis, ac sanctorum Apostolorū Petri & Pauli, & sancti Andreæ omniumq; Apostolorum, constructum a jam dicto Comite Guillelmo in causa nostri genitoris, ubi Juliofredus Rector & Abbas præesse videtur, aliquid ex rebus tradere nostris, id est fiscum quemdam nostrum in pago Bitterense qui dicitur Miliacus, cum villa & ecclesia sancti Parargorii g, & Miliciano villa atque Campaniano, cum omnibus appendiciis & adjacentiis suis sub omni integritate, sicut a Misso nostro Comite Gotcelmo, per cruces in lapidibus sculptas, seu decursus aquarum in terminationibus traditum & assignatum est, a genitore nostro & a nobis possessum. Et in pago jam dicto Ludovense locum qui dicitur Gastrias, vulgare autem Castrapastura, ad pecora eorum alenda, cum ecclesia sancti Martini cum terminis & adjacentiis suis, cum omni integritate ad diversos usus eorum. Et in eodem pago villam quæ dicitur Magarantiatis cum ecclesia sancti Felicis, cum omnibus appendiciis & adjacentiis suis. Honorem vero illum quem Domnus Guillelmus seu alii fideles per instrumenta chartarum præfato monasterio tradiderunt, [& confirmantis,] in quibuscumque locis sit, quæque etiam deinceps in jure ipsius sancti loci per nos aut per alios voluerit divina pietas augeri, totum nos pro æterna remuneratione prædicto monasterio concedimus, ut perpetuis temporibus in alimonia pauperum & stipendia monachorum ibidem Deo famulantium proficiat in augmentum. Hæc omnia præscripta cum ecclesiis, villis, villaribus, domibus, ædificiis, campis, terris, vineis olivetis, silvis, garricis, pratis, pascuis, molendinis, aquis aquarumque decursibus, perviis exitibus & regressibus, cultis & incultis, cum omnibus adjacentiis earum, totum & integrum prædicto monasterio Gellonensi per hanc donationis auctoritatem perpetualiter concedimus ad habendum: ita videlicet ut quidquid ab hodierno die & tempore de prædictis rebus facere vel ordinare, vel etiam disponere habitatores hujus loci voluerint, libero in omnibus perfruantur arbitrio faciendi.

Godolenus Notarius ad vicem Guigonis recognovit.

Datum hoc præceptum v Kl. Januarii, Indictione, X, anno h XXVII Domni Ludovici regni, Tolosæ publice: Karoli vero Imperii i VIII. Et ut hæc auctoritas nostris futurisque temporibus Domino protegente valeat inconcussa manere, manu propria subscripsimus, & annuli nostri impressione signari jussimus, in Dei nomine feliciter. Amen.

Signum Domni Ludovici clementissimi Regis k.

ANNOTATA.

a Heribertus, Bernardi frater, lumine oculorum mulctatus anno 830; & Gerberga, filia quondam Willelmi Comitis, tamquam venefica anno 834 aquis præfocata, referuntur in Vita Ludovici Pii & censentur ab hoc S Willelmo prognati; uti etiam Berta, nupta Pippino, Caroli Magni filio & Aquitaniæ Regi, quod aliis accuratius discutiendum relinquimus.

b S. Genesius, Martyr Arelatensis, colitur 25 Augusti.

c Hic est S. Saturninus, Episcopus Tolosæ, coronatus 29 Novembris.

d Garricæ, Francis Garriges, sunt terræ incultæ, forte a Teutonico Gare filix unde Garich filicosus, silicibus obsitus, juxta illud Virgilii:

Neglectis urenda filix innascitur agris.

e Rogire pro rogare dixit mediæ ætatis stylus Notarialis, unde & instrumentum a Notariis scriptum ab Italis hodieque appellatur Rogito: sed vehementer dubito utrum hæc formula Notarialis tam sit antiqua quam prætenditur.

f Superfluum, credo, Mabilio censuit, iterum annumerare fundos singulos in superiori charta nitidius expressos: si tamen fecisset, Lectorem, jam scrupulo prædicto tactum, certiorem fecisset, non alios nec plures quam prima donatio continebat priori, sicut diximus, reformatæ chartæ fuisse inscriptos, quod in tali casu satis familiare fuisse Monachis, chartularia sua transcribentibus, alibi observavimus.

g Est quidam Martyr Paragorius, in Corsica passus, & colitur Naulii in Liguria 7 Septembris; Est & Paregorius Martyr Pataræ in Lycia: cujus Acta ex Ms. Græco dedimus 18 Februarii.

h Anno 782 Pippinus & Ludovicus, duo filii Caroli Magni, Romæ ab Hadriano Papa in Reges uncti sunt, Pippinus in Italiam, Ludovicus in Aquitaniam, uti habent Annales Francorum.

i Vereor ne verba hæc Karoli vero Imperii VIII addita transcribendo sint: quia puto non ita neglectim in diplomatis filii appellandum fuisse patrem, & quidem adhuc viventem.

k Extat in tabulario Gellonensi confirmatio istius præceptia Ludovico VII Francorum Rege cum aliqua acceßione facta, cujus hæc clausula: Actum publice Silviniaci, presente in eadem villa Domino Papa Alexandro, anno incarnati Verbi MCLXII, regni nostri XXVI, adstantibus in Palatio nostro quorum apposita sunt nomina & signa.

Signum Blesensium Comitis Theobaldi Dapiferi nostri.
Signum Guidonis Buticularii.
Signum Matthæi Camerarii.

Data per manus Hugonis Cancellarii & Episcopi Suessionensis.

* imo XXXVII

HISTORIA MIRACULORUM
Ex Mss. Gellonensis monasterii, & editione Mabilionis.

Willelmus, e Duce Aquitaniæ Monachus Gellonensis, Ordinis S. Benedicti (S.)

BHL Number: 8917

EX MSS.

[Praefatio]

Post sanctissimum igitur B. Willelmi transitum, placuit gratiæ divinæ super Gellonense monasterium manifestius ostendere sui amoris respectum, tam propter ipsius dilecti sui meritum, quam evidentissime propter illud Lignum sanctissimum Dominicum, quod idem vir Dei, Carolo donante, illuc detulerat secum, cœpit enim illud Christi vexillum & admirabile signum, omni virtute & deitate plenum, in eodem loco miraculis coruscare, locum irradiare, ægros multos sanare, afflictos liberare, dæmones vero fortiter & potenter effugare, ex quibus aliqua dignum duximus, ad sanctæ Crucis gloriam, breviter retractare, scribere utcumque, magnifice prædicare a.

[Annotatum]

a Hactenus ecgraphum a Grandoguamio transcriptum, cujus folium unum, nobis deperditum, suppletur porro ex Mabilione usque ad num. 4.

CAPUT I.
Miracula Crucis a S. VVillelmo allatæ, dæmones effugati.

[1] Est namque non longe ab eodem monasterio fluvius, vocabulo b Auraris dictus, magno impetu de montibus descendens, ubi navis, cum qua monasterium expetentes flumenque transire volentes necessario transvehi oportebat. Hunc itaque fluvium dæmon Deo permittente possidebat, multos ibidem demergens demersosque perdens, modo singulos, modo plures aquis imprimens & abforbens: sæpe enim ipsam navem, rebus perditis, hominibus suffocatis, repente submergebat. Homines autem loci illius, hoc scandalum non ferentes, [S. Crucis Ligno fugatur dæmon navigantibus infestus,] S. Guilielmum expetunt, & specialiter postulant ligni Dominici singulare præsidium, per quod sciunt diabolum esse victum. Orant cum lacrymis, fortes in fide; fit petitio populi, ut Lignum deferatur. Defertur ad amnem, bajulante illud Abbate dicti monasterii, cum choris psallentium Monachorum & Cleri. Conveniunt multi venerabiles viri, virtutem Domini contra fraudes diaboli videre cupientes. Mox namque ut Lignum in littore apparuit, phantasma diabolicum, vim sanctæ Crucis non sustinens, relicto flumine, sicut sumus evanuit; nec ibidem ulterius draco ille visus, nec inventus fuit.

[2] Monachi cujusdam monasterii de Francia, zelo ducti & avaritia, [ipsum furati duo Monachi,] propter dona & oblationes quæ fiebant in monasterio c Gellonensi, ob reverentiam & devotionem illius pretiosissimi Ligni; consilium inierunt, ut, si aliter non possent, furto raperent, & ad suum monasterium transferrent; sic quæstus multiplicis oblationis ad eos consequenter pervenirent. Eliguntur igitur duo de pluribus, non Monachi, sed dæmoniaci; non Fratres, sed fures; atque ad Gellonense monasterium diriguntur, dolis armati, compositi mendaciis multis. Juxta templi vestibulum cujusdam subintrant hospitium, peregrinos se dicunt, ægritudinem simulant, causa recuperandæ salutis ac veniæ. Ad lignum Dominicum beatumque Willelmum se venisse mentiuntur; tamdiu se velle in illo loco manere, & in ecclesia ante sanctum altare excubare, quousque misericordiam promereantur, virtutem quoque Crucis per B. Willelmi meritum in se ipsis experiantur. Itaque Prior monasterii & Fratres, verbis illorum nimium creduli, circa eos exhibent humanitatem; concedunt claustrum & ecclesiam frequentare; vigilare & orare ad eorum voluntatem. Illi vero e contra, iniqua cogitatione edocti, ecclesiam frequentant die, simulantes orationem sine devotione: nocte vero vigilantes precemque multiplicantes sine compunctione, locum illum in quo Dominicum lignum custodiebatur, observant; notatoque loco ad artes diabolicas se committunt; præparant instrumenta ad invadendum sanctum thesaurum. Sicque una nocte, vigilias consuetas simulantes, cum cereis non paucis, ecclesiam sancti Willelmi intrant; venerabili altari Dei, timore postposito, appropinquant: arcam in qua thesaurum existimant, irreverenter invadunt; & arte pessima absque clavibus reserata, [auferre nequeunt extra terminos monasterii:] atque sine sonitu aperta, cum thesauro sanctissimo, nullo sentiente, templum subito egrediuntur, & fugere cupiunt: sed Dei virtute nullatenus effugere queunt. Nam de terminis monasterii nulla unquam parte, nulloque conamine exire possunt, circumeuntes ut ebrii, & in sua eadem vestigia redeuntes.

[3] [idque sub nive miraculo allapsa abscondunt:] Jam vero incipiente aurora diei, cum pervenissent ad locum, qui dicitur Ad Crucem; cognoscunt se per virtutem gloriosæ Crucis ligni Dominici fixos immobilesque teneri, & ab apparitoribus B. Willelmi nihilominus comprehendi, & ad suspendium trahi: videntes etiam sua vestigia impressa nivi, quæ nocte illa miraculose per limum per Dei providentiam ceciderat, nec locum habent fugiendi, nec consilium evadendi. Perterriti atque desperati, & mirabiliter coacti, lignum Dominicum, quod furati fuerant, de pera extrahunt, soloque depositum sub condensa nive altius abscondunt; moxque virtutem Ligni, quam per vindictam incesserant, per Dei clementiam sentiunt & recognoscunt. Nam, gressu repente recuperato, vires resumunt; Deo permittente liberi recedunt. Interea venit hora, quando vigiles oratores B. Willelmi, expleta matutinali Missa, illo benedicto Ligno populis more solito a Sacerdote peterent benedictionem [dari]. Cumque Sacerdos cum ministris ad venerabilem thecam processisset, ut inde ipsum Lignum afferrent, & seris reseratis apertisque illud non invenissent; quantus & qualis clamor, quantusque dolor populum ac Monachos subito invasit, cogitari quidem potest, sed exprimi sufficienter non potest. Quæsitis igitur illis Monachis peregrinis & minime inventis, curritur post eos, investigatione nivis cælitus emissæ, [ubi columna fumi indicanse reperitur.] vestigia fugientium declarantis & clarius designantis. Nam cum pervenissent ad locum, in quo fures turbati & subnervati substiterant, & Lignum reliquerant; vident sub nive quasi columnam fumi suaviter vaporantis consurgere atque conscendere in sublime. Accedunt omnes pariter ad columnam; Lignum, quod quærunt, sub nive inveniunt cum magno gaudio: pro Abbate mittunt, & inde ipsum reverenter tollunt, atque ad monasterium B. Willelmi portare non differunt, cum hymnis & canticis & gloria inenarrabili; ad honorem & gloriam nominis Christi, & laudem B. Willelmi, & devotionem populi Christiani. d

[4] Quidam Deodatus, homo Italicus, pervasus a dȩmone, [Energumenus Italus,] per multum temporis horrendum debacchabatur, & a suo pervasore sine cessatione crudeliter vexabatur: traditus quippe sathanæ in interitum carnis & animæ, nullam omnino habebat requiem; sed in tormentis, quibus arreptitii atque dæmoniaci torquentur, noctem omnem continuabat & diem; ut nulli dubium foret, quin illas quæ in inferno debentur pœnas ac dæmonum iras jam apud superos sustineret. Dabat clamores subito vocibus incompositis, horisque omnibus & momentis tormentorum ipse suorum præco erat & testis: cui parentes ejus debita pietate nimium compatientes, eique remedium de cælo, quod de terra non poterant, expetere cupientes; per multa illum Sanctorum loca, perque multas provincias deduxerunt, [post varios Sanctos frustra imploratos.] ubi nimirum sacras vigilias frequentantes, preces suas pro eo cum lacrymis obtulerunt, sed exaudiri ut velint nusquam promeruerunt; nec miseri curationem, quæ ei alias per clementiam divinam debebatur, a Sanctis obtinuerunt. Cumque jam paulominus desperarent, tantoque viarum atque laboris tædio deficientes cessare amodo, nec frustra deinceps vagari deliberarent; audiunt, disponente Deo, de B. Willelmi meritis & virtutibus, quantumque sit miserorum efficax exauditor & effugator spirituum immundorum. Unde resumentes spei fideique constantiam, & confirmantes in misero illo caritatem & gratiam, diligentius requirunt iter ad Gellonense territorium, & ad B. Willelmi, [Gellonem adductus;] de quo audierant, monasterium. Venientes autem ad locum templumq; ingressi, accedunt supplices ad altare sancti Salvatoris, suumque captivum præsentant ante corpus sanctissimi Confessoris, cum suo dæmone & cum suis loris, non sine lacrymis ac vocibus luctuosis. Causa doloris a nullo interrogatur, quia patet omnibus ex eo qui debacchatur.

[5] Accedit Abbas cum omni Congregatione, factaque ab omnibus communi oratione, adjurant eum potentibus exorcismis Christique nominis invocatione, ut cesset jam a miseri illius vexatione, [dæmone fatente se per Beatum pelli,] & exeat ab illo sine dilatione. Ille vero coactus respondere; Expectate, inquit, paulisper, & nolite festinare: stare meum vel exire non est ita in vestra auctoritate, sed magis in alius, quem vos forte non cernitis, virtute ac potestate; nunquid enim non videtis Monachum Willelmum, contra me vehementer iratum, & coram Deo prostratum, quomodo me confundit & premit, & exire compellit? Cujus quippe violentiam quia ferre non valeo, velim nolim egrediar; & ecce jam nunc exeo. Vos vero ne curetis me deinceps adjurare, neque multum propter me amplius laborare. Servi vero Domini, non acquiescentes ei, ad auxilium miseri terroremque dæmonum, deferunt lignum Domini, ut sanctæ Crucis virtute & gloria apparente, & B. Willelmo precibus insistente, miser citius salvaretur dæmonio fugiente. Quod dȩmon videns & invidens, ac vehementer indignans, cœpit fremere, rugire, & cum multo ululatu clamare, dicens: O Monachi perversi! o superstitiosi, [nec Crucem adferendam expectaturum,] & in cunctis superflui! Numquid Monachus Willelmus, sicut cœperam vobis dicere, precum suarum ac meritorum virtute non poterat me ipse solus expellere, nisi insuper vos modo deferatis contra me lignum terribile, vexillum formidabile, quod dæmonum nullus pro Crucifixi nomine audet videre, nec prævalet sustinere? O nunc, quoniam ex omni parte patior violentiam, & saltem loquendi & rationem reddendi non habeo licentiam, haud dubium quod modo recedam, Lignum non præstolabor: Willelmum Monachum qui me compellit, fugiam: dimittam hereditatem meam, perdam possessionem meam: verum etiam dico vobis, quod recedens damnum vobis inferam, & injuriam sustinens injuriam faciam.

[6] [signumque egressus sui dante,] His dictis conticuit, & statim invisibiliter ab homine illo, quem diu possederat diuque vexaverat, exiens; per fenestram vitream, satis decoram satisque speciosam, prorumpit, eamque in momento totam comminuit; nec minus quam e & scillam argenteam, ad templi laquearia suspensam, eodem impetu eodemque momento, concussit & elisit: quam B. Willelmus illuc secum detulerat, & cum multis aliis præclaris donariis ad laudem Dei obtulerat, quæ per singulas horas opus Dei prima denuntiabat, & vocis suæ clarisonæ melodia aures audientium ac mentes demulcendo excitabat. Hoc damnum hostis ille, sicut prædixerat, ecclesiæ intulit: quod quidem ecclesia non doluit, sed gratissimum habuit, quia per hoc ipsum ipse sibi testis extitit & testimonium nobis æternum reliquit, quoniam ad preces B. Willelmi & ante præsentiam gloriosissimi Ligni latro ille stare non potuit; sed relicto vase quod diu polluerat, prædaque perdita quam male possederat, gemens ad inferos atque confusus abscessit. Homo vero ille liber a dæmone in pavimentum ruens obdormivit; somnoque refectus & expergefactus, ac mente & corpore sanissimus apparens, super pedes suos stetit: & quas novit ac potuit gratias Deo reddidit, totusque pro eo chorus ac conventus Ecclesiæ laudes Divinitati diutius insonuit. [liberatus revertitur.] Postea vero, sumpto cibo ac stomacho confortato, Abbati quoque & Fratribus vale facto, ad partes Italiæ rediit; terramque suæ nativitatis, gaudium suis facturus, repetiit, & quid ipse in seipso de B. Willelmo sanctoque ligno Christi expertus sit, nec silere potuit nec siluit. Sicque factum est, ut qui adductus venerat & tractus manibus alienis, plenus dæmone vinctusque catenis; ipse modo phantasmate liber, vinculisque solutus, sana mente recederet; ductoresque suos, dux ipse agminis & dux itineris, ad propria reduceret.

[7] A Finibus-terræ f (provincia scilicet quæ sic dicitur, [Energumena ex Galecia,] eo quod magno mari Oceano terminata & clausa, quod numquam ibi quolibet modo pertransitur, finem terra facere videtur) quædam dæmoniaca ad Gellonense monasterium est adducta, nomine Benedicta; sic quidem erat dicta, verumtamen in re non ita, quandoquidem ab Spiritu sancto derelicta, ac spiritui nequam ad puniendum tradita, omni benedictione divina & gratia erat indigna. Hæc itaque misera, dæmone plena & miserabiliter furiosa, ab amicis carnalibus de terra tam longinqua ad B. Willelmi clementiam longa & laboriosa peregrinatione est perducta; & in ejus ecclesiam, ipso scilicet multum invito & prorsus ingrato dæmone, introducta. Cumque cœpisset ex more arripi ac vehementer furere, mira dicere, stupenda quoque facere; cœperunt nihilominus plurimi convenire, cupidi & furio am videre, & qui in ea loquebatur verba dæmonis audire. Adest ergo vulgi non parva frequentia, tota villa concurrit, completur ecclesia. Illis forte diebus S. Fulcrannus g Lutevensis Episcopus illuc advenerat, [præsente S. Fulcranno Ep. exorcizata] qui & ipse gratia curationum & virtute miraculorum opinatissimus erat. Hic nimirum ipsa hora, qua prædicta illa ingressa est ecclesiam, coram ligno Domini prope tumulum B. Wilelmi solo prostratus jacebat, cælum (ut credimus) precibus pulsans ac sidera mente transcendens. Audito autem tumultu, causaque cito cognita; ille Dei servus, pietate motus atque misericordia, nequaquam surgit a terra, sed oratione qua totus inhiabat paulisper intermissa; orare specialiter ac proprie incipit pro illa misera, pro illa dæmoniosa. Accito præterea Geraldo h Patre monasterii totaque pariter Congregatione, postulat eos socios sibi fieri in oratione. Est itaque diu oratum communi omnium devotione: at vero non sunt exauditi in hac petitione; quia neque illa est energumena curata, neque furor dæmonis conquievit eorum intercessione: quin imo diabolus ille, [nec adjuta,] quasi ad servorum illorum Dei injuriam, aggressus est prædictam illam solito amplius vexare, diversis torquere modis, discerpere, conquassare, in terram elidere; item datis saltibus tollere sublimem, & de alto præcipitare, cum stridore dentium atque horrisono clamore; in tantum ut sanctus Pontifex, præ nimia pietate & compassione, non posset illam mortem illius peccatricis jam videre ac tollerare: unde & præcepit eam foras ejici de templo, forisque insanire; dicens, i illam fore melius extra ecclesiam concuti, vitamque finire, quam ante sanctum altare; eo quod S. Willelmus nollet eam adjuvare, nec a dæmone liberare.

[8] At vero venerabilis Abbas Geraldus, humiliter contradicens, [tandem tamen liberatur.] cœpit sancto Episcopo persuadere dicens: Nolite, Pater, nolite quæso turbari: jam enim multos vidimus miserabiliter torqueri, & ad mortem laniari, postea vero per misericordiam Dei & per meritum B. Willelmi citius sanari. Non ergo expellatur, sed magis appropinquet ad tumulum amici Dei, & Deus miserebitur ei. His dictis Abbas venerabilis, sedato animo Pontificis, festinat, adjuvantibus sociis, dæmoniacam adducere ad sepulcrum sanctissimi Confessoris. Tum diabolus, intelligens se jam teneri & trahi, tanto pondere gressum feminæ fixit ac pressit, ut quasi truncus in radice immobilis permaneret. Abbas perditam illam tenebat & trahebat; dæmon eam retinebat, & retrahens atterebat; ille ad ereptionem, iste ad perditionem. Denique quamvis multum renitens, multumque se trahens, cum tandem ante B. Willelmum perductus fuisset, non solum subito obmutuit, verum etiam nimium dissipato mulieris corpore stare nequivit. Porro ipsa post biduum sana & incolumis, gaudentibus qui secum venerant amicis, B. Fulchranni Pontificis pedes tenuit, & ab illo benedici devote postulavit. Pontifex annuit, illa votum vovit: sicque cum benedictione Pontificali benedicta, ad Fines-terræ, unde venerat, remeavit. Si dicebatur Benedicta, Benedicta nominari promeruit.

[9] Alia quoque furiosa, Gitburgis nomine, de valle quæ k Solhas dicitur (quæ quidem vallis Guillonensi Monasterio, ubi corpus B. Willelmi quiescit, [Alia sic absoluta] vicina habetur per manus amicorum ad B. Willelmi sepulcrum adducta fuit: cujus dementia multas & varias in ecclesia voces cepit; Canes denique imitabatur latratu, leones fremitu, ursos rugitu, cunctis stridore dentium horrorem incutiebat. Quod Monachi B. Willelmi videntes, magno pietatis affectu ad ipsum se convertunt; communi prece deprecantes, ut illi energumenæ subveniat, atque pro illa misera apud Deum preces fundat. Quid plura? B. Willelmus pro illa intercedit, & illa statim B. Willelmi precibus & meritis plene ac perfecte sanata fuit. Porro illa Dei virtute cognita, [ibidem fit Sanctimonialis.] atque tam mentis quam corporis salute adepta, postulat citius absolvi a copula maritali, & ancillam fieri in domo B. Willelmi, ad honorem Dei & sub habitu sanctimoniali. Quod & factum est; & illa quamdiu vixit, humiliter in ecclesia servivit, atque ab omni maligno spiritu secura permansit.

ANNOTATA.

b Antiquis Arauraris vulgo l'Eraut, dexteram ripam monasterio advertit, & infra Agatham Mediterraneo illabitur, pluribus rivis auctus

c Ms. Eixiense Guillonense, veteri scilicet nomine ad nomen Guillelmi paulatim detorto.

d Hic nobis resumitur Ms Gellonensis ecgraphum posterius, cujus scriptor videtur priora miracula Crucis prætermisisse, tamquam ad Sanctum minus proprie spectantia: ipsum autem cum editione Mabilionis conferentes, deprehendimus Eixiense Ms. multis locis esse contractius.

e Skilla campana minor est. Ms. Eixien. Campanam habet, & paucis lineis rem totam absolvit, solum dicens quod eam B. Willelmus attulerat.

f Idem Ms. A finibus terræ Provinciæ, sed Provincia Gallæciæ videtur intelligi, cujus extremum promontorium Finis-terræ nuncupatur, unde hæc dæmoniaca adducta fuerit.

g Acta S. Fulcranni illustravimus ad diem 13 Februarii: mortuus is est circa annum 1006. Ms. Eixien. Fulcrandus.

h Plantavitius in Appendice pag. 7, ex eoque Sammarthani, quorumdam Abbatum Gellonensium nomina exhibent, quibus addi deberet hic Geraldus.

i Hic evulsis foliis destituit nos Codex Gellonensis, & defectum supplet Eixiensis.

k Sallas in tabulis, leucis circiter 4 Gellone in Occasum tendit.

CAPUT II.
Puer Rhodano mersus & liberatus. Injuriosi in Sanctum, ejusque homines & res, puniti.

[10] Vir quidam debilis & Miles illustris, cum uxore & filiis & sociis non paucis, [Puer in Rhodanum lapsus] veniebat ad tumulum B. Willelmi, obtentu devotionis & causa orationis; qui usque Rhodanum venientes, navim ingrediuntur, & dato naulo pertransire moliuntur. Laborantibus vero omnibus in transeundo, & intentis singulis in remigando, casu contigit ut alter de filiis ejusdem Militis de prora caderet, ita ut nullus videret nemoque cognosceret. Amne transmisso, cum jam exire littusque tenere cœpissent, puer requiritur, sed minime reperitur: nec dubium quin in flumen ceciderit; &, quia nusquam comparebat, quod absorptus perierit. Oritur luctus, dolor & tumultus, fit planctus sine discretione, ploratur pro mortuo sine consolatione. Cunctis autem amare flentibus, & resonante littore tam luctuosis vocibus; sola mater pueri stabat nec flebat, sed magna constantia animi & se confortans & alios, ita dicebat: [Sanctoque commendatus,] Non est mortuus filius meus, nec potest sentire vel credere animus meus; sed, ubicumque sit, cum illo est Deus & B. Willelmus: quem enim semper & nocte & die non cessavi eidem B. Willelmo commendare, & nunc ad hoc veniebam eumque adducebam, ut possem illum sancto Patri præsentare ante suum tumulum, & ante suum altare, & pro illo mea munera meque ipsam offerre & dare; scio & credo quod ille potest illum salvare, nec potest mors occupare, nec amnis eum necare. Hæc dicente matre, subito videtur procul puer ille, de aquis egressus, secus littus deambulare, redire ad alios, & jam appropinquare. Virtus Dei cognoscitur, B. Willelmus ab omnibus clamatur, fides matris collaudatur, mœror & luctus in gaudium convertitur. Idem puer interrogatus, quid sibi visum fuerit, quomodo in tanto periculo se habuerit, vel qualiter hanc mortem (quæ manifeste eum invasit) incolumis evaserit; respondit: Sciatis vere, B. Willelmum Monachum, quando cecidi, adfuisse; & dum traherer a flumine, dexteram mihi dedisse; & manu sinistra ori meo ac naribus apposita, aquas ne me læderent prohibuisse. Puero recepto & gaudio duplicato, [vivus redditur suis.] pater & mater & qui cum eis erant, iter quod cœperant exultantes accelerant, perveniunt ad monasterium, cum magna alacritate accedunt ante B. Willelmi præsentiam, cum summa humilitate Deo gratias agentes, suas lacrymas & sua gaudia pro filio referentes, & B. Willelmi merita sicut veri præcones denuntiantes a.

[11] Cum multa sint & præclara in B. Willelmo per Dei gratiam Sanctorum dona virtutum, cumque manifestum sit non minimam contra malignos spiritus habere eum potestatem; hoc quidem jucundum videtur dignumque relatu, quod ipsi interdum dæmones, volentes illi quasi placere ac servire in gratiam, de inimicis ejus rerumque suarum pervasoribus ultores se faciunt & exactores: unde breviter hæc pagina [aliquid] memorandum suscepit. Vir quidam nobilis ac prȩcellentis gentis, nomine b Rennaudus, volens thesaurizare in cælis, & cupiens B. Willelmum specialem sibi facere Patronum, dederat ei quoddam prædium, ad commune stipendium Fratrum in Gellonensi monasterio Deo famulantium; ingens scilicet ac competens territorium, Malabucceria nuncupatum, cum omni familia, quæ ad eamdem pertinere videbatur possessionem. Hoc ergo prædium post aliquantum temporis quidam c Abolenus… de ordine Militari, nimium tumidus præ potentia seculari, [Impius raptor possessionum monasterii,] nimiumque vicinus huic possessioni, cœpit inquietare, opprimere atque depopulari, ac suæ violenter subjugare ditioni, nec Deum timens, nec hominem curans, neque reverentiam exhibens meritis B. Willelmi: omnibus enim modis hominibus illius territorii erat intolerabilis, rapinis insolitis & exactionibus indebitis, commessationibus importunis, violentiis multis, occisionibus injustis. At miseri illi, qui hæc patiebantur, quique sine remedio a tyranno opprimebantur, cum jam vivere nequirent, mortem sibi imprecabantur. Placuit itaque Clementiæ divinæ, huic morti sinem dare, B. Willelmi merita glorificare, ejusque familiam clamantem ad se quotidie, ab illo tyrrano quasi altero Pharaone recipere & salvare. [ipso in scelere] Unde factum est, ut malefactor ille, quadam Dominica die surgeret valde mane, & ascenso equo ad prædictum pergeret vicum, facturus violentiam & rapinam ex more solito: sed divina dispositione nemine invento, neque viro neque muliere, quem posset interrogare (omnes enim ad ecclesiam iverant Catholica religione divinum ministerium audire) ira nimia succensus nimioque furore, cœpit præ indignatione quasi totus ardere, & igne apposito cœpit villam succendere atque cremare, portas domorum frangere, cuncta exterminare.

[12] At vero divina ultio non longe abfuit: nam statim eadem hora malignus spiritus illum vexavit; [a diabolo obsessus,] sensum perdidit, intellectum amisit: equus quo advenerat ad domum propriam reportare eum nequivit, sed ad ecclesiam B. Mauritii d (ubi convenerant homines illi & multi alii causa divini officii audiendi) illum dementem perduxit, ibique de cella in terram turpiter deposuit, & vehementer elisit. [in ecclesia furit,] Ille autem non suo sensu, sed diabolico impulsu ecclesiam ingressus, cœpit coram omnibus mirabiliter furere, carnem suam mordere, manus suas & lacertos rodere & laniare; alios quoque dentibus ac si canis appetere & morsibus lacerare, totamque ecclesiam commovere ac turbare. Cognoverunt omnes divinum judicium, [& vincitur catenis:] intelligunt B. Willelmi patrocinium & defensionis auxilium: corripiunt furiosum, alligant correptum, & ita vinctum tenent intra oratorium, donec rite perficitur sacrum mysterium. O quam justus es, Domine! quam justum & verum & sanctum judicium tuum! Qui homines S. Willelmi ligare consueverat, modo ligatus tenetur: qui ejus possessionem disperdere venerat, modo sensu perdito & ipse totus a satana possidetur: quique in tam sancta die Dominica ecclesiæ se subtraxerat, tunc in ecclesiæ catenatus debacchatur, auditque attonitus & insensatis auribus quod in eo celebratur. Accedunt interim amici, parentes, milites sui & propinqui; agnoscunt & ipsi judicium Dei causamque delicti, videlicet invasionem & oppressionem hominum & rerum B. Willelmi. [promissaque restitutione sanatur.] Ergo vinctum manibus & astrictum loris perducunt eum ad tumulum beatissimi Confessoris: præsentatoque eo ante alter Domini Salvatoris, prosternuntur in terram omnes cum lacrymis, postulantes veniam pro delictis illius miseri peccatoris: promittunt etiā cum maximis juramentis, affirmant cum obsidibus in manu Abbatis tum in loco præsidentis, quidquid ille commiserat contra B. Willelmum & suos, se emendaturos, & reddituros ablata, & de omnibus satisfacturos. Factum est igitur, mox ut ipse Abbas sponsionem suscepit, Miles illico mentem sanam & sensum integrum cum salute suscepit: dæmon, qui ad ultionem faciendam non jussus accessit, facta ultione jussus recessit: & virille qui salvatus est, quamdiu supervixit, in fidelitate & servitio S. VVillelmi permansit.

[13] Per id fere temporis alius quidam ex ordine militiæ secularis, dictus Theutrannus de Salsis, graviter opprimebat & devastabat quoddam prædium B. Willelmi, multa ingerens mala frequentibus detrimentis. Erat vero vir ille secundum seculi pompam Miles strenuus & illustris; [Alius ex bove rapto comesturus,] sed tamen illam suam militiam major malitia turpisque avaritia ignobilem reddebat & infamem: rerum quippe prodigus suarum, & alieni cupidus totusque inani deditus jactantiæ, non nisi prædis vivere poterat & rapinis. Igitur fiscum Regium, Castra-pastura dictum, male sibi vicinum nimisque contiguum, quod olim Rex Ludovicus Gellonensi monasterio contulerat, cuique immunitatem & tuitionem sub regali præcepto magnaque auctoritate firmaverat; Miles ille ad omnem confusionem & exterminium deducebat, comedebat, bibebat, rodebat, & medullitus absorbebat. Homines fessi illius invocabant Deum, & tyrannus non curabat: clamabant S. Guillelmum, ille parvi pendebat. Infelices autem illi tristes & irati, & quasi jam desperati, eo quod S. Willelmus eos non exaudiret, murmurabant, dicentes: Quoniam ipse dormiret, [buccella gutturi inhærente castigatur,] qui solitam non faceret vindictam, nec citius subveniret. Verumtamen B. Willelmus, tamquam excitatus a somno, subito fecit vindictam & ex improviso. Cum enim quadā die Theutrannus ille ad vicum illum perrexisset, & ingenti præda ex consuetudine facta, boves inde plurimos abduxisset, cumque domum ac si victor cum triumpho rediisset; unum de bobus illis jubet statim jugulari, sibique & suis prandium magnum parari: convivioque parato, primus discubuit & primus cœpit epulari. Et ecce judicium Dei, & virtus & meritum B. Willelmi: namque prima bucella, quam de illa præda & de illa rapina in os suum carnifex ille immisit, ita faucibus adhæsit, & hiatum gutturi interclusit, ut neque per os transire, neque de ore posset exire, neque illam rejicere nec valeret deglutire. Fit stupor in convivio, surgunt omnes de prandio, lugentes pro Domino, mirantes pro miraculo: medici adducuntur,medicinæ apponuntur, sed frustra fiunt omnia, quia nihil operantur: stant ei ex omni parte, sed nec manu, nec arte, neque ullo carmine, neque medicamine possunt ei prodesse.

[14] Tandem virtus divina recognoscitur, & manifeste ab omnibus conclamatur, quia S. Willelmus in ore suo operatur: nihil ei posse valere, nisi ille propitius & citius misereatur. [& promissa restitutione liberatur a morte.] Igitur amici & parentes, famuli & clientes, moram non sustinentes, & de Dei misericordia & B. Willelmi pietate confidentes, in morte laborantem equo utcumque imponunt; & eum ad tumulum B. Willelmi adducentes, ejus veniam postulant & indulgentiam quærunt: spondent omnes coram Deo, & elevatis in cælum manibus jurant & firmant pro eo, quod si sanctus Dei dignetur ei parcere, & ab hac præsenti morte saltem hac vice eum eripere; ipse in, quantum poterit quantumque facultas ei erit, emendaret illi quidquid in eum deliquit ad arbitrium Abbatis, reddens quod male abstulit, restituens quod rapuit. Qui vero adductus fuerat, quia per se rogare vel perorare nihil poterat (nam buccella illa, quam de rapto assumpserat, & glutinata gutturi & quasi viscata adhȩrebat) id quod per alios promittebatur, quia lingua nequibat, manu annuebat, & signum faciens Monachum se velle fieri innuebat. Stabat interea ut reus,in afflictione & in omni mentis & corporis contritione, coram Deo Salvatore & sancto ac glorioso Confessore, ante venerabilem Crucem & sacrosanctum altare,flexis genibus, nudis pedibus, virgas suas manu tenens, non sine e forcipibus. Quis loquetur potentias Domini, quis auditum faciet meritum B. Willelmi? In eadem hora, in qua hæc promissio firmatur, buccella ex ore labitur, & qui jam moriebatur jam vivit & liberatur. Manifestumque fuit, quia qui eum percussit, ipse & ei indulsit; qui vulneravit, ipse etiam sanavit. Igitur Theutrannus ille, cognita Dei virtute, & per B. VVillelmum ereptus a morte, receptaque salute, cum summa devotione seque suaque tradidit pro emendatione.

ANNOTATA.

a Hic desinit textus Codicis prædicti apud Mabilionē, sed extremo huic illius miraculo; præmittuntur mutato ordine ea quæ in in Gellonensi sequuntur de Aboleno & Theutranno.

b Deest nomen Ms. Eixiensi.

c Et hoc in Gellonensi extritum inde suppletur.

d Vicus S. Mauritii vix duabus leucis Boream versus abest Gellone, & huic adjacens in tabulis Madieres (forte Mabuires scribendum) posset Mala-Bucceria credi.

e Ad crines scilicet ex voto rescindendos.

HYMNUS
Ex Ms. Bodecensi erutus a Ioanne Gamans S. I.

Willelmus, e Duce Aquitaniæ Monachus Gellonensis, Ordinis S. Benedicti (S.)


Nunc nunc mirifica luce coruscat,
Cinctus luminibus sede polorum,
VVillelmus gratulans, cernere Christum
Ambit, secla qui cuncta gubernat.
Cui nunc pro meritis janua cæli
Magnis jam patuit. Clamat herilis
Ex alto tuba militis; Intra.
Ut sunt astriferis sedibus ampla,
Sic terris merita; dante superno
VVillelmi precibus judice Christo.
Ad cujus tumulum sospite turba
Diutinus ægris languor abit nunc.
Quapropter, Socii, cordeque oreque
Promamus Domino voce sonora
Odas innumeras, tempus in omne;
Cui sit hymnus, honor, gloria perpes. Amen.

ORATIO. Unde nunc pia subjungimus oramina, & petimus eum sexcenta comptum per serta, hostis populatum castra, gloria muneratum æterna, cujus hodie annua commemoratio nobis est festiva, ut imploret ora pro nobis divina: & sicut suorum comitum ad Regem mortalem intercessor erat antea, sic Christum Regem, Dominum, immortalem, cunctipotentem deprecetur nostra laxare crimina. Hinc igitur poscimus te, Christe, quem fideliter expectamus, venturum in gloria Patris & sanctorum Angelorum, ut expertes suppliciorum facias nos æternorum, intercedentibus dilecti tui VVillelmi meritis, qui sine defectione temporum, cum Patre & Spiritu sancto vivis & regnas, per omnia secula seculorum. Amen.

HISTORIA
Elevati translatique corporis.
ex relatione Gallica Ms.

Willelmus, e Duce Aquitaniæ Monachus Gellonensis, Ordinis S. Benedicti (S.)

EX MS. GALLICO

Collocatus fuerat S. Guilielmus, uno alterove fortassis post mortem & primam sepulturam seculo, [Sacra ossa an. 1129, 27 Febr. translata,] in marmorea tumba affabre laborata (quæ etiamnum monstratur) post majus altare in ecclesia monasterii: unde quando & a quo elevatum sit corpus, legere est in plumbea lamina, postmodum simul cum ipsis sanctis Reliquiis inventa, & his verbis insculpta. Anno ab Incarnatione Domini MCXXXVIII, tertio Kalendas Martii, feria secunda, levatum est corpus beatissimi Confessoris Christi Guilhelmi, & reconditum III Nonas ejusdem mensis, per manus Domni Ugonis Albiensis Episcopi, & Raimundi Gellonensis Abbatis, & Raimundi Nantensis Abbatis, temporibus Innocentii Papæ II, & Arnaldi Archiepiscopi Narbonensis, & Petri Lutevensis Episcopi, Francorum Rege Ludovico. Hactenus Lamina, Ludovicum VII, S. Ludovici proavum, nobis signans; & annum, ex stylo Francorum veteri, eum notans, quem nunc MCXXXIX numeraremus, quando littera Dominicalis A componebat cum Feria II hebdomadæ, diem XXVII Februarii.

[2] Reposuerunt autem prænominati Antistites sacrum istud pignus, una cum ipsa lamina, intra capsam plumbeam, [& abdita sub altariolo proprio,] alia lignea exterius convestitam; eamque abdentes sub terra, desuper construi fecerunt & consecraverunt parvum altare, ad cornu Epistolæ altaris majoris, in honorem ipsius S. Guilielmi: cujus tabula tota est ex Lydio (ut vocant Latini) ceu nigro marmore, quali ad aurum explorandum utimur, unde & nomen vulgo traxit, sustentantibus ipsam utrimque candidi marmoris eleganter celatis tabulis duabus: quæ nunc in frontem altaris majoris translatæ, similiter eamdem tabulam nigram huc transpositam sustinere videntur. His autem tunc ita compositis, ut sacri corporis indicium nullum appareret supra terram; [cum jam e memoria excessissent;] altare quidem istud minus S. Guilhelmi nomen retinuit, sed reconditum sub eo thesaurum oblivio ex hominum memoria tam longe removit, ut ejus nihil superesse crederetur, præter modicum illud quod continebatur marmorea urnula, sub altariolo prædicto composita (intra quam congesti fuerant cineres & minutiora ossa, tempore prænotatæ elevationis) & præter os unum brachii dexteri, quod Humerum appellant, quodque argenteo brachio affabre facto inclusum usque hodie monstratur; miraculose ut sic dicam servatum a diabolica rabie Calvinistarum, qui avorum nostrorum memoria sacra omnia per Aquitaniam contaminarunt ac dissiparunt. Hæc enim etiam vera esse S. Guilielmi ossa constitit experti unius medici duorumque chirurgorum testimonio, qui anno MDCLXXX mense Majo declararunt, in novam capsam translata esse omnia reperti sancti corporis ossa, præter humerum jam dictum. Modus autem felicis istius inventionis hic fuit.

[3] Cum R. P. D. Gabriel le Comte, ex Capituli Generalis delectu missus esset Prior & Officialis hujus Abbatiæ, [missus illuc an. 1679 Prior & ex voto sanatus,] quæ Apostolicæ Sedi immediate subjecta, in omnem circa vallem jurisdictionem pene Episcopalem obtinet; exiguo post suum adventum tempore periculosa correptus fuit infirmitate, usque ad desperationem medicorum. Huc se reductum ipsemet sentiens, sancto Patrono ac Fundatori monasterii nostri Guilielmo votum nuncupavit, quod si intercessione illius plenam recuperaret sanitatem, omni solicitudinis studio satageret honorem ejus promovere, præsertim in reparanda & exornanda ecclesia, ejusmodi curæ perquam indiga. Nec mora levari morbus cœpit, & periculo ereptum judicavit medicus, subitam mutationem admirans, quam suæ artis præcepta vix intra longius spatium promittebant: paucis autem transactis diebus sanus omnino apparuit.

[4] Ergo intentus complendo quo se obstrinxerat voto, instanter petiit a Superioribus & obtinuit facultatem, definiendi necessaria quæque ad restaurationem ecclesiæ ac monasterii: [in demolitione ipsius altarioli,] inter quæ præ multis opportuna visa est translatio majoris altaris, quod longius a pariete amotum erat, eoque obscuram reddebat ecclesiam, & Presbyterium minus idoneum ad solennia majorum festivitatum officia. Hoc consilio sumpto, velut imprimis utili, [feliciter invenit 5 Septembris,] non solum ipsum altare majus destruendum fuit, sed etiam minusculum illud, de quo supra diximus, eidem collaterale; ut ex duobus unum conficeretur, quod parieti ecclesiæ propius adhæreret. Instabant operi tali fabri, cum die V Septembris anni MDCLXXIX, sub minori illo altari deprehenderunt lapidem veluti sepulcralem, tres ac dimidium palmos longum, impositum capsæ plumbeæ, quam alia lignea capsa circumdabat; & hanc pene jam consumpserat caries, sed ne fatisceret continebant lamellæ quædam ferreæ, liliorum floribus impressis ornatæ.

[5] Ad rei inexpectatæ nuntium accurrit Prior cum Conventu universo, [exemptaq; ex consumptis jam fere capsis,] Vicariisque SS. Bartholomæi & Laurentii ab hoc monasterio dependentibus, aliisque principalioribus loci ipsius personis, quorum omnium chirographo signatum fuit Processus verbalis instrumentum desuper rogatum. Cumque necessarium judicaretur extrahere e ruderibus capsas illas, earumque fundum, non solum qua parte ligneum, sed etiam qua plumbeū ac ferreum erat jam fere in cinerem redactū, abjunctumque a lateribus subsideret; remansit intra parvum istud sepulcrum magnus numerus ossium, cum lamella plumbea quadrata, cujus unumquodque latus tres palmi quadrantes implere videbatur, antiquis characteribus exarata, & antiquitatis monumentum insigne, [componit intra aliam novam,] fidem faciens translationis factæ anno MCXXXVIII. Hac perlecta, cum jam constaret omnibus, istud esse corpus S. Guilielmi; prædictus R. P. Prior, magna cum reverentia, collegit sacra ossa omnia, eaque reposuit intra novam capsam ligneam; materia quidem simplicem, exterius tamen interiusque circumvestitam serico panno, cum eo articulo temporis pretiosius nihil haberetur ad manum. Ea capsa continuo delata est ad gazophylacium ecclesiæ, duabus munitum clavibus, ubi tota supellex argentea & aliæ plures sacræ Reliquiæ asservantur: interque alia, particula veræ Crucis a Carolo Magno donata S. Guilielmo, cum ei ac mundo valediceret; & indusium unum, quod fuisse B. Mariæ Virginis vetus traditio memorat.

[6] Hoc autem dignum imprimis consideratione visum est, quod sacra illa ossa, [prorsus integra & suave olentia,] post annos plus quam nongentos suavem spirarent odorem; nec quidquam violata essent ab aquis proximi torrentis, qui sæpe hæc loca inundans, etiam illuc debuit penetrasse; cum medici dicant, mortuorum ossa intra stagnantem aquam cito fraccessere & computrescere. Placuit insuper divinæ majestati Sanctum suum miraculis honorare, ad eorum preces qui ipsius suffragia quotidie implorant, suis malis quærentes remedium; ex quibus pauca referre sat fuerit.

[7] Mulier quædam hujus loci, febribus remittentibus diu conflictata, [non sine miraculis subsecutis.] post sacri Corporis inventionem duci se ad ecclesiam fecit; ipsoque in accessu paroxysmi febrilis collocari intra fossam, unde erutæ Reliquiæ fuerant; atque inde plene sanata exivit. Similiter curata fuit alia, fistulam patiens, quam lacrymantem appellant, quæque magnos ipsi pariebat dolores. Honestus etiam civis ejusdem loci, cui male affecta pridem genua gradiendi consistendique negabant facultatem, non sine cruciatu; mox ut illa ibidem flexit, expeditum se sensit, omnique imbecillitate ac dolore liberum. Alii autem plurimi adveniunt quotidie, & impetratarum gratiarum memoriam relinquunt; vel sanitatem postulantes bibunt aquam, cui admixtum est nonnihil pulveris e sepulcro sumpti, qui eisdem donatur, sequente ut plurimum optatæ sanitatis effectu, ad laudem Dei & gloriam nostri sancti Fundatoris.

[8] Porro ad diem XX Maji anno MDCLXXX, prædictus R. P. Prior & Officialis, decorem domus Dei eodem quo cœperat zelo procurans; postquam fabricandam curasset capsam elegantius elaboratam, in qua sculptoris ars nullum prætermiserat ornatum, & cæruleo colori interlitum aurum gratum oculis præbebat spectaculum, [ac rursum anno 1680 20 in capsam ornatiorem,] eamdemque nihilominus serico convestisset interius; in ipsam transtulit ossa sacra, usque dum argenteam capsam comparasset thesauro tanto asservando. Et huic translationi interfuerunt, prȩter Conventum Monachorū, D. Gaspar Ranchin, Vicarius D. Episcopi Montis-pessulani; D. Fulcrandus Audeberti, Canonicus & Promotor ejusdem Domini Episcopi; D. Joannes Audeberti, ejus frater ac civis Montis-pessulani; aliæque spectabiles personæ complures, subscripti Processui verbali super istis confecto. Hactenus relatio, R. P. Petro Poßino Tolosam missa anno MDCLXXXII die XIII Februarii: [donec alia fiat argentea tota.] cui utinam cito liceat adjungere novæ Translationis historiam, quando prædicta argentea capsa confecta fuerit, in quam curandum tunc totis viribus Prior incumbebat.

DE SANCTO PODIO
EPISCOPO FLORENTINO IN HETRVRIA.

AN. MII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De gestis ejus in Pontificatu, ex Variis.

Podius, Episcopus Florentinus (S.)

BHL Number: 6868

AUCTORE G. H.

Tabulæ Martyrologii Romani propositum in Titulo Sanctum, ad hunc XXVIII Maji celebrant his verbis: Florentiæ, [Cultus sacer] S. Podii Episcopi & Confessoris. At Martyrologia Florentina Mss. quæ reperimus in illustri Bibliotheca Medicæa, & apud Carolum Strozzium Senatorem, aliudque ibidem Florentiæ anno MCCCCLXXXVI per Franciscum de Bonacursiis editum, ista habent primo loco: Florentiæ depositio S. Podii, ejusdem civitatis Episcopi, qui vita & miraculis * gloriosus quievit. Sepultus est in Cathedrali Ecclesia præfatæ urbis, juxta corpus B. Zenobii, in arca marmorea. Ferrarius, in Catalogo Sanctorum Italiæ, sub annum 1613 Mediolani excuso, hoc ei Elogium concinnavit.

[2] Podius, Uberti Ducis, sive ut alii scribunt, Marchionis Hetruriæ filius, [Elogium ex Ferrario,] Colmelæ anno salutis * 930 Ugone Arelatensi Rege nascitur. Is in liberalibus disciplinis instructus, ac postea in divinis litteris eruditus, factus Canonicus, collegio Canonicorum Abbatiam S. Andreæ, pro communi illorum victu, largitus est. Sichelmo autem Episcopo Florentino defuncto, in demortui locum ob ejus vitæ & morum integritatem sufficitur; ac Ecclesiam Florentinam, quam bonorum applicatione, castellis etiam aliquot adjunctis, maxime auxit, insigni prudentia & pietate annos duodecim administravit. Cetera illius Acta desiderantur. Corpus in majore basilica adservatur. Ejus vero natalis quinto Kalendas Junii, qua die ex hac vita migravit, ab Ecclesia Florentina celebratur. Hæc Ferrarius, citato Vincentio Borghinio, libro de Ecclesia & Episcopis Florentinis, quem addit accuratissimum auctorem fuisse.

[3] Ferdinandus Vghellus, in Præfatione ad Episcopos Florentinos, asserit se seriem Præsulum partim ex Vincentio Borghino eleganti sane scriptore eruisse, partim ex aliis scriptis monumentisque, quanta maxima potuit diligentia, [aliud ex Vghello.] concinnasse, & dein addit: XVI Episcopus S. Podius, Sichelmum excepit anno DCCCCLXXXIX, qui cultum divinum mirabiliter provexisse narratur, nec fortunarum accessionem neglexit. Multis enim suæ jurisdictionis Castellis circumdedit muros, plenusque bonis operibus evolavit ad cælum, anno millesimo secundo, die XXVIII mensis Maji: quo ipso die ejus festum solenniter agitant Florentini, ejusdemque memoria in Martyrologio Romano fuit relata; Corpus autem in catacumba S. Zenobii. Cum Florentiæ deflagrasset archivium, præclara etiam Podii gesta perierunt. Illud autem constat, quod Podio superstite, plures ejus sanctitatis, quæ late pervagata erat, suavissimo odore perfusi, ingentia bona in S. Joannis Canonicos pertulere. Ac primo exponit Vghellus liberale Mariæ Teutonis uxoris donum, factum anno DCCCCXC, Indictione III, pro Ecclesia S. Joannis Baptistæ, sita infra Florentinam civitatem, ubi Dominus Podo Episcopus præesse videtur. Dein adduntur variæ donationes, factæ S. Podio, aut superstite, aut incentore & suadente, quæ ibi legi possunt. Partem adferre placet unius diplomatis, quod integrum exhibet Pucinellus in Chronica Abbatiæ Florentinæ pag. 209, eo quod S. Podii hoc in genere industriam apte declaret. Disponit illo is de Abbatiola S. Andreæ, ab Hugone Hetruriæ Marchione sibi donata, sub hoc exordio.

[4] In nomine Domini Dei æterni. Podio, Divina largiente clementia sanctæ Florentinæ Ecclesiæ immeritus Episcopus, omnibus fidelibus Ecclesiarum in Domino continuam salutem. Minime latere arbitramur prudentes, quibus nota est lectio aut authenticorum librorum veteris Testamenti &c. ubi postquam retulit, quomodo Iudæi a Cyro Rege Persarum capti, liberati, & Hierosolymam remißi sunt, addit: Quadam die invitatus accessi ad ferculum Domini Hugonis, Ducis nobilissimi, epulaturus cum eo. [Invitatus ab Hugone Duce] Cumque inter prandendum & loquendum multa de divinis historiis deducerētur in medium, contigit ut de repente sermonibus nostris interveniret lectio librorum Paralipomenon. Et cum ventum esset ubi legitur, quod prædictus Tyrannus recordatus est Domini cæli, [vidensque eum divinitus motum] & quod causa illius timoris cunctos captivitate detentos libertate donaret; tunc prænominatus Dux & Marchio, quo audacior nullus, ab intimo pectore, divino tactus spiritu, suspiria longa trahens, inter cetera adjecit; Si Gentilis, non agnoscens veritatem quæ Christus est, cum tanta dulcedine Deum cæli nominavit, atque pro ejus reverentia longa pœnitudine alligatos, diutius oneratos dimisit ad propria; quid nobis faciendum est, qui relicto Gentilitatis cultu, ab ipsis cunabulis de Incarnatione nostri Redemptoris & nostra liberatione per ejus mortem audivimus? Statim ergo inutilis speculator, qui præsens aderam, cui hæc quæ subjecta sunt animo insidebant, humiliter respondi: O carissime, exemplum illud sume in opere, quod laudasti de devotione. Habebat quidem tunc temporis jam dictus Dux Abbatiolam unam infra mœnia Florentinæ civitatis, dono meorum antecessorum libellario nomine, [petit & impetrat Abbatiolam S. Andreæ,] in honorem S. Andreæ Apostoli constructam; quam mox supplici meo rogatu & precibus, atque multiplici hortatu suæ consortis Dominæ Judithæ semper benedictæ, mihi refutavit, & meæ Ecclesiæ usui & utilitati tradidit: eo videlicet ordine, ut eam necessitatibus Canonicorum meorum præsentium & futurorum, pro remedio animarum utriusque, Ducis videlicet & ejus conjugis, & pro salute mea meorumque successorum, tribuerem. Quod me facturum illico bono animo sum pollicitus.

[5] Quapropter dictam Abbatiolam, in honorem B. Andreæ fundatam infra Florentinam urbem, statim cum suis pertinentiis in Canonica Florentinæ Ecclesiæ dono & largior: [disponit in quotidianā refectionem Canonicorū] quatenus ipsi Canonici, tum qui nunc sunt, tum qui in ea ordinati fuerint in futuris temporibus, ex fructibus ipsius terræ, redditu vel censu, quotidianam habeant refectionem: neque volo, ut aliquis de ipsis Canonicis habeat potestatem, de ipsis rebus libellarios facere, aut aliquid donare, aut ex his, quæ Dominus exinde dederit, audeat inter alios dividere: & si quid horum fecerint, donationem vel divisionem eorum jubeo irritā fieri: sed censeo, [ut carnes & pisces emantur,] statuo, & confirmo, quod unus vel duo Clerici, quos ego elegero, habeant potestatem de omnibus illis rebus esum carnium & piscium comparandi, & infra claustra Canonicæ eis ad convescendum tribuendi, qualiter unanimiter comedentes & bibentes, gratias & laudes referant; & pro incolumitate Domini Ducis Hugonis & suæ conjugis & utriusque prolis, & nostra nostrorumque successorum, Dominum exorent. Post decessum vero illorum Clericorum, [& ad id aliquis ordinetur a Canonicis,] quos ego ad illud ministerium ordinavero, habeant ipsi Canonici potestatem, ordinare aliquem ex sua Congregatione timentem Deum, & qui ex jam dicto ministerio eis fideliter deserviat: in quo non sit zelotypia, neque fraus, neque dolositas. Et si inter se ita discordes fuerint, ut quæ jussi, [aut Episcopo.] vel ordinavi, adimplere noluerint; tunc successores nostri, timorem Domini præ oculis habentes, ita eam ordinent, ut meam voluntatem in omnibus impleant, & oculos divinæ Majestatis non offendant. Si quis autem hanc nostram ordinationem & testamenti firmitatem temerarius violator, sive Imperator, sive Rex, Dux, Marchio, Archiepiscopus vel Episcopus, aut quælibet alia persona magna vel parva, Clericorum vel laicorum, infringere voluerit aut tentaverit; cum necatoribus egentium aut cum Juda traditore hereditatem infernalem recipiat, & maledictionem æternæ maledictionis acquirat: conservator autem, beatorum spirituum consortium sine fine possideat.

Podio, sanctæ Florentinæ Ecclesiæ inutilis Episcopus, in hac ordinatione & testamenti finitione subscripsi, & ad scribendum alios curavi.

Hugo Marchio &c. Leo Judex, Petrus Judex, Monopertus Judex, Sigefredus Judex D. Imperatoris, subscripsimus.

[8] Scipio Ammiratus, primo libro Historiæ Florentinæ, plurimum laudat & S. Podium Episcopum & Hugonem Marchionem, quem præfuisse statuit ab anno circiter DCCCCLXXV ad annum MVI, quo ait eum Pistorii XXI Decembris e vita deceßisse. Nos ad prædicta addimus Elogium, quod Florentiæ descripsimus ex Collectione Veterum Officiorum Mss. apud Carolum Strozzium Senatorem reperta. [Elogium ex lectionibus Mss.] Verum cum ibi dicitur S. Zenobio Episcopo, ante quingentos circiter annos defuncto, succeßisse Podius; intelligi id deberet de succeßione mediata: in eamdem Sedem Florentinam. Ipsum autem hujusmodi est.

[7] Cum in aliorum Sanctorum festis, Fratres dilectissimi, nos exultare deceat; intus & foris summa uti lætitia debemus, cum memoria D. Podii a nobis recolitur: huic enim diei maxima gaudia impendenda sunt, quo ille in æterna se tabernacula recepit. Nam Podius in Defensoris nostri Zenobii Episcopi demortui locum successit: qui quanta integritate, quanta modestia, quanta denique laude Episcopi personam gesserit, dies me, si velim narrare, deficiat. Quam ob rem pauca de multis æquis auribus accipite. Sanctus hic vir, Gumello oppido oriundus, patria parentibusque relictis ac divitiis quam plurimis, Ticinum se contulit, liberalibus facultatibus operam navaturus. Quibus cum diutius incubuisset, adeo profecit, [Docet litteras:] ut facile quamvis facultatem profiteretur. Docebat itaque ea modestia litteras, ut discipuli omnes non modo liberales disciplinas ab eo, verum etiam bonos mores vitamq; perfectam didicisse non negarent. Quibus de causis Florentini ipsum post Zenobium Pastorem eligunt. Qui dum vixit, quot a cælesti itinere devios in veri Christiani viam reduxerit, non est quod dicam: in eum enim omnes, tamquam in divinum exemplar, oculos intendebant. Non tacebo denique illud, virum hunc plurima edidisse miracula; soloque verbo a Deo, quod suis meritis consecutus fuerat, diversorum morborum liberationem impetrasse. Prætereundum præterea non est, octo illum oppida ædificasse, eorumque Florentinam Ecclesiam heredem fuisse. Decessit autem V Kalendas Junii; sepultusque est in ecclesia hac, prope altare D. Zenobii, marmorea urna. Non dubitemus igitur, Fratres, post hujus vitæ pericula exhausta, [patrat miracula.] tantum virum in Domino ultimam clausisse diem, divinoque frui conspectu, quo & nos, eo duce, cum de hac vita migrandum erit, perducamur.

[8] [Quæ ejus patria,] Erat hoc Elogium distinctum in IX brevißimas Lectiones. Locus nativitatis hic oppidum Gumellum appellatur, quod supra apud Ferrarium Colmela dicitur: apud quē cum etiam de Hugone Arelatensi Rege legeremus, dubitavimus aliquando, num forte illud esset Colmartium, castrum in Saniciensi Provinciæ Episcopatu, cujus loci situm describit Honoratus Bouchæus Tomo primo Chorographiæ Provinciæ pag. 279. Verum infra natione Longobardus appellatur: & quia dictus Hugo, ab anno DCCCCXXVI Italiam Rex gubernavit, dictum Gumellum seu Colmelam arbitramur potius in Hetruria, nec procul a Florentia requirendum; maxime si S. Podio Ducem seu Marchionem Hetruriæ patrem habuerit, qui anno DCCCCXX erat Guido, & huic frater Lambertus successit, pro quo forsan apud Ferrarium legitur Ubertus. [quis pater,] Sed hæc curiosis antiquitatum Hetruscarum scrutatoribus definienda relinquimus: solum addimus, si stirpe Longobardica natus B. Podus, seu Podius est, potiori jure credendum esse, quod nomen quoque sortitus fuerit originis Longobardicæ, mollius loquentibus Teutonibus scribendum & pronuntiandum Bodo; sicut iidem Longobardi in compositis Aripertum, Lampertum &c. dicunt ubi alii Aribertum, Lambertum pronuntiant ac scribunt. Sic autem Nuntium seu Famulum vox illa significat, recurritq; etiam in compositis, ut sunt Elbodo, Walbodo, Radbodus aliique. Est autē Hetruscis frequentißimum, prima nominis, præsertim compositi, parte abjecta, ut sæpe notavimus, solas usurpare posteriores syllabas; & sic etiam nomen illud, si Romanæ originis esse constaret, a S. Calepodii nomine relictum videri posset.

[9] Ioannes Aretinus Archipresbyter, qui scripsit Vitam S. Zenobii apud Surium relatam, statuit aliquanto serius, quā supra diximus vixisse S. Podiū; & non Sichelmo, sed Ioanni subrogatum arbitratus, ista scribit. B. Podus, natione Longobardus, omni sanctitate prȩditus, in Episcopatu successit; & plura oppida ejusdem diœcesis muris cinxit, [corpus juxta S. Zenobium sepultum,] sicut patet in tabula marmorea: moriturque duodecimo sui Præsulatus anno, & in catacumba Zenobii juxta alios in capsa Zenobii sepelitur. Ast in Translatione corporis S. Zenobii anno MCCCCXXXIX facta, quā ex dicto Ioanne Aretino edidimus ad diem XXV Maji, ista sub finem habentur. Assumunt capsulam corporis S. Zenobii Pontifices sacri … & in nova catacumba magno cum honore locaverunt. Quo in loco, post paucos admodum dies, marmoream capsam, cum Reliquiis integris B. Podi, prænominati jam Episcopi Florentini, [anno 1439 translatum,] soli Canonici cum Præposito & Presbyteris aliquibus, paucisque civibus & me præsente, transtulerunt. Hæc ibi, quæ Clemens Mazza libro 3 Vitæ S. Zenobii cap. 9 etiam refert, additque huic translationi etiam adfuisse multas devotas matronas. Anno deinde MDLXXXIV, XVII Octobris, Alexander Cardinalis de Medicis Archiepiscopus Florentinus, instigante quodam Ioanne Fabri, [& 1584 recognitum,] Fabricæ Ministro & vestium Sacrarum Custode, visitavit præcipuas suæ Cathedralis Reliquias; & inspiciens arcam, ad latus sinistrum altaris S. Zenobii positam, intra eam quidem invenit omnia unius corporis ossa, quod Episcopi esse monstrabant, præter vetustißimi operis pectoralem Crucem, reliquiæ Chirothecarum atque Planetæ; sed nullum uspiam nomen reperiebatur; unde accidit, ut ipsum requirens Archiepiscopus, & manu sua perscrutans ossa sacra, haud parum ea conturbarit: multi tamen dicebant esse ossa S. Podii, eoque allegabant prædictam S. Zenobii Vitam. Hinc dubitari poßit, an Vitæ ejusdem auctor Aretinus, [sed sine nomine.] aliunde quam ex sola traditione potuerit dicere, ipsum esse corpus S. Podii; in quo nihilominus sequacem habuit Cosmum Minerbetti, Archidiaconum Florentinum, anno MDCXV Reliquias Metropolitanæ describentem; ac ceteros postea omnes, idem argumentum tractantes.

[Annotata]

* al. insignis

* erat vitiose 990

DE B. GVILIELMO EREMITA,
IN COMENSI INSVBRIÆ DIOECESI.

SEC. XI.

SYLLOGE HISTORICA.
De ejus vitæ actis & cultu, ex Chronica Ballarini, Martyrologio Comensi, & Visitatione Episcopali.

Guilielmus Eremita, in Comensi Insubriæ diœcesi (B.)

AUCTORE D. P.

Comensis apud Insubres civitatis Chronica compendio atque Italico sermone explicuit, & anno MDCXIX edidit, Franciscus Ballarinus, Civis Comensis, Legum Doctor, Protonotarius Apostolicus, & Archipresbyter Locarnensis. Hic Parte 3 cap. 1 agens de hominibus in Comensi diœcesi sanctitate illustribus, [Dimissa militia factus Eremita,] pag. 181 habet de B. Guilielmo, Equite & Eremita, atque hæc de eo colligit: B. Guilielmus, ex Principatu Arausicano in Gallia oriundus, militiam sub Imperatore Henrico Quarto exercuit, & in equestrē Ordinem ab eodem meruit sua virtute cooptari: verum cum Imperator a Gregorio Papa VII excommunicatus esset, dimissa militia seculum deseruit, seque recepit in vallem S. Jacobi dictam, districtus Clavennensis: ubi assumpto habitu eremitico, cum sibi tugurium ædificasset, vitam sanctissime instituit, divinis laudibus sanctisque contemplationibus occupatam. Postquam autem, plurium annorum decurso spatio, peregrinationis suæ terminum attigit beata morte consummatus, raræque sanctitatis opinionem post se relinquens; maximo cum honore sepultus fuit in quadam parva ecclesia, [& sancte mortuus,] circa annum MLXX die XXVIII Maji. Deinde sanctum ejus corpus translatum fuit ab Episcopo Comensi Beltrano de Brossano, ad ecclesiam sub ejus nomine dedicatam, in eadem valle juxta Lirim fluvium: ibidemque depicta fuit ejus imago tamquam Militis, omnibus armis instructi & equo insidentis, [transfertur an. 1391,] cucullamque eremiticam superinduti: & in magna veneratione sanctum corpus habetur ab anno MCCCXCI, quo facta Translatio illa est, secunda Dominica Maji tunc concurrente cum die VIII ejusdem mensis. Ejus porro seculi anno X, jussu Philippi Archinti Comensis Episcopi, apertum monumentum ejus fuit a Joanne Petro Paravicino Archipresbytero Clavennensi; inventæque in eo Reliquiæ sanctæ sunt intra capsulam, cum scripturis authenticis, certum de veritate tam sancti corporis testimonium reddentibus. Illa vero ecclesia denuo amplificata fuit, [iterumque hoc seculo.] & pretiosus ille thesaurus a veteri sepultura translatus ad majus altare, perquam sumptuose fabricatum, ab eodem qui supra Archipresbytero, ex ejusdem Episcopi mandato.

[2] Hactenus Ballarinus, cujus verba in breviorem epitomen contraxit auctor Novicomensis Martyrologii D. Primus Aloysius de Tattis, Presbyter Congregationis Somaschæ idemque Annalium Novicomensium conditor, in quorum Decade 2 lib. 3 sub annum MLXXVII de eo agit, & nonnisi aliquammultis annis post eum credit Sanctū obiisse: [Ei colendo lectus hic dies, quo Gellonensis colitur:] deinde rogatus per litteras negavit invenire se quod ultra adderet, nisi operose demonstrandum sit quod habet in Annotatis, quam multis hic Guilielmus differat a Willelmo, ex Duce Aquitaniæ Monacho Gellonensi: cujus hoc quoque die Acta dedimus. Mihi autem verosimile est, quod crebrescentibus ad tumulum defuncti miraculis, cum verus mortis dies ignoraretur, neque alter fortasse satis distingueretur ab altero; tempore Beltrami Episcopi electus dies fuerit idem, quo Guilielmum Monachum & Confessorem in aliquo forsitan Gallicano Martyrologio invenerant Presbyteri, qui tunc Episcopo Comensi a consiliis erant, rerum sacrarum periti magis quam historiarum, ea ætate pene obliteratarum. Fuit etiam qui opinaretur (quantum quidem ex Ballarino intelligere possumus) hunc fuisse ultimum Aquitaniæ Ducem, a S. Bernardo ad veri Pontificis obedientiam reductum, de cujus flagitiis & pœnitentia prodigiosæ illæ fabulæ sunt confictæ, quas Henschenius noster excußit discußitque X Februarii, agens de Magno Guilielmo, [quin & cū ultimo Aquitaniæ Duce,] Ordinis Guilielmitarum Patrono ac Fundatore habito in diœcesi Senensi, cui iidem tituli eædemque omnes fabulæ fuerant applicatæ, quas ex pluribus Guilielmis, in unam personam conflatis, potuerat ignorantia præfidens coagmentare. Hinc illi versus, advenæ nostro Comensi perperam aptati.

Hic Guilielmus erat Dux & Crucis impius hostis:
      Bernardo victas sed dedit ille manus.
Ante vorax, milesque ferox, nunc mitior agno:
      Nec Mars, nec Mors sub casside, Vita latet.

ceterum sicut Magnus Guilielmus, in Stabulo-Rhodis sepultus quiescit, sic ille Dux Aquitaniæ ultimus, qualitercumque conversus a S. Bernardo, [confusus a non nemine videtur.] & mox ad nihilo leviora scelera relapsus, tandem (ut pie credimus) pœnitens obiit & tumulatus fuit apud S. Iacobum Compostellæ in Gallicia: quod ipsum si ad aliquam Insubrum notitiam pervenit, vallem S. Jacobi apud se esse scientium, & in eo aliquem ex Gallia Guilielmum, facile potuerunt utrumque confudisse: sed non confuderunt prudentiores, quos Ballarinus secutus est.

[3] Porro Henrici IV excommunicatio in annum Gregorii Papæ IV Christi MLXXVI incidit, [Causa secessus ab aula,] quapropter vel corrigendus Ballarinus est, asserens ea de causa digressum ab aula Henrici Guilielmum, ad eremiticam vitam ducendam acceßisse; vel mutandus annus mortis, constanti (ut fertur) traditione acceptus. Vt autem hic teneatur, facile in historia Henriciana invenietur alia nec levior causa, quæ secessum suaserit multo citius, videlicet Schisma a Rege introductum anno MLXI, cum is ex sententia Basileensis conciliabuli contra Alexandrum Papam II fecisset Cadolaum, Parmensem Episcopum, Cancellarium suum, in Antipapam ordinari. Tunc ergo secularem militiam deserens Guilielmus, spiritualem exorsus fuerit, & sic annis novem solitarius vixerit, defunctus hac mortali vita anno Domini MLXX: quod tamen nolim asseverare, satisque habeo ejus mortem ad hoc XI seculum referre.

[4] Suggerit etiam Auctor Martyrologii addendos iis qui de B. Guilielmo scripserunt Comenses Episcopos, prænominatum scilicet Philippum Archintum, [Corpus ab Episcopis visitatum,] ab anno MDXCV ad MDCXXI ea Sede potitum; & Lazarum Caraffinum, ordinatum anno MDCXXVI & anno MDCLX adhuc viventem; Hunc in Catalogo Sanctorum ac Beatorum, quorum corpora in civitate & diœcesi requiescunt; illum in Tabella rerum memorabilium Ecclesiæ Novocomensis. His ibi lectis, rogavi per litteras Martyrologii præfati Auctorem, ut si qua Episcoporum prænominatorum Acta reperirentur, visitatarum ab iis Reliquiarum S. Guilielmi memoriam continentia, ea ne gravaretur communicare. Ille vero, ipsa quidem non inveniri respondit, sed novißimæ visitationis hanc transmisit relationem, prout illam ex Regesto Episcopali tradidit, cui demandata ipsa fuerat, R. D. Ioannes Simon Franzonus Episcopalis Secretarius, Hieronymo Pizzala Notario Episcopali attestante, cum originalibus Actis omnino concordare transsumptum, hoc tenore.

[5] Anno MDCLXXXII, die Jovis XXIV Septembris, regressus maturo mane a rigido Campidolcini cælo Illustriss. & Reverendiss. D. Episcopus Comensis Carolus Cicerus, [ac novissime anno 1682,] cum suis DD. Visitatoribus & familia, non minus salebroso itinere quam brevi equitatu, ad Ecclesiam S. Gulielmi, secus viam & ultra pontem vallis ab equo desiliens, sanctum Gulielmi Corpus ibi conditum brevioribus precibus est veneratus: deinde equum conscendens ad Parochialem S. Jacobi propinquam, [inventumq; intra arculas duas,] a populo & Ecclesiasticis expectatus accessit, relicto ibidem D. Joanne Simone Franzono, Præposito S. Benedicti, Visitatore Generali, qui visitando reperit, ut infra, Sanctum Gulielmi corpus (brachio uno excepto, quod asservatur in ecclesia S. Jacobi) in diversis ossibus, conditis in arcula lignea inaurata, apparentibus ex ejusdem fenestella anteriori vitro tecta, & decenter interius & exterius ornata, duplici opposita clave in parte superiori, quæ custoditur a Ministrale, id est Judice, Vallis pro tempore existente: item in nonnullis fragmentis, & pulvere, ad quem redacta sunt nonnulla ossa, & in nonnullis pannis laceris, pulvere eodem conspersis, asservatis in alia arcula lignea, sub duplici clave quæ etiam asservatur a suprad. Ministrali. Prima arcula in parte posteriori est inscripta his verbis: Divo Gulielmo Confessori, Lazarus Caraffinus Episcopus Comensis de anno MDCXXVIII. Et quidem per D. Episcopum Caraffinum approbatæ fuerunt præfatæ Reliquiæ, & in illa arca, dono ab eodem data huic Ecclesiæ, repositæ, & clavium distributio de ejusdem mandato facta.

[6] Ambæ supradictæ arcæ servantur in arca majori lignea, intus serico rubro vestita & exterius depicta: [uni majori inclusas,] sed cum ratione humiditatis, vel temporis longitudinis evanuerit fere pictura, cum duplici inscriptione hinc inde apposita in parte superiori acuminata, operæ pretium erit eamdem renovare picturam & inscriptiones. Hæc arca major clauditur triplici clave, quarum duæ custodiuntur apud prȩfatum Ministralem, tertia vero major apud Ven. Parochum S. Jacobi. [sub majori altari.] Porro eadem arca servatur sub ara majoris altaris, quatuor columellis marmoreis undequaque suffulta; clatris circumquaque ferreis, propinquis ac solidissimi intextis, & sese invicem intersecantibus clausa; in cujus parte laterali ad cornu Euangelii clatrum itidem ferreum, ad modum valvæ, tribus clavibus munitum, quarum duæ custodiuntur a duplici syndico Ecclesiarum S. Jacobi & S. Gulielmi, superimposito alio ferro innexo annulo in pavimento marmoreo altaris, quod superducitur, & clauditur transversum super eodem clatro, & munitur triplici alia clave, quarum duæ servantur apud Ministralem, & alia apud Syndicos.

[7] Exponitur hujusmodi arca publicæ fidelium venerationi semel in singulis trienniis, [Trienniis singulis concursus est magnus.] die festo ejusdem Sancti currente, cum custodia militum armatorum a Valle deputatorum, pro tempore quo extat exposita, XXVIII Maji, confluentibus ex antiquissima consuetudine processionibus cum Cruce & populis totius Vallis, sicuti & frequentissima ex finitimis locis gente, devotionis causa ad hujus sacri pignoris venerationem, nullatenus a tanto tempore diminutam, hoc est ab anno MLXX; quo (prout constanti traditione compertum est) in crypta, prope & contigua choro Ecclesiæ, ad cornu Euangelii sepultus traditur dictus S. Gulielmus. De cujus tamen apotheosi nullum extare dicitur monumentū: sed habitā fuisse, & conservatam ex constante populorum acclamatione, qui ab illis temporibus usque ad hæc voti causa ad Sanctum recursum habuerunt, non sine frequentissimarum gratiarum & miraculorum impetratione. Altare est insulatum, & justæ mensuræ marmoribus albis constructum: [Sancti altare & pictura.] ad quod ascenditur triplici gradu, situm in capella chori testudinati, opere cæmentitio elaborati & depicti hinc inde, & in facie intra cornicem: in cujus imagine, seu pictura in tela impressa, ad levam ingressus, exprimente exequias servo Dei factas, leguntur hæc verba. S. Gulielmo fu sepolto con summo honore in questo luogo circa l'anno MLXX. Chorus est septus claustro ferreo affabre elaborato. E regione altaris perpetuo ardet lampas oleo olivarum. Ejus curam habet custos, stipendiatus in scutis octo circiter monetæ Regionis, provenientibus ex fructibus silvæ de jure Ecclesiæ, quæ eidem ad usu-fruendum relinquitur.

[8] His notatis pergit Visitator observare quosdam defectus in eadem ecclesia, cura Episcopali supplendos: quibus omißis, ex Parocho S. Iacobi, D. Iacobo Maculino, die XI Februarii anni MDCLXXXIII ad similia quæsita nostra fere eadem respondente, insuper addo. Fluvius Liris, [aliæ item imagines.] ecclesiam dividens ab expansa ante eam area satis capaci, ponte lapideo ibidem transitur; & in superliminari majoris portæ sculpta leguntur hæc verba, D. GULIELMO EREMITÆ; supra limen vero minoris ad latus protulæ, sic notatur: TEMPLUM MDCXIII EXTRUCTUM. Supra eamdem quoque majorem portam pictus exprimitur Sanctus in equo, vexillum equestre manu tenens; supra minorem vero, idem cernitur, veluti sub rupe cava pœnitentiam agens in habitu eremitico. Patet ecclesia tota in longum pedes geometricos XCIV, lata pedes XXX; in choro autem ad latus Euangelii sacellum est cum rudi altariolo (in quo tamen Missa non celebratur) & parvo sepulcro excavato, ubi dicitur Sanctus primum sepultus fuisse; & unde devote accepta terra contra varios morbos, præsertim febres, [terra sepulcri utilis contra febres.] utilis esse multiplici experientia comprobatur.

DE BEATO LANFRANCO
ARCHIEPISCOPO CANTVARIENSI IN ANGLIA.

ANNO MLXXXIX

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vita, a Milone & Eadmero scripta, utraque hic danda; & de aliis qui de Landfranco egerunt Auctoribus, ejusque cultu.

Lanfrancus, Archiepiscopus Cantuariensis in Anglia (B.)

AUCTORE G. H.

Cardinalis Baronius, cum ad annum Christi millesimum septuagesimum numero 16, de ordinatione B. Landfranci in Archiepiscopum Cantuariensem egisset, appellat eum celebre hujus seculi in Ecclesia Catholica lumen, supra tantum candelabrum erectum, ut qui scientia egregie polleret & sanctitate vitæ. [Libri ab eo editi.] Specimen scientiæ apparet in elucubratione operum ab eo scriptorum, quæ omnia prout reperiri potuerunt, una cum Vita & copiosis ad eam Notis, evulgavit Parisiis anno MDCXLVIII Lucas Acherius Benedictinus, Congregationis S. Mauri, eisque Tomo quarto Spicilegii adjunxit Sermonem seu Sententias octo, quas a Religiosis diligenter observari optabat. Alia ejus opera hactenus desiderantur, ut sunt Commentarius in Psalmos, Historia Ecclesiastica, & Vita Guillelmi Conquestoris Regis.

[2] De sanctitate ejus ac rebus gestis scripsit inter alios Milo Crispinus, Cantor Becci, quem Vitas Abbatum Beccensium proxime S. Anselmum subsequentium, [Vita scripta a Milone Crispino] composuisse probat Lucas Acherius ex indiculo Ms. codicis, cujus hæc asserit esse verba: Vitam S. Herluini edidit Gilbertus Crispinus Monachus Beccensis, & Abbas Westmonasterii, Vitam S. Anselmi edidit Edmerus Monachus Cantuariensis, Vitam aliorum, scilicet Lanfranci, Willelmi, Bosonis, Theobaldi, Letardi conscripsit Milo Crispinus, Cantor Becci. Hinc constat Milonem diu vixisse: nam infra num. 54 de energumeno scribens ait, se B. Anselmo Archipræsule narrante hoc audivisse. Mortuus est autem S. Anselmus anno MCIX, die XXI Aprilis, quo ejus Vitam edidimus: quadraginta vero annis serius deceßit e Vita Letardus Abbas sextus Beccensis, scilicet anno MCXLIX, uti in legitur Chronico Beccensi, una cum operibus B. Lanfranci excuso. Quæ tamen de Theobaldo & Letardo habentur non sunt nisi parva compendia, auctoris jam scribendo feßi ætatem referentia, qui potuit diu ante scripsisse Vitam B. Lanfranci, ac dein Willelmi & Bosonis, tertii quartique Abbatis. Post dicta compendia agitur de nobili Crispinorum genere, ex quo prognati tam Milo quam Gilbertus, scriptor Vitæ S. Herluini Abbatis & fundatoris monasterii Beccensis; unde Milo fatetur in Prologo se varia in hanc narrationem transtulisse, quæ Acherius edendo Vitam S. Herluini omisit, quod extarent in Vita B. Lanfranci. Nos hanc Vitam ex editione Acheriana, more nostro illustratam, primo loco damus, quod in ea res gestæ ab ipsa nativitate ad obitum usque referantur. Huic subjicimus alteram Vitam, in qua Archiepiscopalia acta exponantur ab Eadmero sive Edmero Monacho Cantuariensi, [alia ab Eadmero.] qui infra num. 18 testatur se adfuisse Lanfranco, cum illi mors Guilielmi Regis anno MLXXXVII indicaretur. Hæc autem excerpimus ex Historia Novorum, ab eo anno MCXXII conscripta, atque a Seldeno typis Londinensibus anno MDCXXIII vulgata. Plura de eodem auctore indicavimus in nostro Commentario prævio ad Vitam S. Anselmi.

[3] [De eo agunt Osbernus, aliique seculo 12,] Vtroque senior est Osbernus, qui cum B. Lanfranco in Ecclesia Cantuariensi vixit. Hic in Vita S. Dunstani quam hactenus ineditam ex Mss. dedimus XIX Maji, capite 3 libri 2, refert Translationem corporis S Dunstani a B. Lanfranco factam, & addit varia beneficia eidem Lanfranco præstita, interque alia moribundo collatam sanitatem: cujus etiam jussu Osbernus idem aliqua S. Dunstani miracula pro concione ad populum dixit: quæ cum ibidem videri poßint, hic omittimus. Ejusdem Lanfranci eximiam scientiam & sanctitatem vitæ, quasi uno ore testantur quotquot res Anglicanas conscripserunt: quorum primus censeri potest Auctor Chronologiæ Saxonicæ, antiquo sermone Saxonico & Latino excusæ cum Historia Bedæ Cantabrigiæ anno MDCXLIV: producitur enim ea Chronologia usque ad B. Lanfranci Archiepiscopatum, annectiturque solum Latine Vita ejusdem Lanfranci, per annos Episcopatus digesta, quo autem tempore sic scripta sit non liquet. Florentius Wigorniensis Monachus, dictam Chronologiam sæpe describit, & deducit ad annum MCXVII, biennio post mortuus. Proximi sequuntur Simeon Dunelmensis Monachus, qui descripsit Gesta Regum Anglorum ad annum MCXXX deducta; & Wilhelmus Malmesburiensis, qui pluribus Acta Lanfranci declarat, tum in Willelmo I Rege, tum potißimum lib. 1 de Gestis Regum Anglorum, ubi multa eisdem verbis profert, quibus Milo eadem descripsit: floruit autem is circa annum MCL. Floruerunt circa annum MCC alii quinque, videlicet Gervasius Dorobernensis Monachus, qui in libro de combustione & reparatione Ecclesiæ Dorobernensis agit de sepulturæ Lanfranci inventione, & oßium ejus repositione ad altare S. Martini; [& circa fine ejus ac postea,] Idem Vitam ejus satis prolixam habet in Actis Pontificum Cantuariensium; Rogerius Hovedenus, qui Simeonem Dunelmensem fere describit; Radulfus de Diceto, Londini ad S. Paulum Decanus, in Chronicis sive Imaginibus historiarum; Auctor Chronici, sub Ioannis Bromtonis Abbatis Iornalensis nomine editi, & ad annum MCXCIX deducti; ac denique Guilielmus Neubrigensis cap. 1 & 2 libri primi.

[4] Alii dein secuti: Matthæus Parisiensis, Monachus in Anglia ad S. Albanum, mortuus anno MCCLIX; Matthæus Westmonasteriensis in Floribus Historiarum, qui scripsit circa annum MCCCXXX; Ranulphus Cestrensis in Chronico nostro Ms. ad annum MCCCXXXIV deducto, quod descripsit Henricus de Knychton Canonicus Leicestrensis: Petrus deinde de Natalibus Catalogum Sanctorum absolvit anno MCCCLXXXI, [Petrus de Natalibus,] & lib. 6 cap. 47 compendium Vitæ Lanfranci habet. Ioannes Capgravius, floruit circæ annum MCCCCL, & inter Vitas Sanctorum Angliæ, Scotiæ, [Capgravius,] & Hibernia etiam Vitam Lanfranci vulgavit. Auctor Chronici Beccensis, deducti ad annum MCCCCLXVIII. Ioannes Trithemius de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti anno MDV scripti, qui de Lanfranco agit lib. 2 cap. 99, lib 3 cap. 325 & lib. 4 cap. 119. Eodem seculo XVI flotuit Nicolaus Harpsfeldius, qui in sua Historia Anglicana Ecclesiastica Vitam Lanfranci habet undecimo seculo cap. 12 & 24. Tum denique hoc nostro ævo ejusdem Acta digesserunt Edovardus Maihew, in Trophæis Congregationis Anglicanæ Ordinis S. Benedicti, ad diem XXVIII Maji, & Michael Alfordus Tomo 4 Annalium Ecclesiæ Anglicanæ. Tot tantisque scriptoribus Landfrancum impensißime laudantibus, [Contraria Lanfranco Augustiniēsium scripta quomodo accipienda,] nescio an audiendus sit Willelmus Thorn, in Chronica Augustiniensis apud Cantuarium monasterii, ejusdem Landfranci cum Augustiniensibus gesta invidiosißme sugillans cap. 7 & 8. Omnibus tamen utrimque expensis, nonnihil ad historiam conducere res ea videtur, neque Lanfranci famæ detractura quidquam apud prudentem lectorem, discrete judicaturum inter optimam Archiepiscopi intentionem, conciliandis & quadamtenus subjiciendis sibi Augustiniensibus paci ecclesiasticæ consultum volentis; & Monachorum Anglorum, se regnumque Normannicæ ditioni ceßisse dolentium, amaram paßionem. Iste enim Augustiniensis Chronographus, non tam ex suo sensu talia scripsisse debet censeri, cum vixerit florueritque exeunte seculo XIV, quam ex eorum commentariis, qui sui quique temporis gesta in monasterio S. Augustini mandaverunt litteris, tam infensi novis ex Normannia Regibus Episcopisque, quam veteris libertatis memoria turgentes, & hujus quantulamcumque imminutionem indignißime ferentes.

[5] Interim tam ex hoc Auctore, quam ex prælaudatis omnibus scriptoribus constat, [factus Archiepiscopus an. 1050,] B. Lanfrancum esse denominatum Archiepiscopum Cantuariensem anno MLXX in festo Assumptionis Deiparæ Virginis Mariæ, & dein consecratum in festo Decollationis S. Ioannis Baptistæ XXIX Augusti Dominica, cyclo Solis XV, littera Dominicali C. Præterea constat eumdem migrasse ad Dominum anno MLXXXIX, [mortuus est an. 1089,] mense Majo; de die solum est dissensio. Milo Crispinus, in ejus Vita num. 59 habet, eum anno Archiepiscopatus decimo nono, V Kalendas Junii, diem clausisse extremum. Is est dies XXVIII Maji. Eodem modo Gervasius Dorobernensis Monachus, [28 Maji, ut multi;] in Vita ejus ait, diem clausisse extremum V Kalendas Junii, feria secunda post Octavas Pentecostes, prima hora diei: quæ optime conveniunt: fuit enim anno MLXXXIX cyclo Lunæ VII, Solis VI, littera Dominicali G, Pascha celebratum ipsis Kalendis Aprilis, & festum Pentecostes XX Maji, & feria secunda post Octavam Pentecostes seu festum Sanctißimæ Trinitatis fuit hoc XXVIII. Maji. In Chronico similiter Ioannis Bromtonis dicitur Lanfrancus Dorobernensis Archiepiscopus, Doctor Monachorum luculentissimus, obiisse quinto Kalendas Junii. Horum exemplo natalem B. Lanfranci celebrant supra citati Capgravius & Edoardus Maihew ad diem XXVIII Maji, [alii alios dies assignant.] quod & nos statuimus facere. Si qui tamen malint referre ad diem XXIV, cum iis contentiosum funem non trahimus. Nam Wigorniensis, Dunelmensis, & Hovedenus scribunt Sanctum IX Kalendas Junii feria V obiisse. Sed nostro judicio videntur rem melius examinasse supra citati Milo Crispinus, & Gervasius Dorobernensis. In Chronologiæ Saxonicæ Appendice, dicitur in Sede Pontificali sedisse annis decem & octo, mensibus novem, diebus duobus: & sic haberetur dies XXXI Maji, nisi quis malit legere minus diebus duobus, & tunc posset haberi dies XXVIII Mensis. At Westmonasteriensis retulit obiisse IX Kalend. Aprilis, qui est dies XXIV Martii, atque ad eum memoria Landfranci inscripta est Martyrologio Anglicano Wilsoni. Quantum autem retro abit Westmonasteriensis, tantum procurrit Petrus de Natalibus, dum scribit, Sanctum quievisse quinto Nonas Julii, & secuti sunt Petrum Hermannus Greven, Maurolycus, Canisius, Ghinius, Wion, Menardus, Dorganius, Bucelinus, Ferrarius, Saussajus: sed auctoritas Petri de Natalibus in pluribus vacillat, utpote qui nimia celeritate intra biennium suum Catalogum absolvit, ideoque non satis ad singula potuit conferre debitam diligentiam.

[6] Sancti Titulus Landfranco tribuitur a Capgravio, inter alios CLX, quorum Vitas habet, quique omnes passim tales habentur; idemque sit a Petro de Natalibus, Trithemio, & aliis jam citatis Martyrologis. [Sanctus a multis appellatus,] Aliquis ejus cultus innuitur in citata Appendice Chronoligiæ Saxonicæ his verbis: De cujus actibus, ædificiis, eleemosynis; scriptura, quæ in ejus Anniversario legitur, ex parte commemorat. Videtur autem ejusmodi anniversaria memoria observata apud Monachos dictæ Ecclesiæ. Corporis quoque & oßium duplex translatio, & depositio ad altare S. Martini, innuunt etiam communem de eo sanctitatis æstimationem. Ast de eo lectum fuisse Ecclesiasticum Officium, hactenus non potuimus assequi. Curiose etiam inquisivimus, [sed absque Officio Ecclesiastico.] num Cadomi, ubi Abbas fuit, ejus memoria celebretur; & responsum accepimus, videri quamdam statuam, quam dicunt esse illius, & nonnullos in baptismo accipere nomen Lanfranci, idque ab antiquo fieri, & hoc argumentum videri, quod sanctitatis ejus fama vetusta sit; sed in Officio Ecclesiastico nullam ejus fieri mentionem. Hinc nos solo Titulo Beati utendum esse credidimus.

VITA
Auctore Milone Crispino, Cantore Beccensi.
Ex pervetusto codice Ms. Beccensis Monasterii.

Lanfrancus, Archiepiscopus Cantuariensis in Anglia (B.)

BHL Number: 4719

PER MIL. CRISPIN.

PROLOGUS.

Quoniam a pluribus quæritur vita Venerabilis Lanfranci, Dorobernensis Archipræsulis, [Vnde hanc Vitam collegertt Auctor.] nec invenitur; volui de eo aliquid scribere, pro tenuitate ingenii mei; ne omnino tanti viri memoria silentio deleatur. Opus siquidem, ut mihi videtur, hactenus intermissum; rarus quippe de eo aliquid scripsisse reperitur. Propter quod in Vita beati Patris nostri Herluini, venerabilis West-monasterii Abbas Gislebertus, quasi ex occasione, inseruit quantum ad historiam pertinere visum fuit: quæ exinde mutuans, & in hanc narrationem transferens, adjeci quælibet in venire potui, sive quæ a venerabilibus ac veracibus viris audivi. Hoc autem ideo facere studui, ut (quantum in me fuit) non lateret, qui aliis proponendus ad imitandum foret; sed notus omnibus fieret, ad honorem Dei & utilitatem legentium: atque ut noverint, qui scire volunt, quis vel unde fuerit, quam vivendi institutionem habuerit, quomodo ad religionem, ac deinde ad Abbatiam, & postea ad Archiepiscopatum venerit, seu qualiter de hac luce migraverit. Et de his quidem non omnia, quæ dicenda forent, audire potui. Nec quisquam mihi succensere debet, quod imperitus sermone & scientia, aggredi materiam tam dignam ausus fuerim: quia potius duxi quoquo modo dicerem, quam nullus. Quod si cui rusticitas styli & incultus sermo displicuerit, & ornatius eadem dicere voluerit, precor ne mutando verba, tollat rei gestæ sententiam, nisi forte aliquid inesse repererit falsitatis.

CAPUT I.
Ortus, studia, vita monastica, officium Prioris.

Fuit quidam vir magnus, Italia ortus, quem a Latinitas, in antiquum scientiæ statum ab eo restituta, tota supremum debito cum amore & honore agnoscit Magistrum, nomine Lanfrancus: ipsa quoque in liberalibus studiis magistra gentium Græcia, [Papiæ natus,] discipulos illius libenter audiebat & admirabatur. Hic Papia civitate oriundus fuit. b Parentes illius, ejusdem urbis cives, magni & honorabiles habebantur inter suos concives. Nam, ut fertur, Pater ejus de c ordine illorum, qui jura & leges civitatis affervabant, fuit.

[3] [litterarum studiis incumbit,] Lanfrancus in primæva ætate patre orbatus, cum ei in honorem & dignitatem succedere deberet, relicta civitate, amore discendi, ad studia litterarum d perrexit. Ubi plurimo tempore demoratus, omni scientia seculari perfecte imbutus rediit. Deinde patria egressus, & Alpes transgressus, in Gallias venit tempore e Henrici Regis Francorum, & gloriosi Ducis Normannorum f Guillelmi, qui Angliam sibi armis subegit. Et pertransiens Franciam, quam plures magni nominis scholares secum habens, in Normanniam pervenit; & in g Abrincatensi civitate demoratus, per aliquod tempus docuit. [in Abrincensi civitate docet,] Considerans vero scientissimus vir, quod captare mortalium auram, vanitas est; & quia ad non esse tendunt omnia, præter eum qui fecit universa, qui semper est, & qui ei intendunt; ad obtinendum ejus amorem, animum convertit & studium. Quod igitur in litteris perfectius invenit salutis consilium & placendi Deo, arripere statuit: ut relictis omnibus, abdicato etiam sui ipsius jure, illum sequeretur, qui dixit: Si quis vult post me venire, abneget semetipsum, & tollat crucem suam, & sequatur me. [Matt. 16, 24.] Et quia quanto magnus fuerat, tanto optabat fieri humilior; locum adire nolebat ubi litterati eum honori ac reverentiæ haberent.

[4] Interea cum ire vellet Rotomagum, iter agebat, inclinata jam die, per silvam ultra fluvium h Rislam, & incidit in latrones; qui cuncta quæ habebat tollentes i ligatis a tergo manibus, & caputio cappæ ante oculos admoto, [Rotomagum petit, & incidit in latrones:] abduxerunt illum de via, & inter condensa saltus fruteta dimiserunt. Talibus angustiis comprehensus, nescius quid ageret, suum infortunium lamentabatur. Tandem nocturno silentio in se reversus, voluit Domino laudes debitas persolvere, & non potuit: quia ad hoc antea non vacaverat. Et conversus ad Dominum: [post vota & preces,] Domine Deus, ait, tantum tempus in discendo expendi, & corpus & animum in studiis litterarum attrivi; & adhuc quomodo te debeam orare, atque laudis officia tibi persolvere non didici. Libera me de hac tribulatione; & ego, te auxiliante, sic vitam meam corrigere & instituere curabo; ut tibi servire valeam & sciam. Surgente aurora, in ipso crepusculo audivit viatores iter carpentes; & cœpit vociferando ab eis auxilium petere. Illi audientes primo expavere; dehinc vocem hominis advertentes, ad sonum vocis perrexere; & quis esset, quid haberet, indicavit. Tunc eum solventes reduxerunt ad viam. [liberatus:] Rogavit sane ut vilius & pauperius cœnobium, quod in regione nossent, sibi demonstrarent. Responderunt; k Vilius & abjectius monasterium nullum scimus, quam istud quod in proximo ædificat quidam homo Dei: & ostendentes viam, discesserunt.

[5] At ille gressum illuc vertens, Beccum adiit; quo nullam usquam tunc pauperius æstimabatur vel abjectius cænobium. [Beccum adit:] Forte tunc Abbas extruendæ fornaci occupatus, ipsemet operabatur manibus suis: & accedens ad eum dixit: Deus te salvum faciat. Et Abbas; Deus te benedicat, inquit: Es Lombardus? At ille; Sum. At Abbas; Quid vis? Monachus, ait, fieri volo. Tunc Abbas præcepit cuidam Manacho, nomine Rogerio, qui in parte opus suum faciebat, ut illi ostenderet librum Regulæ qua perlecta respondit, [Monathus efficitur:] omnia Deo se juvante libenter servaturum. Hæc audiens Abbas, & sciens quis esset & unde, concessit ei quod petebat. At ille per os furni procidens in faciem, osculatus est pedes ejus. Lanfrancus humilitatem animi sermonisque gravitatem in Abbate plurimum veneratus & amans, l Monachus ibi efficitur.

[6] Quo facto venerabilis Pater Herluinus gaudio repletus est non modico, [ab Abbate Herluino æstimatus,] quia credebat a Deo preces suas esse exauditas. Nam quia sumptuum procurandorum necessitas illum extra claustrum demorari cogebat, nec erat qui præsideret introrsus & religionem asservaret; multoties Deum cum exorasset, divina miseratio sibi accommodavit auxilium, sufficiens ad omnia quæ agenda forent suffragium. Videres ergo inter eos pium certamen: Abbas, ex grandævo laïco nuper in Clerum promotus, verebatur sibi subditam tanti Doctoris celsitudinem: ille, nullam pro eminenti scientia gerens insolentiam, humillime ad omnia parebat, attendebat, admirabatur & prædicabat, [& ipse Spiritum Dei in illo agnoscit:] quam ipsi in intelligendis Scripturis gratiam Deus concesserat, & dicebat: Quando attendo laïcum istum, nescio, quid dicam, nisi quia Spiritus ubi vult spirat. [Ioan. 3, 8.] Abbas erga illum debita veneratione, ille ergo eum omnimoda contendebat submissione, forma gregi uterque vivendi facti. Unus activæ, alter contemplativæ; Abbas humilis, patientiæ summæ, in cura corporis continentissimus, nullam secularis pompæ curam gerens, legum patriæ scientissimus, præsidium erat suis contra iniquos exactores, ad tractanda causarum secularium negotia, æ disponenda exteriora peritissimus, in extruendis vel procurandis necessariis nec prudentior, nec efficacior, salva religione, esse poterat.

[7] At Doctor ille maximus in claustro omnem operam impendebat quieti & silentio, cordis sui novalia verbi sacri excolens assidua lectione; [in regulari observantia eminet:] irrigans ea dulci, quam sæpe obtinebat, lacrymarum compunctione. Nec oblitus quod Deo in nocturna captione promiserat, postquam factus est Monachus, in discendis Officiis diurnis & nocturnis curam maximam impendere voluit, ut sciret Deo laudis sacrificium persolvere, sicut noverat. m Sic per tres annos vixit solitarius, gaudens quod nesciebatur; [post triennium innotescit:] præter paucos, quibus aliquando loquebatur, omnibus ignotus. Rumor ut hoc factum prodidit, longe lateque protulit; & fama viri præclarissima Beccum & Abbatem Herluinum brevi per orbem terrarum extulit. Clerici accurrunt, Ducum filii, nominatissimi scholarum, magistri Latinitatis, laïci potentes, & nobiles viri multi, pro ipsius amore multa eidem ecclesiæ contulerunt n. Hic ergo Lanfrancus, qui pro Deo se abdicaverat sibi, omni vilitate & extremitate contentus, omni obedientia se submittere curabat majori: denique, ut fertur, lectionem non volebat legere in ecclesia, nisi prius eam Cantor audisset. [obedit etiam perperam corrigenti:] Quadam die dum ad mensam legeret, dixit quiddam inter legendum sicut dicere debuit, quod non placuit præsidenti, & aliter dicere jussit: velut si ille dixisset, docere, media producta, ut est; & iste eadem media correpta emendasset docere, quod non est: non enim Prior ille litteratus erat. At vir sapiens, sciens magis obedientiam Christo deberi quam Donato, dimisit quod bene pronuntiaverat, & dixit quod non recte dicere jubebatur. Nam producere brevem, vel longam corripere syllabam, non capitale noverat crimen: verum jubenti ex parte Dei non parere, culpam non levem esse sciebat.

[8] Quidam secularis dedit Beccensi Ecclesiæ terram, ad quam missus est Lanfrancus, ut eam servaret & instauraret. Una dierum dum de monasterio ad locum illum regrederetur, [catum portat ad villam dissitam,] detulit catum in panno involutum, post se ad sellam ligatum. Dum iter faceret, quidam adjunxit se illi: cumque simul pergerent, socius viator audivit vocem cati, & cœpit mirari & circumspicere ubi esset catus, cujus audiebat vocem. Tandem advertit Magistrum Lanfrancum, illum post se ligatum ferre, & ait illi: Domine quid portas? Respondit, mures & rati valde nobis sunt infesti, & idcirco nunc affero catum, ad comprimendum furorem illorum. Ecce ad quantam humilitatem tantus vir pro Deo sese submittere curavit: & quia multum se humiliavit, Deus illum exaltere in præsenti non distulit.

[9] Verum Fratres, qui jam adunati erant in ipso loco, [ob invidiam aliorū,] non multum litterati, nec admodum religione instructi habebantur. Cernens Lanfrancus Fratrum inertiam, morum pravitatem, ordinis transgressionem; contuens aliquos etiam sibi invidere, qui sibi metuebant eum præficiendum fore; ignorabat quid ageret, quo se transferret. Tædebat eum conversationis inhonestæ, inhiabat ardenter ad o solitariæ dulcedinem vitæ. Simulata igitur stomachi infirmitate, Fulcrannum hortulanum rogavit, ut ei quotidie afferret radices quorumdam carduorum, quas sibi asserebat afferre solutionis remedium. Hoc autem faciebat, ut corpus suum assuefaceret tali edulio, [fugam meditatur:] quali vivere disponebat in eremo. Cum ergo jam animum & corpus præpararet ad fugam nocturnæ elapsionis, Domno Herluino Abbati, nihil de hac re suspicanti, dum in lecto quiesceret, egregiæ indolis Hugo puer, qui nuperrime obierat, in veste candida apparuit, filius Baldrici de Sawarvilla, [quam B. Herluino a Monacho defuncto, detectam,] nepos ejusdem Abbatis: cujus adspectu in nullo turbatus, amabiliter sic eum Abbas affatur: Quid est fili? Quomodo te habes? Et puer alacriter; Ego me, ait, bone Pater, bene habeo: quia per Dei misericordiam & tuam intercessionem, liberatus sum ab omni tormento. Sed Deus misit me ad te, ut dicam tibi, quia si tibi non prospexeris, Magistrum Lanfrancum ad proximum non habebis. Abbas admiratus, Quomodo, inquit, fili? Puer ad hæc: Quia solitariam vitam desiderat, & de monasterio egredi deliberat, quoniam mores Fratrum & vita sibi non placent: vide ergo quid facias; quia tibi non expedit, ut te deserat. His dictis puer disparuit. Abbas attonitus in his quæ audierat, reliquum noctis in vigiliis & orationibus insomne peregit. Summo autem mane, mox ut hora loquendi se dedit, Lanfrancum ascivit, secum singulariter sedere fecit; cor Abbatis intimo dolore concutitur, vox intra fauces premitur, lacrymæ erumpentes dolorem cordis aperiunt. Lanfrancus hoc videns in terram prosternitur, Cur Abbas sic ploret, aperiri sibi suppliciter precatur. Tandem Abbas in hæc verba prorumpit: Heu mihi, cui tale damnum minatur Deus! [ex ipso cognoscens,] Væ mihi, qui meum consilium perdidi, meum adjutorium amisi. Multoties per magnos gemitus Deum rogavi, uberrimis lacrymis divinæ supplicavi misericordiæ, ut talem mihi virum præstaret, cujus consilio & auxilio locum istum emendarem, & quæ Deo essent placita Monachorum usibus instaurarem: & quando, Frater Lanfrance, huc te Deus adduxit, preces humilitatis meæ exauditas credidi. Ego in te onus meum transferre cogitabam: ego te totius oneris mei sarcinam supportare sperabam. Nunc autem, nescio qua de causa, hinc discedere, me relicto, satagis, & ad deserta pergere cupis.

[10] Lanfrancus, intelligens voluntatem suam detectam, & propositum cordis sui, quod occultum putabat, evidenter propalatum; Abbatis pedibus illico advolvitur; & qualiter sibi innotuissent talia, humiliter sciscitatur. Tunc ei Abbas blanda voce visionem aperuit, [statuit in cœnobio permanere:] & quid sibi divinitus per puerum revelatum sit, sicut superius reteximus, per ordinem explicavit. Lanfrancus mirabilius dictu obstupefactus, & Dei gratiam in Abbate vehementer admiratus, humi prostratus, per confessionem Patri protinus quidquid in voluntate habuerat, corde compunctus, exposuit: pœnitentiaque accepta, & absolutione impetrata, spopondit se numquam ab ipso discessurum, ejusque præceptis per omnia obtemperaturum. Abbas ingentes omnipotenti Deo gratias referens, [Prior instituitur.] quam citius potuit Lanfrancum Priorem constituit: & quidquid ditioni monasterii subjacebat, interius & exterius ipsius curæ commisit: quos ita unanimes tribuit esse divina protectio, ut nulla unquam inter eos orta fuerit dissensionis occasio. Hanc visionem Lanfrancus nec volens propalare, nec omnino occultare, indicavit illam cuidam Monacho nomine p Willelmo, quem ipse a puero nutrierat & docuerat, plurimumque amabat; præcipiens, ne cui diceret, quamdiu ipse in corpore viveret. Quod ille servavit usque ad ultimam senectutem: post mortem vero Lanfranci, cum jam nulla prohibitione urgeretur, scripsit rem sicut audierat; & Abbati ac Monachis Becci scriptam, prout supra digessimus, direxit. Fuit idem Willelmus Abbas q Cormeliensis cœnobii.

ANNOTATA.

a Omnia hæc eisdem verbis referuntur apud Gemmeticensem, lib. 6 Historiæ Normannorum pag. 262 & Guitmundus, Episcopus Aversanus, coævus, lib. de corpore & sanguine Christi circa initium ait. Per D. Lanfrancum, virum æque doctissimum, liberales artes Deus recalescere atque optime reviviscere fecit.

b Pater ipsius Hambaldus, mater Roza vocabatur. Ita Gervasius Cantuariensis.

c Robertus de Monte in Acceßionibus ad Sigeberti Chronicon ad annum 1041 Lanfrancus de Senatorum Papiæ nobili genere natus, in septem liberalibus artibus mirabiliter eruditus.

d Idem Robertus ad annum 1032. Lanfrancus Papiensis & Garnerius Socius ejus, repertis apud Bononiam legibus Romanis Justiniani Imperatoris, operam dederunt eas legere & aliis exponere.

e Henricus I regnavit ab anno 1031 ad annum 1060.

f Guilielmus succeßit Roberto II patri anno 1035 in Bithynia extincto: & postea anno 1066 Angliam subegit.

g Abrincæ urbs Episcopalis Normanniæ inferioris, versus Britanniam Armoricam.

h Risla seu Ritta fluvius, haud procul ab Oceano, in Sequanæ sinistram ripam devolvitur.

i Ad annum 1041 hæc latius in Chronico Beccensi describuntur, ac dicitur Lanfrancus nudus ad arborem ligatus, & Scholaris, quicum solus iter agebat, ad aliam non longe ab eo. Tunc ut votum serviendi Deo ex corde & ore promisit, quasi uno momento soluta sunt omnia vincula, quibus ligatus erat: & liber effectus, Deo gratias agens, ad suum Clericum accessit, & eum solvit. At magis his Actis conformia sunt, quæ habent Gervasius & Capgravius.

k Gemmeticensis eadem hic relatis verbis habet.

l Anno 1042, ut refertur in dicto Chronico Beccensi, ubi dicitur reliqua in vita ipsius posse inveniri, item apud Robertum de Monte ad eumdem annum.

m Hæc eadem iterum apud Gemmeticensem leguntur.

n Additur apud Gemmeticensem: Ditatur illico Beccensis locus ornamentis, possessionibus, personis nobilibus & honestis.

o De hoc solitariæ vitæ desiderio etiam agit Gervasius.

p Huic Willelmo eum scripsisse Epistolam 48 Acherius censet.

q Cormelia Deiparæ dicata est in Lexoviensi Normanniæ diœcesi. Consule Sammarthanos, apud quos mentio est hujus Abbatis.

CAPUT II.
Acta cum Guilielmo Duce & Berengario hæretico. Beccense monasterium instauratum. Abbatia Cadomensis Lanfranco collata.

[11] Ad administranda quoque totius patriæ negotia, summus ab ipso Normanorum Duce Willelmo A Consiliarius assumitur. Cujus gratia nimiam perturbationem, [Factus Ducis Consiliarius] quæ repente irruit, insperato Deus sereno lætificavit. Quorumdam enim accusationibus delatorum Dux in eum vehementer amaricatus, mandat ut monasterio exturbetur, patria discedat Lanfrancus. Nec motus animi sui hac vindicta sedare valens, mandavit juris monasterii villam, quæ Parcus dicitur, flammis excidi. [ab eodem injuste alienato ablegatur,] Paretur tam efferæ jussioni. Eo discedente, qui omne gaudium Fratribus erat & consolatio, dolor altus remanet. Quia melior non habebatur, tripes equus, quarto pede inutili, illi tribuitur & unus famulus. Instant itaque Fratres orationi, juxta illud Jeremiæ, Præstolantes cum silentio salutare Domini. [Thr. 3, 26.] Protinus qua ille discedebat, Duci obvius venienti appropinquans, equo per singulos passus caput ad terram submittente, Dominum salutat: innocentiæ quidem conscius, si locus dicendi daretur, non diffidebat causæ. Dux primo vultum avertit, sed divina agente clementia, mox miserando respexit, & nutu benevolentiæ aditum loquendi concedit. Tunc Lanfrancus decenti joco ait: Tuo jussu provincia tua discedo pedes, hoc inutili occupatus quadrupede: vel ut jussioni tuæ parere queam, da mihi equum meliorem. [sed a mox placato recipitur in gratiam.] Cui Dux subridendo; Quis, inquit, ab offenso judice, infecto illati criminis negotio, munera exposcit? Tandem disertissimus orator petiit audientiam, & Deo sibi opem subministrante causam exorsus, brevi ad optatum finē peroravit. In amplissimam gratiam illico receptus, accipit promissum, quod nulla deinceps accusatione subiret purgandi præjudicium. Gratissimi mox succedunt amplexus & oscula: multo etiam cum augmento restituenda promittuntur, quæ Dux nuperrime devastari jusserat. Alacerrime quidam præcurrens nuntiat Fratribus illum redire. Commutantur lacrymæ, personat non semel, sed per totum diem ubique corde & ore a cunctis pium, Te Deum laudamus. Abbas inopinatæ rei fidem adhibere non poterat, propter feritatem, quam in Domino sciebat, donec desideratus advenit. Accumulatur gaudium, quia incensorum fit integra restitutio; terrarum quoque, eidem ecclesiæ concessarum, ab eodem Domino obtinetur confirmatio.

[12] Hujus tam improvidæ jussionis causam ajunt; quod idem Lanfrancus contradicebat nuptiis filiæ Comitis Flandriæ, quam ipse sibi Dux copulaverat in matrimonio, quia proxima carnis a consanguinitate jungebatur: [Berengarii causa, Romam adit:] unde auctoritate Romani Papæ, tota Neustria fuerat ab officio Christianitatis suspensa & interdicta. Quapropter Lanfrancus iterum Romanum Papam adiit: jam enim antea Romam petierat causa cujusdam Clerici, nomine b Berengarii, qui de Sacramento Altaris aliter dogmatizabat, quam Ecclesia tenet: dicebat enim, panem & vinum, post Consecrationem, Sacramentum tantum, non autem esse verum Christi Corpus & Sanguinem. Iste Clericus Lanfranco, quasi familiari suo, litteras c miserat, errore ipso respersas: eas qui legerunt, Lanfrancum talia sentire opinati sunt, & socium erroris diffamaverunt. At tum forte Lanfrancus ad Urbem profectus erat, Pontificante tunc Sedem B. Petri Leone d Octavo. Amici qui infamiam sibi conflatam audierunt, litteras ipsas post eum miserunt Romam; ibique suspicionem de Lanfranco quibusdam pepererunt. Papa Berengarium ad diem vocavit. Verum ille timens venire, distulit; sed responsales pro se duos Clericos misit: qui ante Papam venientes, & in causa deficientes, reprobati & capti sunt. Lanfrancus jussus surrexit, [crimen sibi impositum diluit coram Pontifice:] pravi rumoris a se maculam abstersit: fidem suam exposuit, expositam plus sacris auctoritatibus, quam argumentis probavit. Quod dixit & probavit, omnibus placuit, nulli displicuit.

[13] Hæc eadem in Synodo e Vercellensi retacta sunt, & sententia Berengarii audita & reprobata: fides vero Ecclesiæ, quam Lanfrancus tenebat & astruebat, exposita & concordi omnium assensu confirmata est. Quæ sententia non effugit hujus Leonis Papæ successorem f Victorem. Denique in Concilio g Turonensi, cui ipsius Victoris interfuere atque præfuere Legati, [post acta in Turonensi Concilio, contra Berengarium,] data est ipsi Berengario optio defendendi partem suam: quam cum defendendam suscipere non auderet, confessus est coram omnibus communem Ecclesiæ fidem, & juravit ab illa hora se ita crediturum, sicut Ecclesia tenet. Quod juramentum transgressus, nihilominus primum dogma in populo spargere non omisit. Quod cum audisset h Nicolaus Secundus, vocavit eum. Qui Romā veniens & causæ suæ diffidens, & patrocinio eorum, quos sibi impensis beneficiis conciliaverat, parum confidens; cum non auderet suam defensare sententiam: postulavit Nicolaum Secundum ejusque Consilium, quatenus fidem, quam illum tenere volebat, verbis sibi exponeret, scripto firmaret. Itaque jubente Papa, fides verbis exposita & scripta, & omnium assensu confirmata, tradita est Berengario ad legendum. Accepit, legit, & eam se tenere juravit, manuque propria subscripsit. Quo facto gavisus est Papa & multi alii de ejus reversione & conversione, qui antea dolebant de ejus aversione. Hujus sacramenti sacrilegus transgressor contra præfatam Synodum, contra Catholicam veritatem, omniumque Ecclesiasticorum Doctorum fidem, scriptum postea condidit: cui Lanfrancus respondens, [scriptis ejus respondet:] sub nomine Epistolæ libellum elegantem composuit, Catholica veritate subnixum, & sanctorum Patrum undique auctoritatibus corroboratum; in quo inveniuntur ista quæ diximus.

[14] [Impetrat dispensari cum Duce consanguinea juncta.] His enim gestis Lanfrancus interfuit; qui causa hujus litis Romam venerat, & ut ageret pro Duce Normannorum & uxore ejus apud Apostolicum; pro qua re, sicut diximus, illuc perrexerat. Igitur locutus cum Papa Nicolao, ostendit, quia ejus sententia illos tantum gravabat, qui eos nec conjunxerant, nec separare poterant: nam Dux puellam, quam acceperat, nullo pacto dimittere vellet. Hoc audiens & verum esse advertens Summus Pontifex, dispensatione habita, conjugium concessit: eo tamen modo, quatenus Dux & uxor ejus, duo monasteria construerent, in quibus singulas congregationes virorum ac mulierum coadunarent; qui ibi sub norma sanctæ religionis die noctuque Deo deservirent, & pro salute eorum supplicarent. Paruit Dux Apostolicæ dispensationi, & ædificaverunt duo monasteria, in prædio quod antiquitas i Cadomum nuncupabat. Dux unum Monachorum, in nomine k S. Stephani Proto-martyris; & uxor ejus alterum Sanctimonialium, in nomine & honore sanctæ Trinitatis; quibus tantum de rebus & reditibus suis contulerunt, quantum sufficeret ibidem habitantibus & ad victum & vestitum.

[15] Per idem tempus crescente Beccensi congregatione, in eo loco l contigit illud dictum a Domino per Isaiam Prophetam; Angustus mihi est locus; fac spatium ut inhabitem. [Ob loci angustias, & situm insalabrem] [Is. 49, 20.] Spatiositas enim domorum parva, multitudinem adunatam Fratrum jam capere non valebat: sed situs loci incolumitati degentium contrarius existebat. Itaque venerabilis Lanfrancus sanctum Patrem Herluinum, de majoris monasterii ædificatione compellare cœpit. Tanti operis solam commotionem ille extimuit, ætatis jam deficientis viribus plurimum diffidens. [suadet alibi monasteriū construi,] Confortari, adhortari, ac sæpe id ipsum ingerere, qui cœperat non omittebat; dicens, locum aquosum non esse aptum habitationi Monachorum. Abbate nullatenus acquiescente, fertur dixisse Lanfrancus quibusdam nobilibus viris, cum quibus loquebatur: Domnus Abbas consumit tempus & laborem suum in hoc aquoso loco, nec vult mihi credere, ut desinat ab isto opere, & incipiat aliud opus in saniori loco: Deus omnipotens det illi tale impedimentum, quatenus me audiat, atque in tam incompetenti loco operam suam expendere desistat. Nec multo post Presbyterii pars dextera corruit, in qua oratorium erat & altare S. Benedicti. Anxiato super hoc & multum conturbato Abbati, suus in omni sua desolatione consolator accessit, obsecrans ut vel nunc acquiescens majora inchoaret ædificia. Tandem victus, spem in Deo certissimam gerens, & plurimum in consiliarii sui ope confidens, [ac tandem impetrat.] cujus opera sibi bona omnia proveniebant; in salubriori multum & convenientiori loco nova inchoavit monasterium & officinas, opus pergrande; quod non res propriæ, quæ adhuc erant permodicæ, sed fides in Deum firma & spes certa, universa conferendo accumulavit. Lanfrancus quoque licentia Abbatis sui iterum scholam tenuit, & ea quæ a scholasticis accipiebat Abbati conferebat, Abbas operariis dabat.

[16] Post triennii completionem, sola necdum completa basilica, [Factus Abbas Cadomensis,] venerabilis Lanfrancus cœpti operis institutor, tam Ducis Normanniæ quam Primatum supplicatione, cœnobio Cadomensi, quod Dux hortatu Papæ Nicolai ædificaverat, m Abbas præficitur. Qui de monasterio Becci ad hoc opus exiens, unum duxit secum, qui nuper habitum susceperat, sed professionem nondum fecerat, nomine Radulphum; qui postea in eo loco fecit professionem, & procedente tempore, ejusdem Ecclesiæ Cadomensis Prior extitit; ad ultimum Abbas de Bello obiit. In adventu Lanfranci mox ad ipsum locum venire ad conversionem cœperunt nobiles viri & optimi Clerici, inter quos fuit egregius & venerabilis Willelmus, n Rabodi filius, qui post Lanfrancum cum Cadomensi Ecclesiæ præfuit, [inter multos novitios excipit Willelmum dein Archiepiscopū Rotomagensē.] & postea Rothomagensis Archiepiscopus extitit. Iste Willelmus cum habitum religionis Cadomi suscepisset, missus est Beccum, ut ordinem ibi addisceret: quia novella plantatio ipsius loci nondum poterat alios perfecte instruere. Iste vir, generosis natalibus ortus, simplex, bonis moribus ornatus, religiosus, cum aliquantum temporis ibi Prior claustralis, post Abbas transegisset; inde assumptus, consecratus est o Archiepiscopus Rothomagensis: in quo loco per longum tempus vixit, & in bona senectute diem ultimum clausit. In illo Cadomensi cœnobio tempore Lanfranci, & eorum qui seculum relinquentes monasticam vitam sub eo arripuerunt; cœpit religio magna, quæ perdurat usque hodie.

[17] Interea Dux Normannorum Willelmus, hereditarium sibi regnum p Angliæ pervadens, ad quæ voluit jura disposuit: [a Guilielmo Conquestore in Angliam vocatur.] deinde ad meliorandum Ecclesiæ statum, animum intendit. Igitur Alexandri universalis Ecclesiæ Summi Pontificis, viri vita & scientia excellentissimi, consulto & rogatu; omnium quoque Anglici & Normannici imperii Magnatum libentissimo assensu, Rex Willelmus, quod potissimum solumque acceptabat consilium, Doctorem supra memoratum, Lanfrancum scilicet, ad hoc elegit negotium suscipiendum.

ANNOTATA.

A Guilielmus Pictaviensis de Gestis Guilielmi apud Duchesnium pag. 194 Lanfrancum, inquit Dux Guillelmus, intima familiaritate colebat, ut patrem venerans, verens ut præceptorem, diligens ut germanum aut prolem. Illi consulta animæ suæ, illi speculam quamdam, unde Ordinibus Ecclesiasticis per omnem Normanniam prospiceretur, commisit, &c.

a Si Genealogos consulas, haud facile invenies, quomodo Mathilda & Willelmus propinquo aliquo consanguinitatis gradu sese attigerint. Primus Labbæus noster modum videtur suggerere in Tabulis Genealogicis Regiæ Domus Francicæ Tab. 5 pag. 500 ex Monacho Gemeticensis lib. 5 cap. 13, ubi agens de filiabus Richardi II Normannorum Ducis tres numerat, quarum una Adelis Rainaldo Burgundionum Comiti nupsit, altera Balduino Flandrensi, tertia jam adulta obiit virgo; tum addit, multum nos ille sibi obligasset, si nomen secundæ prodidisset, indicassetque utrum ex eo conjugio proles extiterit. Hoc ultimum nobis præsens locus indicare videtur fuit enim Wilhelmus Nothus filius Roberti & nepos Richardi II Ducum: Mathilda autem filia Balduini V, neptis Balduini IV, debuit fuisse ejus consanguinea in tertio gradu, si pater ejus Balduinus Insulensis, non ex Luciliburgensi Ogiva vel Cunigunde, sola hactenus nota uxore Balduini IV vulgo Barbati, sed ex Normanna procreatus fuit. Idemque de fratribus ac Sororibus ejus dicendum videbitur: nisi Luciliburgensis non fuerit prima, sed secunda uxor Barbati, ex qua istorum nonnulli processerint. Vide autem dicenda XXX Maji, in Prologomenis de S. Ferdinando num. 34 & seqq. atque mirare, quod tali præexistente exemplo Nicolai II, Innocentius III adeodurus fuerit in urgendo Alfonsi Legionensis & Berengariæ Castellanæ, simili in gradu conjunctorum, divertio; maxime cum causa dispensandi longe huic gravior, quam illi fuerit. Intellige etiam, ex ratione tollendi Interdicti, quam Landfrancus attulit & Nicolaus probavit, quare posteriores Pontifices eo remedio rarius usi sint & nunc utantur rarißime, ad Regum Principumque correctionem.

b De Berengario sæpius egimus, & nuper 25 Maji, in Vita 2 S. Gregorii Papæ VII, qui eum tandem an. 1079 ad veram creditur adduxisse pœnitentiam, quam in monastico habitu humiliter continuavit usque ad anno 1088 vel ultra, sub regula S. Benedicti, in quadam insula Ligeris infra Turonas, ubi antea scholasticus fuerat in ecclesia S. Martini.

c Has litteras edidit Acherius in suis notis pag. 22 littera pp.

d Est hic S. Leo paßim Nonus, dictus, etiam sub propriis Bullis ac Brevibus: Octavum tamen hic Auctor dicit, ex aliquorum sensu, Leonem, qui anno 964 Pontificatum geßit, ex verorum Pontificum numero expungentium. Verum, sicut ostendet Collega meus Papebrochius, in sua Chronologia Pontificia, sive Leo iste, prius Antipapa, post obitum Ioannis XII cedente Benedicto V & consentiente in eum Clero Romano verus Papa fuerit, sive non; non fuit integrum successoribus, occupatum ab eo Octavi numerum, & in tot publicis Actis notatum, usurpare: sicut nec in simili casu usurpavit quisquam succedens sub nomine, sub quo præcesserat alius nullius vel dubiæ auctoritatis, cui ut vero Pontifici obeditum Romæ erat. Porro Leonis IX illustria Actæ dedimus 19 Aprilis. Hic in Concilio Romæ an. 1050 damnavit Berengarium.

e Lanfrancus, in libro de Corpore & Sanguine Christi cap. 4, asserit, celebratam Synodum mense Septembri, præsidente Pontifice, ubi & ipse remansit, at Berengarius vocatus non venit.

f Hic est Victor II, ante Gebehardus Episcopus Eystadii, Papa creatus anno 1055, mortuus an. 1057.

g Habita ea Synodus anno 1055: & iisdem verbis hic relatis describit ibi acta Lanfrancus dicto cap. 4.

h Nicolaus II sedit ab anno 1059 ad 1061. De eo agit Lanfrancus cap. 5.

i Cadomum, jam urbs celebris & caput inferioris Normanniæ cum Academia.

k Sunt hæc monasteria a Calvinistis diruta. Chartas fundationis & privilegiorum, & nomina Abbatum & Abbatissarum utriusq; loci edidit in Notis pag. 31 Acherius. Nunc autem intelligimus iterum esse celebre monasteriū S. Stephani.

l Hæc fere omnia his verbis reseruntur apud Gemmeticensem.

m Anno 1063, ut indicat Robertus de Monte.

n Rabodus, seu Ratbodus de Ria, fuit anno 1074 factus Sagiensis Episcopus, cum jam filius esset Abbas.

o Guilielmus I creatus Archiepiscopus anno 1079, mortuus anno 1110.

p Anno 1066, occupata a Guilielmo, Conquæstore hinc dicto, Anglia fuit, ex testamento S. Eduardi Regis, cujus erat cognatus; expulso, qui regnum invaserat, Haroldo Dano.

CAPUT III.
Rotomagensi Archiepiscopatu recusato, Canturiensem admittere cogitur Lanfrancus.

[19] Libet nunc quasi ab alio exordio seriem nostræ narrationis dirigere, & quædam omissa inserere, & sic cuncta de eodem Lanfranco, prout poterimus prosequi. Hic igitur homo, religione & sapientia omni ævo memorabilis, nobili ortus parentela, ab annis puerilibus eruditus est in scholis liberalium artium & legum secularium, ad suæ morem patriæ. Adolescens orator veteranos adversantes in actionibus causarum frequenter revicit, [Iurisperitus, & orator,] torrente facundiæ accurate dicendo. In ipsa ætate sententias depromere sapuit, quas gratanter Jurisperiti aut Judices vel Prætores civitatis acceptabant. Meminit horum Papia. At cum in exilio philosopharetur, accendit animum ejus divinus ignis, & illuxit cordi ejus amor veræ sapientiæ: animadvertebat enim, quod mundi hujus prosperitas & gloria, vanitas est. Repentino itaque animi motu se abnegans, mundoque renuntians, sumpsit Becci habitum religionis, & regulariter vivere cœpit.

[19] Studiosus fuit idem cœnobita verbi gladio perimere sectas, [fervens pro fide Catholica,] si quas advertisset Catholicam lædere fidem. Idem quoque optimus plenitudine caritatis, resuscitare satagebat, per fidei rectitudinem, in hæresi mortuos. Sapientes & religiosi Pontifices Metropolitani, nec non & Abbates, tremuerunt sapientiam Lanfranci, atque religiositatem & auctoritatem, & ejus correctioni se subdi gavisi sunt. Ipsum quoque Ecclesiæ plures Pontificem vel Abbatem sibi, incredibili desiderio, petierunt. Roma, caput orbis, solicitavit eum epistolis, precatu conata eum retinere & vi: quippe cognoverat eum peritissimum honesta quælibet & eorum contraria secernere, diligentissimum cuique sua retribuere perpendiculo rationabilitatis, [prudentia præditus singulari,] promptissimum ardua duraque suscipere ac perpeti causa veri boni: cognoverat etiam hanc ejus vitam, quæ merito dicatur quædam directissima atque tutissima ad perennis vitæ portum via. Ille vero nimis altum sibi duxit aliis præesse, infimam extremitatem corde & affectu non deserens. Gloriosus Dux Normannorum Willelmus, hunc præcordiali colebat familiaritate: quapropter cœnobio Cadomensi illum præfecit invitum.

[20] Ea tempestate civitas Rothomaga viduata est sancto ac venerabili Archipræsule a Maurilio. Tunc b Clerus omnis & populus congregati, [Rothomagensem Archiepiscopatum recusat.] volebant substituendum eligere Lanfrancum: verum toto conamine ille tale onus devitabat subire, humiliter magis cupiens subesse quam præesse: nam Abbatiam Cadomensem, quam invitus susceperat, libenter dimisisset, si extra animæ læsionem gravem facere valuisset. Quod Rex advertens, providit subrogare c Joannem, quem Abricatensium constituerat Pontificem: sed ut hoc canonice fieret, [Quarto Romam abit:] licentiam petendi di gratia Romam direxit eumdem Abbatem Cadomensem Lanfrancum: qui onus hujusce legationis alacriter perferens, sicut Ecclesiis cupiebat esse consultum, a Papa d Alexandro impetravit; sacrum quoque Pallium, cum licentia hujus promotionis, deportavit: unde & ipsi toti Neustriæ gaudium fuit.

[21] Post hæc venerunt ad Regem in Angliam tres legati simul, e Ermenfredus Sedunorum Episcopus, & duo Clerici f Cardinales, missi ad petitionem ipsius a Papa Alexandro, qui eum in Pascha, coronam Regni capiti ejus imponentes, in Regem Anglicum confirmaverunt. Congregata est ergo Synodus magna g Windresoris; in qua, præsidente Rege, ab ipsis Legatis dejecti sunt quidam Episcopi indigni Episcopatu, propter vitam criminosam & inscitiam curæ Pastoralis. Inter quos deposuerunt h Stigandū, cum anathemate reprobatum, [post Stigandum depositum,] multis criminibus coinquinatum; qui cum duobus Episcopiis infanda ambitione Cantuariensem Archiepiscopatum invaserat. Substitutis itaque in locum dejectorum idoneis Rectoribus, remansit vacua Dorobernensis Cathedra, in qua pretiosus Christi Confessor Augustinus omnibus præfuit Britanniæ Episcopis. Cogitanti vero Regi de hac re, & Proceres regni consulenti; convenientissimo fine in Lanfranco quievit: quatenus uberrimum luminare, in hac arce elatum, nebulas undique pravitatum & caligines dilueret, saluberrimo fulgore cuncta honestans: quapropter misit prædictos legatos in Normanniam, ad hoc opus perficiendum. Cum igitur Sedunensis Episcopus invitaret eum ad regimen Pontificale, denuntians in Concilio Episcoporum & Abbatum Normanniȩ petitionem Regis, simulque voluntatem suam & reliquorum Sedis Apostolicæ Legatorum, & quasi præceptorum, super hac Prælatione, sancta ira, sanctaq; tristitia sic perturbatum fuisse compererunt, ut omnino contradicturum putarent, inducias ad deliberandum petentem. Perspectum namque vel indubitatum tenebat, simul ire non posse negotium Archipræsulis, & otium Monachi: ad hoc, sui provectum solito despiciebat, atque extimebat onerosissimum gubernaculum. Precatur Regina cum filio, [invitatus ad Archiepiscopatum Captuariēsem,] jubet Abbas Herluinus licet invitus, cui tamquam Christo obedire solitus erat: hortantur etiam studiose ad hoc collecti Majores: nam hanc urgentem undique violentiam dictaverat mandatum Regis, scientis obstinationem dilectissimi sibi Patris, cum ad altiora invitaretur. Non abnuit ille præcipiti sententia, ut omne factum ac dictum ejus discretionis norma dirigebat: obedientiam offendere cavet, simul & tantos qui rogant, favent, hortantur. Mœstus ergo trans mare excusatum se vadit, sperans jucunditatem in reversione: non enim æstimare potuit vir singularis, forma perfectæ humilitatis, invitum se ad Archiepiscopatum trahi. [excusare se nititur offerenti eum Regi:] Ceterum divinæ dispositioni quo consilio resisti poterit? Rex cum gaudio atque cum digna reverentia recepit Christianæ religionis adjutorem; devicit reluctantem excusationem, pulchre pugnans humilitate & majestate. Advocantur hilari festivoque jussu Cantuariensis Ecclesiæ Primores, & multa dignitas regni Ecclesiastica & Secularis.

[22] Hunc igitur Rex intima semper coluit familiaritate; tum pro eminenti secularium ac divinarum litterarum peritia, tum pro monachici ordinis singulari observantia; impendens ei reverentiam & gloriam; venerans ut patrem, verens ut præceptorem, diligens ut filium vel fratrem. Illi consulta animæ suæ, illi speculam quamdam, unde Ordinibus Ecclesiasticis regula vivendi per omnem Normanniam & Angliam prospiceretur, commisit. Si quis vero admirans quærit cur tantus vir, tantopere voluit declinare officium Episcopale, vel quare Abbas invitus hoc ei præcipiebat. [sed ab Herluino Abbate coactus,] Primum de Abbate noverit, quod nequaquam invidendo ejus promotioni hoc faciebat, quippe cum ejus & honorem & exaltationem præ ceteris affectaret. Præcipiebat ergo illi, quia voluntati Dei & sanctæ Ecclesiæ electioni eum vocanti, contradicere non audebat. Invitus autem jubebat, [qui latere malens Becci effulserat per doctrinam,] quoniam ægerrime ferebat tanti ac dulcissimi amici carere consortio, qui cœnobium Becci nuperrime inceptum, situ & paupertate horrendum elegit, quod prudentia illius vigilantissimaque cura locupletavit, & in statum provexit pulcherrimi ordinis, dum regeret Collegium Fratrum severa ac miti disciplina, sanctum etiam Abbatem humili & utili consilio. Etenim cum ingloriam propriæ tantum mortificationi operam dare Lanfrancus desideraret; cum adhuc Becci esset, deprehendit eum atque publicavit cogitationum inspector Deus, ut lucerna sese colligens in vallem diffunderetur per excelsa. Effulsit eo magistro, obedientiæ coactu, philosophicarum ac divinarum litterarum bibliotheca, nodos quæstionum in utrisque solvere potentissima. Fidem scriptis merear nullam, nisi quæ scribo Europæ latitudo asserat: neque sileri puto de eisdem in Africa vel Asia. Ipse vero Lanfrancus idcirco Pontificale onus subterfugere gestiebat; quia sapientia plenus prævidebat, quod otium monachilis ordinis, inter occupationum Episcopalium frequentissimos tumultus, nequaquam ex integro haberi potest. Terreat exemplum istud damnatos cum Simone Mago zelo Principis Apostolorum: hinc intelligant perditissimi amentiam suam. Muneribus emunt ineptissimi, quod secundum Deum oblatum tremit talis: pecunias offerunt, majores promittunt, nunc per se, nunc per amicos, quibus dignitatum culmina, si ad hujusmodi honorem pervenire poterint, repromittunt.

[23] [tandē onus admittit, & fit Archiepiscopus.] Victus igitur Lanfrancus Cadomensis Abbas, tam Dei voluntate quam circa se intelligebat, quam etiam Apostolica auctoritate, & Domni Herluini præceptione, & Optimatum Normanniæ assensu: ita multiplici ratione in Angliam traducitur; &, quæ Insularum transmarinarum primatum obtinet, Cantuariensis Ecclesiæ suscepit i Præsulatum. Qui tanto honore sublimatus, multarum amplitudine terrarum ditatus, auro argentoque locupletatus; non immemor divini illius mandati, Honora Patrem & Matrem; omnimodis benignus & liberalis extitit circa patrem suum spiritualem Herluinum Abbatem, & matrem Ecclesiam Beccensem: cujus ad eas partes transmigratio, paucos ante dies quam inde allegatio veniret, venerabili Herluino Abbati, [uti fuerat Herluino Abbati præmonstratū,] per visum ostensa est hoc modo. Videbat quod in virgulto suo arborem malum habebat, cujus ramorum spatiositas multa erat, & magna fructuum ubertas, pomorum quoque species delectabilis & sapor optimus. [Exod. 20, 12.] Hanc Rex prædictus ab Abbate poscebat, volens eam ad quoddam suum virgultum transferre, reluctante Abbate, & quod ea sola sustentaretur opponente: sed, quia dominus erat, evicit, & arborem asportavit: verum radices penitus avelli non potuerunt; ex quibus pullulantes virgulæ, confestim in arbores magnas excreverunt. Post parvum denique sub eo visu intervallum, [sub specie arboris a Rege petitæ & translatæ.] memoratus Rex, de arboris ipsius nimia fructificatione coram illo gaudebat; & ille se ex ea lætissimas habere propagines adgaudendo respondebat: invitabatur a Rege, ut ipsum translatæ arboris incrementum iret videre, sed nescio quæ causa impediebat ne iret. Hæc omnia sicut visio digessit, rerum eventus explicuit, præterquam quod vere ivit, & quod audierat vidit. Virgultum Abbatis erat Beccensis Ecclesia, cujus arbor maxima, ille Doctor, non solum eam, verum alias omnes per patriam suo exemplo & doctrina sustentabat Ecclesias. Qui ob Religionis sacræ institutionem tradendam Anglis, a prædicto Rege per Abbatem suum, cui soli tamquam Deo parebat, ad transmarina migrare postulatus; multum invitus salva obedientia, atque ab invito Abbate jussus, paruit.

[24] Unde scribens Papæ Alexandro, post salutationem ait: [Ille Alexandre Papæ scribens] Cum de Beccensi Congregatione in qua habitum Religionis assumpsi, a Principe Normannorum Willelmo abstractus. Cadomensi præessem cœnobio, imparque existerem paucorum regimini Monachorum; incertum habeo quo judicio omnipotentis Dei, factus sum, te jubente, speculator multorum numeroque carentium populorum. Quod cum præfatus Princeps, jam Rex Anglorum factus, multis variisque modis laboraret efficere, cassatis tamen laboribus suis a me nullo modo potuit impetrare; quoad usque Legati tui, Hermenfredus videlicet Sedunensis Episcopus atque Hubertus S.R.E. Cardinalis in Normanniam venerunt, atque in eorum præsentia, ut Cantuariensem Ecclesiam regendam susciperem, ex Apostolicæ Sedis auctoritate præceperunt. Adversus hos imbecillitas mearum virium morumque indignitas prolata in medium nihil profuit, excusatio incognitæ linguæ gentiumque barbararum nullum apud eos locum invenire prævaluit. Quid plura? Assensum præbui, veni, suscepi: in quo tot molestias, tot tædia, tantumque ab omni fere bono defectum sustineo; tot aliorum in diversis personis perturbationes, tribulationes, damna, obdurationes, cupiditates, spurcitias, tantumque sanctæ Ecclesiæ casum incessanter audio, video, sentio; ut tædeat me vitæ meæ, doleamque plurimum me usque ad hæc tempora pervenisse. Mala siquidem sunt quæ in præsenti cernuntur, multum vero deteriora ex istorum consideratione in futuro conjiciuntur. Et ne diu Celsitudinem vestram, [instanter petit ab Episcopata absolvi] multis magnisque negotiis occupatam, prolixæ orationis ambitu protraham; rogo quatenus, propter Deum & animam vestram, sicut vestra cui contradici fas non fuit auctoritate alligastis, sic quoque, abrupto per eamdem auctoritatem hujus necessitatis vinculo, absolvatis; vitāque cœnobialē, quam præ omnibus rebus diligo, repetendi licentiam concedatis. Nec in hujus rei sperni petitione debeo, quam tam pie, tam necessarie, tam justi ex causis, concedi mihi a vobis deposco. Meminisse siquidem debetis, nec tradi oblivioni oportet, quam benigne vestros consanguineos aliosque a Roma scripta deferentes, in præfatis adhuc cœnobiis constitutus, sæpe recepi; quam studiose eos, pro captu meo ingeniique ipsorum, tam in sacris quam in secularibus litteris erudivi; ut taceam multa alia, in quibus vobis vestrisque antecessoribus, pro rerum ac temporum qualitate, non numquam servivi. Nec hoc jactando aut improperando, teste conscientia, dico; nec quasi favorem gratiæ vestræ, [pretextu exigui sui apud Anglos fructus.] probatis obedientiæ meæ obsequiis, solito majorem captare requiram; hoc tantum studeo, harumque litterarum is solum meus finis est, ut congruam rationem justamque causam possim ostendere, qua id quod peto a vestra munificentia, Christo aspirante, valeam obtinere. Quod si fortasse, considerata aliorum utilitate, secus agendum mihique id denegandum esse decernitis; valde vobis cavendum atque timendum est, ne, unde vos mercedem apud Deum habere existimatis, inde (quod a vestris actibus semper procul sit) peccati periculū incurratis. Nullus enim est a me aut per me in hac terra animarum profectus; aut si ullus existit, tam parvus est, ut detrimentis meis comparari non possit. His verbis adverti potest quam invitus Pastoralem curam susceperat; & quam libenter eam dimisisset, si concedere Papa voluisset: nam timebat suum defectum, nec adhuc ad votum cernebat in sibi commissis profectum.

ANNOTATA.

a Maurilius mortuus est 9 Augusti anni 1067.

b Hæc Ordericus Vitalis lib. 4 Historiæ Ecclesiastica, relatus inter Normannicos scriptores Duchesnii pag. 507.

c Joannes Abrincensem Ecclesiam rexerat annos 7 menses 3.

d Alexander II Sedit ab anno 1061 ad an. 1073.

e Sedunum, vulgo Sitten, urbs Valesia primaria & Episcopalis haud procul a Rhodani fluvii fontibus. Ibi Ermenfredus Episcopus erat anno 1059, & ejus mentio fit in donatione Ecclesiæ Leodiensi facta anno 1071.

f Joannes & Petrus Presbyteri appellantur a Wigornïensi, Dunelmensi & aliis.

g Synodus apud Windesoram habita est in crastino Pentecostes, inquit Hovedenus.

h Stigandus ex Elmhamensi Episcopo Wintoniensis factus an. 1047, occupaverat sedem Cantuariensem anno 1052, mortuus sub finem hujus anni. Ejus crimina varii enumerant.

i Ordericus Vitalis l 4 ubi supra, pag. 520. Anno 1070 Lanfrancus Cadomensium primus Abbas, Anglis divinitus institutor datus est, & honestissima electione ac fideli consecratione Cantuariensis Ecclesiæ IV Kalendas Septembris inthronizatus est.

CAPUT IV.
Ecclesia Beccensis consecrata, Cantuariensis restaurata, jura vindicata.

[25] Verum ejus inibi quantus postea extiterit fructus, latissime attestatur innovatus usquequaque institutionis Ecclesiasticæ status; [Egregie in Ecclesia Cantua. riensi fructificans,] & Cœnobialis ordo, qui omnino ad laïcalem prolapsus fuerat dissolutionem, ad probatissimorum reformatus disciplinam monasteriorum. Clerici sub Canonicali coërcentur regula: Populus, rituum barbarorum interdicta vanitate, ad rectam credendi atque vivendi formam eruditur. Hanc fructuum Deo suavissimorum fragrantiam, cujus ex odore domus Dei per orbem impleta est, quam & ipse Abbas absens jucundissime senserat; postea præsens, quanto vicinius, tanto jucundius sensit, profectus ad eum in Angliam. Cumque ad Archiepiscopum pervenisset, quæ tunc inter eos submittendi sese ad invicem pia contentio? Summus Antistes, & in Ecclesiis transmarinis vices Apostolicas gerens, [Herluinum Ab. honorifice excipit,] submittebat se suo quondam Abbati, ut alius quivis Monachus; secundus ubique ab eo ad Missarum solennia residendo; & manum illius, cum aliquid ab eo accipiebat, nisi raptim ille retraxisset, osculando. Illi sedes eminentior, ac imperandi jus omne tribuebatur: donabat famulorum delinquentium reatus, ac cetera in domo pro velle faciebat. Domini nomen alius, ille auctoritatem gerebat. Quanto curia sua frequentior, quanto utriusque ordinis personarum totius regni excellentium conventus fiebat numerosior; tanto majori coram omnibus illum Archiepiscopus præferebat obsequio. Multum mirabantur universi, maxime Angli, [& cum admiranda submissione,] Archiepiscopum Cantuariensem sic submitti ulli mortalium. Abbas vero, quam debebat dignitati tantæ, submissionem conabatur exolvere, sed nullatenus permittebatur. Ecce quid in hac vita servientibus sibi opulentissima Dei manus retribuit. Qui pauperiem Christi assumens, olim contemptui ab universis & derisui habebatur; habet nunc qui morem sibi gerat Primatem totius regni Angliæ Pontificem, cum omnibus sibi commissis. Eamdem benignitatis Dei vicem & ille acceperat; qui abnegans semetipsum, sibi, qui olim pro Deo libertatem sui tradiderat, videt nunc ad vestigia sua advolvi, ut non dicam, Consulares multos, immo & maximum totum sibi accline Regnum.

[26] [ejusdem apud Beccum insignes discipuli:] De radicibus illius magnæ arboris, quæ in horto suo remanserant, ut per somnium suum viderat, vidit postea prædicandus vir Herluinus pullulantes quasdam virgulas, in arbores magnas excrevisse; multos videlicet ad magna bonorum operum incrementa, per illius institutionem accessisse. Arbor fructibus opima fuit Venerabilis Anselmus, Ecclesiæ a Augustensis Clericus, qui Lanfrancum ad monachatum subsecutus, post eum Prior, post Abbatem Herluinum Abbas Becci, dein Archiepiscopus Cantuariensis post eumdem Lanfrancum fuit: de quo cuncta majora fuerunt, quam nostra oratione referri queant. Arbores fructuum bonorum jucunditate delectabiles fuerunt, Abbas Westmonasteriensis, b Gilbertus Crispinus; Abbas Cormeliensis, c Willelmus; d Henricus, Ecclesiæ Cantuariensis Decanus; e Hernostus, Roffensis Ecclesiæ Episcopus; & qui ei ad idem officium successit ibidem, vir morum sanctitate admodum reverendus, Gundulfus. Hi juvante Dei gratia in Beccensi Ecclesia a Magistro Lanfranco edocti, & a sancto Patre Herluino in sancta religione instructi; in Ecclesiis aliis postea honorabiles Patres sunt instituti.

[27] [a quibus in novā transgressis ecclesiam,] Nova necdum sacrata erat ecclesia Becci, quā Herluinus ab ipso, cujus eam consilio inchoavit, & auxilio consummavit, expectabat consecrari, instanter hoc a Deo exposcens: cujus petitioni, qui ad cetera sibi benignus extiterat Deus, optatum concessit effectum, adimplens per omnia super hac re illius desiderium. Interea, paratis omnibus quæ necessaria erant usibus habitantium, post refectionem, Vigilia omnium Sanctorum, Fratres relinquentes veterem habitationem, ordinata Processione, canentes Responsorium, O Beata Trinitas, f venerunt in novam ecclesiam, intrantes novas ædes, deinceps eas habitaturi; ibique festivitatem Omnium Sanctorum, cum gaudio & alacritate omnium, celebraverunt. In crastinum, dum Missa cantaretur, sanctus Pater collectam multitudinem pauperum in novas officinas jussit induci, & abundantissime cibo & potu refici. Quarto deinde anno g dedicata est ecclesia, cum magna gloria, & a quo Pater desiderabat. Nam pro quibusdam negotiis, tam secularibus, quam ecclesiasticis gentium transmarinarum, [Lanfrancus exceptus,] sæpe memoratus Pontifex summus Lanfrancus ad Curiam eminentissimi Regis Anglorum Willelmi, in Normania tunc commorantis, veniens, primo accessit ad ipsum monasterium; & qua non potuit majori decentia, a Fratribus est susceptus; ipse vero qua non potuit majori humilitate, cum eis se habuit; juxta quod scriptum est: Quanto magnus es, humilia te in omnibus. [Eccl. 3, 20] Est autem Beccense monasterium inter duos montes situm, super rivum qui Beccus dicitur, a quo & nomen h accepit. Cum ergo venisset ad descensum montis, qui ipsi cœnobio eminet, fertur annulum de digito extraxisse; nec postea quamdiu Becci moratus est, [reverenterq; habitus.] nisi ad Missarum solennia, resumpsisse. Ad Abbatis jam senio incurvati osculum accedens, tam magnus Antistes, ad pedes ejus advolvi conatus est: verū illo econtra id ipsum conante, longo utique luctamine, dum alter alterum sustentat, neuter explevit quod satagebat. Post multos diuque optatos amplexus, cum Fratribus in claustro sedit Archiepiscopus, ut quivis alius ipsorum; juvenes, senes, atque infantes, unumquemque singillatim compellans, & juxta uniuscujusque qualitatem debita confortatione adhortans. Quis enarrare sufficienter queat, [& omnibus comiter usus,] quantam humilitatē & benignitatem omnibus condescendendo exhibebat? Ad mensam dextrorsum & sinistrorsum Fratres cum Archiepiscopo sedere, ac communi calice & scutella una cum eo coguntur sumere cibum. Nec sola ædificatione solatia Fratribus impendit, sed tanto hospite digna hospitium locavit munificentia, ut ex reliquiis festive geminari potuerint octavæ. In ecclesia cathedram Episcopalem sibi præparari noluit, sed in sedem Prioris intravit; dicens se adhuc Priorem esse, & nondum dimisisse Prioratum.

[28] [eorumdem rogatu] Compellatus ab universis de consecratione ejusdem ecclesiæ, paratus eorum morem gerere voluntati, ad Curiam profecturus inducias petiit, donec inde sciret voluntatem Regis. Deinde Fratrum votis commendatus, ad Regem pervenit, locutus cum eo, unde rogatus discesserat, diem Dedicationis accepit, & confestim remisit non solum qui diceret, verum & unde fieret. Igitur decimo Kalendas Novembris, anno ab Incarnatione Domini MLXXVII sanctæ omni Ecclesiæ venerandus, gentium transmarinarum Primas & Pontifex summus Lanfrancus advenit, [ecclesiam consecrat an. 1077.] consecrando consummaturus ecclesiam, quam inspirante Deo inchoavit; & in cujus fundamentis extruendis lapidem secundum ipse manu sua imposuit. Convenerunt universi Normanniæ Episcopi, Abbates, & alii quique religiosi viri affuerunt, & Proceres regni. Rex & Regina aliis intenti non affuerunt; sed largitatis suæ beneficia miserunt. Agitur Dedicatio lætissima solennitate, & solenni omnium alacritate: alacritati hominum aër ipse purissimus diesque lucidissimus arridebat. Languor qui per octo ante dies Patrem ipsum monasterii tenuerat, tunc eum dimisit, & Deo miserante ad diem plenissime convaluit. Finitur majori quam cœpta fuerat jucunditate solennitas.

[29] [indeque digreditur cum fletu omnium,] Tertio die seculis memorandus jam sæpe fatus Cantuariorum Archiepiscopus, ab universis Fratribus eundi missionem poposcit. Quis tantum tantæ inter eos benignitatis virum recedentem siccis oculis aspicere potuit? Omnes erupere in lacrymas: parvuli non valebant consolari. Consulto maturavit discessum, quatenus a fletu se continerent vel post ejus discessum. Venerabilis Herluinus, eum supra omnes mortales amans, & ab eo amatus, per duo milliaria discedentem prosecutus est amicum, ad suos visus numquam in hac vita ulterius rediturum. Nam ante diei ipsius Dedicationis annuam revolutionem, i diem clausit extremum. Quæ cordis amaritudo! quis fletus in ipso ultimo vale, & ultimo ab invicem discessu!

[30] His præoccupando ita præmissis, ad ordinem nunc revertamur. Post translationem in Angliam, Lanfrancus, non oblitus propter quod venerat, totam intentionem suam ad mores hominum corrigendos, & componendum Ecclesiæ statum convertit. Et prius ipsam regni Matrem Ecclesiam Dorobernensem renovare studuit: & quia ante aliquot annos, [Ecclesiam Cantuariensem & officinas ædificat;] igne combusta fuerat, a fundamentis illam reædificare studuit, grande opus & spatiosum. Officinas quoque, usibus Monachorum necessarias, ædificavit: & quod mirum admodum sit, de Cadomo, ubi Abbas extitit, velivolis navibus per mare transvehi faciebat quadros lapides ad ædificandum. Domos quoque ad habitandum sibi construxit prope ecclesiam: quæ omnia ædificia muro magno & alto cinxit. Dispositis sufficienter quæ ad regularem victum & vestitum sunt necessaria, ecclesiam ipsam pretiosis atque multis ditavit ornamentis. [aliaque restaurat.] Dignitates vero Cantuariensis Ecclesiæ, quæ vetustate vel negligentia deciderant sive imminutæ fuerant, renovando reformavit. Terras multas, quæ ablatæ fuerant, in jus Ecclesiæ revocavit, & viginti quinque maneria Ecclesiæ restituit. Xenodochia vel Ptochotrophia duo extra civitem ædificavit, unum ad Aquilonem, alterum ad Occasum, cum omnibus necessariis: quibus de suo annuos reditus, quantum satis visum est, delegavit. In maneriis suis instituit præbendas dandas pauperibus per annum. In pluribus ipsorum maneriis construxit lapideas domos sibi ad habitandum.

[31] [libertatem suorum defendit contra Odonem fratrem Regis.] Odo Bajocensis Episcopus, frater Willelmi Regis, erat Comes Cantiæ eo tempore, quo Lanfrancus ad Archiepiscopatum venit. Hic multis gravaminibus atterebat homines illius provinciæ, & simul homines Dorobernensis Ecclesiæ: cui Lanfrancus in faciem restitit, & coram omnibus testimonio antiquorum Anglorum, qui periti erant legum patriæ, k deratiocinatus est libertatem terræ suæ, & liberavit homines suos a malis consuetudinibus, quas Odo volebat illis imponere. Adhuc plures supersunt, qui & locum placiti, & nomen loci norunt, & modum finemque litis, quo contentio terminata est, referunt. Quid de Clericis villarum suarum Cicestrensi Episcopo scripsit, subter annecti dignum duximus. l Lanfrancus Dei gratia Archiepiscopus dilectissimo Fratri Stigando, Cistrensi Episcopo, salutem. Clerici villarum nostrarum, qui in vestra diœcesi existunt, quæsti nobis sunt, quod vestri Archidiaconi repertis occasionibus pecunias ab eis requirunt, & a quibusdam jam acceperunt. [& contra Episcopum Cicestrensem.] Meminisse debet Fraternitas vestra, quia contra morem antecessorum nostrorum atque vestrorum vobis concessimus, eisque imperavimus, quatenus ad vestras Synodos irent, & ea quæ ad Christianæ religionis notitiam prodesse possunt, sine interpellatione vel discussione aliqua, a vobis audirent; si quæ vero in ipsis culpȩ invenirentur, suspensa interim vindicta, ad nostrum examen servarentur, & nobis vel in miserendo vel in ulciscendo, sicut semper consuetudo fuit, obnoxii tenerentur. Mandamus itque vobis, ut male accepta sine dilatione reddi jubeatis, & ministris vestris, ne ulterius id præsumant, servandæ caritatis studio prohibeatis. Nos vero Presbyteris nostris, extra Cantiam constitutis, omnino præcipimus, ne ad vestram vel aliam Episcopi Synodum amplius eant, nec vobis vel aliquibus ministris vestris pro qualibet culpa amplius respondeant: nos enim cum ad villas nostras veniemus, quales ipsi vel in moribus vel in sui ordinis scientia sint, pastorali auctoritate vestigare debemus. Chrisma tamen a vobis accipiant, & ea quæ antiquitus instituta sunt in Chrismatis acceptione persolvant. Sicut namque ea quæ antiquitus usque ad nostra tempora antecessores nostri habuerunt, solerti vigilantia cupimus illibata servare; ita aliis debita aliqua (quod absit) usurpatione noluerunt denegare.

[32] Euntem illum ad Archiepiscopatum multi secuti sunt, [sicut suum Prematum contra Archiep. Eboracensem,] e quibus plures retinuit, quos honoribus & terris ditavit, sicut posteri eorum testantur, manentes usque ad præsens. Sed ut retro redeam, primo adventu ejus in Angliam, auctoritate summi Pontificis Alexandri & gloriosi Regis Willelmi, convocavit Episcopos & Principes terræ, Clerum & Populum, ad renovanda decreta & instituta sanctorum Patrū de Synodis celebrandis, & de consuetudinibus ecclesiasticis. In hoc conventu ostensum est contra Thomam Electum, qui hoc contradicebat, quod Eboracensis Archiepiscopus debet esse Cantuariensi subditus Antistiti: quod quomodo actum sit, plenius qui voluerit scire, ex his quæ subjecta sunt, nosse poterit m. Anno ab Incarnatione Domini MLXX, intravit Anglicam terram Lanfrancus, Cadomensis cœnobii Abbas, monentibus atque præcipientibus Willelmo glorioso Anglorum Rege, & felicis memoriæ Alexandro totius sanctȩ Ecclesiæ summo Pontifice. Is post paucos sui introitus dies Dorobernensem Ecclesiam regendam suscepit: consecratus est autem IV Kalendas Septembris, in Sede metropoli a Suffraganeis ipsius Sedis, Willelmo, Londoniensi Episcopo; Walchelino n, Wentano; Remigio o, Dorcensi sive Lincolniensi; Siwardo, Rofensi; Herfasto p, Helmeanensi sive Thesfordensi; Stigando q, Selengensi; Hermanno, Siraburnensi r; Gisone, s Wellensi. Ceteri qui absentes fuerunt, causas suæ absentiæ, tam legatis quam litteris, ostenderunt.

[33] Ipso anno Thomas Eboracensis Ecclesiæ electus Antistes, [initio aditæ Sedis vindicaverat,] Cantuarberiam ex prisca consuetudine ab eo sacrandus advenit: a quo cum Lanfrancus scriptam de obedientia sua, cum adjectione jurisjurandi, professionem, custodito antecessorum more, exposceret; respondit Thomas, numquam se id facturum, nisi prius scriptas de hac re auctoritates legeret, nisi testes hujus antiquitatis assertores cerneret, postremo nisi congruas super hac re rationes audiret, quibus id juste & rationabiliter sine suæ Ecclesiæ præjudicio facere deberet. Hoc autem ignorantia magis, quam spiritus elati pertinacia agebat: novus enim homo & Anglicæ consuetudinis penitus expers, verbis adulatorum plus æquo & bono fidem exhibebat. Lanfrancus tamen in præsentia paucorum Episcoporum, qui ad eum pro hac consecratione venerant, quod postulavit, ostendit. At ille abspernatus omnia, non sacratus abscessit. Quod Rex audiens graviter accepit, existimans Lanfrancum injusta petere, & scientia litterarum magis quam ratione & veritate confidere; quamvis nec ipsi Thomæ deesset scripturarum peritia, multo ingenio, multo studio comparata. Paucorum dierum spatio evoluto, Lanfrancus ad Curiam venit, a Rege audientiam postulavit, redditis rationibus ejus animum mitigavit, transmarinis qui aderant suæ parti justitiam adesse suasit & persuasit: Angli enim qui rem noverant, assertionibus ejus per omnia constantissime testimonium perhibebant. Itaque regio edicto communique omnium decreto statutum est ad præsens, [Rege mandante ut is sibi obedientiam profiteretur.] debere Thomam ad matrem totius regni Ecclesiam redire, professionem scribere, scriptam legere, lectam inter examinandum, in præsentia Episcoporum more ecclesiastico, Lanfranco porrigere: in qua præceptis quidem ejus, in omnibus quæ ad Christianæ religionis cultum pertinent, se obtemperaturum absolute nulla interposita conditione promitteret; successoribus vero ejus non ita, nisi prius vel coram vel in Episcopali Concilio, competens ei ratio redderetur, qua antecessores suos Dorobernensis ecclesiæ Primatibus id fecisse & facere debuisse, evidentissime ostenderetur. Igitur rediit, quæ jussa sunt implevit, sacratus abscessit. Non post multos dies Lanfrancus ab universis regni Anglici Episcopis, qui diversis temporibus, diversis in locis, ab aliis Archiepiscopis vel a Papa tempore Stigandi sacrati sunt, professionem petiit & accepit.

ANNOTATA.

a Est hæc Augusta Prætoria, metropolis Salußiorum vulgo Aoste, Ducatus caput sub hodierno Pedemontio, uti ad Vitam S. Anselmi explicuimus.

b Gilbertus, scriptor Vitæ B. Erluini, ut in Prologo dicitur.

c De hoc Willelmo supra actum num. 10.

d Huic Henrico inscripsit S. Anselmus epist. 54 libri 1, & epist. 44 libri 2.

e Hunc petit Lanfrancus epistola 48 constitui Pastorem. De eo autem & successore infra agitur num. 53.

f Anno 1073 id factum indicatur in Chronico Beccensi.

g Anno 1077, ut infra dicitur.

h Nempe in veteri lingua Francica, quæ & Teutonica fuit, Beke significat rivum.

i Anno 1078, die 26 Augusti, in Dominica, littera Dominicali G cyclo Solis 22.

k Deratiocinari est hic rem litigatam evincere seu recuperare. Videri possunt aliæ explicationes apud Spelmannum in Archæologo, Acherium in Notis, & Cangium in Glossario.

l Editio Acheriana, epistolarum contextus omittere solita, lectore ad ipsum Librum earum remisso, nescio quo errore, nos hic remittit ad Epist. 40: sed citanda erat Epist. 27, quam uti & alia infra citandas ad longum describimus, sicut fecerat Milo.

m Sequentia omnia, usque ad numerum 40, habentur eisdem verbis apud Malmesburiensem, lib. 1 de Gestis Anglorum Pontificū, ubi præfatur Lanfrancum scripto suo melius insinuasse, quod de Ordinatione sua & de controversia inter se & Eboracensem Thomam commota & sedata ita scripsit.

n Wenta Belgarum Ptolomæo, est Wintonia, hinc VVentanus Episcopus idem est qui VVintoniensis. Erat autem VValkelinus hoc eodem anno 1070, in festo SS. Trinitatis ab Hermanno Episcopo Sedunensi Legato Apostolico consecratus.

o Doria seu Dorcinia nunc vicus in Oxoniæ Comitatu, ab ea 9 milliaribus versus Austrum sita, aliquibus Dorcestria etiam dicta, sed longe diversa a Dorcestria apud Saxones Occidentales, ubi est caput Comitatus. Inde hic relatus Remigius Sedem transtulit Lincolniam.

p Herfasto Episcopo scripsit Lanfrancus epistolas 19, 21 & 22. Hic teste Malmeshuriensi Episcopatum de Helmstad transtulit ad Thetfordam, nec diu postea Herebertus transtulit Norwicum. Sunt eæ Norfolciæ urbes.

q Malmesburiensis, Selesiensi, vulgo Selsey, ex quo loco Cicestriam transtulit Sedem hic indicatus Stigandus. Sunt ea loca in Sussexia, sive in Saxonia Australi.

r Idem Malmesburiensis, Schereburnensi, inde Sedes ab hoc Hermanno Serisberiam alias Saris buriam, est translata. Est autem locus apud VVestsexiam in Comitatu Vilioniæ.

s VVella proxima Bathoniæ in Comitatu Somersetensi. Hinc posteri Barthonienses Episcopi sæpius appellati.

CAPUT V.
Decisio controversiæ de Primatu Cautuariensis Ecclesiæ supra Eboracensem.

[34] Sequenti anno cum præfato Archiepiscopo Romam ivit, [Romæ benevole a Papa susceptus,] & honorifice a Sede Apostolica susceptus est: siquidem venienti Papa assurrexisse dicitur, tum pro sua magna religione & eminenti scientia, tum quia, dum esset in Normannia, venientes Romanæ Ecclesiæ ministros honorifice suscipiebat, & quosdam Papæ consanguineos studiose docuerat. Fertur etiam Papa dixisse: Non ideo assurrexi ei, quia Archiepiscopus Cantuariæ est; sed quia Becci ad scholam ejus fui, & ad pedes ejus cum aliis auditor consedi. Itaque duo Pallia illi dedit, unum quod de altari Romano more accepit; alterum vero in indicium videlicet sui amoris, cum quo Missam celebrare solebat, Alexander ei Papa sua manu porrexit. In cujus præsentia Thomas calumniam movit de primatu Dorobernensis Ecclesiæ; & de subjectione trium Episcoporum, Dorcensis sive Lincolniensis, Wigornensis, & Licifeldensis quæ nunc est Cestrensis; dicens, Cantuariensem Ecclesiam atque Eboracensem, parem ad se invicem honorem habere, nec alteram alteri, secundum B. Gregorii constitutionem, debere ullatenus subjacere; excepto quod alterutrius Archiepiscopum, [& controversiam ab Eboracensi motam in Anglia jussus terminare,] priorem & digniorem oporteat esse eo, quem constiterit fuisse posterius ordinatum: prædictos vero tres Episcopos, suæ Sedi suisque antecessoribus ab antiquis temporibus extitisse subjectos. Lanfrancus hoc audiens, etsi moleste tulit, modesta tamen discretione verba illius veritate penitus carere respondit: asseverans Gregorianam illam constitutionem, non de Cantuariensi & Eboracensi esse promulgatam. De qua re & de tribus Episcopis, multis hinc inde verbis prolatis, decrevit Alexander Papa, oportere hanc causam in Anglica terra audiri, & illic totius regni Episcoporum & Abbatum testimonio & judicio definiri.

[35] Lanfrancus, quamvis alligatum illum suo tempore facta ab eo professione teneret; maluit tamen pro successoribus suis laborare, quam eis imposterum indiscussam hanc tantam calumniam discutiendam reservare. Uterque igitur in Paschali solennitate ad Regem venit: ibique prolatis in medium partium rationibus, sententiam de negotio regalis Curia dedit. [causam obtinet,] Jussum tunc est fieri scriptum, totius causæ continens finem. Lanfrancus Alexandro Papæ Epistolam direxit, in qua ei totius negotii gestionem breviter & veraciter enarravit. Utraque scripta subter annexa sunt, præmissa professione, quam Thomas Lanfranco, coram Rege & ejus Curia, manu in manum porrexit. Decet Christianum quemque Christianis legibus subjacere, nec his, quæ a sanctis Patribus salubriter instituta sunt, quibuslibet rationibus contraire: hinc namque iræ, dissensiones, invidiæ, contentiones, ceteraque procedunt, quæ amatores suos in pœnas æternas demergunt: & quanto quisque altioris est ordinis, [cui ille de scripto obedientiam profitetur,] tanto impensius divinis debet obtemperare præceptis. Propterea Ego Thomas, ordinatus jam Eboracensis Ecclesiæ Metropolitanus Antistes, auditis cognitisque rationibus, absolutam Tibi, Lanfrance Dorobernensis Archiepiscope, tuisque successoribus, de canonica obedientia professionem facio: & quidquid a te vel ab eis juste & canonice injunctum mihi fuerit, servaturum me esse promitto. De hac autem antea cum a te ordinandus essem dubius sui; ideoque tibi quidem sine conditione, successoribus vero tuis, conditionaliter obtemperaturum me esse promisi. Decretum Curiæ hujusmodi fuit.

[36] Anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi MLXXII, Pontificatus autem. [juxta decretum Concilii,] Domni Alexandri Papæ undecimo, regni vero Willelmi gloriosi Regis Anglorum & Ducis Normannorum sexto, ex præcepto ejusdem Alexandri Papæ, annuente eodem Rege, in præsentia ipsius & Episcoporum atque Abbatum, ventilata est causa de Primatu, quem Lanfrancus Dorobernensis Archiepiscopus super Eboracensem Ecclesiam jure suæ Ecclesiæ proclamabat: & de ordinationibus quorumdam Episcoporum, de quibus, ad quem specialiter pertinerent, certum minime constabat. Et tandem aliquando diversis diversarum scripturarum auctoritatibus probatum atque ostensum est, quod Eboracensis Ecclesia Cantuariensi debeat subjacere; ejusque Archiepiscopi, ut Primatis totius Britanniæ, dispositionibus, in his quæ ad Christianam religionem pertinent, in omnibus obedire. Subjectionem vero Dunelmensis, hoc est a Lindisfarnensis Episcopi, atque omnium regionum, a terminis Licifeldensis Episcopii, & Humbræ magni fluvii, usque ad extremos Scotiæ fines, & quidquid ex hac parte prædicti fluminis ad Parochiam Eboracensis Ecclesiæ jure competit, Cantuariensis Metropolitanus Eboracensi Archiepiscopo ejusque successoribus in perpetuum obtinere concessit: ita ut si Cantuariensis Archiepiscopus Concilium cogere voluerit, ubicumque visum fuerit, Eboracensis Archiepiscopus sui præsentiam, cum omnibus sibi subjectis Episcopis, ad nutum ejus exhibeat, & ejus canonicis dispositionibus obediens existat. Quod autem Eboracensis Archiepiscopus, [Lanfranco juramentū remittente:] professionem facere debeat Cantuariensi Archiepiscopo, etiam cum sacramento, Lanfrancus Dorobernensis Archiepiscopus ex antiqua antecessorum consuetudine ostendit. Sed ob amorem Regis, Thomæ Eboracensi Archiepiscopo sacramentum ralaxavit: scriptamque tantum professionem recepit, non præjudicans successoribus suis, qui sacramentum cum professione a successoribus Thomæ exigere voluerint. Si Archiepiscopus Cantuariensis vitam finierit, Eboracensis Archiepiscopus Doroberniam veniet; & eum qui electus fuerit, cum ceteris præfatæ Ecclesiæ Episcopis, ut Primatem proprium jure consecrabit. Quod si Archiepiscopus Eboracensis obierit, is qui ei successurus eligitur, accepto a Rege Archiepiscopatus dono, Cantuariam vel ubi Cantuariensi visum fuerit, accedet; & ab ipso ordinationem canonico more suscipiet.

[37] [qui Romani scribit,] Huic constitutioni consenserunt præfatus Rex, & Archiepiscopi Lanfrancus Cantuariensis & Thomas Eboracensis, & Hubertus sanctæ Romanæ Ecclesiæ Subdiaconus & præfati Alexandri Papæ Legatus, & ceteri qui interfuerunt Episcopi & Abbates. Hæc ut gesta sunt Lanfrancus Alexandro notificavit per subscriptam Epistolam. Domino, totius Christianæ Religionis summo speculatori, Alexandro Papæ Lanfrancus. Meminisse debet humiliter excellens excellenterque humilis Beatitudo vestra, quia quo tempore apud vos fuimus, Eboracensis Ecclesiæ Antistes adversum me palam murmuravit, clam detraxit, in præsentia Celsitudinis vestræ calumniam suscitavit, dicens, me injuste velle agere, eo quod super se suamque Ecclesiam jure nostræ Ecclesiæ primatum niterer obtinere; [quomodo jussus in Anglia causam agere,] de quorumdam quoque subjectione Episcoporum, quos Ecclesiæ suæ conatus est aggregare, antiquam sua querela non est veritus consuetudinem temerare: quibus de rebus vos, sicut sanctum prudentemque Pastorem decuit & oportuit, per scriptum sententiā promulgastis, quatenus Conventus Anglicæ terræ Episcoporum, Abbatum, ceterarumque religiosi ordinis personarum, utriusque partis rationes audiret, discuteret, definiret. Factumque est ita. Convenerunt enim ad Regalem Curiam apud Wentanam civitatem in Paschali solennitate, [sedente apud Wento iam Regis Curia,] Episcopi, Abbates, ceterique ex sacro ac laicali ordine, quos fide & actione morumque probitate par fuerat convenisse. Imprimis adjurati sunt a nobis ex vestra auctoritate per Sanctam obedientiam; deinde Regia potestas per semetipsam contestata est eos, per fidē & sacramentum quibus sibi colligati erant, quatenus hanc causam intentissime audirent, auditam ad certum rectumque finem sine partium favore perducerent. Utrumque omnes concorditer susceperunt: sese ita facturos sub præfata obligatione spoponderunt.

[38] [illam probaverit ex Bedæ Hist. Anglorum] Allata est igitur Ecclesiastica gentis Anglorum Historia, quam Eboracensis Ecclesiæ Presbyter & Anglorum Doctor Beda composuit: lectæ sententiæ, quibus pace omnium demonstratum est, a tempore B. Augustini, primi Dorobernensis Episcopi, usque ad ipsius Bedæ ultimam senectutem, quod fere centum & quadraginta annorum spatio terminatur, Antecessores meos super Eboracensem Ecclesiam, totamque insulam quam Britanniam vocant, nec non & Hiberniam b Primatum gessisse, curam Pastoralem omnibus impendisse, in ipsa Eboracensi urbe persæpe locisque finitimis (ubi eis visum fuit) Episcopales Ordinationes atque Concilia celebrasse, [ex Actis Synodalibus,] Eboracenses Antistites ad ipsa Concilia vocasse, & cum res poposcisset de suis eos actibus rationem reddere compulisse: Episcopos quoque, quorum subjectionem in quæstionem adduxerat, infra illud centum & quadraginta annorum spatium, per Dorobernenses Archiepiscopos fuisse sacratos, ad Concilia vocatos, quosdam quoque exigentibus culpis ab eis cum Romanæ Sedis auctoritate depositos; multaque in hunc modum, quæ Epistolaris modestia per singula explicare non potest: diversa ad legendum Concilia porrecta, quæ diversis temporibus, diversis de causis a meis sunt Antecessoribus celebrata: quæ tametsi non eamdem suæ institutionis habuere materiam, [ex professionibus Episcopalibus,] eamdem tamen de Primatu & subjectionibus Episcoporum tenuere sententiam: recitatæ eorumdem, de quibus quæstio versabatur, Episcoporum ante Prædecessores meos factæ electiones, & per eos ordinationes, qui Dorobernensi Ecclesiæ de sua obedientia scriptas reliquerunt professiones: urbs namque, quæ Cantwerbia nominatur, antiquis temporibus ab ipsius terræ incolis Dorobernia vocabatur.

[39] Accesserunt omnium testimonia, qui omnia quæ scripta sonuerant se suis quisque temporibus vidisse & audivisse constantissime firmaverunt: [ex cujusdā Simoniaci Eboracensis excommunicatione,] nec defuerunt gesta, quibus reseratum est, cum Anglia per Regulos esset divisa, Nordanumbrorum Regem c; ubi sita est civitas Eboraca, accepto pretio cuidam Simoniaco Episcopatum vendidisse; pro qua culpa a Dorobernensi Archiepiscopo ad Concilium vocatum fuisse, nolentemque venire pro sua inobedientia excommunicationis sententiam pertulisse: cujus communionis atque consortii omnis illarum partium Ecclesiæ tamdiu abstinuit, quoadusque Concilio seipsum exhibuit, culpam dixit, quod male gestum est correxit, de reliquo emendaturum se fore spopondit: quæ res non mediocre tulit indicium, [& ex rescriptis Pontificū Rom.] Antecessores meos super ipsam terram illamq; Ecclesiam habuisse primatum. Ultimum quasi robur totiusque causæ firmamentum, prolata sunt Antecessorum vestrorum Gregorii, Bonifacii, Honorii, Vitaliani, Sergii, item Gregorii, item ultimi Leonis privilegia atque scripta; quæ Dorobernensis Ecclesiæ Præsulibus Anglorumque Regibus, aliis atque aliis temporibus, variis de causis sunt data aut transmissa: reliqua enim reliquarum tam authentica quam eorum exemplaria, in ea combustione atque abolitione, quam ecclesia nostra ante quadriennium perpessa est, penitus sunt absumpta.

[40] His atque aliis, quæ particulatim breviterque explicari non possunt, [narrat deinde, quomodo adversarii argumenta refutarit,] ex parte nostræ Ecclesiæ primatus recitatis; contra tantam tantarum auctoritatum evidentiam, paucissimas contradictiones opposuit; Epistolam illam præcipue ferens in medium, qua B. Gregorius Londoniensem atque Eboracensem Ecclesiam pares esse, nec alteram alteri subjacere instituit. Quam scripturam cum in rem nihil facere concordi sententia cuncti protinus definissent, pro eo quod nec ego Londoniensis Episcopus essem, nec de Londoniensi Ecclesia esset quæstio instituta; vertit se ad alia egena atque infirma argumenta, quæ post paucam moram Christo revelante paucis sunt objectionibus abolita. Quem cum Rex dulci paternaque reprehensione argueret, quod contra tantam argumentorum copiam tam inops rationum venire præsumpsisset; respondit se antea ignorasse, Dorobernensem Ecclesiam tot tantisque auctoritatibus tamque perspicuis rationibus esse munitam. [& cedenti pacem concesserit,] Versus itaque que ad preces est: rogavit enim Regem, ut me rogaret, quatenus omnem mentis rancorem adversus eum pro hac causa conceptum omitterem, pacem diligerem, concordiam facerem, aliqua quæ mei essent juris studio ei caritatis concederem. Cui petitioni ego libenter & cum gratiarum actione consensum præbui; quia miserante Deo, non ego, sed ille, priscæ consuetudinis violator, causa erat illius scandali. Facta est igitur communi omnium adstipulatione de hac re quædam scriptura, cujus exemplaria per principales Anglorum Ecclesias distributa, ut futuris semper temporibus testimonium ferant, ad quem finem causa ista fuerit perducta. Cujus exemplar vobis quoque, quibus sanctam totius mundi Ecclesiam constat esse commissam, [petit autem Acta confirmari a Pontifice:] transmittendum curavi: ut ex hoc atque aliis quæ transmissa sunt perspicue cognoscatis, ex more Antecessorum, quid mihi Christique Ecclesiæ, quam regendam suscepi, concedere debeatis: quod peto honeste & sine dilatione, per indultum Sedis Apostolicæ, privilegium fieri, quatenus ex hoc quoque quantum me diligatis, evidenter possit ostendi.

[41] De eadem re scripsit quoque Lanfrancus Hildebrando, Romanæ Ecclesiæ Archidiacono, ita: Domino S.R.E. Archidiano Hildebrando Lanfrancus suus, sanctis principiis sanctum conjungere finem. Explicare litteris mens mea non potest, quanta dilectione vestræ sinceritati connectitur, quantaque dulcedine gratiarum vestrarum, quas mihi tam præsenti quam absenti benignitas vestra semper exhibuit, indesinenter reminiscitur. Propterea si donante Deo in quibuslibet rerum generibus aliquid boni facio, [idem commendat Card. Hildebrando,] salutem vestram tam temporalem quam tempore carentem tradere oblivioni non valeo; & hoc oro omnipotentem Deum, quatenus vitam vestram, ad honorem & firmamentum sanctæ Ecclesiæ suæ, prolixam in hoc seculo faciat, incontaminatam ab omni peccati contagione custodiat, & in futuro centuplicatis operibus vestris vitam vobis permanentem copiosus remunerator retribuat. Porro calumnia, quam Eboracensis Ecclesiæ Antistes adversum me movit, de primatu & subjectione quorumdam Episcoporum, secundum præceptum Apostolicæ Sedis audita & determinata est: cujus negotii gestionem, breviter ex ordine scriptam, Domino nostro Papæ transmisi: quam volo & rogo a vobis competenti diligentia legi, quatenus caritas vestra certissimum teneat, quid mihi Ecclesiæque meæ Sedes Apostolica concedere, & concedendo confirmare per privilegium debeat.

[42] Ad hæc Hildebrandus respondit Lanfranco. Verba Legatorum vestrorum gratanter accepimus: sed quod voluntati vestræ, in mittendo, absenti personæ vestræ privilegio, ut illi petebant, rite non potuimus satisfacere, [qui excusat id ipso præsente fieri debere.] valde doluimus. Neque id ægre ferat vestra prudentia: quoniam si alicui Archiepiscoporum vestris temporibus absenti hoc concessum fuisse vidissemus, profecto religioni vestræ promptissima caritate honorem hunc, absque vestra fatigatione impenderemus. Unde necessarium nobis videtur, vos Apostolorum limina visitare d: quatenus de hoc & ceteris una vobiscum efficacius quod oportuerit consulere valeamus atque statuere. De cetero si legatos nostros ad vos venire contigerit, solita caritate recipite; & quæ vobis in aure dixerint, prout carissimum sanctæ Romanæ Ecclesiæ filium & religiosum decet Sacerdotem, procurare studete.

ANNOTATA.

a De Lindisfarnensi Sede ejusque translatione actum est ad Vitam S. Cuthberti 20 Martii.

b Miror quo modo ex Beda probatum fuerit, etiam superHiberniam se extendisse Primatum Cantuariensem, cum suum illa insula proprium Primatem habuerit, Archiepiscopum Ardmacanum.

c Duravit Nordanhumbrorum regnum usque ad annum circiter 875 ex nostri Alfordi supputatione: utinam æque facile esset designare Episcopum, contra quem; & annum, quo ista acta sunt!

d Id fecisse Lanfrancum vix dubitem, licet nusquam legatur, eodem fortaßis anno vel proxime sequenti.

CAPUT VI.
Reliqua Landfranci acta, obitus, translatio.

[43] aAnno ab Incarnatione Domini MLXXV, regnante glorioso Rege Willelmo Anglorum, anno regni ejus nono, [An. 1075, Concilio Londonensi,] congregatum est Londoniæ in ecclesia B. Pauli Apostoli Concilium totius Angliæ regionis, Episcoporum, Abbatum, nec non & multarum religiosi ordinis personarum; jubente atque eidem Concilio præsidente Lanfranco, sanctæ Dorobernensis ecclesiæ Archipræsule, totiusque Britanniæ Primate; consedentibus secum viris Venerabilibus, Thoma Eboracensi Archiepiscopo, Willelmo Londinensi Episcopo, Goisfrido b Constantiensi (qui cum transmarinus esset Episcopus, [consedentibus 12 Episcopis,] in Anglia multas possessiones habens, cum ceteris in Concilio residebat) Walchelino Vintoniensi, Hermano Siraburnensi, Wilfstano c Virecestrensi, Walterio Herefordensi, Gisone Vellensi id est Batensi, Remigio Dorchacensi sive Lincolniensi, Herfasto Helmeanensi seu Norwincensi, Stigando Selengensi, Osberno Exoniensi, Petro Licifeldensi. Rofensis ecclesia per id tempus Pastore carebat. Lindisfarnensis, qui & Dulmensis Episcopus, canonicam habens excusationem, Concilio interesse non poterat. Et quia multis retro annis in Anglico regno usus Conciliorum obsoleverat, renovata sunt nonnulla, quæ antiquis etiam noscuntur Canonibus definita.

[44] Ex Concilio igitur Toletano quarto d, Millevitano, atque Bracharensi statutum est, ut singuli secundum ordinationis suæ tempora sedeant, [multa utiliter decernit Lanfrancus,] præter eos qui antiqua consuetudine, sive Ecclesiarum suarum privilegiis digniores Sedes habent. De qua re interrogati sunt senes & ætate provecti, quid vel ipsi vidissent, vel a majoribus atque antiquioribus veraciter atque probabiliter accepissent. Super quo responso petitæ sunt induciæ, ac concessæ usque in crastinum. Crastina autem die concorditer perhibuere, quod Eboracensis Archiepiscopus ad dexteram Dorobernensis sedere debeat, [de Sessione Episcoporū,] Londoniensis ad sinistram, Wentanus juxta Eboracensem; si vero Eboracensis desit, Londoniensis ad dexteram, Wentanus ad sinistram.

[45] Ex Regula B. Benedicti, ex Dialogo Gregorii, & antiqua regularium locorum consuetudine; ut Monachi ordinem debitum teneant; infantes præcipue & juvenes, [statutis monasticis,] in omnibus locis deputatis sibi magistris, custodiam habeant; nocte luminaria ferant generaliter omnes, nisi a Prælatis concessa proprietate careant. Si quis vero aliquid proprii sine præfata licentia habere in morte fuerit deprehensus, nec ante mortem id reddiderit, cum pœnitentia & dolore peccatum suum confessus; nec signa pulsentur pro eo, nec salutaris pro ejus absolutione Hostia immoletur, nec in cœmeterio sepeliatur.

[46] Ex Decretis summorum Pontificum, Damasi videlicet, & Leonis, [sedibus Episcopalibus transferendis,] nec non ex Conciliis Sardicensi atque Laodicensi, in quibus prohibetur Episcopales Sedes in villis existere; concessum est regia munificentia & Synodi auctoritate, præfatis tribus Episcopis, de villis ad civitates transire, Hermanno de Siraburna ad Selesberiam, Stigando de Selengeo ad Cicestrum, Petro de Licifelde ad Cestrum. De quibusdā qui in villis seu vicis adhuc degebant dilatum est usque ad Regis audientiam, qui in transmarinis terris tunc temporis bellum gerebat.

[47] [externis non ordinandis, silentio in Synodis,] Ex multis Romanorum Præsulum decretis, diversisque sacrorum Canonum auctoritatibus; ne quis alienum Clericum, vel Monachum sine commendatitiis litteris retineat vel ordinet. Ad comprimendam quorumdam indiscretorum insolentiam, ex communi decreto sancitum est, ne quis in Concilio loquatur, præter licentiam a Metropolitano sumptam, exceptis Episcopis & Abbatibus.

[48] Ex Decretis Gregorii Majoris e nec non & Minoris; ut nullus de propria cognatione, [impedimentis matrimonii,] vel uxoris defunctæ, seu quam cognatus habuit, uxorem accipiat; quoad usque parentela ex alterutra parte ad septimum gradum perveniat: ut nullus sacros Ordines seu officium Ecclesiasticum, quod ad curam animarum pertineat, emat vel vendat: hoc enim scelus a Petro Apostolo in Simone Mago primitus damnatum est, postea a sanctis Patribus vetitum & excommunicatum. Ne ossa mortuorum animalium, [sortilegiis,] quasi pro vitanda animalium peste, alicubi suspendantur. Ne sortes, vel haruspicia, seu divinationes, vel aliqua hujusmodi opera diabolica, ab aliquo exerceantur: hæc enim omnia sacri Canones prohibuerunt, & eos qui talia exercent data sententia excommunicaverunt.

[49] [& judicio reorum.] Ex Conciliis Eliberitano & Toletano undecimo; ut nullus Episcopus vel Abbas, seu quilibet de Clero, hominem occidendum, vel membris truncandum judicet; vel judicantibus suæ auctoritatis favorem accommodet.

Ego Lanfrancus, Dorobernensis Archiepiscopus, subscripsi.

Ego Thomas, Eboracensis Archiepiscopus, subscripsi.

Subscripserunt & alii Episcopi & Abbates, qui interfuerunt.

[50] Post hæc Thomas Eboracensis humiliter rogavit per Epistolam f Lanfrancum, ut mitteret sibi duos Episcopos, Dorchacestrensem & Wigornensem, [Mittit qui consacret Episcopum Orcadum:] ad sacrandum quemdam Clericum, quem Paulus Comes Orcadum Insularum illi miserat, ad ordinandum illis partibus Episcopum; affirmans, nullam imposterum se horum Episcoporum hac de causa quæsiturum subjectionem. Cujus petitioni Lanfrancus annuens; scripsit g Episcopis Wlftano Wigornensi & Petro Cestrensi, ut Thomaæ, sicut petebat, occurrerent, ad prædicti Clerici consecrationem, ad diem quem ipse nominaret.

[51] In suburbio civitatis Cantuariæ est quædam Ecclesia S. Martini, [vitat in ecclesia privata haberi Episcopum,] in qua, ut fertur, priscis temporibus fuit Sedes Episcopalis; &, ut ajunt, Episcopum habuit, antequam ad illas partes transiret Lanfrancus. Sed quia auctoritate Canonum constat præceptum, ne in una civitate duo Pontifices simul habeantur; statuit Lanfrancus, ne ulterius ipsi loco ordinaretur Episcopus.

[52] In quadam festivitate, de tribus magnis, quibus Rex coronatus solebat tenere Curiam; die festivitatis, cum Rex diademate & indumentis regalibus ornatus sederet ad mensam, & Lanfrancus juxta eum: [insolentem scurram coërcet:] quidam scurra, videns Regem auro & gemmis radiantem, exclamavit in aula, magna adulationis voce, & dixit: Ecce Deum video, ecce Deum video. Lanfrancus conversus ad Regem, ait: Nolite talia pati imponi vobis: non sunt hæc hominis, sed Dei: jubete illum acriter verberari, ne audeat unquam talia iterare: quod Rex juxta verbum illius fieri jussit. Noverat vir prudentissimus, quod tertius Herodes ideo ab Angelo percussus interiit; quia adulatorum verba, quæ quasi Deo sibi acclamabant, non respuit, sed suscepit.

[53] Ecclesiam Rofensem ipse instauravit, & in ea Episcopum ordinavit Beccensem Monachum, [instaurat Ecclesiam Rofensem,] nomine Hernostum. In hujus consecratione, inventus est Euangelii versus: Cito proferte stolam primam, &c. Quod cum audisset Lanfrancus, prædixit eum cito moriturum, & sic contigit. Namque ei in Episcopatu, nondum anno completo, decedenti successit h Gondulfus, & ipse Monachus Beccensis, vir Deo amabilis & religiosus, [& Abbatiā S. Albani.] qui perseveravit usque ad tempora S. Anselmi & Regis Henrici. Abbatiam quoque S. Albani restituit in pristinum statum; in qua posuit Abbatem i Paulum Cadomensem Monachum, qui ibi ordinem & ecclesiastici Officii usum instituit, sicut cernere est usque hodie.

[54] Quadam die dum Missam celebraret, & ventum esset ad horam, qua Corpus Domini manibus accepit; [cohibet energumenū,] Diaconus, qui ad Missam sibi ministrabat, pervasus a dæmone, arripuit Archiepiscopum manibus per scapulas. Venerabilis Antistes, in nullo turbatus, reflexa manu dextera per capillos eum tenuit, & ante pedes suos adduxit. Percelebrata Missa, in domum infirmorum jussit illum perduci; ubi per aliquot dies in eadem insania permansit. Non autem multum illum vexabat possessum, nisi quia in amentia tenebat: ridebat vero præsentes, cum cachinno respondens ad ea quæ dicebantur. Videbant autem quemdam tumorem per membra dissilientem: & si quis voluisset manum superimponere, statim in alium locum exiliebat. Contigit autem venerabilem prædictum Gondulfum Præsulem Rofensium adesse; qui cum voluisset manum super tumorem illum imponere, desilit aliorsum: & ait Episcopus: Revera salit sicut catus. Respondit dæmon: Non ut catus, [accusare occulta peccata solitum,] sed ut catulus. Dicebat autem de quibusdam ejusdem loci Fratribus quædam nefanda. Tunc nominauerunt quemdam, dicentes: quoniam de illo non haberet quid diceret. At ille cœpit affirmare, quia numquam ille, quem dixerant, auderet in præsentiam suam venire. Quod cum Frater audisset, timuit ne forte aliquid sibi perperam gestum improperaret. Tunc sapientes Fratres dederunt consilium, ut cum Archiepiscopo loquens, puram Confessionem faceret, revelans illi totam vitam suam: & sic fiducialiter, cum absolutione & benedictione ejus, iret ad dæmoniacum. Nec mora: fecit quod sibi consulebatur, & mox ingressus stetit ante eum. [absolutione reo impensa.] Tunc qui aderant dicebant dæmonioso: Ecce adest cui minitabaris: dic, si quid de eo nosti. At ille in eum torvo respectans oculo, ait cachinnans; Proh! malo omine, quomodo es nunc rebullitus & candidatus? Quis te sic rebullivit & dealbavit? Et cum ab aliis urgeretur, ut diceret quod antea se dicturum minitabatur, nihil plus dixit. Unde datur intelligi, quia virtus Confessionis & Absolutionis aufert diabolo aut memoriam peccati, de quo pura Confessio facta fuerit; aut certe potestatem hominem accusandi. Unde B. Austinus, Si, inquit, fueris tui ipsius accusator, & Dominus liberator; quid erit ille nisi calumniator? Post aliquot dies, Deo miserante & magno Præsule Lanfranco cum Fratrum sanctæ Sedis orationibus adjuvante, liberatus est ab illa peste, & pristinæ restitutus est sanitati. Hoc B. Anselmo Archipræsule referente, cum aliis pluribus audivi.

[55] k Quando gloriosus Rex Willelmus morabatur in Normannia; Lanfrancus erat princeps & custos Angliæ, subjectis sibi omnibus Principibus, [Absentis Regis agit vices,] & juvantibus in his quæ ad defensionem & dispositionem vel pacem pertinebant regni, secundum leges patriæ. Lectioni erat assiduus, & ante Episcopatum, & in Episcopatu, quantum poterat. Et quia Scripturæ scriptorum vitio erant nimium corruptæ; omnes tam veteris quam novi Testamenti libros, nec non etiam scripta sanctorum Patrum, secundum orthodoxam fidem studuit corrigere. [Sacros codices corrigit:] Et etiam multa de his, quibus utimur nocte & die in servitio Ecclesiæ, ad unguem emendavit: & hoc non tantum per se, sed etiam per discipulos suos fecit. Qua de causa, ut in principio jam dictum est, merito illum Latinitas cum honore & amore veneratur Magistrum. Hujus commendationis claritate omnis Occidui orbis Ecclesia, tam Gallicana quam Anglica, gaudet se illuminatam.

[56] Ita fuit liberalis, ut diceretur, nullum tam largum de Italia Longobardum l egressum fuisse. Erat ea tempestate transmarina regio plena & abundans omnibus bonis, quæ Deus ad utilitatem hominum creavit: ipse quoque Archiepiscopus, ditatus multis possessionibus, locuples erat: verum quanti penderet ista, in hoc apparebat, quod quantum poterat paupertatem retinebat in vilitate habitus, parsimoniam tenens inter multimodas delicias. [Abunde eleëmosynas erogat,] Multa quoque & magna offerebantur sibi dona, quæ ille hilariter rogantibus se vel indigentibus tribuebat. Pauperibus quoque erat ita dapsilis, ut quingentas libras quotannis in eleëmosynam erogasse dicatur. Et merito: nam in consecratione ejus repertum est, super caput ejus Euangelicum dictum: Date eleëmosynam; & ecce omnia munda sunt vobis: m quod ipse tota devotione facere studuit. [Luc. 11, 41] Consanguineis Monachorum suorum indigentibus, quam benigne, quam sufficienter beneficia impendebat. Vere poterat dicere: Ab adolescentia crevit mecum miseratio. [Iob. 31, 18]

[57] Interea contigit sanctum Abbatem Becci Anselmum, qui B. Herluino successerat, [S. Anselmum benigne excipit:] transire in Angliam; tum pro utilitatibus Ecclesiæ suæ, tum ut cum Archiepiscopo loqueretur: cujus alloquium & consilium multum amabat. Et perveniens ad illum, cum magno amore & debito honore susceptus est. Cumque simul loquerentur, & ad invicem de diversis plura conferrent; intimavit Abbati Antistes Cantuariensis, quasi conquerendo, quod homines illius patriæ colerent quosdam Sanctos, quos ille non affectaret, & maxime, ait, quemdam Elfegum n hujus Sedis Archipræsulem; quem non solum inter Sanctos, sed & inter Martyres numerare contendunt; [ab eoque instruitur de cultu S. Elfegi,] cum constet illum non pro fide Christi, sed quia ab inimicis, a quibus captus tenebatur, se redimere noluerit, interemptum fuisse. Ad hæc Anselmus hujusmodi reddidit rationem: Certum est, inquit, quia is qui ne leviter peccando Deum offendat, mori non dubitat; multo magis mori non dubitaret, priusquam aliquo gravi peccato Deum exacerbaret. Et revera gravius est Christum negare, quam aliquem, pro sua redemptione, homines suos ablatione ipsorum pecuniæ ad modicum gravare: sed quod minus est Elfegus facere noluit; multo igitur minus Christum negaret, si vesana plebs eum ad hoc mortem intentando constringeret: unde datur intelligi, quanta vis justitiæ pectus ejus possederit, quando vitam suam maluit dare, quam spreta caritate proximos suos scandalizare. Nec immerito, ut reor, inter Martyres computatur; qui pro justitia mortem sponte suscepisse prædicatur. Nam & B. Joannes Baptista, quem tota Dei Ecclesia præcipuum Martyrem credit & veneratur; non quia Christum negare, sed quia pro defensione legis divinæ veritatem noluit tacere, ad votum saltatricis capite plexus est. [quiq; probatur dicendus Martyr,] Et quid distat pro justitia mori, vel mori pro veritate? Constat, testante sacro eloquio, quia veritas & justitia Christus est. [Ioan. 14, 6, I. Cor. I,] Ipse enim dicit: Ego sum veritas. Et Apostolus: Christus factus est nobis a Deo sapientia & justitia. Qui ergo pro veritate & justitia moritur, pro Christo moritur; qui autem pro Christo moritur, Ecclesia teste, Martyr habetur. Beatus vero Elfegus, æque pro justitia, ut S. Joannes pro veritate, passus est. Cur ergo plus de unius, quam de alterius vero sanctoque martyrio quisque ambigat; cum par causa in mortis perpessione utrumque detineat? Audiens hoc Lanfrancus, gratanter rationem approbans accepit, collaudans viri sapientiam, & perspicacem ingenii subtilitatem firma veritate subnixam: & deinceps B. Elfegum, ut vere magnum & Martyrem gloriosum, devote veneratus est.

[58] [ipsum vero prædicit sibi successurum,] Interea relatum est ipsi Lanfranco, quod præmemoratus Abbas Anselmus, una nocte post Matutinas veniens ad lectum suum, invenit in eo annulum aureum; & prius cruce Christi signans, ne forte illusio dæmonum esset, accepit illum vere annulum, & ostendit omnibus, per quorum manus res monasterii transibant; & nullus fassus est se illum perdidisse: deinde venditus est annulus, & in usum Fratrum expensus. Quod cum audisset Archiepiscopus, referenti sibi respondit: Certissime scias, illum post me futurum Archiepiscopum. Sicut prædixit, ita evenisse scimus.

[59] Hæc de tanto viro perpauca inculto sermone, dicta sint. Verum & ea quæ diximus de illo, vera credimus, & plura his per gratiam Dei illum egisse, [Clarusomni genere virtutum,] non dubitamus. Nam a tempore suæ conversionis, toto animo operam dedit religioni; & semper ad meliora tendens de virtute in virtutem proficere studuit. Quis digne potest enarrare ejus sapientiæ claritatem, ingenii subtilitatem, cordis benignitatem, industriæ probitatem, animi puritatem? Fuit enim alacritate jucundus, humilitate submissus, in eleëmosynis largus, fide Catholicus, Christianæ religionis reparator, pauperum sustentator, pupillorum protector, viduarum consolator. His aliis aliisque virtutibus ornatus, fidem recte vivendo servavit, cursum bene moriendo terminavit: non enim potest male mori, qui bene vixerit: nec putanda est mala mors, teste B. Augustino, quam bona vita præcesserit. Nam appropinquante termino vitæ suæ, [moritur V Kalendas Iunii,] decidit in ægritudinem: qua indies ingravescente, anno Archiepiscopatus XIX, V Kalendas Junii, diem clausit extremum, regnante Willelmo filio Willelmi Regis. Dolor omnibus incomparabilis & luctus inconsolabilis fuit. Sepultus est in Ecclesia Christi, quam ipse ædificavit.

[60] Et quia ipsa Ecclesia parvum caput habere videbatur, B. Anselmus successor ejus, ante decessum suum, augmentare studuit Ecclesiæ ejusdem caput. Quod ab eo inchoatum, & post mortem ejus per plures annos ædificatum, tandem perfectum, magnum opus & pulchrum, a Willelmo, qui post Rodulfum Anselmi successorem, Archiepiscopus extitit, cum magna gloria, & omnium rerum abundantia dedicatum o est: sicut Clerus & populus regni testantur, qui affuerunt. Itaque cum immineret dios ipsius Dedicationis, sicut mos est, omnia corpora de ecclesia elata fuerunt. Tunc quidam Frater, sive curiositate, seu, quod magis credibile est, pro Reliquiis habendam de casula gloriosi Lanfranci abscidit particulam, de qua miri odoris suavitas effragrabat: [in translatione corporis casula ejus suavem odorē emittit.] & ostendit aliis, qui & ipsi senserunt odoris fragrantiam. Qua de re intelligi datur, quod anima illius in magna suavitate requiescit, cujus corporis indumenta tanto odore redolent. Quæ nimirum gratia illis maxime conceditur, qui dum viverent in corpore, munditiam cordis, & carnis incorruptionem, usque ad finem vitæ servare studuerunt. p Æternæ beatitudinis quietem animæ illius pius Christus Dominus noster donare dignetur, qui est benedictus in æternum. Amen.

ANNOTATA.

a Hæc iterum, sed magis contracte, leguntur apud Malmesburiensem usque ad num. 50, sicut in nova Conciliorum editione Labbæi nostri videre est: ubi alios duos ejusdem Concilii textus invenies, unum cum omnibus subscriptionibus tam supranominatorum Episcoporum quam Archidiaconi Cantuariensis & Abbatum viginti unius, alterum ex Ms. Cantabrigiensi.

b Goisfrido inscripsit Lanfrancus epistolam 32: est autem Episcopatus constantiensis in Normannia.

c S. Wulstani Acta varia dedimus 19 Ianuarii, fuit is Wigorniensis Episcopus, quod autem Virecestrensis a numeroso saltu Wire dicatur, ibidem exposuimus.

d Capitula, unde desumpta sunt singula, accurate notavit in margine Acherius.

e Scilicet Gregorii Magni & Gregorii Secundi, Minoris dicti respectu alterius.

f Est ea XI inter Epistolas Lanfranci.

g Et hæc est epistola XII.

h Gondulphus consecratus est 21 Martii anno 1077. Hujus Vitæ partem ex Ms. edidit Seldenus in suis Notis ad Eadmerum.

i Paulus in Abbatem promotus 28 Iunii anno 1077, consanguineus Lanfranci. Ejus Vitam descripsit Matthæus Parisiensis inter Vitas XXIII Abbatum S. Albani, estque hæc Vita 14. Cæterum hoc numero relata, eisdem verbis referuntur apud Robertum de Monte, ad annum 1089.

k Relata hoc & sequenti numero similiter habentur apud eumdem Robertum ad dictum annum.

l Malmesburiensis, Avaritiam, familiare Longobardis vitium, ex suo persona propulsans & decutiens.

m Idem. Quo ille accepto ab acclamantibus, hilari vultu ad Dominum direxit: Certemus ergo mutua vicissitudine, tu dando, ego dispertiendo. Respondit cælestis pietas prædicabilis viri voto: affluebantque sibi tanta, quæ quantumlibet ambitum possent explere & vincere.

n Hæc latius ad Vitam S. Elphegi, exposuimus 19 Aprilis.

o Dedicatio hæc contigit anno 1130, 4 Nonas Maji.

p Alia translatio facta est anno 1180, de qua Gervasius de Combustione & reparatione Dorobernensis Ecclesiæ, inter x scriptores antiquos historiæ Anglicanæ, columna 1302 ista habet: Lanfrancus levatus est de sarcophago suo in tabula plumbea: in qua jacuerat a die primæ sepulturæ suæ intactus usque in illum diem, annis scilicet LXIX. Qua de causa etiam ossa ejus, multa putredine consumpta, fere omnia in pulverem redacta sunt. Ossa tamen majora cum reliquo pulvere collecta, in capsa plumbea ad altare S. Martini deposita sunt.

ALIA VITA Auctore Eadmero, Monacho Cantuariensi.
ex libro I Historiæ novorum.

Lanfrancus, Archiepiscopus Cantuariensis in Anglia (B.)

PER EADMERUM.

CAPUT I.
Landfranci in Episcopatu largitas erga ecclesias, monachos, pauperes; & in recuperandis Ecclesiæ Cantuariensis juribus felicitas.

[1] [Rege ex Normannis instituente Episcopos & Abbates,] Rex factus Willelmus, in nativitate Domini unctus est apud Westmonasterium a beatæ memoriæ Ealredo Archiepiscopo Eboracensi, & nonnullis Episcopis Angliæ. Quam consecrationem licet ipse Rex & omnes alii optime nossent debere specialiter fieri, & proprie a Pontifice Cantuariensi; tamen quia multa mala & horrenda crimina prædicabantur de Stigando, qui eo tempore ibi Pontifex erat, noluit eam ab ipso suscipere, ne maledictionem videretur induere pro benedictione. Usus ergo atque leges, quas patres sui & ipse in Normannia habere solebant, in Anglia servare volens, de hujusmodi personis Episcopos, Abbates, & alios Principes per totam terram instituit, de quibus indignum judicaretur, si per omnia suis legibus, postposita omni alia consideratione, non obedirent; & si ullus eorum, pro quavis terreni honoris potentia, caput contra eum levare auderet; scientibus cunctis unde, qui, ad quid assumpti fuerint.

[2] Cuncta ergo, divina simul & humana, ejus nutum expectabant: [& novas leges etiam ecclesiasticis præscribente,] quæ ut paucis animadvertantur, quædam de eis quæ nova per Angliam servari constituit, ponam ; æstimans illa scitu esse necessaria, ad cognitionem eorum, quorum causa maxime istud scribendi onus suscepimus. Non ergo pati volebat quemquam, in omni dominatione sua constitutum, Romanæ urbis Pontificem, pro Apostolico, nisi se jubente recipere; aut ejus litteras, si primitus sibi ostensæ non fuissent, ullo pacto suscipere. Primatem quoque regni sui, Archiepiscopum dico Cantuariensem seu Dorobernensem, si coacto generali Episcoporum Concilio præsideret, non sinebat quidquam statuere aut prohibere, nisi quæ suæ voluntati accommoda, & a se primo essēt ordinata. Nulli nihilominus Episcoporum suorum concessum iri permittebat, ut aliquem de Baronibus suis seu Ministris, sive incesto, sive adulterio, sive aliquo capitali crimine denotatum, publice, nisi ejus præcepto, implacitaret aut excommunicaret, aut ulla ecclesiastici rigoris pœna constringeret. Quæ autem in secularibus promulgaverit, ea litterarum memoriæ tradere supersedemus, quoniam & ea nihil nostri officii scribere refert, & ex divinis, quæ juxta quod delibavimus ordinavit, qualitas illorum, ut reor, adverti poterit. Ut ita cœptum peragamus iter, de his satis dictum.

[3] [B. Lanfrancus sacratur Archiepiscopus 29 Augusti] In hujus Regni anno quinto Lanfrancus, Cadomensis Cœnobii Abbas, vir strenuus, & in divinis atque humanis rebus excellenti scientia præditus, Angliam ex præcepto Domini Papæ Alexandri & prædicti Regis advenit, & pauco post tempore Archiepiscopatum Cantuariensem regendum suscepit. Sacratus est autem in ipsa metropoli Sede, quarto Kl. Septembris, a cunctis ferme Episcopis Angliæ. Hic Romam pro debito sibi Pallio iens, Thomam Archiepiscopum Eboracensem, quem ipse, facta sibi de subjectione sua Canonica professione, Cantuariæ consecraverat, & Remigium Lincolniensem Episcopum comites itineris habuit. Qui Romam simul pervenientes, urbane suscepti sunt, honore singulis congruo. Post quæ, statuto die Pater Lanfrancus Apostolicæ Sedis Pontifici Alexandro præsentatur; cui quod Romanā scientibus consuetudinē forte mirum videatur, ipse Papa adse intranti assurgens, eū ut gressū figeret, dulciter hortatus est. [qui Romæ benigne a Papa exceptus,] Ac deinde subdens, Honorem, inquit, exhibuimus, non quem Archiepiscopatui tuo, sed quem magistro, cujus studio sumus in illis, quæ scimus, imbuti, debuimus. Hinc quod ad te pertinet, ob reverentiam B. Petri te exequi par est. Residente igitur illo, Lanfrancus progressus humiliat se ad pedes ejus, sed mox ab eo erigitur ad osculum ejus: consident & læte inter eos agitur dies ille. [Episcopis non rite promotis,]

[4] Sequenti luce, cum jam diversa negotia in medium ducerentur, calumniatus est coram Papa memoratum Thomam cum præfato Remigio, quod neuter illorum a jure fuerit promotus ad Pontificatum. Primus, ea scilicet re, quod sacri Canones filios Presbyterorum, quos Religionis ordo non ornat, a sacrorum Ordinum promotione removeant. Sequens vero pro eo quod, facta conventione, Ordinem illum a Willielmo, post Rege facto emerit, officio videlicet quo ei, in excidium Angliæ properanti, multifaria contentione ac multiplicibus impensis deservierat. [Papa indulgente,] Ad hæc illi nullam, qua excusari possent, probabilem causam habentes, redditis baculis & annulis cum cura Pontificali, ad petendam misericordiam conversi sunt. Quorum precibus sese Lanfrancus medium injiciens, sicut erat vir pietate ac sapientia pollens. eos multarum rerum scientia fultos, [reddit baculum & annulum,] novo Regi in novis regni dispositionibus pernecessarios, multis præstare oratoria facultate ostendit. Quibus auditis, Pontifex summus conversus ad eum: Tu videris, inquit: Pater es patriæ illius, ac per hoc industria tua consideret quid expediat. Virgæ pastorales quas reddiderunt, ecce hic sunt, accipe illas atque dispensa, prout utilius Christianitati regionis illius agnoscere poteris. At ille, susceptis eis, illico in præsentia Papæ revestivit præfatos viros, quemque sua. Dein Lanfrancus, Stola summi Pontificatus a Papa suscepta, in iter reversus, Angliam cum sociis alacer advectus est; & a Cantuaritis debita reverentia receptus, Primas totius Britanniæ confirmatus est. Post hæc, evoluto brevi temporis spatio, fama nominis ejus & magnitudo prudentiæ ejus quaque insonuit, eumque apud hominum mentes clarum fecit atque spectabilem.

[5] Is inter alios, immo prae aliis, [cultum sacrum promovet:] erat memorato Regi Willelmo acceptus; & Dei rebus in cunctis, non mediocri cura, intentus. Quapropter magnā semper operam dabat, & Regem Deo devotum efficere, & religionem morum bonorum, in cunctis ordinibus hominum, per totum regnum renovare. Nec privatus est desiderio suo; multum enim illius instantia atque doctrina per totam terram illam religio aucta est, & ubique nova monasteriorum ædificia, sicut hodie apparet, constructa. Quorum ædificiorum constructoribus ipse primus exemplum præbens, ecclesiam Christi Cantuariensem, cum omnibus officinis, quæ infra murum ipsius curiæ sunt, cum ipso muro ædificavit. [monachos reformat & protegit:] Qua vero prudentia, & quo paternitatis officio Monachos, in eadem ecclesia consistentes, a seculari vita, in qua illos invenit plus æquo versari, erexerit, omnique sanctæ conversationis tramite imbuerit, ac, multiplicato illorum numero, qua eos dum vixit benignitate confoverit, cui unquam adplenum declarare possibile erit? Quos, ut interim alia taceam, quia sine penuria & solicitudine Dei servitio semper intendere desiderabat; apud Regem sua sagacitate & industria egit, quatenus fere omnes terras, quas Normanni de jure ipsius ecclesiæ, cum primo terram cepissent, invaserant, & etiam quasdam alias, quæ ante illorum introitum propter diversos casus perditæ fuerant, ipsi ecclesiæ redderet. Verum de his ac innumeris aliis bonis, quibus insudando vitam suam consummavit, licet mihi quidem scribere opus non sit, propter quod & opera ejus ita parent, ut ipsa se evidentius scripto demonstrent, & ipsemet b de rebus ecclesiasticis, quæ suo tempore gesta sunt, veracissimo & compendioso calamo scripserit; tamen pro dulcedine memoriæ ejus, quæ prælibavimus paucis explicare gratumduximus.

[6] [ecclesiam & monasteriū restaurat & ornat.] Hic ergo Lanfrancus, cum Cantuariam primo venisset, & ecclesiam Salvatoris, quam regere susceperat, incendio atque ruinis pene nihili factam invenisset, mente consternatus est. Sed cum magnitudo mali illum cogeret desperare, rediit in se; animique fortitudine fretus, sua commoditate posthabita, domos ad opus Monachorum necessarias, citato opere consummavit. Quibus ubi per plures annos usi sunt, adaucto eorum conventu, parvæ admodum visæ sunt. Destructis itaque illis, alias, decore ac magnitudine prioribus multum præstantes, ædificavit. Ædificavit & curiam sibi; ecclesiam præterea, quam spatio septem annorum a fundamentis ferme totam perfectam reddidit; in cappis, casulis, dalmaticis, tunicis auro magnifice insignitis, palliis, & aliis ornamentis multis ac pretiosis nobiliter decoravit. [beneficus etiam erga monachorū consanguineos,] Erga Fratres autem ipsius ecclesiæ quam bonus, quam pius, quam beneficus extiterit, inde aliquantulum colligi potest, quod nec ex parentibus aut fratribus eorum sustinere poterat penuria ulla quemquam affligi. Et quod magis forte mireris, in usum acceperat non expectare ut subvenire rogaretur; sed misericordiæ visceribus plenus, modo huic, modo illi ultro offerebat, quod egenti cognato per plurimum temporis auxilio esse valeret. In quo tamen semper ducebatur præcipua discretione, considerato videlicet penes se merito ac necessitate cujusque.

[7] Ad hæc, quidam ipsius cœnobii Frater singulis annis triginta solidos denariorum, [subinde plus quam sperabatur præstans,] ad opus matris suæ, ab ipso Patre solebat accipere. Huic quadam vice solidi quinque de illis (nam divisæ per temporum vices conferebantur) ex præcepto ejus dati sunt; quos ipse in pannoligatos, matri loquens, in manum, sicut putabat, clanculo dedit. At ipsa, alias mente intenta, quid filius faceret non advertit; & ita, nummis decidentibus, divisi ab invicem sunt mater & filius. Post hæc mandavit mulier filio suo, scire volens, quid de nummis actum fuerit, quos sibi se daturum spoponderat. Admiratus ille, fecit eam venire ad se: & audiens rei eventum tristis effectus est, non tantum pro damno quod matri contigerat, sed ne hoc Archiepiscopus sciens, ob incuriam suam irritatus, eum aliquatenus gratia sua privaret. Inter hæc pius Pater, pro more claustrum introiens, sedit, ac Fratrem a materno colloquio redeuntem, mœstum intuens, remotis aliis, causam mœstitiæ ejus secrete perquirit; audit, & benignissimo vultu, sicut jugiter erat circa afflictos, ita respondit: Et inde, fili mi carissime, [sed sciri nolens.] contristaris? Denarios illos Deus alii prædestinavit & contulit, qui eis plus matre tua fortassis indiguit. Tace; &, ne cuiquam inde loquaris, diligenter attende. Ac ne quod actum est animum tuum vel modicum gravet, solidos septem pro illis quinque ad utilitatem matris tuȩ tibi hodie dari præcipiam: sed, ut dixi, inde id nemo sciat. Ipsum quippe usum in dando habebat, ut danda hilariter daret, & nulli vel datum vel dantis personam cuivis revelare concederet.

[8] Et hæc quidem de ipsius Matris Ecclesiæ monachis dicta sint. [omnibus egentibus largus, ] Ceterum quis unquam pauper clamavit ad eum & despectus est? Quis peregrinorum de quocunque ordine hominum petiit open ejus, & eam assecutus non est? Quæ Congregatio Monachorum seu Clericorum ad ipsum aliquando misit, subsidium petens, & copiam largitatis ejus ultra quam sperabatur experta non est? Testis horum quæ dicimus Italia, Gallia, Britannia est, quæ usque hodie mortem Lanfranci miserando suspirio plangit. Quid referam de Abbatia S. Albani, quam intus & extra ad nihilum fere devolutam, ipse ut suam, instituto ei bonæ memoriæ Paulo Abbate, [ditat Abbatiam S. Albani,] a fundamentis reædificavit, & intus magna religione, foris multarum rerum donatione auxit, honestavit, ditavit. In Episcopatu Roffensi non multo plures quam quatuor Canonicos, & ipsos ærumnosam vitam agentes, sub Siwordo Episcopo reperit; qui Episcopus ubi cum Ernesto, quem ei successorem Lanfrancus statuerat, præsenti vitæ sublatus est, Monachus piæ recordationis, Gundulfus nomine, ab eodem ibi subrogatus Episcopus est. Per hunc vetustam ecclesiam Episcopatus cum fabrica adjacente subvertit, & nova quæque extruxit: [& Ecclesiā Roffensem:] Clericos qui illic, sicut diximus, vitam agebant, aut in eodem loco ad religionis culmen erexit; aut, datis aliis rebus, de quibus abundantius solito victum & & vestitum haberent, in alia loca mutavit. Sedem etenim Episcopalem monachici Ordinis cultu instituit, ac delegatis terris & aliis quæ sustentationi illic servientium Deo competebant, divitem de paupere, sublimem de humili, sicut in præsenti habetur, effecit c.

[9] Sed quod de pauperibus foras muros civitatis Cantuariæ fecit, [construit duplex nosocomium:] prætermittendum mihi in hoc opere fore non arbitror. Extra Aquilonalem denique portam urbis illius, Iapideam domum decentem & amplam construxit, & ei pro diversis necessitudinibus hominum & commoditatibus habitacula plura cum spatiosa curte adjecit. Hoc palatium in duo divisit; viros videlicet variis infirmitatum qualitatibus pressos uni; parti vero alteri feminas se male habentes instituens. Ordinavit etiam eis de suo vestitum & victum quotidianum; ministros quoque atque custodes, qui modis omnibus observarent, ne aliquid eis deesset, neque viris ad feminas, vel feminis ad viros accedendi facultas ulla adesset. Ex altera vero parte viæ ecclesiam in honorem B. Gregorii Papæ composuit, in qua Canonicos posuit, qui regulariter viverant, & præfatis infirmis quæ saluti animarum suarum congruerent cum sepultura ministrarent: quibus etiam, in terris, in decimis, & in aliis redditibus tanta largitus est, ut ad sustentationem eorum sufficientia esse viderentur. Remotius vero ab Occidentali porta civitatis quam a Boreali, ligneas domos in devexo montis latere fabricans, eas ad opus leprosorum delegavit, viris in istis, [& leprosorium.] quemadmodum in aliis, a feminarum societate sejunctis. His nihilominus pro qualitate sui morbi omnia, quibus egerent, de suis ministrari constituit; institutis ad hoc peragendum talibus viris, de quorum solertia, benignitate, ac patientia, ut sibi quidem videbatur, nemini foret ambigendum. Super hæc, in villis ad Pontificatum pertinentibus domos multas atque honestas, partim de lapide, partim de ligno, sibi & successoribus suis ædificavit.

[10] [Archiepiscopum Eboracensem sibi subjicit:] Pro dignitate autem Ecclesiæ Cantuariensis, quam quidam de Episcopis, sed maxime Thomas Archiepiscopus Eboracensis, ut novus Angliæ civis, nimium conatus est ad exaltationem suæ Ecclesiæ humiliare; quantos labores perpessus sit, & quemadmodum ipsum Thomam ad mensuram Antecessorum suorum humiliaverit, supervacaneum est atque independens hic aliquid scribere. Ipse etenim inde, veritate plena & totius regni assensu confirmata, sub testimonio Regii sigilli d scripta reliquit. Qui eo quidem magis in istis laboravit, quod antiqua ipsius ecclesiæ privilegia, in ea conflagratione, quæ eamdem ecclesiam tertio ante sui introitus annum consumpsit, [& suæ Ecclesiæ jura tuetur] pene omnia perierant. Alias quoque consuetudines, quas priscis temporibus Ecclesiæ Cantuariensi, ut liberrima in cunctis existeret, reges Angliæ sua munificentia contulerunt, & stabiles in perpetuum manere sacratissima sanctione constituerunt, quorumdam imprudentia perditas, sua prudentia recuperavit.

[11] Odo siquidem Episcopus Bajocensis, ut de aliis taceam, frater prædicti Regis Willelmi & Cantiæ Comes, priusquam Lanfrancus Angliam intrasset, magnus & præpotens per totum regnum habebatur. Hic dominatione qua immensum sustollebatur, non modo terras, sed & libertatem nominatæ Ecclesiæ, nullo ei resistente, multipliciter invaserat, oppresserat, tenebat. Quæ, ubi Lanfrancus, ut erant, didicit, apud Regem de illis egit, sicut oportere sciebat. Unde præcepit Rex, quatenus adunatis Primoribus & probis viris, non solum de Comitatu Cantiæ sed & de aliis Comitatibus Angliæ, querelæ Lanfranci in medium ducerentur, examinarentur, determinarentur. Disposito itaque apud Pinnedene Principum e Conventu, Goffridus Episcopus Constantiensis, vir ea tempestate prædives in Anglia, vice Regis Lanfranco justitiam de suis querelis strenuissime facere jussus, fecit. Lanfrancus enim valida ratione subnixus, ex communi omnium astipulatione & judicio, ibi cuncta recuperavit, quæ ostensa sunt antiquitus ad jura Ecclesiæ Christi Cantuariensis pertinuisse, tam in terris quam in diversis consuetudinibus.

[12] Item alio tempore idem Odo, permittente Rege, [iterumque abjudicata] placitum instituit contra sæpefatam Ecclesiam, & tutorem ejus Patrem Lanfrancum, & illuc omnes, quos peritiores legum & usuum Anglici Regni noverat ignaros, adduxit. Cum igitur ad eventilationem causarum ventum esset, omnes qui tuendis Ecclesiæ causis undequaque convenerant, in primo congressu ita convicti sunt, ut in quo eas tuerentur simul amitterent: ipse namque Lanfrancus non intererat: talibus enim, nisi necessitas summa urgeret, ei interesse moris non erat. Ipsi ergo in camera lectioni divinæ occupato, quid gestum fuerit, nuntiatur. At ille, nil corde perterritus, dicta adversariorum non recte processisse asseruit, & ideo cuncta in crastinum induciari præcepit. Sequenti nocte adest in visu Antistiti B. f Dunstanus, monens ne illum multitudo conturbet; sed de præsentia sui securus, placitum mane ipsemet hilaris intret; quod & fecit. Suas itaque causas quodam exordio, [a S. Dunstano confortatus recuperat.] quasi a rebus quæ tractatæ fuerant vel tractandæ penitus alieno, cunctis stupentibus orsus, ita processit, ut quæ super eum pridie dicta fuerunt, sic devinceret & inania esse monstraret, ut donec vitæ præsenti superfuit, nullus exurgeret qui inde contra eum os aperiret. De his ita.

ANNOTATA.

a Malmesburiensis in Actis S. Lanfranci ait, ambos baculis & annulis exspoliatos, quod primus esset filius Presbyteri, secundus pro auxiliis Willielmo venienti in Angliam præstitis factus esset Episcopus, divinum munus bellicosis laboribus nundinatus.

b Hanc historiam adhuc cum tineis uspiam rixari, dolet Acherius.

c Auctor Vitæ hujus Gundulfi addit: Ex quinque tantum Clericis, qui ibi inventi sunt, ad Religionis habitum confluentes, associatis multis aliis, ad sexagenarium & amplius numerum, in brevi sub doctrina Patris Gundulfi succrevere Monachi.

d Hæc continentur in Epistola ejus ad AlexandrumPapam, relata in Vita per Milonem Cap. 5, itemque a Baronio ad an. 1072.

e Omnia in hoc Conventu peracta ex Ms. Roffensi produxit Seldenus ad hunc Eadmeri locum, quem lector consulat.

f Hæc latius exponuntur ab Osberno lib. 2 Vitæ Dunstani num. 17.

CAPUT II.
Stabilitas Monachorum procurata. Iura ecclesiastica propugnata. Succeßio in regno Willelmi secundi.

[13] Super hȩc suis quoque & eisdem ferme diebus, omnes circiter, [Impedit ne Episcopi Clericos substituant Monachis:] qui ex Clericali ordine per Regem Willielmum in Anglia constituti Pontifices erant, Monachos, qui in nonnullis Episcopatibus Angliæ ab antiquo vitam agebant, inde eliminare moliti sunt; & Regem ipsum in hoc sibi consentaneum effecerunt; in quo tam certi se effectu potituros extiterant, ut Walchelinus Episcopus adunatos pene quadraginta Clericos, Canonicorum more, tonsura ac veste redimitos haberet, quos ejectis Monachis, Wentanæ Ecclesiæ, cui præsidebat, mox intromitteret. Sola mora hæc peragendi, nondum requisita ab Archiepiscopo Lanfranco licentia fuit: ut autem eam dicto quoque citius impetraret, nulla menti ejus dubitatio inerat. Sed aliter ac sibi mens sua spoponderat, exitus rei provenit. Nam ubi quid Episcopus moliretur, insonuit auribus ejus, illico facinus exhorruit; nec se dum viveret, ut effectum quoquo modo talis voluntatis obtineret, consensurum asseruit. Ita ergo & Clerici, qui succedere Monachis fuerant per Walchelinum collecti, in sua dimissi sunt; & Monachi, qui cedere Clericorum præjudicio quodam damnati erant, gratia Dei & instantia boni Lanfranci, pristinæ conversationis in sua Ecclesia compotes effecti sunt.

[14] Nec ista pro sedandis quorumdam animositatibus, quas ad dejectionem Monachorum conceperant, sufficere poterant. Namque pari voto, simili conamine, uno consensu, concordi animo, Pontifices, quos Religionis ordo non sibi astrinxerat, eniti cœperunt, quatenus saltem de Primatu Cantuariensi Monachos eradicarent, intendentes se hoc facto facillime alios aliunde exclusuros. De illis etenim, potioribus, sicut eis videbatur, rationibus ad id agendum fulciebantur; partim ob sublimitatem primatis Sedis, [idque ne vel post obitum suum Cantuariæ fiat,] quæ dispositioni & correctioni Ecclesiarum per suas personas quaque per Angliam invigilare habet; partim ob alias multiplices causas, quarum executio, juxta quod ipsi contingebant, magis Clericorum quam Monachorum officium spectat. Deductus est in sententiam istam Rex & alii Principes regni, Lanfranco ut sui moris erat totis viribus obnitente, & omnium molimini ac invidiæ viriliter resistente. Ne tamen post obitum suum fieret, quod se superstite sciebat per auxilium Dei nequaquam perficiendum; nesciens mortis suæ diem vel horam, egit sagacitate & industria qua pollebat, ut, auctoritate Romanæ & Apostolicæ Sedis, Monachorum habitatio in eadem ecclesia confirmaretur, & inconvulsa dum seculum duraret in perpetuum stabiliretur. Quod privilegio tali summus Apostolicæ Sedis Antistes Alexander ita scripto suo roboravit a.

[15] Alexander Episcopus, Servus Servorum Dei; Reverendissimo Fratri in Christo Lanfranco, [cavet impetrato ab Alexandro Papa privilegio,] Venerabili Cantuariorum Archiepiscopo, Salutem & Apostolicam benedictionem. Accepimus a quibusdā, venientibus de vestris partibus ad limina Sanctorum Apostolorum Petri & Pauli, quod quidam Clerici, associato sibi terrenæ potestatis laicorum videlicet auxilio, diabolico spiritu repleti, moliuntur de ecclesia Sancti Salvatoris in Dorobernia, quæ est Metropolis totius Britanniȩ, Monachos expellere & Clericos inibi statuere. Cui nefario operi molitionis suæ hoc adjicere conantur, ut in omni Sede Episcopali ordo Monachorum extirpetur, quasi in eis non vigeat auctoritas Religionis. Qua de re zelo Dei compulsi, [in quo statuta S. Gregorii Magni] scrutinium de privilegiis Ecclesiarum fieri præcepimus, & venit ad manus statutum Prædecessoris nostri beatæ memoriæ Gregorii Majoris, de Ecclesiis Angliæ, quomodo scilicet præcepit Augustino, gentis vestræ Apostolo, ut ejusdem ordinis viros, cujus & ipse noscitur esse, poneret in præfata Sede Metropolitana. Cujus præceptioni, inter alia, hæc subnexa sunt b. Quia tua, inquit, Fraternitas, monasterii regulis erudita, in Ecclesia Anglorum, quæ nuper auctore Deo ad fidem perducta est, hanc debet conversationem instituere, quæ in initio nascentis Ecclesiæ fuit Patribus nostris, in quibus nullus eorum ex his quæ possidebant aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia; quam communionis regulam ordini Monachorum permaxime congruere, nemo est qui dubitat: hinc habetur Epistola Bonifacii c, qui quartus a B. Gregorio Ecclesiæ Romanæ, [& Bonifacii IV ea de re allegantur] cui (auctore Deo) præsidemus, præfuit, quam Athelberto Regi Anglorum & Laurentio Archiepiscopo Prædecessori vestro misit, in qua quibusdam præmissis hujusmodi censura anathematis usus est: Gloriose, inquit, fili, quod ab Apostolica sede per Coëpiscopum nostrum Mellitum postulastis libenti animo concedimus, id est, ut vestra Benignitas in monasterio, in Dorobernensi civitate constituto, quod sanctus Doctor vester Augustinus, beatæ memoriæ Gregorii discipulus, Sancti Salvatoris nomini consecravit (cui ad præsens præesse dignoscitur dilectissimus Frater noster Laurentius) licenter per omnia, Monachorum regulariter viventium habitationem statuat; Apostolica auctoritate decernentes, ut ipsi vestræ salutis Prædicatores Monachi Monachorum gregem sibi associent, & eorum vitam sanctitatum moribus exornent. Quæ nostra decreta si quis successorum nostrorum, Regum, [& confirmantur.] sive Episcoporum, Clericorum sive Laicorum irrita facere tentaverit, a Principe Apostolorum Petro, & a cunctis successoribus suis anathematis vinculo subjaceat; quoadusque quod temerario ausu peregit, Deo placita satisfactione pœniteat, & hujus inquietudinis vestræ emendationem promittat. Unde quia ratione dictante, quieti Ecclesiarum utile esse perspeximus, præsens decretum supranominatorum Patrum confirmamus, & vice Apostolorum sub eodem anathemate eos constringimus quicumque huic obviare contenderint.

[16] Quam vero secura libertate & libera securitate, quæque ad jura Ecclesiæ Cantuariensis pertinentia potiri sæpe fatus Pater Lanfrancus intenderit, [Ecclesiæ suæ jura tuetur, Lanfrancus,] & ex his quæ paucis designavimus, & ex Epistola quam ecce subscribemus, cuivis scire volenti patere satis erit; quam Epistolam, de causis ecclesiasticis scriptam, ea re maxime placuit aliis omissis præsenti operi commiscere; quatenus hi qui scientiæ talium negotiorum omnino expertes sunt, ex consuetudinibus aliarum Ecclesiarum animadvertant, qua dignitate ipsam Ecclesiam inter alias constet eminere. Epistola igitur ista est. Lanfrancus, gratia Dei Archiepiscopus, dilectissimo Fratri Stigando Cicestrensi Episcopo, salutem. Clerici villarum nostrarum, qui in vestra diœcesi existunt, questi nobis sunt, quod vestri Archidiaconi, repertis occasionibus, pecunias ab eis exquirunt, & a quibusdam jam acceperunt d &c.

[17] [& terras ablatas ei restitui facit:] Ad hæc qua sagacitate (hoc enim paulo ante memoratum paucis replicare abs re non esse putamus) qua, inquam, sagacitate memorabilis Pater Lanfrancus apud Regem Willelmum egerit, ut, per inspirationem gratiæ Dei, ad hoc, eo imminente, perduceretur, ut quamplures terras; nominatæ Ecclesiæ Cantuariensi diversis causis ac violentiis hominum ablatas, pro redemptione animæ suæ restitueret; & referre longum æstimavi & non necessarium. Earumdem enim terrarum & numerus & nomina eidem Ecclesiæ notissima sunt; & redditus illarum, ex quibus hi qui sub Domino ipsi loco deserviunt sustentantur, pro æterna Regis salute, oculis justi judicis die noctuque consideranda, ab eisdem ipsis præsentantur. Quid itaque de aliis ipsius Ecclesiæ terris, quæ in eadem qua olim ablatæ sunt direptionis injuria permanent, successoribus tanti provisoris servorum Dei faciendum sit, fructus quem iste ex his quæ restituit consecutus est docebit eos, juxta quod sui curam habebunt: re etenim vera, & illas restituisset, si ultra quam vixit aliquanto tempore supervixisset: in hoc quippe illum gnara Principis Lanfranci prudentia duxerat, & præfixo termino id se facturum spoponderat. Verum dum sponsionis suæ effectu potiri non meruit; quanto studio quis dum potest bonis insistere debeat, exemplo suo præmonuit. Hæc & hujusmodi, quæ gloriosus Pater Lanfrancus magnifice operatus est, si quisquam uti sunt, describere volet, copiosa materia est, & ad opus grande sufficiens: ego autem quia probabili & firma ratione, sicut cœpi, in alia ducor; tantum adhuc de eo breviter dico, ipsum revera magnum & insuperabilem Ecclesiæ Christi defensorem, & pium totius Angliæ Principem, ac in quantum sibi licuit bonum Pastorem, cunctis in ea consistentibus, dum vixit, fuisse.

[18] Per idem tempus erat quidam Abbas Becci, nomine Anselmus e, vir equidem bonus & scientia litterarum magnifice pollens, [cum S. Anselmo] qui contemplativæ vitæ totus intendebat. Hic toti Normanniæ atque Franciæ, pro suæ excellentis sanctitatis merito notus, carus & acceptus, magnæ famæ quoque in Anglia habebatur, ac Regi præfato nec non Lanfranco Archiepiscopo sanctissima familiaritate copulabatur… Hunc itaque & Lanfrancum, [utiliter Regi consulit,] videlicet viros, divina simul & humana prudentia fultos, Rex præ se magni semper habebat, & eos in omnibus, quæ sibi, quantum officii eorum referebat, agenda erant, dulciori præ ceteris studio audiebat. Unde & consilio eorum ab animi sui severitate in quosdam plurimum & sæpe descendebat; & quatenus in sua dominatione ad observantiam religionis monasteria surgerent, studiose operam dabat. Quæ religio ne nata deficeret, procurabat Ecclesiarum pacem undique tueri; & eis quæ in usum servientium Deo proficerent, in terris, in decimis, in aliis redditibus, ex suo largiri… Hic ergo Willelmus Rex, [& ob hujus mortem valde dolet;] in Ermentrudis villa, quæ est contra Rotomagum, in altera fluminis parte f mortuus est… Quantus autem mœror Lanfrancum ex morte ejus perculerit, quis dicere possit? quando nos, qui circa illum nuntiata morte illius eramus, statim eum præ cordis angustia mori timeremus.

[19] Defuncto itaque Rege Willelmo, successit ei in regnum Willelmus filius ejus: [non talem deinde expertus successorem,] qui cum regni fastigia fratri suo Roberto g præripere gestiret, & Lanfrancum, sine cujus assensu in regnum adscisci nullatenus poterat, sibi in hoc ad expletionem desiderii sui non omnino consentaneum inveniret; verens ne dilatio suæ Consecrationis inferret ei dispendium cupiti honoris, cœpit tam per se, quam per omnes quos poterat, fide sacramentoque Lanfranco promittere justitiam, æquitatem, & misericordiam se per totum regnum, si Rex foret, in omni negotio servaturum; pacem, libertatem, securitatem Ecclesiarum contra omnes defensurum, nec non præceptis atque consiliis ejus per omnia & in omnibus obtemperaturum h. Sed cum posthac in regno fuisset confirmatus, postposita pollicitatione sua, in contraria dilapsus est. [quem ob non prestita promissa redarguit:] Super quo cum a Lanfranco modeste redargueretur, & ei sponsio fidei non servatæ opponeretur, furore succensus; Quis, ait, est, qui cuncta quæ promittit implere possit? Ex hoc igitur non rectis oculis super Pontificem intendere valebat, licet a nonnullis, ad quæ illum voluntas sua trahebat, ipsius respectu, eo superstite temperavit. Erat enim Lanfrancus idem, vir divinæ simul & humanæ legis peritissimus, atque ad nutum illius, totius regni spectabat intuitus. [factum ipso mortuo deteriorem.] Qui cum de hac vita translatus fuisset, quam gravis calamitas ex obitu illius Ecclesias Angliæ devastaverit, multa prætermittendo paucis ostendere placuit. Confestim enim Rex foras expressit, quod in suo pectore, illo vivente confotum habuit. Nam mox ipsam totius Angliæ, Scotiæ, & Hiberniæ, nec non adjacentium insularum matrem, Ecclesiam scilicet Cantuariensem, invasit; cuncta quæ illius juris erant, intus & extra per clientes suos describi præcepit; taxatoque victu Monachorum inibi Deo servientium, reliqua sub censu atque in suum Dominium redigi curavit. Fecit ergo Ecclesiam Christi venalem, jus in ea dominandi præ ceteris illi tribuens, qui ad detrimentum ejus, in dando pretium, alium superabat i.

ANNOTATA.

a Est hæc in nova editione Conciliorum Labbæi, inter Alexandri Epistolas, Ep. 39.

b Eadem Epistola Gregorii quæ est lib. 12 Ep. 31 producitur in ejus Vita a Ioanne Diacono lib. 2 num. 34.

c Sedit Bonifacius IV ab anno 608 ad 615, cujus hic citatam Epistolam lege in præcitata editione Labbæi Tom. 5 col. 1619, ubi vide & aliam insignem ejus Epistolam adversus nonnullos stulti dogmatis, qui magis zelo amaritudinis quam dilectionis inflammati, asserunt Monachos Sacerdotali officio indignos, neque pœnitentiam aut christianitatem seu absolutionem largiri posse per Sacerdotalis officii adjunctam gratiam. Quæ omnia hoc seculo legi operæ pretium est, quo similis cacozelia magis quam unquam fervet.

d Est hæc Epistola inter editas etiam posita in Vita per Milonem num. 31.

e Sequentia ad Vitam S. Anselmi Tomo 2 Aprilis a pagina 893 edidimus, ex quibus pauca quæ ad B. Lanfrancum spectant hic damus.

f Willelmus mortuus est anno 1087: villa autem in qua obiit hodie Sotteville nominatur.

g Erat Robertus Willelmi Conquestoris primogenitus, sed ignavus & patri aliquando rebellis, quare Normanniæ Ducatum ei reliquisse contentus ille, ut jure naturæ debitum; Angliam a se conquisitam minori natu reliquit, velut quæ suæ dispositionis esset.

h Ordericus Vitalis initio lib. 8 Guilielmus, inquit, Rufus Epistolam patris sui Lanfranco Archiepiscopo detulit: qua perlecta idem Præsul cum eodem juvene Lundoniam properavit, ipsumque ad festivitatem S. Michaelis in veteri basilica S. Petri Apostoli, quæ West-monasterium dicitur, Regem consecravit. Hic patrem suum in quibusdam imitari studuit… sed erga Deum & ecclesiæ frequentationem cultumque frigidus extitit.

i Similia plura apud Eadmerum leguntur, tam in historiaquam in Vita S. Anselmi libro 2 cap. 1 & seqq.

ANTILANFRANCUS
Willielmi Thorn, Monachi Augustinensis,
Sua seipsum maledicentia refutantis.

Lanfrancus, Archiepiscopus Cantuariensis in Anglia (B.)

[Regno ad Normanno: translato] Regnum a gente in gentem transfertur, propter injustitias, & injurias, & contumelias, & diversos dolos, inquit per Ecclesiasticum cap. X Spiritus sanctus. Id quam sæpe experta sit Britannia, norunt omnes, qui gentis historias legerunt; & Imperium insulæ a Romanis ad Anglo-Saxones, ab his ad Danos, rursumque ab Anglis ad Normannos translatum sciunt. Quoties tamen id factum est, semper cum summo eorum sensu factum est, qui alienæ gentis dominatui subjici pro servitute habebant. Hinc illa acerbitas animorum, in Historicorum etiam Religiosorum scriptis quandoque elucens, vel post plura secula. Exemplum habemus in Willielmo Thorn, Augustinensis monasterii Cantuariæ Chronologo. Postquam enim glorianter narrasset cap. 6 § 9, [exosos eos habent Angli, etiam Monachi:] quomodo Willielmus Dux Normanniæ, Conquestor ex re dictus, victo Haroldo Dano (qui & ipse post mortem S. Eduardi Anglorum Regum ultimi ad regnum aspirabat) Londini coronatus, transgressusque in Cantiam, ab ejus Provinciæ populo universo armato circumfusus, inductus fuerit ad ei confirmandam libertatem patriasque leges & consuetudines, quibus sola Cantia deinceps est fruita; idque agentibus Stigando Cantuariensi Archiepiscopo & Egelsino Augustinensi Abbate, [ex his Augustinenses, Regem tyrannidis accusantes,] qui eligentes citius mori in bello quam videre mala gentis suæ, & sanctorum Machabæorum animati exemplis, facti erant duces exercitus: post quam, inquam, hæc fuse nec minus glorianter narrasset, sequenti deinde § 10, quam potest invidiosißime sugillat consilium novi Regis, in Episcopatibus Abbatiisque ad Normannos transferendis. Nec Regem solum tyrannidis accusat, sed ab eo constitutum Cantuariensem Archiepiscopum Lanfrancum nihilo clementius habet: in quo, si verum fateri voluisset, debebat laudare zelum restaurandæ ecclesiasticæ disciplinæ, non minus inter Monachos quam Clericos Anglos collapsæ, idque ut quam posset suavißimis modis apud Augustinenses obtinere etiam satagentis.

[2] Initium querelarum fuit, quod anno MLXVII Egelsinus Abbas, perpendens se odium incurrisse Regis propter libertates Cantiæ ab eo servatas, & plus suæ saluti quam gregis sibi commissi consulens, exhaustis pretiosis quibuscumque sui monasterii thesauris, in Daciam navibus aufugit, nec usquam comparuit: [impositos sibi ab eo Archiepiscopum,] sicque grex Dominicus, fugiente pastore, luporum voracitati exponitur, & vinea Domini electa undique a vulpeculis demolitur. Anno autem Domini MLXX Wyntoniæ celebratum fuit Concilium Ecclesiæ Anglicanæ, in quo Rege ordinante Stigandus Archiepiscopus ignominiose degradatus, vinculis perpetuis mancipatur, & Lanfrancus incontinenti subrogatur. His præmißis, absque ulla mentione culparum Stigandi propter invasam contra Canones Archiepiscopalem Sedem a Romano Pontifice excommunicati, & meritorum Lanfranci omnibus notorum, unde potuerat debueratque sumi excusatio imo approbatio facti, ab universis Angliæ Episcopis & Abbatibus in Nationali ista Synodo laudati; exorditur Chronographus cap. 7 Prælaturam Scotlandi Abbatis hoc modo. [& Abbatem,] Anno Domini quo supra, scilicet MLXX, comperto quod Egelsinus sic in Daciam fugerat, suamque Ecclesiam, absque licentia Regis petita aut obtenta, dereliquerat; prædictus Rex monasterium S. Augustini, cum omnibus internis & externis appendiciis, confiscavit; & eidem monasterio quemdam Monachum, nomine Scotlandum, natione Normannum, in Abbatem prefecit, Monachis Augustinensibus tum propter Regis tyrannicam potentiam, tum propter sui monasterii ex omni parte depressionem multiplicem, licet non sine mentis amaritudine, ad tempus hoc tolerantibus.

[3] Non erat sane quod Augustinenses pœniteret novi, licet externi, Abbatis: nam hinc usque ad §. 8 aliud non agit Chronographus, [licet optime de temporali statu monasterii meritos,] quam sigillatim describere gesta Scotlandi memoria digna, quibus monasterii jura atque posseßiones & recuperare ablatas, & noviter acquisitis ampliare nitebatur: quin & ecclesiam longe quam antea fuerat majorem augustioremque a fundamentis exstruere, sicut abunde explicatum est XXXVI Maji in libris de Translatione S. Augustini aliorumque, idcirco facta. Quin autem in iis omnibus bonis monasterio curandis magnam partem habuerit Archiepiscopus Lanfrancus, nemo prudens dubitaverit, propter summam utriusque inter se amicitiam & consiliorum communionem. Nihil tamen istud profuit ad Monachorum Anglorum animos Normanno Archiepiscopo & Abbati sic devinciendos, ut mutato reipublicæ statu, etiam in re sua privata mutari ab illis quidpiam possent tolerare patienter, [tamen propter nonnihil restricta] quanticumque boni intuitu id ab illis fieret; quin peßimam in partem exceperunt omnia, & utrumque gravißime sunt calumniati, facti etiam judices cogitationem iniquarum, circa ipsam mentis intentionem, soli Deo notam. Audiamus Chronographum §. 8. ut in scriptis reperit, explicantem, quomodo Jurisdictio ordinaria tempore Scotlandi perdita fuerit.

[4] [quædā ejus antiqua privilegia,] Quoniam, inquit, teste mundi Philosopho, nullus mortalium ita felicitate beatur, quin ex aliqua sui parte miseriis relinquatur subjectus; prædictus venerabilis Abbas Scotlandus, licet possessiones & jura temporalia monasterii sibi commissi undique potenter defenderet, utpote amicus Regis & Principum terræ; jura tamen spiritualia & libertates, in detrimentum hujus Ecclesiæ, minus provide procuravit, ut ex dicendis plenius elucebit. A tempore enim Beati Papæ Gregorii ac sancti Patris Augustini, id est a sexcentesimo Dominicæ Incarnationis anno usque ad millesimum octogesimum, hæc illius summæ Matris Ecclesiarum specialis filia, & spiritualis alumna Regni Anglorum, [Archiepiscopum vafræ cupiditatis,] cœnobiali dignitate & monachili religione primaria, gratia omnipotentis Dei, qui libertate vult filios suos frui, & non ut fiant cum servis tributarii; ac sanctione sancti Patris Gregorii ceterorumque Romanorum Pontificum nec non B. Augustini, omnique ecclesiastica pace, honore, ac libertate usa est… Anno autem MLXX Lanfrancus, Archiepiscopali Pallio in Cantuaria potitus, hanc Ecclesiam Apostolicam persequi incepit; & dominium quod super eam juste habere non potuit, ut aliquo modo obtineret, per se & suos complices machinari non destitit.

[5] Hic ergo, postquam aliquot annis dignitate Archiepiscopali functus est, Abbatem Scotlandum, quasi in magnæ æmicitiæ familiaritatem, [Abbatem turpis collusionis accusant,] sibi in dolo associavit, ut sub umbra hujus mutuæ dilectionis, quod sæpius optabat celerius adipisceretur. Erant autem quasi compatriotæ & vicini, & cum dicto Duce Willielmo, paulo ante in Regnum promoto, de transmarinis partibus subsecuti, & ideo sibi invicem gratiores & fideliores amici. Hoc ergo mutui amoris vinculo Archipræsul roboratus, per se aliasque honestas personas sæpius appetiit Abbatem, ut ad sermonem suum tantummodo audiendum, & ut Synodus sua speciosior appareret, Sacerdotes suos sibi præstaret. Quod cum Abbas sæpius negaret, ac contra jus Apostolicum ac usum suæ Ecclesiæ Apostolicæ se nullo modo facere posse diceret; tandem eidem monasterio non præcavens, tantæ calliditatis minus providus, quin tam familiarem sibi amicum offendere timens, omnes Sacerdotes suos ad synodum Archiepiscopi, Monachis suis contradicentibus, ire coëgit, non de re aliqua placitaturos, sed tantum ad audiendum sermonem Archiepiscopi pro utilitate sua propria, [qui suos Presbyteros ad Synodum illius invitari, tum & vocari passus est,] absq; omni malo ingenio & causa perversa. Iterum iterumque Archiepiscopus Abbatem aggreditur, quatenus Presbyteros suos ad utilitatem animarum suarum ad Synodum transmittat: quod cum frequenter rogasset, & Abbas præ timore vel amore non negaret, Archiepiscopus consuetudinarie, & quasi essent sub juris & ditionis suæ honore ac dignitate, ad Synodum & Capitulum suum omnes Presbyteros Parochianosque eorum venire compulit: sicque monasterio S. Augustini dignitatem & honorem cautelose subtraxit, quem ab exordio nascentis in Anglia Ecclesiæ, libere, pacifice, & sine omni injuriatore semper obtinuerat…

[6] Anno Domini MLXXXV obiit Willielmus Rex Anglorum, [& libero campanarum usu cessit,] Conquestor nuncupatus… Anno sequenti Lanfrancus, instigatione Monachorum suorum, prædictis malis non contentus, interdixit Monachis istius Ecclesiæ, ne signa sua in ulla hora Canonica pulsarent, nisi prius in Episcopio pulsaretur: non attendens, Ubi Spiritus Dei, ibi libertas. Inde ergo iræ, rixæ, murmurationes, deordinationes sæpissime in domo Dei fiebant, quia, cum injuria Romanæ Ecclesiæ facta, servitium Dei frequenter tarde, & indecenter, & irregulariter lacrymosis suspiriis exercebant. De tanta ergo ignominia tamque nefanda irreverentia, Domino Apostolico ac Romanæ Ecclesiæ, cujus est illa propria & specialis capella, irrogata, flebilibus vocibus præcordialibusque gemitibus Monachi Abbatem suum adeunt, exorant & arguunt, ut celerius Domino Papæ hoc tantum facinus ac suum maximum dedecus annuntiet. Quos ille despiciens, & contra Deum, sanctæque Romanæ Ecclesiæ dignitatem, ac sanctionem supradictorum Patrum satis annotatam Archiepiscopo favens; Monachos distringere, ac ne de curia vel de claustro aliquo modo exirent, omnino arctare præcepit. Suspicabatur nimirum & timebat, ne ipsi aliquo modo Domino Papæ damnum & dedecus sibi illatum insinuarent, Archipræsulisque arrogantiam ac ipsius Abbatis turpem consensionem manifestarent…

[7] Anno Domini MLXXXVII, tertio Nonas Septembris, obiit Scotlandus: quo defuncto Lanfrancus Archiepiscopus, [illum item, quia Abbate mortuo,] videns tempus ratum & opportunum, quo Augustinensem Ecclesiam suæ subderet ditioni, unum de Monachis suis nitebatur illi monasterio præficere in Abbatem: unde & Regem Willielmum, filium Willielmi Conquestoris adiit, & ut sibi donationem Abbatiæ prædictæ daret instanter petiit: sed non obtinuit; eo quod Monachi Augustinenses exhibuerunt Regi privilegia sua, scilicet Augustini Archiepiscopi, Ethelberti Regis, Bonifacii Papæ IV, Agathonis & Adeodati summorum Pontificum, ex quibus liquide Regi apparebat, quod electio Abbatis ejusdem loci, tam de jure communi quam de privilegio speciali, [conatus est ex suis Monachis aliquem inducere,] ad eosdem pertinebat. Unde Lanfrancus, prospiciens votum suum ex parte Regis fore frustratum, nova doli excogitans machinamenta, Simonis magi usus est impudenti prudentia; & ut Monachi Augustinenses unum de Monachis suis & suæ fraudis complicibus in Abbatem hujus loci eligerent, non tam precibus præviis, quam pretiis pecuniarum promissis, instantissime postulavit; pacemque simulans in dolo, se amicum Augustinensis monasterii futurum præstantissimum, si vota ejus complerentur, spopondit. Sed Augustinenses Monachi, prudenter animadvertentes anguem latentem in herba, timentes ne eis venenum aspidum & insanabile, in aureo poculo sub dulci Sirenarum voce, propinaretur; ex præteritis Lanfranci gestis futurorum eventus certissimos metuentes; [nec nisi cunctanter consecravit Electum ab aliis.] pecuniam ejus sic oblatam in offerentis perditionem velut anathema spreverunt: sed & Monachum quemdam ex hujus gremio, moribus & litteratura insignem, ac Regi juniori amantissimum, nomine Wydonem, Christo prævio elegerunt. Lanfrancus Archiepiscopus, spe concepta ex omni parte frustratus, non tam dolore cordis intrinsecus affectus, quam iracundiæ furia contra Monachos S. Augustini invectus, prædictum Wydonem Electum, secundum privilegiorum suorum tenorem, benedicere aliquamdiu recusavit: sed Regis Willielmi victus instantia, prædictum Electum ad altare majus sui monasterii benedixit, die S. Thomæ Apostoli, & anno sequenti obiit.

[7] [In quo modestiæ modum omnē excedentes,] Hactenus Augustinensis Monachus Willielmus Thorn, seculo quidem XIV exeunte scribens, sed suorum Fratrum induens sensum, qui tunc vivebant & talia scribebant; quæ si sola extarent de Lanfranco, quis eum non crederet hominem ambitiosißimum cupidißimumque fuisse; & animum ex dolo ac fraudibus consutum atque iracundiæ furiis agitatum in Archiepiscopatu administrando habuisse; quodque consequens videri posset, malam vitam infelici morte conclusisse, meritum ut ejus memoria habeatur in maledictione perpetua, sicut nec verbum omnino ullum de tam multis ejus laudibus, quas alii celebrant, habet hic auctor. Sed bene! quod aliter de eo Deus, aliter non solum Normanni, sed & Angli ceteri, aliter posteritas omnis judicaverit. Licuit Monachis pro privilegiis suis ac libertatibus etiam contra Archiepiscopum stare, nec ob eos qui forte obrepserant abusus debebant usus suos dimittere, nisi Apostolica Sede jubente, cui immediate subjiciebantur: sed non debebat tam nigris coloribus depingi vir alioqui sanctißimus, & in eo quod ipsis doluit, bono zelo actus; fortaßis etiam optima ratione meliorique jure nixus, de quo non est promptum judicare ex sola adversæ partis relatione, [suæ præjudicant causæ, Lanfranci famæ detrahunt nihil.] tanto magis suspecta, quanto patentiora præfert signa odii vehementis, neque permittentis Monachos illos, qui sibi adversarium existimabant Lanfrancum, pacifice quidquam vel cogitare de eo vel scribere: quorum interim causa etiam inde gravatur, quod potuerit injusta videri viro, in alius suis omnibus actionibus Sancto. Idem obventurum sibi sperare possunt, quotquot subinde pro justitia aut veritate continget incurrere odium communitatis alicujus, etiam religiosæ, eaque de causa scriptis libellisve famosis apud vulgus traduci; modo ipsos aliorum non præoccupatorum tueatur universalis approbatio, ceteris eorumdem factis dictisque testimonium præbens æquitatis & veracitatis; quod testimonium tanto gravius semper erit, quanto notius fuerit, istos, qui adversari ejusmodi immodestis murmuratoribus videntur, majori suo commodo potuisse & voluisse favere iisdem, si licere credidissent.

DE S. UBALDESCA VIRGINE, ORDINIS S. IOANNIS HIEROSOLYMITANI,
PISIS IN HETRVRIA.

ANNO MCCVI

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cujus cultu, deque originario Vitæ textu amisso, sed ex Italica versione utcumque restaurato.

Ubaldesca, Virgo Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, Pisis in Etruria (S.)

D. P.

Sacram, &, aucto per Vrbanum VIII appellationis titulo, Eminentissimam Religionem Equitum Hospitalariorum S. Joannis Hierosolymitani, [Ordinis hujus Sancta duæ,] quos ab indepta sub annum MDXXX Melitæ insulæ posseßione Melitenses dicimus, multi egregii Heroës militaribus facinoribus & insignibus triumphis illustrarunt in Oriente; in Occidente vero suam Religionem rara quadam sanctitate exornarunt, non solum viri aliquot suo tempore commemorandi; sed etiam ex infirmiori sexu nonnullæ ejusdem profeßionis Sanctimoniales, quales in Italia duas invenio, cultas absolute ut Sanctas, [ex his Tuscana Veronæ 14 Iulii,] scilicet Ubaldescam atque Tuscanam: hanc Veronæ in Æmilia Viduam, de qua agendum erit XIV Iulii; istam Virginem Pisis in Hetruria, ubi æque ac Melitæ, Officio sub ritu Duplicis agendo, colitur hæc XXVIII Maji; qua, & quidem in Dominicam Trinitatis seu octavam Pentecostes incidente, illa obiit, anno MCCVI,cum cyclo Solis XI Lunæ X litt. Domin. A Pascha celebratum fuisset II Aprilis; licet Pisani, novem mensibus prævenientes anni communis exordium, annum eum numerent MCCVII.

[2] Meminit S. Ubaldescæ Philippus Ferrarius in utroque Catalogo, tam Sanctorum Italiæ, [Vbaldesca Pisis colitur 28 Maji,] cum prolixiori elogio; quam eorum qui in Romano Martyrologio non sunt, sub hac formula, Pisis in Tuscia S. Ubaldescæ Virginis. Ferrarium secutus est in sacro Gynæceo Arturus a monasterio: sed si attentius illum legisset, & notasset humilibus parentibus in agro Pisano ortam dici, & de ingressu in monasterium obtinendo dubitasse, cum sibi dotem non esse diceret; adeoque aliunde potius laudandam eam sibi proposuisset, quam a spretis mundi deliciis & gloria. Allegat utrobique Ferrarius Vitam Ms. quæ apud Moniales S. Joannis servatur: & omnino illius exemplar vidisse atque habuisse crediderim; habuit enim, & omißis plerisque miraculis, Italice evulgavit, cum solo titulo Beatæ, inter Vitas Sanctorum ac Beatorum Tusciæ, Silvanus Razzius; ex quo eamdem cogimur Latinam iterum facere, quandoquidem veterem originariumque contextum nulla hactenus amicorum diligentia potuit reperire.

[3] Quæsivit illam perquam solicite Eques Ceffinius, quando nobis curavit Vitam B. Claræ de Gambacorta, [Vita, amisso originali Latino,] illustratam XVII Aprilis; & Vitam B. Bonæ, similiter Pisanæ, dandam XXIX hujus Maji: sed frustra quæsivit. Quæsivit deinde, sed pari successu, Reverendißimus Tortus, Archiepiscopi Pisani Provicarius & Monialium S. Ioannis Rector. Denique Doctor Pagnius, publicus Medicinæ Professor, apud quem, Pisanorum Res scribere molientem, antiqua quotquot potuerunt inveniri monumenta esse dicebantur collecta: qui de illa Vita interrogatus, exhibuit quidem vetustum codicem, in quo BB. Bonæ ac Gherardescæ Pisanarum Vitæ legebantur, sed negavit de B. Ubaldesca verbum apud se ullum esse, præterquam in libris Razzii, Ferrarii & Bosii: hic vero in Historiis sui Ordinis meminit ejusdem prolixe ex Razzio, [datur ex Italico Razzei,] sicut & Bosii epitomator Franciscus Truglinus. Itaque omni ea diligentia aliud nihil profectum est, quam ut nobis innotesceret B. Gherardesca, nec nomine quidem antea cognita, de qua post Vitam B. Bonæ agemus. Pergimus nihilominus optare, ut B. Ubaldescæ originalis Vita aliunde in lucem prodeat, locum habitura in primi Semestris Supplemento, post absolutum Iunium componendo.

[4] De cultu ejus, primum cum festo Trinitatis mobili, deinde Pontificia auctoritate ad hanc XXVIII Maji adstricto, nihil opus est multa præfari: [cum probatione cultus etā Melitæ.] patebit ea res ad finem Vitæ ex Razzio Bosioque; nec non qua ratione corporis sancti ossa, ab Hospitali S. Ioannis ad ecclesiam S. Sepulcri translata fuerint, dempto (quod istic mansit) Capite; & quomodo una cū parte Reliquiarum præcedenti seculo propagata Ubaldescæ veneratio sit; aucta etiam hoc ipso seculo, per ecclesiam Rectoralem, sub illius invocatione in novæ urbis Melitæ conspectu ædificatam, a Magno Magistro Ordinis Paula. Patria Sanctæ fuit castellum Calcinariæ, sinistrā Arni fluminis ripam aspiciens, medio inter Pisas & S. Miniati oppidum itinere, pari fere utrimque XXIV milliarium intervallo. Aliud nihil est quod doceri prævie lectorem conveniat: quare ad Vitam, qualem suggerit Razzius, nullius ulterioris lucis egentem, transeamus.

VITA
Ex Italico Silvani Razzii.

Ubaldesca, Virgo Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, Pisis in Etruria (S.)

EX ITAL. RAZZII.

[1] Nata est Ubaldesca Calcinariæ, castello diœcesis & territorii Pisani, ex humilibus parentibus atque simplicibus, [Nata Calcinariæ genere rustico, sed pio,] sed bonis Deumque timentibus, circa annum salutis nostræ MCXXXVI: qui licet agricultura vitam tolerarent, nihil tamen prætermiserunt quo suæ huic dilectissimæ filiolæ Christianam instillarent virtutem, tanto propensius, quanto ipsa magis velut a natura eodem ferri videbatur, quippe in cujus actionibus omnibus sincera humilitas, & prompta relucebat obedientia. Ad has virtutes accedebat etiam summa verborum parcitas, egregium sane, tum in omnibus hominibus, tum maxime in virginibus adolescentulis, bonitatis atque prudentiæ indicium. Quidquid ab impositis per parentes domus ministeriis superabat ei temporis, id totum orationi recitandisque Coronis impendebat, [a pueritia virtute excellit:] Deum rogans ut vitam suam dirigeret in viam salutis: quin etiam laborando manibus domi forisque orabat, ut poterat, si non voce, saltem mente in Deum elevata. Corpus quoque suum, innocens licet atque purissimum, macerabat jejuniis vigiliisque. Caritatem erga pauperes sic exercebat, ut a domus limine neminem pateretur sine solatio abscedere: quamvis enim agricolæ essent parentes ejus nec copiosi, proprius tamen ipsorum erat quem colebant fundus, & nonnihil suppeditabat unde possent etiam necessitatem tolerantibus tribuere aliquid.

[2] Quia autem, sicut dixi, in viam salutis dirigi petebat a Deo, is qui justa petentium preces exaudire consuevit, [quindennis ab Angelo jubetur monialis fieri,] etiam puellulæ huic oranti benignam aurem præbuit, ejusque desiderium hoc qui sequitur modo implevit. Cum annum ætatis decimum quintum ageret, domesticis omnibus in agro occupatis, sola ipsa remanserat circa furnum, panes inibi coquendos immittens; & ecce Angelus Domini apparuit ei, dixitque: Audi, Ubaldesca, quoniam semper postulasti a Deo, ut monstraret tibi viam per quam salvari possis; adsum, ejus nomine mandans, ut sine mora Pisas te conferas, ingrediarisque Hospitale S. Joannis, & cum Matribus ibi degentibus vivas in pœnitentia, & Dei pauperumque ejus servitio. Cui illa: Equidem libentissime id fecero: [etiam sine dote recipienda.] sed illæ indotatam me suscipere recusabunt, nec possunt parentes mei requisitam dotem exhibere. Sed Angelus, Nihil istud te solicitet, inquit, Matres enim istæ non tam dotem spectant quam virtutem. Sed ego, reponit illa, si etiam hac destituor, quomodo admitti potero? Et Angelus: Supplebit quod deficit Spiritus sanctus, a quo illustrata tantis impleberis gratiis, quantas Pisanarum mulierum nulla est consecuta, ipsaque civitas meritis tuis liberabitur periculis maximis.

[3] His dictis abiit Angelus: Ubaldesca vero, dimissis in furno panibus, ad campum cucurrit, ubi pater materque erant; [Cum eam parentes sui] & quæ sibi dixerat Angelus ordine enarravit, instans supplicansque, ut ipso illo die ad Hospitale duceretur. Venientes ergo in civitatem, postquam essent ab omnibus, qui in vico Gonellæ dicto morabantur, hilariter salutati; repererunt Abbatissam cum Sanctimonialibus circiter quadraginta, expectantem ad portam Hospitalis, [Hospitali dedissent,] ad illam recipiendam, de cujus adventu etiam ipsæ fuerant ab Angelo per noctem præmonitæ. Hinc inducta in ecclesiā est, consuetisque cum ceremoniis habitu Religionis induta; gaudentibus omnibus, quod tale munus divinitus accepissent; parentibus autem, ubi vestitam viderunt, discedentibus, dubiisque inter lætitiam ac mœrorem, quod absque ea regrederentur quam amabant tenerrime. Erant igitur pro tam inopinato eventu quasi extra se rapti, nec nisi sequenti die recordati sunt panū, quos furno imponendos filiæ commendarant. [panes in furno relictos inveniunt integros.] Tum vero illuc accedentes, ubi solos cineres reperturos se credebant, aut induratas in carbonem crustas; extraxerunt panes tā congrue coctos, ut nihil a lōgiori in furno mora passi viderentur, sed justo dūtaxat spatio illic mansisse: quare in urbem recurrentes, ex iisdē panibus tulerunt ad Sorores, omnia quæ evenerant cum gratiarum actione enarrantes.

[4] [Vitam Religiose ac severe instituens,] Verum quantum ad hæc audita exultabant Abbatissa & Sanctimoniales omnes, tantum illa humiliabat se, fugitans jactantiæ, & nihil solicitius cogitans quam quomodo magis sese demitteret. Elucebat tamen præcipue singularis ejus caritas, tum erga Sorores omnes, tum erga infirmas, quibus ne vel minimum quid deesset omni solicitudine atque industria & promptitudine satagebat. Aliis autem affabilis & mansueta, in seipsam erat severa & rigida, cilicium gestando ad carnem, modicumque dormiendo, non in lecto sed super fasces sarmentorum, quos corpori fesso substernebat. De jejuniis & abstinentia ejus quid dicam? Solo enim pane & frigidæ potu contenta vivebat, idque secundo dumtaxat aut tertio die sumptis; unde tota emaciata, non nisi ossibus cute indutis constare videbatur; vultu tamen semper læto & hilari, utpote quæ spiritu jugiter intenta in Deum, videbatur cum Sponso suo Christo ejusque Matre & Sanctorum choris, cȩlestis paradisi deliciis perfrui.

[5] [eleemosynas per urbem quærit,] Inter hæc ad maturiorem progressa ætatem, cum animadverteret monasterium magna premi penuria, petiit facultatem ab Abbatissa & Sororibus egrediendi per urbem, & eleemosynas corrogandi, quibus & ipsarum & potissimum infirmarū subveniretur necessitatibus: quod & fecit cum fructu, non solum monasterii, propter eleemosynas; sed etiam civitatis totius, propter exemplum virtutis. Ita multos egit annos, cum Deus, illustriorem eam facere volens atque exercere patientiam, disposuit ut ei transeunti per pontem Spinæ (sic dictum a Dominicæ coronæ Spina una, [graviter læsa curari recusat:] ibidem religiosissime asservata) ex domo quæ ibi fabricabatur, in caput venit lapis, ipsumque gravissimo vulnere perculit. Volebant Sorores medelam ei quam diligentissime fieri: sed recusavit Ubaldesca, quin potius ad Jesum suum conversa exoravit illum, ut exinde reliquo omni vitæ suæ tempore dolorem sustinens, perpetuam humanæ conditionis memoriam secum ferret: & voti sui compos effecta plagam istam secum intulit in sepulcrum, semper marcidam & purulentam, scatentemque vermibus; tanta, non dico cum patienta, sed lætitia, quanta non solent mulieres seculares circumspectare se ornatas gemmis atque monilibus.

[6] [aquā in vinum vertit,] Porro annorum septuaginta spatio, quibus Ubaldesca in hoc seculo vixit, multa per eam Deus miracula est operatus, ex quibus brevitatis studio pauca dumtaxat hic referam. Feria quadam sexta Majoris hebdomadæ, cum devotæ mulieres nonnullæ venirent a capella S. Martini in Chiazica, inciderunt in B. Ubaldescam, tunc forte occupatam haurienda de puteo aqua; eamque rogarunt, ut sibi potum præberet. Cumque illa porrigeret ipsis situlam aqua plenam, rogarunt eædem, scientes quam esset efficax ipsius oratio, ut eam imposito Crucis signo benediceret. Fecit Ubaldesca quod rogabatur: & ecce bibentibus illis, non aqua, sed optimum vinum gustabatur; nec tamen animadvertentes id miraculo fieri, Ah, inquiebant, quid agis, Soror Ubaldesca? aquam a te petivimus, & tu in die sanctæ Parasceves vinum porrigis, contra quam ferat nostrum abstinentiæ propositum? Vix ea vel similia dixerant, quando cognoverunt quod contigerat, ipsāq; laudare ac prȩdicare cœperunt: quæ humanæ laudis fugientissima, tacere eas compulit, adjuravitque, ne quoad viveret alicui homini rem manifestarent.

[7] [& an. 70 ægra,] Haud diu post in morbum extremum prolapsam visitavit Pater quidam, F. Doctus de Oculis nuncupatus, ordinem S. Joannis Hierosolymitani professus, qui in capella sancti Sepulcri curam gerebat animarum, ac forte etiam prædictarum Sororum, vir probatæ sanctitatis: qui ea visa, ut cui multum afficiebatur, dixit Sanctimonialibus, Brevi privabimini vestra Sorore Ubaldesca: verumtamen rogo vos, ut sive die sive nocte mori eam contingat, præsentem me adesse faciatis. Hæc verba in spiritu audiens illa; [mortis suæ modum prænoscit.] Pater, inquit, non poteris adesse tempori. Itaque accidit: nam cum ipsam aliquando visitasset, extremis jam a se munitam Sacramentis, ac discessisset; oculos Ubaldesca in mortem clausit, & vivere in terris desiit, anno MCCVII, die XXVIII Maji, tunc in festum sanctissimæ Trinitatis cadente. Vidit Abbatissa, viderunt Sorores, defunctæ animam deduci in cælum, ab Angelorum circumplaudentium multitudine, atque cantantium hæc verba, Veni sponsa Christi, accipe coronam, quam tibi paravit Deus ab origine mundi. [Ab Angelis in cælum duci visa,] Mox autem, atque per urbem didita fuit hujus mortis fama, concursum est undique ad venerandum corpus, quod habitaculum fuerat animæ tam sanctæ; quam ipsā non dubitabant cælesti fruentem gloria, patronam habere se apud Deum, tum propria quisque persuasus experientia, tum asseveratione Sororum, oculis suis conspecta referentium in ejus egressu.

[8] [septimo post die etiam Confessario gloriosa ostenditur.] Postquam vero factum est satis devotioni omnium, videre & contingere cupientium, curata per quam honorifice sepultura fuit; sicut & merita sua exigebant, & disposuerat Mater Abbatissa, cum prædicto Sacerdote Docto. Hic vero quam devote viventi adstiterat, tam constanter adhæsit sepulcro mortuæ, per integros septē dies non recedens ab eo, nisi quantum corporalis refectionis sumendæ exigebat necessitas; sperabat enim manifestandam sibi signo aliquo illius gloriam; sicut & factum est septimo die mane, quando vidit Beatam inter duos ignitos currus cælum invehi, stipantibus Angelis & Deum in Sanctis suis gloriosum laudantibus. Excitavit gloriosa istæc visio pium illum Sacerdotem, utique jam certum de ejus beatitudine, [Trāsfertur semel,] ut corpus elevandum de terra & honoratiori tumulo locandum curaret: quod cum vulgatum per urbem esset, ad hunc actum concurrit magna populi multitudo, atque cum aliis etiam viginti duo infirmi, diuturnis morbis conflictati, qui omnes eo die sanati sunt, per fidem in ejus meritis collocatam.

[9] [iterumque corpus,] Sed neque in hoc novo sepulcro diu quieverunt Reliquæ sanctæ: cum enim Fr. Bartolus de Palmeriis de Cascina, Prior ecclesiæ sancti Sepulcri Pisæ, ejusdem Ordinis S. Joannis Hierosolymitani, esset a Magistro Ordinis, cum sua non modica confusione, loco motus; B Ubaldescæ humiliter se commendans, vovit, quod si reponeretur in suam dignitatem, festum ejus curaret annue celebrandum in die sanctissimæ Trinitatis: sequenti autem nocte apparuit ei Beata, dixitque, Vade & dispone quidquid ad festum meum pertinet, adero enim tibi auxiliatrix. Neque vana promissio: mox enim receptus a Magistro in gratiam, Prioratum quoque suum recuperavit; exindeque cœpit illius festum solennissime celebrare quotannis, sicuti usque nunc celebratur in honore sanctissimæ Trinitatis & B. Ubaldescæ. Neque eo contentus, [& festum instituitur.] fecit etiam sacrum corpus levari de sepulcro, & ossa componi intra pulchram capsam: relictoque penes Matres S. Joannini Beatæ capite (sicut æquum erat) posuit ipsam supra altare, in sua sancti Sepulcri ecclesia; ubi exinde servatur & reverenter visitatur ab omnibus, propter multas, quæ meritis ejus obtinentur gratias, quarum unam satis sit hic narrasse, ceteris compendii causa prætermissis.

[10] [clarescens miraculis manum læsā sanat.] Monetarius quidam, civitati Pisanæ operam elocans in cudenda ad publicos usus pecunia, dum una dierum suo intendit labori, vehementi mallei exerrantis ictu, minutulum quemdam nummum tam profunde adegit in manum suam, infra nervum & carnem, ut educere ipsum inde nulla posset industria. Cum ergo diu noctuque spatium vacuum a cruciatu non haberet, convulsiones etiam spasmosque frequenter patiens; omnibus tam Florentiæ, quo se remedii causa etiam contulerat, quam Pisæ frustra tentatis; recordatus est B. Ubaldescæ, cujus intercessione tam multi adjuti essent. Ergo ante sepulcrum genu flexus, magno cum affectu eidem se commendavit: quo facto persanatum subito se sensit, nummulo illo foras ultro prodeunte, manumque liberam ad priores usus relinquente. Unde perlata quaquaversum tam desperatæ curationis notitia, magis magisque accensa est populorum etiam vicinorum devotio, erga hanc sanctam Dei famulam; felices se æstimantibus, qui aliquid Reliquiarum ejus possent obtinere. Hactenus Razzius.

[11] [Ejus imagines,] Iacobus Bosius, in Historia Ordinis, Italice tribus Tomis descripta ac Romæ edita anno 1594, eadem brevius perstringit; rursumque in libello Imaginum inde extracto; ubi gemino iconismo Sanctam repræsentat ex antiquis modernisque picturis. Modernæ illam exhibent plane ut nunc vestiuntur Monachæ, cum scapulari scilicet & lineo ad collum cooperiendum subgulari; pallio vero tam alte ad pectus collecto, ut nulla pars zonæ videri poßit, quam alias etiam scapulare operit. Antiquiores habitum ipsiusque Crucis Ordini propriæ formam longe simpliciorem referunt: quam nunc est, proinde videtur operæ pretium, utramque imaginem hic repræsentare. Notat porro Bosius, Situlam eæm in imagine commemorari, [aliaq; monumenta reverenter habita.] qua hausta aqua fuisse in vinum conversa memoratur num. 6, quamque etiam hodie servantes Monachæ S. Ioannis, plenam ejusdem putei aqua mittere solent ex caritate ad febricitantes, felici sæpe successu. Palma in vetustiori pictura putat idem Bosius significare meritum patientiæ, in extremo morbo exercitæ. Addit, quod unus puteorum, unde aquam haurire Sancta solebat, apud Monachas prædictas, est; alius, ad sancti Sepulcri; quodque ex hoc soleat populus in die ejus festo devote bibere. Item quod cubicula, habitationi Sanctæ olim addicta, hodiedum servantur integra, sed Monacharum usibus deputata, præter cubicellum unum, in formam sacelli redactum. Denique, quod circum parietes monasterii, reperiantur plures Cruculæ desculptæ, ad quas Sancta suas consueverat obire stationes, egressu prohibita: quodq; easdem exosculantes testentur, odoris suavissimi aliquid inde sibi afflari.

[12] De sanctorum oßium translatione Melitam agit etiam Razzius: [Reliquiarii pars Melitis translata an. 1626] sed accurationem rei gestæ seriem lectori placeat ex Bosio audire, part. I lib. 7 sub finem sic loquente: Utroque in loco, scilicet in Hospitali S. Ioannis & ecclesia Sepulcrina, multa Deus operatur miracula per intercessionem hujus suæ Beatæ, quibus motus Illustrissimus Cardinalis & Magnus Magister Ordinis Fr. Hugo de Loubenx Verdala, pro singulari sua erga B. Ubaldescam devotione, matura deliberatione præmissa, temporibus nostris mandavit Equiti Fr. Julio Zanchini de Castiglionchio, Nobili Florentino, Locum-tenenti Prioris Pisani, ut præhabita licentia Magni Ducis Francisci, aperiret prædictam capsam, exempturus inde partem, quæ posset ad primam Ordinis totius ecclesiam, intra insulam Melitensem transferri. Fecit ille quod jussus fuerat, [cum festo & indulgentia 28 Maji,] coram Domino Vicario Archiepiscopali & Commissario civitatis Ioanne Baptista Gianfigliazzi Senatore Florentino; sumptamque inde partem Magistro misit: qui illam ad ecclesiam Conventualem S. Joannis Baptistæ deportandam curavit, impetrato prius a Sixto Papa V Brevi, sub data anni MDLXXXVI die XX Novembris, quo is mandat, ut post translationem prædictæ Reliquiæ in novam Melitensem civitatem, quotannis celebretur festum XXVIII Maji in honorem B. Ubaldescæ, eodem ritu & officio, id est Duplici, quo celebrari solet in Metropolitana ecclesia civitatis Pisanæ; largiens plenariam Indulgentiam, perpetuis futuris temporibus duraturam, pro cunctis Christi fidelibus, qui in die Translationis prædictæ, factæ anno MDLXXXVI die XXVIII Maji in ecclesia S. Joannis Melitæ sacram istam Reliquiam visitabunt.

[13] P. Frater Antonius de Paula, Vasco, anno MDCXXIII electus Magnus Magister Ordinis (quo in gradu vixit usque ad annū MDCXXXVI) de suo nomine Casale fabricavit, [an. 1636 ibidem erecta ecclesia,] in fundo ad feudum Marsanum pertinente, anno MDCXXVI; cujus domus & horti omnes pendunt censum ecclesiæ Rectorali S. Ubaldescæ, ab eodem Magno Magistro erectæ, per Bullam Apostolicam de Jure patronatus ipsi Magisterio adnexi, pro uno Capellano ejusdem Religionis, & obligatione curandi ibidem Missam omni die festivo, nec non in solennitate ipsius Sanctæ, quæ celebratur XXVIII Maji cum Vesperis; & viginti scutorum, annue Magistro ipsi pendendorum, sicut plenius continetur in Bulla, data Romæ ultimo die Julii anni MDCXXIX. Continet autem prædictum Casale Paula ædes circiter quinquaginta, animas vero inquilinorum centum & sexaginta. Ita Commendator Ioannes Franciscus de Abela Vicecancellarius, in descriptione Insulæ Melitæ ibidem impressa anno MDCXLVII pag. 94 & 296, cum Topographia totius insulæ, Casal Paula notante ad latus meridionale novæ urbis, versus mediterranea, intervallo vix unius milliaris Italici, sicut illud etiam exhibet Orbis Mariritimus Iansonii.

DE B. PETRO SOLITARIO
APVD COLLEM VALLIS ELSÆ IN HETRVRIA.

SEC. XIII.

Sylloge Historica ex Waddingo & aliis.

Petrus, solitarius apud Collem-vallis Elsæ in Etruria (B.)

AUCTORE D. P.

[1] Tertii Ordinis, a Sancto Patriarcha Francisco instituti sub annum MCCXXI, Professores primi fuerunt, BB. Luchesius & Bona-donna conjuges ex Podio-Bonizii in Etruria, [Inter primos Tertiarios, anno 1221 aggregatos,] nobili olim Vallis-Elsæ oppido, nunc in planitiem traducto; de quibus egimus ad XXVIII Aprilis, anniversaria ipsius B. Luchesii die. Præter hos pios conjuges, inquit ad annum prædictum num. 16 Lucas Waddingus, ad novum Sodalitium vir Sanctus assumpsit, Petrum de Colle, Brunum quemdam, ac Martolensem alium, quampluresque vicinorum oppidorum & Vallis-Elsæ incolas viros pios, ad quorum preces & instantiam hoc vel sequenti anno prȩscripsit Regulam, postea aliquantum auctam & mutatam per Nicolaum IV summum Pontificem ejusdem Confirmatorem. Hæc ibi Waddingus: ad annum deinde MXLII num. 20, post narratam mortem prædicti B. Luchesii (qui quo anno obierit ignorare se fatetur Waddingus, [numeratur B. Petrus,] obiit autem MCCLX, uti nobis ex Vita antiquiori innotuit) propter sanctitatis similitudinem, quia locum aptiorem non inveniebat, subjungit mortem præmemorati Petri, allegato in margine sui Mariani Chronico; cujus originaria verba, ab illius dignißimo successore Francisco Haroldo perquam benevole communicata, exhibere malai: sunt autem lib. 2 cap. 12 fol. 209 col. 4 ad finem, hujusmodi.

[2] Milliario secundo ab isto Castro Bodii-Bonitii, in Castro quod dicitur Collis, claruit quidam alius sanctus Frater, [qui miraculo sonantiū ultro campanarum agnitus,] nomine Petrus, vir paupertate dives, rigidus & austerus sibi supra modum, tam in cibo & potu quam in vestibus; plenus Dei gratia, & hominibus carus. Hic cum ad optatum pervenisset finem, & anima illius ad cæli gaudia perenniter victura transvolasset, omnes campanæ præfati Castri, nullo mortalium pulsante, per seipsas solenniter sonuerunt. Quo miraculo plebs universa excitata, mox accurrit ad locum, & de sepultura viri Dei Petri illico contendere cœpit: nam aliqui in Plebe Castri, [præeunte papilionum examine sepultus;] aliqui in Parochia de Plano, alii in Abbatia, & aliqui in Conventu humari volebant. Et cum sic ad invicem plurimum verbis contenderent; ecce statim divinum ostendit consilium ubi sepeliri deberet. Etenim tantam misit Deus papilionum multitudinem, ad modum apium simul constipatam, quod mirum certe erat visu: moxque ad corpus Sancti congregantur: deinde processionaliter versus Plebē Castri, omnibus videntibus volatum suum dirigunt; & præfatam ingredientes ecclesiam, eas plebs universa, Clerus, & omnes Religiosi cum corpore B. Petri secuti sunt. Ubi honorificæ traditus sepulturæ, gloria miraculorum claruit: cujus festum solenniter in die sanctæ Trinitatis in Castro præfato celebratur. Hactenus Auctor, qui licet anno MDXXIII primum obierit, videtur tamen circa annum MCCCCLXXXVI, in quo desinit, finem scribendi fecisse.

[3] Waddingus, solum Castrum Podii-Bonitii initio nominans, [in Castro-Collis,] ac deinde dicens campanas dicti castri sonuisse, & ad Plebem Castri, utique jam dicti, corpus debatum fuisse, persuaserat nobis primam Beato sepulturam datam fuisse in Podio-Bonitii, quo deinde sub annum MCCCLXVIII funditus destructo a Florentinis, Collem translatum corpus fuerit: sed ex Mariani verbis apparet, eumdem locum, qui Petro cognomen, ac verosimiliter etiam vitam dedit, eidem dedisse & sepulcrum. Erat autem Collis eo tempore satis munitus & populosus; in cujus ecclesia tunc adhuc parochiali, jam inde ab anno MCCII colebatur S. Albertus ibidem Presbyter, a nobis XVII Augusti commemorandus. Fortuna autem loci variis vicinorum casibus sic excrevit, ut Clemens VIII, [nunc Episcopali civitate,] Ferdinandi primi Magni Ducis Hetruriæ precibus inclinatus, dignum habuerit quem Titulo Episcopali ornaret anno MDXCII, Antistite instituto indigena Vsimbardo: qui diœcesim, ex Florentino, Senensi, Fæsulano, & Volaterrano Episcopatibus divulsam, pulcherrime composuit, ecclesiamque Cathedralem Collegio duodecim Canonicorum, tribusque Dignitatibus, Archipresbyteratu, Decanatu, & Archidiaconatu insignitam habuit, quorum quod fuerit initium non reperio, sed video S. Albertum a scriptoribus Archipresbyterum dici, verosimiliter per anticipationem Tituli diu postea inducti. Vnitum etiam Episcopali doti fuit monasterium S. Salvatoris in Spongia; quam credo fuisse Abbatiam veteri Podio-Bonitii vicinam, ad quam B. Petrum deferendum suadebant alii; sicuti Parochia de Plano, ab aliis ad eumdem finem proposita, ipsa est, in qua hodiernum Podium-Bonitii consistit, Collensi novo Episcopatui una cum aliis locis subjunctum. Conventus (pro cujus ecclesia certabant aliqui) non alius quam Franciscanus intelligendus, paßibus quingentis remotus a Podio-Bonitii unde nomen habet.

[4] [delatus est ad ecclesiam parochialē S. Iacobi,] Quæ ibi hodie est Cathedralis ecclesia, & antea fuerat Collegiata, anno MDCXXI ampliata ac restaurata fuit, auspiciis secundi Collensis Episcopi, Cosmi Gherardescii: eaque occasione inventum tunc fuisse corpus S. Alberti præmemorati, scribit Vghellus, tacet de B. Petro. Nec mirum. Prius enim quam illa ecclesia cum Canonicorum Capitulo fundaretur, alia antiquior & Parochialis, S. Iacobo consecrata, primatum tenuisse probatur ex eo, quod cum corpore B. Petri, istic sub quodam altari posito, inventum fuerit caput S. Alberti, tamquam post translationem corporis in loco primæ sepulturæ relictum, sicut me per litteras docuit R. P. Fr. Antonius Tagnocchi de Terrinca Ordidinis S. Francisci; addens, [ubi ejus etiam aliæ Reliquiæ,] quod in eadem S. Iacobi ecclesia adhuc inveniatur vetus Beati pictura, diademate coronati, cum præcipuis circumcirca gestis; quodque ibidem viderit anno MDCLXXV tunicam sancti Viri, funiculum & sandalia Franciscana, quæ diebus solennioribus in altari exponuntur. In ipsa quoque Cathedrali ecclesia, usque ad annum ampliationis præfatæ, habebatur proprium B. Petri altare; unde adhuc superest pictura, vetus etiam ipsa, ex vetustiori quæ est in S. Iacobi verosimiliter expressa: & aliæ duæ ejusdem Beati imagines.

[5] His indiciis provocatus, nec sperans Vitam B. Petri ab aliquo ex professo tractatam posse inveniri; [ac vetus imago,] cogitavi defectum ejus, vel saltem miraculorum præcipuorum post mortem, supplendum quadamtenus exhibitione veteris illius picturæ. Itaque Senas scripsi ad nostros, petiique aliquem requiri per quem curaretur delineandum ectypon æri incidendum. Inventus est autem Adm. R. D. Franciscus Maria Maximi, Capellania perpetua S. Francisci in Metropolitana Senensi donatus ab Archiepiscopo D. Leonardo Marsilio, & a Senatu honoratus publica Humanitatis lectione in patria Academia. Hic origine Senensis, natus tamen in Colle Vallis-Elsæ, occasione quæsturæ quam suus pater istic pro Magno Duce exercere ad triennium jussus erat; cum alias nostrorum rogatu pro Sanctis aliquoties laborasset, hac tamen occasione primum innotuit mihi quis esset; dum scilicet petito beneficio, addenda Epistola fuit, excusans, ex pervetusta & jam pene evanida pictura, hoc solum, quod vides, exsculpi potuisse ab oculo quantumvis acuto. Eorum enim octogonorum quibus circumcirca ambitur hæc imago sic penitus evanuerunt colores, ut nihil distingui amplius poßit: solum supra quadrum in triangulo conspicitur satis clare, ipsius (quantum conjectura assequor) Petri conversio, per miraculum inclinantis se ad ipsum Crucifixi vel etiam alloquentis, sicut olim S. Ioanni Gualberto accidit. Castrum autem, quod in recessu spectatur, ipsa videtur esse B. Petri patria, ad quam ingressus sit per pontem, quo Reverendus ille Presbyter rivum notari censet, cujus beneficio ibidem prope vertuntur molæ papyrariæ, unde toti Hetruriæ de charta prospicitur; diadema autem circum caput vel non amplius ibi spectatur, vel a delineante neglectum fuit, sane præter votum nostrum.

[6] In ipsa porro imagine, Eremitæ seu Tertiarii, Benedictinum potius quam Franciscanum habitum intuens; recordatus sum B. Torelli, [in habitu Eremitæ Benedictini;] cujus Vitam dedi XVI Martii, quique idoneum proposito suo habitum a Puppiensi Vallumbrosani instituti Abbate indutus, sub ejus obedientia quadamtenus vixit, vel nulli vel isti Ordini adscribendus. Cur autem non idem judicetur de hoc B. Petro, quod scilicet non alio verosimiliter jure tractus ad Franciscanos sit, quam quod, apud illos de peccatis confiteri & sacramenta fuerit solitus usurpare? Sandalia certe sola non sufficiunt, ut S. Francisci Regulam qualemcumque amplexus dicatur aliquis, multo minus cum reliquus habitus aliorsum vergit, sicut hic videmus. Nunc vero ex jam dictis haud irrationabiliter quis conjiciat, unde extiterit ambigua illa pro corpore disceptatio, cum singulis justi essent tituli, ad illud sibi vendicandum, victoria tamen penes Collenses remanente. Apud hos (sicut nobis scribit prælaudatus P. Terrinca) tam in Collensi civitate quam per totam diœcesim celebrabatur festum B. Petri sub ritu duplici die XXVIII Maji, usque a decretum sacræ Congregationis sub Urbano VIII emanatum: [& memoria 28 Maji,] in cujus rei signum etiam hodie in Kalendario diœcesano tali die legitur: Hodie currit memoria B. Petri Galgalini Collensis. Nempe recentioris instituti hæc erant, nec immemorabilis temporis præscriptione munita, ideoque ex prædicto Decreto omittenda fuerunt. Auctor transferendi a Dominica Trinitatis mobili, cujus meminit Waddingus, ad diem talem cultus, fuisse potuit vel primus vel secundus Collensis Episcopus, invento forsitan tali dei aut solenniter translato corpore. Hunc ergo prudentius nobis retinemus, quam cum Martyrologii Franciscani auctore Arturo, nulla causa prælucente, eum differremus ad XXI Augusti.

[7] Interim nonnullos, haud satis equanimiter ferentes, hanc Arturi præsumptionem sæpius a me notari (quasi id fiat cum aliqua sugillatione Ordinis, qui tamen, [temere in Martyrologio Francrelata ad 21 Augusti,] ut ajunt ejus Martyrologio utitur, nisi ut privatæ auctoritatis libro) monitos amanter velim, adeo multos esse qui illud Martyrologium accipiant, velut generaliter receptum in Ordine, non tantum extraneos, sed etiam domesticos, ut publico ipsiusmet Ordinis bono intersit, sciri quam temere Auctor processerit, in Titulo Sancti ac Beati, & die cultus seu memoriæ, prout sibi placuit, adscribendo. Etenim cavendum omnino est, ne, sicut Iacobillus & alii, decipiantur porro plures; non dubitantes Beatorum Titulo insignire quotquot ille refert, licet id eis nunc non competat per Vrbani VIII decreta: [quod sciri convenit, ne illi plus æquo deferatur,] ne etiam id quod Mechliniæ factum cernimus sine scrupulo (in iis quæ circum claustrum depictæ pendent tabulis, totum Arturi Martyrologium per menses ac dies expressum habentibus) transeat in exemplum; atque ita paulatim quod jure non potest, præscriptione obtineat liber iste; & sic denique contingat, ut injuriam facere Ordini putetur apud simpliciores, quisquis eum non receperit cum ea veneratione, qua exciperetur testimonium totius Religionis, attestantis quosnam illa habeat pro Sanctis aut Beatis, publice cultis & colendis.

[8] Talibus incommodis & nascentibus hinc querelis sane justis mederi non potest nostrum, quod optant nonnulli, silentium; sed novum componendum esset Hagiologium, in quo, post maturam discußionem de singulis, factam in ipsis quibus adscribuntur locis, publice Sancti ac Beati (sicut Bollandus optavit) secernantur ab aliis, cum simplici sanctitatis opinione mortuis; quos olim fortaßis licuit Beatos vocare, nunc autem post decreta Vrbaniana non licet, sed sufficeret compellare Titulo Bonæ aut venerabilis memoriæ, exemplo Cardosi in Hagiologio Lusitano, [& ut aliquis tandem defectum discriminis necessarii supplicat.] Saussaji in Martyrologio Gallicano, aliorumque. Ex tali vero diligentia (ad quam propensos esse nonnullos scio, si id sibi ab Ordine committatur) iste etiam extabit fructus, quod multorum veri dies cultus vel obitussint efferendi in communem lucem; diem autem certum nulium habentibus, certum autem & publicum toto anno cultum, Ministri generalis decreto dies certus poterit determinari, quo commemorentur in hujusmodi Hagiologio. Erit ad hoc conficiendum non inutilis etiam labor Arturi, viri sane operosi, in quo diligentiam citandorum accurate auctorum desideret nemo, sed delectum merito omnes requirant; & ad hunc conferre conamur aliquid, non vero detractum quidpiam Sanctißimo Ordini, cui gratulamur plures obtigisse viros, publico Sanctitatis encomio suis respective locis claros, quam ullius hactenus solertia potuit enumerare omnes. Prælaudatus Pater Antonius de Terrinca, satis operis se habere putavit si in sua Tusciæ provincia id conaretur præstare: tantumdem fiat in Provinciis singulis, &, quod nunc impossibile fortaßis creditur, apparebit esse facile.

DE B. HERCVLANO A PLEGALI,
ORDINIS MINORUM DE OBSERVANTIA
APVD CASTRVM-NOVVM CARFANIANI IN TVSCIA.

ANNO MCCCCLI.

[Praefatio]

Herculanus de Plegali Ordinis Minorum de Observantia, apud Castrum-novum Carfaniani in Etruria (B.)

D. P.

[1] Beato huic viro ortum & cognomentum dedit Plegale, Perusini territorii oppidum; illud ipsum credo, [Plegali natus] quod in Ioannis Antonii Magini tabulis, a Ioanne Blavio innovatis, Piegao scribitur, ad initia Nestoris fluvii, haud procul a confiniis Iusciæ: ad cælum autem ex hac mortali vita emigravit, qua Mutinensis Ducis jura trans Apenninum sese in Tusciam effundunt. Ibi Dominium amplum est, quod Serchius fluvius, antiquis Auzer dictus, totum irrigat, una cum multis quibus identidem augetur rivulis, diciturque Vallis Grafiniana vulgo Carfagnana; nomen fortaßis accipiens a veteri, quod olim ibi fuerit, Grafiniano castro; pro quo deinde surrexerit id quod dicitur Castellum-novum Carfagnanæ, tota valle præcipuum oppidum, in confinio Lucensis territorii. Hinc tam exiguo intervallo distat Castellum-plebis, ut in ejus districtu fundatus a B. Herculano Observantium conventus, cœnobium Castri-novi Carfaniani vocetur a Luca Waddingo ad annum MCCCCLI, quo ille istic obiit. [mortuus in Castro-novo,] Necdum tunc perfectus erat Conventus: contigit ergo (sicut narrat Gonzaga in Conv. 18 Prov. Tusciæ) defuncti corpus, per quinquennium integrum, ob operis imperfectionem, aquarum stillicidiis patuisse: quod tamen incorruptum omnino atque imputre inventum est: quamobrem inde exhumatum, ad majus sacellum translatum extitit. Ita Gonzaga, ante annos fere centum. Waddingus ad an. 1451 quo obiit num. 45; Completa tandem ecclesia, inquit, primo translatus est, integer & sanus, ad sacelli majoris parietem; deinde in cineres resolutus, ad altare præcipuum, ubi adhuc reverenter asservatur. Novißimus autem & hodiernus scriptor, [colitur Dominica in Albis,] Antonius Tagnocchi de Terrinca, cujus Theatrum Hetrusco-Minoriticum tandem in lucem prodiit, in suis ad me Mss. ait, præter sacellum seu oratorium, in ejus honorem ibi erectum, haberi ibidem etiam Societatem laicorum secularium sub titulo B. Herculani, quæ festum illius agit Dominica in Albis. His positis satis constat de publico cultu: qui quoniam cum Paschali cyclo mobilis est, vel quia dies mortis nusquam notatus invenitur, licere sibi putavit Arturus a monasterio, in Martyrologio Franciscano, diem sibi bene visum determinare, & determinavit hunc XXVIII Maji; quo eum retinemus, quia id in præsentiarum satius videtur. Etenim illius Martyrologii usu quadamtenus jam recepto per Ordinem, [hoc die inscribitur Martyrologio Franciscano.] nec certo ullo argumento apparente quo verus obitus dies definiri aliquando valeat, verosimile est illum posthac retinendum a scriptoribus, qui B. Herculanum volent die fixo commemorare, sicut fecit Iacobillus in Vitis Sanctorum ac Beatorum Vmbriæ.

[2] Suscepto, inquit Waddingus ad an. 1451 num. 43, Minorum instituto, [Socius B. Alberti Sartianensis,] B. Alberto Sartianensi adhæsit. Transierat hic a Conventualibus ad Observantes anno MCCCCXV, & magna virtutis zelique æstimatione florebat teste Waddingo, sub annum MCCCCXXX; quando Martinus Papa V, Conventuales & Observantes conciliaturus, generalem Ordinis reformationem instituerat in Capitulo Generali Aßisii. In hoc quomodo is se habuerit, dicetur ad XV Augusti, quo obiit anno MCCCCL, quoque nobis veniet commemorandus, ut Beatus. De Herculano, ejusdem cum illo propositi socio, dicit Auctor Vitæ qualiscumque Silvanus Razzius, [strictiorem observantiā sectatur.] Tom. 1 de Vitis Sanctorum ac Beatorum Hetruriæ pag. 648, quod videns dictam reformationem non procedere, eo quod Fratres novæ familiæ non consequerentur in illa reformatione intentum suum, vivendi secundum puram observantiam suæ Regulæ, sicut antea solebant; cito cogitare cœpit, quomodo se expediret ab illo quem Pontifex adstrinxerat nexu. Ad hoc subsidio magno eidem fuit ingens sub idem tempus acquisitus civium Lucensium favor, & sanctitatis minimæ vulgaris opinio miraculis confirmata. Waddingus rem narrat, an. 1451 num. 43. Ego a Waddingi successore Haroldo nactus quæ de Herculano scripsit, ante ducentos annos, Marianus Florentinus, lib. 5 Chronicæ suæ cap. 24 propria ejus verba dare malo, sicut in autographo leguntur fol. 162 col. 4.

VITA
Ex Ms. Chronica Mariani Florentini.

Herculanus de Plegali Ordinis Minorum de Observantia, apud Castrum-novum Carfaniani in Etruria (B.)

EX MS. MARIANI

[3] [De Passione prædicans miros animorum motus ciet.] Frater Herculanus de Piagale, quod Castrū est ad tria milliaria apud Castrumplebis provincæ Thusciæ, ipso anno in loco Castri-novi Carphagnanæ in Domino feliciter obdormivit: vir utique sanctus, zelator præcipuus regularis observantiæ, & miraculis luminosus, atque prædicator singularis & devotissimus: qui suo tempore de passione Domini super omnes alios miro modo ferventissime prædicabat. Unde semel, in die sancto Veneris, Aquilæ prædicans, ad tantum planctum populum excitavit, ut voces emitterent ad astra. Cum vero tota fere prædicatione ita amare & cordialiter flevissent, quædam nobilis Domina, Maria Cantelama vocata, alta voce dixit; Non amplius, Fr. Herculane, non amplius. Ille vero e contra respondit, Imo amplius, Domina Maria, imo amplius: ploremus omnes, ploremus. Istoque modo omnium voces adeo convaluerunt, ut numquam in ipsa civitate similis planctus auditus fuerit. Et non tantum ista die, verum sæpe in suis prædicationibus, aliqua de Passione Domini immiscens, seu prædicationem terminans, ad magnum planctum populum commovebat.

[4] [Lucensibus triennio obsessis] Cum Florentini, ad obsidendum civitatem Lucanam, exercitum suum misissent, anno Domini MCCCCXXX vel circa; & tribus annis, maximo cum utriusque populi damno, bellum protractum fuisset; tandem Florentini civitatem vallo circumdederunt, & in maxima inedia Lucenses posuerunt: quo tempore in Quadragesima majori Fr. Herculanus Lucensibus prædicabat. Qui dum semel, pro pace & custodia civitatis, in capella S. Martini, coram populo ferventissime orasset; audivit populus Dominum Jesum Christum cum ipso loquentem, & dicentem, quod nondum vellet populus tradere civitatem in manibus suorum inimicorum. Unde postmodum Fr. Herculanus, quotidie & confidenter prædicans, Lucenses confortabat, ne formidarent; sed quod intrepidi permanerent: quia adhuc pro eis erat eorum Deus, [& fame pressis suadet ne urbem tedant,] contra inimicos defensurus. Cives etiam inter se dissidentes volebant aliqui Florentinis se tradere: at Fr. Herculanus, quod nullatenus hoc facerent, propter scelera & virginum deflorationes consecuturas, asserebat. Cives vero qui Florentinos vocabant, horrea claudentes, maxima inedia consecuta est in civitate; adeo quod ex fame aliqui de populo perierunt. Famulus autem Domini prædicans, populum ad pœnitentiam faciendam & jejunia solvenda excitabat: quodamque mane in fervore spiritus, ad illos qui frumentum clauserant se vertens, [prædicitque annonam in Paschate adfuturam:] dixit: Frumentum exhibete, illudque venumdate; & ego vobis polliceor, quod hoc Paschate vestri inimici vobis multum granum deferent, multique agni & hœdi in platea venumdabuntur: & ita factum est. Nam quidam civis Florentinus, Lucensium inediæ compatiens, quadam nocte Majoris hebdomadæ mille quingenta modia seu staria frumenti, & agnos & hœdos multos, clam intromisit in civitatem. Quod videns populus, exhilaratus præ gaudio, immensas gratias Deo referebat: qui orationibus & exhortationibus servi sui Fr. Herculani, a manibus inimicorum civitatem suam intactam, sicut eis promiserat, custodierat. Nam habita provisione supradicta, Florentini cum Lucensibus pacem reformarunt.

[5] [ipse interim cum suis sæpe carens pane,] Referebant socii Viri Dei, quod dum erant in tanta penuria, ille exhortabatur socios suos, ut panem, qui a Communitate ad mensuram quotidie eis largiebatur, famelico populo cederent: & ipse distributor esse volens, cum pulpitum ascendebat, pauperibus famelicis dispensabat: unde duobus & aliquando tribus diebus ipsi absque comestione panis fuerunt. Quapropter Lucenses tunc tantam devotionem erga familiam Regularis Observantiæ conceperunt, quod cum Fratres in Lucensi agro loca non haberent, Bullas a summo Pontifice Eugenio obtinuerunt, ut duo loca in eorum comitatu Fr. Herculanus recipere valeret: qui unum recepit apud civitatem Lucanam, in loco qui Pezzuolo dicitur, ad milliare prope S. Cerbonem a, & alium S. Francisci apud b Bargam, insuper alium locum a fundamentis apud Castrum-novum erexit. Qui cum ab accolis de Castro-novo situm pro loci fundatione obtinere non posset, [conventus ædificat,] vadens homo Dei Fr. Herculanus ad terram quæ Plebs dicitur, duo milliaria a Castro-novo distans, populo prædicavit; & ut quemdam situm vel locum pro se & suis sociis construere posset, postulavit; ex parte Dei promittens, si situm concederent, numquam Deus contagiosa peste suam invaderet terram, nisi ab extra delata. Homines vero de Plebe, in famulum Dei magnam fidem habentes, ubi ipse situm elegit, condonarunt. Igitur obtento situ, ipsemet Fr. Herculanus, Fratre Jacobo de Papia adjuvante, humilem locum de lignis & humo, non absque parvo labore, construxit: & carente eo aqua, in ipsa constructione, magnam aquarum venam juxta locum orationis gratia impetravit. Insuper juxta promissionem, hominibus de Plebe factam, numquam Deus hucusq; in hodiernam diem terram ipsam morbo flagellavit: quamvis terras per gyrum sæpe pestilentia percusserit.

[6] Cum odor sanctitatis famuli Christi undique per regionem illam diffunderetur, [adsciscit socios,] nonnulli a suis salutiferis prædicationibus excitati mundum relinquentes, habitum sanctæ Religionis ab ipso receperunt: e quibus aliqui sanctitate & miraculis fulserunt, ut fuerunt Fr. Michael, Fr. Franciscus, Fr. Matthæus, & Fr. Gaspar, omnes de Barga; nec non Fr. Jacobus de Papia. Hic Fr. Herculanus, cum beato Patre Fr. Alberto de Sartiano ad civitatem sanctam Hierusalem c perrexit, & illa sacra loca pro habitatione nostræ familiæ in possessionem recepit. Postea ad Tusciam reversus, sanctitate & miraculis plurimis fulsit: atque tanta austeritate vitæ vitam suam transegit, quod omnino incredibilis est. Verum cum apud Deum nulla impossibilia sint, ut firmiter confitemur; [fere absque cibo vitam agit,] cur de austeritate vitæ Fr. Herculani dubitamus? cum non tantum viros, sed mulieres interdum legimus, humanum cursum in abstinentia & aliis arduis operibus transcendisse. Pius II Pontifex maximus de S. Catharina de Senis, in Bulla suæ Canonizationis, recitat, ipsam longo tempore vixisse absque aliquo humano cibo præter Sacramentum, ita dicens: Summa hujus Virginis abstinentia fuit, & inirabilis vitæ austeritas. Nam cum vini & carnium usum prorsus abjecisset, nec pulmentariis ullis uteretur; ad extremum deducta est, ut nec legumina comederet, nec pane vesceretur, nisi cælesti, quem verus Christianus in Sacramento sumit Altaris. Hæc ille. Si hanc gratiam femineo sexui Deus concessit, [præterquam in Dominica.] quis non crediderit, eamdem Fr. Herculano concessisse? qui ut vanam gloriam fugeret, non semper de Sacramento Altaris contentus, elegit & sumpsit omni die Dominico refectionem panis & aquæ cum herbis crudis, & interdum ut leguminibus vesceretur.

[7] Unica quoque tunicula cum cilicio aspero, grossa & repetiata, semper usus fuit. Flagellis sæpe corpusculum affligens, & crebis vigiliis orans, [Corpus sub pluvia incorruptum] & peccata populi lugens, insomnis fere tota nocte vivebat. Qui tandem vita consummatus, in supradicto loco S. Francisci apud Castrum-novum Carfagnanæ feliciter d obdormivit in Domino. Et quia nondum expleta erat ecclesia, juxta fundamenta seu parietes refectorii ipsum tradiderunt sepulturæ: ubi annis circiter quinque sub pluvialibus aquis, de tecto cadentibus, humatus stetit. [transfertus ad altare.] Et tamen integrum corpus ejus inventum est: quod inde elevatum supra quemdam pedem testudinis capellæ condiderunt: ubi eo resoluto finaliter, ossa ipsius sub altari condiderunt, ad laudem Domini nostri Jesu Christi.

ANNOTATA.

a De hoc ita Waddingus ad annum 1439 num 14, Milliari secundo ab urbe Lucensi distabat monasterium S. Cerbonii, reditibus & inhabitantium numero valde imminutum… Translatis paucissimis quæ supererant Monialibus, coaptata est domus usui Fratrum Minorum Observantium, in gratiam Fr. Herculani, insignis ecclesiastæ. Eam admisit anno MCCCCXL Fr. Joannes, cognomento Excalceatus, Vicarius Observantium Provinciæ Hetruriæ, accedente facultate Eugenii IV, quam etiam hoc anno confirmavit, additis quibusdam terræ portionibus VI Idus Julii.

b Est Barga, Lucensis olim, nunc Florentini districtus oppidum, sicut dixi 30 Aprilis ad vitam B. Michaelis hinc cognominati, & a B. Herculano ad Ordinem adducti; idem proximæ Carfanianæ regiunculæ fortaßis accensebatur tunc temporis. De hoc autem & Castro-novano Conventu (non autem de tertio Cerboniano prope Lucam, serius recepto ab Observantibus) intelligi potest, quod asserit Razzius, Vicario Observantium per Italiam Generali creato S. Bernardino Senensi subjecisse suos Herculanum, eique & Provinciali ejus Vicario per Tusciano humiliter paruisse, habitatione apud Castrum-novum accepta. Etenim S. Bernardinus Generalis factus fuit anno 1438 nec nisi ad annum 1442 in eo munere fuit; Cerbonianus autem locus non est (sicut jam diximus) acceptatus ab Ordine nisi anno 1440, quando Herculanus obibat Orientem.

c Ex Annalibus habetur, quod Albertus anno 1439 factus Commissarius Apostolicus, perrexerit Hierosolymas, deinde in Ægyptum, iturus porro ad Indos & Æthiopes, ad quos eum Pontifex ablegarat. Hac autem occasione parum abfuit quin jussu Soldani, suspectam eam legationem habentis, occisus fuerit, comprehensis haud dubie eodem periculo sociis: sed discussum illud a Christianis est, revocatumque mandatum, quin etiam humaniter habito libertas omnis per Ægyotum Syriamque concessa, non autem adeundi Æthiopiam Indiamque. Nihilominus dum ad ultimos fines licuit proficisci, suo periculo terminos transilivit, Pontificis mandata facturus. Infirmitate autem correptus, socios ad utriusque gentis Principes misit, eoque laboravit fructu peregrinas inter nationes, ut Catholicos in fide firmarit, Schismaticos ad Ecclesiæ gremium revocarit, ingentemque Jacobinorum nationem, Florentiam, durante adhuc Concilio, per ipsorum duxerit Commissarios. Quibus omnibus in rebus, præsertim in Æthiopica expeditione, magnam partem debuit habuisse Hercaulnus. Verum quod hunc ait Gonzaga in receptione Terræ-sanctæ plurimos exantlasse labores correctione eget; neque enim pridem amissa Terra postea umquam recuperata fuit: sed, cum Hierosolymis æque ac per reliquam Syriam multi habitarent Copti, illuc ex Ægypto transfusi, Vrbem quoque sanctam ingressus est, ostensurus iis unionis litteras, ad eorum gentem & Patriarcham directas, prius quam ad hunc descenderet in Ægyptum, sicut narrat Waddingus ad an. 1439 num. 39.

d In Martyrologio Franciscano Arturi, verum ac meritum ejus elogium his verbis concipitur: In Hetruria B. Herculani a Piegala, Confessoris, Concionatoris eximii: qui vitæ austeritate & incredibili abstinentia præfulgens, miraculorum etiam gloria est a Domino coronatus.

COROLLARIUM AD DIEM XXVIII MAII.

[Praefatio]

Commoditas quædam Typographi nunc exigit, ut Græco-Latina Acta prolixiora imprimenda non veniant in fine ejus ad quem pertinent Tomi, importunam moram injectura prælis, tunc maxime solitis properare. Cum ergo ad finem XXVIII diei, atque adeo Tomi VI Majalis, stare conspiceretur S. Andreas Salus; placuit ejus prolixißimam Vitam utraque lingua imprimendam dare extra ordinem, prius quam serio cœpisset procedere opus; idque sub peculiari paginarum numero, per ** notando, & distinguendo ab aliis sexti Tomi paginis, in ordine ad Indices conficiendos. Tanto autem Sanctus hic congruentius datur, sejunctus ab aliis præsentis diei Sanctis; quanto minus certo probari potest legitimus ejus verusque cultus in Constantinopolitana Ecclesia. Quippe qui non multo prius obiit, quam infelix Sergius seculo XI ineunte Photianum schisma resuscitaret, ideoque non nisi in unico eoque recentiori Synaxario repertus fuit hactenus; in nulla autem sacrarum ædium festum habet peculiare, quia in nulla earum requievit unquam corpus, incertum quo divinitus deportatum. Quod si iste, qui ab Auctore coævo & familiari singulis pene Vitæ paginis Sanctus appellatur, non sine cautela adjungitur hujus diei Sanctis; multo minus iis admisceri potuit Venerabilis Maria Bagnesia; quæ si aliquando sua in urbe Beatæ titulum absolute possedit, abrogavit eum Urbanus VIII, nihil eo in genere ratum manere volens, nisi quod vel per expressam Apostolicæ Sedis licentiam, vel per immemorabilis prærogativam temporis dici posset comprobatum: neutrum autem obtinet in Bagnesia, non integris quinquaginta annis ante decretum mortua. Interim nec iste exolescentis inter Græcos sanctitatis fœtus, vel ideo spectabilior quia postremus, erat subtrahendus notitiæ Latinorum; nec poterat ab hoc opere aliena videri ea, cujus æternæ inter Sanctos felicitati testimonium tam luculentum dedit S. Maria Magdalena de Pazzis, quam clare illud in ejus Vitis hoc ipso Tomo editis legimus. Testimonium profecto, allaturum haud dubie pondus ingens ad causam, quandocumque canonicum de sanctitate Mariæ judicium instituetur; sicuti simile aliud ejusdem Sanctæ plurimum scitur contulisse ad Beatificationem nostri B. Aloysii Gonzagæ. Indulgendum etiam aliquid fuit honori Florentinorum Sanctorum, mirabiliter concurrentium in hunc Tomum (quem Magno Hetruriæ Duci nuncupandum ipse eorum concursus suasit) ut ab eorum consortio non abesset, quæ si uno seculo citius floruisset, absque controversia Beatorum honores diceretur legitime accepiße, delatos a Populo & Antistite, ad ejus venerationem eo usque progreßis, quantum progredi salvo Sedis Apostolicæ respectu potuerunt, ut infra videbimus.

DE S. ANDREA SALO
CONSTANTINOPOLI.

CIRCA X SEC. MED.

COMMENTARIUS PRÆVIUS CONR. JANNINGHI S. I.
De ejus familiaribus, Epiphanio postea Patriarcha, & Nicephoro scriptore Actorum, horumque stylo, & ætate ac cultu Sancti.

Andreas Salus seculo X Constantinopoli, nox satis certi cultus (S.)

AUCTORE C. I.

[1] Sapientis profecto stultitiæ actorem in scenam producimus S. Andream, cui ab ea quam egit persona, vivendique inter homines ratione, adhæsit cognomentum Salus seu Stultus. [Andreas, appellatus Salus:] Theatrum habuit amplißimum Constantinopolim universam, spectaculum factus Deo, Angelis & hominibus, sed alio atque alio modo: Deo quidem & Angelis sapientißimi, hominibus vero stolidißimi personam sustinere visus. Neque tamen omnibus omnino hominibus ita visus est: fuere unus & alter præcipue, quibus institutum ipsius innotuerat; videlicet ille ipse, qui Vitam conscripsit Nicephorus, [familiaris Nicephoro vitæ scriptori,] Ecclesiæ S. Sophiæ Presbyter; & nobilis juvenis Epiphanius, postea mutato nomine Monachus, & ex Monacho

Patriarcha Constantinopolitanus; uterque Andreæ arcto neceßitudinis vinculo conjunctus. Et Nicephorus quidem auctor fuit Andreæ istiusmodi vitæ rationem amplectendi, ejusque in omnibus consiliarius & moderator; qui proinde arcanorum conscius, nil mirum est, quod tam mirabiles ejus visiones & extases rescire potuerit ac litteris mandare. [& Epiphanio postea Patriarchæ.] Epiphanius vero, adolescens præclarus imprimis, notitiam Andreæ divinitus assecutus, primo statim congressu ex ipso didicit, Cathedram sibi Constantinopolitanam manere; in eaque sententia deinde a morituro propediem confirmatus est: qui & totum eidem animæ suæ statum detegens, in dubiis consiliarium, in periculis adjutorem habuit. Colloquia, inter utrumque habita, occurrunt frequenter admodum; aliaque eximiæ virtutis exempla, ad Epiphanium præcipue spectantia, leguntur tam multa, ut, si adscriptus Sanctis foret, & certo constaret quo nomine dictus Patriarcha fuerit, non modica illius Vita inde colligi poßet.

[2] Verum quando is assumptus ad Patriarchatum fuerit, difficile est divinare: [non tamen sub nomine Epiphanii,] eo quod Monachus, uti dictum est, factus, dimisso Epiphanii nomine assumpserit aliud, juxta Sancti prædictionem; quale autem assumpserit nusquam hic exprimatur. Videamus tamen, num qua via poßimus eo pertingere, ipsum quo Andreas vixit tempus indagando. Dicitur hic a Theognosto quodam, Orientalis Militiæ Duce, in servitutem emptus servus, Imperium moderante Christi amantissimo Imperatore Leone, & additur τοῦ Μεγάλου, ut prima fronte videri poßit ejus nominis primus, [post imperium Leonis M. sec. 5,] appellatus paßim a scriptoribus Magnus, qui regnavit ab anno CCCCLVII ad LXXIV: annis autem XLIII post Leonis istius obitum, factus est Patriarcha. S. Epiphanius, XXV Augusti recolendus, & Sedem tenuit annis XVI. Itaque hæc non male convenire judicans scriptor alterius, cum quo Vitam contulimus, Codicis, inter alia quæ abbreviando omisit, etiam de mutatione nominis tacuit. Sed præterquam quod Vitæ auctor Nicephorus eo utatur stylo, qui longe posteriorem ætatem sapiat; dicitur Andreas num. 15 illusisse mundo, quemadmodum ille olim admirabilis Symeon, utique & ipse propter Christum stulti sapiens imitator, qui colitur I Iulii: hic autem stultitiam simulare cœpit imperante Mauritio, annis ut minimum quinquaginta post Epiphanii Patriarchæ mortem.

[3] Quærendus ergo nobis est alius Leo, idemque Amantissimus Christi, [sed post tempora Leonis Sap. sec. 10.] atque ob res præclare gestas Magnus cognominari dignus. Talis autem istius nominis nullus fuit ante eum, quem alii Sapientem, alii Philosophum appellare solent, Basilii Macedonis filium. Nam Leo Isauricus, ejusque nepos Copronymi filius Leo, Chazarus a materno genere dictus, ac denique Leo Armenus, Iconomachi omnes, non merentur hic commemorari. Regnavit autem Leo Philosophus ab anno DCCCLXXXVI ad DCCCCXI. Demus igitur natum Andream sub annum DCCCLXXX, emptum in servitutem fuisse anno circiter DCCCXCVIII, cœpisse stultitiā simulare anno fere DCCCCX, amicitiam autem inivisse cum Epiphanio annos necdum viginti nato sub annum DCCCCXXX; [(cujus medio Andreas obiit)] obierit ipse, sextum supra sexagesimum ætatis annum agens, anno Christi circiter DCCCCXLVI, Sedem Constantinopolitanam tenente Theophylacto, Romani Imperatoris filio; cui sub annum DCCCCLXII vita functo, successerit hic noster Epiphanius, novo, quem cum habitu assumpserat nomine, dictus Polyeuctus: de quo Cedreni Epitome sic habet: Extincto Theophylacto… sufficitur Polyeuctus monachus, Constantinopoli natus, longoque tempore monastica vita cum laude functus. Hæc omnia nostro ante monachatum Epiphanio quadrant; uti etiam quod idem Polyeuctus variis occasionibus Imperatorum indignationem incurrerit, [sub nomine Polyeucti,] pro publico bono vel legibus ecclesiasticis decertans; quod etiam convenit jam dicto antea Epiphanio, quem S. Andreas prænuntiavit num. 241 non solum Patriarcham, sed & Confessorem pro Christi nomine futurum. Nec obstat quod Polyeuctum Cedrenus dicat fuisse a parentibus castratum, noster vero Epiphanius legatur graves carnis tentationes passus: ab his enim liberos non esse Eunuchos (quorum etiam inter Principum filios ab olim Constantinopoli nimis quam multifuerunt) docere nos poterit S. Ioannes Chrysostomus Hom. 63 in Matthæum asserens, eos qui castrati non sunt haud ita ingentibus concupiscentiæ fluctibus jactari, quam qui aut a natura eunuchus est, aut ab hominibus eam injuriam passus. Sedit autem Polyeuctus, inter multas quas fortiter sustinuit procellas, Romanæ Ecclesiæ firmiter inhærens, æque ac sui eodem seculo decessores successoresque, usque ad annum ab Incarnatione Domini DCCCCLXXX & ultra.

[4] Porro completam fuisse Sancti de futuro ejus Patriarchatu prophetiam, quando scribebatur Vita, [Si tamen usque ad impletam de hac pro motione prophetiam Sancti,] videtur indicare Auctor, sic finiens. Conscripsi mirabilem hanc & celebri fama vulgandam Vitam religiosissimi sanctissimique Patris Andreæ, ea in præsentem commentarium referens, quæ partim oculis meis vidi, partim didici ex Epiphanio, facto hic deinde reverendissimo Archiepiscopo, secundum ipsius Sancti prædictionem. At cujus ætatis tunc fuerit Auctor, quem jam inde a principio simulandæ stultitiæ Andreas habuit arbitrum conscientiæ suæ, atque adeo haud multo minorem quadragenario reperit? Fuisset is profecto jam fere centenarius, quando is de quo agitur Patriarcha, quocumque appelles nomine, sedem conscendit. Quomodocumque enim chronologiam ardines, manebit, quod Nicephorus scriptor (qui Sacerdos erat, [vixit illius Vitæ auctor.] quando Andreas adhuc juvenis Stultum agere cœpit; eidemque defuncto post annos ætatis LXVI supervixit) admodum grandævus esse debuerit, qui Epiphanium, moriente Andrea non valde annosum, post plures in monasterio annos traductos, factum viderit Patriarcham. Quapropter vereor ne, ut alia quædam, sic etiam locus iste, qui veditur meminisse prophetiæ impletæ, sit interpolatus. Vt autem hoc verear, facit primo; quod nulla ratione sit verosimile, [Sin minus (ut verosimile est)] dilatam fuisse tam mirabilis vitæ scriptionem annis tam multis, & non potius exaratam esse recenti adhuc utriusque tam Nicephori quam Epiphanii memoria. Secundo quod vix credibile sit, adeo jejunam mentionem faciendam fuisse suscepti ab Epiphanio ex Sancti prædictione Monachatus, ac deinde Patriarchatus; & illud quod is tunc geßit nomen silentio prætereundum, si prius quam ista fierent Vita non fuisset conscripta. Quoniam autem utrumque Ms. in eamdem consentit phrasim, dicendum esset, quod in ipso originali primo facta interpolatio sit, cum Vita illa esset in lucem efferenda diu post mortem Auctoris.

[5] Hoc tamen posito minus certum manet, quod dictus in illa Vita Epiphanius, [potuit ea in Antonio Studita completa fuisse.] fuerit in ordine Patriarcharum nuncupatus Polyeuctus, potius quam Antonius; qui post Polyeuctum & Basilium (monachum quidem & ipsum, sed Scamandria in Asia minori oriundum) ex Constantinopolitano Studii monasterio assumptus, circa annum DCCCCLXXX; deinde post sextum sui Patriarchatus annum, suo se munere abdicarit, Sclero Barda, Duce exercitus, insurgente contra Imperatores Basilium & Constantinum, & paulo post obiit. Tali vero casu solum opus esset, sub extremos Leonis Sapientis annos emptum Andream, cœpisse stultitiam simulare circa annum DCCCCXX, obiisse vero circa DCCCCLVI; cum Nicephorus quidem jam esset septuagenarius aut eo major; Epiphanius vero tunc necdum tricenarius, annis postea ut minimum XX in monasterio vixerit, antequam fieret Patriarcha; in quo, si ipse Polyeuctus esset, solum vixisse potuisset annis XII vel XIV.

[6] [Memoria solum in uno recentiori Synaxario reperta,] Ceterum ex tempore hoc vel illo, quo diximus obiisse Sanctum, facile est rationem reddere, cur in Græcorum Menæis ac Synaxariis, adeo ille ignotus sit, ut in unico

dumtaxat, eoque recentiori Divionensi, hactenus repertus fuerit a Magistris meis Henschenio & Papebrochio. Etenim quæcumque illi viderunt in membranis exarata, antiquiora fere sunt, aut saltem ex antiquioribus descripta, nec ullos habent illius ævi Sanctos: si tamen, præter hunc occultum mundo, insignes aliquos Sanctos habuit Græcia, Photiano schismate diu abjuncta ab unione Catholica, & tunc quidem ad illam regressa pro tempore, non tamen ad pristinum Religionis fervorem; unde eam denuo in idem schisma relabi contigit, multo quam ante deterius, auctore Sergio, sub annum millesimum facto Patriarcha, ex genere impiißimi Photii. Illud autem in charta linea scriptum Synaxarium, quod Chiffletianum sæpe nominamus, ad hanc XXVIII Maji sic habet: ἅγιος Ἀνδρέας, διὰ Χριστὸν Σαλὸς, ἐν εἰρήνῃ τελειοῦται. S. Andreas, qui propter Christum stultus fuit, in pace vitam finit. Tum more fere suo hoc subjicit distichon:

Παύλου τὸ ῥῆμα καὶ μεταστὰς Ἀνδρέας,
Ἡμεῖς διὰ Χριστόν γε μωροὶ κραυγάζει.

Quod Paulus olim cecinit; hinc sanctus migrans,
Nos stulti amore Christi, & Andreas canit.

[7] Prædictæ porro obscuritatis apud posteros potest etiam alia duplex causa aßignari: tum quod ipso vivente paucißimis, uti dictum est, ejus agendi modus & occulta sanctitas innotuerit, [quare manserit tam obscura?] a plerisque pro stulto & dæmoniaco habiti: tum quod post mortem, ablato divinitus corpore, nullæ ejus Reliquiæ superfuerint. Ex priore factum est, ut nemini, præterquam familiaribus suis in æstimatione esset; adeoque soli Nicephoro, Spirituali ejus Patri, curæ fuerit ejus annotare gesta quæ noverat, cum infinita eum Laterent, nec raro talia, ut in admirationem raperent spectatores; sed quod ab homine dæmoniaco proficisci putabantur, dæmonis potius quam divinæ adscribebantur virtuti. Ex posteriore patet, nullum sacrosanctis ejus Reliquiis deferri cultum ac venerationem, nulla ad eas patrari miracula, nec admodum diu earum memoriam in animis hominum residere potuisse: si quidem quæ procul a conspectu nostro, etiam plerumque procul ab animo remota sunt. [& ipsa Vita cur serius edita?] Relictus quidem post raptum corporis sancti divinus odor, primum pauperculæ cuidam mulieri, tum aliis plurimis eo accurrentibus, testimonium præbebat eatenus ignoratæ hominis sanctitati. Vitam tamen, licet statim a morte scriptam, crediderim de industria suppressam fuisse, & ab Epiphanio asservatam, quoadusque hic factus Patriarcha prædictionem Sancti de se factam implevit. Tum vero, mortuo verosimiliter jam pridem Auctore, data in lucem sit; Patriarcha ipso affirmante, vera sibique certo cognita fuisse, quæcumque Nicephorus scripserat; itaque initium aliquod datum cultui, per nominis inscriptionem in Synaxariis quibusdam; quod tamen plerosque Synaxariorum transcriptores fugerit.

[8] Ad Vitam ipsam quod attinet, duplex illius nacti sumus exemplar, [Ejus exemplum duplex, ex Vaticana] quorum alterum descriptum nobis e Bibliotheca Vaticana sub nota numeri 1574, cum hoc titulo, Βίος καὶ πολετεία τοῦ μακαρίου Ἀνδρέου τοῦ Σαλοῦ, τοῦ εἰς τὸ Βυζάντιον τῆς θεοφυλάκτου πόλεως ποιήσαντος ἑαυτὸν παραπαίοντα. Vita & conversatio B. Andreæ Sali, qui Byzantii, urbe divino præsidio tuta, seipse stultum simulavit. Alterum e Bibliotheca Eminentißimi Cardinalis Mazarini commodavit nobis, [& Mazariniana bibliothecis.] tantisper cum Ms. nostro conferendum & alterum ex altero corrigendum supplendumque, R. P. Iacobus Quetif, sub hoc titulo, Βίος καὶ πολιτεία τοῦ μακαρίου Ἀνδρέα, τοῦ διὰ Χριστὸν Σαλοῦ, συγγραφεὶς παρὰ Νικεφόρου, Ἱερέως τῆς τοῦ Θεοῦ ἁγιωτάτης μεγάλης ἐκκλησίας. Vita & conversatio B. Andreæ, qui propter Christum stultus fuit, conscripta a Nicephoro, magnæ sanctissimæque Dei ecclesiæ Sacerdote. Extat eadem Vita Ms. in bibliotheca Viennensi, ut legere est in Bibliotheca Gesneri aucta, impressa Tuguri anno MDLXXXIII, his verbis: Nicephorus, de vita Andreæ, liber vetus in quarto Ms. bib. Imp. Viennæ.

[9] Ego, Patribus Henschenio & Papebrochio ad tempus aliquod datus adjutor, quemadmodum Vitā S. Symeonis Stylitæ in monte Mirabili ejusque matris S. Marthæ primus latinitate donavi; [Stylus perquam difficilis interpreti,] ita & hanc S. Andreæ Latinam feci: sed non eadem cum facilitate. Illa enim Symeonis Vita Græca, uti liquida usitatisque paßim vocibus & constructionibus conscripta erat seculo VI exeunte, ita suaviter ad exitum deducta versio est. Hæc vero Andreæ, deficiente jam fere cum majestate Imperii etiam linguæ cultura, & barbaris ut moribus sic vocabulis turmatim Constantinopolim se inferentibus, seculo decimo exarata (ea præsertim quæ e Bibliotheca Vaticana descripta est) non modo peregrinis & a veterum Græcorum usu remotis vocibus quam plurimis scatet; verum etiam per socordiam, vel librarii nostri, vel illius qui Vaticanum exemplar curavit, [vitio barbarioris seculi,] frequentißimis obsita est scriptionis mendis, iisque sæpe tam absonis, ut sensum difficulter possem conjectando assequi, unde interpretari cupienti non levis sane molestia & mora diutina injecta est. Vt autem eo tempore multum a veteri Græcismo defecerat Romana, quam vocabant, id est Constantinopolitani populi lingua; ita & Grammaticæ ratio valde apparet alterata in Ms. Vaticano, [& propria cacographia Codicis Vaticani,] in quo constanter legere est, Λευσχήμων & Λευσχημονέω pro Λευχείμων & Λευχειμονέω, Δαιμονιοῦντα pro Δαιμονῶντα, Ἀκροούμενος pro , Ἀκροωμενος contrahendo αο in ου, quod & alias sæpe; cum deberent vocales istæ contrahi in ω. Simili modo in tertia persona temporis imperfecti εε contrahitur fere semper in η pro ει; v. g. Ἐποίη, Ἀπηχη, Ἠδολέσχη, Ἀπευχαρίστη, pro Ἐπόιει, Ἀπήχει, Ἠδολέσχει, Ἀπευχαρίστει: sic & εο subinde contrahitur ibidem in η pro ου; uti Ἠγνόην pro Ἠγνόουν. Frequentißime vero secunda persona præsentis paßivi vel medii terminatur in εσαι loco ῃ: qualia hæc ἀναγκάζεσαι, ἀντιτὰσσεσαι & alia, pro ἀναγκάζῃ, ἀντιτάσσῃ. Non minus frequenter ω in ο vertitur, dum constanter legitur Γονία & Ἐνοτίζομαι pro Γωνία & Ἐνωτίζομαι, Similiter Ἐμπέκτης, Ἐξέσιος, Ἐσθηθήριον, pro Ἐμπαικτης, Ἐξαίσιος, Ἀισθηθήριον, & alia ejusmodi mutato αι in ε. Similes paßim aliarum litterarum mutationes, additiones, transpositiones videre erat.

[10] Horum pleraq;, ne perpetuo fere offendiculo essent Lectori, ad communis grammaticæ Græcæque orthographiæ formam reduxi, raro alias usitata in hoc opere licentia. [cui medenda servivit Codex Mazarinus,] Neque hoc tantum, sed facta utriusque Ms. ad invicem collatione, multa in Ms. Vaticano obscura ex Mazariniano illustravi, nec paucos in illo omissorum verborum animadversos defectus ex eodem supplevi. Quidquid tamen ex secundo illo contextu sumpsi, vel ad integrandum sensum, vel ad reddendam clariorem periodum, his notis [ ] inclusum a contextu Vaticano Græco distinxi, & hujus genuina verba retuli ad Annotationes; æque ac illa quæ subinde exemi contextui, nullis aliis substitutis, quod in Mazariniano deessent, in Vaticano autem nihil magnopere viderentur conferre ad historiam, sed potius eam obscurare. Econtrario, quoties in Latino contextu hæc signa videbis [] scito iis inclusa verba Græce haberi in solo Vaticano, in Mazarino deesse. Est autem Mazarinianus contextus (quantum dijudicare possum) recentior quidem, sed a manu haud paulo observantiore Grammaticæ veteris, & quæ prolixitatis tædio integras periodos quandoque omisit, phrasim autem sæpe mutavit eodem servato sensu: estque scriptus liber anno Christi MCCLXXX: [scriptus an. 1286.] sic enim ad calcem notatum invenitur: Ἐπληρώθη παρὼν βίος μηνὶ Μαρτίῳ ιδ᾽ ἔτει στ ψ ρ δ. Completa est præsens Vita mense Martio, die XIV, anno 6794, nempe mundi; qui æræ Christianæ vulgaris anno 1286 respondet. Completa autem seu ad finem deducta dicitur descriptio, non compositio prima: hanc enim seculo X absolutam esse, supra ostensum est.

[11] [Vita miranda potius quam imitanda.] Ceterum lecturos hanc Vitam, quamvis jucundam atque utilem, monitos velim, ut ne tam imitandi institutum viri hujus, quam Deum, vere mirabilem in Sanctis suis, laudandi causa id faciant. Certe Andreas ipse famulum

quemdam Epiphanii, aut potius parentis ejus, qui multa divinitus de viro sancto ejusque instituto cognoverat, deterruit ab imitatione sui; significans istiusmodi vitam, non nisi peculiari Dei instinctu, amplectendam esse. Quamvis autem id verum sit; poterunt tamen peculiares quædam virtutes cuique imitandæ decerpi, ac præcipue humilitas atque contemptus sui: cetera fere cum Episcopo Montis-Pessulani admirare potius, quam imitare: de quo Episcopo in eadem epistola prædictus Combefis sic loquitur: Illustriss. ac Reverendiss. Montis-Pessulani Episcopus, vir singularis cum pietate eruditionis ac scriptis notus, Franciscus Boschetus, & ipse cum aliis Sanctorum Vitis affectus, tanta vitæ Andreæ prodigia resque adeo singulares, cum ejus ei copiam fecissem, vehementius admiratus est. Lege, & similia senties.

VITA
Auctore Nicephoro, Sancti Directore & Confessario.
Ex Mss. Vaticano & Mazariniano. Interprete Conrado Ianningo Societatis Iesu.

Andreas Salus seculo X Constantinopoli, nox satis certi cultus (S.)

A. NICEP. COÆVO EX MSS.

PROLOGUS.
Cum Syllabo titulorum in solo Ms. Vaticano repertorum.

Βίον τινὸς ἐναρέτου ἀνδρὸς, φίλτατοι, μέλλοντός μου διηγήσασθαι, συντείνατε ἑαυτοὺς παρακαλῶ εἰς τὴν ἀκρόασιν. Ἔστι γὰρ τὸ πρᾶγμα, μελίῤῥυτον εὐωδίαν ἀποστάζον καὶ γλυκύτητα ἡδονῆς πολυθαύμαστον. Ὅθεν, τέκνα, ἑτοιμασθῆτε μεγαλοψύχως πρὸς τὴν τοιαύτην ἀπόλαυσίν τε καὶ γεγήθησιν δυσωπῶ, ἵνα πλειόνως καὶ αὐτὸς ἔγωγε ἐξανάστῶ πρὸς τὴν ἐγχείρησιν τοῦ πράγματος, καὶ παρατιθῶ ὑμῖν τὰ πνευματικὰ τοῦ ἀνδρὸς ἀριστεύματα. Ἔχει δὲ οὕτω πῶς λόγος τὴν διήγησιν τῆς ἐνάρξεως τοῦ θαυμασίου ἀνδρός.

[1] Narraturo mihi vitam viri, multa virtute conspicui, adeste quæso, Carissimi, & arrectis auribus narrationem excipite; talis enim est, ut melleam quamdam fragrantiam & suavitatem voluptatis admodum mirabilem adspiret. Quamobrem oro atque obsecro vos, o Filii, ut sedulo auscultantes tantæ voluptatis ac gaudii participes fiatis; quo & ego quoque ipse majori cum alacritate narrationem aggrediar, proponamque vobis præclara viri in vita spirituali facinora. [Habet itaque hunc in modum se principium orationis, de viro mirabili instituendæ.]

Deest vox γεγήθησις Ms. Mazariniano: hic autem deinde num. 82 denuo recurrit. Quid illa facias? Si tollas reduplicationem, explicari poßit gaudium a verbo γηθέω lætor, gaudeo.

Hactenus Prologus in Vatic. qui ex Mazariniano ideo hic etiam exprimitur, ut styli utriusque diversitatem notans peritus Lector, poßit judicium formare de reliquo contextu.

Βίον θεάρεστον καὶ πολιτείαν ἄμεμπτον ἀνδρὸς ἐναρέτου, φίλτατοί μοι, βουλόμενος ὑμῖν διηγήσασθαι, νοῦν συντείνατε ἐυήκοον παρακαλῶ πρὸς τὴν τούτου ἀκρόασιν. Ἐστι γὰρ μελίῤῥυτον ἐυωδίαν ἀποστάζον πνευματικῆς ἡδονῆς. Ὅθεν ἑτοιμάσθητε μεγαλοψύχως πρὸς τὴν τούτου ἀπόλαυσιν· κᾀγὼ αὐτὸς ἐπὶ πλεῖον βιασθῶ πρὸς τὴν τοιαύτην ἐγχείρησιν, καὶ παραθῶ ὑμῖν τὰ πνευματικὰ τοῦ ἀνδρὸς ἀριστεύματα.

Ne quid porro ex antiquitate depereat, placet huic brevi Prologo subtexere eos titulos, quibus Ms. Vaticanum distinguitur, indicato numero Paragraphi, ad cujus initium illi notantur.

De visione. 4 Περὶ τῆς ὀπτασίας.
De juvenum insolentia. 16 Περὶ τῆς τῶν νεωτεριστῶν.
De meretricibus. 20 Περὶ τῶν μιμάδων.
De avaro. 23 Περὶ τοῦ κνιποῦ.
De prævia notitia adolescentis. 24 Περὶ τῆς προγνώσεως τοῦ παιδός.
De violenta tempestate. 27 Περὶ τῆς βίας τοῦ χειμῶνος.
De raptu in cælos. 37 Περὶ τῆς εἰς οὐρανοὺς ἁρπαγῆς.
De transformatione diaboli. 43 Περὶ τῆς μεταβλήσεως τοῦ διαβόλου.
De Epiphanio & Philosophis. 46 Περὶ Ἐπιφανίου καὶ τῶν φιλοσόφων.
De Epiphanio, & diaboli occursu. 48 Περὶ Ἐπιφανίου, καὶ τῆς συναντήσεως τοῦ διαβόλου.
De edulio. 51 Περὶ τοῦ ἐψήματος.
De prævia notitia Eunuchi. 57 Περὶ τῆς προγνώσεως τοῦ ἐυνούχου.
De famulis Epiphanii. 63 Περὶ τῶν οἰκητῶν Ἐπιφανίου.
De plaustro. 69 Περὶ τῆς ἁμάξης.
Quomodo adustus calore fuerit. 70 Περὶ τοῦ φλέγεσθαι αὐτὸν ἀπὸ τοῦ καύσωνος.
Quomodo fores apertæ sint. 71 Περὶ τῆς ἀνόιξεως τῶν πυλῶν.
De occursu diaboli. 78 Περὶ τῆς συναντήσεως τοῦ διαβόλου.
De adolescente fure. 80 Περὶ τοῦ νεανίου τοῦ κλέπτου.
De visione divitis. 82 Περὶ τῆς θέας τοῦ πλουσίου.
De Ecclesia. 90 Περὶ τῆς Ἐκκλησίας.
De prævia Sanctorum scientia. 96 Περὶ τῆς προγνώσεως τῶν Ἁγίων.
De petitione ut mortalitas cessaret. 98 Περὶ τῆς αἰτήσεως τοῦ ἀναστῆλαι τὴν θνῆσιν.
De fure. 100 Περὶ τοῦ λωποδύτου.
De monacho. 106 Περὶ τοῦ μοναχοῦ.
De adolescente. 114 Περὶ τοῦ νεανίσκου.
De muliere. 129 Περὶ τῆς γυναικός.
De incendio. 136 Περὶ τοῦ πυρασμοῦ.
De visione Sancti David. 141 Περὶ τῆς ὁράσεως τοῦ ἁγίου Δαβίδ.
De avaro. 143 Περὶ τῆς τοῦ φειδωλοῦ.
De adolescente Raphaël. 149 Περὶ τοῦ νεανίσκου Ραφαήλ.
De peccante in sanctam Dominicam. 153 Περὶ τοῦ ἁμαρτήσαντος τὴν ἁγίαν Κυριακὴν.
De peccatore. 187 Περὶ τοῦ ἁμαρτολοῦ.
De visione S. Acacii. 200 Περὶ τῆς θέας τοῦ ἁγίου Ἀκακίου.
De visione Sanctissimæ in Blachernis. 203 Περὶ τῆς θέας τῆς Παναγίας ἐν Βλαχέρναις.
De pessimo divite. 205 Περὶ τοῦ πανκακίστου πλουσίου.
Hic de principio dolorum. 212 Ἐνταῦθα ἀρχὴ ὀδύνων.
Interrogatio de S. Sophia. 224 Ἐρώτησις περὶ τῆς ἁγίας Σοφίας.
De supremo colloquio Sancti cum Epiphanio. 241 Περὶ τῆς ἐσχάτης ὁμιλίας τοῦ Ἁγίου πρὸς τὸν Ἐπιφάνιον.

CAPUT I.
Andreæ servitus & docilitas. Occasio vitæ sanctioris. Visio.

Ἀνήρ τις ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐπὶ τῆς βασιλείας Λεόντος τοῦ φιλοχρίστου Βασιλέως τοῦ Μεγάλου. Ὄνομα αὐτῷ Θεόγνωστος. Οὗτος ἦν τετιμημένος τῇ τοῦ Πρωτοσπαθαρίου ἀξίͅ παρὰ τοῦ εὐσεβοῦς Βασιλέως· ὅς γε καὶ στρατηλάτης ἔσχατον ἐγένετο ἐν τοῖς Ἀνατολικοῖς μέρεσιν. Οὗτος ἀνὴρ πολλοὺς μὲν καὶ ἄλλους οἰκέτας ἐκέκτητο· ὠνήσατο δὲ καὶ ἑτέρους, ἐξ ὧν εἷς ὑπῆρχεν οὗτος, νυνὶ εὐφημίζεσθαι παρὰ τῆς ἡμετέρας εὐτελείας ἐπειγόμενος. Ἦν δὲ τῷ γένει Σκύθης. πηνίκα οὖν αὐτὸν ὠνήσατο Κύριος αὐτοῦ σὺν τοῖς λοιποῖς, ὑπερ πάντας οὗτος παιδιώτερος ἐχρημάτιζεν. Ἦν δὲ καὶ περιδέξιος τῇ σωματικῇ ὁράσει σφόδρα, ὥστε ἀρεστῆναι ἐν αὐτῷ πάνυ τὸν Κύριον αὐτοῦ, καὶ εἰς ὄψιν αὐτοῦ εἶναι αὐτὸν, καὶ εἰς τὰς ἀναγκαίας χρείας ἐξυπηρτεῖν αὐτῷ. Παραχρῆμα οὖν μὴ μελλήσας, δίδωσιν αὐτὸν παιδεύεσθαι τὰ ἱερὰ γράμματα, [οὔπο Ἑλληνιστὶ ὁμιλεῖν εἰδότα.] Νηφάλεος δὲ ὤν τῇ διανοίᾳ ἑαυτοῦ ό παῖς, ἐν τάχει ἐξέμαθεν ἅπαντα τὰ παρατιθέμενα αὐτῷ παρὰ τοῦ διδασκάλου αὐτοῦ θεῖα μαθήματα. Ἔμαθεν δὲ καὶ τὴν αὐτόθεν γλῶσσαν, λέγω δὴ τὴν Ἑλλάδα, ὥστε ξενίζεσθαι αὐτοῦ τὸν διδάσκαλον τὴν ταχείαν τῆς μαθήσεως ἐπιστήμην. Καὶ ὅτι καὶ Νοτάριος πρώτιστος ἐγένετο· λοιπὸν γὰρ εκεῖθεν ἀρθεὶς, φημὶ τοῦ διδασκαλίου αὐτοῦ, ἦν εἰς Νοτάριον χρησιμεύων τῷ Κυρίῳ αὐτοῦ. Διηκόνει οὖν ποίῳ τρόπῳ ἔκτοτε παῖς τῷ δεσπότῃ αὐτοῦ μετὰ πάσης ἐπιμελείας καὶ σπουδῆς, ὥστε ἀγαπηθῆναι αὐτὸν παρὰ τοῦ δεσπότου αὐτοῦ, καὶ τῆς δεσποίνης αὐτοῦ, ὁμοίως καὶ παρὰ πάντων τῶν ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ Κυρίου αὐτοῦ ἀναστρεφομένων.

Πλείονας δὲ φιλοτιμίας ἐδίδου αὐτῷ Θεόγνωστος ὡς εὐνοἳκῶς τὰ περὶ αὐτοῦ διακείμενος, καὶ τὰ e ἀποφορέματα αὐτοῦ παρεῖχεν αὐτῷ, ὥστε τοὺς βλέποντας αὐτὸν λέγειν, ὅτι οἰκέτης ὑπὲρ τὸν ἑαυτοῦ δεσπότην σεμνοτέροις χρᾶται τοῖς χιτῶσιν ἑαυτοῦ. Ἐσύχναζε δὲ καὶ τῇ ἐκκλησίᾳ, ὡς ἀληθῶς εἰπεῖν, ἀκόρεστος, καὶ ἠγάπα τοῦ ἀναγινώσκειν τἀ τῶν Ἁγίων μαρτύρια· [f] μᾶλλον δὲ καὶ τοὺς βίους τῶν θεοφόρων ἀνδρῶν τοσοῦτον, ὥστε καίεσθαι τὴν καρδίαν αὐτοῦ εἰς τὴν τούτων φαιδρὰν

ἀγάπην τε καὶ ἐπιπόθησιν, ἐξ ἀνάγκης καὶ εἰς μίμησιν αὐτῶν διεγείρεσθαι. Ἀφ᾽ ἑαυτοῦ γὰρ βαλὼν ἑαυτῷ ἀρχὴν τῆς ἀγαθῆς πολιτείας, τοιῷδε τρόπῳ τῷ Θεῷ δουλεύειν ἀπήρξατο. Ἐν μιᾷ γὰρ νυκτὶ ἀναστὰς τῆς κλίνης αὐτοῦ, κατὰ μίμηοιν τῶν Ἁγίων, ἐν τῷ μεσονυκτίῳ προσεύξασθαι. φθονήσας δόλιος δαίμων τὴν καλὴν τοῦ νέου ἀρχὴν, προσελθὼνἤρξατο προσκρούειν δεινοτάτῳ πατύγῳ τὰς προσούσας θύρας τῷ οἰκήματι, ἐν ᾧ αὐτὸς κατέμενεν. Σπασθεὶς οὖν τῷ φόβῳ νέος, ἐάσας τὴν εύχὴν, καὶ ταχέως τῇ κλίνῃ ἐπιβὰς, τοῖς g αἰγιομάλοις αὐτοῦ κατεκρύπτετο· δὲ σατανὰς τοῦτο ἰδὼν ἐχάρη, μηδέποτε χάριν ίδὼν τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ· καί φησιν, ὡς πρός τινα ὁμοιότροπον αὔτοῦ· Ἰδε τὰ h σέλη ἐσθίων καὶ αὐτὸς ἤδη καθ᾽ ἡμῶν ἀνδρεύεται! Καὶ τοῦτο εἰπὼν, ἀνεχώρησεν.

Ἀπὸ τοῦ φόβου δὲ ὕπνῳ βαθυτάτῳ συσχεθεὶς Μακάριος, ὁρᾷ καὶ ἰδου ὅτι ὢν θεάτρῳ, καὶ ῆν ἐν τῷ ἑνὶ μέρει τοῦ θεάτρου πλῆθος Αἰθιόπων πολλῶν, συναγωγή τις i ἀφόρητος, καὶ ἐν τῷ ἑτέρῳ πλῆθος λευσχημονούντων καὶ ἑτέρων ἀνδρῶν ἱεροπρεπεστάτων. Εἶχον δὲ τὰ ἑκάτερα μέρη σύνήτησιν τινα πρὸς ἑαυτοὺς καὶ ἀλλήλους περὶ δρόμου καὶ πάλης· οἱ γὰρ Αἰθίοπες μαῦρόν τινα μέγιστον κεκτημένοι, ἐζήτουν τῇ συναγωγῇ τῶν λευσχημόνων, Ὁποῖός ἑστιν μέλλων τρέχειν καὶ παλαίειν μετὰ τοῦ μαύρου ἐκείνου· οὐδεὶς γὰρ αὐτῷ ἀντέστη ἔλεγον πώποτε, κᾀντάχα μετὰ πολλῶν αὐτοῦ προσπαλαίσαντος ἀπ᾽ αἰῶνος ὡς ἔφασκον· ἦν γὰρ χιλίαρχος τῆς πολλῆς ἐκείνης λεγεῶνος τοῦ σατανᾶ. Ἐν ὅσῳ οὖν ἐκεῖνοι ταῦτα ἐκαυχῶντο, καὶ αὐτοῦ ἑστῶτος καὶ ἀκροωμένου, καὶ τῶν λευσχημόνων ἐπάπορούντων, εἷς τις νεανίας ἐκ τῶν ἄνωθεν καταβὰς πάνυ ὡραῖος, κατεῖχεν ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ τρεῖς στεφάνους· ὧν μὲν εἷς πάνυ ἐξηνθισμενος, χρυσίῳ καθαρῷ καὶ βασιλικῷ ἐχρημάτιζεν· δὲ ἕτερος, ὥσπερ ἀστέρας τοὺς ἀτιμήτους λίθους τε καὶ μαργαρίτας κύκλυθεν καὶ ἑκατέρωθεν περιεῖχεν ἀστάπτοντας· δὲ τρίτος ἦν μεγεθέστερος ὑπὲρ τοὺς δύο, ἀπὸ πάσης ἀνθήσεως ῥόδων, καὶ κρίνων, καὶ φυτῶν, καὶ βοτανῶν τοῦ παραδείσου τοῦ Θεοῦ συμπεπλεγμένος, ὥστε εἶναι αὐτὸν καὶ ἀμαράντινον, καὶ τοσαύτην ἔχειν εὐοσμίαν, οἷαν νοῦς ἀνθρώπου παραστῆσαι οὐ δύναται.

Ἰδὼν οὖν ταῦτα Ἀνδρέας ἠνιᾶτο καὶ ἐγλίχετο, πῶς, ποίῳ τρόπῳ δυνήσεται κᾂν ἕνα λαβὴν ἀπὸ τῶν στεφάνων ἐκείνων. Καὶ προσελθὼν λέγει τῷ εὐειδεῖ νεωτέρῳ ἐκείνῳ· [Οὕτως ἔχοις τὸν Χριστὸν k,] εἰπέ μοι, πιπράσκεις ταῦτα; τάχα γὰρ οὐκ ἀπορῶ αὐτὰ ἀγορᾶσαι· ἀλλ᾽ εἰ μικρὸν συμπάθης μοι, πορευθεὶς μηνύω τῷ Κυρίῳ μου, καὶ αὐτὸς δίδωσίν σοι ὅσον βούλῃ χρυσίον, καὶ λαμβάνει αὐτά. Ἔφη αὐτῷ νεανίας μειδιῶν τῷ προσώπῳ· Πίστευσύν μοι, ἀγαπητὲ, ὅτι τοῦ κόσμου τὸ χρυσίον εἴ μοι ἐνέγκῃς ἕν τῶν ἀνθέων τρόπῳ τοιούτῳ οὐ παρέχω οὔτε σοι, οὔτε τινὶ ἑτέρῳ, ἀλλ᾽ οὖν οὔτε τῷ νομιζομένῳ Κυρίῳ σου. Οὐ γάρ εἰσι ταῦτα τοῦ ματαίου κόσμου τούτου, ὡς ὑπενόησας· ἀλλὰ ταῦτά εἰσιν θησαυροὶ ἐπουράνιοι, καὶ στέμματα τοῦ Χρστοῦ, οἷσπερ καταστέφονται οἱ τοὺς μαύρους ἐκείνους πατάσσοντες. Ἐὰν θέλῃς μὴ μόνον τὸν ἕνα, ἀλλὰ καὶ τοὺς τρεῖς λαβεῖν, προσελθὼν πάλαισον τὸν Αἰθίοπα ἐκεῖνον τὸν l ἠσβουλομένον, καὶ ἐὰν ἡττήσῃς αὑτὸν, οὐ μόνον τούτους ἀλλὰ καὶ ἑτέρους ὅσους ἂνβουληθῇς καὶ μάλα εὐειδεστέρους κομίσῃ παρ᾽ ἐμοί. Ταϋτα ἀκούσας Ἀνδρέας ἐπὶ τῷ λόγῳ ἐθάρσησεν, καὶ λέγει πρὸς αὐτόν· Πίστευσόν μοι ποιῶ τὰ λεγόμενα· Μόνον δίδαξόν με τὰ μηχανήματα αὐτοῦ. Ἔφη νεανίας· Τί οὖν; οὐκ ἐπίστασαι ταῦτα; οὐχὶ γὰρ οἱ Αἰθίοπες θρασεῖς εἰσιν

καὶ δειλοὶ, καὶ σεσαθρωμένοι καὶ ἀνίσχυροι, [Καὶ μὴ σε θροήσῃ τὸ τῆς ὁράσεως αὐτοῦ μέγεθος· ὡς γὰρ λάχανον, οὖτως ὑπάρχει σαθρὸς καὶ ἀνίσχυρος.] Ταῦτα οὖν εἰπὼν καὶ ἄλλα τινὰ πλείονα πρὸς ἀλειφὴν τοῦ νέου, κρατήσας. αὐτὸν εὐειδὴς ἐκεῖνος νεανίας, ὡς δῆθεν παλαίων μετ᾽ αὐτοῦ, ἐδίδασκεν αὐτὸν τὸ, πῶς ἀντιστῇ τῷ Αἰθίορι. Καὶ ἐπὶ τέλους λέγει αὐτῷ εἰς τὸ οὖς αὐτοῦ· Ἡνίκα σε ἄρῃ εἰς γύρον, ἐγὼ γὰρ οἶδα τοῦτο, σὺ μὴ θροηθῇς, ἀλλὰ m [συνπλάκηθι αὐτῷ σταυροειδῶς], καὶ ὄψῃ τὴν δόξαν τοῦ Θεοῦ.

Ἐξῆλθεν οὖν Μακάριος τότε πρὸς τὴν πάλην εἰς τὸ μέσον ἔναντι τοῦ Αἰθίοπος, καὶ λέγει μεγάλῃ τῇ φωνῇ· Δεῦρο λοιπὸν ἠσβουλομένε, ταπεινὲ, ἀνωφέλητε, ἵνα ἅμα οἱ δύο παλαίσωμεν. Ταῦτα ἀκούσας Αἰθίοψ, τὸ τάχος ἔδραμεν, ἀποφυσῶν καὶ μεγάλα φρυαττόμενος, καὶ ἁρπάζει τὸν Ἀνδρέαν γύροις ἐπὶ ἀφορήτους ὥρας, ὥστε κροτεῖν τοὺς Αἱθίοπας χαρὰν, καὶ στυγνάζειν τοὺς λευσχήμονας· ἐδόκουν γὰρ ὅτι δίδωσιν αὐτὸν μαῦρος εἰς τὴν γῆν, ὥστε ἐξωθεῖν τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτοῦ. Γυροβολσύμενος δὲ Ἀνδρέας, καὶ n [συμπλάκες αὐτῷ σταυροειδῶς, πατάσσει αὐτὸν εἰς τὴν γῆν,] καὶ τοιοῦτος δαίμων ἔτυχεν αὐτοῦ τὸ κράνιον εἰς πέτραν, καὶ κατενεχθεὶς παραυτὰ διεφάνησε. Κρότος δὲ μέγας τῶν λευσχημόνων, καὶ χαρὰ γλυκυτάτη τότε ἐγένετο, καὶ ἥρπασαν τὸν Μακάριον ἐφ᾽ ὑψηλοῦ ταῖς παλάμαις αὐτῶν ὑπτίαις, καὶ κατεφίλουν αὐτὸν ἅπαντες, χρίοντες μύροις πνευματικοῖς. Τότε οὖν τῶν μαύρων ἐκείνων πάντων σκορπισθέντων, μετὰ μεγάλης αἰσχύνῃς ἀνεχώρησαν· καὶ ἐδωρήσατο αὐτῷ εὐειδὴς ἐκεῖνος νεανίας τοὺς ἀχράντους στεφάνους, καὶ ἐτέρπετο μεγάλως φορῶν αὐτοὺς, ὅτι εὐωδία ἀφόρητος ἀπ᾽ αὐτῶν ἐξεφέρετο. Τέλος ἀσπασάμενος αὐτὸν, λέγει· Ὕπαγε καλῶς, ἀπὸ τῆς ἄρτι ἔση ἡμέτερος καὶ φίλος καὶ ἀδελφὸς γλυκύτατος. Τρέχε οὖν τὸν καλὸν ἀγῶνα γυμνὸς, καὶ γενοῦ σαλὸς δι᾽ ἐμὲ o καὶ πολλῶν ἀγαθῶν δεσπότης καθίσεις ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς βασιλείας μου.

[2] Imperium moderante amantissimo Christi Imperatore Leone a Magno, erat Constantinopoli vir quidam, Theognostus nomine, Protospatharii b dignitate a pio Imperatore honoratus, qui deinde in Oriente c copiis præesse jussus est. Quamvis autem plurima viro famulorum turba esset; [Andreas servitutem servit, Domino suo carus,] alios nihilominus atque alios quotidie sibi pretio comparabat; quos inter is quoque numerabatur, cujus modo gesta tenuitati nostræ illustranda veniunt. Erat is natione Scytha; præstabat omnibus, quos Dominus coëmerat, docilitate ac ingenio; excellebat dignitate corporis tam eximia, ut Domino suo placeret admodum, eiq; in oculis ei esset, atq; ad usus necessarios minister adhiberetur. Posita igitur mora omni, mox traditur sacrarum litterarum scientia imbuendus; etiam tum idiomatis Græci ignarus. [a quo litteris imbuitur,] At vero ut singulari pollebat ingenii perspicacitate, quascumque propositas a magistro rerum sacrarum disciplinas pervasit subito ac penetravit. Didicit quoque usitatum istic loci idioma, Græcum ajo, ad stuporem magistri, tantam in discendo celeritatem admirantis. Hinc primus inter Notarios evasit: translatus quippe e studiorum palȩstra ad Notarii d munus, operam Domino suo non inutilem præstitit: [& fit Notarius.] cui exinde omni qua poterat cura ac sedulitate serviens, conciliavit sibi animum amoremque illius, uti & Dominæ, ac omnium domesticorum.

[3] [Domini benevolentiam experitur;] At vero plura etiam benevolentiæ signa ipsi exhibuit Theognostus, peculiarem ejus curam benevole gerendo, eique largiendo proprias quas deponebat vestes; ut subinde qui conspicabantur Andream, dicerent, elegantius famulum amiciri quam Dominum. Frequentabat ecclesiam quoque, ut vere dicam, insatiabili cum desiderio ac assiduitate: delectabatur mirum in modum lectione certaminum, quæ sancti Martyres subierunt, [legendo gesta Sanctorum accenditur:] ac præcipue Vitarum, quas viri Deum semper in oculis atque animo gerentes vixerunt; adeo ut toto corde imflammaretur, viso illorum ardenti amore ac desiderio; & necessario excitaretur ad imitandum. Statuens enim per se ipse sanctius vitæ institutum aggredi, tali modo famulatum Deo

præstare exorsus est. Proripuerat se aliquando, Sanctos imitatus, e lecto nocte intempesta, ac orationi vacabat; cum fraudulentus dæmon, livido intuitus oculo tam præclara adolescentis exordia, accessit propius; [Noctu orationi vacans terretur a dæmone:] cœpitque obtensas domui, in qua morabatur, fores fragore vehementissimo pulsare: unde juvenis, metu perterritus, relicta oratione, confestim in cubile se recepit, ac stragulis involutum abdidit. Quo viso, satanas, cujus numquam oculos quod rectum est recte afficit, summopere gavisus, dicit cuidam ejusdem secum farinæ: Ecce ille etiam, qui fabis vescitur, quam præclare adversum nos rem gerit! Cumque hæc dixisset, inde abiit.

[4] [ab eodem per visum ad pugnam deposcitur,] Beatus vero Andreas, remittente se metu, somno altissimo correptus, deprehendit se per visionem in theatro, cujus in altera parte plurimorum Æthiopum numerosa turba, in altera multitudo virorum, candidis indutorum vestibus, ac decore & sanctimonia conspicuorum. Quæstionem de cursu & lucta movebant inter se utrobique Æthiopes, quos inter Maurus quidam versabatur mole corporis insigni: sciscitabantur e candidatorum turba, quisnam congredi cum illo seu cursu seu lucta auderet: nullus quippe umquam, dicebant, ipsi resistendo par fuit, tametsi cum pluribus a multo jam tempore congressus: erat enim Chiliarcha numerosæ istius satanicæ legionis. Inter has illorum jactationes, quas in medio consistens audiebat Andreas, turba candidatorum animis pendente; descendit e loco superiore juvenis admodum formosus, [& ab Angelo tres coronas deferente,] tres manu coronas tenens: quarum una, nimium quantum radiabat auro purissimo & præstantissimo; altera, circumquaque per ambitum distinguebatur gemmis inæstimabilibus ac margaritis, non aliter quam stellis cæli rutilantibus; tertia demum, prioribus duabus amplior, ex omni florum genere, rosis, liliis, surculis, herbisque variis paradisi cælestis plexa, immarcessibilis erat, tantamque diffundebat odoris suavitatem, quantam sibi mens hominis imaginari difficile potest.

[5] [earum unam petens animatur,] Conspicatus hæc Andreas discruciabatur animo, ardebatque scire, quo pacto vel unam istarum coronarum nancisci posset. Et propius accedens ad illum formæ eximiæ juvenem: Ita, inquit, propitius tibi Christus sit; dic age, utrum hæc venalia proponas: ilico namque emere non dubitarem: verum si vel tantilla mei te tangat miseratio, abiens quæso indicabo Domino meo, persoluturo tibi quantum exegeris pretii, ut illa auferat. Placido ad hæc vultu subridens ille, Credas mihi velim, ait, carissime, si quidquid in mundo divitiarum est comportaris obtulerisque, non tibi, non alteri cuivis, non tuo, quem memoras, Domino vel unum ex hisce flosculis addixero: neque enim vani hujusce mundi isthæc ornamenta sunt, ut suspicaris; verum thesauri cælestes & coronæ Christi, quibus coronantur illi qui Mauros istos profligant. Si vero, non unam solummodo, sed omnes tres reportare desideras; veni & accingere pugnæ, cum Æthiope isthoc nigra fuligine asperso committendæ: quod si superior fueris, non his modo tribus, sed quotquot volueris, & quidem longe speciosioribus, [atque infiruitur ad victoriam:] a me donaberis. Cum hæc audisset Andreas, posita in verbis illius fiducia: Crede mihi, inquit, exequar quæcumque dixisti: solummodo id rogo, ut insidias & machinamenta Æthiopis me edoceas. Adhæc juvenis: Tunc igitur hæc ignoras? audi. Neutiquam generosi sunt Æthiopes; sunt autem meticulosi, sunt imbelles; sunt viribus destituti. Neq; te terreat ingens

ipsius, quæ apparet statura; tam debilis quippe & fragilis est, quam caules & olera. His aliisque dictis, tironem suum quasi ungens & animans formosus ille juvenis, apprehendit ipsum; & quodammodo colluctans, docuit, quo pacto Æthiopi resistendum esset: ac tandem dixit ei in aurem: Cum te sublatum [in gyrum] egerit (ita enim fore, mihi certum est) cave consterneris, sed conflige cum ipso in signo sanctæ Crucis, & videbis gloriam Dei.

[6] Tunc igitur B. Andreas in medium processit, cum Æthiope pugnæ aleam subiturus; [quam a dæmone, & coronas ab Angelo reportat.] exclamavitque voce magna: Prodi tandem, prodi teterrime, abjecte, commodorum nostrorum invide: age sis, nos duo simul in arenam descendamus. Postquam talia percepisset Æthiops; cuncta flatu dejiciens ac horrendum fremens, celerrime & ipse in medium procurrit, arreptumque Andream [in gyrum] vertit ad longum tempus; ita ut plauderent præ gaudio Æthiopes; candidati vero præ dolore ingemiscerent: videbatur namque tam valide a Mauro allidi solo, ut oculi ejus excuterentur. At vero dum Andreas in gyrum agitur, muniens sese sacrosancta Cruce, tanto impulsu dæmonem in terram dat, ut capite ad petram alliso dejectus statim disparuerit. Cum ecce candidatorum ingens plausus, & suavissimæ exultantium voces insonuere, ac B. Andream supinis manibus suis in sublime extulerunt; exosculatique ad unum omnes, unguentis quibusdam spiritualibus ipsum inunxerunt. Tum vero dissipatis subito, quotquot aderant, non sine confusione Mauris, ipsi quoque evanuerunt. Juvenis porro iste, dignitate eximius, immarcessibiles coronas Andreæ dono dedit; quas portans multa perfundebatur voluptate, quia fragrantia inde absistebat singularis. Denique amplexatus ipsum; Macte animo, inquit, ex hac hora nobis eris & amicus & frater suavissimus: decerta igitur generose nudatus omnibus, atque adeo fac stultus fias propter me: & multorum bonorum dominus in die regni mei considebis.

ANNOTATA.

a Iam dixi Leonem Philosophum intelligi, qui vel Magnus etiam seculo 9 dictus sit, vel interpolante textum librario hic pro illo suppositus, ut inveniretur aliquis Epiphanii Patriarchatu anterior.

b Erat ea dignitas magni nominis apud Græcos, eoque præditi illustres & gloriosi appellabantur. Protospatarius porro, primus seu Princeps est spathariorum, id est, custodum corporis Imperatoris, ut loquitur Cedrenus: a spatha, quod fere spatiosus atque amplus gladius interpretatumlegitur.

c Oriens respectu Constantinopolis fere intelligitur Asia minor, vulgo Natolia, per apocopen initialis litteræ A nuncupata.

d Notariorum, inquit Meursius in Gloss. hic duo erant genera: hi ipsam artem factitabant; illi profitebantur & adolescentes docebant… Eorum vero, qui artem factitabant, tria rursus erant genera: hi palatio inserviebant, isti militiæ, illi ecclesiæ. Plura de his varii, quos vide in Glossario du Cange. Hic noster, si non fuerit παιδοδιδάσκαλος Theognosto, convenientius dicetur fuisse secundi generis, seu inserviisse militiæ, & sic non inutilem operam præstitisse Domino, utpote copiis in Oriente præfecto.

e Ἀποφορέματα vestes expono: idque suadent tum mox sequentia de elegantioribus famuli quam Domini vestimentis; tum etiam clarißime, quæ hoc loco habet Ms. aliud ἄμφιον, σχῆμα.

f Delevimus hoc loco sequentia, utpote parum clara, & in altero Ms. desiderata, καὶ ὡς ἔπος εἰπεῖν πᾶσαν τὴν χρείαν ἀνελλιπῶς ἔχειν.

g Αἰγιομάλοις Eadem quoque vox in Ms. Mazarin. est. Videtur ab ἀὶξ capra & μαλὴ vel μαλίον quod Græcobarbare pro lana & crinibus usurpatur, compositum: & 20 Ian. in Vita S. Euthymii num. 139, Μαλός lana invenitur dicta. Atque hinc intelligi poßit stragulum aut vestis e lana caprina. Verum ne de istiusmodi lana contentio sit, vocem magis universalem reponere malui.

h τὰ σέλη ἐσθίων. Eadem recurrunt num. 78, sed nihilo clarior sensus eruitur. Cibi genus innui manifestum est: at cujus difficilis conjectura est, uti & alias sæpe erit. Ego, qui fabis vescitur, interpretor; non quod sic putem explicari recte, sed ne nihil ponendo morer Lectorem. Credibile tamen est, viliores quosdam cibos e leguminibus herbisve designari; qualibus initio ad subigendam gulam vesci solebant illi, qui ad serviendum Deo adjiciebant animum: quorum vestigiis insistentem Andream dæmon hic irridere videatur. Si autem velis τὸ σέλος cupedias significare; exprobrantis id fuerit quasi dicentis: Ecce hic etiam, qui delicatis e mensa Domini sui cibis farcitur, nobiscum congredi non veretur.

i Ἀφόρητος intollerabilis quidem vertitur; verum hanc vocem non semper in propria significatione sumi, sed etiam pro multus, ingens, singularis, tum hoc loco, tum clarius etiam mox num. 6 constat, ubi ἐπὶ ἀφορήτας ὥρας & εὐωδία ἀφόρητος dicitur: pro quorum primo Maz. habet expresse ἐπὶ πολλὴν ὥραν.

k Ita Maz. aliquanto clarius quam habebat nostrum, Ὄντως σὺ οὕτως ἔχεις Χριστόν.

l Ἠσβουλομένον, quod modo dixi, hic quoque intelligi debet, eamdem ob causam relinqui a nobis hanc vocem, ut in Ms. nostro hic & seq. num. constanter habetur. Cum alioqui recta scribendi ratio postularet ἠσβολημένον; ab ἀσβολάω fuligine inficio, polluo, quod recte convenit nigro Mauro.

m Quod hujus loco ponebatur in Ms. Vatic. κόνδυασον ἀυτὸν, & infra δίδωσιν κόνδυν, peregrinum prorsus olet. Multo clarius est in Mazariniano, quod hic utrobique supposui.

n Pro his legebantur σπαραχθεὶς, δίδωσιν τὸν δαίμονα κόνδυν.

o Magis mihi placet quod in Mazar. legitur, καὶ πολλῶν ἀγαθῶν μέτοχόν σε ποιήσω ἐν τῇ βασιλεία τῶν οὐρανῶν, & multorum te bonorum participem faciam in regno cælorum.

CAPUT II.
Stultitiam simulans vincitur, revelationibus illustratur, oppugnatur a dæmoniis & liberatur, ad serviendum Deo vocatur.

ΤΑῦτα ἀκούσας Μακάριος, ἀπὸ τοῦ βαθυτάτου ὕπνου ἐκείνου ἔξυπνος ἐγένετο, καὶ ἦν θαυμάζων τὸ γεγονὸς αὐτῷ τῆς εὐωδίας θέαμα· ἐμύριζεν γὰρ τὴν ὄψιν a αὐτοῦ εὐωδία τις φρικτὴ, ἀόρατός τε καὶ ἀκατανόητος. Ἔρχεται οὖν πρός με πρωίας τὸν ἀνάξιον, καὶ θαῤῥεῖ μοι τὸ πρᾶγμα ὡς ἦν. Καὶ ἐξέστην ἔγωγε τοῦ Μακαρίου τὴν ἔκστασιν [b ἀκούσας, μάλιστα δὲ καὶ τήν ὄψιν αὐτοῦ ὁρῶν αἴγλην ἐκπέμπουσαν καὶ εὐωδίαν θεἳκὴν, φρικτὴν καὶ ἀσύνκριτον]. Ἐσκεψάμεθα οὖν οἱ ἀμφότεροι τὸ πρᾶγμα, καὶ ἐκρίναμεν c [τοῦ σκηματίσαι ἑαυτὸν εἰς τάξιν δαιμονῶντος καὶ μαινομένου] διὰ τὸν εἰπόντα αὐτῷ, ὅτι γενοῦ σαλὸς δι᾽ ἐμὲ, καὶ πολλῶν ἀγαθῶν δεσπότης καθίσεις ἐν τͅ ἡμέρᾳ τῆς βασιλείας μου. Ἄλλως γὰρ διαδρᾶσαι τοῦ σωματικοῦ δεσπότου οὐκ ἠδύνατο· διό τι δυσκόλως τις τὸν ἑαυτοῦ [d οἰκέτην ζῶν ἀπολύσῃ] ἐλεύθερον, καὶ μάλιστα εἰς ἐργασίαν θεῖκὴν, τοῦ διαβόλου ταῦτα ἀπὸ τοῦ φθόνου κωλύοντος.

Τῇ δὲ ἐπιούσῃ νυκτὶ, ὥρας οὔσης μεσονυκτίου, ἀναστὰς προσηύξατο· καὶ μετὰ τὸ λαλῆσαι αὐτὸν τὴν εὐχὴν αὐτοῦ, λαβὼν μάχαιραν, ἐπορεύθη εἰς τὸ φρέαρ τὸ πλησίον τοῦ κοιτῶνος τοῦ Κυρίου αὐτοῦ. Καὶ ἐκδυσάμενος ἅπερ ἐφόρει ἱμάτια, ἤρξατο λεπτοκοπᾷν ταῦτα τͅ προσούσῃ αὐτῷ μαχαίρᾳ, καὶ ὥσπερ σεληνιαζόμενος, ῤήματά τινα τοῦ φυρμοῦ προεβάλλετο λέγειν, ὃν τρόπον οἱ σεληνιαζόμενοι πράττουσιν. e Ἐξύπνου δὲ γενομένου τοῦ Κυρίου αὐτοῦ, ἤκουεν τὰς αὐτοῦ ὁμιλίας, καὶ ἐξενίζετο τὸ τί ἅν εἴη ταῦτα, καὶ μάλιστα ἐν τοιαύτῃ ὥρᾳ. Ὑπέλαβεν οὖν, Δηλονότι πνεῦμα πονηρόν ἐστιν τοῦ φρέατος, καὶ αὐτομολεῖ τῇ ὥρᾳ ταύτῃ παρακροῦσαί τινα τὸν πρόχειρα εὑρίσκεσθαι, βουλόμενον. Ἡσύχαζεν οὖν τῷ τοιούτῳ τρόπῳ μέχρι πρωΐας, καὶ τῇ αὐγῇ ἀπῆλθεν μάγειρος αὐτοῦ τοῦ γεμῆσαι ὕδωρ, καὶ θεασάμενος τὸ γεγονὸς τῷ Ἀνδρέᾳ ἐξέστη. Ἐάσας οὖν τὴν ὑδρίαν αὐτοῦ, ἀνήγγειλεν ταῦτα τῷ Κυρίῳ αὐτοῦ ἔτι ψάλλοντι τὰ ἑωθινά. Ἐξέστη οὖν Κύριος αὐτοῦ ἀκούσας ταῦτα, καὶ ὄτι Ἀνδρέας φησὶν πρατραπεὶς, ἐν τῳ στομίῳ τοῦ φρέατος κάθηται. Κατῆλθεν οὖν εὐθέως ἐκεῖνος αὐτὸς τοῦ ἰδεῖν αὐτὸν, καὶ πᾶς οἶκος αὐτοῦ ἅμα αὐτῷ συνεπέστη αὐτῷ. Καὶ οἱ πλείονες ἐθρήνουν έπ᾽ αὐτῷ, εἰκάζοντες ὅτι ἐπ᾽ ἀληθείας οὕτως ἀπὸ δαιμόνων παρεκρούσθη· δὲ Κύριος αὐτοῦ πάνυ λυπηθεὶς ἐπὶ τὸ συμβεβηκὸς αὐτῷ, καὶ μηθ᾽ ἐν εἰς τοῦτο ἰσχύων αὐτῷ ὀφελῆσαι, εἰς τὸν σεβὰσμιον ναὸν τῆς ἁγιας μάρτυρος Ἀναστασίας, f εἰς τὰ δὴ Μακέλλου φημὶ, ἐκεῖσε αὐτὸν ἀπενεχθῆναι προσέταξεν, καὶ ἐν τῇ ἁλύσει τῆς Ἁγίας βληθῆναι δεδήλωκεν, δοὺς ἀργύρια τῷ Παραμονίτῃ g τῆς Ἁγίας ἐκκλησίας πρὸς περισσοτέραν ἐπιμέλειαν αὐτοῦ.

Δι᾽ ὅλης οὖν τῆς ἡμέρας Μακάριος τὰ νόθα αὐτοῦ, ὡς δῆθεν παραφρονῶν, ῥήματα ὡμίλει· Τῇ δὲ νυκτὶ ἐθρήνει καὶ προσηύχετο παρακαλῶν τῇ Μάρτυρι τοῦ Χριστοῦ ὀφθῆναι αὐτῷ, καὶ παραμυθήσασθαι αὐτὸν, [h εἰ ἄρεστόν ἐστι Θεῷ τὸ ἐγχείρημα, ἤρξατο Μικρὸν οὖν αὐτοῦ τοῦ θρήνους καὶ τῆς εὐχῆς παυσαμένου, ἰδοὺ ὀφθαλμοφανῶς πέντε γυναῖκες τοῖς ἐκεῖσε ἐπέστησαν, καὶ εἷς τις γέρων, δόξῃ πολλῇ κλειζόμενος, ἔμπροσθεν αὐτοῦ ὡραίοις ποσὶν περιπατῶν περιώδευεν. Περιήρχοντο δὲ, καὶ τοὺς ἐκεῖσε

ἀσθενεῖς ἑπεσκέπτοντο ἕνα καθ᾽ ἕνα· καὶ διαβάντες τοὺς λοιποὺς, ἔρχονται καὶ ἐπ᾽ αὐτὸν, καὶ ἐν πρώτοις ἔστη γηραιὸς, καὶ ἀπ᾽ αὐτοῦ αἱ ἁγίαι έκεῖναι γυναῖκες. Εἶτα θεωρῶν ἀυτὸν γέρων ἐκεῖνος ἀνενδότῳ ὃμματι, γλυκύ τι ὓπεμειδία πρὸς αὐτὸν, τί ἀγαθόν πάντως ἐν ἑαυτῷ στοχαζόμενος. Λέγει οὖν καὶ τῇ λαμπροτέρᾳ γυναικὶ ὥσπερ χαριεντιζόμενος· Κυρία Ἀναστασία οὐκ ἰατρεύεις τί ποτε; Λέγει ἐκείνη ἀυτπͅ, Κύρι, Μαγίστωρ ἄλλος ἤρτυσεν, καὶ οὐκέτι δέεταί τινος· γὰρ εἰπὼν αὐτῷ ταῦτα, Ὃτι γένοῦ σαλὸς δι᾽ ἐμὲ, καὶ πολλῶν ἀγαθῶν δεσπότης καθίσης ἐν τῇ βασιλείᾳ μου, ἐκεῖνος αὐτὸν ἰάτρευσεν, καὶ λοιπόν ἰατροῦ χρέιας οὐ δέεται. Ἐίδει γὰρ τὴν τέχνην, ἣν ἔμαθεν, οὐκ ἐάσει αὐτὴν μέχρι τῆς ἐσχάτης αὐτοῦ ἀναπνοῆς, ἀλλὰ γεννήσεται τῷ Θεῷ ἡμῶν σκεῦος ἐκλεκτόν, ἅγιον, καὶ ἠγαπημένον ἐν πνεύματι. Ἔφη γέρων· Ἐίδειν κᾀγώ Κυρία μου, ταῦτα, ἀλλὰ μετριοπαθὼν* πρὸς τοῦτο τόν λόγον λελάληκα.

Ταῦτα ἐιρηκότες, βλέποντος τοῦ᾽ Ανδρέα, καὶ δόντες αὐτῷ τὴν εἰρήνην, ἔνδον τοῦ ναοῦ εἰσῆλθον χάριν τοῦ προσεύξασθαι· οὐκέτι δὲ τὸ λοιπὸν τὸ οἱονεὶ ἀπ᾽ αὐτῶν ἐξελθόντα εἰσελθόντα καθεωράκει μέχρις ἂν ὄρθρος ἐπέστη, καὶ τὸ ξύλον ἔκρουσεν Προσμονάριος· Ξενισθεὶς οὖν Μακάριος τῷ πνεύματι ἐδόξασε τὸν Θεὸν, καὶ τῇ μεγαλομάρτυρι ἀπηυχαρίστησεν, τῇ ταχυνάσῃ ἐπὶ τὴν δέησιν αὐτοῦ. Καθεσθεὶς οὖν ἐν ὅλῃ τῇ ἡμέρͅ ἐκείνηᾳ ἐν τοῖς δεσμοῖς, οὐδενὸς ἐγεύσατα, ἀλλὰ τὰ νόθα αὐτοῦ ῥήματα ἐπεφθέγγετο. Καὶ δὴ τῆς νυκτὸς πάλιν κατἁ τὸ σύνηθες καταλαβούσης, καὶ ἀγρυπνοῦντος αὐτοῦ, καὶ πρὸς τὸ μεσονύκτιον πάλιν κατὰ τὸ σύνηθες δεήσεις καὶ ἱκεσίας λανθανόντως, ἐν τῷ κρυπτῷ ταμείῳ τῆς καρδίας αὐτοῦ, τῷ Θεῷ καὶ τῇ μάρτυρι προσφέροντος, ἄφνω ἔρχεται πρὸς αὐτὸν διάβολος μετὰ πλήθους δαιμόνων, κατέχων ἀξίνην ἐν τῇ χειρὶαὐτοῦ· κᾀκεῖνοι δὲ, ἤγουν οἱ δαίμονες, οἱ μὲν μαχαίρας, οἱ δὲ ῥόπαλα, ἄλλοι σπάθας καὶ ῥομφαίας, ἕτεροι δὲ καὶ σχοινία· χιλίαρχος, γὰρ ἦν δράκων ἐκεῖνος, διὰ τοῦτο πολλὰ δαιμόνια ἐληλύθει πρὸς αὐτὸν, τοῦ ἀνελεῖν τὸν Μακάριον. Βρύξας οὖν μακρόθεν λυσσόγερος, τοιούτῳ γὰρ σχἠματι ἐφαίνετο, ὥσπερ γὲρων Αἰθιοψ, ὥρμησεν κατὰ τοῦ Ἁγίου τοῦ πατάξαι αὐτὸν τῇ ἀξίνῃ της χειρὸς αὐτοῦ, καὶ πάντες οἱ συνδαίμονες αὐτοῦ μετ᾽ αὐτοῦ.

Καὶ τοῦ Μακαρίου τὰς χεῖρας πρὸς Κύριον μετὰ δακρύων πολλῶν ἀναπετύσαντος, καὶ τοῦτο μόνον εἰρηκότος, Ἅγιε Ἰωάννη Θεολόγε, βοήθει μου, εὐθέως βροντὴ γέγονεν ἀφ᾽ ὕψους, καὶ ἦχός τις, ὡς ἀπὸ ὄχγου· καὶ ἰδού τις γέρων μέγας, μεγαλόφθαλμος, ὡς i ἀναφύλα μικρὸν, ἔχων τὸ πρόσωπον λαμπρὸν ὑπὲρ τὸν ἥλιον, καὶ πλῆθος πολὺ μετ᾽ αὐτοῦ, λέγει τοῖς σὺν αὐτῷ μετὰ θυμοῦ· Ἀσφαλήσατε τὰς πύλας, καὶ μηδεὶς ἐξηλήσει τῶν χειρῶν ἡμῶν. Οἱ δέ πλείους ἐκείνων ὄντες, τοῦτο διὰ τοῦ τάχους ἐποίησαν. Ὡς οὖν συνελήφθησαν ἅπαντες, λέγει ἑις μαῦρος τῷ ἑταίρῳ αὐτοῦ ἐν μυστηρίῳ· Οὐαὶ k ἡμῖν, ὅτι Ἰωάννης πικρός ἐστιν, καὶ δεινῶς ἔχει ἡμᾶς βασανίσαι. Κελεύει οὖν τίμιος γέρων ἐκεῖνος τοῖς σὺν αὐτῷ, καὶ ἐκβάλλουσιν τὴν ἅλυσιν τοῦ αὐχένος τοῦ μακαρίου Ἀνδρέου· ἣν καὶ λαβὼν καὶ πορευθεὶς πλησίον τῆς ἔξω πύλης, ἔστη καὶ λέγει τοῖς σὺν αὐτῷ· Ἕνα καθ᾽ ἕνα μοι φέρετε. Ἤνεγκαν οὖν τὸν πρῶτον. Καὶ λέγει, Ἁπλώσατε αὐτὸν ἐπὶ τὴν γῆν, καὶ λαβὼν αὐτὸς ἰδίαις χερσὶν τὴν τοῦ Μακαρίου ἅλυσιν, ἐτρίπλωσεν αὐτὴν, καὶ οὕτως δέδωκεν αὐτῷ ὡσεὶ ἑκατὸν μάστιγας· ἔλεγεν δὲ ὥσπερ ἄνθρωπος, τὸ ἐλέησον, ἐλέησον, ἐλέησον. Μετὰ τοῦτο πάλιν ἥπλωσεν ἕτερον, καὶ ἔλαβεν καὶ αὐτὸς τὰ αὐτά. Ἀκούων οὖν μακάριος Ἀνδρέας τὸ ἐλέησον, θέλων κᾄν μὴ θέλων τῷ γελοίῳ συνείχετο· ἐφαίνετο μὲν τῷ Δικαίῳ, ὅτι ὥσπερ ἄνθρωποι, οἱ Αἰθίοπες συνεσχέθησαν, καὶ τύπτονται, καὶ ταῦτα αἰσθητῶς· ἀλλ᾽

Θεὸς ἐπ᾽ ἀληθείας τούτους ἔτυψεν τοιούτῳ δαρμῷ, l ἐπ᾽ ἀληθείας οὐκ φύσις αὐτῶν κατοδυνᾶται ἀσώματος. Ἥπλωσαν οὖν καὶ τὸν τρίτον, καὶ αὐτὸς τὰ αὐτὰ ὑπέμεινεν· πρὸς ὅσον οὖν ἐνορδίνως ἔτυπτον αὐτοὺς, ἕτεροι ἀνεφώνουν τοῖς δαρεῖσιν καὶ ἀπολυομένοις, ἔλεγον ἑνὶ καθενὶ, Ὕπαγε, δίδαξον ταῦτα τῷ πατρί σου τῷ σατανᾶ, εἰ ἀρέσκεται.

Ὅτε οὖν πάντας ὑπεξῆλθον, οἱ μὲν λευσχήμονες ἐκεῖνοι ἀφανεῖς τῶν ἐκεῖ ἐγένοντο, δὲ ὡραῖος ἐκεῖνος γέρων ἔρχεται πρὸς τὸν Μακάριον, καὶ τὴν μὲν ἅλυσιν τὸ αὐτὸ πάλιν ἐφόρεσεν, λέγει δὲ ὡς χαριεντιζόμενος· Βλέπεις πῶς ἐτάχυνα εἰς τὸ βοηθῆσαί σοι; ἵνα γὰρ εἰδέναι ἔχεις ὅτι καὶ πάνυ μοι μέλει περί σου· ἐμοὶ γὰρ ὥρισεν κελεύσας Δεσπότης, ἵνα σου τῆς σωτηρίας, πρὸς τὰ ὄντα πρόσφορα καὶ εὐθειώτατα μεριμνῶν ἑκάστοτε, ἐπιβραβεύσω σοι. Ὑπόμεινον οὖν, ἵνα δόκιμος εἰς πάντα γενήσῃ· οὐ μακρὰν γὰρ καὶ ἀπολυθήσῃ τοῦ Κυρίου σου τῷ ἰδίῳ θελήματι, πορεύεσθαι ὅπουδ᾽ ἂν τοῖς ὀφθαλμοῖς σού ἐστιν εὐάρεστον. Λέγει οὖν Ἀνδρέας· Κύριέ μου, τίς γὰρ εἶ σὺ, ὅτι ἀγνοῶ; Ὁδέ φησιν· Ἐγώ εἰμι ἀναπεσὼν ἐν τῷ ἀχράντῳ καὶ ζωοποιῷ στήθει τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Καὶ τοῦτο εἰπὼν, ὥσπερ εἰς ἀστραπην μεταποιηθεὶς. ἐξ ὀφθαλμῶν αὐτοῦ ἐπορεύετο. δὲ μακάριος Ἀνδρέας ἐθαύμαζεν τοῦ Θεοῦ τὴν ἀνεκδιήγητον ἀγαθότητα, καὶ ἐδόξαζεν αὐτὸν μεγάλως, ὅτι οὕτως ἐν παντὶ ῥήματι καὶ πράγματι βοηθὸς αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ ἐκ τῶν ἐπανισταμένων αὐτῷ ζοφερῶν πνευμάτων ἐν τάχει ἐλυτρώσατο, καὶ ἔλεγεν λανθανόντως· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, μεγάλη σού ἐστιν καὶ ἀνείκαστος δύναμις, ὑπὲρ φύσιν εἰσὶν δεδοξασμένα τὰ σπλάγχνα σου, καθ᾽ ὅτε ἐμὲ τὸν ταπεινὸν ἐλεεῖς, καὶ ὅτι μέλει σοι περὶ ἐμοῦ· ξένον τοῦτο ἡγοῦμαι καὶ πολυθαύμαστον· φύλαξόν με οὖν Κύριε ἔτι καὶ ἔτι ἐν τῇ ἀληθείᾳ σου, καὶ ἀξίωσόν με εὑρεῖν χάριν παρά σοι, ὕψιστε, πολυδύναμε, φαβερὲ, καὶ ἀκατάληπτε.

Ταῦτα αὐτοῦ προσευχομένου, ἐπέστη νὺξ, καὶ μικρὸν αὐτοῦ τι ὑπνήσαντος, βλέπει ἐν ὁράματι, ὅτι ἦν εἰς παλάτια βασιλικὰ, καὶ κέκληκεν αὐτὸν Βασιλεὺς τῶν παλατίων ἐκείνων, καὶ ἐν ὅσῳ παρέστη αὐτῷ, λέγει πρὸς αὐτὸν Βασιλεὺς ἐκεῖνος· Θέλεις μοι δουλεῦσαι ὁλοψύχως, καὶ ποιήσω σε ἕνα τῶν ἐνδόξων τοῦ παλατίου μου; Ἔφη Ἀνδρέας· Καὶ τίς ἐκεῖνος, τὸ ἀγαθὸν παραιτούμενος; ἐγὼ δὲ πάνυ τούτου τοῦ πράγματος ὀρέγομαι. Ἔφη Βασιλεύς· Οὐκοῦν εἰ ὀρέγει, δέξαι τῆς δουλείας τῆς ἐμῆς τὴν αἴσθησιν. Καὶ σὺν τῷ λόγῳ δίδωσιν αὐτῷ τι ὡσεὶ χιόνα· καὶ λαβὼν, ἐψωμίσατο τοῦτο· ἦν δὲ γλυκὺ οἶον νοῦς ἀνθρώπου ἀπεικάσαι οὐ δύναται. Ὀλίγον δὲ ἦν, καὶ φαγὼν αὐτὸ, ἤδη ηὔχετο ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ δοθῆναι αὐτῷ ἀπ᾽ αὐτοῦ καὶ ἕτερον· ἔλεγε γὰρ , ὅτι ἐν τῷ ἐσθίειν με αὐτὸ, ἐδόκουν ὅτι εἰς μύρον θεἳκὸν τῇ ἡδονῇ μετατρέπεται. Πάλιν οὖν δίδωσιν αὐτῷ Βασιλεὺς έκεῖνος ὀλίγον τι ὡς εῖδος m κυδωνιάτου, καὶ λέγει πρὸς αὐτὸν, Λάβε καὶ φάγε. Καὶ λαβὼν ἔφαγεν· ἦν δὲ δριμὺ καὶ πικρὸν σφόδρα ὑπὲρ τὴν ἄψινθον, καὶ ὥσπερ ἀποδυσπέτημα τοῦτο ἐπῆλθεν τῆς ἄλλης ἡδυτάτης ἐπιθυμίας τε καὶ γεύσεως. Ἰδὼν οὖν αὐτὸν Βασιλεὺς οὕτως σιανθέντα n, λέγει πρὸς αὐτόν· Ὅρα πῶς οὐχ ὑποφέρεις τὴν πικρίαν τοῦ γεύματος; Καὶ γὰρ τῆς τελείας μον ὑπηρεσίας τὴν αἴσθησίν σοι κατανοήσασθαι δέδωκα· αὕτη γὰρ στενή καὶ τεθλιμμένη ὁδός ἐστιν, ἀπάγουσα o εἰς τὴν ζωήν.

Ἔφη Μακάριος· Πικρόν ἐστι τὸ πρᾶγμα τοῦτο, Δέσποτα, καὶ τίς ταῦτα ἐσθίων δουλεύσει σοι; Ἔφη Βασιλεύς· Τὸ πικρὸν ἔγνως, καὶ τὸ γλυκὺ οὐκ ἔγνως; οὐκ ἔδωκά σοι πρῶτον τὸ γλυκὺ, καὶ τότε τὸ πικρὸν; Ἔφη

ἐκεῖνος· Ναὶ Δέσποτα, ἀλλ᾽ ἐν τῷ πικρῷ μόνῳ εἴρηκας τῷ οἰκέτῃ σου ὑπάρχειν τῆς τεθλιμμένης ὁδοῦ τὸ εἰκόνισμα. Λέγει Βασιλεὺς, Οὐχὶ, ἀλλ᾽ ἐν τῷ γλυκὺ καὶ ἐν τῷ πικρῷ μεσολαβεῖται ὁδός· ἐν τῷ πικρῷ μὲν τῶν ἀγώνων καὶ τῶν πόνων σοι τῶν δι᾽ ἐμὲ ὑποδέδεικται αἴσθησις· ἐν τῷ ἡδεῖ δὲ καὶ γλυκεῖ, ἐκ τῆς ἀγαθότητός μου δρόσος καὶ ἀνάψυξις ἐγγινομένη τοῖς πειραζομένοις δι᾽ ἐμέ· οὐκ ἔστιν οὖν τὸ πικρὸν μονόλογον, οὔτε τὸ γλυκὺ μονότροπον, ἀλλὰ ποτὲ μὲν τοῦτο, ποτὲ δὲ ἐκεῖνο, ἕτερον τῷ ἑτέρῳ διαδεχόμενον· εἰ οὖν βούλει, σύνθου μοι, ἵνα ἐπίσταμαι. Ἔφη Ἀνδρέας· Ψώμισόν μοι πάλιν τὰ αὐτὰ, καὶ βλέπω, καὶ λέγω σοι. δὲ πάλιν τὸ πικρὸν αὐτῷ ἐπιδέδωκεν, καὶ τότε τὸ γλυκύ. Σιανθεὶς οὖν μειζόνως πάλιν τῷ πικρῷ γεύματι, ἔφη· Οὐ δύναμαί σοι ταῦτα ἐσθίων δουλεύειν, πικρὸν γὰρ τὸ πρᾶγμα ὑπάρχει καὶ βαρύ. δὲ Βασιλεὺς μειδιάσας ἐκβάλλει ἐκ τοῦ κόλπου αὐτοῦ τι εἶδος ἕτερον, ἦν τῇ θέᾳ πύρινον, καὶ τῇ φύσει σφόδρα εὐωδέστατον, καὶ ἀνθεοφόρον τῷ χρώματι, καὶ λέγει αὐτῷ, Λάβε καὶ φάγε, ἵνα ἐπιλάθῃ πάντα ὅσα εἶδες καὶ ἤκουσας. δὲ λαβὼν ἔφαγεν, καὶ ἐπὶ πολλὰς ὥρας ἀπὸ τῆς ἡδονῆς καὶ τῆς ἀπείρου χαρᾶς ὥσπερ ἐν ἑαυτῷ οὐκ ἐχρημάτιζεν, ἀλλ᾽ ἦν ὥσπερ εἰς πολλὴν τινα εὐωδίαν καὶ δόξαν καὶ τερπνότητα. Εἰς ἑαυτὸν οὖν γεγονὼς, πίπτει εἰς τοὺς πόδας τοῦ μεγάλου Βασιλέως ἐκείνου, καὶ παρεκάλει αὐτὸν, λέγων· Ἐλέησόν με, Δέσποτά μου ἀγαθὲ, καὶ μή ἀποβάλης με τῆς δουλείας σου ἀπὸ τοῦ νῦν, ὅτι ἔγνων ὡς ἀληθῶς πάνυ γλυκύτατον εῖναι τὴν ὁδὸν τῆς ὑπηρεσίας σου, καὶ πλὴν αὐτῆς οὐχ ὑποκύψω τὸν αὐχένα μού τινι. Λέγει αὐτῷ ἐκεῖνος· Εἰς τοῦτο τὸ φαιδρὸν γεῦμα ἐξεπλάγης; πίστευσον ἐν τοῖς ἀγαθοῖς τοῖς προσοῦσίν μοι, τοῦτό ἐστι τὸ πάντων εὐτελέστερον· ἀλλ᾽ ἐάν με ἀναπαύσῃς, πάντα τὰ ἐμὰ, σά εἰσιν, καὶ ποιήσω σε συγκληρονόμον τῆς βασιλείας μου. Ταῦτα εἰρηκὼς αὐτῷ Βασιλεὺς ἀπέλυσεν. Ἔξυπνος δὲ γενόμενος Μακάριος, συνετήρει πάντα ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ, καὶ ἐξεπλήσσετο τί ἂν εἴη ταῦτα.

Μετὰ οὖν τὸ διαρκέσαι αὐτὸν ἐν τῷ ναῷ τῆς Μάρτυρος ὡσεὶ χρόνου τετραμηνιαίου, θεασάμενοι οἱ τῆς ἐκκλησίας ὅτι οὐκ ἰᾶται, ἀλλὰ χείρονα τρεπεται, δῆλα τὰ κατ᾽ αὐτὸν τῷ Κυρίῳ αὐτοῦ πεποιήκασιν. Ἀκούσας δὲ ταῦτα Θεόγνωστος, ἀπογραψάμενος αὐτὸν, ὡς ἤδη ἔξηχον καὶ δαιμονῶντα, ἐκέλευσεν ἅμα λυθῆναι αὐτὸν ἀπὸ τῶν δεσμῶν, καὶ ἀφεθῆναι πορεύεσθαι. Τρέχων δὲ ἔκτοτε ἐν τῇ πλατεἴᾳ τῆς πόλεως, ἦν παίζων κατὰ τὸν πάλαι Συμεὼν ἐκεῖνον τὸν θαυμαστόν. Ἑσπέρας δὲ γενομένης, ἔρχεται πρός με τὸν ἀνάξιον, ἐμοῦ μόνου ἔνδον τοῦ οἰκήματος καθεύδοντος, καὶ μειδιάσας ἤρξατο δάκρυσιν τὸ τίμιον αὐτοῦ πρόσωπον καταῤῥαίνειν· προσπλακέντες δὲ ἐπὶ πολλὴν ὥραν, καὶ ἀσπασάμενοι ἀλλήλους ἐκαθευδήσαμεν. Ἐπηρώτουν οὖν αὐτὸν τὰ περὶ αὐτοῦ, πῶς τὰς τοσαύτας ἡμέρας ἐν δεσμοῖς ὢν, ἀπελύθη· δὲ διηγήσατό μοι πάντα μετὰ πάσης ἐπιεικείας καὶ πρᾳότητος· ἐμοὶ γὰρ μόνῳ, Ἀδελφοί μου φίλοι πιστώτατοι, ὁμίλει ὀρθῶς καὶ ἀδόλως, τοῖς δὲ λοιποῖς φρενήρει διαθέσει, οὐδ᾽ ὅλως προσομίλει τινί.

[7] [Omnia cum Auctore confert Andreas,] Cum hæc insonuissent auribus B. Andreæ, [e somno profundissimo experrectus est; ac] mirabatur secum, [quod oblatum senserat, plenum fragrantiæ spectaculum: delibuta quippe erat facies illius suavitate quadam odoris, sacra, invisibili, & quam assequi mens ulla hominis nequit.] Venit igitur bene mane ad me indignum, & confidenter quod acciderat exponit. Obstupui ego, tali audita extasi; idque vel maxime, cum faciem illius rutilare pulchro lumine viderem, & fragrantiam sentirem, divinam prorsus & singularem. Tum ambo rem maturius expendentes, judicavimus e re fore, si ipse in ordinem dȩmoniacorum atque insanientiū se transferret illius causa, qui dixerat, Fac stultus fias propter me, & multorum bonorum dominus in die regni mei considebis. Neque enim aliter effugere potuit, cui quoad corpus serviebat, Dominum: propterea quod difficillime subducere se possit quispiam heri sui potestati, præsertim si pietatis operibus se addicere meditatur, diabolo istiusmodi consilium præ invidia interturbante.

[8] Sequenti porro nocte, jam intempesta, consurgens e strato, [& stultum agere incipit,] precationi se dedit; qua persoluta, accepit gladium & abiit ad puteum, qui proxime a Domini sui cubiculo aberat: ubi exutus suis vestibus, minutatim cœpit illas concidere gladio, quem comportarat; ac jacere in medium voces quasdam absonas absurdasque, ad eum prorsus modum quo lunatici consuevere. [Quas cum experrectus Dominus ejus percepisset, miratus est quid sibi illæ vellent, [noctu vociferando & vestes concidendo:] præsertim tali hora ac tempore: & suspicatus tandem, malum ipsius putei genium esse, qui tali hora discurreret circumventurus quem primum occupasset, quieti se reddidit ad usque diluculum: quo illuscente] exiit coquus aquæ hauriendæ gratia, conspicatusque cum stupore, quod acciderat Andreæ; relicta hydria, Domino suo, etiam tum matutinas preces persolventi, cuncta renuntiaturus, accedit. Obstupuit ille similiter audito coquo; [quod mœstus intelligens Dominus,] Andream, a statu mentis dejectum, considere ad os putei, referente; descenditque confestim, comitante familia tota, rem inspecturus. Et illorum quidem pars major lugebant plurimum Andreæ causa, rati, ita vere miserum in modum a dæmonibus affectum esse: Dominus vero ipse, admodum tristis ob famuli sui casum infelicem, nullo penes se suosque reperto mali remedio, [jubet eum includi in templo S. Anastasiæ:] jussit ipsum in venerandum sanctæ Martyris Anastasiæ templum, quod est in Macelæ tractu, deportari, Sanctæque catenis vinciri; data ecclesiæ Custodi pecunia, quo accuratior ipsius cura gereretur.

[9] Toto itaque die B. Andreas, peregrina quædam verba in medium jaciens, videlicet uti stolidus, perstrepebat; noctu vero lacrymis precibusque vacans, [quæ cum aliis apparens,] inclamabat sanctam Christi Martyrem Anastasiam, ut conspicuam sese offerens, ipsum consolaretur, significando an gratū Deo esset, quod occeperat vitæ institutum. Cumque moram lamentis precibusque aliquantam interponeret, ecce adstiterunt conspicuæ mulieres quinque, & senex unus; qui multa gloria insignis, ac pedibus admodum

formosis obambulabat in conspectu Andreæ. Porro circumeuntes singulos, qui istic detinebantur, infirmos visitabant; cumque obiissent omnes, ad Andream quoque deveniunt, constititque propius senex, & post ipsum comites ejus sanctæ mulieres. Post hæc intuitus ipsum senex oculo irretorto, leniter arridebat, videbaturque animo quiddam volvere utilitatis non modicæ. Conversus itaque ad matronam ceteris splendidiorem, facete admodum; Domina, inquit, Anastasia, non huic medicaris tandem aliquando? Cui illa: Domine Magister, jam adfuit ipsi præsentior medicus, [opem divinam & non defuturam affirmat.] non indigenti post hac rei cujusvis: is enim qui dixit; Fac stultus fias propter me, & multorum bonorum dominus in die regni mei considebis: idem tam præsto ipsi futurus est, ut altero deinceps medico non sit opus: novit namque artem quam didicit, eamque non dimittet quoad spiritum duxerit: fiet autem Deo nostro vas electum, sanctificatum, dilectumque in Spiritu. Excepit senex: Noveram ego quoque isthæc, Domina mea; sed ex magno erga hunc * affectu istum sermonem intuli.

[10] Talia inter se vidente Andrea locuti, pacemque ei impertiti, ad interiora templi precationis causa se intulere: nec deprehensus est illorum aliquis aut egredi aut ingredi amplius, quoad illucesceret, lignumque pulsaret ecclesiæ Custos. Miratus itaque B. Andreas, in spiritu laudavit Deum, & gratias egit magnæ Martyri Anastasiæ, [Oppugnatur a dæmonibus:] quod tam celeriter ad preces suas adfuisset. Consedit porro die illo toto vinculis constrictus, nihil quidquam cibi gustans; solummodo peregrinas simulatasque voces suas effutiens. At vero recurrentibus, ut solent, tenebris, cum vigilans, circiter noctis mediū, consuetas iterum Andreas preces atque vota Deo ac beatæ Martyri, in penetrali cordis sui, clam offerret; aggreditur illum repente diabolus, dæmoniis pluribus stipatus, manum armatus ascia: dæmonum autem illorum alii machæris, alii fustibus, quidam gladiis & rhomphæis; reliqui funibus instructi, omnes draconi seu diabolo isti militabant qui Chiliarcha erat, & ad quem frequentissimi confluxerant in perniciem B. Andreæ. Cum hisce itaque comitibus suis, sublato eminus ingenti fremitu, infestissimus ille, senem Æthiopem (ita namque apparebat) indutus, magno cum impetu in Sanctum irruit, percussurus ascia, quam manu tenebat.

[11] Verum beato juvene manus cum multis lacrymis ad Dominum extollente, [quos invocatus S. Ioannes Euangelista.] atque illud duntaxat precato; Sancte Joannes Theologe, opitulare mihi; ilico e sublimi insonuit tonitru, & voces quædam veluti a turba emissæ. Atque ecce adest senex, magnitudine corporis & oculorum conspicuus, calvitio exiguo, facie supra solem rutilante, stipatus multitudine ingenti; quibus & dixit cum iracundia: Obfirmate portas, & nemo ullus evasurus est manus nostras. Illi vero, cum numero præstarent aliis, æque repente jussa capessiverunt. Atque hoc modo conclusis comprehensisque Mauris omnibus, illorum unus socio suo in aurem secreto insusurrat: Væ nobis, quia Joannes ille, ut vehemens imprimis est, gravissima nobis tormenta infliget. Et venerabilis ille senex, [verberibus castigat;] cum ipso jubente socii e collo B. Andreæ tulissent catenam eique dedissent, procedens ad extimam portam constitit, ac dixit iisdem comitibus suis: Singulos Mauros afferte huc. Allatorumque primum jussit extendi solo, & arreptam propriis manibus Beati catenam triplicavit, sicque misero quasi centum verbera impegit; [exclamanti instar hominis: Miserere, miserere, miserere. His peractis alrerum

extendi mandavit, qui & eodem prorsus modo exceptus est. Interea B. Andreas, audito illorum lamentabili, Miserere; vellet nollet, risu correptus est: videbantur autem ipsi dicti Æthiopes, more hominum constricti, sensibilem in modum flagra subire: sed revera Deus verbera ista infligebat; cum natura illorum, quæ corporis expers est, vere non cruciaretur. Extensus deinde tertius quoq; est, cui eadem omnia incubuere: sicque ordine ad omnes processum est.] Cum vero ita laniati dimitterentur, acclamantes candidi Senis socii, dicebant singulis: Age age, enarra isthæc, si placet, satanæ patri tuo.

[12] [& Andreā animat, prædicens brevi liberum fore:] Posteaquam cuncti abivissent Mauri, Candidati quidem illi similiter evanuerunt ex oculis; formosus vero senex propius B. Andream adit, circumpositaque rursum catena, blande & facete dicit: Cernis, quam præsentes tibi suppetias tulerim? ut scias quantæ mihi curæ sint res tuæ: constitutus namque sum, jubente Domino, ut ad utilia sanctioraque consilia te animem, & crebro propositis præmiis excitem. Sustine igitur, ut in omnibus probatus inveniaris; non multum enim temporis intercedet, cum Dominus te tuus ultro missum faciet, abiturum quocumque animo collubitum tuo fuerit. Excipit Andreas: Domine mi, ecquis tu, quoniam non novi te? Et ille: Is ego sum, qui super immaculatum & vivificum Domini nostri Jesu Christi pectus quievi. Quibus dictis, quasi transformatus in fulgur, abiit e conspectu. Et miratus Andreas ineffabilem Dei bonitatem, glorificavit ipsum maximopere, [qui Deo Gratias persolvit.] quod ita in omni verbo ac opere adjutor sibi factus, tam subito ex instantium atrorum dæmonum potestate eripuisset sese, dixitque submissa voce: Domine Jesu Christe, magna & incomparabilis est potentia tua: super omnem naturam glorificata est misericordia tua, quia mei humilis misertus es, & curam geris: id ego rem novam & multa admiratione dignam existimo. Custodi me igitur porro amplius & amplius, Domine, in veritate tua; & dignum me fac, qui inveniam gratiam coram te, o Altissime, o potentissime, o terribilis, o incomprehensibilis.

[13] Talia precato Andrea, ingruit nox: cumque aliquantum somni caperet, deprehendit se per visionem in regali palatio; vocatusque a Rege, palatii domino, præsto advolat. Cui Rex: Visne servire mihi ex toto corde? [Per aliam visionem vocatur ad servitium divinum,] si annuas; adsciscam te in numerum Procerum palatii mei. Et Andreas: Ecquis autem fortunam bonam repudiet? ego enimvero id desidero plurimum. Ait Rex: Experire igitur, qualis famulatus meus sit: simulque tradit quidpiam non absimile nivis. Acceptum ille in os immisit, sensitque tantam dulcedinem, quantam mens humana imaginari sibi nulla potest. Erat autem perexigua portio, quam comedens, orabat in corde suo, [cujus in suavi cibo delectationem,] aliud atque aliud sibi ut concederetur: dicebat quippe, inter manducandum visum se sibi fuisse in divinum quoddam unguentum præ dulcedinis suavitate transformatum. Rursum porrigit illi Rex pauxillum quid, Cydoniati formam referens: dixitque, Accipe & manduca: & ille acceptum manducavit, [deinde in amaro tædium præsentiens,] sensitque absinthio longe acrius esse acerbiusque gustatu, quod uti amarissima potio succedebat priori suavissimo ac desideratissimo sapori. Rex itaque animadvertens sic commotum, rursum infit: Vide, quam non sustineas amaritudinem hanc gustare? Etenim his in rebus perfecti famulatus mei notitiam te assequi feci; hæc namque angusta & tribulis obsita via est, [deterretur:] quæ ducit ad vitam.

[14] Ad hæc infert Beatus: Acerbissimum hoc

genus cibi est, Domine mi; quis illud manducans, servierit tibi? Rex autem; Sensisti amaritudinem, inquit; & dulcedinem non sensisti? nonne hanc prius, deinde illam gustandam dedi? Dedisti Domine, reponit ille; verum in amaritudine sola famulo tuo dixisti maginem proponi viæ, tribulis spinisque obsitæ. Tum Rex; Non ita se habet, sed media inter utrumque via est, partim dulcedine, partim amaritie aspersa: in eo, quod gustatu amarum fuit, certaminum ac laborum, mea causa subeundorum, propositum tibi specimen est; in altero vero, quod jucunde ac suaviter palatum affecit, adumbratur unctio ac refrigeratio bonitatis meæ, parata illis qui mea causa tentationes patiuntur. Non igitur amaritudo sola, non sola dulcedo hic invenitur; sed modo hæc, modo illa, altera alteri succedente, occurrit. Si vis itaque famulari mihi, fac sciam. Respondit Andreas: Infere ori meo rursus eadem; [at mox vice versa primo amarum, dein dulce manducans,] & considerabo, & dicam tibi quid acturus sim. Et præbente rursum illo primum quidem quod ægre, deinde vero quod suaviter manducantem afficiebat; nauseam etiam graviorem pertulit quam prius, gustata amaritie, & dixit: Nequeo famulari tibi, si talibus vescendum sit: id enim nimis durum acerbumque est. Tum Rex subridens, protulit e sinu suo aliud cibi genus; si consideres speciem, triticeum; si naturam, fragrantissimum; si colorem, florigerum; & dixit illi: Cape & manduca, ut obliviscaris omnium, quæ oculis auribusque sensisti. Accepit ille & comedit: mentisque compos præ suavitatis gaudiique inusitati sensu per plures horas non fuit, mersus quodammodo immenso fragrantiæ, gloriæ, voluptatisque admirabilis pelago. Cum vero sibi redditus esset, accidit ad pedes magni istius Regis, [totum se illius servitio addicit.] atque ita precatus est: Miserere mei, Domine benigne; & noli repellere me ex momento hoc a famulatu tuo: quoniam vere nunc cognoscens, longe jucundissimam esse viam quam famuli tui terunt, non recedam inde, nec collum meum alterius cujusvis domini jugo subdam. Et Rex iterum: Itane ad modicæ dulcedinis gustum obstupuisti? crede affirmanti, illarum, quæ penes me sunt, voluptatum illa omnium longe minima est. Quod si dictis meis acquiescis, quæcumque possideo ego tua sunt, & faciam te regni mei cohæredem. Atque hæc locutus abiit Rex. Beatus vero Andreas e somno experrectus, conservabat omnia in corde suo, & mirabatur, quid tandem ist hæc sibi vellent.

[15] Jamque transacto trimestri, a quo in ecclesia S. Anastasiæ perduraverat, mirati ecclesiæ Curatores, nihilo lenius, [Manumittitur a Domino, sanitatem illius desperante,] imo deterius etiam se Andream habere, totius rei Dominum ejus commonefecerunt. Qui illis auditis, famulum suum in numerum infanorum ac dæmoniacorum jam referens, jussit vinculis eximi ac dimitti, abiturum quo vellet. Ex illo autem tempore discurrens per urbis vicos ac plateas mundum illusit, seniorem illum Simeonem p mirabilem probe æmulatus. Cum vero deinde advesperasceret, ad me venit, homuncionem indignum, solum domi meæ decumbentem, cœpitque ridere & faciem suam venerandam lacrymis humectare: & mutuo amplexu in longum tempus innexi, salutavimus inter nos, & cubitum concessimus. Percunctanti vero mihi de rerum ipsius statu, quomodo e vinculis, quibus tamdiu detentus fuerat, evasisset; enarravit omnia summa cum modestia & mansuetudine: mecum namque solo, Fratres & amici mei fidelissimi, sincere ac sine fuco agebat; cum aliis vero aut agebat ut motæ perturbatæque mentis homo, aut non agebat omnino.

ANNOTATA.

a Erat constructio hæc admodum mirabilis, solis casibus rectis cum verbo junctis: quare quod ponebatur ὄψις αὐτοῦ, mutavi τὴν ὄψιν αὐτοῦ, aliquanto clariorem faciens sensum.

b Illa ex Maz. hic interjecta, videntur in nostro Ms. paulo ante, aliquibus mutatis, relata: quia tamen hæc illis belle respondent, interserenda duxi.

c Ms. Vatic habebat μὴ αὐτῷ παραδειγματίσαι· τέως δὲ ἐκεῖνον ἑαυτὸν εἰς τάξιν δαιμονιόντος μεταστῆσαι.

d Vitiosißime legebat Vaticanum,

δεσπότην ἐξαποστέλλῃ, pro οἰκέτην.

e Quæ hic aliquot versibus continuis de Domino dicuntur, desunt alteri Ms.

f Idem pluribus explicat Ms. Mazar. ὃν (ναὸν) ἐδέιματο εὐσεβὴς Λέων Μακέλλης. Fuit autem Constantinopoli duplex ecclesia S. Anastasiæ; quarum altera ad Pelargum, varias vicißitudines passa, innuitur Novatianorum fuisse a Socrate lib. 7 cap. 39. Altera, primum in formam oratorii non magni accommodata a S. Gregorio Nazianzeno, deinde a variis aucta & instaurata est; in quam & Reliquias S. Anastasiæ postea Sirmio translatas esse, testatur Nicephorus Callisti lib. 14 cap. 10. Est que hæc Anastasia, quam φαρμακολυτρίαν, Veneficiorum solutricem appellant, unde etiam maniaci eidem curandi sistuntur & energumeni, sicut hinc discimus: agemus de ea 25 Decembris. Prædictus Nicephorus, uti & Menæa templum illud in Porticibus Domnini collocant; cum hic εἰς τὰ Μακέλους, uti habebat Ms. pro Μακέλου, in Macelæ tractu fuisse dicatur. Sed non reperio tractum istius nominis apud Du Cange: habet tamen lib. 4 cap. 7 num. 3 ex Codino & Originibus CP. ineditis sequentia: Admirandum templum sanctæ Resurrectionis (idem illud est cum S. Anastasiæ, de quo agimus) in Mauriani tractu ædificavit propriis sumptibus S. Martianus. Addunt Origines CP. ineditæ: Ex divitiis Asparis, qui a Leone interfectus fuerat. unde & factum dicit Baronius, sub finem anni 470, ut Leo ipse Maceles, nempe Interfector, fuerit cognominatus. Papias quoque vocem Macelare interpretatur Occidere, verosimiliter eadem ratione, qua locus cædendorum animalium dicitur Macellum, & sic etiam hic scribitur per duplex λ.

g Παραμονίτης, alias παραμονάριος & προσμονάριος uti paulo inferius; Mansionarium Latini appellant: estque Ædituus seu Custos & conservator ecclesiæ, Reliquiarum, clavium &c. Omnium notio innuit, non procul a templo, sed conjunctum ei domicilium seu mansionem fuisse; uti etiam convenit.

h Nescio quid hoc loco sibi velit quod in nostro erat Ms. ὥς γε πῶς.

i Ms. Mazarinianum vero ἀνάφαλος, Recalvaster: sic in Chronica Alexandrino Iustinianus describitur Ἀναφαλὰς, quæ omnia eodem recidunt, sed puriori lingua Ἀναφάλαντος dicitur.

k Pro isto ἡμῖν, ex Maz. huc translato, habebat nostrum τὴν ὥραν ταύτην καὶ ᾧ ἡμεῖς ἐπλωνήσθημεν.

l Δαρμὸς, uti & παραδαρμὸς, ictus inflictus, verbera, supplicium; a δέρω verbero, cædo: voces in historia Byzantina frequentes.

m Ita ex Meursii Glossario corrigo, licet Ms. nostrum κυδομάτου, Mazar. κυδωνάτου habeat: significatur autem confectio ex malis Cydoneis, gustu insuavibus, nisi saccaro condiantur.

n Σιανθέντα, ita constanter, etiam num. seq. & in Ms Maz. legitur. Vox eadem occurrit in Prato Spirituali cap. 205, & ab Interprete vertitur commotus, deduciturque a σιάνειν, contrahere.

o Amplificaverat hæc Noster longiore phrasi, sed me judice, hoc loco minus congrua, videlicet hac, τοὺς βουλομένους ἐπὶ τὰς πύλας τῆς βασιλείας μου: abunde sufficit εἰς τὴν ζωήν, quod habet Mazar.

p Non illum, qui in monte Mirabili vitam transegit, atque vulgo Mirabilis Simeon audit; cujus Acta, sane mirabilia, protulimus ad 24 hujusce mensis: sed alterum quemdam oportet intelligere Simeonem, qui similiter propter Christum stultitiam simulans, mirabili modo mundum illusit, Martyrologio Rom. ad I Iulii adscriptus.

CAPUT III.
Pro illusoribus suis orat: secreta & futura enuntiat: in lupanari a scortis ad libidinem frustra solicitatur: abstinentia & raptibus in oratione excellit.

Πρωΐας δὲ γενομένης, ἀσπασάμενός με, ἐξήει ἐπὶ τὴν πνευματικὴν ἐργασίαν· ἐνεδέδυτο δὲ μικρὸν περιβόλαιον. Καὶ δὴ γεγονότος αὐτοῦ ἐν τοῖς ἀρτοπολίοις, θεασάμενοι αὐτόν τινες νεωτερισταὶ οὕτως παραφρονοῦντα, λαβόμενοι αὐτὸν, εἰσίεσαν ἐν a φουσκαρίῳ, καὶ καθεσθέντες οἴνον πριάμενοι ἔπινον, παίοντες τὸν αὐχένα αὐτοῦ· [b καὶ τὰ ῥήματα αὐτοῦ ὡς παράφρονος λογιζόμενοι] ἀπολύσαι οὐκ ἠνέσχοντο, μὴ δὲ παρεχόμενοι ὧν εἰς ἐσθίασιν ἐβεβρώκασιν. δὲ Δίκαὶος ὁρῶν αὐτοὺς ἀπροαιρέτους, διελογίσατο τί αὐτοὺς ἐργάσηται· εἷς δὲ ἐξ αὐτῶν θεὶς τὸ ποτήριον ἐπὶ τῆς τραπέζης μεστὸν οἴνου καλλίστου, ἁρπάσας αὐτῷ ἔπιε, καὶ τὸ ποτήριον ἐν τῇ κορυφῇ αὐτοῦ συντρίψας, ἔλαβεν φυγὰς ἔξω. Δραμόντες δὲ, ἐκράτησαν αὐτὸν, καὶ σύραντες εἰσίεσαν ἐν τῷ φουσκαρίῳ, τύπτοντες αὐτὸν, καὶ πάλιν καθεσθέντες ἔπινον, μηδὲν τῷ Δικαίῳ δἰδοντες· ἀλλὰ μᾶλλον κόσσους κατὰ τοῦ αὐχένος μιμολογούμενοι ἔτυπτον. Ὅτε οὖν ἀπλείστως οἱ μωροὶ ἐκεῖνοι ἔπαιξαν, ἑσπέρας καταλαβούσης, ἠβουλήθησαν τοῦ ἐξελθεῖν τοῦ φουσκαρίου καὶ ἐᾶσαι αὐτόν· ἔφη αὐτοῖς Μακάριος Μωροὶ, μοροὶ, τί ἐχω ποιῆσαι, ὅτι μέλλει βίγλα c συναντᾷν μοι, καὶ μάστιγας ἔχω λαβεῖν; Τοῦτο δὲ περὶ ἑκείνων ἔλεγεν· αὐτοὶ δὲ οὐκ ἔγνωσαν, ἀλλ᾽ ἐάσαντες αὐτὸν, ἀνεχώρησαν· ᾔδει γὰρ Δίκαὶος ἤμελλεν αὐτοῖς συμβαίνειν.

Καὶ δὴ βουλευσάμενοι, ἀπέρχονται εἰς τὰ μιμαρία d τῶν ἀσέμνων γυναίων, τὸ κάλλος τῆς ψυχής καταχράναντες μέχρι δευτέρας φυλακῆς τῆς νυκτός· δὲ Μακάριος ἐκεῖθεν ἐξελθὼν, ἔῤῥιψεν ἑαυτὸν ἐν μιᾷ γωνίᾳ ὡς εἷς τῶν πενήτων· Μετὰ δὲ ταῦτα ἐξιῶντες, ἐβάδιζον πρὸς τὰς ἑαυτῶν οἰκίας, καὶ συναντᾷ αὐτοῖς τὸ Κέρκετον, καὶ συλλαβόμενοι αὐτοὺς ἔδησαν· καὶ ἐλθόντες ὅπου ἦν Μακάριος κείμενος, καὶ ἀποδύσαντες αὐτοὺς, ἐμαστίγωσαν σφόδρα. δὲ Μακάριος

θεασάμενος αὐτοὺς οὕτως πάσχοντας, ἐλυπήθη μεγάλως καὶ συνεσχέθη τοῖς δάκρυσιν, καὶ τὸν Θεὸν ἱκέτευεν ὑπὲρ αὐτῶν, τοῦ μὴ ἐγκλεισθῆναι αὐτοὺς εἰς φυλακὴν· παρακλήσει δὲ συγγενῶν καὶ δι᾽ εὐχῆς τοῦ Μακαρίου ἀπολυθέντες, ἀπίεσαν εἰς τοὺς οἴκους αὐτῶν. Εἷς δὲ ἐξ αὐτῶν λέγει· Καταργησθῇ e σατανὰς, ἀδελφοὶ, πῶς ταῦτα δαιμονῶν ἡμῖν ἐκεῖνος προσεφθέγξατο συμβαίνειν εἴς αὐτὸν, ἅπερ εἰς ἡμᾶς ἐτελέσθησαν! Λέγει ἕτερος· Οὐκ οἶδας, ὅτι βούλεται δαίμων ποιῆσαί τινί τι πονηρὸν, γινώσκει αὐτὸ τάχα γὰρ ὑπὲρ ἐπράξαμεν μετ᾽ αὐτοῦ, δαίμων αὐτοῦ ἐποίησεν ἡμῖν ταῦτα. Ἔφη ἕτερος· Οὐχὶ, ἀλλ᾽ ὡς εἰκάζω, ὑπὲρ ἐτύπτομεν αὐτὸν ἀνελεημόνως, διὰ τοῦτο Θεὸς ἀνταπέδωκεν ἡμῖν. Λέγει ἕτερος· Ναὶ. ἔξηχε, μέλει τῷ Θεῷ περὶ σαλοῦ· ἐκεῖνος γὰρ δαίμονα αὐτῷ δέδωκεν, καὶ ἡμεῖς αὐτὸν παιγνίως ἐτύψαμεν· οὐδὲν θαυμαστόν· εἰ γὰρ ἦν ἅγιος, ἔπειθες ἄν με, ὅτι ἁμαρτία, ἢν ἐποιήσαμεν εἰς αὐτὸν, ἀνταπέδωκεν ἡμῖν Θεός· ἐπειδὴ δὲ ἔξηχός ἐστιν, τοῦτο οὐ μέλει τῷ Θεῷ.

Ταῦτα αὐτῶν ὁμιλόυντων καὶ ἄλλα τινὰ, ἀσύνηθές εἰσιν τοῦ ὁμιλεῖν τὴν νεότητα· δὲ Μακάριος ἀναστὰς πρωῒ πάλιν τὸν δρόμον ἤνυε, μέσον τοῦ θορύβου ἀσχολούμενος, καὶ ὅλην τὴν ἡμέραν μηδαμοῦ καθεζόμενος, νήστης αὐτὴν ὑπεξήρχετο. Ἑσπέρας δὲ γενομένης, ἦν πεζεύων τοὺς ἐμβόλους τῆς πόλεως, ἐπετήρει δὲ τόπον ποῦ ἄρα οἱ κύνες τὰς κοίτας ἔχουσιν, κᾀκεῖ πορευόμενος ἕνα ἐκδιώκων ἐξ αὐτῶν ἀνέκειτο, ὡς ἐπὶ στιβάδος ἀναπαυόμενος, γυμνὸς, ἄπορος, μὴ δὲ ψιαθίον ἔχων, μή τε κώλυκον, κόμμα μικρόν τι f σαγίου, ἀλλὰ τοῦτο μόνον τὸ προρηθὲν g μαλοτίσκον, ᾧ ἐφόρει. Πρωῒ δὲ πάλιν ἀνιστάμενος, πρὸς ἑαυτὸν ταῦτα ἔλεγεν· Ἰδοὺ ταπεινὲ ἔξηχε Ἀνδρέα, ὡσεὶ κύων μετὰ κυνῶν διετέλεσας ὕπνον· ἄγωμεν, πάλιν κάμωμεν, ὅτι ἐγγίζει θάνατος· μηδεὶς γὰρ πλανήσει σε, ὅτι ἐν τῇ ὥρᾳ ἐκείνῃ βοηθῆσαι τίς ἔχει σοι; πᾶς γὰρ ἄνθρωπος τοὺς πόνους τῶν καρπῶν αὐτοῦ φάγεται εἰς τὸν καιρὸν τῆς ἐκδημίας τοῦ σώματος αὐτοῦ λοιπὸν οὖν δράμε μετὰ κόπου, ἐξουθενούμενος παρὰ τῶν ἀνθρώπων τούτων ἐν τῷ κόσμῳ, ἵνα ἔπαινον καὶ δόξαν κομισώμεθα παρὰ τοῦ ἐπουρανίου Βασιλέως.

Ταῦτα λέγων, ἔσπευδεν Μακάριος κατὰ τὸν Ἀπόστολον Παῦλον τὸν λέγοντα, τοῖς ἔμπροσθεν ἐπεκτείνεσθαι, τοῖς δὲ ὄπισθεν ἐπιλανθάνεσθαι. Οἱ δὲ ἄνθρωποι θεωροῦντες αὐτὸν, ἔλεγον· Ἐκ νέας δαιμονιάρης. Ἄλλοι ἔλεγον· Οὗτος τόπος παρὰ σαλὸν οὐκ ἔστιν. Καὶ οἱ μὲν συνεπάθουν αὐτῷ, οἱ δὲ κόσσους κατ᾽ αὐχένας ἐδίδωσαν αὐτῷ, καὶ τῷ σιάλῳ πτύοντες ἐβδελλύττοντο. Ὑπέμεινεν δὲ ταῦτα, πεινῶν, διψῶν, ῥιγῶν, καὶ καυσούμενος· εὐχὴν δὲ τοσαύτην ἀνελάβετο ἐν τῷ κρυπτῷ ταμείῳ τῆς ψυχῆς αὐτοῦ, ὥστε ψυθυρισμὸς τῶν χειλέων αὐτοῦ μακρόθεν ἀπήχει· καθάπερ λέβης βρασμῷ ἀπείρῳ ἀτμὸν δασύτερον προβάλλεται, οὕτως ἀπὸ τῶν ἔνδον αὐτοῦ ἀτμὸς τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐξεπορεύετο, ὥστε οἱ στοχαζόμενοι αὐτὸν ἔλεγον· Ἀγανακτοῦσα καρδία αὐτοῦ ὑπὸ τοῦ πονηροῦ πνεύματος, τὸν ἀτμὸν ποιεῖ. Οὐκ ἦν δὲ οὕτως εἰς αὐτὸν, ἀλλὰ εὐχὴ ἦν ἀκατάπαυστος καὶ θεάρεστος ταῦτα δεικνύουσα. Ὅθεν οἱ ἀνάπειροι ὥσπερ πάλαι τὴν ἐναλλαγὴν τῶν γλωσσῶν μέθην ἐφαντάσθησαν εἶναι, οὕτω καὶ ταῦτα διελογίζοντο.

Ἐν μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν πλησίον τῶν μιμαρίων, ἥτοι τῶν πορνικῶν καταγωγίων, ὡς ἐν παρόδῳ παύζοντος, μία τις τῶν πορνῶν αὐτὸν θεασαμένη, δραξαμένη τοῦ εὐτελοῦς αὑτοῦ μαλοτίσκου, περιεβέβλητο, ἔσυρεν

αὐτὸν ἔνδον. δὲ ὄντως ἀδάμας καὶ ἀληθὴς ἐμπαίκτης τοῦ σατανᾶ, ἠκολούθησεν αὐτῇ. Εἰσελθόντος δὲ αὐτοῦ ἐν τῷ καταγωγίῳ, ἐπισυνάγονται, αὐτῷ καὶ αἱ λοιπαὶ πόρναι, καὶ γελοιοδῶς ἠρώτουν αὐτὸν, πῶς τοῦτο ἔπαθεν. δὲ δίκαὶος μειδιῶν, οὐδὲν ἀπεκρίνατο· κοσσύζουσαι δὲ αὐτὸν καὶ βιάζουσαι πρὸς τὸ ἔμμυσον ἔργον τῆς πορνείας, καὶ τὰ κρυπτὰ αὐτοῦ μέλη καταμαλάσσουσαι, ἕτεραι δὲ καταφιλοῦσαι, ἐδοκίμασαν πρὸς ἀναίδειαν τὸν σώφρονα· αἱ δὲ ἔλεγον, Πόρνευσον, σαλὲ, καὶ κόρεσον τῆς ψυχῆς σου τὸ ἐπιθύμημα. Θαῦμα γὰρ , Ἀδελφοὶ, φοβερὸν τὸ ἐπ᾽ αὐτὸν τότε γενόμενον· ἐν τοσούτοις γὰρ γαλισμοῖς οἷς ἐποίησαν ἐπ᾽ αὐτὸν, οὐδαμῶς κινῆσαι ὀρέξαι αὐτὸν ἴσχυσαν πρὸς τὸ δυσῶδες πάθος. Ὅθεν μεταβαλλόμεναι, τὰ τοιαῦτα ἔλεγον· Οὗτος νεκρός ἐστιν, ξύλον ἀναίσθητον, λίθος ἀκίνητος. Λέγει δὲ μία ἐξ αὐτῶν· Θαυμάζω τὴν ἀναισθησίαν ὑμῶν, ὅτι ταῦτα λέγετε· σαλὸς γὰρ καὶ δαιμονιάρης, πεινῶν, διψῶν, ῥιγῶν, μὴ ἔχων ποῦ τὴν κεφαλὴν κλίναι, αὐτὸς ἐπιθυμεῖ ταῦτα; ἄφετε αὐτὸν πορεύεσθαι τὴν ἐξηχίαν αὐτοῦ.

Ἑώρα δὲ Δίκαὶος τὸν τῆς πορνείας δαίμονα ἑστότα μέσον τῶν ἑταιριδων· ἧν δὲ τῇ εἰδέᾳ Αἰθίοψ χειλὰς, ἐν τῇ κεφαλῇ τρίχας μὴ ἔχον, εἰ μὴ κόπρον μετὰ τέφρας μεμιγμένον, οἱ δὲ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ ἦν ὡς ἀλώπεκος, καὶ οἰκτρὸν κόμμα ῥάκους ἐπὶ τοῦ ὤμου αὐτοῦ ἐπέκειτο, ἀποφορὰ δὲ καὶ δυσωδία ἐξήρχετο τρίλογος, σηπώδης, βορβορώδης, καὶ ὡς πτύελον h ἀφρῶδες, ὥστε ἐκ τῆς δυσωδίας αὐτοῦ τῆς πικρᾶς ἀηδίζεσθαι τὸν Μακάριον, καὶ συνεχῶς πτύειν, καὶ τῷ περιβλέμματι ἀποφράττειν τὴν ὄσφρησιν αὐτοῦ. Θεωρῶν δὲ αὐτὸν δαίμων τῆς ἀσωτίας ἀηδιζόμενον, φωνὴν ἀφίησιν τοιάνδε· Ἐμὲ οἱ ἄνθρωποι ὥσπερ μέλι γλυκὺ ἔχουσιν ἐν ταῖς καρδίαις αὐτῶν, καὶ οὗτος τὸν κόσμον ἐμπαίζων μυσαττόμενος ἐμπτύει μοι· οὐκοῦν, σὺ περὶ ἀγαθοῦ σε αὐτὸν σαλὸν ἐποίησας, ἀλλὰ πάντως ἀποδρᾶσαί σε τῆς σωματικῆς δουλείας. δὲ Μακάριος αἰσθητῶς αὐτὸν ἔβλεπεν· αἱ δὲ πόρναι τῆς μὲν φωνῆς ἤκουον, οὐδένα δὲ ἔβλεπον. Κατεγέλα δὲ Μακάριος τῆς ἀσχημοσύνης, καὶ τῆς δυσωδίας αὐτοῦ, ὥστε λέγειν τὰς μιμάδας· Ἴδε πῶς συμμειδιᾷ τῷ δαίμονι αὐτοῦ.

Μία δὲ ἐξ αὐτῶν ἔφη· Καλόν ἐστι τὸ περιβόλαιον αὐτοῦ, δεῦτε ἄρωμεν αὐτὸ, καὶ πιπράσωμεν· τοῦτο γὰρ ἔχωμεν ποιεῖν σήμερον. Παραχρῆμα δὲ ἀναστᾶσαι ἀπέδυσαν αὐτὸν, καὶ ἱστῶσι γυμνόν· τὸν δὲ χιτῶνα πιπράσασαι εἰς μιλιαρίσιον ἓν, ἐνείμαντο δὲ ἀνὰ δύο λεπτῶν. Λέγει πρώτη ταῖς ἑτέραις· Μὴ ἀπολύσωμεν αὐτὸν γυμνὸν, ἀλλὰ κᾂν ψιάθιον, πεπαλαιωμένον χαρισώμεθα αὐτῷ. Ἤνεγκαν οὖν ψίαθον, καὶ σχίσασαι αὐτὸν μέσον, περιέβαλον αὐτὸν· καὶ οὕτως τοῦ καταγωγίου ἐξεβλήθη. Ἐλθὼν οὖν εἰς τὴν πλατείαν ἐφόρει αὐτὸ καὶ ἔτρεχεν παίζων. Οἱ δὲ ὁρῶντες αὐτὸν ἔλεγον· Καλὸν σάγιστρον φορεῖ ὦμός σου, ἔξηχε. δὲ ἔλεγεν· Ναὶ, σαλοὶ, καλὸν σαγὴν φορῶ, l πατρίκιον γὰρ Δεσπότης με ἐποίησεν. Τινὲς δὲ φιλόχριστοι παρεῖχον αὐτῷ κατὰ προαίρεσιν λεπτὰ, οὐ ζητῶν ταῦτα αὐτὸς, ἀλλ᾽ Χριστὸς ἐμερίμνα αὐτῳ· ὅσα δὲ τινες ἐδίδουν αὐτῷ, ἐδέχετο· δι᾽ ὅλης δὲ τῆς ἡμέρας εἵκοσι λεπτὰ καὶ τριάκοντα καὶ πλείονα ἐκράτει. Ἀπετήρει δὲ τόπον κρυπτὸν, ἐν ᾧ γίνεται συναγωγὴ πενήτων, καὶ ἀπήρχετο ἐκεῖ, ἐν τῇ χειρὶ κατέχων τὰ φολερὰ, ὡς δῆθεν παίζων, πρὸς τὸ μὴ γνωσθῆναι τὴν ἐργασίαν αὐτοῦ. Καθεζόμενος δὲ μέσον τῶν πενήτων, τοῖς ὁβολοῖς ἐπαιγνίαζεν· ὅτε δὲ εἶχέν τις τῶν πτωχῶν τοῦ ἁρπᾶσαι, ἐδίδου αὐτῷ κόσσον· οἱ δὲ λοιποὶ πένητες διεκδικοῦντες τὸν συμπένητα, τοῖς ῥάβδοις αὐτὸν τύπτοντες ὑπεισέβαινον· αἰτίαν δὲ φυγῆς χρώμενος,

πάντα τὰ φολερὰ ἐσκόρπιζεν, καὶ λοιπὁν ἕκαστος εἰς ἴδιον κέρδος ἥρπαζεν καὶ ἐκέκτητο.

Ἐν μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν ἦν παίζων Ὅσιος ἐν τῷ ἀντιφόρῳ· συνέβη δὲ αὐτὸν εἰσελθεῖν τῶν καθαροποτίων, ἔνθα ἐσμυρνισμένον οἶνον ἔπινον. Εἰσελθὼν δὲ ἄνθρωπος τοῦ πιεῖν, ἰδὼν αὐτὸν Ὅσιος, ἀπεσκόπει εἰς αὐτὸν· ἰδὼν δὲ ἄνθρωπος ὁξέως εἰς αὐτὸν ἀτενίζοντα, βλοσσυρῷ τῷ ὄμματι ἀπιδὼν λέγει· Τί μοι ἀτενίζεις σαλὲ; ὕπαγε ἔξω. Ἔφη Ὅσιος· Κνιπὸς δαίμων ὡς μικρὸν πιθίκιον ἐπὶ τὸν ὦμόν σου κάθηται τὸν δεξιὸν, καὶ ὥσπερ p ἄρκον τῲ κορκόμῳ ἔχει σε δεδεσμένον, ἄθλιε· δός μοι ὀβολόν. δὲ μανεὶς λέγει· Οὐχ ὑπάρχει μοι. Ἔφη ὁσιος· Ναὶ, πάρετε τῇ ψυχῇ, ἑπτὰ φόλλεις ἀπὸ τῆς οἰκίας ἔφερες, τὴν μίαν ἠγόρασας λάχανα, τὴν δὲ ἑτέραν θέρμια, καὶ τὰς πέντε φέρεις ἐν τῷ κόλπῳ σου, καὶ βιάζουσί σε οἱ δαίμονες τοῦ πιεῖν αὐτὰς. Καὶ ταῦτα εἰπὼν, δρομαίως ἐξῆλθεν. δὲ ἄνθρωπος ἐπὶ τῷ ῥήματι ξενισθεὶς, ὅτι ἀληθές ἐστιν τοῖς σύνεγγυς καθημένοις καὶ πίνουσιν διεσάφησεν. Ἀκούσας δὲ ταῦτα φουσκάριος, λέγει πρὸς αὐτούς· Ὡς ὁρῶ, καὶ ὑμεῖς ἐξηχότεροι αὐτοῦ τυγχάνετε· οὐ γὰρ ἐκεῖνός ἐστιν λαλῶν, ἀλλ᾽ συμπεριφερόμενος αὐτῷ δαίμων· [τί οὖν ξενίζεσθε; οὐκ ᾔδει δαίμων] τίς πορνεύει, τίς κλέπτει, τίς ἐστιν κνιπὸς, τίς πόσας φόλεις ἐκ τῶν ἔνδον βαστάζει; ἐπεὶ ἀκολουθεῖ σατανὰς ὄπισθεν τοῦ ἀνθρὼπου, δηλονότι καθοπτεύει τὴν ἐργασίαν αὐτοῦ, καὶ τὰς εἰσόδους, καὶ τὰς ἐξόδους· καὶ εἰ μὲν ᾖ φίλος αὐτοῦ, πάντα σοι ἀναγγελεῖ, ὡς καὶ τὰ τῶν ἀλλοτρίων. Ταῦτα τοῦ φουσκαρίου φήσαντος, ἔπεισεν αὐτοὺς οὕτως ἔχειν.

Ἐν μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν διερχόμενος Μακάριος ἐν τοῖς ἀρτοπολίοις, συναργᾷ τρισὶ νεανίσκοις ξανθοκόμοις, ὡραίοις καὶ ψυχῇ καὶ σώματι· εἶχον γὰρ ἀγαθὴν ἐργασίαν οἱ μείρακες, τοῦ πρεσβυτέρου ὁδηγοῦντος αὐτοὺς εἰς πᾶσαν τὴν τοῦ Θεοῦ εὐαρέστησιν· ὡς δὲ συντήντησαν τῷ Ὁσίῳ, ἔγνω πρῶτος τῶν σεμνῶν παίδων ἐκείνων τὰ περὶ τοῦ Μακαρίου, καὶ λέγει τοῖς ἑτέροις· Πιστεύσατέ μοι, ἀγαπητοὶ, ὑπονοῶ τὸν σαλὸν ἐκεῖνον δοῦλον τοῦ Θεοῦ ὑπάρχειν. Ἔφη ἕτερος· Παρακαλῶ σοι ἔν τινι τόπῳ μετ᾽ αὐτοῦ συγκαθῆσαι ἡμᾶς. Λέγει πρῶτος· Εἰ θέλεις, τοῦτο, ἐν τάχει ποιῶ. Καὶ λέγει αὐτῷ· Ἀδελφὲ, ἀγαπᾷς με, δεῦρο, συγκάθησον μεθ᾽ ἡμῶν, ὅτι ἐγὼ ἀγαπῶ σε, καὶ οἱ μετ᾽ ἐμοῦ λίαν ποθοῦσίν σε. Ἰδὼν δὲ αὐτὸν, ἐμειδίασεν, καὶ λέγει αὐτῷ ἐξ ὀνόματος· Σὺ εἶ Ἐπιφάνιος φίλος μου, καὶ σὺν τῷ λόγῳ ἠσπάσατο αὐτὸν, προβλεπτικῷ ὄμματι τὸ μέλλον προσημάνας γίνεσθαι ἐπ᾽ αὐτόν· τῆς γὰρ βασιλίδος τῶν πόλεων Ἐπίσκοπον γεγονέναι. Χειροκρατοῦντες δὲ ἀμφότεροι χεῖρα πρὸς χεῖρα, ἦλθον πρὸς τοὺς δύο παῖδας, καὶ διηγήσατο αὐτοῖς Ἐπιφάνιος, πῶς ἐξ ὀνόματος ἐκάλεσεν αὐτόν. Οἱ δὲ ἀκούσαντες ταῦτα, πλέιονα τὸν πόθον καὶ τὴν πίστιν εἰς αὐτὸν ἀνατέθεικαν. Εἰσελθόντες οὖν ἐν ἑνὶ τῶν καθαροποτίων, ὠνήσαντο ἄρτον καὶ οἶνον καὶ ἰχθὺν, καὶ παρέθηκαν ἐις ἐσθίασιν. Ἰδὼν δὲ Ὅσιος τὴν πίστιν αὐτῶν, ἐχάρη χαρὰν μεγάλην, καὶ ἦν ὑποψιθυρίζων τῷ στόματι δι᾽ εὐχῆς πρὸς τὸν Θεὸν τὴν προσαγωγὴν αὐτῶν ἀναθείς· εῖθ᾽ οὕτως τῶν προτεθημένων μετέσχεν, δοὺς καὶ τοῖς νέοις οἰκείαις χερσίν.

Ἀληθινὸν τὸ ῥῆμα, ἀγαπητοὶ, καὶ πιστὸν, ὅτι τὸ ἥμισυ του παξαματίου ἤσθιεν ὅλην τὴν ἡμέραν, ὅπερ καὶ τοῦτο πεποίηκεν βραχύ τι μετασχῶν ἐξ αὐτῶν, ἐάσας τὰ πλείονα ἐν τῇ τραπέζῃ· οἴνου δὲ ἠνίκα τις ἐδίδου αὐτῷ, πιεῖν οὐκ ἐφεἰδετο, ἀφ᾽ ἑαυτοῦ γὰρ οὐκ ἔπινεν πώποτε, ἐὰν μή τις αὐτὸν τούτῳ ἐπότισεν. Δι᾽ ὅλης δὲ τῆς ἑβδομάδος πολλάκις, διὰ δύο τριῶν ἡμερῶν, τινος οὐκ

ἐγεύετο· ἐπειδὴ σατανὰς τοὺς πλείονας ἐσκλήρυνε τοῦ μηκέτι παρέχειν τι αὐτῷ, αὐτὸς δὲ οὐκ ᾔγει, καὶ οὐδὲν ἐκομίζετο. Πολλάκις γὰρ ὑπὸδίψης ἐφλέγετο, καὶ μὴ ἔχων τί εἰσπράξασθαι, εὑρίσκων πηλὸν, ὑδατόστατον ἐπὶ τῆς λεωφόρου ὡς ἀπὸ ὑετοῦ γεγονότα, κλίνων τὸ γόνυ, ἐνέφυσα αὐτῷ σταυροειδῶς τρὶς, καὶ οὕτως αὐτὸ ἔπινεν, ὥστε θεωροῦντας τοὺς παροδίτας ἀγανακτεῖν ἐπ᾽ αὐτὸν, καὶ τοὺς μὲν δαίρειν αὐτὸν, τοὺς δὲ μετὰ ἀπειλῆς λέγειν αὐτῷ· Οὕτως οὐ πρέπει, σαλὲ, τῶν * καλανίσκων ἀπογεύεσθαι. δὲ οὐκ ἀπεκρίνατό τινι λόγον, ἀλλ᾽ εὐθέως τῶν ἐκεῖ ἀνεχώρει. Αὕτη, ἀγαπητοὶ, τοῦ Μακαρίου δίαιτα καὶ ἀπόκρυφος πολιτεία.

Ὡς οὖν ἐν τοῖς ἔμπροσθεν εἴρηται, ὅτι ἐν τῷ καθαροποτίῳ μετὰ τῶν τιμίων ἐκείνων παίδων καθεζόμενος ἤσθιεν, ἔτυχεν ἐμοὶ τῷ ἐλαχίστῳ διερχομένῳ τῆς φωνῆς αὐτοῦ ἀκοῦσαι· ἐξενέυσα δὲ, καὶ στὰς ἐν τῷ προθύρῳ ἐν κρυφῇ κατώπτευον τί πράττει. Ἐν δὲ τῷ ἀσπάσασθαι αὐτὸν τοὺς νέους καὶ ἀπελθεῖν τὴν ὁδὸν αὐτῶν, ἔτυχεν καὶ τὸν φουσκάριον, Χριστιανὸν ὄντα, ἕνεκά τινος ἐξελθεῖν τοῦ ἐργαστηρίου, αὐτὸν δὲ μόνον μεῖναι ἔνδον. Βλέπει δὲ Ὁσιος ὧδε κᾳκεῖσε, καὶ ὥς τινα οὐχ ἑώρακεν, ἐκτείνει εἰς ὕψος τὰς χεῖρας αὐτοῦ, ποιῶν δέησιν ὑπὲρ τῶν τριῶν παίδων ἐκείνων, καὶ, ὡς ἐπὶ Θεοῦ τοῦ ἀπώλοντος τοὺς λαλοῦντας τὸ ψεῦδος, ἤρθη ἀπὸ γῆς εἰς τὸν ἀέρα καὶ ἐκρέματο· ὡς φρικτὰ ἐμοὶ καὶ παράδοξα τῷ ἀσώτῳ ἐφάνη, φρίκη γάρ με κατέσχεν, βλέποντι ταῦτα, καὶ ἐξέστη μου ἡδιάνοια. Εὐθέως οὖν καταστὰς εἰς ἑαυτὸν ἐξῆλθεν ἔξω, μετὰ τοῦ πλήθους ἐργαζόμενος τὰ συνήθη· τοῦτο δὴ τῇ ὑμετέρᾳ ἀγάπῃ ἔκδηλον ποιήσομαι.

[16] Postera die illucescente, impertitus mihi salutem Andreas exiit, [Illuditur & vapulat Andreas ab adolescentibus,] brevi pallio amictus, ad lucrum spirituale faciendum. Cumque venisset in locum ubi panes prostant, conspicati ita delirantem insolentes aliquot novarumque rerum studiosi adolescentes, comprehensum trahunt secum in cauponam, considentesque allato vino ventrem suum, Andreæ vero cervicem verberibus onerabant; ac verba illius, tamquam stulti, percipientes, missum facere ipsum noluerunt; nihil interea quidquam epularum, quas ipsi avide vorabant, porrigentes. Animadvertens autem vir Sanctus, nihil minus ipsos velle quam sibi aliquid elargiri, meditabatur animo, quid faceret helluonibus ingratis: cumque unus aliquis posuisset forte scyphum in mensa generosissimo plenum vino; arreptum exhausit Andreas, & comminuto in caput illius scypho, fugam capessivit. Verum illi curriculo fugientem assecuti, retraxerunt adduxeruntque in cauponam, multis verberibus pulsatum: & considentes, ut prius, biberunt, nulla re cum Sancto communicata; imo etiam crebros ictus ac verbera dorso ipsius infligebant cum sannis & illusionibus. Ubi igitur sanniones illi, irrisionibus saturari nescii, Andream illusissent; ingruente vespera, voluerunt se subducere e caupona, relicto illo. Qui vociferans; Sanniones, Sanniones, [queis eventura prædicit,] ait, quid faciam, quia Circuitores mihi occursuri sunt, ac male mulctaturi? Atque hæc dicta de suis ipsius illusoribus volebat Sanctus intelligi; gnarus quid ipsis eventurum esset: illi vero non intelligentes, relicto eo, abiverunt.

[17] Etenim consilio inito concesserunt ad turpium muliercularum prostibula, & animas suas pulcherrimas adusque vigiliam noctis secundam polluerunt: beatus vero Andreas inde similiter digressus, abjecit se, instar mendici, in angulum plateæ quempiam. Post hæc prodeuntes illi tendunt quisque domos suas, atque incidunt in urbis Circuitores;

a quibus comprehensi ligatique venerunt tandem ad locum, ubi Andreas jacebat; & exutis vestibus, virgis flagrisque insigniter excepti sunt. Spectator hujusce actionis vir sanctus, indoluit vehementer, & a lacrymis se non temperavit; oravitque Deum, [& male multatos liberat,] ut ne in carcerem compingerentur: tandemque & intercessione propinquorum, & precibus S. Andreæ missione impetrata, ad ædes suas reversi sunt. Dicit autem unus eorum: Male pereat dæmonium, sodales, quomodo quæ prædixit nobis dæmoniacus ille eventura sibi, in nobis completa sunt! Excipit alter: An putas, si quod malum inferre cuipiam parat dæmon, id innotescere dæmoniaco? Fortassis quod tam inique tractavimus hominem, [æmbigentes cur id sibi evenerit.] ita vicissim a dæmone tractati nos sumus. Subjicit tertius: Nequaquam; verum, ut ego suspicor, quia tam duriter atque immisericorditer verberibus in ipsum sæviimus, ista nobis retribuit æquus Dominus. Cui denique alter: Ut insanis! Deo nempe cura est de stulto. Ab ipso traditus est malo dæmoni torquendus, a nobis animi ac lusus causa pugnis pulsatus est: quid tum! At vero si sanctus esset, persuaderes mihi forte, peccatum, quod in ipsum commisimus, tale nobis a Deo accersisse supplicium: nunc autem, quoniam mente captus est, nullam ipsius curam gerit Deus.

[18] [Cum canibus cubans,] Hæc illis & alia, quæ insolens juventus effutire consuevit, inter se loquentibus; surrexit bene mane Andreas, institutoque ut solebat cursu, mediis in turbis versatus, solidum istum diem nusquam sedendo, nihil manducando exegit. Ingruente autem vespera percursabat porticus civitatis, notabatque locum ubi sua canes latibula habebant; eoque concedens, expulso illorum uno aliquo, procumbebat, ac veluti in frondibus virgultisque somno se dabat, & quidem nudus rerumque omnium indigus, non exiguæ storeæ, non sacculi, non parvi cujusdam straguli dominus; solummodo coopertus, de quo diximus, breviusculo pallio, quod plerumque gestabat. Postero die illucescente, [ad porro pergendum se hortatur.] rursum surgens e strato illo, ita sese allocutus est: Eccū, nullius numeri & stolide Andrea, velut canis cum canibus pernoctasti; age, rursus manum operi admoveamus, quoniam appropinquat mors: ne quis te seducat; quoniam nemo est qui opem tibi ferat in illa hora: omnis quippe homo laborum suorum fructus carpet, cum excedet e corpore suo: de cetero igitur curre alacriter, pro nihilo reputatus a seculi hujusce hominibus expelli, ut a cælesti Rege laudem atque gloriam reportes.

[19] Atque hæc dicens, conabatur B. Andreas, ut Apostolus Paulus loquitur, oblivisci quæ retro sunt; ad ea vero, quæ sunt priora, extendere seipsum. [Phil. 3. 13.] [Alii alia de ipso opinantur.] Homines vero, ipsum intuentes, dicebant, alii quidem; Ab adolescentia dæmoniacus est; & commiseratione ejus tangebantur: alii vero; Apage, nullus hic stulto locus; & scapulas ipsius alapis onerabant, conspuentesque execrabantur hominem, patienter ferentem omnia, etiam fame ac siti laborantem, adustumque frigore ac æstu. Interea ex intimo cordis penetrali sic promebat orationes, ut murmur labiorum ejus longe personaret: & quemadmodum olla, vehementer bulliens, densos vapores eructat; ita ex pectore Andreæ Spiritus sancti halitus erumpebat; adeo ut intuentes eum dicerent: Coarctatur cor ipsius a malo dæmone, hinc isti vapores. Sed plurimum fallebantur; non enim inde, sed a continua ac divina oratione excitabantur. Quare ut olim mutationem linguarum ebrietati tribuebant homines nullius experientiæ, ita hic quoque ratiocinabantur.

[20] [Ab impuris mulierculis in lupanar tractus.] Cum die quodam Andreas prope lupanar, seu turpium muliercularum receptaculum, ludum suum luderet; earum una quæpiam ipsum intuita, apprehenso vili quod gestabat palliolo, intro ipsum

attraxit. Ille autem, vere adamas & verus satanæ derisor, secutus trahentem in diversorium introiit; accurrente mox reliqua meretricum turba, & circulo inclusum interrogante risus causa, Qui id passus esset. Cumque vir beatus, leniter subridens, nihil responsi daret; [ad libidinem frustra tentatur;] colaphis ipsum verberabant, ac adigere conabantur virum continentem ad execrandum libidinis scelus committendum, aliis quæ tegi convenit membra ipsius leniter demulcentibus, aliis oscula figentibus, aliis; Scortare, inquientibus, stulte & exple libidinem tuam. Ingens profecto miraculum tunc contigit, Fratres; quippe in tanta mollitie, qua virum aggrediebantur, nequaquam aut movere ipsum, aut concupiscentiam injicere turpis flagitii potuerunt. Hinc & ipsæ mulieres mutatæ, dictitabant: Hic certe aut mortuus est, aut lignum sensu destitutum, aut saxum immobile. Sed una e numero; Admiror, inquit, ego stuporem vestrum, cum sic loquimini: quid enim? mente captus, insessusque a dæmone, fame ac siti pene enectus, frigore rigidus, quique ubi caput reponat quieturus non habet, talia concupiscat? dimittite hominem ut insaniat insaniam suam.

[21] Interea Beatus conspiciebat stantem in medio meretricum impudicitiȩ genium, specie Æthiopem, grandibus labiis * conspicuum, cui caput depile opertumque stercore cineribus mixto, [cernit impudicitiæ dæmonem horrende fœtentem,] oculi vero persimiles vulpi: pendebat ex humero sordidum panni laceri fragmen, absistebatque exhalatio ac fœtor triplex, quasi ex sanie cœnoque & sputis spumantibus, isque adeo gravis, ut ferre illum nequiens Andreas necessum haberet perpetuo excreare, atque nares lacerna sibi obturare. Quem cum notaret dictus genius tantopere aversari sese, istiusmodi emittit vocem: Me me homines pro melle dulcissimo hauriunt ac sinu suo condunt; & hic mundi illusor me despuit ac detestatur: tu vero non tam quod bonum est ut consequaris, quam ut corporis servitutem omnino subterfugeres, stultum induisti. Et Andreas quidem hæc loquentem videbat sensibiliter, non videbant vero scorta, præter vocem nil percipientia: cumque ille derideret impudicum ac graveolentem dæmonem; dicebant istȩ: Ecce quam blando risu dæmonem suum excipiat.

[22] Tunc una muliercularum; Non contemnendus, ait, hic amictus ejus est; venite, ablatum vendamus; id nobis agendum est hodie. Atque ilico consurgentes, exutum vestibus, [Vestibus suis spoliatur a scortis,] nudum destituunt; quas venum portantes unum abstulere miliarisium i, indeque distributæ sunt singulis k oboli duo. Deinde præcipua omnium dicit ceteris: Ne dimittamus ipsum nudum, sed vel tegeticulam saltem vetustate attritam ei demus. Quam ubi attulerunt, mediam scindentes injecerunt illi: atque ita domo expulerunt. Prodiit igitur Andreas in publicum cum illo gestamine, [& seminudus ejicitur domo.] ludensque ludum suum percursabat plateas: ac dicentibus sibi spectatoribus; Perpulcrum sane stragulum portas humeris tuis, stulte; respondebat: Imo vero, stulti, perpulcrum porto; Patricium namque me fecit Dominus. Nonnulli etiam e Christi fidelibus benevole porrigebant nihil petenti obolos, Christo ejus curam gerente; & quantum cumque aliqui darent, admittebat sic ut toto illo die viginti, imo triginta & amplius obolos auferret.Noverat autem locum secretiorem, ubi pauperes conveniebant, [Mira ejus in stipe eroganda ars.] contulitque se eo, nummos manu tenens, veluti ludibundus, ne videlicet suus agendi modus innotesceret; ac medius inter mendicos considens illis ludebat; quod si quis inde vi rapere tentasset aliquid, hunc verberibus male mulctabat. Cumque socii sui injuriam reliqui statim mendici vindicaturi concurrerent, ac fustes in Andream

expedirent; hic fugæ se committens cunctos obolos suos dispergebat, unde quilibet in rem suam rapiebat aliquid ac retinebat.

[23] Quodam die cum in Antiforo m partes suas ageret, ingressus forte est œnopolium n, ubi vinum o myrrhatum bibebatur. [Hominis cujusdam avaritiam,] Cumque ingrederetur alius quoque bibendi causa; fixis in eum oculis attentius considerabat hominem Andreas. Quo animadverso intendens ille similiter in Andream, torvo aspectu dicit; Quid me tam fixo contemplaris obtutu, stulte? apage hinc foras. Cui Sanctus: Humerum tuum, inquit, dexterum insidet avarus dæmon, simiam referens non magnam, vinctumque te tenet, infelix, [& quantum penes eum pecuniæ sit enuntiat.] uti ursum millo: da mihi obolum. Reponit ille, ad insaniam tenax; Nullus mihi superat. Et Sanctus: Imo etiam, stulte & oblite tui; nummos septem extulisti domo, quorum unum impendisti oleribus, altero calida tibi comparasti, quinque reliquos habes in sinu tuo, adiguntque te dæmones ut illos in vinum absumas. Quibus dictis celeriter se inde proripuit: & obstupefactus homo ille tali sermone, ita rem se habere palam enarravit assidentibus sibi compotatoribus. Audiens hæc caupo; Quantum video, [Col. 015E] inquit, & vos insano isto nihilo saniores estis: non enim ille, sed quod circumfert dæmonium loquitur. Quid igitur admiramini? an dæmon ignoret, quis fornicetur, quis adulteretur, quis furetur, quis avaritia laboret, quot quis nummos domo efferat? cum nequam ille sequatur pone hominem, & observet opera ejus, ingressum & egressum? quod si amicus ejus es, omnia tibi revelabit, etiam aliorum gesta. Atque hac oratione persuasit audientibus caupo, ita se rem habere.

[24] Transiens quodam die Andreas per forum, ubi panes veneunt, obvios habuit tres adolescentes, capilis flavis insignes, tam anima quam corpore decoros: bonis quippe operibus assueverant sub instituto unius, qui erat provectioris ætatis, [Adolescens probus sanctitatem Andreæ cognoscit,] ad omne Dei beneplacitum alios informantis. Ubi vero hi inter se occurrerunt, cognovit præcipuus ille, aliorum institutor, quæ circa B. Andream agebantur, dixitque sociis: Credite mihi, dilectissimi, suspicor stultum ist hunc, Dei famulum esse. Et alter; Quæso, inquit, concedamus aliquo sessuri cum ipso. Tum primus; si libet, quam mox id effectum dedero: conversusque ad Sanctum; Frater, ait, si me amas, adesto [Col. 015F] huc & conside nobiscum, quia ego te diligo, & hi sodales mei tenentur desiderio tui. Intuitus invitantem Andreas, risit; ac nominatim ipsum compellans, Tu, inquit, Epiphanius es, amicus meus. [cui & Andreas prædicit Episcopum CP. fore.] Quo dicto amplexatus juvenem, id quod futurum erat prævidens, significavit fore, ut urbis, quæ inter alias uti regina eminet, Episcopus crearetur. Et tenentes alter alterius manum accesserunt ad alios duos adolescentes, narravitque Epiphanius, quomodo ipsum suo nomine compellasset: quo audito illi, ardentiore inflammati desiderio hominis, majorem in ipso fiduciam collocarunt. Ingredientes itaque œnopolium, coemptis pane, vino ac piscibus, convivium pararunt: cumque fidem eorum cognosceret Andreas, ingenti perfusus gaudio, leni oris susurro fusis ad Deum precibus, profectum in virtute juvenum ei commendavit; deinde cibos appositos sumpsit, ac eis etiam porrexit propriis manibus.

[25] Vera loquor & fide digna, dilectissimi; toto die non manducabat Andreas medium q paxamatium; [Vivit in abstinentia singulari,] idque faciebat, pauxillum aliquid ex appositis decerpendo, plerisque in mensa relictis. Cum quis ei vinum porrigebat, bibere non dubitabat: si nullus præberet, non bibebat umquam. Non raro binis ternisve diebus, nonnumquam hebdomada tota omni cibo abstinebat: cumque satanas plurimorum animis,

ut ne quid erogarent illi amplius, obstinationem induxisset, ac ipse omnem petendi curam abjiceret; nihil quidquam ad sustentationem accipiebat. Hinc sæpissime siti æstuans, & quid consilii caperet ignorans, reperto forte in platea luto aqua pluvia subacto, [aqua lutosa sitim restinguit;] curvabat genua; ac ternum Crucis signum inflando formans, inde bibebat, ad spectatorum illac transeuntium indignationem, aliis quidem fustibus eum aggredientibus, aliis vero non sine comminatione dicentibus; Non decet, stulte, ita sordes haurire. Ille autem non respondens ulli verbo, confestim se inde proripiebat. Atque hæc, carissimi, victitandi vivendique ratio, sane arcana, viro sancto fuit.

[26] Accumbente igitur Andrea, quemadmodum supra meminimus, in œnopolio cum venerabilibus illis adolescentibus mensæ; forte auribus meis prætereuntis illac, hominum infimi, allapsa vox ejus est; & declinans tantisper a via, contuli me ad vestibulum, clam, quid ageretur, speculaturus. Igitur cum adolescentes salutato Andrea viam suam prosequerentur, accidit etiam cauponem, [inter orandum a terra elevatur.] qui Christianus erat, cujusdam rei causa officina egredi, & Andream intus manere solum: qui huc atque illuc circumspiciens, ubi neminem deprehendit, extensis in cælum manibus precari pro tribus memoratis adolescentibus cœpit, & (testis mihi Deus est, qui perdit loquentes mendacia) levatus e terra in aërem sublimis pependit, non sine admiratione ac horrore meo hominis impuri, talia videntis. Sed statim restitutus sibi exivit, in turbis more suo fabulam acturus. Atque illud nunc aperiam Caritati vestræ.

ANNOTATA.

a Φουσκάριον, pro Caupona seu loco ipso, ubi potus venalis proponitur, sumi hic debet; nam φουσκάριος infra semel atque iterum occurret pro Caupone ipso. Est autem φοῦσκα Suetonio Pusca, proprie potus ex vino & aqua mixtus, ad refocillandum: de qua voce multa erudite Cangius in Glossario.

b Obscurius hic Ms. nostrum ὥσπερ δὲ μετέωρον τὰ παράφρονα αὐτοῦ ῥὴματα κεκτήμενοι.

c Gr. βίγλα, quod excubias, circuitores seu circitores, qui noctu obire civitatem consueverunt, significare ex num. seq. confirmatur; ubi dicitur iisdem juvenibus occurrisse τὸ κέρκετον, quod Græaco-barbare idem sonat.

d Μιμάρια prostibula, lupanaria significare tum hoc loco, tum num. 20, 21, & 22 palam fit. Ac num. 20 quidem simul innotescit, καταγώγιον & μιμάριον pro eodem sumi: & illius quidem derivatio a καταγωγὴ diversorium obscura non est, est vero hujus. Innotescit porro μιμὰς, de quo num. 21, meretricem notare, sicut hanc vocem etiam usurpat Theophanes. Nec difficile erit ex his colligere, quam notionem habeat μιμαρίσιον, quod est num. 22; cum ab eodem derivetur principio, & quidem per diminutionem.

e Ms. Maz. καταργηθείη, quod æque ac καταργησθῇ καταργέομαι est, & hoc inter alia etiam tollor, aboleor, significat apud Scapulam.

f Σαγίον crediderim diminui a σάγος Sagum, sumique pro tegmine vel stragulo quovis; assentiente mihi Phænone in Cynosophio cap. 48 μετὰ σαγίου σκεπὰσας, ἄχρις οὗ ἱδρώσει Stragulo texit, donec sudaret: hinc vero infra num. 22 diminutive ducitur Σάγιστρον.

g Μαλοτίσκον Quid si diminutivum esse vocis μηλωθὴ voluerit auctor, librariorum socordia vocalibus mutatis ita scribentium, pro μιλωτίσκον? Sed jam vidimus quod μαλὸς lanam significet. Vt ut est, & hic & num. 20, pro pallio, aut pelle, aut stragulo, quo se tegebat Sanctus, accipiendum constat. Ms. Maz. hic scribit μαλωτάριον ab eodem primitivo, & quidem propius.

h Πτύον quidem scriptum erat, sed hoc significat ventilabrum, quo frumentum aceribus purgatur: ideoque substitui vicinum πτύελον: fortaßis autem dicitur etiam πτῦον, sicut πτῦσις & πτῦσμα.

i Miliarisium. Lubet hic e Scholiaste Basilicorum adscribere locum, nummulos istos, quorum hic mentio fit, insigniter illustraturum. Eclog. 23 sic ait: Nosse oportet, Ceratium unum Follibus valere duodecim sive Miliarisio dimidio. Valent itaque Ceratia duodecim Nomismate medio: nam integrum Nomisma continet Miliarisia duodecim sive Ceratia 24. Colligo-igitur, ex nominatis istic monetæ speciebus, minimi valoris esse Follem; Folles autem 12 constituere Ceratium; Ceratia vero bina seu Folles 24 efficere Miliarisium unum.

k Minutum, Gr. λεπτὸν, quod Lucæ 21 exponitur æs minutum, est infra ex mente Auctoris nostri ejusdem cum Folle & Obolo valoris, quamquam aliquibus dimidia tantum parte valeat. Erat autem ferrea & minutißima apud Græcos moneta, teste Hesychio sic loquente: Quemadmodum (dii isti) etiamnum Bysantii sunt in λεπτῷ nomismate, quo Bysantini ferreo & vilissimo utuntur. Nunc quod ad illustrationem textus nostri attinet, patescit I, vilißimum istum Andreæ amictum fuisse, tantillo venditum; 2 Miliarisio uno contineri λεπτά seu Minuta 24; 3 fuisse in prostibulo illo scorta 12. Porro quæ Græce hic Λεπτὰ, mox φολερὰ, & etiam oboli dicuntur.

l Ita Mazarinianum, in Ms. Vaticano est, πατέρα κύων. Vitiose. Quid si Πατέρα κυνῶν legatur, Patrem-canum? Esset hoc Sancti, aliquid ridiculæ dignitatis sibi ex humilitate adscribentis, cui talis conveniat purpura.

m Alterumne alteri oppositum Forum ita appellatum fuit, an aliud vult? Φόρος certe recentioribus forum significat.

n Gr. καθαροπότιον: quod, si etymologiam spectes, designabit locum ubi merum potatur: œnopolium vertere malui, quia notius.

o Quamquam myrrha perquam amara sit, non continuo existimare oportet, vinum quoque myrrhatum amaritudinem sapuisse: imo contrarium plane docet Plinius Natur. hist. lib. 14 cæp. 13: Lautissima, inquit, apud priscos vina erant myrrhæ odore condita: quo ex auctoribus dein probato, subjungit: Quibus apparet, non inter vina modo myrrhinum, sed inter dulcia quoque nominatum. Luculente etiam disserit in nostram sententiam hac super re Baronius ad annum 34 num. 95, ubi non modo non amarum fuisse vinum

myrrhatum, sed suæve, pretiosum, & præservasse ab ebrietate, pluribus ostendit. Ipsum adi.

p Ἄρκος pro Ἄρκτος usurpant paulo etiam vetustiores, recentiores fere semper: quod autem hic Κόρκομον dicitur Capistrum, Hesychio, Achmeti, Zachariæ Papæ, in versione Dialogorum S. Gregorii, Κούρκουμον scribitur.

q Aliis paximatium, paxamidium, & paxamas; de quo Suidas. Bis coctus panis, qui apud Romanos, nempe Bysantinos, ut vult Lipsius dicitur paxamas. Plura de hac voce congeßit Rosweidus in Onomastico ad Vitas Patrum. Arduam vero abstinentiam fuisse, illam Andreæ, medio quotidie, non plus, paxamatio vescentis, patebit ex Ruffini lib. 3 num. 31, ubi singularem Pioris abstinentiam insinuans, Tantum unum, inquit, paximatium & quinque olivas in cibo accipiebat quotidie, ut reor. Hic autem noster dimidio contentus erat: imo, uti mox subditur, biduum triduumve & hebdomadam aliquando totam jejunus transigebat.

CAPUT IV.
Sæviente gravi tempestate, diutinam ecstasin patitur, in cælum raptus & varia conspicatus.

Χειμῶνος δὲ σφοδροτάτου γεγονότος, καὶ κρύους δριμυτάτου τὸν ἀέρα πιέζοντος, πᾶσα φύσις σωμάτων ἀπὸ τῆς βίας ἐπήγνυτο· τὰ καταγώγια πάντα μεστὰ χιόνος ὑπῆρχεν, διὰ τὸ πνέειν σφόδρα τὸν βοῤῥᾶν διαστρέφοντα τοὺς κεράμους [καὶ αὐτῶν τῶν χαμαιγείων, μὴ ὅτι γε] τῶν ὑψηλῶν καὶ μετεώρων δομημάτων. Πάντες δὲ οἱ πένητες, τὸ οὐαὶ θρηνοῦντες, ὀλοφυρόμενοι καὶ στένοντες ἐβόων, καὶ τῇ ἐνδείᾳ καὶ τῇ βίᾳ τοῦ κρύους τηκόμενοι τῷ θανάτῳ παρεπέμποντο· ἕτεροι δὲ ὑπὸ τῆς χιόνος καταχωνύμενοι, τὰ ὅμοια ἔπασχον· πίθοι διεῤῥάγησαν, δένδρα ἀπὸῥιζῶν ἀνεσπάσθησαν, καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ διεφθάρησαν τῇ ἐνδείᾳ τῆς τροφῆς. Ἦν δέ μοι λύπη μεγάλη διὰ τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ, διότι γυμνὸς ἦν τῷ σώματι παντελῶς καὶ ἀνέστιος, οὐ χιτῶνα ἔχων, οὐ μαλοτίσκον, οὐ ψιαθίον, οὐ κιλίκιον, οὐ καλύβην· καὶ ὑπῆρχον ἐν θλίψει καὶ ὀδύνῃ μεγάλῃ, τί ἄρα εἰς αὐτὸν γέγονεν, ἐν ποίῳ τόπῳ ὑπάρχει τῆς πόλεως· εἴκαζον γὰρ ὅτι ἐκ παντὸς τετελεύτηκεν. Ἐκράτησεν οὖν Βια τοῦ χειμῶνος ἐπὶ ἡμέρας πολλάς· μετὰ δὲ ἑβδομάδας δύο, τοῦ μεγίστου ἀνέμου παυσαμενου καὶ λοφήσαντος, ἑσπέρας οὔσης βαθείας, ἔρχεται πρός με ἀοίδιμος οὗτος καὶ τοῦ Θεοῦ θεράπων. Ἐγὼ δὲ ἰδὼν αὐτὸν ἐξέστην τῷ πνεύματι· ἀναστὰς οὖν περιεπλάκην αὐτῷ, ἀσπασάμενος τῷ ἁγίῳ φιλήματι. Ὡς δὲ ἐπὶ πολλὰς ὥρας τῇ ἀγάπῃ ἐνεκείμεθα, ἔφη μοι· Ἄφες καθεσθῶμεν, ἀγαπητέ μου, παυσάμενος τῶν δακρύων, καὶ ἔχω σοί τι διηγήσασθαι. Καθεσθέντες δὲ, λέγει χαριεντιζόμενος· Θὲς τράπεζαν, ὅπως εὐφρανθῶμεν. Ἐγὼ δὲ τὸ ῥῆμα άκούσας, προσέταξα τοῦτο γενέσθαι.

Ἀσχολουμένου δὲ τοῦ παιδὸς περὶ τῆς διαταγῆς, λέγει μοι Δίκαιος· Ὄντως, κύρι ἀδελφέ μου γλυκύτατε, διατί οὕτως ἐπ᾽ ἐμοὶ ἠγωνίας, νομίσας ἀπὸ τοῦ κρύους τεθνᾶναί με, ὡς ἅπαντας τοὺς ἀδελφούς μου καὶ συμπένητας; Οὐκ εἴδῃς ὅτι φυλάσσει Κύριος τοὺς ἀγαπόντας αὐτὸν; καὶ ὅτι ἐγγὺς Κύριος τοῖς συντετριμμένοις τῇ καρδίᾳ, καὶ τοὺς ταπεινοὺς τῷ πνεύματι σώζει; Οὐκ εἴδῃς ὅτι εἰπὼν τῇ ἐμῇ ἐλεεινότητι, Ὅτι ἐὰν ὁλοψύχως ἀγαπήσῃς με, γνώσει τὰς δωρεάς μου, καὶ τὴν πολλὴν παραμυθίαν τὴν ἐξ ἐμοῦ σοι γινομένην; Μὴ οὖν, φίλε μου, ἀπὸ τοῦ νῦν τι τοιουτον περὶ ἐμοῦ ὑπολάμβανε τὸ σύνολον· μεγάλη γὰρ χαρὰ τοῖς ὁλοψύχως καὶ ὁλοτρόπως εἰς Θεὸν ἐλπίζουσιν, καὶ ἐν τῷ νῦν αἰῶνι καὶ ἐν τῷ μέλλοντι. Ταῦτα ἐμοῦ ἀκούσαντος, ὑπέλαβον ἐν τῇ διανοίᾳ τι θαυματούργημα γεγονέναι εἰς αὐτὸν εἰς τὴν τοιαύτην ἀνάγκην, καὶ διὰ τοῦτο καὶ αὐτὸς ταῦτα μοι εἴρηκεν. Ἠρξάμεν δὲ γλυκυτάτοις λόγοις ὀμαλίζειν καταφιλῶν, καὶ γνησίως έπερωτᾷν, λέγω πρὸς αὐτόν. Σὺ Κύριέ μου, πῶς διῆγες ἐν ταῖς ἡμέραις τῆς ἀνάγκης; τὸν Θεὸν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, μὴ ἀποκρύψῃς με τὰ παράδοξα τὰ εἴς σε γεγονότα ἐκ Θεοῦ.

δὲ Μακάριος λέγει· Φίλε μου ἐν Κυρίῳ, ποῦ εἶχεν σαλὸς καὶ ἔξηχος διατρίβειν, μὴ ἐν τῇ ἐξηχίᾳ

καὶ ἐν ταῖς ἐμπαιζοσύναις αὐτοῦ, καθὼς καὶ πάντοτε; Πλὴν, Ἀδελφέ μου, φλέγει με ἀγάπη σου, καὶ πολὺ πόθος ἕλκει με τοῦ ἐξομολογήσασθαί σοι· ὁρκῶ σοι δὲ τὸν Θεὸν τὸν ποιήσαντω ἑνὶ λόγῳ τὰ πάντα σὺν τῷ μονογενεῖ αὐτοῦ υἱῷ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ, καὶ τῷ ἁγίῳκαὶ ζωοποιῷ αὐτοῦ Πνεύματι, μέχρις ἄν εἰμι ἐν τῇ ζωῇ ταύτῃ, μέλλω λέγειν σοι μὴ ἀναγγείλῃς τινὶ τὸ σύνολον a, δι᾽ ἀγάπῃ διαπύρῳ πρός σε ἀνακείμενος θαῤῥήσω σοι. Ὥρκωσα δὲ αὐτὸν ἐγὼ φρικωδεστάτοις ὅρκοις. τοῦ φυλάττειν αὐτοῦ τὰ θεῖα παραγγέλματα. Τότε ἀνοίξας τὸ τίμοιν αὐτοῦ στόμα, ἔφη μοι· Ὡς οἰδας, ἀγαπητὲ, τὴν σφοδροτάτην ἀνάγκην τοῦ κρύους, καὶ τῆς χιόνος, καὶ τοῦ μεγίστου ἀνέμου, πάνυ ἠπόρουν, μὴ ἔχων τί διαπράξασθαι· γυμνοῦ μου ὄντος, ἀσκεπάστου καὶ ἀνυποδέτου, μή τε κάλυμμα ἔχων, ποῦ τὴν κεφαλὴν κλίναι· ἀπηρχόμην οὖν πρὸς τοὺς ὁμοίους μου πένητας σωθῆναι, καὶ οὐκ ἐδέχοντό με, ἀλλ᾽ ὡς κύνα ῥάβδοις με ἐξεδίωκον βδελλυσσόμενοι καὶ λέγοντες· Αἶρε ἐντεῦθεν κύων καὶ ὑποχώρει. Μὴ εὑρίσκων δέ που σωθῆναι b [λοιπὸν περιῃρεῖτό μοι πᾶσα ζωῆς ἐλπίς. Ἔλεγον δὲ Εὐλογητὸς Κύριος Θεὸς, πάντως εἰ διὰ τὴν ἀγάπην αὐτοῦ ἀποσθάνω, ξένον οὐδέν. Ἀλλ᾽] Θεὸς οὐκ ἔστιν ἄδικος, ὃς ποιήσει σὺν τῷ κρυμῷ καὶ τὴν ἔκβασιν, ὑπομονὴν παρασχών μοι.

Πορευθεὶς οὖν ἐν μιᾷ γωνίᾳ τοῦ ἐμβόλου, καὶ εὑρὼν κυνάριον, πλησίον αὐτοῦ ἐμαυτὸν ἀνέκλινα, προσδοκῶν θέρμης τινὸς ἀπολαῦσαι ἐξ αὐτοῦ· ἐκεῖνο δὲ ἰδών με πλησίον αὐτοῦ, ἀναστὰς ὑπεχώρει. Λέγω οὖν ἐμαυτῷ· Ταλαίπωρε, ὅρᾷς πόσον εἶ ἁμαρτωλὸς, ὃτι καὶ οἱ κύνες δραπετεύουσιν, καὶ οὔτε κᾄν ὡς ὃμοιον αὐτῶν κύνα σε δέχονται; οἱ ἄνθρωποι ὡς πονηρὸν δαίμονα ἀποστρέφονται, οἱ κύνες μυσάττονται, οἱ συμπένητες ἐλαύνουσιν· λοιπόν τι ἔχεις εἰσπράξασθαι; ἀποθνήσκεις, ἄσωτε, ἀποθνήσκεις, ὧδε γὰρ σωτηρία σοι οὐκ ἐστιν. Ὡς δὲ ταῦτα ἐν ὀδύνῃ ἔλεγον, ἦλθέ μοι κατάνυξις, καὶ σφιγγόμενος ὑπὸ τοῦ κρύους καὶ τοῦ μεγίστου τρόμου ἐκείνου ἔκλαιον, τοῖς νοεροῖς μόνον εἰς Θεὸν ἀποσκοπῶν ὄμμασι· ψυχρανθέντων δὲ πάντων μου τῶν μελῶν, ἐνόμιζον παραυτίκα ἐκπνέειν με. Αἴφνης οὖν ᾐσθόμην θέρμης τινὸς, καὶ ἀνοίξας τοὺς ὀφθαλμούς μου, ὁρῶ νεανίαν τινὰ ὡραῖον σφόδρα, ἀστάπτον τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ὡς ἥλιος, κατεῖχε δὲ ἐν τῇ χειρὶ κλάδον χρυσοῦν, πεπλεγμένον ῥόδοις καὶ κρίνοις ἐνδρόσοις, οὐχ ὡς τὰ τοῦ κόσμου τούτου, μὴ γένοιτο, ἀλλὰ ποικίλα τινὰ ἑτερόφυα καὶ ἑτερόθεα. Ὡς οὖν τὸν ὡραῖον ἐκεῖνον κλάδον ἐκράτει βλέψας με, λέγει μοι· Ἀνδρέα, ποῦ ἦσθα; Λέγω αὐτῷ, Ἐν σκοτεινοῖς καὶ σκιᾷ θανάτου. δὲ λέγει μοι· Πῶς; καὶ δίδωσίν μοι σὺν τῷ λόγῳ c μετὰ τοῦ ἀνθεοφόρου κλάδου ἐκείνου εἰς τὸ πρόσωπον, καὶ λέγει μοι· Λαβέτω ζωὴν ἀκυρίευτον τὸ σῶμά σου. Παραχρῆμα δὲ εὐωδία τοὶ ἀνθέων ἐκείνων εἰς τὴν καρδίαν μου εἰσελήλυθεν, καὶ ὥσπερ ἀστραπῆς εἶδος τὴν ζωην μοι ἐνέθηκεν. Καὶ μετὰ ταῦτα ἀκούω φωνῆς τάδε λεγούσης· Ἀπαγάγετε αὐτὸν ἐις παραμυθίαν ἕως ἑβδομαδῶν δύο. καὶ πάλιν ὑποστραφήσεται· ἔτι γὰρ αὐτὸν θέλω ἀγωνίζεσθαι. Καὶ σὺν τῷ λόγῳ ἤρθην εἰς βαθὺ καὶ ἡδύτατον ὕπνον, καὶ τί μοι γέγονεν οὐκ εἴδειν. Ὥσπερ γὰρ δι᾽ ὅλης νυκτὸς ἡδέως ὑπνώσας, οὕτως ταῖς δυσίν ἑβδομάδαις ὑπῆρχον, ἔνθα τοῦ Θεοῦ βούλησις ἐκέλευσεν.

Βλέπων δὲ ἐμαυτὸν εἰς Παράδεισον τερπνὸν καὶ θαυμαστὸν λίαν, ἐξεστην τῷ πνεύματι· διελογισάμην δὲ τί ἄρα τοῦτό ἐστιν, εἴδειν ὅτι κατοίκησίς μου ἐν Κωνσταντινουπόλει ὑπάρχει, τί δὲ ἐνταῦθα ποιῶ οὐκ ἐπίσταμαι. Θαυμάζοντος δέ μου μεγάλως τὸ πρᾶγμα, πῶς ἄρα τοῦτο γέγονεν εἰς ἐμὲ, ἀπορίᾳ ληφθεὶς εἶπον· Ἴδε πῶς εἰμι

μετὰ ἀληθείας ἔξηχος, ἀγαθὸν γάρ μοι ἐγένετο παρὰ Θεῷ, καὶ ὤφειλον δοξάζειν αὐτὸν καὶ εὐχαριστεῖν· νυνὶ δὲ καθεζόμενος πολυπραγμονῶ τὸ ἐξαίσιον τοῦτο τεράστειον, καὶ κατανοῶ ἐμαυτὸν ὥσπερ ἄσαρκον· οὐ γὰρ ἐνόμιζον σάρκα φορεῖν. Χιτὼν δέ μοι προσὴν ἀστραπούφαντος ὡς χιονοειδὴς, διάλιθος· σφόδρα δὲ ἐτερπομην ἐπὶ τῷ κάλλει αὐτοῦ· τὰ δὲ ἐπὶ τῆς κορυφῆς μου κατενόουν, κᾂν ἦν ἐκ παντοίων ἀνθέων πεπλεγμένος μοι στέφανος· ἀλλὰ καὶ ὑποδήματα ἐπὶ τῶν ποδῶν μου ἐμοὶ ἐνομίζετο· ζώνην δὲ ἤμην διεζωσμένος ὡς κόκκινον, φοβερόβαφον τὸ χρῶμα ἔχουσαν. Ἔστιλβε δὲ ἀὴρ τοῦ Παραδείσου ἐκείνου ἀῤῥήτου φωτὸς ἰδέᾳ, ὑποροδίζων ἀνθήμασι ποικίλοις, ἀκτινοβολοῦσι τοῖς χρώμασιν· εὐωδία δὲ ποικίλη, διηνεκῶς παραλλασσομένη, ξενοπρεπῶς τοῖς ἀσθητηρίοις καὶ τῇ ὀσφρήσει μου ὑπήντα καθηδύνουσα d [Πίστευσόν μοι, φρίττω καὶ νοῦν καὶ διάνοιαν, ταῦτα λέγων σοι]. Ὥσπερ δὲ Βασιλεὺς κεκτημένος διάθεσιν, οὕτως ἤμην διακινῶν ἐν τῷ κήπῳ ἐκείνῳ τοῦ Θεοῦ, καὶ ἐτερπόμην μεγάλως ἐν ἑαυτῷ, στοχαζόμενος τὰ ὑπὲρ ἄνθρωπον.

Φυτὰ δὲ ἐκεῖ πολλὰ, Θεος ἐξανέτειλεν, οὐχ ὡς τὰ τοῦ κόσμου τούτου, μὴ γένοιτο, ἀλλὰ ἀειθαλῆ καὶ ἑτεροφυῆ, εὐώδη, δασέα, μελισταγῆ, ὑψίκομα, τερπνὰ, κεκυφότα τοῖς κλάδοις, καὶ κυμαινόμενα ἄλληλα πρὸς ἄλληλα e [θέαν ἔχοντα ὡς τὸ κρύον τοῦ οὐρανοῦ καὶ ἡδονὴν αἴσθησιν ὑπερβαίνουσαν. Ἧς ἡδονῆς καὶ ἀγαλλιάσεως δροσισμοῦ μακάριοι οἱ μετέχοντες, θέας τε καὶ εὐφροσύνης τὴν ψυχὴν ἐμπιπλάμενοι]. Ξένον δὲ τοῦτο, ὅτι τοῖς μὲν ἦν ἑτέρα θέα, τοῖς δὲ παραφέρουσα εὐπρέπεια, καὶ τοῖς μὲν ἄνθη δεδώρηται ἀκατάπαυστα καὶ ἀμάραντα, τοῖς δὲ φύλλοις καὶ καρπῷ ποικίλῳ προσέταξε καλλωπίζεσθαι, τοῖς δὲ ἦν ἄνθος, καὶ φύλλα, καὶ τέρψις, καὶ θέα ξένη, καὶ καρπὸς τίμιος, περίβλεπτος καὶ ἀνείκαστος. Θαῦμα δὲ ἐν τοῖς τοιουτοις μέγιστον, πετεινὰ γὰρ ἐπ᾽ αὐτοῖς καὶ στρουθία καὶ τέττιγες, καὶ ἕτερα κατ᾽ ὄνομα ὡραῖα, χρυσόπτερα καὶ χιονόπτερα, ποικίλα κατὰ ἓν φύλλον καθεζομενα, ηὔλουν τε καὶ ἐκελάδουν, καὶ ἐτερποφώνουν, ὥστε τὸν κελαδισμὸν τῆς φωνῆς αὐτῶν τῆς ὡραίας καὶ ἐνηδόνου, ὥς γε νομίζω, ἀκούειν εἰς ὕψος ἕως ἄκρον τοῦ οὐρανοῦ· τὰ δὲ στρουθία ἐκεῖνα οἰώμην τοῦ στοχάζεσθαι, καὶ ἥρπαζε τὸν νοῦν μου ὡς εἰς ἔκστασιν θεωρία τῆς ποικιλίας αὐτῶν παράδοξος· ὥσπερ γὰρ ῥόδα, κρίνα, ἕτερόν τι οὐκ ἔχω εἰπεῖν, εἶδος ἀνθεων πολυποικίλων, οὕτως ἦν τὰ κάλλη τῶν στρουθίων ἐκείνων, ὡς παράδοξα καὶ μετέωρα.

Πάλιν οὖν τοῦ πρώτου στρουθίου τὴν ὡραιότητα ἐκθαμβούμενος τῇ διανοίᾳ, καὶ τὸν λογισμὸν εἰς ἓν συνάγων, ἐστοχαζόμην ἄλλης δόξης καὶ θέας τὴν βαφὴν καὶ τὴν χροιὰν κεκτημένον. Πάλιν οὖν ἑώρων ἕτερόν τι καὶ ἐξαίρετον, ὅπερ ἦν ἐμοὶ θυμηδία μεγίστη· μελῳδία αὐτῶν ἀκατάπαυστος καὶ ἐνήδονος· καὶ τίς διηγήσηται τὰ ξένα καὶ φρικτὰ κάλλη τῶν ὡρομένων ἐκεῖσε; Πάντα δὲ τὰ ὡραῖα ἐκεῖνα φυτὰ ἐνορδίνως ἵσταντο ὡς παράταξις πρὸς παράταξιν. μακαρία χεῖρ, ταῦτα φυτεύσασα! Πάλιν οὖν ἐπὶ τὰ ἔνδον τοῦ παραδείσου χωροῦντός μου (ἐνόμιζον γὰρ ὅτι οὐκέτι ἴδω τὸ σκότος τοῦ κόσμου τούτου, πρὸς γὰρ τὰ ἐκεῖ σκοτος μοι τὰ ἐνταῦθα) ὡς δὲ ἐπορευόμην ἐν πλατυσμῷ βλέπω, καὶ ἰδοὺ ποταμὸς μέγας μέσον τοῦ Παραδείσου διώδευε, καὶ ἐπότιζε πάντα τὰ φυτὰ ἐκεῖνα, ἐν γαληνότητι ταῖς ῥίζαις αὐτῶν προσκλυζόμενος· ἐπ᾽ αὐτῷ δὲ τὰ ὡραῖα στρουθία ἐκεῖνα τὰ ἀκατάπαυστα κελαδοῦντα κατήρχωντο. Ἄμπελος δὲ ἦν κύκλῳ τοῦ ποταμοῦ ἐφαπλουμένη, χρυσεφυεσι μὲν τοῖς φύλλοις, εὐπρεπὴς δὲ εἰς τὰ κλήματα, λύχνῳ τινὶ ἐοικότα τῷ πρώτῳ λίθῳ εἴκαζον, διὰ τὸν εἰρηκότα· Ἐγώ εἰμι ἄμπελος ἀληθινὴ, f καὶ ἀκρογωνιαῖος λίθος καὶ ἀκρότομος. Ἐφήπλωτο δὲ ἐν ὅλῳ τῷ παραδείσῳ.

βρίθουσα μεγίστοις βότρυσιν εὐπρεπεστάτοις, ὥστε φημὶ στεφάνων δίκη κατακοσμεῖσθαι τῇ περιπλοκῇ τῶν κλημάτων τὰ ἐκεῖσε φυτά.

Ταῦτα θεασάμενος, ἐτέρπετο καρδία μου, ἐκ φρίκης εἰς θαῦμα, καὶ ἐκ θαύματος εἰς ἔκστασιν τὴν ψυχὴν μεταφερόμενος· ἐπὶ πολλὴν δὲ ὥραν ἐστὼς ἐννεὸς, g [ἀκούω ἤχου τινὸς ἐξ ἀνατολῶν ἀνέμου πνεύσαντος καὶ τοῖς δένδροις ἐπιπεσόντος, κυμαίνεσθαι ταῦτα ἐποίει, ἀποπέμποντα πνόην ἐνωδίας ἄῤῥητον· ἐν οἷς ἡδέως ἔχων καὶ ἐκπληττόμενος, ἐνόμιζον ἀπό τοῦ θυμιάματος τοῦ Θεοῦ ταύτην εἶναι τὴν εὐωδίαν, ὅπερ] ἔμπροσθεν τοῦ Θεοῦ θυμιῶσιν Ἄγγελοι. Παυσαμένου οὖν τοῦ ἀνέμου ἐκείνου, ἀκούω ἀπὸ δυσμῶν ἑτέρου τινὸς πνεύματος ἦχον, ἀνεξιχνίαστον τὴν ἡδύτητα ἐμποιοῦν μοι, ἧς ἐπίπνοια ἐν τῷ ἀτμίζειν ὡς χιόνος ὅρασις ἐχρημάτιζεν. Ἦν δὲ τῶν ἐκεῖσε δένδρων εὐπρέπεια ἐμπεπλησμένη εὐωδίας θαυμαστῆς ὑπὲρ πάντα τὰ ἀρώματα τῶν ἐπιγείων, πόῤῥωθεν ταύτην ἐκπέμποντα τὴν ὄσφρησιν, ὡς φοβερὸν, καταθύμιον, ἐνιστάμενον, ὥστε ἐπιλάθεσθαί με ἐκεῖνα τὰ τίμιᾳ θαυμάσια ἅπερ ὄπισθεν διοδεύσας ἀπήλαυσα μελίῤῥυτά τινα πέλοντα. Τὰ δὲ στρουθία ἐκεῖνα ἐν τῷ ᾄδειν αὐτὰ καὶ κελαδεῖν καὶ στροθίζειν τὰ διάπυρα ᾄσματα τῆς ἀγαλλιάσεως, ἐξιστάμην τῇ διανοίᾳ μου· εἴτε στρουθία, εἴτε Ἄγγελοι ὑπῆρχον, Κύριος ἐπίσταται. Ἀναδίδοται πάλιν ἀπὸ βοῤῥᾶ ἕτερος ἄνεμος ὑπερφυέστατος, πυῤῥακὴς τῷ εἴδει, ὡς ἅτε ἴρις ἡλίου δύναντος αἱ ἀκτῖνες πεφύκασι· πνεύσαντος δὲ τούτου ἐν ἀπείρῳ γαληνότητι, γαληνομόρφως ἐκυμαίνετο τὰ λαμπρότατα ἐκεῖνα φυτὰ, ἔπνεε δὲ ταράσσων τὴν ἐν τοῖς ῥόδοις εὐοσμίαν· ὥστε ἐπὶ πολλὴν ὥραν ἔννουν με γενόμενον τῷ φιλτάτῳ γλυκασμῷ τε καὶ ἔρωτι κατατέρπεσθαι, φοβερᾷ τε χαρᾷ συνεχόμενος ὑπῆρχον ἐκ τῆς ἡδυτάτης εὐωδίας ἐκείνης τοῦ πνεύματος.

[27] Tempestas aliquando sævissima invaluerat, acerrimo frigore tanta cum violentia aërem constringente, [Tempestate gravi multis pereuntibus,] ut omne animalium genus obrigesceret, Opplebantur cuncta domicilia nivibus, quia valide sæviens Boreas, tegulas, ex humillimis etiam, non modo e sublimibus domibus, everterat. Ubique pauperes, miserandum in modum lamentantes gementesque, triste Væ! ingeminabant; ac præ inedia & frigoris asperitate contabescentes, ad mortis discrimen ultimum adducebantur: alii, mole nivis obruti, similiter vitam finiebant; rumpebantur dolia; evellebantur radicitus arbores; volucres cæli interibant defectu alimenti. Ego vero excruciabar animo vehementer, famuli Dei Andreæ causa, veste omni ac domicilio destituti; non enim tunicam, non breve palliolum, non stoream, non vestem cilicinam, quæ indueret; non tuguriolum, quo se reciperet, habebat. Versabar igitur in luctu ac mœrore magno, anxie cogitans, quid factum ipso esset, aut qua in urbis parte lateret; suspicabar etiam subinde, jam vitam omnino cum morte commutasse. [servatus Andreas, venit ad Auctorem incolumis:] Tenuerat violenta hæc tempestas dies plures, cum elapsis septimanis duabus, cessantibus tandem ponentibusque ventis, progressa multum vespera, ad me intrat præclarus hic divinusque pugil. Obstupui, hominem intuitus; & ilico surgens, cum osculo sancto & amplexu ipsum salutavi. Posteaquam vero multum temporis mutuo amori dedimus, dicit mihi ille: Consideamus, dilecte mi, cessent lacrymæ, est quod tibi narrem. Ubi consedimus, blando vultu resumens; Jubeto, ait, mensam parari, ut exhilaremur: jussique ego ita fieri.

[28] Porro dum jussa sedulus exequitur puer, ita rursus mihi Sanctus: Domine mi, Frater vere suavissime, quamobrem tantopere te afflixisti mea causa, ratus me quoque præ frigore obriguisse, quemadmodum cunctis fratribus meis pauperibus evenit? Utrum ignoras, custodire Dominum diligentes se, & prope abesse a contritis corde, [eumdem angi sua causa vetat,] & salvos facere humiles spiritu? Utrum ignoras, illum dixisse misero mihi; Si toto corde dilexeris me, experieris dona mea, & multiplicem consolationem, quæ obveniet tibi tribuente me? Quæso itaque, dilecte mi, ne te istiusmodi posthac cura ulla mei angat: sperantibus quippe ex toto animo viribusque in Deo multiplex manet gaudium, tam in præsenti seculo quam in futuro. Talibus auditis subiit animum cogitatio, grande quid ac admirabile evenisse viro, tempestate illa sæviente; ac propterea talem in modum loqui. Cœpi ergo blandis verbis, admiscendoque oscula, quasi viam sternere, [& cupientem scire, qui servatus esset,] ac ingenue percunctari; Domine mi, quo pacto tempus illud tempestuosum transegisti? per Deum cæli ac terrȩ Dominum, noli celare me miracula, quæ operatus est in te Deus.

[29] Respondit vir beatus: Dilecte mihi in Domino, ubi versatus fuisset stultus atque amens nisi in stultitia & illusionibus suis, quemadmodum consuevit

lemper? Verumtamen, mi Frater, inflammor amore tui, teneorque desiderio vehementi aperiendi tibi, quæ petiisti: sed adjuro te per Deum, qui cum unigenito filio suo Domino nostro Jesu Christo, cumque sancto & vivifico Spiritu suo, universa condidit verbo unico, ut ne, quamdiu hac ego fruar vita, reveles ulli omnino quæ dicturus sum; [& ex singulari amore, quo in te feror, fidenter aperiam.] Cumque ego sancte jurejurando me obstrinxissem, [narrat quomondo] habiturum secreta, quæ revelaret, Dei opera: aperto rursus venerando ore sic loqui perrexit. Quanta cum frigoris, nivis, ventorumque violentia incubuerit tempestas, non te fugit, carissime; pendente me animi, ac quid consilii caperem ignaro; cum veste, calceis, tecto destitutus, ubi caput reclinarem, non haberem. Ad pauperes igitur mei similes abivi, salutem quæsiturus; sed tantum abfuit, ut admitterer, ut fustibus quoque, non secus atque canem, me abigerent, adjectisque execrationibus dicerent: Abi hinc, [sæviente tempestate, nihil opis ab hominibus] canis, in malam rem. Cum igitur, ubi servarer, non reperirem, omni tandem vivendi diutius spe sublata; Benedictus, inquiebam, Dominus Deus, cujus amore si mortem oppeto, nihil novi. Verum Deus non est injustus, qui frigori quoque huic terminum ponet, ac patientiam largietur mihi.

[30] Concessi tandem ad quemdam porticus angulum, inventoque inde non procul catello, me illi admovi, spe percipiendi quidpiam caloris: at ille me jam prope absentem intuitus, [brutisque nactus,] surrexit ac fugam capessivit. Quamobrem ad me conversus sic ajo: Viden', miser, quantus sis peccator? ipsi etiam canes societatem tuam refugiunt, nec te, tametsi sui similem, in suum recipiunt numerum. Homines te non secus atque cacodæmona aversantur, abominantur canes, exterminant pauperes: quid tandē agas? moreris, insane, moreris; nulla namq; hic salutis tibi spes affulget. Quibus cū mœrore prolatis, tāta me invasit angustia, [jamque pene mortuus, recreatus sit visione;] tanta constrinxit frigoris acerbitas, tantus occupavit tremor, ut lacrymis non temperarem; mentisque tantummodo aciem ad Deum levans, rigentibus membris omnibus, existimarem spiritum jam jam me redditurum. Cum subito incalescere cœpi, apertisque oculis intueor adolescentem perquam decorum, cujus facies non cedebat solis splendori: præferebat manus ramum aureum, rosis liliisque roscidis, non quales hic mundus profert (minime vero) sed alterius plane tum naturæ tum formæ, circumplexum. Tenens itaque speciosissimum illum ramum, & intuitus me; Quo, inquit, in loco es, Andrea? Respondeo ego: In tenebris & umbra mortis. Rursus ille: Qui sic? simulque florigero ramo faciem meam percutit, his verbis additis: Vitam recipiat insuperabile posthac corpus tuum. Et repente fragrantia istorum florum ad cor meum penetravit, ac per modum fulguris vitam mihi restituit. Post hæc audio vocem ita loquentis: [& in ecstasin raptus,] Abducite illum in locum refrigerii, dum transeant hebdomades duæ iisdem elapsis unde venit rediturum; volo namque ut certando amplius se mihi probet. Vix desierat audiri vox ista, cum alto eoque suavissimo somno correptus sum, nec quid deinceps me factum sit, satis scio. Illo enim, quo Deo placitum fuit loco, transegi septimanas duas, non aliter quam si noctem integram suaviter dormivissem.

[31] [delatus ad paradisum cælestem;] Deprehendens autem me ipse jucundo mirabilique in horto, obstupui spiritu; & cogitavi mecum, quid id rei foret; Novi, inquiens, domicilium mihi meum Constantinopoli esse; hic autem quid agam, plane nescio. Cum vero admirarer vehementer, quo pacto id mihi evenisset, pendens animi, hunc in modum locutus sum: Næ ego revera mente captus sum; Deus enim bene mihi consuluit, eique

propterea me gratias agere laudesque canere, par foret: interim hic segnis sedeo, tota mente inusitato hoc rerum prodigio intentus, & me non aliter quam carnis expertem considero: non enim putabam carne me vestitum. Porro induebar tunicam fulgentem, niveam, gemmisque obsitam, pulcritudine sua oculos animumque meum mirum in modum oblectantem: hinc ornatum capitis mei considerabam, [ubi varie oblectatus sit,] quod erat sertum ex floribus omnis generis plexum: sed & pedes mei mihi contegi calceis videbantur: cingebarque zona coloris intensi, velut purpurei. Coruscabat aër illius horti inexplicabili luce, suaviter perfusus diversis floribus, solares radios colore imitantibus: varius autem odor, qui identidem permutabatur, olfactus mei organum insolita quadam jucunditate afficiebat. Crede mihi, exhorresco tota mente animoque, cum hæc refero. Quemadmodum igitur cum Rege aliquo, cui quidquid desiderat in promptu est, ita mecū in divino isto horto agebatur, maximam capiente voluptatē ex consideratione rerum, virtute plusquam humana istic provenientiū.

[32] Abundabat enim locus pluribus, quas Deus enasci fecerat, plantis; non qualibus hic mundus gaudet; (absit, absit) sed erant alterius omnino naturæ. [plantarum mirabilium aspectu,] Vernabant perpetuo; odorem exhalabant gratissimum; stillabant liquore melleo; erant densitate frondium, proceritate cacuminum, venusto quodam ramorum flexu conspicuæ; nutabant aliæ versus alias cum mira intuentium voluptate; denique speciem habebant, firmamento cæli non absimilem; tantamque afferebant delectationem, quanta sensibus capi non potest. Beati, qui voluptate illa & jucunditate perfruuntur, beata illa visione & lætitia saturi! Illud vero admirandum imprimis, quod quædam aliis atque aliis modis se conspicienda offerrent, quædam vero non uno delectarent ornatus genere. Aliis siquidem florere tantum perpetuo, floribus numquam languescentibus aut marcescentibus, datum est; aliȩ, foliis fructibusque diversi generis exornari jussæ sunt; aliis denique erant simul & flores, & folia, & amœnitas sua, & species peregrina, & fructus pretiosi, conspicui, nullisque aliis comparandi. Nec illud stupendum minus, quod in memoratis arboribus volucres, passeres, cicadæ, aliæque nominatim aves diversæ, multa venustate insignes, aliæ fulgorem auri, aliæ candorem nivis referentibus alis decoræ, [avium colore & cantu,] singulis foliis insidebant; canentes modulantesque tanta cum suavitate, ut putem, pulcherrimum ac amœnissimum illarum concentum, sublime elatum, cælum adusque supremum penetrasse. Cumque ego propius considerare volucres avebam, abalienavit animum meum a sensibus, raptum in exstasim, admirabilis tantæ varietatis illorum aspectus. Quemadmodum enim dictum est, rosas, lilia, aliaque florum genera, quæ enarrare non possum, multiformia fuisse, ita volucrum quoque illarum pulchritudo admirabilis plane ac singularis erat.

[33] Rursum igitur conversus ad primam aviculam, venustatem ejus admiratus sum: collectisque in unum sensibus, ad aliam, multa coloris gratia & elegantia insignem, considerandam me contuli: & deprehendi rursus aliud atque aliud eximiæ venustatis, quod me mirum in modum recreabat. Cantus denique eorum sine intermissione continuatus suavissime resonabat. Verū quis explicet insolitam atq; admirabilem pulchritudinem illarum rerum, quæ istic loci visebantur? Plantæ illæ formosæ, ordine quæque suo consitæ, [grato fluminis lapsu, vite circumdati,] oppositas inter se dextereque instructas acies referebant. O felicem manum, cujus hæc opera plantata sunt! Ubi vero in horti interiora penetravi, arbitratus sum, non amplius in tenebris hujusce mundi me versari: si enim quæ hic sunt

cum bonis regionis istius compares, tenebræ videbuntur. Post hæc in planitiem descendenti mihi aperit se fluvius ingens, hortum medium permeans, & plantis omnibus, leni tractu alluendo radices, humorem sufficiens. Advolabant eo speciosæ, quas dixi, perpetuoque cantu gaudentes, volucres: circum explicabat se vitis, referentibus fulgorem auri foliis, palmitibus vero luminis instar rutilantibus decora, quam ego primo Lapidi assimilabam, propter illum qui dixit: Ego sum vitis vera, & summus angularis lapis. [Joan. 15, 1 Eph. 2. 20.] Explicabat se porro vitis illa per universum hortum, maximis pulcherrimisque racemis onerata; & palmitum suorum complexu plantas reliquas in modum coronæ ambiens, decori eis erat.

[34] Horum contemplatione detentus, perfundebar gaudio singulari, [jucundo ventorum afflatu,] & ex gaudio in admirationem, ex admiratione in ecstasim transferebar. Cumque starem multo tempore non satis mei compos, percipio venti sonum, ex parte orientali aspirantis; qui in arbores impingens leniter eas crispabat, & inexplicabilem odoris fragrantiam emittere faciebat: ego autem mirifice captus & obstupefactus rei novitate, putabam odorem illum ex thymiamate, quod Angeli in conspectu Dei incendunt, adesse. Ventus ille desierat, cum a parte mundi occidua alterius venti sonum inaudio, prorsus investigabilem jucunde admodum me afficientem: videbanturque mihi, qui inde absistebant vapores, nive candidiores esse. Jam vero concinnitas arborum earumque admirabilis fragrantia, omnia omnino, quæ terra hæc nostra producit, aromata longe superabat: ea autem eminus adventantibus aspirabatur tam placide, suaviter ac delectabiliter, ut me priorum omnium, tum pretio tum novitate mirabilium, per quæ transiens voluptate perfundebar singulari, oblivio caperet. Quando autem inflammata sua lætitiæ cantica modulabantur ac dulci voce personabant aviculæ, præ stupore non eram apud me: utrum tamen aviculæ, an Angeli fuerint, Deus novit. Deinde alius rursum aliunde ventus ex septemtrione aderat, isque satis vehemens, specie igneus, cujus radii erant, quemadmodum iris occidente sole consuevit: qui summa cum lenitate hortum perflans, herbas plantasque illas rutilantes placide motitabat, & suavissimum e rosis odorem agitatione eliciebat; adeo ut ego, a sensibus fere alienus, longo tempore gratissima ejus dulcedine mirifice delectatus, gaudioque vehementi, præ jucunditate fragrantiæ e vento illo provenientis, correptus sim.

ANNOTATA.

a Nota præpositionem διὰ cum dandi casu, præter morem antiquorum.

b Ms. nostrum ἀπορήσας τήν ζωὴν ἀπεγραψάμην· Εὐλογητὸς δὲ Κύριος πάντως διὰ τὴν ἀγάπην αὐτοῦ, εἰ καὶ ἀποθάνω, ἀποθάνω, καὶ τί ἐμοί.

c Ms. nostrum hic præpositionem μετὰ cum accusat. jungebat; minus recte.

d Idem solummodo hæc habebat: φρίττων οὖν καὶ διάνοιαν, admodum vitiose.

e Ibidem legitur, ἡδονὴν καὶ θέαν ὡς τὸ κρύον τοῦ οὐρανοῦ, ᾧ τοῖς μάκαρσιν κέχρηταῖ, ἧσπερ ἡδονῆς καὶ ἀγαλλιάσεως δροσισμῷ θέας καὶ εὐφροσύνης τὴν ψυχὴν μετατρέποντα. Quid hinc recte exponas?

f Desunt hæc in Ms. Mazar. neque vero multum ad rem faciunt.

g Pauca hic & obscura habet Ms. Vatican. ἡδέως ἔχων τοῦ ἀνέμου ἐκείνου τὴν ἐπίπνοιαν τῆς εὐωδίας, ὥστε νομίζειν με ἀπὸ τοῦ θυμιάματος, ὥσπερ.

CAPUT V.
Ejusdem ecstasis & visorum continuata narratio.

Ἐν φρίκει καὶ δέει ἐξεστηκὼς τὸ παράδοξόν τοῦ πράγματος, πῶς ἐπ᾽ ἐμοὶ τὸ τοιοῦτον ἀγαθὸν συμβέβηκεν διενοούμην· ὑπεστάλη δὲ τὸ πνεῦμα τὸ τρίτον ἐκεῖνο, καὶ σιγὴ μεγίστη παρευθὺς ἐγένετο. Ὁδεύσας οὖν ὀλίγον τοῦ περάσαι με τὸν ποταμὸν ἐκεῖνον, ὡς πρὸς τὸ πλάτος ἐχώρουν τοῦ κήπου τοῦ Θεοῦ, ἀναθεωρῶν τὸ ἄφραστον πλάτος ἐκεῖνο τοῦ παντοκράτορος Θεοῦ, τὸ πολυπλασίως τεθησαυρισμενον ἐκεῖσε. Οὐ γὰρ ἔχω πῶς αὐτὰ τὰ πλούτη τοῦ Δεσπότου, ἀνθρωπίνῳ στόματι διηγήσασθαι, σοι διηγήσομαι, φίλε καὶ ἀγαπητὲ ἐν Κυρίῳ

Ὡς οὖν εἴρηκα πρὸς τὸ πλάτος χωρεῖν με τοῦ κήπου ἐκείνου, καὶ ἀναθεωρεῖν με τὰ τῶν Ἁγίων Ἅγια, ἰδοὺ πάλιν ὡς ἀπὸ τοῦ Ἀρκτόου μέρους πνεῦμα ἔπνευσεν, εὐωδεστάτην ἔχον ἡδύτητα, ὡς τὰ ῥόδα καὶ τὰ κρίνα, χρῶμα δὲ ἔχον πορφυροῦν ὡσεὶ ἴον εἰκαστέον· ἐκυμαίνετο δὲ τὰ φυτὰ ἐκεῖνα, ὑπὲρ μύρον καὶ μόσχον τὴν εὐωδίαν ἐκπέμποντα, τις ἔδυ εἰς τὴν καρδίαν μου· ὀφθαλμοὺς δὲ οἵους τε ἐκεκτημένην τῷ τότε, εἴτε σωματικοὺς, εἴτε πνευματικοὺς, Δεσπότης ἐπίσταται· ἐμοὶ δὲ παρεφαίνετο ὅτι μετὰ σώματος ἐκεῖ παρέδρευον. Ἔπειτα ἐν τῷ μὴ εἶναι βάρος ἐν τῷ σώματί μου, ἐπιθυμίαν τοῦ ἰδέσθαι τι, ἕτερον τὸ πρὸς ἦθος λαμβάνειν τὸ τῇδε σκήνωμα, ἀνατρέπει με λογισμὸς ὡς ἐκ τοῦ σώματος τοῖς ἐκεῖ προσπεφυκέναι, εἰ μὴ γὰρ καρδιογνώστης καὶ Θεὸς ἐπίσταται. Ὡς οὖν τὰ πλήθη τῶν φυτῶν ἐκείνων τῇ ἐπιπνοίᾳ τοῦ τετάρτου ἀνέμου παραδόξως ἐκυμαίνετο, καὶ ἀπήχει, καὶ μέλος τερπνὸν προεβάλοντο, πάλιν με εὐοσμία κατέπληττεν, καὶ ἡδύτης διὰ τῆς ὀσφρήσεώς μου εἰσπίπτουσα ἐξίσασθαί με ἐποίει· ἱστάμην οὖν ἐννεὸς ἐν ἀποῤῥήτῳ αἴγλῃ ἔχων τὸν νοῦν εἰσδυόμενον.

Ταῦτα τοίνυν ὁρῶν, εὐφραινόμην μεγάλως, καὶ ἠλάλαζεν καρδία μου, καὶ ἠγαλλιᾶτο τὸ πνεῦμά μου. Ἡσυχάσαντος δὲ καὶ τοῦ τετάρτου πνεύματος, θαῦμα φοβερὸν καὶ παράδοξον ἑώρων a · [ἐπὶ τοσοῦτον γὰρ χρόνον ἐκεῖ μου διατρίβοντος, νὺξ οὐδαμῶς κατεφάνη μοι, ἀλλ᾽ ἦν ἀδιάδοχον φῶς, καὶ χαρὰ καὶ ζωὴ, λαμπρότης καὶ πολλὴ ἀγαλλίασις,] τινα ἔβλεπον ἐκεῖσε. Μετὰ ταῦτα ἔκστασίς μοι ἐπέπεσε, καὶ ἐννεοῦ μου γεγονότος, ᾤμην ἐστᾶναι τῇ θεωρίᾳ ἐπάνω τοῦ στερεώματος τοῦ οὐρανοῦ, καί τις b χλαινηφόρος νεανίας προῆγέν μου, οὗ το πρόσωπον ὡς ἥλιος ἔλαμπεν· ἐνόμιζον δὲ τοῦτον εἶναι τὸν τύψαντά μου τὸ πρόσωπον τῷ ἀνθεοφόρῳ κλάδῳ ἐκείνῳ, ἡνίκα ἀπὸ τοῦ ψύχους ἐτελεύτουν· καὶ αὐτὸς ἐκέλευσεν τοὺς ὑπηρέτας αὐτοῦ τοῦ μετάραι με. Ὁς οὖν οὗτός μου προῆγε, βλέπω, καὶ ἰδοὺ σταυρὸς μέγας, φοβερὸς καὶ ὡραῖος τῇ θέͅ καθάπερ τόξον [ὅταν ᾖ ἐν τῆς νεφέλὴν] ἐκρημάτιζεν, καὶ τέσσαρα καταπετάσματα κύκλῳ αὐτοῦ νεφέλῃ φωτεινῇ ἐοικότα, τὰ μὲν δύο πυῤῥακῆ ὡς ἀστραπῆς εἶδος ἀστράπτοντα, τὰ δὲ ἄλλα λευκὰ ὡς χιών· κύκλῳ δὲ αὐτοῦ εἰστήκεισαν μελῳδισταὶ ὡραῖοι, εὐμεγέθεις, καὶ λευκοὶ ὡς φῶς χρηματίζοντες, πυρσαυγεστάτοις ἀκτίσιν ἀπὸ τῶν ὀφθαλμῶν ἀπαστράπτοντες. Ὡς οὖν οὗτοι μέλος τι ἡδὺ ἕνεκεν τοῦ σταυρωθέντος ὑπέψαλλον, ὁδηγῶν με χλαινηφόρος διερχόμενος τὸν σταυρὸν, κατησπάσατο, ἔνευσεν δὲ κᾀμοὶ τοῦτο ποιῆσαι· καὶ δὴ ἀκολουθῶν αὐτῷ, ἠσπασάμην αὐτὸν· ὡς οὖν ἠσπασάμην τὸ πυρσύριζον ἐκεῖνο τίμιον ξύλον, πνεῦμά τι μέλιτος ἀνάπλεων γέγονα, καὶ εὐωδίας πλησθεὶς, οἷαν οὐ δὲ ἐν τῷ Παραδείσῳ ὠσφράνθην. Ἀναβλέψας δὲ τοῖς ὀφθαλμοῖς μου ἑώρων, καὶ ἰδοὺ ὑποκάτω ἡμῶν ὡσεὶ ἄβυσσος θαλάσσης, καὶ τρόμος ἐπελάβετό μου, καὶ ἐφοβήθην μή ποτ᾽ ἐκεῖ ὀλισθήσομαι· ἐκέκραξα οὖν πρὸς τὸν ὁδηγοῦντά με, καὶ εἶπον, Κύριέ μου ὁδηγέ μου, ἰδοὺ ὡς ἐπὶ νεφέλης πορεύομαι, καὶ δειλίᾳ συνεσχέθην, πτοούμενος τῃ ἐντεῦθεν ἔκπτωσιν, κοῦφος πορευόμενος, μή ποτε οὐ βαστάσει με, καὶ ὑποσκελλισθήσομαι εἰς τὰ ὑποκάτω ἡμῶν ὕδατα.

δὲ λέγει μοι· Μὴ φοβοῦ, ἔτι ἀνωτέρω ὀφείλομεν ἀνελθεῖν ὑπεράνω. Καὶ δίδωσίν μοι χεῖρα, καὶ εὑρέθημεν ἐπάνω τοῦ δευτέρου στερεώματος, τὸ δὲ εἶδος αὐτοῦ λευκον ὡσεὶ χιὼν ὑπῆρχεν. Θεωρῶ οὖν κᾀκεῖ δύο σταυροὺς ὡς ὁμοίους τῷ ὑποκάτω, καὶ ἦν ἐπ᾽ αὐτοῖς φρικτὴ ἐκείνη ἀκολουθία, οἷα καὶ ἐν τῷ κατωτέρῳ σταυρῷ ἐχρημάτιζεν· ἦν δὲ ἀὴρ τῶν ἐκεῖ πυρινὸς, καὶ ἀνάπαυσις

μεγάλη τοῖς ἐκεῖ εὐμόρφοις νεανίσκοις. Ἠσπασάμεθα οὖν κᾀκείνους τοὺς τιμίους σταυροὺς ἔρωτι καὶ πόθῳ θεἳκῷ, καθὼς καὶ τὸ πρότερον· ἦν δὲ εὐωδία αὐτῶν, ὡς εὐωδία Θεοῦ ἀνερμήνευτος ὑπὲρ τὴν κατωτέρω θυμηδίαν καὶ τερπνότητα. Ὁρῶ οὖν καὶ ἰδοὺ πῦρ φλέγον τὰ ἐκεῖσε ἅπαντα· καὶ τρόμῳ συσχεθεὶς, πάλιν τὸν ὁδηγὸν ἐκάλουν εἰς βοήθειαν· δὲ δούς μοι χεῖρα, λέγει μοι· Ἔτι ἀνωτέρω πορευθῆναι ὀφείλομεν. Καὶ ἅμα τῷ λόγῳ ᾔρθημεν τῶν ἐκεῖ, καὶ εὑρέθημεν ἐπάνω τοῦ τρίτου οὐρανοῦ. Οὗτος δὲ τρίτος οὐρανὸς, οὐχ ὡς φαινόμενος ἡμῖν ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ περίεστιν, ἀλλ᾽ ἀντὶ παγίου στερεώματος, τὴν δὲ δέῤῥην ἐφαπλουμένην ὡς χρυσοῦν πέταλον κέκτηται. Εὕρομεν οὖν πάλιν ἐν τοῖς προθύροις σταυροὺς τρεῖς, ὡς ἀστραπὴν αὐγάζοντας, μεγίστους καὶ φοβεροὺς λίαν ὑπὲρ τοὺς δύο, καὶ ὑπὲρ τὸν ἔνα· καὶ μὲν ὁδηγῶν με ἐθάρσησεν, καὶ εἰσῆλθεν ἐν μέσῳ τοῦ πυρὸς, καὶ προσεκύνησεν αὐτοὺς· ἐγὼ δὲ, μηδὲν τοιοῦτον ἰσχύσας, μήκοθεν προσκυνήσας διῆλθον.

Ὡς οὖν ἱκανὸν ἐπεζεύσαμεν, ἐφθάσαμεν εἰς τὸ δεύτερον καταπέτασμα, ὡς ἀστραπήν τινα ἐν τῷ ἀέρι ἐφαπλουμένην· ᾔρθημεν οὖν καὶ διέβημεν, καὶ ἔνδον τοῦ καταπετάσματος πλῆθος στρατιᾶς οὐρανίου αἰνούντων καὶ δοξολογοῦντων τὸν Θεόν· διέβημεν δὲ τὰ ἐκεῖ, καὶ ἰδοὺ πάλιν ἕτερον καταπέτασμα διὰ βύσσου καὶ πορφύρας ἀπόῤῥητον· καὶ κατηντήσαμεν ἐπὶ ἐνδοξοτάτῳ τόπῳ, καὶ ἦν ἐκεῖσε φοβερὸν καταπέτασμα ὡς ἤλεκτρος, ὑπέρλαμπρον, καὶ σφόδρα καθαρώτατον, ὅπερ ἀναποδίσασα χεῖρ πυρινὸς, διελθεῖν ἡμᾶς δι᾽ αὐτῆς παρεσκεύασεν. Ἦν δὲ ἔνδον αὐτοῦ πλῆθος ἀναριθμήτων νεωτέρων, ὡραίων, πυρινῶν, τὰς ὄψεις τηλαυγεῖς ὑπὲρ τὸν ἥλιον· εἱστήκεισαν οὖν τάξει τινὶ καὶ κοσμιότητι ἐπὶ φοβεροῦ ὕψους ταῖς ἀΰλαις ἡλικίαις μετέωροι, σκῆπτρα φοβερὰ ἐν ταῖς χερσὶ κατέχοντες· λεγεῶνες ἐντεῦθεν, καὶ λεγεῶνες ἐκεῖθεν ἑτέραι, ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμός. Λέγει μοι ὁδηγῶν με, Ἰδοὺ, τούτου τοῦ καταπετάσματος ἐπαιρουμένου, θεάσει τὸν Υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρὸς καθεζόμενον· πεσὸν οὖν προσκύνησον αὐτὸν, τὴν δὲ ἅπασαν θεωρίαν τῆς διανοίας σου πρὸς αὐτὸν ἀνάτεινον, καὶ ἄκουσον τὶ σοι λαληθήσεται παρ᾽ αὐτοῦ. Ὡς οὖν ταῦτα ὁδηγῶν με ὑπετίθετο, βλέψας εἰς τὴν εὐπρέπειαν τοῦ καταπετάσματος ὁρῶ, καὶ ἰδοὺ περιστερὰ παμμεγεθὴς, ἄνωθεν καταπτᾶσα ἐπὶ τῷ καταπετάσματι· ἦν δὲ κεφαλὴ αὐτῆς καθάπερ χρυσίον, τὸ στῆθος πορφυροῦν, αἱ πτέρυγες τηλαυγεῖς ὡσεὶ φλὸξ, οἱ πόδες ἀληθινοὶ, ἐκ δὲ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῆς ὡς ἀκτῖνες φωτὸς ἐξεπορεύοντο· ἐμοῦ δὲ στοχαζομένου τὴν ταύτης εὐπρέπειαν, εὐθέως ἀναστᾶσα ὤχετο εἰς ὕψος.

Ἀρθέντος δὲ τοῦ καταπετάσματος, ἀναβλέψας εἰς τὸ φοβερὸν ἐκεῖνο ὕψος τὸ καταπλῆττον πᾶσαν ἔννοιαν, ἰδον θρόνον φοβερὸν καὶ ἐπῃρμένον, ὑπὸ τοῦ ἀέρος κρεμάμενον μηδενὸς αὐτὸ κατέχοντος· φλὸξ δὲ ἐξεπορεύετο ἐξ αὐτοῦ, οὐχ ὣς τοῦ πυρὸς, ἀλλ᾽ ὑπὲρ τῆς χιόνος ὑπεραιρομένη τῇ λευκότητι· ἐκάθητο δὲ ἐπὶ τοῦ θρόνου ἐκείνου Κύριός μου Ἰησοῦς Χριστὸς, πορφύραν καὶ βύσσον ἐνδεδυμένος· ἅπαξ διὰ τὴν ἐμὴν εὐτέλειαν συνεσταλμένης αὐτοῦ τῆς λαμπροτητος, ἐθεασάμην αὐτοῦ τὴν θεάνθρωπον εὐπρέπειάν τε καὶ ὡραιότητα, ὃν τρόπον τὸν ἥλιόν τις βλέπει, ἡνίκα ἐξ Ἀνατολῶν ταῖς ἀκτῖσιν αὐτοῦ φαιδρῶς ἐπιφαίνεται· μετὰ δὲ ταῦτα οὐκέτι ἠδυνήθην αὐτὸν καθαρῶς θεάσασθαι. Ἀρθέντος οὖν τοῦ καταπετάσματος, πεσῶν ἐπὶ τοῦ θαυμαστοῦ ἀέρος, προσεκύνησα αὐτὸν τρίς· ἐπειρώμην δὲ ἑστάναι καὶ βλέπειν αὐτοῦ τὴν ὡραιότητα, ἀλλὰ καθάπερ προεῖπον, φρίκῃ ἀφάτῳ καὶ δέει ἀνεικάστῳ ἀπὸ τοῦ φοβεροῦ αὐτοῦ φωτὸς, τρόμῳ καὶ χαρᾷ συνεχόμενος, οὐκέτι ἠδυνήθη ἀποσκοπῆσαί τι, ἐντρανίσαι τῇ πυροφεγγεῖ αἴγλῃ τῆς ἀπειροδυνάμου θεότητος

αὐτοῦ. Ἐλήλυθεν δὲ φωνὴ ἐκ τοῦ φωτὸς πρός με, κεκτημένη μέγιστον ἦχον, ὥστε συντρίβεσθαι τὸν θαυμαστὸν ἐκεῖνον ἀέρα ἀπ᾽ αὐτῆς· δὲ φωνὴ αὐτοῦ ἦν μελισταγὴς, πραΐα τε καὶ ἡδύλαλος· καὶ λελάληκε τρία ῥήματα θεῖα, καὶ συνιεῖς ἔγνων, καὶ ἡδύνθην τῇ ψυχῇ ὡς οὐκ ἄλλοτέ ποτε. Ἔπειτα μετ᾽ ὀλίγον εἴρηκέν μοι ἕτερα ῥήματα τρία, καὶ ταῦτα ἡδυτάτως προσδεξαμένου μου, ἐπλήσθη χαρᾶς θεἳκῆς καρδία μου. Μετὰ τοῦτο τρισσεύσας εἴρηκέ μοι ἕτερα φρικτὰ ῥήματα τρία, καὶ ἐξαίφνης φωνὴν μεγάλην δοξολογίας ἀνέπεμψαν αὐτῷ τὰ τῶν ἁγίων Ἀγγέλων θεῖα στρατεύματα· c [ἔγνων γὰρ τοῦτο στοχασάμενος, ὡς δι᾽ ἐμὲ ταῦτα, καὶ διὰ τὴν πρός με τοσαύτην οἰκονομίαν τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ, τὸ μέλος ἐκεῖνο τὸ νοερὸν καὶ ἐξ αίσιον ἐκεκράγεισαν, καίπερ ἀκατάπαυστον ἀεὶ τὴν δοξολογίαν προσφέροντα.]

Ταῦτα τὰ ἄῤῥητα καὶ θεῖα ῥήματα ἀκούσαντός μου, εὐθέως οἵῳ τρόπῳ ἀνῆλθον, τοιούτῳ καὶ κατῆλθον, εὐθυφορούμενος· καὶ ἤμην πάλιν ὅλως ἐν ἐμαυτῷ ἑστηκὼς ἐπὶ τοῦ τόπου, οὖ ἡρπάγην τὸ πρότερον. Μεγάλως οὖν τὰ συμβάντα μοι λογιζόμενος, ποῦ ἤμην καὶ ποῦ εὑρέθην· ἐξισταμένου μου δὲ τὸ πῶς ἀπείην εἰς τὸ πλάτος τοῦ θείου κήπου ἐκείνου, ἀναθεωρῶν τὰ ὑπάρχοντα ἐκεῖ, διελογιζόμην καὶ ἔλεγον· Ἄρα ἐστὶν καὶ ἕτερος ὧδε, ἐγὼ μόνος ὑπάρχω; Ὡς οὖν ἐνόουν ταῦτα, βλἐπω καὶ ἰδοὺ πεδιὰς μέσον, καὶ ἐν τῇ πεδιάδι μέσον φυτὰ οὐχ ὑπῆρχον, ἀλλ᾽ ἦν ὅλον τὸ πεδίον ὡραῖον σφόδρα, χλορηφορίζον ἴα καὶ κρίνα καὶ ῥόδα, καὶ ἄνθη ποικίλα ἐν αὐτῷ ἐξήνθη ἐν ἀπείρῶ πυκνότητι· πηγαὶ δὲ ἦν ἐπ᾽ αὐτῷ, καὶ αὐταὶ μικρὸν πρὸς μικρὸν βρύουσαῖ γάλα καὶ μέλι, ἐκχυόμενα εἰς ὕψος ὡς μίαν πήχην, καὶ εὐωδία μεγίστη ἐξήρχετο ἀπ᾽ αὐτῶν καὶ γλυκύτης, ἵνα τί εἴπω τίνι προσαρμόσω τὸ μέλι καὶ τὸ γάλα ἐκεῖνο, οὐκ ἐπίσταμαι. Ὡς οὖν ἴδον τὴν τερπνότητα ἐκείνου τοῦ τόπου, καὶ τὴν χλόην τῆς ἀναπαύσεως, ἠπόρουν ἐξιστάμενος τὰ τοῦ Κυρίου θαυμάσια, ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν μεθιστάμενος. Θεωρῶ οὖν τινα ἄνδρα ἀπαστράπτοντα, ἐνδεδυμένον ἔξαλλα ὥσπερ νεφέλῃ φωτεινῇ, κρατοῦντα σταυρόν· καὶ πλησίον μου γενόμενος, λέγει μοι· σταύρωσις τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μετά σου, πλὴν μακάριοι οἱ σαλοὶ, ὅτι πολλοί εἰσιν ἐν φρονήσει· καὶ γὰρ Θεός σε κατέταξεν ἐν θᾶδε, ἀλλ᾽ ὕπαγε τέως εἰς τὰ τοῦ κόσμου πειρατήρια, καὶ εἰς τὰ κέντρα, ὅπου οἱ τρίβολοι, καὶ αἴχιδναι, καὶ οἱ ὄφεις, καὶ οἱ δράκοντες. Πλὴν καὶ τοῦτό σοι λέγω ξένον θαῦμα· οὐδεὶς γὰρ παρὼν ἐνταῦθα ἐπεδήμησεν, εἰ μὴ πλεῖον πάντων κοπιάσας ἐν τῷ Εὐαγγελίῳ, καὶ σὺ αὐτὸς, τοῦ κέρατος τῆς ἄκρας ταπεινοφροσύνης δραξάμενος· ἀλλ᾽ εὗρες πόθεν τοῦτο διὰ τὴν ἄπειρον πτωχίαν, διἁ τὸ, Αἶρε ἐντεῦθεν κύων, διὰ τὴν ταπείνωσιν, καὶ ὅτι γυμνὸς, νέος, σαλὸς, εἰς το στάδιον τοῦ κοσμοκράτορος εἰσελθὼν, αὐτὸν ἐκεῖνον μονομαχησας διέστρεψας ἄνωθεν κάτω, εἰς αἰσχύνην τὸν θρόνον αὐτοῦ καταῤῥαξάμενος.

Ἴδες οὖν τὰ ὧδε φρικτὰ, κατενόησας τὴν ἀληθινὴν τρυφὴν καὶ ἀνταπόδωσιν τῶν δικαίων, ἔγνως τοῦ Χριστοῦ τὸν Παράδεισον, ἴδες πῶς οὗτος περίεστιν. Οἶδα γὰρ ὅτι ἴδες, καὶ ἔφριξες. Ἄρα πῶς σοι μάταιος κόσμος πρὸς ταῦτα λογίζεται; τί λέγεις; θεωρεῖς δόξαν; ναί· ὁρᾶς εὐπρέπειαν; ναί. Ἴδε ταπεινὲ ποίας χαρᾶς οἱ ἁμαρτωλοὶ ἑαυτοὺς ἑκουσίως ἀποστεροῦσι. Τίς αὐτοῖς ταῦτα τὰ ἀγαθὰ ὑπέδειξεν; Ταῦτα μοι ὁμιλῶν [ἐκεῖνος λαμπροφόρος ἀνὴρ] ἐγήθη ὁρῶν με, καὶ ηὐφραίνετο. Ἔφη οὖν μοι πάλιν τάδε· Τί, ὅτι τιμία καὶ ὑπέρλαμπρος τῶν ἐπουρανίων δυνάμεων Βασίλισσα οὐ περίεστιν; ἐν γὰρ τῷ ματαίῳ κόσμῳ περίεστιν εἰς ἀντίληψιν καὶ βοήθειαν, d ἀκούσασα τῶν ἀποδεχομένων τὸν μονογενῆ Υἱὸν καὶ Λογον τοῦ Θεοῦ· ἥρμοζεν οὖν μοι τοῦ ὑποδεῖξαί σοι τὸ οἰκητήριον τὸ ὑπέρλαμπρον,

καὶ ἀνέκφραστον, ἀλλ᾽ οὐκ ἄγει φίλε καὶρὸς· μεταναστεῦσαι γὰρ ὀφείλεις ἐκεῖσε, ὅθεν ἐλήλυθας, Δεσπότης ἐκέλευσεν. Ταῦτά μοι ὁμιλοῦντος ὥσπερ εἰς ὕπνον ἡδὺν ἐτράπην, καὶ καθάπερ νύκτα ὁλύκληρον ὑπνώσας, ἀπὸ ἑσπέρας ἤδη ἕως πρωῒ, ἐνθᾶδε εὑρέθην ὡς ὁρᾷς. Νῦν οὖν, φίλε μου ἠγαπημένε, ὑπὸ Κυρίου εὐφράνθητι, καὶ ἀγωνιζόμεθα, σπουδάζοντες σωθῆναι καὶ εὑρεθῆναι ἐκεῖ εἰς κατάσχεσιν αἰωνίων. Ταῦτα πάντα πρός με τοῦ Μακαρίου διηγησαμένου, εἰς ἔκστασιν φρενῶν ἦγεν τὴν ψυχὴν μου, ὡς δὲ ταῦτα μοι ἔλεγεν, ἦν ἰδεῖν θαῦμα φοβερὸν καὶ παράδοξον· καθάπερ γὰρ ἄνθη κρίνων καὶ ῥόδων εὐωδιάζοντα κύκλῳ ἡμῶν, [οὕτως ἀτμίς τις ἀνεδίδοτο]· ὥς γε νομίζω, πάρεισιν ἅγιοι Ἄγγελοι, ἐπὶ τῇ θεἳκῇ ὁμιλίᾳ ἀοράτως θυμιόντων. Πολλὰ οὖν καθικέτευον αὐτὸν, ἓν ῥῆμα ἐκ τῶν λαληθέντων αὐτῷ παρὰ Κυρίου Ἰησοῦ ἀπαγγεῖλαί μοι, καὶ οὐκ ἔπεισα αὐτὸν, μελήσει τῷ Θεῷ καὶ τῇ μακαρία αὐτοῦ ψυχῇ, τὸ ποίῳ τρόπῳ, διὰ ποῖαν αἰτίαν οὐκ εἴδειν.

[35] Interea dum, sacro cum horrore novitatem rei admirans, [Narrat ut rursum afflante vento odorifero recreatus,] considero, quo pacto tanta mihi felicitas evenisset; posuit is quoque tertius ventus, & summa repente tranquillitas extitit. Paulum igitur progressus, ut fluvium transirem, ubi ad planitiem late diffusam divini istius horti perveni; amplitudinem ejus inexplicabilem, quam qui potest omnia Deus multiplici amœnitate ditaverat, consideravi. Et sane cupienti mihi divitias Domini enarrare caritati vestræ, in mentem non venit, quo id pacto humana lingua executioni mandem. Deveniente me igitur,

uti dictum est, ad planam aream illam, & sancta sanctorum contemplante, ecce alius rursum ventus e plaga boreali aspiravit cum jucundissima fragrantia, qualem rosæ liliaque solent spargere, ac purpureo colore, qualis solet inesse violis. Hinc plantæ rursum crispari cœptæ, odorem exhalarunt, unguento muscoque præstantiorem, qui ad intima mea viscera penetrabat. Qualium autem oculorum beneficio isthæc assecutus sum, corporaliumne an vero spiritualium, Deus scit: mihi certe ipse videbar corporaliter istic versari. At postea cum in corpore, meo non sensi pondus solitum, aut concupiscentiam videndi quidpiam, aut aliud quod solet in præsenti vita tabernaculum nostrum deprimere, alia mihi cogitatio in mentem venit, scilicet extra corpus me deliciis illis fruitum fuisse: quod an ita sit, novit Deus, qui perspicit interiora cordis. Cum igitur frequentes illæ plantæ allapsu quarti venti modo mirabili motarentur, sonumque ederent ac melos jucundissimum promerent; iterum odoris præstantia singularis me perculit, suavitasque mirabilis per olfactus mei organa illapsa animo stuporem induxit. Stabam itaque a sensibus alienus, intus autem arcana quadam luce perfusus.

[36] Hisce fruitus lætitia replebar magna, gestiebam animo, & exultabam spiritu. [alii usque elatus, Crucē invenerit miram:] Cessante autem & quarto vento, prodigium maximum & admirabile observavi: toto enim quo istic versatus sum tempore, nulla incubuit nox; sed perpetua luxit sine vicissitudine dies; eratque quidquid videbam, gaudium & vita & splendor & exultatio plurima. Post hæc a sensibus in ecstasim abreptus, visus mihi sum supra firmamentum cæli consistere; putavique juvenem, delicata indutum penula, ac facie instar solis radiantem (quem ego quidem non alium opinabar esse, quam qui faciem meam ramo florigero percussit, quando præ frigore deficiebam) ducatum mihi præstare, & præcipere famulis suis, ut me alio transferrent. Ducatum igitur præstante mihi illo, ecce occurrit magnitudinis immensæ Crux, instar iridis in nubibus apparentis, aspectu formosa, quatuor velis nubem lucidam referentibus circum obtensa: quorum bina ignei coloris non secus ac fulgur coruscabant, alia bina nivi nihil candore cedebant. Crucem cingebant musici formosi, statura proceri, splendidi quasi lux, fulgentissimos radios ex oculis evibrantes; promebantque concentum suavissimū in gratiam Crucifixi. Cumq; penulatus dux meus illac transiret, exhibita reverentia salutavit Crucem, mihique idem ut facerem nutu indicavit: fecique ita, secutus exemplum ducis: & continuo mellea quadam dulcedine impleri me sensi, [quam veneratus suavi odore fit perfusus.] talique odorum fragrantia recreari, qualem neque in ipso fragrantissimo horto olfeceram. Deinde oculos deflectens, deprehendi infra nos quasi maris abyssum, cœpique totis artubus contremiscere, ac vereri ne forte illuc præceps ruerem. Quamobrem inclamans ducem meum, dixi: Domine mi ductor, ecce veluti supra nubes ambulo, & metu correptus sum gravi: vereor sane, tametsi leniter incedam, ne me portare non possint illæ, & casu præcipiti hinc in aquas subjectas ferar.

[37] [Item ut sublatus ad alterum cælum sit, ubi Cruces binæ.] Ad hȩc tale mihi responsum dedit dux meus: Ne quid timeas, quin altius adhuc nobis ascendendum est: simulque porrexit mihi manum, & supra alterum cælum sublati sumus, cujus species erat nivea; & conspexi hic quoque Cruces binas, illi, quam in cælo inferiori veneratus fueram, persimiles: cingebantur etiam, uti prior illa, sacra suaviter modulantium corona: & aër istic in modum ignis splendebat, quique illum incolebant locum formosi genii, quiete summa perfruebantur. Venerati sumus

itaque & hasce Cruces, uti priorem, singulari cum desiderio ac amore: quæ vero absistebat inde fragrantia, plane divina erat, & explicari verbis nequit; unde longe majori voluptate ac delectatione, quam ex altera Cruce, perfundebar. Prospexi alio, & vidi universa inflammari ab igne: & incessit me tremor, opem ducis mei denuo implorantem; qui porrecta ut ante manu: Adhuc altius, inquit, enitendum est. Et continuo inde sublati, supra tertium nos cælum deprehendimus. Cælum hoc non eo, quo quod nobis hic apparet, [deinde ad tertium, ubi Cruces tres:] modo se habet; sed firmum solidumque est, ac planum habet late expansum, lamina putares aurea insterni. Reperimus hic iterum, primo statim in vestibulo, Cruces ternas, lumen quale fulgur solet spargentes, omnibus, quas ante vidimus, tum magnitudine tum specie augustiores. Et dux quidem meus in medium ignem se ausus inferre, adoravit Cruces: quod cum ego non valerem, eminus adoravi transivique.

[38] Postquam multum processissemus, perventum est ad velum alterum, more fulminis late per aëra diffusi suspensum: quo evecti ingressique, reperimus ibi ingentem cælestium geniorum cœtum, laudantium & glorificantium Deum. Transivimus etiam porro; [tandem aliis locis transitis,] & aperuit se rursus aliud velum, ex bysso & purpura inexplicabilis venustatis. Hinc devenimus ad locum gloriæ plenissimum, ubi velum mirabile, quasi electrinum, quam fulgentissimum ac nitididissimum; quod reducens manus ignea, introitum nobis præparabat. Ibi videre erat multitudinem innumerabilem juvenum, quos dignitas corporis, color igneus, faciei splendor solari præstans, plurimum commendabat: stabant autem in loco admodum sublimi, concinno ordine, ætatis incorporeȩ vigore, insigne sceptrum manibus præferentes; hinc & inde legiones, quarum computari non poterat numerus. Tunc me allocutus dux meus; Ecce, inquit, remoto hoc velamine, [ad solium Christi pervenerit:] spectabis Filium hominis, sedentem ad dexteram Patris: quare procidens adorabis ipsum; totaque mente ad ipsum conversus, excipies arrectis auribus, quæ dicturus tibi est. Talibus a ductore meo præceptis instructus, intendi oculorum aciem in istud decorum velamen, & vidi columbam admodum grandem superne ad velum devolantem. Erat huic capitis color aureus, pectoris purpureus, alarum lucidus ut flammæ, pedum genuinus ac naturalis, procedebantque ex oculis radii luminis: cum autem decoram ejus formam contemplarer attentius, subito sublimis abiit.

[39] Sublato ergo velamine, suspexi in immensam illam altitudinem, [cujus gloriam contemplatus,] cuilibet spectanti formidabilem; vidique thronum eximium ac sublimem, nemine sustinente suspensum in aëre: a quo absistebat flamma, non qualis ab igne solet, sed quæ nivem longe præstabat candore. Sedebat in throno Dominus meus Jesus Christus, purpura byssoque indutus: qui cum exiguitatis & imbecillitatis meæ causa eximium splendorem suum semel contraxisset, intuitus sum divinæ humanitatis illius deus ac dignitatem eximiam; quemadmodum intueri quispiam solem consuevit, radios in primo ortu jucundissime spargentem: [ac ter a se adorati] neque deinceps mihi licuit claro ipsius aspectu frui. Sublato itaque velo, procidens in mirabilem illum aëra, ter Dominum adoravi; tentavique persistere loco, ac intueri denuo dignitatem ejus: verum, ut supra memini, præ inexplicabili horrore ac metu incomparabili, quem lux illa, thronum ambiens immensa, incutiebat, tremore ego pariter & gaudio correptus, non potui quidquam intueri ultra oculosque intendere in igneum potentissimæ illius Divinitatis fulgorem. [verba meritus audire;] Vox deinde ex lumine tanto cum sonitu emissa, ut mirabilis illa regio aëris

trepidaret, ad aures meas allapsa est: erat nihilominus suaviloquens, mitis, & melle dulcior; protulitque tria verba divina, quæ & cognovi bellissime, & delectatus sum spiritu magis quam umquam alias. Non multo post alia similiter tria verba emissa sunt: quæ suavissime in animum meum illabentia, lȩtitia illum plusquam humana repleverunt. Interjecto tempore exiguo, personuerunt rursum alia tria verba: & continuo magna voce laudes cecinerunt Deo venerandi illi sanctorum Angelorum exercitus: qui quamvis numquam se temperent a laudibus Deo offerendis; cognovi tamen, re considerata, exquisitum illum gratumque concentum, propter me & singularem Domini Jesu Christi erga me providentiam, modulatos esse.

[40] Auditis hisce inexplicabilibus verbis, confestim eodem quo ascenderam modo, etiam descendi; [ad inferius cælum reductus sit,] meque, mihi omni ex parte redditum, illo loco, unde sublatus ante fueram, stare deprehendi; agitantem animo, quæ evenerunt mihi; ubi nunc essem, & ubi modo fuissem. Cumque mirarer plurimum, quo pacto ad planitiem divini istius horti rediissem, contemplatus quæ istic erant universa, cogitavi quæsivique ex me ipse, utrum alius quoque hominum hoc in loco, an ego solus versarer. Vidi interea locum campestrem in medio, plantis nullis consitum; nihilominus pervenustum, graminosum, violis, liliis, rosis, aliisque floribus numero infinitis refertum: nec fontium illi deerat amœnitas, modicis intervallis scaturientium lacte ac melle, & exsilientium ad altitudinem cubiti unius; tanta inde fragrantia odoris ac dulcedine egrediente, ut quid mel illud & lac fuisse dicam aut cui comparem, plane nesciam. Consideranti hujusce loci voluptatem viroremque aptum quieti, nec non stupenti mirabilia Dei opera, & ab alia ad aliam pulchritudinem animum transferenti mihi, obtulit se videndum vir quidam, fulgido circumdatus amictu, rutilans ut nubes lucida, Crucem gestans: qui cum propius ad me accessisset, Crucifixus, inquit, Dominus noster Jesus Christus tecum sit. Beati stulti propter Christum, [fruitusque alloquio Angeli, docentis,] quoniam præcipua quadam sapientia excellunt. Etenim Deus quidem hic te constituit: verumtamen revertere ad mundum, ubi tribuli, echidnæ, serpentes & dracones sunt; tentationes & stimulos passurus. Sed & hoc insolitum miraculum edicere tibi debeo, neminem umquam hominem hic versatum fuisse, nisi illum qui plus ceteris laboravit in Euangelio; & te, qui ad altissimum perfectionis apicem enisus es, pervenistique propter summam paupertatem tuam; propter illud, ingestum tibi a mendicis: Abi hinc, canis, in malam rem; [cur meruerit ita in cælos admitti.] propter humilitatem tuam; denique propterea quod nudus, adolescens, stultus in arenam descenderis cum principe mundi congressurus; eumque singulari prælio superatum e summo deorsum dederis, throno ejus cum confusione multa confracto.

[41] Contigit igitur tibi hic spectare mirabilia loci hujus, cognoscere veras delicias atque remunerationem justorum, lustrare paradisum Christi, hunc ipsum præsentem intueri. Constat enim mihi, te vidisse ac miratum esse. Nunc igitur quid ad hæc stultus dicit mundus? Quid ais? Vides gloriam? Imo vero. Contemplaris decorem? Etiam. Videsis itaque, abjecte homuncio, quantis se sua sponte gaudiis privent peccatores. At quis hæc eis bona monstravit umquam? Talia dicens meque intuens vir ille fulgentissimus, gestiebat lætitia non vulgari, & cœptam orationem sic prosecutus est: Quid quod veneranda cunctisque cælitibus splendidior Regina cæli non adest? versatur namque modo in miserabili mundo, opitulandi causa mortalibus, exauditis

illorum precibus, qui receperunt unigenitum Filium & Verbum Dei. Quare non incongruum mihi videtur, si habitationem illius, fulgentiorem quam ut verbis explicari possit, tibi commonstrem: verum non patitur tempus, dilectissime; migrandum namque eo tibi est, unde advenisti: ita Dominus præcepit. Talia illo dicente, quasi somno suavi correptus ego, [& quomodo denique ad se redierit.] cum noctem integram, ut putabam, a vespertino ad matutinum usque tempus, dormiendo transegissem; hic tandem me, uti vides, deprehendi. Quamobrem, amice, Deo dilecte, lætari te modo velim, & sedulo conari mecum, ut salutem consecuti, requiem illic æternam reperiamus. Ad talia Sancti verba, mea mihi mens in ecstasim rapta est, vidique spectaculum insolitum atque admirabile: nam uti circum nos fragrantia singularis liliorum & rosarum diffundebatur, ita & vapores quidam surgebant: aderantque, ut ego quidem existimo, sancti Angeli, qui colloquentibus nobis invisibiliter thymiama incendebant. Multis dein Sanctum rogavi supplex, ut vel unicum verbum, quod ex Domino Jesu inaudierat, mecum participaret. Sed nihil persuadere potui; quomodo autem vel qua ex causa, equidem nescio, & Deo atque beatæ illius menti curandum relinquo.

ANNOTATA.

a Ms. Vaticanum ὅτι νὺξ ἐπὶ τοσοῦτον ὑπάρχοντος, οὐδαμῶς κατεφάνη μοι, ἀλλὰ ἦν μοι χαρα καὶ ζωὴ.

b Χλαινηφόρος Penulatus, a χλαίνη penula, forsitan autem a χλαίνη dicitur Latinum læna, abjecta priori littera.

c Nihil hic sensus formari poterat ex Ms. Vaticano, sic habente: ἐγὼ δὲ τοῦτο στοχασάμενος διὰ τὸ παρευθὺςκεκραγέναι αὐτὰ μέλος νοερὸν καὶ ἑξαίσιον.

d S. Paulum intelligit, raptum scilicet in tertium cælum, dicentemq, de seipso 1 Cor. 15 Abundantius omnibus laboravi. Vtrumque Ms. legebat ἤκουσας, in adjunctisque nonnihil variabat. Vtrobique sensus intellectu difficilis. Malui clariorem facere, reponendo ἀκούσασα, ut cum præcedenti Βασίλισσα concordaret.

CAPUT VI.
Dæmonis sub specie humana calumnias illudit; absentia cognoscit. Epiphanii cum Philosophis de SS. Trinitate sapiens disputatio.

Οὕτως οὖν ἐν τοῖς ἀγαθοῖς τοῦ Κυρίου δι᾽ ὅλης τῆς νυκτὸς πνευματικῶς εὐφρανθέντες, πρωΐας πάλιν ἐξῆλθεν Μακάριος, καὶ ἐν τοῖς ἐμβόλοις παροδεύων, τὰ συνήθη ἔπραττεν ἀγωνιζόμενος, μᾶλλον δὲ τῶν πονηρῶν πνευμάτων καταπαίζων, καὶ κατασοφιζόμενος αὐτῶν. Ἔκτοτε οὖν ἄϋπνος διετέλει πάσας τὰς νύκτας, τὴν ἀκατάπαυστον δοξολογίαν προσφέρων Θεῷ· δι᾽ ὅλης δὲ τῆς ἡμέρας ἦν ἐν μέσῳ τοῦ θορύβου ἀσχολούμενος, μᾶλλον δὲ μέσον τοῦ πυρὸς δοκιμαζόμενος, καὶ μὴ χωνευόμενος· ἐποίει τε ἑαυτὸν μέσον τοῦ ὄχλου ὡς τὸν μεθύοντα, ὠθῶν καὶ ἀντωθούμενος, μᾶλλον δὲ ἐμπόδιον τοῖς παρερχομένοις γενόμενος· παρά τινων μὲν τυπτόμενος, παρ᾽ ἑτέρων δὲ λακτιζόμενος· οἱ μὲν ῥάβδῳ τὴν κάραν συνέτριβον, ἄλλοι δὲ ἐκ τριχῶν σύροντες, κατὰ τοῦ αὐχένος ἔτυπτον, ἕτεροι δὲ πρὸς τὴν γῆν ἀπέῤῥιπτον, καὶ σχοινίῳ τοὺς πόδας δεσμοῦντες [ἐπὶ τὴν λεωφόρον ἔσυρον], μήτε Θεὸν φοβούμενοι, μήτε ὡς Χριστιανοὶ πρὸς τὸ ὁμόφυλον συμπάθειαν ἔχοντες, καὶ μάλιστα ἐν ταῖς ἑορτασίμοις ἡμέραις. δὲ Ὅσιος ταῦτα πάντα ὑπέμεινεν διὰ τὴν ἀποκειμένην τοῖς δικαίοις ἐλπίδα.

δὲ πονηρὸς διάβολος, τῷ φθόνῳ πριόμενος, μηδὲν ἰσχύων τι δρᾶσαι, μεταβαλὼν ἑαυτὸν εἰς γραΐδα πεπαλαιομένην, ἐκαθέζετο ἐν τῇ ὁδῷ θρηνοῦσα, καὶ κοπτομενη, καὶ λέγουσα· Οἴμοι τὴν γεγηρακεῖαν, οἴμοι τὴν πτωχὴν καὶ πεπαλαιομένην! ὅσα δεινά μοι a παρατετραμμένος εἰργάζατο! Ὅσα χαλεπά μοι πάρετος ἐνεδείξατο! ποῖος δαίμων πονηρὸς κατ᾽ ἐμοῦ αὐτὸν παρώτρυνε! δεινἀ γάρ μοι πολλὰ πεποίηκεν, καὶ ἄνεσις τῇ ζωῇ μου οὐκ ἔστιν. Τί ἄρα γε εἰσπράξομαι ξένη,

πτωχὴ, χἠρα, παραπονημένη, ἐπεῖ παρατετραμμένος με ᾐχμαλώτευσεν; Τινὲς δὲ βλέποντες τὰς πολιὰς αὐτῆς κατατίλλουσαν μετὰ δακρύων καὶ μεγίστων οἰμωγῶν βοώσης ἐπυνθάνοντο, συμπάθειαν δεικῦντες παρ᾽ αὐτῆς, δι᾽ ἣν αἰτίαν καθεζομένη ὀλοφύρεται. δὲ πρὸς αὐτοὺς ἀπεκρίνατο· Ἐλεήσατέ με, ἄνδρες, οἰκήτορες τῆσδε τῆς πόλεως, ἐγὼ ξένη εἰμὶτῶν ἐντεῦθεν, δίκης δὲ προσούσης μοι ἀπάρασα τῶν οἰκείων, ἐνταῦθα παρεγενόμην, καὶ ὡς ἔθος μετὰ τῶν ἐπιφερομένων μοι ἐν τῷ θεάτρῳ περιπατοῦσα ἠπλήκευσα. Ἑσπέρας δὲ ἤδη βαθίας οὔσης, δαιμονῶν τις καὶ παρατετραμμένος διαβαίνων, μέρος τι ἀπὸ τῶν ἐμοὶ διαφερόντων συλήσας, φυγὰς ᾤχετο· πάλιν οὖν τῇ ἑξῆς νυκτὶ παραγενόμενος, ἕτερον μέρος ἀφελών μου, ἀπέδρα· τρισσεύσας δὲ καὶ κατασχεθεὶς ὑπ᾽ ἐμοῦ, ἐάσας τὴν τῶν κλεμμάτων ἐπάχθειαν, σύρας με ἔνθεν κᾀκεῖθεν, τὰς πολιάς μου κατέτιλλεν, καὶ τὰ ἔγκατά μου λακτήσας b, [δυσυποίστους μοι ὀδύνας ἐποίησε] ἐν οἷς καὶ τοὺς παλαιούς μου ὀδόντας τῷ γρόνθῳ ἐκριζώσας κατέκλασεν. Τί οὖν ποιήσω, πολίται, εἴπατέ μοι· ποῦ δὲ εὕρω αὐτὸν, κᾂν τὰ ἐμὰ ἀποσπάσω ἀπ᾽ αὐτοῦ;.

Ταῦτα τῆς γραΐδος μετὰ δακρύων λεγούσης, οἱ μὲν περὶ δαιμονῶντος ἀκούοντες καὶ παρατετραμμένου, ταχέως τῶν ἐκεῖ ὑπεχώρουν· οἱ δὲ ἔλεγον, Δὸς ἡμῖν τι, καὶ δεῦρο μεθ᾽ ἡμῶν, καὶ ὑποδείξομέν σοι αὐτόν. Πάντων δὲ ἀνερωτοῦντων αὐτὴν [περὶ τοῦ πραγματος,] καὶ αὐτῆς ἀπολογουμένης, ἦν Μακάριος ἐκεῖσε πλησίον, τὸν κατὰ Θεὸν σκοπὸν αὐτοῦ διανύων· ἔγνω τοῦ παμπονήρου δαίμονος τὸν τρόπον, καὶ εὐθέως ἀποστὰς τοῦ τόπου, δρομαίως τοῖς ἐκεῖ παρεγένετο, καὶ εὗρεν καθεζομένην μόνην τὴν [δοκοῦσαν εῖναι] γραῦν, οἱ γὰρ ἐπερωτῶντες αὐτὴν, ἀνακεχωρηκότες ἦσαν. δὲ Δίκαὶος, ὡς ἐν παρόδῳ βλοσυρῷ τῷ ὄμματι ἀπιδὼν εἰς αὐτὴν, ἔφη· Θρήνησον, οἴμωξον, λύσσα ἐβδελυγμένη, ἐσκοτισμένη κοπρίᾳ γραῦ, κεκυφεῖα ἀπὸ πλήθους τῶν ἀπ᾽ αἰῶνος πλημμελημάτων σου, χρῆσαι ταῖς μαγγανίαις σου, c ψυχοανασπάστρια, καὶ ταῖς φαρμακίαις σου, ἀπηλλοτριωμέν τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν Ἁγίων. Καὶ ταῦτα εἰπόντος, ἀπιδὼν εἰς τὴν γῆν δράσσεται πηλοῦ, καὶ ποιήσας ὡς λίθον, προσέῤῥιψεν τῇ ἀναιδῇ αὐτῆς ὄψει, ἐμφυσήσας τε εἰς τὸ πρόσωπον αὐτῆς σταυροειδῶς, παρευθὺς ἀπέβαλεν τοῦ ἀνθρωπίνου σχήματος τὴν θέαν. Ὄφις δὲ παμμεγεθὴς γεναμένη, ἔν τινι οἰκήματι γυναικὸς εἰσῆλθεν συρομένη· βλέψας δὲ γυνὴ τὸ θηρίον τρόμῳ συσχεθεῖσα, ἔξω τοῦ οἰκήματος ἔφυγεν, φωνήσασα τοὺς γείτονας τοῦ ἀνελεῖν τὸν ὄφιν· ἱκανοὶ δὲ εἰσεπήδησαν, καὶ ἀνιχνεύσαντες τὸ οἴκημα, οὐδὲν εὑρεῖν ἠδυνήθησαν· γὰρ παμπόνηρος δαίμων ἐκεῖνος ἀπὸ τοῦ σχήματος τοῦ ὄφεως ἀλλοιωθεὶς εἰς τὴν ἰδίαν φύσιν ᾤχετο.

δὲ μακάριος Ἀνδρέας πάλιν τὴν πορείαν ἐποεῖτο, ἐν δὲ τῷ ὑποστρέφειν αὐτὸν μετρίοις παιγνίοις χρώμενος, συναντᾷ τῷ καλλινίστῳ νεανίᾳ ἐκείνῳ τῷ Ἐπιφανίῳ, περὶ οὗ ἀνωτέρῳ διήγησις γέγονεν· ἦν δὲ παῖς τεταραγμένος ἐξ ἐπηρείας τοῦ διαβόλου· ὃν καὶ ἀσπάμενος Ὅσιός, φησι· Μὴ φοβοῦ. Χειροκρατοῦντες δὲ ἐβάδιζον, ζητοῦντες τόπον ἣσυχεν τοῦ καθεσθῆναι. Ὁδευόντων δὲ αὐτῶν, ἔφη Δίκαὶος τῷ Ἐπιφανίῳ· Ἰδοὺ τὸ διεφθαρμένον δαιμόνιον, ὅταν θέλῃ ποιεῖ αὐτὸν γραῦν, καὶ ὅταν θέλῃ ποιεῖ αὐτὸν Ἀγαρηνὸν, σχῆμα ἔχων ἐνδεδυμένος μέλαν ἱμάτιον, καὶ συναντᾷ τῷ φιλτάτῳ μου τέκνῳ, ἐπιπλήσσων καὶ ἀπειλούμενος αὐτῷ. Ταῦτα ἀκούσας Ἐπιφάνιος ἐξέστη· πρὸ μικροῦ γὰρ ἦν πονηρὸς διάβολος, ἀεὶ πολεμῶν τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων, ἐν σχήματι Ἰσμαηλίτου ἐμπόρου d [συναντήσας αὐτῷ καὶ τὰ ἔσχατα ἀπειλησάμενος· ὁρῶν γὰρ τὴν ἐνάρετον τοῦ παιδὸς πολιτείαν καὶ τὴν κατὰ δύναμιν πάλην τὴν ἐν ταῖς τῆς

σαρκὸς [ἐπιθυμίαις οὔπω διανύοντος αὐτοῦ ὀκτωκαὶδεκαετῆ χρόνον, ἐν ᾧ μᾶλλον βράζει νεότης, οὕτω θεαρέστως ἀναστρεφομένου, ἔβρυξε κατ᾽ αὐτοῦ. Ἦν γὰρ παῖς, ὡς ἀληθῶς,] ὡραῖος τῷ εἴδει, γλυκὺς τὴν αἰδὼ, εὐφυὴς καὶ προσηνὴς, καὶ πρᾳότατος, μελίῤῥυτος τῇ ὁμιλίͅ, μειδιῶσαν ἔχων τὴν ὅρασιν, e [καὶ πολὺς ἐν ταῖς θείαις γραφαῖς]. Ἐξίσταντο γὰρ πάντες οἱ ἐν σοφίᾳ καὶ γνωσει διάγοντες, ἐπὶ τῇ συνέσει καὶ ταῖς ἀποκρίσεσιν αὐτοῦ f περί τε θεολογίας, καὶ ἀναγωγικῶν ῥημάτων, καὶ παροιμιακῶν ζητημάτων, περί τε δογμάτων καὶ περὶ ἀκαταλήπτου, περί τε μελέτης θανάτου καὶ ἄκρας ταπεινώσεως. δὲ γενόμενος ἐννεὸς πρὸς τὰς ἐπερωτήσεις αὐτῶν ταπεινοφρόνως ἀπεκρίνατο. Ἐρῶ δὲ περὶ αὐτοῦ ἕνα λόγον, καὶ εἶθ᾽ οὕτως τὴν ἀπειλὴν, ἦν σατανὰς ἀπείλησεν, ἀπογράψομαι.

Μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν ἐν τῇ τραπέζῃ τῶν γονέων αὐτοῦ καθεζόμενος g, ἦσαν καί τινες τῶν φιλοσόφων ἐκεῖσε κεκλημένοι, φιλοι ὑπάρχοντες τῶν γονέων αὐτοῦ, καὶ γινώσκοντες τὸς Ἐπιφάνιον περιφανῆ τε εἶναι ἐν σοφίᾳ καὶ ταῖς συζητήσεσιν. Ἐγλίχοντο δὲ συνᾶραι λόγον μετ᾽ αὐτοῦ h, [ἀλλὰ συνεστέλλοντο, εἰδότες ὡς] τοὺς προπετεῖς ἐβδελλύσσετο καὶ ἀπεστρέφετο, μὴ ἀπαξιὼν ἀποκρίσεως. Λέγει οὖν εἶς ἐξ αὐτῶν πρὸς τοὺς ἑταίρους· Πηλίκος γεννήτωρ Πατὴρ καὶ γεννητὸς Υἱὸς, ἆρα ὁμοφυεῖς καὶ κατ᾽ ἄμφω ὁμοοῦσιοι πεφύκασι ἔν τε κελεύσμασιν καὶ νεύμασιν; Ἔφη ἕτερος· Ὅν τρόπον τὸ νοερὸν τῇ διανοίᾳ, ἑκάτερα κοινωνίᾳ συνδιακελευόμενα, τῆς τῶν μελῶν διοικήσεως ἕνεκα. Ἔφη φιλόσοφος· Γέροντος ἐρώτημα καὶ ἀπήχημα, τε δὴ καὶ λόγος τρανὸς, μέσον δὲ αὐτῶν πῶς τὸ Πνεῦμα; Ἔφη αὐτῷ· Καθὼς γνῶσις τοῦ νοὸς καὶ τῆς διανοίας ὅρασις συστυχὴν ἴσασιν εἰς ἓν ἐὰν ἐπέπνοιαν. δὲ ἐπαινέσας αὐτὸν, ἀντέφησε· Σαφὴς ἐπίλυσις τῶν ζητημάτων. Ὅμως Κύρι Ἐπιφάνιε, λέξον ἡμῖν καὶ αὐτὸς, πηλίκα σοι τὰ τῇδε ἐφάνησαν φθἑγμτα, καὶ μελίῤῥυτε φθέγξοιτο γλῶσσά σου τὸ ἐπαληθές. Ἔφη Ἐπιφάνιος· Ἕνεκεν ἐμοῦ ῥῆσις παρατηρεῖ, i πεῖραν γὰρ , [ὡς ἔοικε,] κυναρίου εὐτελεστάτου λαβεῖν ὑπειλήφατε· πλὴν ἂν καὶ οἰκέτης ὑμῶν ἕν σεμνολόγημα· Οἱ δὲ εἶπον· Ταυτὸ καὶ ἡμῖν ἐράσμιον, φίλτατε, φράσον τινὰ ἡμῖν νεμηθῆναι ἀπὸ τῆς πηγῆς τῆς σοφίας σου. Ἐπιφάνιος λέγει· Πατὴρ καὶ Υἱὸς ἓν φωτὶ, καὶ νεύσει, καὶ θελήμασι, καὶ οὐσίᾳ · ὥσπερ ἑκάτεροι ὀφθαλμοὶ τοῖς νεύσεσι, καὶ φωτίσμασι, καὶ θελήμασιν. Εἷς ἐκ τούτων ἔφη· Πῶς μεταξὺ αὐτῶν τὸ Πνεῦμα; Ἐπιφάνιος εἶπεν· Καθάπερ ἓν τὸ κατανοητέον ἐπ᾽ ἀμφοτέροις δι᾽ ὁράσεως. Οἱ δὲ ἀκούσαντες τοῦτο, ἐξέστησαν, εἷς δὲ ἐξ αὐτῶν ἔφη· Ἀθανασίου τοῦ ἐν Ἁγίοις ἠνόιξατο ἡμῖν τὸ ῥῆμα.

Ἐπιφάνιος λέγει· Πλὴν εἰ ἀρεστὸν ὑμῖν, σαρκικῶς φήσω· ὥσπερ ὄδοντες, χείλη καὶ γλῶσσα, ἐν τῷ ὁμιλεῖν. ἀλλήλοις ληπτὰ καὶ σύνδεσμα περὶ τὴν φωνὴν· οὕτω καὶ Πατὴρ καὶ Υἱὸς καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, νοῦς Πατὴρ, λόγος Υἱὸς, τὸ δὲ Πνεῦμα ἀεὶ ἐν ἑκατέροις ἐπιθέουσα ἔννοιά τε καὶ διαυγία καὶ θεωρία, τὸ ἐπ᾽ ἄκρον τοῦ πληρώματος καὶ λεπτότατον. Εἴπωμεν δὲ καὶ ἑτέρως. Ἥλιος μὲν Πατὴρ, ἀκτὶς Υἱὸς, αἴγλη τηλαυγὴς το παράκλητον Πνεῦμα· βλέψατε τρισυπόστατον μίαν οὐσίαν ἐπὶ τῷ στοιχείῳ, καὶ θαυμάσατε· εἰκὼν Πατρὸς ἥλιος, ἀκτὶς ἡλίου Υἱὸς, θέρμη τῆς ἀκτῖνος τὸ πανάγιον Πνεῦμα· καὶ μὲν ἤλιος οὐδέπω καταλείπει τὸν οὐρανὸν, ὡς υἱὸν δὲ τὰς ἀκτῖνας τοῖς ἐπὶ γῆς ἀποστέλλει, θέρμην ταῖς ἀκτῖσι τὸ πανάγιον Πνεῦμα εὐεργετεῖν καὶ θάλπειν τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος· Τοιούτῳ τρόπῳ καὶ Πατὴρ, παντοκράτωρ πεφυκὼς, ἐπὶ γῆς οὐ κατῆλθεν, ἀπέσταλεν δὲ τὸ ἀπαύγασμα, καὶ τὴν ἐν τῷ ἀπαυγάσματι θέρμην

τοῦ παρακλήτου πνεύματος, καὶ σέσωκεν τὴν τετραπέρατον. Ἄγε δή μοι ἐν τῷ μέσῳ καὶ αὐτὸν τὸν ἄρτον, ὃν καθ᾽ ἡμέραν ἐσθίομεν, ἀπὸ γὰρ σίτου, καὶ ὕδατος, καὶ πυρὸς τὴν ταυτότητα κέκτηται, εἷς καὶ αὐτος ἐκ τριῶν ὑποστάσεων γνωριζόμενος· τοιούτῳ τρόπῳ ὑποληπτέον περὶ τῆς τρισυποστάτου ἑνιαίας θεότητος. Ἀκούσαντες δὲ ταῦτα οἱ φιλόσοφοι, καὶ ἀντοφθαλμῆσαι τῷ μήρακι μὴ ἰσχύοντες, καταπλαγέντες τὴν αὐτοῦ σοφίαν καὶ σύνεσιν, οὐκέτι περί τινος συζήτησιν ἐποιήσαντο, τὴν παρ᾽ αὐτοῦ δεδειότες ἀντεπερώτησιν, μὴ κατασχυνθῶσι καθάπερ τινὰ σοφιστὴν ἐνώπιον δήμου κατῄσχυνεν, φήσας πρὸς αὐτόν· Θρύλαιον k πτερῶδες ἤργηται διὰ θέσιν, οὐκ ἢργηται. Τοῦδε γὰρ πολυμαθὴς ἐκεῖνος, εὐήκοος γενόμενος, γελοῖον πάντων ἀπεδείκνυτο· τῶν γὰρ Ἀρείου λυκοκέρκων μυστῶν εἷς ἐχρημάτηζεν. Ἀναστάντες οὖν σιωπῇ τῆς τραπέζης, πρὸς τὰ οἰκεία ἐχώρουν.

[42] Hac igitur ratione in bonis Domini per totam noctem spiritualiter lætantibus nobis, [Ab auctore digressus, ludum suum pergit ludere.] ubi primum illucesceret, egressus Andreas & in porticibus oberrans, consuetum jam sibi vivendi modum in agone Domini exercuit; aut potius dixerim, pravos spiritus ludibrio habuit illusitque. Ex illo etiam tempore insomnes duxit quotquot recurrebant noctes, continentem Deo laudem concinendo: de die vero in mediis turbis exercitabatur, aut potius in mediis ignibus probabatur, neutiquam illis afflatus. Simulabat autem se inter turbas ebrium: trudebat alios & ab iis vicissim trudebatur, eratque omnibus obviam factis impedimento. Hinc aliorum in se manus experiebatur, aliorum calces: hi caput ejus baculis comminuebant, isti prehensis capillis ipsum trahebant, ac onerabant verberibus: erant qui in terram datum, constrictis fune pedibus, per plateas raptarent, nullo timore Dei a scelere repressi; nulla, quæ Christianum decet, erga proximum commiseratione tacti; idque vel maxime diebus festis. Sanctus vero hæc omnia tolerabat summa cum patientia, propter spem justis propositam.

[43] Hinc malus dæmon, invidia majore flagrans, cum aliud non valeret, [Dæmon, anum simulans, lamentatur,] in vetulam annosam se transformavit; considensque propter viam, plangebat, lamentabatur, ingeminabat identidem; Hei mihi, ad hoc usque senium vivendo progressæ! hei mihi, mendicæ ac inveteratæ! quanta mihi damna vesanus ille dedit! quam gravia mihi mala intulit! quam acriter ipsum contra me exstimulavit cacodæmon! crebro namque mihi gravis, respirandi otium nullum concedit. Quid agam peregrina, inops, vidua,

ærumnosa; quoniam me vesanus ille captivam tenet? Quidam vero mulicrem, cum ploratu ac lamentatione valida canos sibi evellentem, intuentes, scitabantur, non sine aliqua miserationis commonstratione, quamobrem adeo indulgeret lamentis. Quibus illa: Miseremini mei, viri boni, urbis hujusce incolæ; ego hic advena & peregrina sum, quæ, cum mihi lis intentaretur, relicta patria domoque huc adveni; & cum reculis, quas attuleram, [& furti Andream arguens,] uti moris est, in theatro obambulans, ibidem pernoctata sum. Jamque vespera multum progressa erat, cum dæmoniacus aliquis & mente captus transiit, ac rerum mearum parte surrepta, confestim in fugam se dedit. Similiter nocte sequenti accessit, parteque altera sublata, ilico se proripuit. Tertio denique idem tentans, ubi a me comprehensus esset, relicta tantisper præda, huc & illuc me infelicem raptavit, canos evulsit; ventrem calce impetens, intolerabiles mihi dolores intulit; dentes, ætate labefactatos, impacto pugno penitus excussit fregitque. Nunc igitur, boni cives, indicate mihi, quid facto opus sit: ubi locorum scelus illud reperiam, saltem quæ furto mihi abstulit repetitura?

[44] [civium opem implorat:] Talia flebiliter lamentata anu, alii quidem, cum audissent, dæmoniaci pariter ac vesani mentionem factam esse, recesserunt inde continuo: alii vero; Da, inquiebant, nobis aliquid, nosque comitare, commonstraturos tibi quem quæris hominem. Cum vero multis multa interrogantibus operose purgaret sese anus, accidit in proximo versari Andream, negotiis suis Dei causa susceptis intentum. Hic cognita nequissimi dæmonis versutia, consurgens e vestigio illuc accessit, [quam accedens Andreas increpat,] reperitque forma tenus anum sedentem solam, sciscitatoribus illis jam digressis omnibus: ac torvo in ipsam vultu, quasi per transennam, intuitus; Luge sane, inquit, & ingemisce rabiosa, execrabilis, tenebricosa, putida anus, pondere delictorum tuorum jam pridem commissorum incurva. Utere imposturis tuis, animarum turbatrix; utere maleficiis, procul a Deo Sanctisque abalienata. Vix illa fuerat locutus, cum oculos humi deflectens, prehendit lutum: [& Crucis signo humana forma exutam] compactumque in modum lapidis jacit in faciem inverecundam vetulæ; in eamque insufflans in formam Crucis, mox corporis humani speciem dissipavit, transformati in anguem inusitatæ magnitudinis, moxq; in domum cujusdam mulieris sese inferentis. Mulier vero anguem conspicata, præ tremore se extra domum fuga proripit, implorans opem vicinorum, [evanescere facit.] serpentis e medio tollendi causa: qui cum frequentes convenissent, ingressi domum, nihil minus quam serpentem reperire potuerunt. Nequissimus namque dæmon, exuta colubri specie, suamque in naturam mutatus, inde abiverat.

[45] Interim Andreas via currebat incepta: cumque reverteretur, illusionibus suis operam dans, [Absens cognoscit quæ eveniunt Epiphanio;] obviam venit pulcherrimo illi adolescenti Epiphanio, de quo supra mentio incidit, consternato ob violentam dæmonis impressionem. Illum amplexatus Andreas, Noli timere inquit: & prehensa manu, deduxit ad locum a turbis remotum, ut una considerent. Inter eundum vero ait illi: Ecce nequissimus dæmon, modo in Anum, modo in Agarenum, pro ut libuerit, se transfigurat; indutusque amictum nigrum, occurrit filio meo dilectissimo, eumque percellit ac minis territat. Audiens Epiphanius sermonem illum, obstupuit: nam paulo ante nequam diabolus, nunquam non infensus humano generi, assumpta Ismaëlitæ mercatoris forma, obtulerat sese juveni, & extrema quæque intentaverat. Quia enim videbat præclaram adolescentis conversationem, omnibus, quæ objiciebantur, carnis illecebris &

concupiscentiis viriliter resistentis; cum tamen duodevigesimum ætatis annum, quo tempore juventus æstuare & lascivire præsertim consuevit, nondum attigisset; contra ipsum tam religiose viventem multum fremebat. Erat enim revera adolescens aspectu formosus, [hujus præclara adolescentia, indoles, scientia.] moribus verecundus, generosus, blandus, mansuetus, in conversatione melleus, toto vultu hilaritatem præferens, denique in sacris litteris apprime versatus. Rapiebantur etiam in admirationem ii, qui sapientiæ studio seipsos rerumque cognitioni totos addixerunt, perspecta Epiphanii scientia, auditisq; sapientibus responsis de theologia, de vocibus anagogicis, de quæstionibus proverbialibus, de fidei dogmatibus, de incomprehensibili, de meditatione mortis, de humilitate perfecta: respondebat vero ad interrogata eorum summa cum modestia & humilitate. De hoc autem adolescente paucis agendum mihi modo est; deinde terriculamenta, quæ satanas ei minatus est, descripturo.

[46] [Philosophis, de Trinitate disserentibus,] Quodam die cum parentibus accumbebat mensæ Epiphanius, aderantque eodem vocati, Philosophi aliquot, parentibus illius perquam familiares; haud ignari, quanta Epiphanius sapientia & disputandi copia præstaret: quamobrē avebant imprimis disserere cum ipso, sed inhibebantur, quod probe novissent, quantopere ad disputandū præcipites ipse detestaretur, eosque aversans nullo dignaretur responso. Unus igitur illorū ad socios conversus; Quomodo, inquit, gignens Pater, & Filius genitus ejusdem naturæ & substantiæ sunt, idemque & intelligunt & volunt? Eo, ait alter, modo, quo mens & intellectus idem sunt; qui mutua conjunctione consentiunt, ut corporis membra omnia recte gubernentur. Tum Philosophus: Quæstionem homine grandævo dignam assumpsisti, eamq; disertis verbis explicatam; verumtamen, quomodo medius inter illos est Spiritus? [mysterium explicat Epiphanius tam humiliter] Respondit alter, Nimirum, uti cognitio intellectus, & apprehensio phantasiæ in unum concurrere sciunt, ut inspirent voluntatem. Quo laudato; Manifesta, inquit Philosophus, propositarum quæstionum ista solutio est. Attamen, Domine Epiphani, dicito nobis tu quoque; quales tibi istæ sententiæ videantur: age, melliflue, profer in medium, quod verum putas. Respondet Epiphanius: Mea causa iste sermo institutus est: videmini namque experiri velle, quid ego canis vilissimus sciam. Nihilominus loquatur servus vester verbis paucis. Reponunt illi: Id ipsum nobis gratum, carissime, profer quædam ad instructionem nostram ex fonte sapientiæ tuæ. Tunc Epiphanius: Pater, ait, ac Filius, [quam docte & clare,] quoad illuminationem, judicium, voluntatem & essentiam unum sunt; quemadmodum bini oculi quoad eadem. Ad hæc unus e Philosophis: Quo pacto horum medius est Spiritus? Cui Epiphanius: Quo res, quæ consideranda venit, in ambobus oculis per visionem. His auditis mirati sunt universi, uno etiam exclamante: S. Athanasii nobis ille sententiam explicavit.

[47] Rursum Epiphanius: Quoniam ita placitum vobis, [per varias similitudines,] corporali etiam modo explicabo. Quemadmodum dentes, labia & lingua, cum loquimur, inter se conjuncta sunt, ut vox formetur: ita & cum Patre & Filio & sancto Spiritu comparatum est. Mens Pater, verbum Filius, Spiritus vero utrisque communis cogitatio, intellectio & contemplatio, ipsius plenitudinis summum ac subtilissimum. Sed aliud quoque proferamus: sol Patrem notat, radius Filium, fulgor lucidus consolatorem Spiritum. Considerate hic trium Personarum essentiam unam in principio suo, & admiramini. Imago Patris sol est, radius solis Filius, calor radii Spiritus sanctus: & sol quidem numquam deserit cælum; radios vero suos, tamquam

filios, incolentibus terram demittit; calore suo, humanum genus recreaturos foturosque. Similiter etiam Pater, qui omnipotens est, non descendit in terram, misit autem splendorem suum, in eoque calorem Spiritus consolatoris, & salvos fecit quatuor fines orbis terræ. Age porro, proferte in medium illum ipsum panem, quo quotidie vescimur; nonne ex frumento, ex aqua, & igne, substantiis tribus diversis, unus idemque panis cognoscitur in talem formam coaluisse? Neque aliter opinandum est de unius Deitatis triplicitate Personarum. [Ad stuporem Philosophorum.] Postquam talia audissent Philosophi, nihil quidquam reperientes quod adolesccntis prudentibus effatis opponerent, admirati sunt vehementer præclaram illius sapientiam atque eruditionem, nullam ausi deinceps movere quæstionem præ timore, ne forte ipse vicissim quidpiam solvendum proponeret, unde confunderentur; quemadmodum nuper sophistam quempiam spectante populo insigniter confuderat, sic percunctatus: Trulla fitne ex proposito ansata, an non? Quæ verba cum sciolus iste audiret, omnium risui est expositus: erat namque ex Arianorum sacerdotibus unus. Quare Philosophi, tacite relicta mensa surgentes, domum se suam quisque contulerunt.

ANNOTATA.

a Παρατετραμμένος, id est vesanus, mente captus, stultus, uti deinde manifestius innotescit. sic dicimus inverso cerebro esse qui stulti sunt.

b Solummodo habebat Ms. Vatic. ἐβέβλακεν.

c Neque Ψυχοανασπάστρια, neque quod Mazar. legit ψυχουπατήτρια legere memini: videtur tamen utrumque ad originem certam revocari posse; alterum ad ἀνασπάζω perturbo; alterum ad ἀπατάω decipio, seduco: sic ut iliud significet aliquam quæ turbat animas; hoc est, quæ seducit.

d Ms. Vatic. multo obscurius & minus recte, sic legit: ἐπιφερόμενος, καὶ ἦν οὐ μικρῶς αὐτὸν ἀπειλούμενος, ὁρῶν τὴν ἐνάρετον αὐτοῦ πολιτείαν, ὡς αὐτῷ αντιστάμενον ἐν ταῖς τῆς σαρκὸς ἐπιθυμίαις τὸ κατὰ δύναμιν ἀγωνιζόμενος· οὔπω διανύων ὀκτὼ καὶ δεκαετῆ χρόνον τῆς ὁρωμένης ἡλικίας θεοπρεπῶς καὶ θεαρέστως ἀναστρεφόμενος. ἦν δὲ παῖς.

e Ms. Vatic. prolixius hæc: ὁμιλούντων δὲ αυτῶν τῶν θείων λόγων ὡς κηρίον μέλιτος αἰσθόμενοι, οἱ τῶν ῥημάτων αὐτοῦ ἄκούοντες. Qui autem de divinis rebus loquebantur cum eo, tamquam degustato mellis favo delectabantur, audiendo verba illius.

f Isthæc Πολλάκις γὰρ συνήρουν ὅρους σοφίας μετ᾽ αὐτῶν in Ms. Mazar. desiderata, cum admodum obscura & vix intelligibilia sint, e nostro quoque textu exemi.

g Ἦσαν καί, pro quo habebatur in Ms. Vat. πρὸς ἦθος ἐκέκτητο, ἵνα εἰσί

h Ms. Vat. vitiose: καὶ ἐδεδοίκει, κατ᾽ ὅτι.

i Insertum hic erat ᾧ ἐοικὼς ἀλέλετο. Non capio. Habebat autem post duas has voculas Ms. Mazar. ὡς ἔοικε. Recte, ideoque hoc ipsum huc transtuli.

k Quod hic Τρούλλαιον, infra in Mazar. scribitur τρούλλιον, in Vaticano Ἐγχείριον; utique vas manuale & rotundum, quale est Trulla, quæ propter aptatas ei ansas πτερῶδες, quasi alata, fieri dicitur. Non tamen satis capio quid hic elenchi lateat adversus Arianos.

CAPUT VII.
Epiphanius, Andreæ familiaris, obvium habet dæmonem; & tentatur: cui ab Andrea hujus artes aperiuntur, & remedia suggeruntur.

ὩΣ δὲ ἔρηται ἔμπροσθεν ὅτι χεῖρα πρὸς χεῖρα κρατῶν τὸν ἅγιον Ἀνδρέαν Ἐπιφάνιος, ζητοῦντες εὔκαιρον τόπον τοῦ ὁμιλῆσαι, οἱ συναντῶντες τῷ Ἐπιφανίῳ δικαζόμενοι ἔλεγον· Οὐκ ἐλεεῖς τὴν σεαυτοῦ νεότητα; μὴ τοίνυν, γλυκύτατε νεανία, τῷ δαιμονιαρίῳ τούτῳ καὶ σαλῷ συμπαρεδρεύων καὶ συνοδοιπορῶν αὐτῷ, μή ποτε πονηρὸς αὐτοῦ δαίμων ζηλώσει σου τὸ κάλλος, τὴν ὡραιότητα, καὶ ἔρωτά σοι θέμενος, παρακρούσει σου· ἱκαναὶ γάρ εἰσιν αἱ προφάσεις τοῦ δεινοῦ πολεμήτορος. δὲ θεοφιλὴς νεανίας ἀνταπεκρίνατο αὐτοῖς· Ἀδελφοὶ καὶ πατέρες, πρὸ τοῦ γενέσθαι τὸν ὄλεθρον τοῦτον ἐπ᾽ αὐτὸν, προσφιλης μοι ὑπῆρχε λίαν, καὶ ἀγάπη, ἣν πρὸς ἀλλήλου εἴχομεν, ἀσύγκριτος ἦν· νῦν οὖν ὑπὲρ ὅσον ἔπαθεν, εὐχάριστόν ἐστιν μὴ προσέχειν με τοῦτον καὶ ἐλεᾷν· γέγραπται γὰρ ἐπὶ συνδέσμῳ φιλίας, Μείζονα ταύτης ἀγάπην οὐδεὶς ἔχει, ἵνα τις θῇ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ὑπὲρ τῶν φίλων αὐτοῦ. Ταῦτα ἀνταπεκρίνατο τοῖς τὰ τοιαῦτα λέγουσιν· παραγγελίαν γὰρ εἶχεν ἐν νόμῳ ἀπὸ τοῦ δικαίου ἀνδρὸς, ἐκτὸς τοῖς νεανίσκοις τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτὸν, μὴ ἀπογυμνῶσαι τὴν πολιτείαν αὐτοῦ τινι.

Εὑρῶντες τόπον, ἐκαθέστησαν, καὶ διηγήσατο Ἐπιφάνιος, ὅπως αὐτῷ συνήντησεν ἐν τῇ ὀδῷ σατανᾶς,

ὡς γέρων πεπολιωμένος, Ἀγαρηνοῦ ἐμπόρου σχῆμα ἔχων, τοὺς ὀφθαλμοὺς ἠγιωμένος κατὰ τὸν τοῦ βοὸς τύπον, περιβεβλημένος ἱμάτιον μέλαν, ἐν ὀστρακίνοις ὑποδήμασιν τῇ χροιᾷ. Μεταξὺ οὖν τῶν διοδευόντων συναντήσας ἔφη μοι· Οὐχὶ σὺ υἱὸς Ἰωάννου, περὶ οὗ φασιν οἱ ἄνθρωποι, καταπεπατηκέναι σε τὸν διάβολον; ὑποκριτᾶ ἔχεις πρός με, ἐγώ σε πλέξω ἀμφίβληστρον, καὶ λάκκον ὀρύξας συμποδίσω σε, ἐγώ σοι ἀρτύσω b κύθραν, ἐναντία ἐμοὶ διαπραττομένῷ. Ταῦτα τοῦ πονηροῦ φλυαροῦντος, ἐγὼ πρὸς τὰς ἀυτοῦ ἀπειλὰς, καὶ τας ὕβρεις ἐξιστάμην· Πόθεν ἄρα μοι συνήντησεν, μή ποτε συνάραντός μου λόγον μετ᾽ ἀυτοῦ· τίς δὲ καὶ ὑπάρχει οὐκ ἐπίσταμαι, δίκας μοι εἰσπραττόμενος, ἐκφοβῶν με καὶ ἀπειλούμενος, ἐμοὶ ἀγνώριστος καὶ ἀθέατος. Ταῦτα διαλογιζομένου μου καὶ ἀπορουμένου, κλόνος με περιέσχεν, καὶ τάραχος ἀφόρητος· καὶ ὡς ἐνθᾶδε περιερχόμενος συνήντησα τῇ σῇ ἁγιωσύνῃ, τὸ πᾶν μοι ἀψευδῶς σὴ μακαριώτης ἀπεγύμνωσεν. Ἔφη πρὸς αὐτὸν Ὅσιος· Ἀγαρηνὸς ἐκεῖνος, φίλτατἑ μοι, ἑκατόνταρχος δαιμόνων χρηματίζει, ἕστιν δὲ c δραξὴς εἰς τὸ πολεμεῖν τοὺς ἀγωνιζομεζους πρὸς Θεὸν, καὶ ὠθεῖν πρὸς ἀσελγίας τὰς ψυχὰς τῶν ἀνθρώπων, θέλγων αὐτὰς εἰς ἐπιθυμίας αἰσχρὰς καὶ γὰρ γαλισμούς. Σὲ οὖν, τέκνον ἀγαπητὸν, παρακαλῶ, πρόσεχε σεαυτὸν, καὶ μὴ ἀγνόει αὐτοῦ τὰ μηχανήματα· Ὅρα δὲ, ἐγρηγορόθητι καὶ νῆφε ἐν πᾶσιν, ἐπειδὴ ἁπαλὸς καὶ τρυφερὸς εἶ, καὶ λίαν ἡδύτατος· καὶ ἕνεκεν τούτου μέμῃνεν κατά σου ὑπερήφανος, ἀνθ᾽ ὧν τῷ Θεῷ σεαυτὸν ἀνέθηκας, προσαρμώσας αὐτοῦ τὸ μαργαρῶδες τοῦ σοῦ σώματος· καὶ φθονήσας σου τὴν σύνεσιν, τὴν πρͅότητα, τὴν καθαρωτάτην σοφίαν, τὴν ἁγνείαν, καὶ διαπρίεται μεμῃνὼς κατά σου κατάρατος, δι᾽ ὃν ἐξ ὅλης καρδίας σου ἀγαπᾷς τὸν Θεὸν καὶ τοὺς Ἁγίους, τοὺς δι᾽ αὐτὸν τὸ αἷμα ἐκχέοντας, διὰ ζωὴν τὴν αἰώνιον καὶ τὴν ἃπειρον μακαριώτητα.

Ὅρα πῶς ἀκριβολογεῖ τὴν τοῦ πονηροῦ κακόγοιαν μετὰ φόβου Θεοῦ καὶ ἀληθείας πορευόμενος· ὑποπίαζέ σου τὸ σῶμα νηστέιαις, καὶ τὰ τῆς σαρκὸς σκιρτήματα· περιβαλοῦ τὴν ταπεινοφροσύνην ὡς ἱμάτιον· ἐν ταῖς εὐχεῖς φαιδρύνου εὐφαινόμενος· φύλασσε πάσας τὰς αἰσθήσεις τοῦ σώματός σου καθαρὰς καὶ ἀρυπώτους· ἐπιθυμεῖ γὰρ παμπόνηρος μολύναι τὴν καρδίαν σου, καὶ δοῦλον τῆς ἀκαθαρσίας ἀπεργάσασθαι, τῇ φοβερᾷ γεέννῃ τοῦ πυρὸς καταδικᾶσαι σπεύδων· γὰρ ποιῶν τὴν ἁμαρτίαν, δοῦλός ἐστιν τῆς ἁμαρτίας· ἑκατέρας δὲ τῆς ἐργασίας δύο εἰσὶν οἱ ἐξάρχοντες, τῆς μὲν δικαὶοσύνης Κύριος, τῆς δὲ ἁμαρτίας διάβολος. Σὺ οὖν, τέκνον φίλτατον, τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ γενοῦ τῆς δικαὶοσύνης προσφιλὴς ἐργάτης, καὶ φυλάξει σε Κύριος, καὶ τηρήσει σε ὕψιστος, καὶ βοήθεια αὐτοῦ ἔσται κύκλῳ σου, καὶ τοῖς Ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περί σου, τοῦ διαφυλάξαι σε ἐν πάσῃ ὁδῷ σου. Θάρσει οὖν καὶ μὴ φοβοῦ, μὴ δὲ δειλιάτω σου καρδία, αὐτὸν ἐπικαλούμενος. Ταῦτα ἀκούων σεμνὸς νεανίας, ὡς μαργαρώθεις ὄμβρους ἐκ τῶν ὀμμάτων αὐτοῦ δάκρυα ἐστάλαξε, βρέχων τὴν τιμίαν αὐτοῦ ὄψιν· ἕκστασις γὰρ περιεῖχεν αὐτὸν, ἐνωτιζόμενον τὸ λαμπρότατον ἐκεῖνο διάγγελμα, καὶ τὴν μελίῤῥυτον διδασκαλίαν καὶ θεοπάροχον. Πάντα δὲ ὅσα ἐλάλησεν αὐτῷ Δίκαὶος, πρὸς τὸ οὖς ψιθυρίζων, ἐν ἀποκρύφῳ τόπῳ καθεζόμενος, λελάληκεν. Ὡς οὖν τὰ δέοντα ὡμίλησαν, ἀσπασάμενοι ἀλλήλους ἐν ἁγίῳ φιλήματι, ἀνεχώρησαν· καὶ μὲν Δίκαὶος εἰς τὸ ἐμπαίζειν τὸν κόσμον τόν μάταιον καὶ τὸν διαβολον ὤχετο· δὲ Ἐπιφάνιος εἰς τὸν οὶκον αὐτοῦ ἀπίει.

Βούλομαι τοιγαροῦν καὶ ἕτερον μέγιστον τεράστιον τῇ ὑμετέρᾳ ἀγάπῃ διηγήσασθαι, ὅπερ εἰς τὸν θεοφιλῆ Ἐπιφάνιον γέγονεν· μαρτυροῦντος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τὸ παρ᾽ αὐτοῦ εὐεργετούμενον, καὶ εἰς τοὐμφανὲς παραστῆσαι τὰ εἰς αὐτὸν πραχθέντα. Οὗτος τοίνυν θεοφιλὴς νεανίας d [ἐν ἐγκρατείᾳ καὶ προσευχῇ διανύων τὸν βίον αὐτοῦ] ἐχων πρὸς ἦθος τὴν πρώτην· ἑβδομάδα τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς ἄσιτος καὶ ἄποτος διαμένειν, καὶ μετὰ ταῦτα μεταλαμβάνων τῶν ἀχράντων τοῦ Χριστοῦ μυστηρίων, καὶ εἶθ᾽ οὕτως ἄρτου καὶ ὕδατος καί τινων ὀσπρέων τὴν ἀνάκτησιν ἐποιεῖτο τοῦ σώματος. Ἐν μιᾷ τοίνυν Τεσσαρακοστῇ μετὰ νηστείας ἐπιτελέσαντος τὴν προρηθεῖσαν ἑβδομάδα, πρὸ τοῦ φθάσαι τὴν ὥραν τῆς λειτουργίας, ἔνδον τοῦ κοιτῶνος αὑτοῦ, αὐτὸς ἐκεῖνος ἔψιεν ὄσπρεον τὸ λεγόμενον Ὀροφάσουλον, μὴ ἑῶν τινα ἐκεῖσε θέρμης χάριν, διὰ τὴν ψύξιν τὴν τότε ὑπάρχουσαν, εἰσελθεῖν. δὲ καθεζόμενος τῆς θέρμης ἐπερείδετο, τοῦτο ἐψῶν ἐν μικρῷ κυθριδίῳ· καὶ δὴ τοῦ ξύλου κρούσαντος ἔπὲ τὴν προσευχὴν τῆς ἐννατης, ἀναστὰς ἐπορεύθη εἰς τὴν ἐκκλησίαν, μὴ ἐντειλάμενός τινι περὶ τῆς ἐπιμελείας τοῦ ἑψήματος Ὡς οὖν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ εἱστήκει, πάντοτε λογισμοῖς ἀθεμίτοις πολεμῶν τὸν νοῦν τοὶ ἀνθρώπων ἐπικατάρατος δαίμων, ἐνέσκηψε τῷ νέῳ λογισμοῖς ἀποστασίας, προφάσει τῆς τοῦ ἐψήματος ἐπιμελείας, τοῦ ἐξῶσαι αὐτὸν ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας πρὸ τῆς ἀπολύσεως· ἄρχεται δὲ ὑποφέρειν κατὰ διάνοιαν τάδε· Ἰδοἃὺ δι᾽ ὅλης τῆς ἑβδομάδος ἐταλαιπωρήθης, βρώματος καὶ πόσεως ὑστερούμενος, χαμεύνης, ξηροκοιτῶν, ἀπὸ πάντων ἀπαραμύθητος, καὶ ταῦτα βίᾳ ἐξυπηρετήσας, ὥστε ἀποψυγῆναι τῷ καύσωνι τῷ ἀπὸ δίψης ἐπιγεγονότι σοι· ὅτε οὖν ὄφειλες τὴν εὐτελῆ σου τροφὴν ἐπιμελήσασθαι τοῦ μετασχεῖν, ταύτην παρεάσας ἀνεχώρησας, τινὶ περὶ αὐτῆς μὴ ἐντειλάμενος. Ἔξελθε οὖν καὶ θέασαι, μή πως καύσων πεποίηκεν δυσωδίαν ἐπισπασάμενον· οὐ γὰρ μὴ ἀποδράσῃ ἐκκλησία ἀπὸ τῶν ὧδε, μέχρις ἂν ἀποπληρώσεις τὰ ἐξ ἔθους σοι.

Ταῦτα τοῦ ἀλαζῶνος e, [ὡς εὐλογοφανῆ δῆθεν ὑποτιθεμένου] καὶ ἄλλα τινὰ δραστικώτερα, θεοφιλὴς νεανίας οὐκ ἠγνώησε τὰ τοῦ πονηροῦ μηχανήματα, πρὸς δὲ τὴν τούτου ὑποβολὴν ἀπεκρίνατο· Ἔστιν Θεὸς, ᾧ τινι τὰ περὶ τῆς ἐμῆς τροφῆς μεριμνήσει, καὶ γὰρ αὐτός ἐστιν τρέφων πᾶσαν πνοὴν, καὶ ὑπερασπιστὴς τῆς ζωῆς μου. Ταῦτα κατὰ νοῦν καὶ διάνοιαν τῷ μιαρῷ συμμεριστῇ ἀντειπὼν, καὶ κατασφραγισάμενος, ἵστατο μέχρις τῆς ἀπολύσεως. Ἐπανελθὼν οὖν εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ, εὗρε πάντας ξενιζομένους ἐπὶ τῇ ἡδυτάτῃ εὐοσμίᾳ τῇ ἐκεῖσε οὔσῃ, ἠπόρουν τε ἄπαντες περὶ αὐτῆς, μὴ ἐπιστάμενοι τὸ πόθεν ἀναδίδοται, καὶ καθὰ περὶ παραδόξου τινὸς πράγματος τῷ Ἐπιφανίῳ ἔλεγον· Δεῦρο, φίλτατε ἡμῶν δέσποτα, καὶ ὀσφράνθητι εὐωδίας ἀσυγκρίτου, πόθεν ἐκφερομένης, τινὸς μὴ ἐπισταμένου. Ὡς οὖν πλησιέστερον ἐγένετο Ἐπιφάνιος, ὠσφράνθη καὶ αὐτὸς τῆς ἡδυτάτης ἐκείνος εὐωδίας, καὶ κατεπλάγη τῷ θαύματι· εἰσελθόντος δὲ ἐν τῷ κοιτῶνι αὐτοῦ, ἐνθα ἦν f ἄρουλα πεπληρωμένη ἀνθράκων, καὶ ἀναβλέψας τοῖς ὀφθαλμοῖς, ὁρᾷ νεανίαν εὐειδῆ, μήκει θαυμαστὸν, εὐπρεπεία περιστοιχειούμενον, καὶ τὸ πρώσωπον αὐτοῦ αὐγάζον ὑπὲρ ἥλιον, ἠμφιεσμένον στολὴν θεοπρεπῆ, ἀπὸ μὲν g τοῦ τέναντος μέχριτοῦ στήθους αὐτοῦ, λευκὴν χρυσίῳ ἀναμεμιγμένην, ἀπὸ δὲ τοῦ στήθους ἕως τῆς ὀσφύος καὶ μέχρι τῶν γονάτων ὡς

βατάνης χλοερᾶς καὶ h κήτρου ἀπαστράπτουσαν· ξαντόκομος τὴν κεφαλὴν ἔχων τὰς τρίχας ὡς εἶδος χρυσίου. Θαμβηθεὶς οὖν νέως ἐπὶ τὸ ὁρώμενον, βλέπει τὸ πρὸσωπον αὐτοῦ μεταφέρον· καὶ ποτὲ μὲν ὑπῆρχεν ὡς χιὼν, ποτὲ δὲ ὡς πῦρ ἀπαστράπτον· εἶχεν δὲ ἀποκεκαλυμμένον τὸν βραχίωνα αὐτοῦ τὸν δεξιὸν, ἐν τῷ κατέχειν αὐτὸν τὴν λαβὴν καὶ τῷ κυθριδίῳ ἐπερείδεσθαι· ἵστατο δὲ ἐν τῇ ἀρούλῃ ἀσχολούμενος.

Ἐν τῷ οὖν ἐννεὸν ἑστᾶναι τὸν Ἐπιφάνιον, καὶ τὴν θέαν αὐτοῦ ἐκθαμβεῖσθαι, ἡδὺς ἐκεῖνος μάγειρος, γευσάμενος τοῦ ζωμοῦ ὡσανεὶ πεῖραν λαβεῖν πειρώμενος τοῦ ἑψήματος, ἐκβαλὼν ἐκ τοῦ κόλπου αὐτοῦ i ἐγχείριον μικρὸν, καὶ ἄρας τοῖς τρισὶ δακτύλοις αὐτοῦ ἄρτυμά [τι ἀπ᾽ ἐκείνου], σταυρωειδῶς τῷ κυθριδίῳ ἐνέβαλεν, καὶ τῷ παλλίῳ τὸν ἀποκεκαλυμμένον βραχίωνα αὐτοῦ κατεκάλυψεν· ἐντρανίσας τε τῷ Ἐπιφανίῳ μειδιῶν τῷ προσώπῳ, κτησάμενος πτέρυγας πυῤῥακεῖς, ἄρας ἑαυτὸν ἀπὸ γῆς, εἰς οὐρανοὺς ᾤχετο. Ἰλλιγγιάσας δὲ τοῖς ὁρωμένοις νέος καὶ καταπλαγεὶς, ἐξέστη τῷ πνεύματι, καὶ στραφεὶς κατὰ Ανατολὰς τὰς χεῖρας αὐτοῦ πετάσας πρὸς Κύριον, καὶ δάκρυσι συνεχόμανος ἔλεγεν· Οἴ μοι Κύριέ μου, τίς εἰμι ἐγὼ κύων συντετριμμένος, ὅτι ἐξαπέστειλας τὸν φίλτατόν σου Ἄγγελον τοῦ ἐξυπηρετῆσαί μοι; Εὐχαριστῶ τῇ σῇ φιλανθρωπίᾳ, Κύριε, καὶ τὸ μέγεθος τῆς εὐσπλαγχνίας σου ἐκθειάζω, καθ᾽ ὅτι κᾀμὲ ἐπ᾽ ἀνακρίσει κέκτησαι, καὶ ἐν τῇ θεἳκῇ σου δυνάμει περιφέρεις, καὶ εἰς ἑνὸς τόπον τῶν ἀγαπόντων σε ἔχεις κᾀμέ· εὐχαριστῷ σοι τῷ ἀγαθῷ καὶ ζωοποιῷ κηδεμόνι, καὶ προνοητῇ τῆς σωτηρίας μου.

Ταῦτα μετὰ συντετριμμένης καρδίας προσανθομολογούμενος, ἀπίει θεάσασθαι ὁποῖον αὐτῷ φανεὶς κατεσκεύασε τὸ ἕψημα· εὗρεν δὲ τοῦτο τοιαύτην ἔχον εὐωδίαν, οἷάν τις ἀριθμῆσαι, ἀπεικάσαι τῶν ἐπὶ γῆς οὐ δύναται. Θαυμάσας δὲ τὸ πρᾶγμα, καὶ μεγάλως εὐχαριστῶν τῷ Κυρίῳ, ἐφθεγγετο· Δόξα σοι, δεδοξασμένε Κύριε, ἐν Τριάδι ὑμνούμενος καὶ προσκυνούμενος, ὅτι τὰ τῆς ἐμῆς εὐτελοῦς νεότητος ἀτυχέστατα ἔργα εἰς μέτρον ἔχεις, καὶ ταῖς ἀνεικάστοις εὐεργεσίαις σου τὴν ἐμὴν ἀνικανότητα παραμυθεῖς, καὶ κατηξίωσάς με τοῦ μεταλαβεῖν ἀπὸ τοῦ μέλιτος τῆς σῆς ἀγαθότητος. [Τί οὖν ἀνταποδώσω σοι τῷ Κυρίῳ μου;] Εὐχαριστῶ σοι τῷ παντοκράτορι, καὶ δοξολογῶ σοι τῷ φιλοικτείρμονι πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς μου, καὶ οὐ μὴ ἀποστῷ ἀπὸ τοῦ νῦν μέχρι τῆς ἐμῆς ἀποβιώσεως. Ταῦτα αὐτοῦ προσευξαμένου, καὶ λαβὼν ἀπὸ τοῦ ὀσπρίου ἐκείνου μετέσχεν, καὶ ἀπείρῳ ἡδύτητι συσχεθεὶς, μετετράπη εὐθέως πάντα τὰ αἰσθητήρια αὐτοῦ εἰς διάθεσιν ἔνθεον, ὥστε ἐκπλήττεσθαι τὴν ἀθρόαν μεταβολὴν, καὶ τὴν φιλτάτην ἐναλλαγὴν τῆς ψυχῆς αὐτοῦ· ἐπὶ πλεῖον δὲ διὰ τὸ τεράστιον αὐτοῦ ἀνήφθη εἰς τὴν τοῦ Κυρίου ἀγάπὴν καὶ πάντων τῶν Ἁγίων, καὶ ἦν εἰς τὰς ἐντολὰς τοῦ Δεσπότου διὰ παντὸς πορευόμενος προθυμώτερον.

Ἐν μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν ἀναστὰς, πρὸς τὴν ἐκκλησίαν ᾤχετο τοῦ προσευχὴν ποιῆσαι, ὡς πρὸς σύνηθες ἔχων· καὶ δὴ τῆς ἀκολουθίας τελειωθείσης, ἕνδον ἐληλυθὼς ἐκαθέζετο πρὸ τοῦ πυλῶνος τῶν γεννητόρων, παρατυχόντος ἐκεῖσε καὶ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, καὶ ὡς ἐν παρόδῳ τῆς δημοσίας ὁδοῦ παράγων ἦν καὶ μακάριος Ἀνδρέας, τὰ νόθα αὐτοῦ ἔργα εἰσπραττόμενος, γυμνὸς, ἄπορος, εὐτελεῖ ῥακίσκῳ τὴν ὀσφὺν αὐτοῦ κεκαλυμμένος. Ἰδὼν δὲ αὐτὸν Ἐπιφάνιος, καὶ οἰκτιρμοῖς κινηθεὶς φιλανθρώποις, ἠβουλήθη εἰσάξαι αὐτὸν ἔνδον τοῦ οἴκου αὐτοῦ· καὶ μὴ ἔχων πῶς εἰς τὸ φανερὸν ποιῆσαι γνώριμον

τοῦτον διὰ τὸ ἐκεῖσε ὄντα τὸν πατέρα αὐτοῦ, σχηματισάμενος λέγει τῷ πατρὶ αὐτοῦ· Κύριέ μου πατερ, βλέπεις τὸν ἄνθρωπον ἐκεῖνον πῶς περιέρχεται γεγυμνωμένος τῷ σώματι; ὡς εἰκάζω, ὅτι καὶ παρατετραμμένον εἶναι αὐτὸν ὑπὸ τοῦ ἐναντίου. Ἀλλὰ Κύριέ μου καὶ φίλτατε πατερ, μὴ θεάσῃ τοῦ γλυκυτάτου σου τέκνου Ἐπιφάνίου τὸν θάνατον, μὴ ἴδῃς τι λυπηρὸν ἐπὶ τὸ στρουθίον, σου, εἰσαγάγωμεν αὐτὸν εἰς τὸν οἶκον, καὶ διὰ τῆς ἀντιλήψεως τοῦ σε τιμήσαντος, καὶ πεπλουτηκότος Δεσπότου ἀπὸ τῶν ἀγαθῶν, ὧν ἡμῖν ἐδωρήσατο Κύριος, παραθῶ αὐτῷ τράπεζαν, καὶ ποτίῶ αὐτὸν οἶνον, εἰς μισθὸν ἡμετέρων ψυχῶν· καὶ γὰρ τοῦτο μόνον εὑρεῖν ἕχομεν ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν.

δὲ πατὴρ αὐτοῦ ἔνθους γενόμενος, εὐμενεῖ αἰδὼ καὶ γλυκυτάτῳ βλέμματι ἀπιδὼν, καταφιλήσας αὐτοῦ τὰ γλυκύτατα ὄμματα, ἔφη· Μύρον τῆς ἐμῆς ψυχῆς καὶ φῶς τῶν ὀφθαλμῶν μου, περὶ ταύτης τῆς ὑποθεσεως ἐρωτᾶν μὴ ὀφείλῃς, ἄπελθε καὶ ὡς κελεύεις ποίησον, τὰ γὰρ ἐμὰ, σά εἰσιν. Ἐπιφανιος εἶπεν· Ναὶ πάτερ μου παμφίλτατε, ἀλλά τινα ἔχω ἐρωτῆσαι· γέγραπται γὰρ k, Υἱὸς πατρὶ δίκαὶα λέγων, θανάτῳ θαναθήσεται, καὶ πατρὸς παρατυχοντος τινὶ πράγματι, πᾶσα υἱοῦ προβλησις ῥαγήσεται. Ταῦτα ἀκουσας πατὴρ αὐτοῦ, εὐφραίνεται ἐπὶ τῇ συνέσει, καὶ ταῖς ἀποκρίσεσιν αὐτοῦ. δὲ σεμνὸς Ἐπιφάνιος ταχυνοῖς ποσὶ καταδιώξας τὸν Ὅσιον, πέφθακεν αὐτὸν ἔνδον τοῦ οἰκου αὐτοῦ, καὶ ἦλθε χειροκρατῶν, καὶ πρὸς τὰ ἴδια προτρεπόμενος· καὶ δὴ τῷ πυλῶνι ἐγγισάντων, καὶ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ ἐκεῖσε μὴ εὑρεθέντος, μακάριος Ἀνδρέας ἐν τῷ πυλῶνι οὐκ εἰσῆλθεν, ἔξωθεν δὲ καθήσας· οἱ οὖν γειτνιῶντες τῷ Ἐπιφανίῳ καὶ οἱ παροδίται, βλέποντες ἄνθρωπον γεγυμνωμένον, καὶ παρατετραμμένον, συνηθροίζοντο πρὸς αὐτὸν, καὶ οἱ μὲν στεναγμοῖς ᾤμωζον, τῷ διαβόλῳ καὶ τῷ σατανᾶ καταρώμενοι, ὅτι τηλικοῦτον ἄνδρα πορθήσας l κατῄσχυνεν· οἱ δὲ ὀβολοὺς αὐτῷ ἐδίδουν, οἱ δὲ οἶνον. Αὐτὸς δὲ τῷ ἰδίῳ ἔθει κρατούμενος, παρ᾽ οὐδενός τι ἐκομίζετο, πάντας ἀποκρουόμενος, πρὸ τοῦ πυλῶνος καθεζόμενος χαμαί.

[48] Ambulantibus itaque, junctis inter se manibus, quemadmodum supra mentionem facere memini, S. Andrea & Epiphanio, [Epiphanius arguentibus se, quod Andreæ adhæreat,] quærentibusque opportunum conferendi inter se locum; qui obviam fiebant, arguebant Epiphanium, dicentes: Nullane juventutis miseratio te tuæ capit, adolescens suavissime? Noli, quæso, cum homine illo, tum a dæmone insesso, tum a statu mentis dejecto, aut consuetudinem aut societatem inire: ne forte nequam illius dæmonium, pulchritudinis dignitatisque tuæ invidum, amoris simulati specie circumveniat supplantetque te: plurimæ enim sunt gravissimi illius adversarii machinationes. Quibus ita Epiphanius respondit: Fratres Patresque, priusquam iste occuparetur a cacodæmone, [sapienter respondet.] perquam mihi familiaris extitit; caritasque, qua inter nos diligebamus, tanta fuit, ut nihil supra: nunc igitur cum in calamitatem hanc incidit, num æquum putatis, nullam me misero operam navare, misericordiam exhibere nullam? [Ioan.15.13] Scriptum est enim de amicorum conjunctione: Majorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat quis pro amicis suis. Atque hæc responsio erat Epiphanii, qua suam cum Andrea familiaritatem incusantibus, se purgabat. Præceptum namque viri Sancti pro lege sibi inviolabili reputabat, scilicet ut necui ejus vivendi institutum, præterquam adolescentibus

centibus nonnullis, eumdem amantibus, manifestaret.

[49] Invento tandem loco opportuno, consederunt; cœpitque Epiphanius de occursu dæmonis, [Narrat Andreæ occurrisse sibi dæmonem,] in via sibi facto, narrationem instituere. Simulabat, inquiens, aspersum canicie senem, præferebat habitum mercatoris Agareni, oculos habebat torvos ac feroces, quales fere a taurorum esse solent: inducbatur vestimentum nigrum, & calceos purpurei coloris. Is ambulanti mihi obviam factus; Nonne tu, inquit, filius Joannis, quem homines ajunt pro nihilo habere diabolum? [& graviter interminatum:] Hypocritam agis ratione mei: tendam ego tibi casses, & lacu effosso illaqueabo te, tuamque tibi ollam condiam, quod consiliis meis obnitaris. Talia blaterante malo dæmone, & minas injuriasque ingerente, pene exanimatus sum; admirans unde is mihi occurrerit, quocum nihil umquam sermonis contuli; aut quis ille intentator litis, ille terrificus, ille minitator fuerit, cum nec viderim ante nec cognoverim umquam, plane me fugit. Atque illa cogitanti mihi animique pendenti, tremor & consternatio incessit intolerabilis: donec huc accedens, obviam sanctitati tuæ factus sum, cuncta mihi, ut evenerunt, narranti. Tum orsus Andreas: Agarenus, [Cui Andreas artes dæmonis aperit,] inquit, dilectissime, quem memoras, centum dæmoniorum cohorti præest; industrius admodum ac strenuus, ut homines, in stadio amoris Dei alacriter progredientes, expugnet; eorumque animas leniter demulcendo, ad pravas cupiditates, ad titillationes carnis, ad lasciviam denique adducat. Quapropter, fili carissime, te obsecro, rerum tuarum ut satagas, operamque des, ne te lateant machinationes inimici. Circumspectus itaque & vigil & sobrius esto in omnibus, quoniam tenellus, & delicatulus, & suavissimus es: ideoque furore agitur adversum te superbus hostis, quia te sacratum Deo dicatumque voluisti, oblata ipsi pretiosissima corporis tui margarita. Invidet porro idem maledictus hostis tuum tibi ingenium, mansuetudinem, sapientiam erroribus non aspersam, & castimoniam: furiisque agitatus in tuam incumbit perniciem, propterea quod ex toto corde Deum diligis, ejusque Sanctos honoras, qui Dei & vitæ æternæ ac interminabilis beatitudinis causa sanguinem suum profuderunt.

[50] [contraque eas remedia suggerit, tanto cum ardore] Disce igitur quam diligenter perscrutanda sit ei, qui in timore Dei & veritate ambulat, malevolentia pessimi dæmonis. Subige jejuniis corpus, & carnem lascivientem doma: indue humilitatem pro vestimento; prolixis gaude precibus; sensus corporis omnes puros & incontaminatos custodi: id enim studiosissime agit inimicus sceleratissimus, ut anima tua fœde conspurcata, incontinentiæ peccato subjectum te in terribilis gehennæ ignem quantocius præcipitet. Qui enim peccatum committit, servus est peccati: & quemadmodum duo sunt operum genera, sic & duo eorum principia; justitiæ quidem, supremus cæli terræque Dominus; iniquitatis vero, diabolus. Tu itaque, fili mi, fac in justitia Christi Domini ardenter & studiose te exerceas; & proteget te vicissim Dominus, & conservabit Altissimus; circumdabit te auxilio suo, & mandabit Angelis suis de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis. Macte igitur virtute esto, timor omnis a corde exulet, [ut Epiphanio lachrymæ excuterentur:] ac invoca Dominum. Isthæc Andreæ monita cum exciperet auribus illustris adolescens, profluxere oculis uberes lachrymarum imbres, unionum instar venerandam ejus faciem irrigantes: corripiebat namque ipsum ecstasis, excipientem animo pulcherrimam illam Andreæ adhortationem, suavissimaque & ad Deum ducentia documenta. Quæcumque vero Sanctus cum adolescente locutus est, in loco a turbis remoto assidenti

sibi, insusurrando in aurem locutus est. Ubi autem, quæ e re erant, contulissent, salutantes inter se in osculo sancto, se quisque alio receperunt; Andreas quidem, ad illudendum more suo vanitatem mundi diabolumque; Epiphanius vero, in domum suam.

[51] Sed & aliud summopere admirandum prodigium lubido est enarrare vobis, Fratres carissimi; [qui consuetudinis suæ injejunando tenax,] in Epiphanio nostro, ardenti Deum amore prosequente, patratum; approbante Domino nostro Jesu Christo præclara ipsius opera, eaque publicam in lucem producente. Carus itaque Deo Epiphanius, ex beneplacito illius temperans erat, habebatque in more positum traducere primam sanctæ Quadragesimæ hebdomadam, cibi potusque expertem; dein suscipere immaculata Christi mysteria, tum denique pane, aqua & leguminibus nonnullis corpusculum recreare. Quadam vero Quadragesima, cum primam, quam diximus, septimanam jejunus transegisset, præveniens sacrosancti Missæ sacrificii tempus, paravit ipse intra cubiculi sui parietes edulium e leguminibus, Orophasulum vulgo appellatum, caloris causa non permittens quemquam, propter frigus quod tum temporis invalescebat, eo intrare. Assidens igitur foco, edulium suum coquere in lebete exiguo nitebatur; cum dato signo ad Nonam, [inter orandum tentatur a dæmone,] propere surgens ad ecclesiam se contulit, nulli cura obsonii demandata. Ubi eo perventum est, maledictus dæmon, qui indecentibus ubique cogitatis hominum animos oppugnare non cessat, infestare juvenem cœpit variis de abitu e templo cogitationibus, prætexens pulmenti curam habendam esse; non alio fine, quam ut ipsum, finitis nondum precibus, ab ecclesia eliceret: cogitationes autem injectæ, erant hujusmodi: [injectis de cibo cogitationibus:] Ecce per septimanam solidam miserandum in modum te affligens, cibo potuque abstinuisti, prostratus humi, duro solo decumbens, omni solatio destitutus; in iisque tam violenter perdurasti, ut prope abfueris a morte præ ardore nimio, a siti excitato: cum vero curæ tibi esse deberet pauxillum alimenti parare & sumere, illo ipso relicto, abivisti incurius, nulli cuiquam mandato curandi obsonii imposito: vade igitur, & inspice, num forte, adustum calore nimio, gravi domum nidore compleat; periculum enim nullum est, ne coactus hic fidelium cœtus dilabatur, priusquam omnia tu, quæ consuesti, orationum pensa persolveris.

[52] [sed constanter precibus absolutis,] Hæc atque alia, etiam efficaciora, utque videbantur æqua, suggerente superbo dæmone; machinationes ejus perspicue cognoscens Epiphanius, hunc in modum insidianti respondit: Deo curæ erit edulium meum, nutrienti quidquid vivit; ipse protector vitæ meæ. Talia impuro hosti, precantis animum in diversa trahere conato, mente objiciens; & Crucis signo se muniens, ad finem usque Officii istic perstitit. Tum ad se remeans, invenit cunctos in admirationem raptos ob suavissimam odoris fragrantiam, qua domus perfundebatur: auditque pendentes animis atque ignorantes, unde tandem suavitas illa aspiraret, tamquam de re inusitata interpellare sese, dicentes: Huc adsis, [recreatur mira fragrantia.] here noster dilecte, incomparabilem hanc fragrantiam olface, quæ unde prodeat rescire nullus potest. Cumque accessisset Epiphanius, sensit & ipse suavitatem odoris mirabilem, & rei novitate perculsus est. Ingressus vero cubiculum, [& Angeli pucherrimi aspectus,] ubi foculus erat carbonibus plenus, & circumspectans, conspicit juvenem dignitatis eximiæ, proceritatis admirandæ, prorsus decenter compositum: coruscabat facies ejus clarius sole: & amiciebatur stola, quæ ipsam non dedeceret majestatem divinam, a collo quidem pectore tenus candida, auro intertexta; hinc vero per lumbos

adusque genua, instar herbæ, viridis & citrini coloris nitente: caput rutilabat flavente coma, capillis aurum fulgore suo imitantibus. Timore perculsus ad hoc spectaculum Epiphanius, cernit faciem juvenis transformari diversimode, modo instar nivis candidam, modo instar ignis fulgurantem. Nudum protendebat brachium dextrum, quo prehensa ansa lebetem sustinebat, non otiosus foculo adstans.

[53] [edulium coquentis:] Inter hæc ergo obstupefacto, ut dixi, Epiphanio, & in pulchrum illud spectaculum non sine horrore quodam intento; gratiosus ille coquus, obsonio degustato, illius quasi experimentum capturus; protulit e sinu suo vasculum quoddam, tribusque inde digitis aliquid condimenti excipiens, formato Crucis signo, in ollam injecit, nudumque brachium intra pallium abdidit: ac tum denique in Epiphanium ridente vultu intuitus, explicatis, quas habebat, rutilis alis elevans se a terra, sublimis in cælos abiit. Ex qua visione caligans oculis Epiphanius, & stupefactus spiritu, conversus ad Orientem, protensis ad Dominum manibus lacrymisque genas rigantibus; Hei mihi, exclamat, Domine Deus meus, quis ego sum, canis contritus, quod Angelum tibi dilectum miseris famulaturum mihi? Gratias ago benignitati tuæ, Domine, & magnitudinem misericordiæ tuæ religiose veneror, quod mei quoque in judiciis tuis reminisci, quod in potentiæ tuæ divinæ tutelam suscipere, quod aliquo inter amantes te loco numerare dignatus es. Gratias tibi ago, qui cuncta recte moderaris, & ad salutem meam vitamque æternam disponis.

[54] [quod, actis Deogratiis, degustans, mirabiliter immutatur.] Hoc modo gratiis contrito corde persolutis, abiit exploraturus, quale sibi, qui apparuerat Angelus, edulium parasset; reperitque talem inde odoris fragrantiam absistere, ut quod ei assimilari possit, terra hæc contineat nihil. Quam rem miratus, in hasce gratiarum actiones iterum prorupit: Gloria tibi, glorificate Domine, quem in Trinitate laudamus & adoramus; quoniam mea vilissimi adolescentis opera, vere indignissima, aliquo loco habes; meamque insufficientiam singularibus prærogativis prævenire, & participem mellitȩ bonitatis tuæ reddere non dedignaris. Quid retribuam Patri gloriam tribuo, neutiquam cessaturus a momento hoc, cunctis diebus quoad vita superfuerit. Ita precatus, accipiens pauxillum obsonii, degustavit: & infinita dulcedine delibutus, tam subito in divinam affectionem conversos deprehendit sensus suos, ut cum stupore miraretur adeo repentinam mutationem & suavissimam animæ suæ alterationem: insuper & flagrare cœpit ardentiore in Deum Sanctosque omnes caritate, & promptioribus animis in via mandatorum Domini ambulare.

[55] [Idem conspicatus Andream nudum,] Die quodam ad sacram ædem precandi causa abierat more suo, finitoque Officio regressus domum, sedebat pro foribus parentum suorum, adstante ipso etiam patre: cumque B. Andreas illac via publica iter haberet, artes suas exercens, nudus, rerum omnium indigus, pannosa solum & vili veste circa lumbos tectus; vidit eum Epiphanius, motusque commiseratione magna, cupiebat ipsum introducere in domum suam. Ubi vero modus occurreret nullus, [orat patrem suum ut in domum introducatur,] quo id homini publice noto beneficium propter præsentiam patris præstaret; nescio quid causæ prætexens, ita hunc alloquitur: Domine mi ac pater, hominem illum conspicis, nudo corpore plateas oberrantem? Suspicor

ego, insaniam ipsi ab humani generis hoste injectam esse. Nunc autem, Domine mi ac pater dilectissime, ita filii tui dilectissimi Epiphanii mortem immaturam, ita passerculi tui mœrentem vultum numquam aspicias; introducamus illum in domum nostram, & propter munificentiam Domini Dei nostri, honore ac divitiis ex bonitatis suæ thesauro te cumulantis, liceat mihi instruere illi mensam & fundere vinum, ut mercedem animabus nostris recipiamus: illud namque solum in regno cælorum inventuri sumus.

[56] [& exorat, filii indole mirifice gaudentem,] Ad hæc verba, pater divino quodam numine affatus, benigno blandissimoque oculo filium intuitus, & faciem ejus suavissimam deosculatus; Unguentum, inquit, animæ, & lumen oculorum meorum, fili, illa super re meam exquirere voluntatem nil opus erat: vade, & quod animo collibitum tuo est, fac; mea quippe omnia, tua sunt. Cui Epiphanius: Omnino, pater dilectissime, ita opus fuit; quædam enim petenda mihi sunt: nam scriptum est: Filius, qui patri leges præscribit, morte morietur; & patre alicui rei intento, omne consilium filii dissipabitur. Quibus auditis, exultavit gaudio pater, propter sapientiam & prudentes responsiones filii sui: qui propere accelerato gradu Andream insequens, domum usque progressum tandem assecutus est; prehensaque manu ejus, domum suam illum reduxit. Cumque simul eo pervenissent, non invento illic patre Epiphanii, intrare ostium recusavit Andreas, forisque consedit: quem vicini viatoresque conspicati, nudatum vestibus & insanientem, confluxere magno numero; aliis ingemiscentibus & incusantibus satanam, quod tali modo hominem rebus omnibus spoliatum confunderet; aliis elargientibus obolum, aliis vinum propinantibus. At ille instituti sui tenax, a nemine quidpiam recipiebat; sed cunctos a se repellens, pro foribus ædium considebat humi.

ANNOTATA.

a Ecgraphum nostrum habebat, κατά τὸν τοῦ βοὸς τόπον. Notus est ex Codino, Locus bovis nuncupatus, ubi fornax ædificata erat capacissima, præferens caput bovis. Sed quid hoc ad oculos? Ergo pro τόπον, scripsi τύπον, ut sensus sit, ad modum bovis.

b Ms. Vatic. ἀρτίω: Maz. ἀρτύω; malui ἀρτύσω (id est condiam, unde & ἄρτυμα condimentum) ut cum præcedentibus concordaret, κύθραν autem pro χύθραν ollam usurpari hic, manifestum fiet ex Num. 51, ubi diminutive dicitur κυθρίδιον. Est ergo locutio proverbialis, qua quis diceret, offam tibi interam, vel quid simile, id est pœnas mihi dabis, vel, rependam tibi vicem.

c Δραξὴς, num δραστὴς, idem sonans quod δραστὴρ, strenuus, expeditus? ita sane videtur. Ms. Maz. legit ταχὺς celer. Recte.

d Ms. Vatic. minus clare: κατὰ τὸ δοκοῦν αὐτῷ ἐγκρατέυετο.

e Ms. Vatic. solummodo: ἐπικλύζοντος.

f Ἄρουλα. Ms. Maz. ἄρουλλα. Foculum interpretor. Ita disco ex Scholiaste Aristophanis ad Acharnens. Ἐσχάραν, τὴν νῦν καλουμένην ἄρουλαν Focum, quem nunc arulam nuncupant.

g Ms. Mazar τένοντος, torquis. significat autem τένων colli tendones seu nervos solidissimos, sine quorum opera cervicis vertebræ collum nequirent sustinere: sed & τένας collum invenitur in Actis S. Theodori Ducis, unde τενάντιον, torques, apud Nicetam.

h Κήτρου. Ms. Maz. κίτρου quod malim. Latine citrus.

i Ms. Maz. τρούλλιον, a Latino trulla, diversa vasorum genera significante.

k Ita consonat utrumque Ms. Vbi vero id legerit auctor, ipse viderit: non putem in sacris Litteris.

l Ms. Vatic. peregrinam hic habebat vocem παρενέφυρεν.

CAPUT VIII.
Arcana cordium Andreæ revelata coram Epiphanio ejusque famulis, & uni horum indicata illius sanctitas.

Ἔρχεταί τις νεανίσκος, τῇ φύσει εὐνοῦχος, μεγιστάνου τινὸς τυγχάνων Κουβικουλάριος· ἦν δὲ τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ὡς τὸ ῥόδον, καὶ λευκὸς τῷ σώματι

ὡς χιὼν, εὐειδὴς, ἐπίξανθος, βλακείαν οὐ τὴν τυχοῦσαν κεκτημένος, μόσχου μήκοθεν ἀπόζων, μαλακοὺς περιβεβλημένος χιτῶνας· διὰ δὲ τὸ εἶναι τὸν Ἐπιφάνιον συμμίληκα αὐτοῦ καὶ γειτνιάζειν, μεταξὺ ἀλλήλων ἦν ἀγάπη πολλή. Κατεῖχεν οὖν Εὐνοῦχος ἐκεῖνος φοίνικας καθάπερ ἰσχάδας ὡς τριάκοτντα· θεασάμενος οὖν τὸν Ὅσιον γεγυμνωμένον τῷ σώματι, καὶ τῷ δέει βληθεὶς, τὸ πράγμα ἐξενίζετο, καὶ ἐπηρώτα τὸν Ἐπιφάνιον λέγων· Φίλτατέ μου καὶ πεποθημένε Ἐπιφάνιε, τίς ἄρα οὗτός ἐστιν; τίνος χάριν παράγει γυμνὸς, κρύους ἀφορήτου καὶ χειμῶνος ὑπάρχοντος, καὶ ὥσπερ οἱ ἐν θαλάσσῃ κινδυνεύοντες, οὕτως καθέστηκεν; Ἐπιφάνιος εἶπεν· Γλυκύτατέ μου ἀδελφὲ, τί σοι ἔχω εἰπεῖν ὑπὲρ τοῦ φαινομένου, οὐκ ἐπίσταμαι· ἐπειδὴ ᾑχμαλώτευται διάνοια αὐτοῦ ὑπὸ τοῦ πνεύματος, καὶ περιάγει παρατραπεὶς ταῖς φρεσὶν ὥσπερ πασχικῶς πεφυρμένος· πάντες δὲ οἱ τοιοῦτοι διαῤῥήσουσιν τὰς ἑαυτῶν χιτῶνας, καὶ ἀναισθητοῦντες τρέχουσιν. Λελάληκεν δὲ τοῦτο, μὴ βουλόμενος ἐκκαλύψαι τὴν ἀρετὴν τοῦ Ὅσίου. Ταῦτα ἀκούσας ἐκεῖνος ἡσύχαζεν, καὶ ὥσπερ πένητα οἰκτείρας ἅς κατεῖχεν φοίνικας ἐδίδου τῷ Μακαρίῳ λέγων· Δέξαι τέως ταῦτα, ἐπειδὴ ἐνταῦθα οὐδὲν ἕτερον ἔχομεν. δὲ Ὅσιος νοεροὺς ὀφθαλμοὺς κεκτημένος, ἔγνω τὰ ἔργα τῆς ψυχῆς αὐτοῦ, καὶ βλοσυρῷ τῷ ὅμματι ἀπιδὼν εἰς αὐτὸν ἔφη· Δῶρον κωλοφονίας οἱ σαλοὶ οὐκ ἐσθίουσιν. Ἀγνοήσας οὖν ἐκεῖνος τὸ λεχθὲν αὐτῷ, ἔφη· Παρατετραμμένε ἐπ᾽ ἀληθείας, φοίνικας βλέπων, κωλοφονίας δοκεῖ σοι ταῦτα εἶναι.

Λέγει αὐτῷ Μακάριος· Δόλιε, ἄπελθε ἐν τῷ κοιτῶνι τοῦ κυρίου σου, καὶ ἐργάζου μετ᾽ αὐτοῦ τὴν ἀσθένειαν τῶν Σοδομιτῶν, καὶ ἐπιδώσει σου καὶ ἑτέρας φοίνικας· ταλαίπωρε, μὴ βλέπωντὰς ἀκτῖνας τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας, μὴ ἰδὼν τῆς γεέννης τὴν ἀγριότητα τὴν δρυμυτάτην, οὔτε κᾂν τὸν Ἄγγελον αἰσχύνῃ τὸν καθάπερ Χριστιανῷ ἀκολουθοῦντά σοι· τί σοι δέει γενέσθαι, ἀκάθαρτε, ἐν ταῖς γωνίαις παρεδρεύων τὰ μὴ δέοντα ἐργαζόμενος, ἅπερ οὐδὲ οἱ κύνες, ἅπερ τὰ ἑρπετὰ καὶ ὄφεις, ἅπερ οὐδὲ οἱ χοῖροι πράττειν οὐκ ἴσασιν· πόθεν κατάρατε μεμαθηκὼς ταῦτα κατεργάζεν; Οὐαὶ τῇ σῇ νεότητι, ἦν σατανᾶς παρατρώσας εἰς φοβερὸν πυθμένα ἅδου σφοδροτάτῃ τινὶ καὶ ἀπείρῳ ἰταμότητι κατεκρέμνησεν. Ὅρα καὶ μὴ ποῤῥωτέρῳ πρόβαινε b, [μή ποτε δικαίως θεἳλάτῳ πυρὶ καταναλωθεὶς πρόωρον ἀφαρπάζων σου τὴν νεότητα, καὶ ἐνθαῦτα μὲν τοιούτῳ πρηστῆρι], ἐκεῖθεν δὲ γεέννης πυρὶ λυγρῶς ὁλοκαυτώσει σε. Ταῦτα ἀκούσας ἐκεῖνος ἔφριξεν, ὡς πῦρ γεγονὼς πρόσωπον αὐτοῦ, καὶ ᾐσχύνθη μεγάλως. Λέγει οὖν Ἐπιφάνιος πρὸς αὐτόν· Τί σοι ἐγένετο, κύριέ μου γνήσιε φίλε; τίνος χάριν διετράπης, ὡς πῦρ γεγονὼς τὸ πρόσωπόν σου; Οὐκοῦν εἴρηκά σοι ταῦτα; ἐπειδὴ εἴτι φθάσει, λαλεῖ παρατετραμμένος καὶ πεφυρμένος; Πλὴν ἀγαπητέ μου ἐν Κυρίῳ, εἴπερ συνοῖδάς τι ἀπο τῶν ἤδη ὑπ᾽ αὐτοῦ ῥηθέντων, πορευθεὶς ὕπαγε, καὶ σεαυτὸν εἰς διόρθωσιν ἄγε, καὶ μὴ ἀηδιάζου ἐπὶ τοῖς λόγοις· νέος γὰρ εἶ καὶ τρυφερὸς, καὶ σατανᾶς, ἀγαπητέ μου, χαλεπός ἐστιν καὶ ἀποπλανᾷ ἡμᾶς πράττειν τὴν ἁμαρτίαν, δι᾽ οὐδ᾽ ἕτερον, εἰ μὴ ἵνα κέκτηται ἠμᾶς εἰς παραμυθίαν ἑαυτοῦ, ἐν φλογὶ γεέννης κατακαὶομένους αὐτῷ. Ταῦτα ἀκούσας ἐκεῖνος, ἀνεχώρησεν.

δὲ τίμιος Ἐπιφάνιος διεγείρας τὸν Ὅσιον, ἐπορεύθησαν ἐν τῷ κοιτῶνι αὐτοῦ, καὶ εὑρῶντες τράπεζαν, καθεσθέντες ηὐφράνθησαν ἐπὶ ταῖς δωρεαῖς τοῦ Σωτῆρος· καὶ μετὰ τὸ μεταλαβεῖν αὐτοὺς, λέγει Ἐπιφάνιος πρὸς τὸν Μακάριον· Τίνι τρόπῳ, κύρι μέγας

οὕτως ἀποτόμοις ἐχρήσω ἐλεγμοῖς τῷ προσφιλεῖ μοι χρηματίζοντι; Ἐφη πρὸς αὐτὸν Μακάριος· Ἐπειδὴ προσφιλής σοι καθέστηκεν καὶ ἀγαπητὸς, τούτου χάριν ἐποίησα πρὸς αὐτὸν τὸν κατάλογον· ἐπεὶ οὐκ ἦν φίλος σου τὸ οἱονοῦν ῥῆμα ἐξ ἐμοῦ οὐκ ἠκόει τὸ σύνολον· οὐ γὰρ ἐμοὶ σκοπὸς ὥς τε ἐλέγχειν καὶ ἐπιτιμᾷν τοῖς ἁμαρτωλοῖς, ἀλλὰ τρέχειν με τὴν εὐθεῖαν ὁδὸν τὴν ἐπὶ τῇ ἀμείνῳ ἀπάγουσαν. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Οἶδα, δοῦλε τοῦ Θεοῦ κᾀγὼ, ἀλλ᾽ οὗτος νεανιας οἰκέτης ἐστὶν, καὶ βιαζόμενος ὑπὸ τοῦ κυρίου αὐτοῦ· τί ἕξει ποιῆσαι; Λέγει Ὅσιος· Οἶδα ὅτι οἰκέτης ὑπάρχει, οὐκ ἀγνοῷ τοῦτο, πλὴν εἰς τὰς σωματικὰς χρείας ὀφείλει ἐξυπρετεῖν οἰκέτης τὸν ὀνησάμενον, οὐχὶ εἰς τὰ ἔργα τοῦ διαβόλου, καὶ εἰς τὰς πράξεις τῆς ἀτιμίας, μάλιστα εἰς τὸ ἐπικατάρατον τοῦτο καὶ βδελλυρὸν ἀτόπημα, ὅπερ οὐδὲ τὰ ἀναίσθητα κτήνη τοῦτο πράττειν οὐκ ἴσασιν· ἄνθρωπος γὰρ τίς ἐστιν, ὃς οὐκ αἴσθηται, τῆς κόπρου ταύτης τὴν δυσσωδίαν ἀποδιδράσκειν; Ἐπιφάνιος λέγει· Ἐὰν κύριος αὐτοῦ προσκαλέσηται αὐτὸν, εἴτε εἰς σωματικὴν δουλείαν, εἴτε εἰς ἐφάμαρτον, εἴτε εἰς πνευματικὴν, ἐὰν μὴ ὑπακούσῃ ὡς δοῦλος, πάντως οἶδας πόσα πάσχει, ὑβριζόμενος, τυπτόμενος, ἀπειλούμενος, καὶ τὰ λοιπὰ κακὰ ἐκδεχόμενος. Ἔφη Ὅσιος· Τοῦτό ἐστιν Ἰησοῦ Χριστοῦ τὸ μαρτύριον, ὅπερ αἰνιττόμενος ἔλεγεν Μακάριοι οἱ δεδιωγμένοι ἕνεκεν δικαὶοσύνης, ὅτι αὐτῶν ἐστιν βασιλεία τῶν οὐρανῶν. Ἐὰν τοίνυν οἰκέται τοῖς δεσπόταις εἰς τὴν τῶν σοδόμων μυσαρὰν καὶ βδελλυκτὴν ἐπιθυμίαν οὐχ ὑποκύπτουσιν, οὗτοί εἰσιν μακάριοι καὶ τρισμακάριοι. ὅτι διὰ τῶν βασάνων ὧν λέγεις, σὺν τοῖς μάρτυσι λογισθήσονται.

Ταῦτα αὐτῶν ὁμιλούντων εἷς τῶν οἰκετῶν Ἐπιφανίου, ἀφωρισμένος εἰς τὸ ὀψώνιον τοῦ πατρὸς αὐτοῦ [πνευματικοῖς ὄμμασιν] ἐπιγνοὺς τὴν τοῦ Ὁσίου ἐργασίαν (πῶς δὲ ταῦτα ἐπέγνω Θεῷ μόνῳ γνωστόν) καθήσας πρὸ τῶν ποδῶν αὐτοῦ, δάκρυσι καθικέτευε τὸν Ὅσιον, ὅπως παρακαλέσῃ τὸν Θεὸν ὑπὲρ αὐτοῦ τοῦ γενέσθαι αὐ τὸν τοιαύτης ἐργασίας. Ἐγνω δὲ τῷ πνεύματι Δίκαὶος τί εἰσιν ὅπερ παῖς ἐξελιπάρει κομίσασθαι, καὶ βουλόμενος κατ᾽ ἰδίαν ὁμιλῆσαι αὐτῷ, τῇ δυνάμει τοῦ ἁγίου Πνεύματος μετέστρεψεν καὶ τὴν ὁμιλίαν τοῦ παιδὸς εἰς τὴν τῶν Σύρων c διάλεκτον, καὶ καθεζόμενος Ὅσιος, ὁμίλει αὐτῷ Συρισὶ ὅσα ἐβούλετο. δὲ παῖς ἔλεγεν, Ἐὰν οὐκ ἠδυνόμην, οὐκ ἄν παρεκάλουν σοι τοιοῦτος γενέσθαι ὁποῖος εἶ καὶ αὐτός. δὲ Ὅσιος λέγει πρὸς αὐτόν· Οὐ δύνασαι ὑποφέρειν τοὺς ἱδρῶτας καὶ τὰ σκάμματα τῆς ἀρετῆς ταύτης, ἐπειδὴ βιαστή ἐστιν ὁδὸς, καὶ ἀπείρου πόνου καὶ μόχθου· μένε οὖν μᾶλλον καθὰ εἶ ἐν εὐσεβείᾳ καὶ σεμνότητι, διδασκόμενος ὑπὸ τοῦ κυρίου σου Ἐπιφανίου τὰ κρείττονά σοι καὶ σωτηρίας ἐχόμενα, φεύγων πορνείαν, μνησικακίαν, καὶ τῶν λοιπῶν παθῶν τὸν κατάλογον· καὶ τί σοι χρεία ἀνάγκαὶς τοιαύταις σεαυτὸν κατυποβαλεῖν; δὲ παῖς εὶπεν αὐτῷ· Εἰ οὖν βούλει τῆς ἐμῆς ἐλεεινότητος ὑπακοῦσαι, λεξαι μοι ὅτι οὐ δύνασαι τοῦτο ποιῆσαι. Ταῦτα δὲ ἀκούσας Ὅσιος ἡσύχαζεν.

δὲ Ἐπιφάνιος βλέπων τὴν ἀθρόαν μεταβολὴν τῆς γλώττης τοῦ παιδὸς, ὅτι μὴ μεμάθηκεν ἀπεφθέγγετο, ἐν τῇ καρδία αὐτοῦ ταῦτα συνέβαλεν καὶ λέγει· Βαβαὶ τοῦ θαύματος, πόσα οἱ Ἅγιοι δύνανται! δὲ Μακάριος ἐδεήθη τοῦ Κυρίου περὶ τοῦ παιδὸς, χάριν τῆς ἐκείνου αἰτήσεως, τί ἄρα δέει γενέσθαι· καὶ ἦλθεν φωνὴ αὐτῷ λέγουσα· Οὐκ ἔστιν τοῦτο

συμφέρον, ἄπαγε τοῦ ἐγχειρήματος· Δεῖξον αὑτῷ πρᾶγμα ὁποῖόν ἐστιν, μὴ ὡς ἀδυνάτου σου, τοιαῦτα καταψηφίσεται. οὖν Μακάριος ἔφησε τῷ Ἀγγέλῳ τῷ ἐφεστῶτι· Πλῆσον τὸ ποτήριον τῆς θυμηδίας, ἀφ᾽ ἧς χάρις τοῦ κατ᾽ ἐμὲ χαρίσματος ἐπήνθησεν. Ἐποίησέν τε Ἄγγελος Κυρίου· καὶ λέγει πρὸς αὐτὸν Μακάριος· Ποτιεῖς ἐκεῖνον τὸν ἐπὶ τῶν ποδῶν μου καθήμενον. δὲ εὐθέως ἀοράτως ἐπότισεν αὐτὸν, καὶ ἤρξατο παῖς παραπλήσια σχήματα πράττειν ἐοικότα τῷ θεοφόρῳ πατρὶ, ὅςτις ὁρῶν αὐτὸν ἐμειδία εὐφραινόμενος. δὲ Ἐπιφάνιος ὁρῶν τὸ γεγονὸς ἐταράχθη, φοβηθεὶς μή ποτε ἐπαναδράμῃ πᾶσα ἀγανάκτησις τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, καὶ λέγει πρὸς τὸν Μακάριον· Δέομαί σου, δοῦλε τοῦ Θεοῦ, μὴ ποιήσῃς τοῦτο τὸ πρᾶγμα ἐπὶ τῷ οἰκέτῃ τοῦ πατρός μου, μή ποτε καὶ αὐτὸς ἐξουδενωθείσῃ, καὶ Θεὸς ἀντὶ ἀγαθοῦ βλασφημηθήσεται, καὶ ἐμὲ μεμισημένον καὶ ἐπάρατον δείξῃς τῷ γεννήτορι, καὶ οὐκ ἔξω τοῦ ἐντεῦθεν εἰσαγάγεσθαί σε. Παρακαλῶ οὖν καὶ δέομαι μὴ κενὴν ἀποπέμψῃς τὴν δέησίν μου, μέμνησο μιᾶς ἡμέρας ἀγάπην ἐμοῦ τοῦ οἰκέτου σου.

δὲ Μακάριος μὴ θέλων τὸν Ἐπιφάνιον κενὸν ἀποπέμψαι, ὑπήκουσεν αὐτοῦ τῆς δεήσεως, καὶ προσέταξεν πάλιν τῷ Ἀγγέλῳ τοῦ ἄραι ἀπ᾽ αὐτοῦ τὸ καταχθὲν αὐτῷ δώρημα· καὶ πάλιν ἦλθεν παῖς εἰς τὴν προτέραν κατάστασιν, καθὼς πρώην ἐχρημάτιζεν. Ἐν λύπῃ δὲ μεγίστῃ γενόμενος οἰκέτης, παρεκάλει τὸν Ὅσιον δοθῆναι αὐτῷ πάλιν τὸ δῶρον ἐκεῖνο. δὲ πρὸς αὐτὸν ἀπεφθέγξατο· Λελάληκάς μοι, οὐ δύνασθαί με τοιοῦτον ἐπιδείξασθαι ἔν σοι· θέασαι τοίνυν καὶ ἴδε ὅτι ἐν τῷ ὀνόματι Κυρίου καὶ μείζονα, εἰ βούλομαι, ἔν σοι ἐπιδείκνυμι· πλὴν κύριός σου Ἐπιφάνιος κώλυμά σοι καθέστηκεν, παρὰ γνώμην γὰρ τοῦ κυρίου σου οἱ θεῖοι κανόνες πράττειν οὐκ ἐπιτρέπονται. Εἷς δὲ τῶν συνδούλων τοῦ παιδὸς, προστάξει τοῦ δεσπότου αὐτοῦ, κέκληκεν αὐτὸν εἰς διακονίαν. Ἑσπέρας δὲ ἤδη γενομένης, ἐβιάσατο Ἐπιφάνιος τὸν Ὅσιον τοῦ μεῖναι ἐκεῖσε, καὶ ὂς ὑπέκουσε. Περὶ δὲ τρίτην φυλακὴν τῆς νυκτὸς εὐκαιρησάντων πάντων τῶν οἰκετῶν, συνήχθησαν κατ᾽ ἔθος πρὸς τὸν Ἐπιφάνιον, ἀγάπῃ δὲ διαπύρῳ κρατούμενοι πρὸς αὐτὸν, ἦν γὰρ τοῖς πᾶσιν αἰδέσιμος καὶ ἐράσμιος· ἱσταμένων οὖν αὐτῶν χερσὶν ἐσφιγμέναις, προσέταξεν αὐτοὺς καθεσθῆναι.

Ὡς οὖν ἐκαθέσθησαν κύκλῳ αὐτοῦ, μακάριος Ἀνδρέας τῷ νοερῷ τῆς διανοίας ὂμματι ἑώρα ἑνὸς ἑκάστου τὰ ἔργα, καὶ ποίῳ σφάλματι ἔκαστος αὐτῶν προκατείληπτο· καὶ θέλων αὐτοὺς ὀφελῆσαι, τροπευσάμενος ὁμιλίαν ἤρξατο λέγειν, παραβολήν τινα ἐρευγόμενος. Αὐτοὶ δὲ ἐνωτιζόμενοι τοῦ Ὁσίου τὰ ῥήματα καὶ αἰσχυνόμενοι, ὡσεὶ φλόγα τῇ αἰδὼ μετεφέροντο, οἱ δὲ φρίκῃ συνεσφίγγοντο, ἄλλοι ἰλιγγίουν καὶ ἐτρόματτον, ἕτεροι αἰσχυνόμενοι ἀνεχώρουν· γὰρ ἁπλὴ τοῦ Δικαίου ὁμιλία, πάντων τὰ ἁμαρτήματα ἀποτόμως ἤλεγχεν, ποίῳ τρόπῳ καὶ πῶς ταῦτα ἐξειργάσαντο. Καὶ δὴ τοῦτο θαυμαστότερον ὅτι ἰδίᾳ διαλέκτῳ ἑκάστῳ αὐτῶν ἤλεγχεν τὁ ἁμάρτημα· ἔλεγον δὲ ὑπολαμβάνοντες· Δι᾽ ἐμὲ ταῦτα ὁμιλεῖ οὗτος ἄνθρωπος.

Φόβῳ δὲ βαλλομένων καὶ τρόμῳ ἐν τῷ αὐτὸν ἐκφαυλίζειν τὰ ἁμαρτήματα αὐτῶν, ὁρῶν παμμίαρος δαίμων τοὺς οἰκέτας Ἐπιφανίου ἐλεγχομένους τὰ παραπτώματα αὐτῶν, συνεγείρει μετ᾽ αὐτοῦ καὶ ἄλλους ἀπὸ τῶν ἀκαθάρτων πνευμάτων, καὶ ἐν τῷ προαυλίῳ καθεζόμενοι ἐγελοίαζον· γνοὺς δὲ τοῦτο Μακάριος ἐμειδία, ἀκούων ταῦτα. οὖν Ἐπιφάνιος καὶ οἱ σὺν αὐτῷ, ἐνωτιζόμενοι τὸ

τοῦ Δικαίου γέλοιον, ξένον τοῦτο ἡγοῦντο, καὶ δι᾽ ἢν αἰτίαν τοῦτο εἰσπράττει μαθεῖν ἐβουλοντο· οὐ γὰρ ἤκουον ἐκεῖνοι τῶν πονηρῶν πνευμάτων τὸ γέλοιον, οὐκ ὄντες τῆς τοιαύτης διαβλέψεως ᾄξιοι. Συνιεὶς δὲ τοῦτο Δίκαὶος d [λέγει τῷ τοῖς δεξιοῖς αὐτοῦ ἐφεστῶτι Ἀγγέλῳ·] Ἄρον τὸ τῇδε κάλυμμα· καὶ ἅμα τῷ ῥήματι ἀπεκαλύφθησαν αἱ ἀκοαὶ τῶν ψυχῶν αὐτῶν, καὶ ἤκουον τὰ παρὰ τῶν δαιμόνων λεγόμενά τε καὶ γελοιαζόμενα. Ἐπηρώτων δὲ τὸν Ἐπιφάνιον οἱ αὐτοῦ, λέγοντες· Κύριε, τίνες εἰσὶν αἱ ἄσωται αὐταὶ γυναῖκες, αἱ ἔξω ἑστῶσαι, καὶ τῷ γελοίῳ κοπτώμεναι, καὶ ταῖς ἀναιδείαις ἐπιφερόμεναι; δὲ λέγει αὐτοῖς· Ὅτι ἁμαρτωλῶν ἡμῶν ὄντων, γελῶσιν εἰς τὰ πρόσωπα ἡμῶν οἱ δαίμονες. Ταῦτα ἀκούσαντες, ἑαυτοῖς κατεμέμφοντο, καὶ εὐθὺς ἐξαναστάντες, καὶ τῷ τιμίῳ Ἐπιφανίῳ προσκυνήσαντες, ἐπορεύθησαν ἕκαστος ἐπὶ ταῖς κοίταις αὐτῶν. Ἀναχωρούντων δὲ αὐτῶν, ἕτερος πρὸς τὸν ἕτερον ἔλεγον· Ἐθεάσω πρᾶγμα παράδοξον, πῶς μοι πένης οὗτος λελάληκεν τὰ ἐμὰ πλημμελήματα; Λέγει ἕτερος· Ναὶ ἀδελφὲ, καὶ τὰ ἐμὰ παντα διηγήσατο. Ἀπεκρίθη δὲ καὶ ἕτερος· Πιστεύσατέ μοι, ἀδελφοὶ, καὶ ἐμοὶ τὰ τῆς καρδίας μου κρυπτὰ ἀπεκάλυψεν. Καὶ οἱ μὲν ἔλεγον, ὅτι Ἅγιός ἐστιν· οἱ δὲ ἔλεγον, Οὐχὶ, ἀλλὰ μάντης ἐστὶ, καὶ ἀπὸ τοῦ τῶν ζώδων e στοχασμοῦ ἀναγγέλλε ἡμῖν τὰ ἁμαρτήματα ἡμῶν. Ἄλλοι ἔλεγον· Ἀπὸ δαιμονικῆς ἐνεργείας ταῦτα ἡμῖν ἀπεκάλυψεν.

Ὑπνωσάντων οὖν πάντων τῶν οἰκετῶν αὐτοῦ, τότε Ἐπιφάνιος, ὡς ἐξ ἔθους αὐτῷ ἦν, καταλιμπανων τὴν κλίνην αὐτοῦ, f τάπητα τιθεὶς ἐπὶ τοῦ ἐδαφους, τοῦ ὕπνου μετελάμβανεν. δὲ Ὅσιος σχηματισάμενος ἐν τῇ κλίνῃ τοῦ Ἐπιφανίου τοῦ ὑπνῶσαι, ὅτε δὲ ὕπνωσεν Ἐπιφάνιος, καταλιπὼν τὴν στρωμνὴν Ἐπιφανίου, καὶ κατελθὼν ἐν τῇ αὐλῇ, εὗρεν κοπρώδη τόπον, κᾀκεῖσε διέμεινεν τῆς νυκτὸς τὸ ὑπόλοιπον. Πρωΐας δὲ γενομένης προπεμπόμενος ὑπὸ Ἐπιφανίου, ἐξῆλθεν εἰς τὸν πνευματικὸν ἀγῶνα αὐτοῦ. Τότε προσκαλεσάμενος Ἐπιφάνιος τὸν παῖδα, ὃν λελάληκεν Ἅγιος τῇ Σύρᾳ διαλέκτῳ, ἐπυνθάνετο παρ᾽ αὐτοῦ, Ποίῳ τρόπῳ τὰ μυστήρια ἐκεῖνα ἔν σοι διεπραχθησαν. δὲ φίλτατος ὢν ἀεὶ εἰς αὐτὸν, ἅπαντα τὰ εἰς αὐτὸν γεγονότα ἀνελλειπῶς διηγήσατο.

Ὅτε ἦλθεν, κύριέ μου, Ὅσιος ἐν τῷ κοιτῶνί σου ἐγενόμην εὐθέως ἐννεὸς, καὶ ἑώρων τὸ πρόσωπον τοῦ Ἁγίου ἐκείνου ὡς τὸν ἥλιον ἀπαστράπτον· ἐξισταμένου μου δὲ, ἐνωτίζομαι φωνῆς πόθεν οὐκ οἶδα, λεγούσης μοι· Πρόσχες καὶ ἴδε, ἡλίκον αὐτὸν διὰ τὸν Κύριον g σαλία πεποίηκεν. Ἑώρουν οὖν καὶ ἰδοὺ ἀπὸ τῆς ἀκτῖνος τῆς οὔσης ἐπὶ τὸν Δίκαὶον, μικρά τις ἀκτὶς μερικῶς χωρισθεῖσα προσεπέλαμψε τῇ ὄψει μου· καὶ εὐθεως ἠρξάμην ποιεῖν τὰ σχήματα αὐτοῦ ὅσην προθεσμίαν ἐτεθέασο· ἔπειτα ἀφείλασιν ταῦτα ἐξ ἐμοῦ, καὶ ὑπῆρχον καθὰ καὶ πρώην εἰς τὰ τοῦ κόσμου ὑπερειδόμενος ἤθεσιν. Ἰδού Κύριέ μου ἀπὸ τοῦ νῦν αὐτὸς γενοῦ προνοητὴς τῆς σωτηρίας μου, ὁδηγῶν με ἐν τρίβῳ τῶν τοῦ Θεοῦ ἐντολῶν. Ταῦτα ἐνωτισθεὶς θαυμάσιος Ἐπιφάνιος καὶ ἰλλιγγιάσας, ἐξέστη τῷ πνεύματι, καὶ περιπλακεὶς αὐτῷ δάκρυσιν, ἠσπάσατο τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτοῦ, ὡς θεατὰς γενεσθαι τῶν τοιούτων μυστηρίων, καὶ ἔλεγεν· παντοκράτωρ Κύριος, δείξας τὰ θαυμαστὰ μυστήρια ταῦτα, δυνατός ἐστιν σώσασθαι καὶ τὴν καλήν σου ψυχὴν, ἠγαπημένε ἀδελφέ μου· κᾀγὼ ἀπὸ τὴν σήμερον ὡς φίλῳ μου γνησίῳ καὶ συναίμονι πνευματικῷ οὕτω τὰ περί σου διαθήσομαι. Ἠγάπα τοίνυν ἔκτοτε τὸν παῖδα Ἐπιφάνιος, συνεργὸς αὐτῷ h [γενόμενος εἴς τε τὰ ψυχικὰ καὶ σωματικά].

[57] Interea ad est adolescens quidam, natura eunuchus, Magnatis alicujus Cubicularius. Vultus ei rubebat colore roseo, candebat corpus

niveo, erat species decora, capilli flavi, mollities non vulgaris; multum eminus quoque muscum olebat, mollibus indutus vestimentis. Quia vero par erat Epiphanio ætate, [Eunuchi, Epiphanio amici, donum respuit,] & domicilio vicinus, mutuo inter sese amore prosequebantur. Habebat porro Eunuchus ille penes se dactylos, instar ficuum aridarum, circiter triginta numero: & oculis in Sanctum vestitu destitutum conversis, horrore perculsus & insolentis rei novitatem miratus, percunctabatur Epiphanium hoc modo: Dilectissime desideratissimeque Epiphani, quid isthoc tandem est hominis? quamobrem nudus procedit, frigore præsertim intolerabili & tempestate sævientibus? nullum inter ipsum & periclitantes in mari discrimen intercedit. Cui Epiphanius: Jucundissime frater, quid tibi super his, quæ oculis patent, dicam, equidem ignoro: exagitante mentem illius spiritu, eamque a sede sua dejiciente, vagatur non aliter quam insessus a dæmone: homines autem istiusmodi lacerare vestimenta sua, & absque pudore aut verecundia cursitare solent. Ita Epiphanius, ut ne virtutem viri sancti in lucem proferret: quibus acquievit Eunuchus: misertusque Andreæ, uti pauperis, porrexit quos habebat dactylos, his additis verbis: Cum aliud mihi modo in promptu non sit, accipe hæc. At Sanctus, mentis oculis interiora cordis illius pervadens, torvoque in hominem vultu intuitus: Ficos, inquit, non comedunt insani. Cujus dicti energiam a non assecutus alter; Revera, inquit, insanus es, qui cum dactylos vides, videre te ficos arbitraris.

[58] Tum B. Andreas: Versipellis, apage hinc ad conclave domini tui, [ipsumque sodomiticæ cum hero consuetudinis arguit.] cum ipso sceleri Sodomitico operam daturus; & alios etiam tibi dactylos suppeditabit. O te miserum! qui ad fulgentissimam cælestis regni lucem cæcutis; qui crudelissima gehennæ tormenta non cogitas; qui Angeli te, utpote Christianum, comitantis reverentia non compesceris. Quid metuendum tibi est, sceleste, cum in angulos latebrasque te abdis, illa commissurus flagitia, quæ etiam canes, quæ serpentes & angues, quæ ipsimet porci patrare exhorrescunt? Quo isthæc præceptore didicisti? Væ adolescentiæ tuæ, quam satanas misere vulneribus concisam in terribile inferni barathrum, vehementissimo cum impetu ac violentia, præcipitem dedit. Quamobrem consule rebus tuis, nec porro perge; ne forte divinitus superveniente igne consumptus, in juventutis flore auferaris; sicque hic igneo turbine, istic vero violenta inferni flamma misere comburaris. Audita hac salutari admonitione, totus inhorruit Eunuchus; &, excandescente in modum ignis facie, maximopere confusus est. Quare ad ipsum Epiphanius: [Eo post salutare monitum digresso,] Quid tibi, Domine & amice fidelis, evenit rei? cur mutata facies tua inflammatur ut ignis? Nonne ita præ dixi tibi, quod si quid assecutus sit mente captus insessusque a dæmone, id in medium proferat? Nunc igitur, carissime in Domino, si cujuspiam illorum, quæ ipse locutus est, conscius tibi sis; vade, & ad frugem redi meliorem, nec ad ea, quæ vere tibi objecta sunt, erubesce: juvenis quippe es, molliter educatus; diabolus contra infestus, nos circumveniens ad peccandum inducit, non aliam ob causam, quam ut ex nostra gehennæ ignibus ustulatorum societate qualemqualem ipse consolationem nanciscatur. Quibus auditis, abiit Eunuchus.

[159] [Epiphanius ipsum Sancto excusat,] Venerandus autem juvenis Epiphanius allevatum Andræam in conclave suum introduxit: ubi instructam reperientes mensam, discubuerunt; & Salvatoris nostri liberalibus donis delectati sunt: quorum ubi esu refecerant vires, his dictis aggreditur

B. Andream Epiphanius: Quamobrem, Domine & amicorum maxime, tam acribus incessisti dictis Eunuchum illum mihi intimum? Cui Sanctus; Vel ideo, inquit, quod intimus tibi est ac plurimum dilectus, scelera ipsi sua ob oculos ponere visum est: quod si minus tibi fuisset amicus, istiusmodi vox nulla prorsus elicita ex ore meo fuisset: neque enim illum mihi proposui scopum, ut arguam & castigem peccatores; sed ut ipse ea, quæ recta ad perfectionem ducit, decurram via. Tum Epiphanius: Id equidem novi, famule Dei, ait. Verum hic adolescens, servus est, [velut domini potius ea culpa sit:] cogiturque a domino suo: quid faciat? Reponit Sanctus: Nec me latet, servum esse illum; ne id putes: verum servus frugi ad obsequia ususque necessarios tantum præsto esse debet domino suo, qui se emit; non itidem ad opera diabolica & nequitias, nedum ad abominandum atque execrabile, quod dixi, flagitium. Quis enim homo non putet, sceleris illius fœditatem sibi aversandam esse, quod ipsa jumenta, ratione destituta, numquam admiserint? Rursum Epiphanius: [sed Andreas excusationem refellit.] Si dominus ipsum suus adesse jusserit, sive ad obsequium corporale, sive peccaminosum, seu spirituale præstandum; nec tamen illi morem gesserit, ut servum decet; ignorare non potes, quot misero illi maneant perferendæ injuriæ, intentandæ minæ, sentienda verbera, alia innumera subeunda. Hoc quidem, inquit Sanctus, martyrium est quod testificatur Christus Jesus, dicens: Beati, qui persecutionem patiuntur propter justitiam, quoniam ipsorum est regnum cælorum. [Matt. 5. 10.] Si qui itaque servi dominis suis, ad scelus abominabile sodomiticæ immanitatis solicitantibus, non succumbant; ii vere beati & beatissimi sunt, quia per supplicia, quæ memorabas modo, id consequentur, ut sanctis Martyribus annumerentur.

[60] [Epiphanii famulus, Andreæ scopum intelligens,] Dum talibus inter se colloquiis vacant, quidam e domesticis Epiphanii, paternæ mensæ cibisque parandis inserviens, ubi conspicatus Sanctum, ejusque (sed quomodo, solus Deus noverit) assecutus est mentis oculis vivendi rationem; procidit ad pedes illius, multis cum lacrymis supplicans, pro se ut intercederet apud Deum, impetraretque ut sibi quoque istiusmodi institutum sectari liceret. Sanctus autem, quid alter supplicibus obtinere precibus niteretur cognoscens; cupiensque seorsim cum solo colloqui, mutavit sancti Spiritus virtute vernaculam servi linguam in Syriacam; locutusque Syriace cum illo est, quæcumque vellet. Cum vero Andream compellans famulus, non se precari, diceret, ut in societatem vitæ illius admitteretur, [petit ut eum possit sequi;] si pares sibi vires non essent: negavit Andreas, posse ipsum sudores laboresque, ad tam sublime virtutis culmen enitentibus subeundos, superare: quoniam via, inquiebat, prærupta & acclivis, laboriosa & difficilis admodum est. Quare auctor tibi sum, ut in præsenti statu constanter pietati religionique operam des, & a Domino tuo Epiphanio diligenter discas, quæ ad virtutem salutemque tuam maxime conducunt: fornicationem fuge, injuriarum obliviscere, alias affectiones universas tempera: quæ enim talibus te subjiciendi necessitas urget? Ad hæc famulus, Si vis, inquit, miserrimæ meæ vilitati obsequi; dic, quod non potes id effectum dare. Quibus auditis obticuit Andreas.

[61] Interea vero Epiphanius, animadvertens, subita linguæ mutatione famulum suum, quæ numquam didicerat, in medium proloqui, impensius rem animo perpendit exclamavitque, Papæ! quantum miraculum! quid Sancti non efficiant? Beato autem Andrea Dominum precibus pro famulo

qui eas enixe flagitarat, interrogante; quid tandem illo futurum esset; allapsa vox est, ita inquiens: Neutiquam illud expedit, apage cum isthoc consilio: ostende ipsi quanta res sit; [ut autem sciat hoc impetrari posse,] impares ei vires esse ad talia aggrediendum. Andreas igitur ait Angelo adstanti sibi: Imple calicem hunc liquidæ voluptatis mero, cujus olim gustu divinæ gratiæ donis cumulatus sum. Parentique mox Angelo, Da, inquit, illi ad pedes meos prostrato potandum. Quod factum continuo est modo invisibili; cœpitque famulus similes plane gestus exprimere deiferi patris Andreæ, qui illum conspiciens non se temperavit a risu. At Epiphanius rei novitate turbatus, veritusque, [eidem assimilatur ad tempus;] ne patri hinc suo commoveretur bilis, talibus Sanctum precibus adorsus est: Amabo te, famule Dei, ne tali modo patris mei famulum affici patiaris; ne forte & tu ipse malum tibi accersas, & Deus pro bonis blasphemias recipiat, & me patri meo odiosum atque execrandum reddas, neque audebo deinceps te huc introducere. Oro igitur atque obsecro, ut irritas ne velis esse preces meas, memor amoris & beneficii a me servo tuo tibi aliquando præstiti.

[62] Andreas hasce preces in ventum abire non ferens, [sed ad preces Epiphanii vitæ communi redditur.] Epiphanio morem gessit; præcepitque rursum Angelo, ut quod famulo allatum erat donum, protinus tolleret: & restitutus est ei pristinus oris corporisque habitus. Quamobrem non levi mœrore affectus, ad preces iterum confugit, Sanctumque ablatum donum repoposcit. Cui Sanctus: Dixisti modo mihi, non posse me rem tantam in te perficere: nunc igitur vide, quod pro libitu meo in nomine Domini majora etiam in te possim: verum herus tuus Epiphanius porro perficiendæ rei obicem interposuit, nefas enim ducunt sacri canones, contra domini tui voluntatem quidquam agere. Ceterum alius e famulorum turba, ab Epiphanii patre ad id missus, hunc ad ministerium suum accivit. Jamque die in noctem vergente, [Apud hunc pernoctans Sanctus,] compulit Epiphanius Andream, pernoctare secum: & hic compellenti morem gessit. Ecce autem sub tertiam noctis vigiliam famuli omnes, servitiis suis præstitis otium nacti, ad Epiphanium, qui cunctis in amore ac veneratione erat, ex more conveniunt; stantesque conjunctis manibus, considere jussi sunt.

[63] Considentibus itaque illis & Epiphanium corona cingentibus, vidit Andreas perspicaci mentis oculo, [cuique famulorum sua peccata revelat,] quid quisque operatus esset, quos errores delictave commisisset: cumque omnibus recte consultum vellet, exordio dicendi facto, parabolam quamdam in medium protulit. Illi vero ejus verba sensumq; assequentes, pudore suffusi sunt, nō secus quam si flamma ignis abstitisset a facie eorum; alii rigebant horrore, a sensibus fere abibant alii ac trepidabant, nonnulli præ verecundia se subducebant: simplex enim & incompta viri sancti oratio universa eorum peccata præcise redarguebat, pandebatque quo modo & fine commissa essent. Qua in re illud imprimis mirandum venit, quod cuilibet suum in sua lingua manifestaret peccatum, pensitantibus dicentibusque apud se: Isthunc mea homo ille causa sermonem instituit.

[64] [& ridentes ob ea dæmones.] Illis autem non minus timore quam tremore consternatis, dum minutim eorum delicta recensebat Sanctus; scelestissimus dæmon, animadvertens Epiphanii famulos edoceri peccata sua dedocerique, cum aliis ejusdem farinæ sociis suis ad vestibulum domus accessit, considensque elatum sustulit risum. Quo cognito, pari risu respondit Sanctus. Quod Epiphanius, quique aderant ipsi, videntes,

rem insolitam arbitrabantur, & quæ risus causa esset discere imprimis cupiebant: non enim perceperant malorum spirituum cachinnos, utpote tali visione non dignati. Qui desiderio illorum cognito, dixit a dexteris adstanti sibi Angelo, ut tolleret inde aliquod impedimentum: & continuo adapertæ sunt aures cordium illorum, perceperuntque quælibet dæmoniorum dicta & risus. Tum ad Epiphanium conversi famuli, sciscitabantur; quænam essent mulieres istæ, quæ foris adstabant, libidinosæ, intemperantes, in risum effusæ? Quibus hæc Epiphanius: Dæmones sunt, qui nos coram in os derident, quia animas nostras peccando commaculavimus. Quo audito, se suaque opera incusantes surrexere, [Illis inter recedendum de hoc disceptantibus,] & venerabili Epiphanio honore exhibito, ad sua se cubilia quisque contulere. Inter eundum vero alter alterum sic compellabant: Vidistin' rem admirabilem, quomodo mendicus ille omnia mihi mea adversus Deum aperuerit commissa? Cui alius: Imo vero, frater; sed & mea non celavit. Et illis rursum tertius: Credite, inquit, mihi fratres, etiam occultissima quæque cordis mei in lucem protulit. Denique alii ajebant, Sanctum esse; negabant alii, haruspicinæ & conjecturæ e signis cælestibus petitæ illam peccatorum declarationem attribuentes quamquam alii diabolicis operationibus mallent.

[65] Posteaquam soluti somno jacebant domestici omnes, proripuit se more suo Epiphanius e lecto, [& sopitis, ipse ad simetum se recipit] positoque humi stragulo, somno illic se dedit. Andreas vero, qui interea in Epiphanii lecto somnum simulabat, ubi sopori ipsum succubuisse animadvertit, relicto strato, descendit in curtem; inventoque sterquilinio, quod reliquum erat noctis in eo exegit: illucescente autem die, dimissus ab Epiphanio, ad spirituale suum certamen exivit. Tum Epiphanius, accersito ad se famulo, [Epiphanius ex priore famulo] quem pridie Sanctus lingua Syriaca fuerat allocutus, inquirebat, quo pacto mysteria illa in ipso peracta essent. Qui, ut erat Epiphanio inprimis carus, nihil quidquam eorum, quæ sibi evenerant, ipsum celavit, sic narrationem exordiens:

[66] Simul atque in conclave tuum inferius ille pedem intulit, mi Domine, me stupor invasit, [discit quid ipsi coram sancto acciderit:] conspicantem illius faciem solaribus radiis fulgidam: voxque, nescio unde, auribus meis insonuit, dicens: Adverte animum & vide, quantum stultitia, quam Domini causa simulat, ipsum extulerit. Intendens igitur animum oculosque, vidi, ex multis qui Sanctum ambiebant radiis, parvum aliquem seorsim egredi, & vultum meum illuminare: cœpique statim imitari gestus modumque agendi ipsius, quamdiu radius ille mihi visus est: quo tandem sublato, ad priorem rerum mundi hujus consuetudinem reductus sum. Ecce autem, Domine mi, ex momento hoc salutis meæ adjutor eris & dux, [ideoque deinceps carissimum habet.] qui currentem in via mandatorum Dei dirigas. Talia inaudiens Epiphanius, admirabilis adolescens, sensibus pene & spiritu deficientibus præ stupore, famulum manantibus ubertim lacrymis amplexus, & oculos talium arcanorum testes spectatoresque exosculatus est, dicens: Dominus omnipotens, qui mirabilia hæc tibi mysteria revelare dignatus est; potest itidem, Frater dilectissime, animam tibi tuam salvare: ego autem ab hodierna die res tuas, non secus ac amici fidelis & spirituali consanguinitate me contingentis, cordi habebo. Stetitque sua dictis fides: Epiphanius siquidem famulum illum omni deinceps tempore prosecutus est amore singulari, eique in omnibus præsto fuit, tum quæ ad animæ, tum quæ ad corporis necessitatem spectarent.

ANNOTATA.

a Nota est, neque hic fusius explicanda, licet satis ad rem pertinens, ambiguitas significationis, in voce Latina Ficus, uti & in Græca σύκη. Eamdem esse in voce κολοφωνία sive (ut hic argute scribitur) κωλοφονία, non habeo auctores quibus probem: sed quoniam ficus albas nigrasque novimus, vix dubito quin similis apud Græcos differentia fuerit, & sic Κολοφωνία, dicantur eæ, quæ colorem habent Colophoniæ resinæ seu picis, citharœdis notæ. Dixi autem commutatas vocales, ad ipsum quod arguitur vitium, & ficos seu mariscas illud consequentes, exprimendum, scienti quod κῶλος podex, φόνιος letifer, mortalis sit.

b Ms. Vatic. μήποτε δικαίως σε τῷ θείῳ χρήσητε θεἳλάτῳ τινὶ ποινῇ ἐξέλκουσα τῇ σῇ νεότητα καὶ ἔνθεν μὲν πριστίρσιν

c Mirum quod non potius in Scythicam, quæ Sanctomaterna erat. Sed & Syriacam didicisse ille aliqua occasione potuit, ut erat perquam docilis: & mox dicitur dono linguarum præditus, ut sua quemque lingua alloqui posset.

d Ms. Vatic. τοῖς δεξιοῖς αὐτοῦ, ἔφη μετά τινος ἐξουσίας, Stanti sibi a dextris, inquit, cum quadam auctoritate.

e Στοχασμοῦ ex Ms. Mazar. est: habebat Vatic. συνθέσεως: non male.

f Ms. Vat. erat ἐπεύχιον, significatque id quod substernitur alicui ad orandum, & in Euchologio Goar. pag. 832 invenies, τάπητα ἤγουν ἐπεύχιον, etiam pro stragulo sacræ mensæ usurpari.

g Vatic. ὅτι διὰ τὸν Κύριον ποεῖ πεπόιηκεν, quod propter Dominum facit, quæ fecit.

h Idem minus congrue: ἐν πᾶσι τοῖς τῷ κτίστῃ εὐαρεστοῦσιν γενόμενος, καὶ ταῖς σωματικαῖς χρείαις.

CAPUT IX.
Post accepta verbera in fimeto obdormiscens, sub pertranseunte curru illæsus manet Sanctus; noctu autem deprehensus in ecclesia ultro reserata orare, miraculo efficit, ne revelari id poßit.

Ὁδὲ μακάριος Ἀνδρέας, μετὰ τὸ ἀναχωρῆσαι τὸν οἶκον Ἐπιφανίου, ἠγωνίζετο ἐν τοῖς ἀποκρύφοις τόποις καὶ ῥύμαις τῆς πόλεως, ὅπου οὐδεὶς αὐτὸν ἐγίνωσκεν, ἀφορήτῳ παγετῷ ψυχούμενος, καὶ τῷ κρύει πηγνύμενος, νηστείαις ταλαιπωρούμενος, ὑπὸ πάντων μισούμενος, ὥστε καὶ οἱ παῖδες τῆς πόλεως, τύπτοντες, σύροντες, καὶ ῥαπίζοντες σφοδρῶς, καὶ τῷ αὐχένι αὐτοῦ σχοινίον βάλοντες, ἧλκον δημοσίως, μέλαν ἐξ ἀνθράκων ποιοῦντες, καὶ τὸ πρόσωπον αὐτοῦ χριόντες. Οὕτως κακουχούμενος μετανάστας ἐν τοῖς ἀρτοπωλείοις ἐγένετο, πρὸς τὸ ἀνακτήσασθαι τὸ σῶμα αὐτοῦ ἐκ τῆς ἄγαν νηστείας ταπεινωθέν. Ἐκεῖσε τοίνυν ὑπάρχοντος, τινὲς τῶν φιλοχρίστων ἐδίδοσαν αὐτῷ ὀβολοὺς, ὁρῶντες αὐτὸν καταπεπονημένον, καὶ ὡς ἱκανὸν χρόνον μὴ θεασάμενοι, ἔλεγον αὐτῷ· Ποῦ ὑπῆρχες ἕως τοῦ νῦν, ἔξηχε; ποῦ διῆγες τὰς τοσαύτας ἡμέρας; δὲ Ὅσιος ἀπεκρίνατο· Ἔξηχοι, οὐκ οἴδατε ὅτι μωροῖς συμφυρόμενος, μωροῖς ὡς μωρὸς διεπάλαιον; καὶ αὐτοὶ ἔξηχοι μόνοι χρηματίζετε. Οἱ δὲ τῷ γελοίῳ ἐπαιρόμενοι οὐκ ἐγίνωσκον τὰ λεγόμενα· μωροὺς γὰρ ἐκάλει τοὺς ὀλεθρίους δαίμονας, μεθ᾽ ὧν τὴν πάλην ἑκάστοτε ἐποιεῖτο, διὰ τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν ἀγωνιζόμενος. Καὶ οἱ μὲν ἐδίδοσαν αὐτῷ ὀβολὸν, οἱ δὲ καὶ δύο· οἱ μὲν ἄρτον, οἱ δὲ τύρον, ἄλλοι δὲ ἰχθὺν, οἱ δὲ θέρμια, καὶ ὀπώρας, ἐξ ὧν ἐπίπρασκεν ἔκαστος· εἰσερχόμενος δὲ ἐν καθαροποτίῳ, τοῖς ὁμοίοις πένησιν διένειμε ταῦτα. Καὶ πολλάκις τινὲς τῶν ἐλεημόνων, ἐλεῶντες καὶ οἰκτείροντες παρεῖχον αὐτῷ τοῦ φορέσαι ἱμάτιον· καί τινες δὲ πένητες ἅρπαγες, ὡς οἷα λησταὶ ἀναιδεῖς χρηματίζοντες, νυκτὸς αὐτῷ ἐπεμβαίνοντες, ἀφέντες αὐτὸν [ὡς ἐγεννέθη] γύμνον, ἔφυγον. Οὗτοι δέ εἰσιν οὕσπερ οἱ τῆς πόλεως εἰώθασιν καλεῖν, Τὰ τοῦ Ἀρχιερέως παιδία.

Πάλιν μιᾷ τῶν ἡμερῶν τὴν σωματικὴν χρείαν ὄπισθεν καθαροποτίου ποιούμενος ἐνώπιον τῶν διερχομένων, θεασάμενός τις αὐτὸν οὕτως, ἀδεῶς καὶ ἀνερυθριάστως καθήμενον, ἀνήγγειλε τῷ καθαροπότῃ· δὲ ἐξελθὼν, καὶ ἰδὼν τὸν Ὅσιον οὕτως, σπασάμενος ῥάβδον, τοσοῦτον ἔτυψεν αὐτὸν, ἕως ὅτε ἰσχὺς αύτοῦ ἡλάττωσεν. Διερχόμενος δὲ καὶ ἕτερος ἀναιδὴς, ἀπηγριωμένον ἔχων ἦθος, χειριζόμενος βόσκεον ῥάβδον,

καὶ ὡς ἐθεάσατο τὸν Ὅσιον τυπτόμενον, τρωθεὶς ὑπὸ τοῦ διαβόλου, δίδωσιν αὐτῷ μεθ᾽ ἧς ἐκράτει ῥάβδου, ὡς ἠδύνατο, ὥστε ἀκουσθῆναι τὸν κτύπον πόῤῥωθεν. Ἀπιδὼν δὲ Ὅσιος πρὸς τὸν τύψαντα, πικρῶς ἀνεστέναξεν τῷ πόνῳ· ἀναστὰς δὲ ἐπορεύθη πλησίον, καὶ πεσὼν κατησπάζετο τοὺς πόδας αὐτοῦ, διαλείχων τῇ γλώττῃ, καὶ προσευχόμενος. Τινὲς δὲ ὁρῶντες αὐτὸν ἔλεγον· Θεάσασθέ φησιν, πῶς δαιμονιῶν οὗτος καὶ παρατετραμμένος, καθάπερ κύων κατ᾽ αὐτοῦ σταλέντι οὕτω τοὺς πόδας τοῦ τύψαντος αὐτὸν κατασπάζεται ἀναισθήτως, καθότι δαίμων αὐτοῦ ἔνδον ἐπιμαίνεται. δὲ μακάριος Ἀνδρέας τὰς ἀνυποίστους δεχόμενος πληγὰς τῶν ἐκεῖ ὑπανεχώρησεν, καὶ εὑρὼν κοπρώδη τόπον ἐκεῖσε ἐκάθευδεν, ὕπνου βραχυτάτου ἐφαπτόμενος. Οἱ νὺν ἐκεῖ διερχόμενοι, ὁρῶντες αὐτὸν ἐπὶ τῆς κοπρίας ἡσυχάζοντα, ἐκ βάθους στενάξοντες ἔλεγον· Πῦρ καὶ θεῖον ἐπὶ τὴν κορυφὴν τῆς εἴς σε ταῦτα ἐργασαμένης· ἔφασκον γὰρ , ὃτι ἀπὸ γυναικὸς περιεργασίᾳ σατανικῇ ἐπαρέτραπτο. Οἱ δὲ, Ἀπὸ Ἐπιλήψεως συνέβη αὐτῷ τοῦτο τὸ πάθος. Θεὸς δὲ τῶν κρυπτῶν γνώστης, τὰ ὑψηλὰ ἀπὸ μακρόθεν γινώσκων, καὶ τοὺς διαλογισμοὺς τῶν ἀνθρώπων ἐφορῶν, εἴδη τοῦ δούλου αὐτοῦ τὴν ἐργασίαν, καὶ οἷς τρόποις ἔπραττεν ταῦτα.

Κειμένου οὖν τοῦ Ὁσίου καθὰ προείρηται ἐν τῷ κοπρώδει τόπῳ, συνέβη ἅμαξαν διέρχεσθαι ἐκεῖσε· δὲ βοηλάτης, πλείονι οἴνῳ συμπεφυρμένος, τραγῳδὼν ἐπορεύετο, οὐ μέντοι συνείδει τὰ κατὰ τὸν Ἅγιον. Παριόντες τοίνυν οἱ βόες, κατεπάτησαν τὸν Ὅσιον, ἑλκόμενοι δὲ καὶ οἱ τροχοὶ μέσον τῆς κοιλίας αὐτοῦ b διῆλθον. Θεασάμενοι δὲ οἱ τὴν ὁδὸν πορευόμενοι, κατεκραύγασαν τοῦ βοηλάτου θυμούμενοι, καί τινες τύψαντες αὐτὸν σφοδρῶς ἔλεγον· Ἔστω ὅτι οὐκ αἰσθάνῃ. κᾂν οὐκ ἔβλεπες πόθεν πορεύεται ἅμαξα; δὲ τῷ πολλῷ οἴνῳ κεκαρωμένος, μόλις ἀπεκρίνατο· Τίς ἠνάγκαζεν αὐτὸν μέσον τῆς ὁδοῦ καθεσθῆναι, καὶ τὰς σκηνώσεις ποιῆσαι; Οἱ δὲ πρὸς αὐτὸν· Δώη σοι Θεὸς τὴν αὐτοῦ φρόνησιν καὶ τὸ πνεῦμα, ὅπερ αὐτὸν εἰς τηλικαύτην ἀπίει ἀναισθησίαν ἤλασεν. δὲ Δίκαιος χάριτι τοῦ Χριστοῦ διέμεινεν ἀβλαβής. Καί τινες θαυμάζοντες, ἔλεγον· Τί εἴπωμεν, τί φθεγξώμεθα περὶ τοῦ πεφυρμένου τούτου; ἐπαποροῦμεν, ἄρα ὑπὸ Θεοῦ ἐσκεπάσθη οὗτος, ὑπὸ τῶν πονηρῶν πνευμάτων, ἐν οἷς κατατριβόμενος ὤλυται. Οἱ δὲ ἔλεγον· Εἰκάζομεν, ὅτι συμπεριφερόμενος αὐτῷ δαίμων, ἐπιποθῶν τοῦ συνεῖναι αὐτῷ, ὀξέως τῆς ἁμάξης τὸ βάρος ἐκούφησε, καὶ ἀβλαβὴς διέμεινεν. Ἄλλοι δὲ ἔλεγον· Οὐ, ἀλλ᾽ Θεὸς ἐλεήμων ὑπάρχων, οἰκτειρήσας τὴν αὐτοῦ ἀτυχίαν, ἐσκέπασεν αὐτὸν. Ταῦτα δὲ πάντα ἑκουσίως ἔπραττεν Μακάριος, μιμήσας τὸν κόσμον καὶ τὰ ἐν κόσμῳ διὰ τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν.

Ἕτερον δὲ πρᾶγμα Δίκαιος ἔρπαττεν, τοῦ φιλανθρώπου Θεοῦ ἐνδυναμοῦντος αὐτον. Ἐν γὰρ ταῖς τοῦ θέρους ἡμέραις, ἡνίκα ἀφόρητος καύσων τοῦ ἡλίου ὑπῆρχεν, καὶ τὴν γῆν ὡς κάμινον ἐργαζόμενος· τότε Μακάριος σχηματιζόμενος ἐποίει αὐτὸν ὡς μεθύοντα, ἀφικόμενος ἐν τῷ καυσώδῃ τόπῳ, ἐκεῖσε ὑπέμενεν τὸν φλογερὸν καύσωνα, ἄβρωτος καὶ ἄποτος μέσον τῆς ὁδοῦ ἀνακείμενος. Οἱ οὖν διερχόμενοι συμποδιζόμενοι εἰς αὐτὸν, ἐκ διαβολικῆς ἐργασίας θυμούμενοι, οἱ μὲν ῥάβδοις ἔτυπτον, οἱ δὲ λακτίζοντες διέβαινον, ἕτεροι δὲ βλασφημοῦντες καὶ τοῖς ποσὶ καταπατοῦντες, ἄλλοι δὲ τοὺς πόδας αὐτοῦ λαβόμενοι εἰς τὸ κάταντες ἔσυρον. Ἡνίκα δὲ νὺξ

κατέλαβεν, ἀνιστάμενος ἐκεῖθεν, ἤρχετο ἐν τοῖς προθύροις τῶν ἐκκλησιῶν, καὶ δι᾽ ὅλης νυκτὸς ὑπῆρχεν ἀσχολούμενος ἐν προσευχαῖς καὶ δεήσεσιν.

Ἐν μιᾷ οὖν περιόδῳ τῆς αὐτοῦ ἐργασίας, συνέβη τι ἐπιτελεσθῆναι εἰς τὸν τοῦ Κυρίου θεράποντα. Κατὰ γὰρ τὸ εἰωθὸς πορευομένου αὐτοῦ ἐν ἀωρίᾳ, πρὸς τὸ μὴ γνωσθῆναί τινι τὴν ἐργασίαν αὐτοῦ, ἐν τοῖς προθύροις τῶν ἐκκλησιῶν χάριν εὐχῆς, συνέβη παραγενέσθαι αὐτὸν, καὶ ἐν τῷ εὐκτηρίῳ τῆς πανυμνήτου Θεοτόκου, τῷ ὄντι ἐν τῷ εὐονύμῳ ἐμβόλῳ τοῦ φόρου Κωνσταντίνου. Ἔτυχεν δέ τινα παῖδα δι᾽ ἐπιταγῆς τοῦ κυρίου αὐτοῦ ἐν τῇ λεωφόρῳ ἐπ᾽ ἀποκρίσει διέρχεσθαι. Τοῦ οὖν Ὁσίου διερχομένου πρὸς τὸν εὐκτήριον οἶκον τοῦ προσεύξασθαι, ἐπεφθάκει αὐτὸν παῖς ὀξυτέροις βαδίζων ποσίν· δὲ Ὅσιος ἠγνόει τὸν βαδίζοντα ὄπισθεν. Ὡς δὲ πλησίον τῶν προθύρων ἐγένετο τοῦ ναοῦ, τοῦ Θεοῦ θέλοντος δειχθῆναι ὁποῖός ἐστιν, ἐκτείνας Ὅσιος τὴν δεξιὰν αὐτοῦ χεῖρα, καὶ σφραγίσας τὰς πύλας τῷ σημείῳ τοῦ τιμίου σταυροῦ, εὐθέως αὐτοματὶ ἠνεώχθησαν· εἰσελθὼν δὲ ἔνδον, ἀδεῶς τὴν προσευχὴν ἐποίει, μὴ ἐπιστάμενος ὅτι ὄπισθεν ὑπό τινος καθοπτεύεται. οὖν παῖς, ὃς ὄπισθεν ἠκολούθη, εἶδ᾽ αὐτὸν, καὶ ἐγίνωσκεν ἕνα τῶν παρατετραμμένων ὑπάρχειν, καὶ θεασάμενος τὰς πύλας ἀνεῳχθείσας, ἔφριξεν ἰλιγγιάσας, καὶ τρόμῳ συσχεθεὶς ἐλογίζετο ἐν ἑαυτῷ λέγων· Ἴδε ποῖον δοῦλον τοῦ Θεοῦ, οἱ κατὰ ἀλήθειαν παρατετραμμένοι πάρετον ὀνομάζουσιν! ὁποῖος Ἅγιος καθέστηκεν, καὶ ἠγνοοῦμεν ἡμεῖς! πόσους κρυπτοὺς δούλους ἔχει Θεὸς, καὶ οὐδεὶς συνιῶν γινώσκων τὰ κατ᾽ αὐτούς!

Ὡς δὲ ταῦτα διελογίζετο, ἑστὼς πρὸ τῶν πυλῶν, πορευθεὶς ἐγγύτερον, ἐσκόπευεν τί ἔνδον ἐργάζεται, καὶ βλέπει αὐτὸν πρὸ τοῦ ἄμβωνος ἐπὶ τὸν ἀέρα κρεμάμενον καὶ προσευχόμενον· κύκλῳ δὲ αὐτοῦ φλὸξ πυρὸς ἐξεπορεύετο, ἐξ αὐτοῦ δὲ ἐξήρχετο εὐωδία ἀσύγκριτος, μέχρι γε τῶν πυλῶν τοῦ ναοῦ, ὅπου γε παῖς θεωρίας ἕνεκα ἵστατο. Καταπλαγεὶς οὖν παῖς ἐπὶ τῷ παραδόξῳ τούτῳ θαύματι, ἐκεῖθεν ἀνακεχώρηκεν τὴν πρόσταξιν ἐκτελέσαι τοῦ κυρίου αὐτοῦ. δὲ Ὅσιος τὴν προσευχὴν πληρώσας ἐξίει· ἐν δὲ τῷ ἐξιέναι αὐτὸν, ἠσφαλίσατο αὖθις τὰς πύλας τῷ σημείῳ τοῦ τιμίου σταυροῦ. Ὡς δὲ ἐξίει τῆς ἐκκλησίας, ἐπέγνω τοῦ παρατηρησαμένου αὐτὸν παιδὸς, καὶ ἤσχαλλε λυπηθεὶς ἐπὶ τούτῳ· ἐπέγνω γὰρ τῷ πνεύματι ὅτι οἰκέτης τῶν πραχθέντων θεατὴς γέγονεν, καὶ παρετήρει τὴν τούτου ἐπιστροφὴν, ἴνα παραγγείλῃ αὐτῷ, τοῦ μή τινι τὰ κατ᾽ αὐτὸν δῆλα ποιήσει. Ἀνθυποστρέψαντος δὲ τοῦ παιδὸς, συνήντησεν αὐτῷ Δίκαιος καὶ λέγει αὐτῷ· Φύλαξον, τέκνον, τοῦ ἀναγγεῖλαί τινι τὰ ὁραθέντα σοι ἐν τῷδε τῷ τόπῳ, καὶ ἔσται σοι ἔλεος παρὰ Κυρίου τοῦ Θεοῦ· εἰ δὲ καὶ ῥῆμα ἓν δοκιμάσεις ἀπὸ τῶν θεαθέντων σοι ἀπαγγεῖλαί τινι, ἐντελοῦμαι πνεύματι ἀκαθάρτῳ, καὶ d αὐθωρὸν θρίαμβόν σε τῇ πόλει καταστήσει· ὅμως, μὰ τὸν Ἰησοῦν, φυλάσσον σε Ἄγγελος οὐκ ἐάσει σε φθέγξασθαι· ἐντελοῦμαι γὰρ αὐτῷ περὶ τούτου, καὶ ἀφρόντιστος ἔσομαι.

δὲ μὴ βλέπων τὸν ὁμιλοῦντα αὐτῷ τίς ἐστιν, φόβῳ συσχεθεὶς ἔφη· Οὑκὶ Κύριε. Πορευόμενος δὲ ἐξίστατο ἐν ἑαυτῷ λέγων· Βλέπε θαύματι πλέον θαῦμα· [οὐ γὰρ διέλαθεν αὐτὸν εἶδον·] ἰδοὺ ποταπὸς ἅγιός ἐστιν, καὶ ἡμεῖς ἀγνοοῦμεν οἱ παραπεφυρμένοι ἐπ᾽ ἀληθείας. Βαβαὶ τοῦ μυστηρίου! πόσους κρυπτοὺς δούλους ἔχει Θεὸς, καὶ ἀγαθῆς πολιτείας καὶ συνειδήσεως! καὶ ἅπερ ἐν τοῖς τῶν Ἁγίων βίοις ἠκούομεν, ταῦτα οἰκείοις ὀφθαλμοῖς ἑωράκαμεν. Πορευθεὶς οὖν

πρὸς τὸν κύριον αὐτοῦ, [ἐβουλεύσατο καθ᾽ ἑαυτὸν τοῦ ἀναγγεῖλαι] πάντα τὰ ὁραθέντα αὐτῷ, ὅπως κᾀκεῖνος μεταλάβῃ τοῦ θαύματος. Καὶ ἐν τῷ μέλλειν διάραι τὸ στόμα αὐτοῦ, ὡράθη αὐτῷ νεανίας τις ἑστὼς πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ, ἀστραπῆς εἶδος ἔχων, καὶ ἐκφοβήσας αὐτὸν, εἶπεν· Παῦσον, ταπεινὲ, μὴ ληφθῇς πονηρῷ πνεύματι, καὶ δαιμόνων γενήσῃ παίγνιον. Ἰδὼν οὖν τὸν ὁραθέντα, ἐννεὸς ἐγένετο, καὶ τρόμος ἐπελάβετο αὐτὸν. Βουλόμενος οὖν ἀνακράξαι ἀπὸ τοῦ φόβου, πυρινὸς ἐκεῖνος τῇ δεξιᾷ παλάμῃ τὸ στόμα αὐτοῦ ἐναπέφραξε, λέγων· Παῦσον. Καὶ εὐθέως σὺν τῷ λόγῳ ἄφαντος ἐγένετο. Φρίξας οὖν νέος εἰς τὰ ὁραθέντα αὐτῷ ἀπορῶν ἰλιγγία, καὶ τῷ θαύματι ἑκάστοτε ἐπ᾽ ἀναμνήσει ἐκέκτητο· ἄκων γὰρ καὶ μὴ βουλόμενος διετήρει τὸ στόμα αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ ἀναγγέλλειν τινὶ τὰ τοῦ Δικαίου τεράστια.

[67] Postquam Andreas, relictis Epiphanii ædibus, luci solique se reddidit; [Multa dira passus in urbis angulo] palæstram sibi deligens ignobiliora urbis loca vicosque, ubi nulli mortalium innotuerat; patiebatur frigus intolerabile, rigebat gelu, deficiebat inedia jejuniisque: tanto autem erat omnibus odio, ut pueri quoque ipsum verberandi raptandique modum non ponerent: cædebant colaphis, injecto in collum fune per vias publicas trahebant; atramentum ex carbonibus facientes, eoque vultum ipsius denigrantes. Ita habitus, inde transiit ad artopolium, seu forum ubi panes veneunt, vires corporis, præ nimia jejunii assiduitate exhausti, aliquantulum reparaturus. Eo loco quidam Christi fideles, videntes ipsum ærumnis fatiscentem, obolo impertiebantur; quodque longo tempore sibi conspectus non fuisset, interrogabant; Ubi terrarum latuisti in hunc usque diem, stulte? ubi elapsum tempus transegisti? Quibus Andreas: O vos insani, num ignoratis, stultorum me turbis immixtum, cum stultis stultum dimicasse? vos ipsi, video, soli insani estis. Hinc illi, non assecuti dictorum sensum, [cum insanis depugnasse se ait:] in effusum prorupere risum: nomine stultorum quippe veniebant Andreæ nequissimi dæmones, quibuscum congrediebatur quotidie, pro regni cælestis præmio decertans. Interea tamen largiebantur viro, alii unum obolum, duos alii; hi panem, illi caseum, nonnulli piscem; nec deerant qui calida, quique poma porrigerent, prout quisque hæc aut illa venalia habebant: quibus ille onustus, digrediens in œnopolium, pauperibus aliis distribuebat universa. Fiebat non raro, quosdam, [datis sibi vestibus spoliatur.] in miseros magis clementes, Andreæ misertos, vestem illi aliquam gestandam dare: verum illam alii quidam mendici harpagones, utpote fures impudentes, noctu clam accedentes, auferebant; ipsoque nudo relicto, ut natus erat, fugiebant. Illi autem erant, qui a vulgo civium, Sacerdotis a summi filii, indigitari consueverunt.

[68] [Fustibus crudeliter cæsus,] Alio rursus die, cum post œnopolium exonerandæ alvi causa secedens, in transeuntium conspectu, pudoris & verecundiæ quasi oblitus, sederet; nonnemo rem ad cauponem detulit: qui foras prodiens, vidensque quod nuntiatum erat, arrepto fuste tamdiu verberibus in Sanctum sæviit, quo ad vires ipsum deficerent sævientem. Sed &

alius, insigniter impudens moribusque admodum agrestis, illac forte transiens; ubi vidit Sanctum verberibus exceptum, impulsus a dȩmone, eumdem pastorali pedo, quod manu gestabat, collectis viribus pulsabat tanto cum impetu, ut eminus verbera exaudirentur. Andreas vero oculos in verberantem intendens, amaros præ dolore gemitus ducebat; surgensque propius accessit homini, & ad genua procidens, amplexu constringebat pedes lingebatque lingua, durum pectus precibus mollire conatus. Quod conspicati nonnulli; Ecce, inquiebant, dæmoniacum illum, mente læsum; quomodo advolutus sævientis in se pedibus, tamquam canis præbenti sibi quidpiam, blandiatur insensibilis ad verbera. Nempe dæmon in visceribus ejus furit. Andreas autem, gravibus afflictus vulneribus, astantium oculis se subduxit; inventoque sterquilinio, brevissimo illic somno indulsit. [super fimetum obdormiscit:] Viatores autem illac iter habentes, conspecto supra fimum viro sancto, ex imo corde ingemiscentes, dicebant, Ignis & sulphur capiti illius, quæ isthæc operata est in te: nam fama erat, a muliere quapiam ope dæmonis illum ad insaniam fuisse adactum: quamvis alii in epilepsiam originem mali referendam sustinerent. At Deus, qui arcana cordium perspicit, & alta a longe cognoscit, & cogitationes hominum considerat; non ignorabat, quæ famulus suus, & cur operaretur.

[69] [& a transeunte desuper curris] Jacente igitur Andrea in spurco sordidoque, ut dictum est, loco, contigit plaustrum illac transire; cujus agitator, multo vino madens, tragœdorum more ferebatur, ignarus dormientis in platea Andreæ: qui agitatorum boum ungulis calcatus, raptatarumque rotarum impetum medio ventre excipiens, transeuntis super se currus pondere pressus fuit. Hoc qui eadem iter habebant conspicati, cum indignatione increpuerunt aurigam, nonnulli etiam ad verbera progressi, dicebant: Nihil sentias tu ipse licet; at saltem qua currus transeat prospiciendum tibi fuit. At ille, vino plurimo obrutus, vix id responsi dabat; Quis hominem in media coëgit via quietem sibi dare & habitationis locum deligere? Cui rursum illi: Utinam in te transferat Deus passionem illius & spiritum, unde ad res tam insolitas & a ratione alienas impellitur! Sanctus interim, quæ gratia Christi fuit, mansit illæsus. Quamobrem mirantes aliqui dicebant; De insano isthoc quid sentiemus loquemurve? [illæsus mirabiliter servatur.] Dubium sane est, utrum a Deo, an a malis spiritibus, a quibus ad perniciem usque exagitatur, fuerit conservatus. Alii existimabant, incolam hominis tetrum dæmona, quod perdite desideraret eum porro incolere, confestim plaustri pondus alleviasse, hincque sine læsione transivisse. Alii vero id negantes, attribuere Deo malebant, qui calamitatis Andreæ misertus,ipsum protexisset. Atque hæc omnia faciebat Sanctus animo lubenti, odio prosequens mundum & ea quæ in mundo sunt, ut potiretur aliquando regni cælestis.

[70] Aliud quoque memoratu dignum, benignissimo Domino nostro vires sufficiente, operatus est. [æstivo calori urendum se exponit,] Illud æstatis tempus agebatur, quo æstus solis intolerabilis terram quodammodo ut clibanum succendit; cum Beatus ebrium se simulavit, ebriorum exprimendo gestus gressusq; imitando; procedensq; in locum maxime apricum, procubuit media via, nullo cibi potusve admisso solatio; & æstuantem illic solem diu toleravit. Prætereuntes vero, [& a prætereuntibus illudendum] quod offendiculo sibi esset, a diabolo ad iracundiam instigati, pars baculis cædebant jacentem, pars impacto in ipsum calce transibant; alii blasphemantes conculcabant pedibus, nonnulli per pedes

tractum in præceps rapiebant: unde ingruente nocte resurgens, conferebat se ad ecclesiarum vestibula; vacabatque, quanta quanta nox esset, orationi.

[71] Cum sic aliquando circumiens suis vacaret exercitiis, contigit miraculum quoddam perfici in famulo Dei. Vestibula namque ecclesiarum, intempestæ noctis tempore, quo minus opera sua hominibus innotescerent, more suo visitabat orationis causa; cum forte ad ædem quoque gloriosissimæ Dei genitricis, c e sinistra fori Constantiniani parte sitam, [Noctu in vestibulis ecclesiarum orare solitus] delatus est: acciditque sub idem tempus famulum quemdam, a domino suo responsi cujuspiam petendi causa missum, illac transire. Hic igitur, ut contentiore incedebat gradu, conferentem se precandi ergo ad memoratum oratorium Andream assecutus est, ipso id non observante. Cum igitur ventum est propius ad templi vestibulum, volente Deo commonstrare, quantus famulus suus esset, ad signum venerandæ Crucis, quod Sanctus extensa manu dextera formabat, continuo valvæ sua sponte patuerunt: [deprehenditur valvis ultro apertis ingressus,] qui ingressus, orationi secure vacabat, nullius magis nescius, quam quod ab aliquo pone secuto deprehensus esset. Deprehensor autem ille probe noverat Andream, sciebatque e numero insanorum esse unum: cui quando portas adaperiri conspicatus est, inhorruit; totisque artubus contremiscens, ita secum pensitabat: Ecce qualem quantumque Dei famulum ii, qui vere insani sunt, vesanum appellitant! qualis ille sanctus est, & nos ignoravimus! o quot Deo eximiæ sanctitatis cultores occulti sunt, quorum nulla nobis gesta aut indicia innotescunt!

[72] [& suspensus in aëre luminoso:] Ubi talia, consistens pro foribus, volvisset animo; accessit propius, speculaturus, quid rerum intus ageret: viditque ante ambonem in aëre pendulum orare, flamma ignis circum emicante; & sentiebatur egredi ab ipso singularis odorum fragrantia, quæ ad portam usque pertingebat ecclesiæ, ubi famulus spectandi causa stabat: qui tam insolito miraculo obstupefactus, inde pedem retulit, mandata domini sui executurus. Sanctus vero, completa oratione templum egrediens, facto Crucis signo valvas iterum obseravit: egressus autem cognovit spiritu, a famulo se observatum esse, omnium quæ gesta erant spectatore facto: quamobrem & doluit admodum & ingemuit: præstolatusque est dum reverteretur, præcepturus moniturusque, ut necui res suas manifestaret. Tandem igitur viam relegenti, processit obviam Sanctus, hisque eum verbis compellavit: [quodintelligens celari jubet:] Cave sis, fili, quæ tibi hic videre contigit, cuiquam reveles; & miserebitur tui Dominus: si vero contra faxis, verbo vel unico indicato, præcipiam immundo spiritui, ut in triumphum te toti urbi spectabilem ducat. Sed & Angelus tui custos, Dominum Jesum testor, neutiquam patietur mentionem te facere hujusce rei, præcepto, quod ipsi ego imponam, obsecutus: sicque mihi cura libero hac super re licebit esse.

[73] Famulus autem isthæc quidem audiens, nullum vero qui loqueretur videns, summopere territus, Domine, inquiebat, neutiquam revelabo. Transiens autem stupore plenus, [sed nihilominus loqui volenti] ita secum loquitur: Ecce autem grandius priore miraculum; non enim latent ipsum quæ ego vidi: ecce quantus ille Sanctus; & nos, vere insensati, id ignoramus! Papæ! quantum mysterium! quot occulti Deo servi sunt! quam perfectæ conversationis, quam puræ conscientiæ! Vere, quæ e Sanctorum vitis sæpe audivimus, eadem ipsa nunc oculis nostris usurpavimus. Atq; ita abiit: abiens vero decernebat

enarrare omnia domino suo, quæ per noctem illam conspexerat, quo & ipse miraculorum istorum certior fieret. Jamque os aperturus erat ad loquendum, cum se coram videndum obtulit quidam juvenis, fulguris in modum rutilans: ingentemque homini terrorem incutiens; Siste, inquiebat infelix, ne a malo spiritu correptus, dæmonsis ludibrio fias. Quo conspecto, vox sensusque deficere, & tremor invadere servum: cumque tandem metus clamorem ei expressurus videretur, [os per Angelum suum obstruit.] fulgidus ille juvenis manu dextera os obturavit dicens; Conticesce; simulque disparuit. Famulus autem ostentis hisce inhorrescens, anxio fluctuabat animo, visumque prius miraculum quotidie in memoriam revocabat; non nisi invitus admodum & præter voluntatem suam, sibi uni scientiam prodigiorum Andreæ reservans.

ANNOTATA.

a Notat Cangius in Glossario, ad vocem kalendæ, petulantiam laicorum quorumdam Græcorum, qui (sicut inLatina versione Synodi 6 cap. 16 legitur) per quædam indusia & vestimenta Sacerdotalia videbantur gradum quasi Sacerdotalem sumere, proprium etiam sibi Patriarcham adscribentes, & quibusque divinis illudentes: & tales scurræ fortaßis hic intelliguntur.

b Ita Ms. Mazar. pro quo Vatic. hæc omnia habebat: λωβήσαντες, σπασθέντες δὲ διέβαησαν ἐπάνω αὐτοῦ.

c Est hæc apud Cangium, lib.4 Constantinopolis Christianæcap. 2, inter ædes, quas enumerat qumquaginta Deiparæ sacras, vigesima secunda; quam docet a Basilio Macedone vel extructam primum vel restauratam fuisse, & a nonnullis simpliciter Εὐκτήριον φόρου appellari.

d Ita etiam idem Mazar. pro αυθήαρον, uti legebat Vaticanum.

CAPUT X.
Immaniter cæditur : occulta peccata aperit: pœnam secuturam prædicit: cum diabolo varie congreditur.

Ἐν μιᾷ τοίνυν τῶν ἡμερῶν, τρύγης χρηματιζούσης (ἔθος ἐστὶν τοῖς τὰς ὀπώρας πιπράσκουσι τὰς καλλίστας ἐν ὑελίνοις σκεῦσι τιθέναι καὶ πωλεῖν) ἐν ἑνὶ τῶν ἐργαστηρίων προύκειτο ἄγγος ὑέλινον, σύκων ἐπιλεκτῶν ὑράρχον ἀνάπλεον. οὖν Δίκαιος ἦν διατρίβων ἐκεῖσε, τινῶν δὲ γελοιαστῶν ἐκεῖσε ἑστώτων. Τοῦ οὖν πιπράσκοντος ὑπνώσαντος ὑπὸ τῶν γονάτων αὐτοῦ, εἷς τῶν παρεστώτων γελοιαστῶν ὠθήσας τὸν Ὁ͂σιον πλησίον τῶν ὀπωρῶν ἀπήεγκεν, δακτυλοδεικτήσας αὐτῷ τὴν τῶν σύκων a παλάθην, καὶ λέγει αὐτῷ· Φάγε ἔξηχε, καὶ ἔμπλησον τὴν ψυχὴν σου, μή πως εἰς τὸν ἐπιόντα χρόνον οὐ γενήσονται. δὲ ὑπακούσας, καθεσθεὶς πλησίον, ἤρξατο ἐσθίειν ὡς ἠδύνατο· βλέποντες δὲ αὐτὸν ἀναιδῶς ἐσθίοντα, διένευον αὐτῷ ἀφόβως ἐμπλήσκεσθαι. Ἐλαττωθέντος δὲ τοῦ ἄγγους διύπνισεν πιπράσκων, καὶ ὡς ἴδεν αὐτὸν ἀναιδῶς ἐσθίοντα, ἀναπηδήσας ἐκ τοῦ καθεσθῆναι καὶ ῥάβδου τινὸς τῶν παρισταμένων δραξάμενος, ἐπὶ τοσοῦτον αὐτὸν ἔτυψεν, ἕως οὐκ ἦν ἰσχὺς ἐν ἑαυτῷ· οὕτως οὖν ὠθῶν, τύπτων, λακτίζων, πόῤῥω ἀπεδίωξεν.

Συναντᾷ οὖν αὐτῷ παῖς, ἰδὼν αὐτὸν ἐπὶ τοῦ ἀέρος κρεμάμενον, καὶ βλέψας αὐτοῦ τὰ θαυμάσια, καὶ περιλαβὼν αὐτὸν, κατεφίλει αὐτοῦ τὰς χεῖρας καὶ τὸ πρόσωπον. Θεασάμενος δὲ αὐτοῦ ἅπαν τὸ σῶμα μεμελανομένον ἐπυνθάνετο, τίς ἄρα τὸ τοιοῦτον αὐτῷ κατηργάσατο. Λέγει πρὸς αὐτὸν Μακάριος· Ταῦτά μοι προσειξένησεν, τέκνον, πανλαίμαργος ἀγωγὸς οὗτος ηδονῇ σύκων δελεασθεὶς ταλαίπωρος· εἰ τοίνυν ἐμὲ δι᾽ εὐτελῶν σύκων ἡδονὴν τηλικαύτοις ῥάβδοις ἐχρήσαντο, τίνα ἐνδείξηται Θεὸς τοῖς ἐν ταῖς ἐσχάταις πράξεσιν ἡδυνομένοις, καὶ μὴ ἐπιδεικνυμένοις μετάνοιαν; Εἶτα λέγει Ὅσιος πρὸς τὸν παῖδα· Οὕτως ἐπιλαθόμενος, ἐτήρησας

τὰς ἐπαγγελίας μου; ἐὰν μὴ πυρινὸς χεῖρ τοῦ πυρφόρου νεανίου, τὸ σὸν στόμα ἐναποφράξασα, ἐκώλυσέ σε, ἔμελλες ἄρα εἷς τῶν δαιμονιζομένων χρηματίζειν. δὲ ἀκούσας ταῦτα, ἔφριξεν ἐπὶ τὴν πρόρησιν τοῦ Δίκαίου, ἀναμνησθεὶς τοῦ φρικωδεστάτου τέρατος. Ὁμῶς χειροκρατοῦντες ἐπὶ τὰ πρόσω παρεπορεύοντο.

δὲ κατάρατος δαίμων, ἰδὼν τὸν Δίκαιον φιληκοθέντα τὸν παῖδα, καὶ δι᾽ ὧν δέδειχεν αὐτῷ τὰ προρηθέντα θαυμάσια Δίκαιος φθόνῳ συσχεθεὶς, συμπαραλαμβάνει μετ᾽ αὐτοῦ καὶ τὸν παμβέβηλον σατᾶν, καὶ συναντωσι τὸν Δίκαιον μετὰ τοῦ παιδὸς ὁδεύοντα ἔν τινι ἐμβόλῳ σκοτεινῷ, καὶ ἐξαφθεὶς μεγίστῳ θυμῷ, ἔφη· Μέμῃνας, κόσμῳ ἐμπαῖκτα δόλιε, τοὺς ὑπευθύνους μοι τῇ ἁμαρτίᾳ ἀπ᾽ ἐμοῦ ἀφαρπάζων; οὐκ ἤρκει σοι Ἐπιφανίου οἶκος, καὶ τῶν λοιπῶν, οὕσπερ ὑπευθύνους μοι ὄντας τῇ ἁμαρτίᾳ ἐκάθηρας, καὶ τῷ Θεῷ σου προσήγαγες, ἀλλὰ βούλει καὶ τοῦτον ἄραι ἀπ᾽ έμοῦ, καὶ καθάραι διὰ μετανοίας; καὶ εὐθέως ἤρξατο ἐξαγγέλλειν τοῦ παιδὸς τὰ ἁμαρτήματα. δὲ Ὅσιος ἐμβριμώμενος, λέγει πρὸς αὐτόν · Ταῦτα πάντα οἰχέσθωσαν τῆς ἐμῆς σὺν Θεῷ ἐπιμελείας, καὶ τί δέει σοι πρὸς ταῦτα, παμμίαρε; ἐγὼ ὑπὲρ τῶν τούτου πλημμελημάτων τίνω τὰς δίκας· ἐγὼ τὴν ψυχήν μου τίθημι ὑπὲρ τοῦτον, καί σοι αὐτὸς ἐν τῷ τέως οὐκ ἕξεις μερίδα ἐπὶ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ. Ταῦτα εἰπὼν Ὅσιος, ἐμμανὴς γενόμενος διάβολος καὶ σατᾶν παμβέβηλος, b [ἐπέβαλον χεῖρας τῷ παιδὶ, ἐκσπάσαι τοῦτον τοῦ Ὁσίου σπέυδοντες]. δὲ Ὅσιος μεγάλως θυμωθεὶς, ἄρας λίθον ἐκ τοῦ ἐδάφους, κατὰ τῶν πονηρῶν ἐκείνων ἔβαλεν· καὶ ἦν ἰδεῖν θέαμα, χοίρων δίκην ἐπὶ τοῦ ἀέρος θρηνοῦντες ἠφαντώθησαν.

δὲ Μακάριος ἔρχεται μετὰ τοῦ παιδὸς ἔν τινι καθαροποτίῳ, καὶ ὀνησάμενος παῖς ἄρτον καὶ οἶνον καθεσθέντες ἤσθιον. Παραγίνεται δέ τις νεανίας c [ἄρτι ἐπανθοῦντα τὸν ἴουλον ἔχων] μεθ᾽ ἑτέρου· νεανίου ὁμοίου, καὶ καθεσθέντες πλησίον τοῦ θεοφόρου ἀνδρὸς τοῖς ὁμοίοις ἐχρήσαντο. δὲ Ὅσιος ἐπιγνοὺς τὰ αὐτῶν πλημμελήματα, ἀπεσκόπει εἰς αὐτοὺς, καὶ βουλόμενος εἰς ὑπόμνησιν τῶν ἡμαρτημένων αὐτοὺς ἀγαγεῖν, ἤρξατο τοῖς παιγνίονις κεχρῆσθαι. Πάντες οὖν οἱ ὲκεῖσε καθεζόμενοι, βλέποντες τὴν τούτου προσποίητον παροινίαν, τῷ γελοίῳ ηὐφραίνοντο· ἐκτείνας δὲ τὴν χεῖρα Ὅσιος, τὸ ἐξ ἑνὸς αὐτῶν κρατούμενον παξιμάτιον τοῦ ἐσθίειν ἥρπαζε. δὲ ἀγανακτήσας, ἔφη τῷ Δικαίῳ· Οὐ καθεύδεις σιωπῶν, δαιμονιάριε καὶ παρατετραμμένε, ἀλλὰ ἀναιδῶς τὰ ἀλλότρια ἁρπάζεις. Λέγει πρὸς αὐτὸν Μακάριος· Κατὰ ἀλήθειαν, ἔξηχε, οὐχ ἡσυχάζεις ἠρεμῶν, ἀλλά γε τοῦ Συμεὼν τὰ πράγματα σεσύληκας· καὶ ἐχόμενος τοῦ ῥήματος, δίδωσιν αὐτῷ ῥάπισμα ὡς ἦν δυνάμει πολλῇ, ὥστε ἡμιώριονἠχεῖν τὴν ἀκοὴν αὐτοῦ. Συνεὶς δὲ κλὼψ τὸ ἴδιον πταῖσμα, οὐκ ἐτόλμησέν τι ἀποκριθῆναι ἀνταμύνασθαι αὐτῷ· ἐξενίζετο δὲ τὸ πρᾶγμα ἐν τῇ διανοίᾳ αὐτοῦ λέγων· Πόθεν οὗτος ἐπίσταται ταῦτα; Δίδωσιν οὖν καὶ τῳ ἑτέρῳ, καί φησιν· Καὶ σὺ, ἔξηχε, κλεψημαῖα ἐσθίων οὐκ αἰδαῖ; δὲ φοβηθεὶς, ἠρνήσατο μὴ οὕτως εἶναι. δὲ Μακάριος λέγει· Πίστευσον ἐὰν προσθήσῃς ἔτι τοῦ κλέψαι, ἐξετασθήσῃ τῷ δαίμονι· καὶ ἐπιστραφεὶς, λέγει ὡς πρός τινα· Εἰ ἕτι ἅπαξ προσθήσῃ τοῦ κλέψαι, χρῆσαι αὐτὸν εἰς ἐξέτασιν. Καὶ ταῦτα εἰπὼν, ἀνεχώρησεν.

Ὁδεύοντος δὲ τοῦ Μακαρίου μετὰ τοῦ παιδὸς, συνήντησεν αὐτῷ διάβολος μετὰ ὀχλου πολλοῦ δαιμόνων, καὶ ἐθορύβει μεγάλως τὸν Ὅσιον, ὑπέρ γε τοῦ

παιδὸς, καὶ ὧν ἤλεγξεν κλεπτῶν τὰ παραπτώματα. δὲ Ὅσιος ἰδὼν τὸν δαίμονα θορυβούμενον, ἐμβρυμησάμενος λέγει· Καὶ πάλιν τὴν ὀργήν σου d ἦκας ἐπάραι κατὰ τῶν φοβουμένων τὸν Κύριον, δόλιε; μὰ τὸν Ἰησοῦν! κακή σου ὥρα ἐγένετο· αἶρε ἐντεῦθεν, ταλαίπωρε e, οὐθὲν ἡμῖν ἀπαρτὶ ὑπολέλειπται ἀπὸ τῆς σῆς ματαιότητος. Ταῦτα τοῦ Δικαίου εἰπόντος, ἀνταπεκρίθη αὐτῷ διάβολος· Ἀδικεῖς με Ἀνδρέα, μὰ τὸν ἀσάλευτον θρόνον, καὶ τὴν τούτου εὐπρέπειαν! πάντα κατὰ τυραννίδα τελεῖς, ἅπερ πράττων καθέστηκας· διατὶγαρ φανερεῖς τοῖς πολλοῖς τὰ ἔργα αὐτῶν, καὶ βλέποντες ταῦτα ἔρχονται εἰς κατάνυξιν καὶ μετάνοιαν· ὕπαγε ἀπ᾽ ἐμοῦ, ἀναχώρησον, φύλαττε δὲ ἐκ τῶν δι᾽ ἁμαρτίας φαυλότητα ὑποκειμένων μοι, καὶ μὴ παραίνει αὐτοις τῆς έμοὶ φιλτατης άνομίας ἀποδιδράσκειν· οὐκ οἶδας ὅτι ἔχουσιν Μωσέα, καὶ τοὺς Προφήτας; τούτων ἀκουσάτωσαν· οὐκ οἶδας ὅτι ἔχουσι τὰ Εὐαγγέλια, τὸν Παῦλον, τοὺς βίους τῶν Ἁγίων ἀναγράπτους; καὶ αὐτῶν ἀκουσάτωσαν· οὐκ ἀρκοῦσιν οὗτοι πρὸς νουθεσίαν, ἀλλὰ καὶ σύ μοι παρεμβέβληκας; τί δὲ ἐμοὶ καί σοι παρατετραμμένε καὶ κοσμοεμπαῖκτα; Ἀπόστηθι ἀπ᾽ ἐμοῦ, τὰ σέλη ἐσθίων· εἰ δὲ μὴ, ὡς τὸν Ἰώβ σε ἐξαιτήσομαι.

Ἀποκριθεὶς δὲ Μακάριος λέγει· ἐπικατάρατε, οἵοις πρηστῆρσι τῇ ὥρᾳ ταύτῃ τιτρώσκεται καρδία σου! τίς δὲ τρόπος, δι᾽ οὗ δυνήσῃ με ἀποστῆσαι τῆς προθέσεως, καί με παρὰ Κυρίου ἐξαιτήσασθαι; Φεῦ τῆς σῆς ληρωδείας, παγκάκιστε, διὰ ποῖαν πρόφασιν τὴν πράξιν ταύτην ἐπ᾽ ἐμοὶ βούλει ποιῆσαι; μὴ γὰρ διὰ τὸ χρυσίον, ὅπερ οὐ κέκτημαι· μὴ γὰρ διὰ τὸ ἀργύριον, ὅπερ οὐχ ὑπάρχει μοι· διὰ τὰ προάστεια; διὰ τοὺς οἰκέτας; διότι εἰμὶ εἷς τῶν μυλακὰ ἠμφιεσμένων; [Εἰ ταῦτα ἐν ἐμοὶ,] μὴ ἐλεήσῃς τί τῆς ἐμῆς ὑποστάσεως, τῆς οἰκίας τὰ οἰκοδομήματα κατάστρεψον, ποίησαί μοι βλασφημῆσαι πρὸς Κύριον· μὴ τὰ ἀλλασσόμενά μοι σκεπάσματα ἐπὶ φθόνῳ σοι καθέστηκεν; μὴ τὰ στίλβοντα ὑποδήματα; μὴ καλύβη, ἣν κέκτημαι ὡς πάντες οἱ πένητες; τίνα εἰσὶν ἔχεις κατ᾽ ἐμοῦ ἐργάσασθαι, βέβηλε, μάταιε, καὶ ψευδὴ, κύων μιαρὲ; πρόσχες καὶ θέασαι μὴ τὸ ἐῤῥυπωμένον. καὶ διέῤῥωγός σοι τοῦτο ῥακίον περιβέβλημαι· ἰδοὺ δίδωμί σοι καὶ αὐτό· καὶ σὺν τῷ λόγῳ ἀποδυσάμενος τὸ πενηχρὸν ἐκεῖνο χιτώνιον, εἰς τὴν ἀπρόσωπον αὐτοῦ ὄψιν ἔῤῥιψεν, καὶ γυμνὸς ἀπεχώρησεν. δὲ παῖς θεασάμενος τοῦτο αὐτὸν ἐργασάμενον, ἦρεν καὶ ἐνέδυσεν ἑαυτόν. δὲ μακάριος Ἀνδρέας ἀσπασάμενος τὸν παῖδα, καὶ πολλὰ παρεγγυήσας τῶν βλαβερῶν ἀπέχεσθαι, ἀπέλυσεν οἴκαδε· αὐτὸς δὲ μέσον τοῦ θορύβου ἐσχόλαζεν, ἐν τοῖς πνεύματικοῖς ἔργοις τε καὶ καμάτοις προκόπτων τε καὶ ὑπεραιρόμενος [τῶν τοῦ πονηροῦ τεχνασμάτων,] νηστεύων, ἀγρυπνῶν, κοπούμενος ἀπὸ τοῦ καθ᾽ ἡμέραν πόνου καὶ δρόμου καὶ ἱδρῶτος, ὑβριζόμενος, τυπτόμενος, ἐμπτυόμενος ἐν τοῖς τοιούτοις ἀγῶσι διημερεύων.

δὲ νεανίας ἐκεῖνος, ὅν παρήγγειλεν Δίκαιος τοῦ μηκέτι κλέπτειν, ἐπιλαθόμενος τῶν ῥημάτων τοῦ Ἁγίου ἐν τοῖς αὐτοῖς ἐπορεύετο ἤθεσιν, καὶ μᾶλλον ἐπὶ τὸ χεῖρον ἐληλάκει. Βλέψας δὲ Δίκαιος ὡς οὐδὲν ὀφελεῖ ἐπ᾽ αὐτῷ μακροθυμία, ἐπιστὰς ἐκεῖσε τῷ πνεύματι, ὅπου ἐποίει τὴν οἴκησιν, ἐκέλευσεν ἑνὶ τῶν πονηρῶν ἀγγέλων ἐξετᾶσαι αὐτὸν, καὶ διὰ τῶν ἰδίων ῥημάτων πάσας τὰς ἁμαρτίας αὐτοῦ θρίαμβον τοῖς ἅπασι καταστῆσαι. Ὡς οὖν συνελήφθη τῷ πονηρῷ πνεύματι, συνῆκεν εὐθέως τῇ ἐπαναμνήσει τοῦ κόσσου τοῦ ἀπὸ τοῦ Δικαίου, καὶ ὅπως ὡς αὐτῷ προειρήκει, ἐγένετο.

Ἐν άδημονίᾳ οὖν ἐγένετο, καὶ καταφεύγει πρὸς εὐκτήριον οἶκον τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, τὸν ἐπονομαζόμενον Μυρέλαιον f, διὰ τὸ τὸν τίμιον αὐτῆς χαρακτῆρα βλύζειν τὸ μόρον ὡς ἔλαιον· ὡς δὲ ἐκεῖσε κατέφυγεν εἰς τὴν ἐπίσκεψιν ἐκείνην τὴν θαυματουργὸν, ἤρξατο δάκρυσιν εὐκατανύκτοις ἐκλιπαρεῖν τὴν βοηθὸν πάντων τῶν θλιβομένων γινομένην, καὶ μᾶλλον τοῖς πρὸς αὐτὴν θερμοτέρῳ καὶ ἀδιστάκτῳ πίστει προστρέχουσιν· λαβόμενος τοῦ θεοπαρόχου ἐλαίου, καὶ ἀλειψάμενος ἅπαν τὸ σῶμα, ἵστατο τὴν δέησιν ποιούμενος πρὸς τὴν προστασίαν τοῦ ἡμετέρου γένους.

Εὐχομένου δὲ αὐτοῦ, ἔκστασις ἐπέπευσεν αὐτῷ, καὶ θεωρεῖ γυναῖκα ἑστῶσαν πρὸ τῶν θυρῶν τοῦ ἁγίου θυσιαστηρίου, βύσσου καὶ πορφύρας ἠμφιεσμένην· ἀπηύγαζεν δὲ τὸ πρόσωπον αὐτῆς καθάπερ ἥλιος· ἱταμῷ δὲ θυμῷ καὶ λοξῷ τῷ βλέμματι ἐπαπιδοῦσα τῷ δαίμονι, ἔφη· Μένεις ἀκμὴν ῥαδιουργὲ καὶ μεμελανωμένε; ἔξελθε ἐκ τοῦ πλάσματος τοῦ υἱοῦ μου h [κατάρατε, ἐπεὶ πρός με πέφευγεν.] δὲ διὰ τῶν ὀργάνων τοῦ νέου ἀπεκρίνατο· διὰ τὸν σὸν υἱὸν τὰ παίγνια ἀπαναλαβόμενος Ἀνδρέας, αὐτός μοι τὴν τούτου ἐξέτασιν ἐνεχείρησεν. δὲ πρὸς αὐτὸν ἀπεφθέγξατο· Ἔξελθε, καὶ μὴ φλυάρει, ἐπεὶ[i κᾀκεῖνός σοι τὴν ἀπόφασιν ἀπέστειλε] ἀπενέγκαι ποιήσομαι πρὸς τὸν λόγον τοῦτον. Πτήξας οὖν δαίμων, ἐξῆλθεν· αὐτῆς δὲ τῆς φανείσης ἔνδον τοῦ βήματος εἰσδυσάσης, εἰς ἑαυτὸν νέος ἐγένετο εὐθέως, καὶ έπέγνω ὅτι ἀπηλλάγη τοῦ πονηροῦ πνεύματος. Καὶ τὸν μεν φιλάνθρωπον Κύριον ἐδόξασεν, μεγάλως δὲ τῇ παναγίᾳ Θεοτόκῳ ἐπευχαριστήσας, δέδωκεν ὅρκῳ μηκέτι κλέψαι, ἤτε πορνεῦσαι, μή τε τοῖς μωροῖς καὶ τοῖς ἁμαρτάνουσιν τὸ λοιπὸν συνδυᾶσαι, συναναφύρεσθαι. Ταῦτα ἐνώπιον τοῦ σεπτοῦ χαρακτῆρος τῆς Θεοτόκου συνθέμενος, καὶ ταῖς πρεσβείαις τῆς ἐγγυησαμένης αὐτὸν πεποιθὼς, εἰς ἄκρον ἀρετῆς ἤλασεν, ὥστε έκπλήττεσθαι πάντας τὴν ἀθρόαν μεταβολὴν τῆς πολιτείας αὐτοῦ. Ὁπότε δὲ εἶχεν ἐν τῇ πλατείᾳ πορευόμενος, καὶ συνήντησεν τὸν Μακάριον παίζοντα, ἀπὸ τῆς δημοσίας ἐξέκλινεν, εἰς τὴν ῥύμην ἀχθησόμενος, καὶ λέγων· Μὰ τὸν Κύριον Ἰησοῦν, δριμὺς Δίκαιος! καὶ ἀπηυχαρίστει ἑκάστοτε, ὡς αἰτίῳ γεγονότι τῆς σωτηρίας αὐτοῦ.

[74] [A scurris ad ficus edendas instigatur,] Aliquando tempore autumnali, (cum fructus maturi, uti usus passim obtinet, exponuntur ab eorum propolis; & selectiores quidem in vasis vitreis, quo distrahantur facilius) prostabat in taberna quadam vas ejusmodi, selectis ficubus plenum, altum dormiente tabernario, capite in genua reclinato. Aderat ibidem vir Sanctus, aderant & scurræ quidam otiosi; quorum unus trudendo Andream propius ad poma admovit, ficuumque congerie digito monstrata; Esto, inquit, stulte, ac ventrem imple; copia tibi fortassis imposterum nulla erit. Ille autem, dicto audiens, ut prope adstabat, manducare cœpit quam potuit avidissime: quod scurræ isti videntes, signis indicium faciebant ac hortabantur, [fustibus male mulctatur,] ut porro pergeret seposito timore. Iamque exhaustum prope vas erat, cum evigilans propola intemperanter vorantem conspicit: prosiliensque e sede sua, rapto ex pluribus, qui ad manum erant, fuste uno, tam diu cecidit hominem, quam per vires licebat: sicque trusum, verberatum, calcibus impetitum procul inde abegit.

[75] Ecce autem idem ille famulus, qui suspensum in aëre Sanctum aliaque ejus miracula coram viderat, obviam fit: statimque ruens in amplexum, [& ex hac pœna sua futuram peccatorum colligit.] manus & os deosculatus est: conspicatus vero totum corpus ejus flagris lividum, interrogavit, a quonam adeo inclementer exceptus esset. Cui Sanctus: Comparavit illa mihi, o fili, illex hæc voracissima, voluptate ficuum inescata & delusa misere: quod si paucularum ego ficuum voluptate fruitus, tam gravia fustium verbera perpeti necessum habuerim; qualem, putas, pœnam irrogabit Deus iis, qui operibus summæ nequitiæ indulgentes, nulla pœnitendi cura tanguntur? Tum alio vertens sermonem; Itane, inquit, oblitus

eras servare præcepta mea? nisi enim ignea coruscantis juvenis manus os tibi obstruendo edicere prohibuisset, jam numerum dæmoniacorum ipse adauxisses. Quibus auditis totus inhorruit, propter Sancti prædictionem, prodigium illud maximopere stupendum in memoriam revocans. Nihilominus junctis inter se manibus porro ire perrexerunt.

[76] At vero sceleratus dæmon, visa Andreæ benignitate ac amore erga famulum; [Obvius ei dæmon de illatis sibi damnis expostulat;] quodque illi jam alias, quæ diximus, miracula exhibuisset, incitatus invidia; assumpto secum impurissimo satana, obviam procedit Andreæ, cum eodem famulo in porticu quadam perquam obscura incedenti; iraque incensus maxima; Anne, inquit, insanis, illusor mundi fraudulente, qui subjectos mihi per peccata, extorques e manibus meis? Non sufficiebat, Epiphanii atque aliorum familias, itidem potestati meæ per peccatum subditas, sceleribus purgasse; nisi & hunc eripias mihi, & per pœnitentiam emundes? simulque famuli peccata enumerare instituit. Verum Sanctus, torva minacique fronte in adversarium intendens; Hæc omnia, inquit, meæ divinæque prudentiæ committantur; quid tua illorum refert, scelestissime? Ego pro delictis hujusce pœnas luo: ego animam meam pro ipso oppignero, nullaque tibi pars cedet animæ illius. Quibus Andreæ dictis diabolus, [& peccatorem eripere ipsi conatus,] & qui comitabatur impurissimus satanas, in furorem acti, injiciebant manus in famulum, eo consilio ut ipsum violenter Sancto extorquerent. Quamobrem magna ille commotus iracundia, sublatum humo saxum in nequam dæmonia jecit. Ecce autem spectaculum lepidum! Dæmones, porcorum more per aërem grunnientes, ab oculis evanuere.

[77] [turpiter fugatur.] Venit posthæc Andreas, comitante famulo, in œnopolium: cumque hic panem ac vinum emisset, considerentque simul & manducarent; ingressi eodem sunt adolescentes bini, quibus nuper prima barbæ lanugo excreverat, & prope a divino Andrea assidentes, similiter cibo reficiebant corpora. Ille vero, cognitis utriusque peccatis, in ipsos intuitus, cupiensque obliviosos in illorum cognitionem deducere, consueta sibi ludificatione uti instituit: unde quotquot aderant, solertiam fictamque debacchationem conspicati, in risum continuo soluti sunt universi. Etenim Sanctus extensa manu alterius paximatium, quod jam jam ori ingerendum tenebat, rapuit. Quare indignatus ille; Neutiquam dormis, insane energumene, inquit, etsi taces: sed aliena impudenter rapis. Cui ita occurrit Sanctus: Revera, stulte, tu non dormis cum solitarius es, [Duorum occulta aperit & castigat.] sed Simeoni suffuraris quæ sua sunt. Vix dicta hæc potulerat, cum colaphum eidem vi tanta infringit, ut inde per mediam horam ipsi aures tinnirent. Ille autem, objecti furti sibi conscius, nec vindictam sumere nec responsum dare ausus fuit; solummodo miratus secum, unde hæc innotuissent Andreæ. Deinde ad alterum conversus, itidem inflicto ei colapho; Et tu, inquit, insane, quæ abstulisti furto, liguriendo consumere non vereris? At ille perterritus, factum negavit. Cui Sanctus: Credito, inquit, si deinceps furtum commiseris, extorquendus dæmonio traderis: & conversus, acsi quempiam alloqueretur, Si adhuc semel, ait, ad aliena manum extenderit, rape illum in quæstionem. Quibus dictis, abivit.

[78] [quare iratus dæmon eum ferociter aggreditur,] Incedentibus itaque pariter Andrea & famulo, objicit se iterum in via diabolus, multa dæmonum caterva comitatus: & magno cum tumultu in Sanctum irruit, tum quod famulum ad meliorem

frugem adduxisset, tum quod dictos fures suorum scelerum coarguisset. Quem ubi Andreas tanto cum strepitu se inferentem conspexit, minitabundus sic illum aggreditur: Iterumne tuam in timentes Dominum effundere paras bilem, fraudulente? Jesum testor, inauspicato ades: facesce hinc, infelix. [sed contemnitur:] Talibus illius dictis ita respondit diabolus: Injuriam mihi facis, Andrea, per inconcussū thronum ejusque decorem & majestatem! in rebus omnibus, quas agis, tyrannidem exerces. Nam cur opera tam multis sua manifestas, [rursum insultat,] quibus cognitis ad compunctionem & pœnitentiam adducuntur? Apage, procul a me abscede; imprimis vero caveto, ne, qui per scelerum suorum nequitiam obstricti mihi sunt, hortatione tua ab iniquitate, qua nihil mihi carius est, declinent. An nescis, quod Moysen habeant & Prophetas? illos audiant. An nescis, quod Euangelia, Paulum, Vitasque Sanctorum conscriptas habeant? hisce auscultent. Nonne illi ad vitam honestius agendam sufficiunt hortatores, nisi & tu te interponas? Quid mihi tecum rei est, irrisor mundi stolidissime? proripe te e conspectu meo, comestor fabarum: ni feceris, uti quondam Iobum, ita te modo ad pœnas deposcam.

[79] Respondit insultanti B. Andreas: O nimis maledicte, [sed & rursum spernitur.] quantis flammis ustulatur modo cor tuum! qua quæso ratione effectum dabis, ut ego ab instituto desistam? quomodo tu mihi pœnas accerses a Deo? Pudeat te nugacitatis tuæ, nequissime: quo enim modo aut prætextu rem istiusmodi adversum me exequeris? Non ratione auri, quod non possideo: non argenti, quod mihi nullum suppetit. An causa prædiorum? an famulorum? an quia mollibus induor? Age, si quid illorum penes me repereris, ne te ulla rerum mearum capiat misericordia: everte domuum substructiones: fac, si possis, ut blasphemus Deo fiam. Numquid mutanda crebro vestimenta mihi sunt, quæ invidiam tibi moveant? numquid splendidi calcei? numquid domicilium aliud quam plerisque pauperibus? Quænam illa, cedo, quibus me paras aggredi, impure, profane, mendax, canis nefande? Attende sis & vide num sordidum hoc lacerumque panni frustum, quo tegor, tibi arrideat: ecce lubens concedo. Neque vero citius hæc loqui desiit, quam pauperculum exutum palliolum in adversarii os impudens objecerit; sicque nudus inde abivit. Famulus vero, Andreæ comes, quod factum erat intuitus, sublato ipse pallio sese induit: quem & Sanctus mox amplexus, & multis ut a nocivis abstineret hortatus, domum dimisit. Ipse vero in mediis turbis consueto sibi modo agere pergens, cum progressu in rebus spiritualibus arduisque singulari, pessimas versuti dæmonis artes illudebat; crebrisque jejuniis & vigiliis se macerans, quotidianoq; per urbem cursu, fatigatione, sudore se exhauriens; injurias, sputa, verbera patiens, in instituta palæstra perseverabat.

[80] Interim ille juvenis, quem obtestatus fuerat Andreas, ut ne furto deinceps sese adstringeret, [Prohibente Andrea, denuo furatus] salutarium oblitus monitorum, ad ingenium redierat & consuetudinem furandi; quin imo in deteriora quotidie prolabebatur. Quare animadvertens Andreas, nihil agi longanimitate, delatus spiritu, adstitit in domicilio hominis illius; malorumque uni angelorum imperavit, ut pertinaciter adhærentem consuetudini pravæ invadens excruciaret; peccataque ejus omnia, [a dæmone occupatur;] suis ipsius verbis enuntiata, universo mundo perspicua & manifesta redderet. Vix insidebatur a malo genio, cum repente colaphi, ab Andrea inflicti, memoria ipsi recurrit

comperienti, ut ille prædixerat, evenire omnia. Hinc animi anxius, confugit ad sacrum sanctissimæ Dei parentis oratorium, quod, quia ibidem sacrosancta illius effigies unguento, velut oleo, manat, Myrelæum cognominatur. Ubi igitur ad imaginem thaumaturgam venit; manantibus ubertim lacrymis contriti cordis indicibus, [& confugiens ad imaginem B. Virginis,] afflictorum omnium Auxiliatricem, singulariter tamen propitiam iis qui cum ferventiore ac indubitata fide accurrunt, cœpit obsecrare; & oleo, quod divino munere istic affluebat, totum corpus inungens, perrexit benignam generis nostri Patronam precibus interpellare.

[81] [se videndam præbentis,] Inter orandum vero raptus in ecstasin, spectavit mulierem, pro sacri Presbyterii g foribus consistentem, bysso & purpura vestitam, splendore faciei solis radios offuscantem: quæ vultu severo & oculis obliquis in dæmonem intuita, dicebat: Moraris etiamnum, vaferrime ac sordidissime? Exi ocius e creatura filii mei, impurissime, quoniam ad me confugit. Cui diabolus, organo juvenis usus, ita respondit: Ille, qui filii tui causa mundum ludere aggressus est, Andreas, hominem istum mihi excruciandum commisit. At illa: Exi, præcisis nugis omnibus; quoniam & ipse sententiæ meæ subscribens te hinc amandat. Quibus dæmon terræfactus, inde abiit: ac muliere, quæ apparuerat, se intra Bema recipiente, rediit adolescens ad se, cognovitque nequam spiritum corpore suo excessisse. Quapropter gloria benignissimo Domino tributa, [liberatur ac vitam corrigit.] gratiisque sanctissimæ Dei genitrici persolutis, jurejurando se obstrinxit fore, ut numquam furto quid auferret, ut abstineret libidinis peccato, ut cum impiis & peccatoribus deinceps commercium haberet nullum. Isthæc coram venerabili Deiparæ imagine sancte pollicitus, ejusdemque precibus pro ipso intercedentis confisus, ad tam sublimem subito virtutis apicem evasit, ut repentinam adeo vitæ mutationem omnes cum stupore admirarentur. Idem ille, si quando obambulans plateam in S. Andream more suo ludentem incideret, e publica via in angiportum declinabat, cum gemitu ac mœrore dicens; Domine Jesu Christe, verissime admodum justus hic est; & frequentissime immortales ei gratias, quasi principio & causæ salutis suæ, agebat.

ANNOTATA.

a Intellige, gula. Cum enim hæc diceret, videtur aut gulam aut guttur suum monstrasse: quia de alio esse sermo non potest.

b Pro illis paucis, hoc signo [] inclusis, plura habet Ms. Vatic, turbam majorem dæmonum istic apparentium indicantia: quæ cum obscura sint, & ad rem non multum pertineant, huc rejicere malui. Sunt autem hæc: τάραχοι πέλοντες, δεινοὶ καὶ ὲπόλετροι, τῶν ἐν τῇ μεγίστῃ ταύτῃ καὶ βασιλίδι πόλει παμαμπονήρως ἐνεδρεύοντες καὶ πολεμοῦντες τούς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων, ἐπὶ τὸ πράττειν ταύτης αἰσχύνης ἔργα, ὤθουν καὶ ἀντωθοῦντες ἐκραταιοῦντο τοῦ ἀποσπάσασθαι τὸν παῖδα ἐκ τῆς χειρὸς τοῦ Ὁσίου.

c Ms. Vatic. sic legit ἐπανθοῦσαν τὴν οὐλὴν τῆς γενιάδος κεκτημένος.

d Isthæc e Ms. Maz. correcta, sic legebantur in Vatic. ἧκας ἐπάρατε; τί τοίνυν ὧδε γέγονας, μάταιε καὶ δόλιε; πάλιν κατὰ τῶν φοβουμένων τὸν Κύριον ἧκας;

e Adjicit Ms. Vatic. isthæc: οὐθὲν ἡμῖν ἀπαντὶ ὑπολέλειπται ἀπὸ τῆς σῆς ματαιότητος.

f De Myrelæo, sed monasterio, multa habet Constantinopolis Christiana viri eruditißimi, D. du Cange lib. 4. Præter istud constat ex Codino, uti ibidem etiam notatur, alium fuisse ejusdem nominis locum. Codini verba hæc sunt Εὶς τὰ δύο Μυρέλαια μύρα ἔῤῥεε, καὶ ἰάματα πολλὰ ἐγίνετο ὑπὸ τῆς Θεοτόκου· καὶ διὰ τοῦτο ἐκλήθησαν. In duobus Myrelæis unguenta fluebant, fiebantque sanationes multæ; unde & nomen eis inditum. Paulo accuratius hic noster originem nominis indicat; quod nempe unguentum profluens, oleo simile esset, sicque ex utraque voce μύρον & ἐλαιον componit Μυρέλαιον.

g Græce quidem non Πρεσβυτερίου sed θυσιαστηρίου θύραι dicuntur: sed cum primo obvia hujus vocis significatio, sit Altare, idque hic intelligi nequeat; alteram substitui quadamtenus synonymā. Constat enim ex auctoribus, & ex paulo post hic dicendis. θυσιαστήριον non raro idem esse quod βῆμα, hoc autem ita interpretari solent auctores Latini, frequentique in usu est Anastasio Bibl Ordini Romano aliisque. Vt autem capiatur facilius, quæ pars templi βῆμα seu θυσιαστήριον sit, putem reflecti oculos æd Choros nostrates posse, a reliquo templo parietibus cancellisque separatos, quo nulli olim laicorum etiam apud Latinos patebat aditus.

h Ms. Vatic. ἐφ ἧν ἐμαῖς ἀγκάλαις προσπέφηκεν.

i Ms. Vatic. κᾳκείνῳ σοι τὴν ἀπόφασιν απενέγκαι ποιήσομαι πρὸς τὸν λόγον τοῦτον.

CAPUT XI.
Mortui damnatio cognita, & prædictus Epiphanio Patriarchatus.

Ἐν μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν ἐπὶ τὸν πνευματικὸν ἀγῶνα μολοῦντος αὐτοῦ, συνήντησεν ἐξόδιον μήκοθεν πορευόμενον· ἦν δὲ μεγιστάνου τινὸς τῶν πάνυ εὐπόρων, πλῆθος δὲ ἀναρίθμητον περιείη αὐτῷ, βοή τε τῶν ψαλλόντων μεγίστη ἠκούετο, πλὴθη δὲ κηρῶν καὶ θυμιαμάτων, θρῆνός τε καὶ κοπετὸς τῶν συγγενῶν ἐξήρχετο. Θεασάμενός τε τοῦ Θεοῦ θεράπων τὸ ἐξόδιον [συνεπόμενα, ἔστη,] a καὶ ἐννεὸς γενόμενος ἐπὶ πολλὴν ὥραν βλέπει· καὶ ἰδοὺ ἔμπροσθεν τῶν b μανουαλίων πλῆθος Αἰθιόπων δαιμόνων ἐπορεύετο, σφοδρότερον τῶν ψαλλόντων κράζοντες τὸ, οὐαί· πάντα δὲ τὰ ἐκεῖ θυμιάματα ὡσεὶ κόπρος ἐδυσώδουν, καὶ ὥσπερ ἀσκοὺς ἐν ταῖς χερσὶν κατέχοντες ἀφοῦραν καὶ σποδὸν ἔῤῥαινον· c ἑσπῶντο δὲ τῷ γελοίῳ ἀναιδῶς, ὃν τρόπον ἄσεμναι γυναῖκες, πόρναι καὶ ἀδιάτροπαι· καὶ ποτὲ μὲν ὡς κύνες ἐβάβιζον, ποτὲ δὲ ὡς χοῖροι ἐγρύλλιζον, καὶ ἦν αὐτοῖς τὸ ἐξόδιον εὐφροσύνη τις καὶ γεγήθησις· καὶ οἱ μὲν τῆς κλίνης ἐπορεύοντο κύκλῳ, βόρβορον καὶ καλανῶδες ὕδωρ τῷ προσώπῳ τοῦ τεθνεῶτος περιεπέταντο, ἐξήρχετο δὲ πολλῇ δυσωδία ἐκ τῆς κλίνης καὶ τοῦ σώματος ἐκείνου τοῦ ἐφαμάρτου, ὃν τρόπον οἱ ἐξαντλοῦντες κάλανον· καὶ οἱ μὲν κυνέαν μετὰ ἄλλων εἰδῶν δυσωδεστάτων ἐναπέῤῥιπτον εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ· ἕτεροι δὲ ἠκολούθουν ὄπισθεν ἀσέμνως ὀρχούμενοι, κρότον καὶ ψόφον ταῖς χερσὶ καὶ τοῖς ποσὶν ἀπετέλουν, γελῶντες καὶ χυδιάζοντες ἀσώτως τοῖς ψάλλουσι καὶ φάσκοντες· Μὴ ἴδοι φῶς εἷς ἐξ ὑμῶν, μάταιοι Χριστιανοὶ, ψάλλοντες τὸν κύνα, Μετὰ τῶν Ἁγίων ἀνάπαυσον τὴν ψυχὴν αὐτοῦ, ἀλλά γε καὶ δοῦλον Κυρίου τοῦτον ὀνομάζοντες, τὸν πάσης ἀλογίας ἀνάμεστον.

Τοῦτο τὸ φοβερὸν ὅραμα τοῦ Δικαίου βλέποντος, καὶ ἰδοὺ ἄρχων τῶν πονηρῶν δαιμόνων ἀπηγριωμένους ἔχων τοὺς ὀφθαλμοὺς, καὶ τρόμον ἐξ ἀηδίας τῷ θεωροῦντι ἐμποιῶν· κατεῖχεν δὲ πῦρ εἰς τὴν χεῖρα αὐτοῦ μετὰ θεάφου καὶ πίσσης, καὶ ἔσπευδεν ἐπὶ τὸ μνημεῖον τοῦ δυστήνου νεκροῦ, d ὥστε πυρίκαυστον αὐτὸν ἀπεργάσασθαι μετὰ τὴν ταφήν. Μετὰ οὐκ τὸ παρελθεῖν τὸ ἐξόδιον, ἰδοὺ ὄπισθεν ἠκολούθει νεανίας τις ὡραῖος, κατηφὴς, ἐκόπτετο δὲ κοπετῷ μεγάλῳ, ἀδημονίᾳ καὶ λύπῃ τινὶ συνεχόμενος· παράγοντος δὲ τοῦ Δικαίου, πλησίον ἐγένετο. Νομίσας δὲ ὅτι ἐστὶν ἀπὸ τῶν ἰδίων τοῦ τεθνεῶτος, καὶ τούτου χάριν ὀλοφύρεται, ὥσπερ ἐπιλαθόμενος τῆς κατὰ Θεὸν ἐργασίας, ἐκτείνας τὴν χεῖρα, καὶ κατασχῶν τὸν θρηνωδοῦντα νεανίαν παρακλήσει, ἔφη πρὸς αὐτόν· Τὸν Θεὸν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς ὁρκίζω σε τί σοι αἰτία, δι᾽ ἣν τοσαῦτα δάκρυα προβάλῃ ὀλοφυρόμενος; οὐ δὲ γὰρ πώποτε θέαμαι τηλικοῦτον θρῆνον ἐπὶ νεκρῷ· σαφήνισόν μοι παρακαλῶ, διά τι οὕτω θρηνεῖς. Λέγει πρὸς αὐτὸν Ἄγγελος· αἰτία τοῦ θρήνους μου αὕτη ἐστὶν, ἐπεὶ κεκληρονόμηκεν αὐτὸν διάβολος οὗ τινος τὸ ἐξόδιον ἑωρακώς· αὐτός ἐστιν αἰτία τῆς θλίψεώς μου, καὶ τοῦ ὀλοφυρμοῦ, ὡς ἅτε ἀπωλέσας αὐτὸν οὕτως ἐποδύρομαι. Ἔφη πρὸς αὐτὸν Μακάριος· Ἀνάγγειλον δή μοι, φίλτατε, ἔγνων γὰρ τίς εἶ, τί ἄρα ἦσαν αὐτοῦ τὰ παραπτώματα; Λέγει πρὸς αὐτὸν Ἃγγελος· Ἐπειδὴ αὐτὸς εἶ Ἀνδρέας τοῦ Θεοῦ ἐκλεκτὸς, καὶ αὐτὸς συνῆκα, καὶ ἐπειδὴ ἔξεστίν σοι μαθεῖν, πρόσχες καὶ ἄκουσον· νυνὶ γάρ σου τὸ κάλλος τῆς ὡραιομόρφου ψυχῆς καθαρὸν

καὶ στίλβον καὶ ὥσπερ χρυσίον θεασάμενος, ὀλίγον ἀνέθην τῆς λύπης μου.

Οὗτος οὖν, σεβασμιώτατε, μεγιστάνος ὑπῆρχεν τοῦ Βασιλέως, ἦν δὲ ἐφάμαρτος ἄνθρωπος, καὶ χαλεπὸς λίαν ἐν πάσῃ τῇ ζωῇ αὐτοῦ· ὑπῆρχεν οὖν πόρνος καὶ μοιχὸς, ἀλαζὼν καὶ ὑπερήφανος, ἀρσενοκοίτης, φειδωλὸς, ἄσπλαγχνος, φιλάργυρος, ψεύστης, μνησίκακος, μισάνθρωπος, δωρολήπτης, ἐπίορκος, τοὺς οἰκέτας αὐτοῦ κατάγχων τῇ πείνῃ, καὶ τῇ δίψῃ, καὶ ταῖς μάστιξιν, καὶ τῇ γυμνότητι, ἀχίτωνας καὶ ἀνυποδήτους ἐπαφίων ταῖς τοῦ χειμῶνος ἡμέραις, ἱκανούς τε καὶ τοῖς ῥοπάλοις ἀνεῖλεν, καὶ τοῖς σπονδύλοις τῶν ἀλόγων συνέχωσεν· τοιοῦτος δὲ ἦν εἰς τὴν μυσαρὰν καὶ πυρίκαυστον ἀρσενοκοιτίαν, ὥστε τῶν παίδων καὶ τῶν εὐνούχων ἀσελγῆ καὶ θεομίσητον ἐπιθυμίαν, ὡς μιάναι αὐτῶν ὡσεὶ τριακοσίας ψυχὰς τὸν ἀριθμὸν αἱμοβόρῳ ἐπιμιξίᾳ τῆς βδελλυρᾶς ταύτης καὶ αἰσχρᾶς ἁμαρτίας· λοιπὸν, φιλούμενε ὑπὸ Κυρίου, ἔφθασεν εἰς αὐτὸν θερισμὸς, καὶ παραγενάμενος θάνατος εὗρεν αὐτὸν ἀμετανόητον, ἐν ἀφάτοις ἁμαρτημάτων πλήθεσι συνεχόμενον· τὸ δὲ βέβηλον καὶ μιαρὸν αὐτοῦ σῶμα αὐτὸς καθεώρακας ὁποίας ἀτιμίας ὑπέστη, ὡς ἦν ἄξιον· καὶ νῦν ἀπάγεται κατακαῆναι. Ἕνεκεν δὲ τούτου, ἁγία καὶ θεοφιλὴς ψυχὴ, καὶ αὐτὸς ἐγὼ ἀσχάλλων ἀλοιοῦμαι, διότι γέγονεν δαιμόνων παίγνιον, καὶ δυσωδίας μυσαρὸν καταγώγιον.

Ταῦτα τοῦ θειοτάτου Ἀγγέλου λέγοντος, ἔφη πρὸς αὐτὸν Μακάριος· Ἱκετεύω σε, φίλτατε, δέξασθαι ἀγαθὴν παραμυθίαν, e [καὶ μὴ οὕτω πενθεῖν, ἐπεὶ οὗτος βίου τὸ πέρας ἐδέξατο]. Αὐτὸς δὲ, πυρίμορφε, μέγιστε, θυμηδίας ἀνάπλεε, ἐν ὀνόματι Κυρίου σαβαὼθ Θεοῦ παντοκράτορος, ἔσῃ ἐν ἀγαθοῖς κραταιούμενος ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἐν τῇ τοιαύτῃ οὖν ὁμιλίᾳ ἀπ᾽ αὐτοῦ ἐγένετο Ἄγγελος ἀόρατος· οἱ δὲ τὴν ὁδὸν πορευόμενοι, ἐν ᾗ μετὰ τοῦ Ἀγγέλου ὡμίλει Δίκαιος, βλέποντες μόνον ἑστῶτα καὶ φθεγγόμενον, τὸν γὰρ Ἄγγελον οὐκ ἑώρουν ὡς ἀνάξιοι, πρὸς ἑαυτοὺς ἐφθέγγοντο· Θεάσασθαι τὸν πάρετον, πῶς ἀσχολεῖ τῷ τοίχῳ προσομιλῶν ἀναισθήτως. Ὠθήσαντες οὖν αὐτὸν καὶ ἀποδιώκοντες ἔλεγον· Τίνα εἰσὶν, παρατετραμμένε, παρεστῶς τῷ τοίχῳ προσομιλεῖς; δὲ Μακάριος τούτων τῶν ῥημάτων ἀκούσας παρ᾽ αὐτοῖς φληναφουμένων, μωκησάμενος, καὶ σιωπῇ προσμειδιάσας τὴν ἄγνοιαν τούτων, ἐκεῖθεν ἀνεχώρησεν, πορευθεὶς ἐν ἀποκρύφῳ ἐμβόλῳ τῆς πόλεως, κακεῖσε ἡσύχαζεν· καὶ ἐπιμνησθεὶς τοῦ ἐλεεινοῦ ἐκείνου, οὗ τινος τὸ ἐξόδιον ἐθεάσατο, ἔκλαυσεν πικρῶς, f [ὥστε ἐκ πολλῶν δακρύων ὀγκωθῆναι αὐτοῦ τὰ ὀμμάτα], εἶτα καὶ δέησιν ὑπὲρ αὐτοῦ προσήγαγε Κυρίῳ τῷ Θεῷ τήνδε·

Θεὸς, ἀπερίγραπτος καὶ φοβερός· Πατὴρ δημιουργὸς καὶ Κύριος· τελετής τῶν ἀπεράντων αἰώνων καὶ ἐφευρετὴς τῆς σοφίας καὶ ἐπιστήμης, ἀσύγκριτον γέννημα, μεγαλοπρέπεια τῆς δόξης τῆς ἁγιοσύνης, ὁλοφυὴς καὶ συμφυὴς καὶ ὁμότιμος τῷ Πατρὶ καὶ τῷ φιλτάτῳ σου καὶ παντοκράτορι Πνεύματι, ἐκ νοῦ τοῦ μεγάλου τὸ καταρχὰς γεννηθεὶς, ἀεὶ πέλων ἐν ταῖς τοῦδε τοῦ φύσαντος κόλποις, ῥῦσαι ἐκείνου τοῦ τάλανος τὸ πανάθλιον σῶμα ἀπὸ τοῦ παραδειγματισθῆναι ἐν τῇ πίσσῃ καὶ τῇ θεάφῳ, κάμφθητι τὰ σπλάγχνα τὰ ἅγια πρὸς τὴν τοῦ εὐτελοῦς οἰκέτου σου δέησιν· ἐφ᾽ ἣν γὰρ παμβέβηλος αὐτοῦ ψυχὴ οὐκ ἔκτηται, συνέκλεισεν γὰρ θάνατος τὰ κατ᾽ αὐτόν. Ἱκετεύω δεόμενος καὶ ἀντιβολῶ, κᾂν τὸ σκήνωμα αὐτοῦ διατηρηθείη ἀπὸ τῆς τοιαύτης αἰσχύνης, ὅπως μὴ ὁλοτελῶς εὐφρανθήσεται ἐπ᾽ αὐτὸν βύθιος δράκων κατάρατος,

καταπιὼν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ σὺν τῷ σώματι. g Ταῦτα τοῦ Δικαίου προσευξαμένου, θεία τις ἔλλαμψις γέγονεν πρὸς αὐτὸν, καὶ ἐν ἐκστάσει γενόμενος, ἰδοὺ Ἄγγελος Κυρίου κατέβη ὡσεὶ τάχος ἀστραπῆς, κρατῶν ῥάβδον πυρινὴν ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ, καὶ ἐκδιώκων τὰ ἀκάθαρτα πνεύματα τὰ ὄντα ἐκεῖσε, καὶ ἠφάνησεν αὐτὰ, καὶ ἐπαύθη τοῦ κατακαίεσθαι τὸ σῶμα τῇ πίσσῃ καὶ τῇ θεάφῳ. Ταῦτα θεασάμενος Δίκαιος, εὐχαρίστησεν τῷ ταχύναντι εἰς τὴν δέησιν αὐτοῦ. Εν ἑαυτῷ δὲ γενόμενος ἀπὸ τῆς θεωρίας, ἑσπέρας ἤδη οὔσης, κατασφραγισάμενος τῷ σημείῳ τοῦ τιμίου σταυροῦ, ἀνεχώρησεν τῶν ἐκεῖσε, καὶ περιείη διὰ πάσης τῆς νυκτὸς προσευχόμενος.

Ὡς δὲ ὄρθρος ἐγένετο, ἐπορεύθη ἐν τῷ ναῷ τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, ἐν ᾧ πρὸς ἦθος εἶχεν τοῦ προσεύχεσθαι θεῖος Ἐπιφάνιος. Ἐν τούτοις τοῖς προπύλοις τοῦ τεμένους γενόμενος Ὅσιος, διανοιχθέντες οἱ ἔνδον ὀφθαλμοὶ Ἐπιφανίου, καὶ ἐπιστραφεὶς, βλέπει τὸν δίκαιον ἄνδρα ποτὲ μὲν ὡς φλόγα πυρὸς φαινόμενον, ποτὲ δὲ ὡσεὶ χιόνα, τὸ δὲ πρόσωπον ῥοδινόπυρον ἔχοντα· καὶ ἦν ἔκστασις τῷ φιλτατῳ παιδὶ ἐπὶ τῇ τοιαύτῃ ὁράσει. Ὡς δὲ οὐδένα τεθέακεν, πίπτει εἰς τοὺς πόδας αὐτοῦ λέγων· Εὐλόγησον, πάτερ ἅγιε, τὸ πνευματικόν σου τέκνον. δὲ Μακάριος θεασάμενος τὸν Ἐπιφάνιον ἐν ἀποῤῥήτῳ ταπεινώσει, ἔπεσεν αὐτὸς εἰς τοὺς πόδας Ἐπιφανίου λέγων· Εὖξε ὑπὲρ ἐμοῦ καὶ αὐτὸς, δέσποτα, καὶ εὐλόγησόν με μᾶλλον σὺ, ἐπειδὴ τοῦτό σοι ἁρμόδιον· h Τεθέαμαι γάρ σοι πρὸ ταύτης τῆς ὥρας χαριέντως τὸ πρόσωπον ἔχοντα, ὡς ἵστατο ἐν τῇ τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίᾳ, καὶ στολὴν ἱεραρχίας, καὶ τὸ ὠμοφόριον οὐρανόθεν κομιζόμενον ἔκ χειρὸς. Κυρίου παντοκράτορος· ἐθεασάμην δύο φωστῆρας ὡραίους καὶ εὐμεγέθεις ἐν εὐπρεπεία, καὶ αὐτοὶ λαβόμενοι τῆς στολῆς ταύτης, ἐκόσμουν ἐνδύσαντες τὴν σὴν ὡραιότητα· μειδιῶντες δὲ τῷ προσώπῳ, καὶ χαριεντιζόμενοι, πρὸς ἀλλήλους ἔλεγον· Μὰ τὸν δεσπότην Χριστὸν, εὐπρεπῆ αὐτὸν ἐποίησεν τοῦτο τὸ ὠμοφόριον! γὰρ σύνεσις αὐτοῦ καὶ μελίῤῥυτος i [γλῶσσα τελείως αὐτὸν σεσοφίκασι]. Καὶ μὲν εἷς, τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ ἐπὶ τὸ σὸν μέτωπον ποιήσας, καὶ ἀσπασάμενός σου, ἀνεχώρησεν· δὲ ἕτερος πάντα σου τὰ μέλη σφραγίσας, καὶ τοὺς ὀφθαλμούς σου ἀσπασάμενος, ᾤχετο. Ταῦτα, γλυκύτατε Ἐπιφάνιε, εἴς σε διεπράχθησαν, καὶ αὐτὸς οὐχ ἑώρακας· καὶ πέπεισμαι ὅτι ἐμπιστεύσει σοι ἐνθᾶδε τοὺς οἴακας τῆς Ἐκκλησίας αὐτοῦ, καὶ ποιμανεῖς τὸν λαὸν αὐτοῦ, ὃν περιεποιήσατο ἰδίῳ αἵματι· καὶ ἕνεκεν τούτου, εὐλόγησον δὴ καὶ αὐτὸς ἐμὲ, καὶ εὖξαι ὑπὲρ τοῦ ἀγαπητοῦ σου Ἀνδρέου.

Ταῦτα εἰρηκότος τοῦ θεοφόρου ἀνδρὸς, ἀσπασάμενοι ἀλλήλοις τῷ ἁγίῳ φιλήματι, ἐν ἀποκρύφῳ τόπῳ τοῦ νάρθηκος ἐκαθέσθησαν· καὶ ἤρξατο Μακάριος παραινεῖν τὸν Ἐπιφάνιον περὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς καταστάσεως, λέγων· Επίσταμαι, γλύκύτατε καὶ φίλτατε φίλε, καθ᾽ ὃτι εὐπρεπῶς εἰ καὶ εὐθὴς ἐν ταῖς ἐντολαῖς τοῦ Κυρίου, ἐπασχολούμενος καὶ ἀγωνιζόμενος τοῦ σώζεσθαι· πλὴν ἱκετεύω ἵνα δέχῃ καὶ τὴν ἡμετέραν παραίνεσιν, καὶ ἐνωτίσῃ τὰ ῥήματα μου. Πρόσθες περισσότερα δάκρυα πρὸς καθαρισμὸν τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος καὶ τῆς καρδίας σου, ἵνα γένῃ ἐν δικαιοσύνῃ ἡδύτατος, ἐν ἐλεημοσύνῃ φιλάγαθος. Πρόσθες ἐπὶ τῇ πρᾳότητι, ἵνα γένῃ καθαρὸς τῇ καρδίᾳ, ἵνα χρηματίσῃς Ὅσιος καὶ ἄκακος, καθὼς τὸ σκεῦος τῆς ἐκλογῆς ἐντέλλεται, τὸ ἐμὸν φῶς, ἐμὴ χαρὰ, ἐμὴ εὐπρέπεια καὶ ἡδύτης, καὶ ἀγαλλίασις. Πρόσθες ἐν τῷ βίῳ σου κατάστασιν πλείωνα, σεμνοτητα, ἀγαθότητα, θαυμαστοτέραν σύνεσιν, προσευχὴν ἀδιάλειπτον,

ἀγάπην ἀνυπόριτον, σωφροσύνης κοσμιώτηα. Γενοῦ συμπαθὴς, φιλόπτωχος, φιλομόναχος, φιλόθεος, καὶ φιλάρετος. Κατόρθωσον σιγὴν, καρτερίαν, ὑπομονὴν ἐν θλίψει, τὴν εὐσπλαγχνίαν, τὸ μὴ κρίνειν, τὸ μὴ λοιδορεῖν· κτῆσαι τὸ ἀόργητον, τὸ ἀκενόδοξον, τὸ ἄτυφον, τὸ ἀνυπερήφανον, ἵνα μεγαλύνῃ σε μεγαλόδωρος, ἐνώπιον πάντων τῶν Ἁγίων καὶ τῶν ἀπείρων ἐκείνων δυνάμεων. Ὀξυτέρως ἐπίβηθι τῇ πρακτικῇ τῶν ἀρετῶν ἐργασίᾳ, ἵνα Θεὸς πλειοτέρως σε ἐπιποθήσας, ὑψώσῃ, καὶ τιμήσῃ, καὶ δοξάσῃ σε. Ἀπάγαγε σαυτὸν εἰς περισσοτέραν τιμὴν καὶ κατάστασιν, καὶ ἀκρίβειαν, ὅπως ἄξιος εὑρεθῇς τῆς ἀρχιερωσύνης, ἦς μέλλεις ἐπιβαίνειν Θεοῦ χάριτι, μηδαμῶθεν καταισχυνόμενος. Φύλαττε οὖν ταῦτα, μηδενὶ ἀναγγέλλων, καὶ ἔσται Κύριος μετά σου.

[82] Aliquando ad palæstram spiritualem egressus, [Occurrenti sibi funeri] fit obviam funeri, eminus venienti, Primatis cujusdam admodum opulenti; multitudine innumerabili comitante, perstrepentibus elata voce cantoribus, lucentibus magno numero cereis, cælum obnubilante plurimi incensi fumo, gemitu planctuque propinquorum late personante. Videns igitur Dei famulus, quæ procedentem exequiarum pompam comitabantur, substitit: raptusque extra se per longum tempus, conspicit ante candelabra ingentem procedere atrorum dæmonum catervam, qui multo contentiori voce quam cantores usi, lamentabile Væ ingeminabant. Omnis qui incendebatur suffitus, stercora redolebat; & tamquam ex utribus quos manibus tenebant, fuliginem ac cineres spargebant; effundebanturq; [videt Andreas insultare dæmones,] in risum intemperantē, more turpium muliercularum & meretricū profligatæ inverecundiæ: & modo quidem latrabant ut canes, modo ut porci grunniebant; voluptatemque ex funebri hac pompa capiebant ac gestiendo indicabant singularem. Alii quoque circum feretrum cursitantes, lutulentam & sentina fœtentiorem aquam in demortui vultum effuse immittebant: ex ipso demum feretro eique imposito peccatoris cadavere tanta prodibat graveolentia, quanta cum exhauritur sentina consuevit. Nonnulli in faciem ejus caninas pelles aliasque ejusmodi odoris gravissimi sordes projiciebant: quidam denique sequebantur pone turpiter tripudiantes, & ingenti strepitu manibus pedibusque, nec non risu tumultuque intemperanti excitato, psallentibus officiebant, dicentes: Ne quis vestrum lucem aspiciat, stolidi Christiani, qui canem illum Psalmis prosequimini, ejusque animæ Sanctorum requiem precamini; quin etiam famulum Dei illum nuncupatis, qui mera iniquitas est.

[83] Terribili illa visione a beato viro conspecta, [illud combusturos;] ecce tibi malorum dæmonum princeps adest, vultu tam efferato ac terribili, ut horrorem incuteret intuenti. Ferebat manibus ignem, sulphur, picem; contendebatque velociter ad infelicis illius monumentum, cadaver, postquam sepulturæ traditum esset, in cineres redacturus. Cum vero transiisset funus; ecce tibi juvenis illud pone sequebatur, pulchritudine insignis, dejecto humi vultu mœstus, planctuque magno præ calamitatis alicujus dolorisque sensu misere plangens. [atque ex dolente Angelo defuncti] Accessit ad hunc propius Andreas, & ratus aliquem esse e familiaribus defuncti (utpote quem latebat divini operis istud esse) protensa manu detinet lugentem: sed & eum consolaturus, inquit; Per Deum, cæli terræque Dominum, adjuro te; dic age, quamobrem tantopere cum lacrymis gemituque lamenteris? non enim memini umquam me videre, tantum excitari luctum alicujus defuncti ergo: indica mihi, quæso te, mœstitiæ causam. Cui Angelus: Ille, cujus hic funus efferri vidisti, quod potestati dæmonum traditus sit, dolendi lamentandique mihi causa est: sic enim illum deploro, quasi perdidissem. Rursum Andreas: Narra carissime (jam enim novi quis sis) quænam deliquerit homo ille. Respondet Angelus: Quoniam Andreas tu es, a Deo electus mihique non ignotus, cui liceat hæc addiscere, aures arrige & ausculta: pars quippe doloris mei levata est, cum primum pulchritudinem speciosissimæ animæ tuæ mundissimam, fulgentem,

aureo colore rutilantem conspexi.

[84] Homo igitur ille, Religiossime Andrea, quam fuit magnus auctoritate apud Imperatorem, tam fuit semper flagitiosæ atque intractabilis vitæ. Fuit enim scortator & mœchus, [gravia in quibus obierat peccata intelligit;] jactator superbus, masculorum concubitu infamis, tenax & immisericors, avarus, mendax, injuriarum vindex, osor aliorum, susceptor munerum, & perjurus: affligebat servos suos fame, siti, flagris, nuditate; dimittebat illos brumali tempore vestimento pariter & calceis destitutos; plures fustibus male mulctatos e medio sustulit, cumque aridis brutorum ossibus contumulavit. Tanta autem ferebatur insania in execrabilem ignibusque castigatum masculorum concubitum, ut puerorum atque eunuchorum odiosa Deo cupidine succensus, trecentas facile animas abominabili turpique illo scelere commacularit. Tandem, dilecte Deo Andrea, matura ætate veniente, venit & mors; invenitque hominem, quam implicatum multis gravibusque sceleribus, tam parum pœnitentem. Quanta vero cum ignominia, ut meruit, sceleratum fœdumque cadaver elatum sit, ipse vidisti: jamque id ipsum flammis tradendum aufertur. Quapropter ego quoque ipse, quodque dæmoniorum ludibrium & detestandum omnis fœtoris receptaculum factus sit infelix ille, mirum quanto dolore excrucier.

[85] [mirantibus aliis quicum sic loqueretur:] Ita disserente sancto Angelo, excipiens Andreas; Amabo te, inquit, dilectissime, spem bonam concipe, & consolationem aliquam admitte, neque tantopere dolori, istius defuncti causa, indulge: tu enim, Seraphice & liquida voluptate plenissime Spiritus, in nomine Domini Sabaoth omnipotentis Dei, in bonis cælestibus confirmatus eris deinceps in sempiternum. Talia loquente illo, disparuit Angelus. Qui vero illac, Angelo Sanctoque colloquentibus, transibant, & hunc solum videbant loquentem (illum enim cernere indigni erant) ita ad se versi loquebantur: Ecce delirum caput, quomodo ad parietem nihil sentientem verba faciendo stulte occupetur. Et trudentes abigentesque ipsum; Quænam illa, inquiebant, stolide, de quibus cum pariete sermonem instituis? Ad quæ verba nugaciter effutita B. Andreas tacite subridens, irridensque eorum ignorantiam, inde discessit: & secretam urbis porticum adiens, quieti se dedit. Verum miserabilis istius, cujus modo pompam funebrem spectarat, [& infelici compatiens] recordatus, flevit amare, tantam lacrymarum copiam profundens, ut oculi multum intumescerent: talique demum prece Divinam bonitatem pro mortuo interpellare aggressus ast:

[86] Deus, qui nullis circumscriptus terminis terribilisque es: Pater, [exterminium corporis deprecatur,] mundi opifex idemque Dominus: tuque perfector seculorum infinitorum & sapientiæ omnis ac scientiæ inventor, progenies incomparabilis, & gloriæ a sanctitate promanantis decus maximum, qui ejusdem omnino naturæ es cum Patre dilectissimoque & omnipotente Spiritu; pari cum utroque gloria ac veneratione colendus; qui jam inde a principio e summi Patris mente genitus, gignentis in sinu æternum permanes; eripe miserrimum infelicis illius corpus e picis sulphurisque tormento; moveantur sanctissima viscera tua ad preces inutilis servi tui: quia immundæ demortui animæ nihil reliquum est, cum quæ illius fuere omnia, vindicaverit sibi mors. Supplex igitur oro atque obsecro, ut corpus illius ab ignominia tali conservatum velis, quo infernalis ille & impurus draco non omni saltem ex parte perfectam capiat voluptatem, [seque exauditum lætatur.] quod animam simul cum corpore deglutierit. Ita precatus Andreas, luce cælitus allapsa

circumfusus est; raptusque in ecstasim, conspexit Angelum Domini fulguris instar descendere, ac virga, quam manu tenebat, ignea expellere impuros inde spiritus: qui subito ex oculis evanuerunt, cessaruntque corpus pice ac sulphure in cineres redigere. Talia cum vidisset Beatus, gratias ei persolvit, qui tam faciles precanti aures præbuisset; redditusque sibi post visionem, jam vespera tenebris involvente omnia, communivit se sacrosancto Crucis signo: & abiens inde, obambulavit urbem tota nocte, numquam orationem intermittens.

[87] Ubi vero illuxit, [Totus lucidus Epiphanio visus;] contulit se mane ad ecclesiam sanctissimæ Dei Genitricis, in qua solitus erat preces fundere divinus Epiphanius: cumque in vestibulum intulisset pedem, aperti sunt huic interiores animæ oculi, convertenti se illico & conspicanti virum Sanctum, modo lucidæ instar flammæ coruscantem, modo instar nivis candidum, vultu vero colore roseo rubicundum. Ex quo spectaculo stupor non mediocris invasit carissimum adolescentem: qui cum circumlatis oculis arbitrum deprehendisset nullum, accidit ad pedes Andreæ; Pater sancte, inquiens, benedictione imperti filium tuum spiritualem. Andreas vero, conspecta Epiphanii demissione animi tam singulari, similiter & se ad illius pedes demisit, hisce additis verbis: Tu quoque, domine mi, precare pro me, tu me tua potius benedictione communi; quoniam id tibi convenit. Vidi quippe te paulo ante, [narrat quomodo Patriarchaliter indui eum conspexerit.] cum in ecclesia Dei consistebas, insigni spectabilem vultu, vidique Patriarchatus stolam & humerale, e manibus omnipotentis Domini cælitus allatum: vidi præterea duos genios, eximia venustate ac decore conspicuos, qui accepta stola te induentes, pulchritudinem tuam non paulo magis commendabilem fecerunt; ac vultu subridenti facete admodum inter se loquentes; Per Dominum, inquiebant, Jesum; egregium illi decus addidit humerale isthoc! scientia namque & eloquentia Domini melliflua perfecte ipsum erudivit. Et alter quidem signo Crucis fronti tuæ impresso, amplexuque dato discessit: alter vero partes corporis tui omnes simili modo signavit, [& ut futurum Patriarcham] atque osculo ori impresso etiam abivit. Isthæc, suavissime Epiphani, circa te, nihil quidem illorum videntem, peracta sunt: & dubitare non potui, quin hic tibi Deus ecclesiæ suæ gubernacula commissurus sit, ut populum, quem sanguine suo sibi acquisivit, regas ac gubernes. Quamobrem imperti tu me benedictione, & ora pro me dilecto tibi Andrea.

[88] His dictis, amplexati inter se cum osculo sancto, in occulto narthecis loco consederunt: [monitis salutaribus instruit:] cœpitque B. Andreas Epiphanium monere multa quoad ecclesiasti cum statum hoc modo: Non me fugit, suavissime dilectissimeque adolescens, quam decorum putes, viam mandatorum Domini recto tramite decurrere; toto conatu incumbens laboransque, ut beatam immortalitatem attingas aliquando. Quapropter obsecro te, hortationem nostram attentis auribus ut excipias. Uberioribus manent oculi tui lacrymis, quo munditiem in animam, corpus, conscientiam inducas majorem; & in justitia exercenda suavissime, atque in eleemosyna eroganda benignissime occuperis. Sumat incrementum mansuetudo tua, ut cor mundum creetur in te, utque sanctus sis & expers sceleris, quemadmodum vas præcipit electionis Paulus: ita sane fiat, o lumen, o gaudium, o decor, dulcedo, & exultatio mea. Capesce in hac vita statum perfectiorem, sectare majorem morum gravitatem, bonitati tuæ cumulum adde, eluceat prudentia tua mirabilior, oratio

continuetur prolixior, caritas simulare nesciat, temperantia splendidius ornetur. His accedat commiseratio erga afflictos; amor in egenos, Monachos, Deum, virtutem; accedat silentium, tolerantia, patientia in adversis; sint tibi viscera misericordiæ, ne judices alios, ne convitieris: compara tibi, quas iracundiæ, vanæ gloriæ, insolentiæ superbiæque oppositas nosti virtutes; ut coram omnibus Sanctis cœtuque Spirituum innumerabili, donorum omnium Dator conspicuum te faciat ac illustrem. Quantocius virtutum omnis generis exercitia aggredere, quo Deus majori te affectu amoreque complexus, exaltatum majori etiam honore ac gloria prosequatur. Ad eminentiorem dignitatem, statum, & perfectionem te excita, ut summi Sacerdotii gradu, quo per gratiam Dei conscendendum tibi est, reperiaris dignus, & nulla ex parte confundaris. Hæc si servaveris secretaque habueris, Dominus tibi nusquam defuturus est.

ANNOTATA.

a Desunt hæc Ms. Mazar.

b Μανουαλίων, Candelabrorum, expono, nixus illo Pentecostarii loco, ubi dicitur, Προπορευομένου ἑνὸς τῶν κληρικῶν μετὰ λαμπάδων καὶ μανουαλίων ἔμπροσθεν τοῦ Ἱερέως. Quod sic explico: Præcedente Sacerdotem uno Clericorum cum candelis & candelabris.

c Quæ hic amplius habet Ms. Vatic. quamquam ad rem facere poßint, cum tamen obscuriora sint, malui extra textum hic apponere: nempe hæc; εἷς καθεὶς ὲξερχόμενοι τοῦ χοροῦ μετ᾽ ὀρχήσεως.

d Ms. Vatic. hæc præterea habet, θρίαμβον καταστῆσαι τὸ σῶμα αὐτοῦ.

e Sic illa legit Ms. Vatic. ἐφ᾽ ἣν τὸ πονηρὸν πέρας ἐδέξατο, καθὰ οὖν ἐσπέυσεν.

f Ms. Vatic. pluribus sic: ὥστε ἀπὸ τῆς πλεμμύρας τῶν δακρύων ὀγκωθέντων αὐτοῦ τῶν ὀμμάτων κρέας ὑφαιμῶν ὡς δῆθεν παραφαίνεσθαι.

g Omitto hic illa: καὶ λυπηθήσεται τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον, in Ms. nostro posita.

h Rursum hic ista Ms. Vatic. ὡς ἑμοὶ τεθέαται, ἐγένετο χάριτι· τοῦ δοξασομένου ἐν τοῖς έλπίζουσιν ἐπ᾽ αὐτόν.

i Ms. Vatic. paulo obscurius, γνῶσις γεγράμμικαν αὐτὸν, ὁρμήσαντες αὐτοῦ τὴν ψυχήν.

CAPUT XII.
Dæmones ab ecclesia pellit Andreas: hujus magnam perfectionem & destinatam in cælo gloriam per visum docetur Epiphanius.

ὩΣ οὖν ταῦτα εἰρήκει Δίκαιος, ἀναστάντες εἰσῆλθον ἔνδον τῆς ἐκκλησίας· καὶ δὴ τῆς ἀναγνώσεως προτεθείσης, μὲν Ἐπιφάνιος ἐν ἑνὶ τῶν σκαμνῶν ἐκαθέσθη, δὲ Μακάριος ὡς εἷς τῶν πενήτων ἐπὶ τοῦ ἐδάφους, ἔχων τὸ σῶμα ῥάκει εὑτελεῖ ἐνειλιμμένον. Ὡς οὖν χαμαὶ ἐκαθέσθη, βλέποντες αὐτὸν οἱ ἐκεῖσε, πρὸς ἀλλήλους ἔλεγον· Τί ἄρα γέγονεν τῷ δαιμονώδῃ τούτῳ, ὅτι ἐνταῦθα εἰσελήλυθεν; Καί τινες ἔλεγον· Ἴσως ἀνέθηβραχὺ ἀπὸ τοῦ ἐπηρεάζοντος αὐτὸν πονηροτάτου πνεύματος. Ἄλλοι ἔλεγον· Παροδὸς αὐτοῦ ἐγεγόνει, καὶ ὡς ἅτε εἰς οἰκίαν σκοπήσας εἰσελήλυθεν· ἐπεὶ ποῦ ᾔδει αὐτὸς ὅτι ἐκκλησία ἐστὶ, δώη Κύριος τῷ ταῦτα αὐτῷ ἐργασαμένῳ.

Ἐθεώρει δὲ Δίκαιος τὸν τῆς ἀκηδίας δαίμονα ἐνεδρεύοντα, καὶ πειρώμενον μηχαναῖς τίνα ἐξώσῃ τῆς ἐκκλησίας, ὑποβάλλων αὐτοὺς φροντίσιν καὶ δουλείαις πρὸ τῆς ἀπολύσεως, λέγων· Ἔξελθε καὶ ποίησον τὸ ἔργον σου, ὅτ᾽ ἂν γὰρ δουλεία σοι πρόκειται, ἁμαρτία οὐκ ἔστιν σοι. Ταῦτα ὑποβάλλων ἐμποδιστὴς τῆς δικαιοσύνης διάβολος, ἱκανοὺς πρὸ τῆς ἀπολύσεως ἐποίει ἐξιέναι τῆς θείας συνάξεως· καίτοι Κύριος βοᾷ, Μὴ μεριμνήσητε τῇ ψυχῇ ἡμῶν τί φάγετε, τί περιβάλεσθε, ζητεῖτε δὲ πρῶτον τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ, καὶ τὰ ἑξῆς. Ἔβλεπε δὲ καὶ τὸν τῆς χασμωδίας δαίμονα καὶ τοῦ νυσταγμοῦ ἐκεῖ παρεδρεύοντα· ἐπορεύετο δὲ σὺν αὐτῷ καὶ ἕτερον πνεῦμα ἐξυπηρετὸν τῷ χαλεπῷ ἐκείνῳ δαίμονι, πεφορτωμένον ῥυπώδη a πανία ἐπὶ τῶν ὤμων αὐτοῦ, καὶ τοὺς καθεζομένους

ἐν τῇ ἀναγνώσει, καὶ ἀκροωμένους τῶν θείων λογίων κρούοντα μετ᾽ αὐτῶν καὶ ὑπνώττειν παρασκευάζοντα. Ὁρῶν δὲ Δίκαιος τὸ μηχανικὸν τοῦ παμπονήρου δαίμονος, ἐμμανὴς κατ᾽ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ ἐν ἑαυτῷ ἔλεγεν· Παμπόνηρε καὶ ὀλέθριε δαίμων, πῶς τῇ σκοτομήνῃ τῆς ματαιότητος κεχρημένος, ἀλλοτρίους ἡμᾶς καθιστᾷς τῆς ἀκροάσεως τῶν θείων λογίων, καταβαπτίζων τῷ ὕπνῳ τῆς ῥαθυμίας; ἀλλὰ Κύριε Ἰησοῦ τῶν δυνάμεων, ἔκχεε ἐπ᾽ αὐτοὺς τὴν ὀργήν σου, καὶ καταλάβετε τούτους. Καὶ ταῦτα εἰπόντος, ὡς εἶδος ἀστραπῆς ἐξῆλθεν ἐκ τοῦ θυσιαστηρίου ἐν φλογὶ πυρὸς καὶομένου, καὶ κατέκαυσε τούτους· οἱ δὲ τῷ ὕπνῳ κατασχεθέντες ἀπὸ τῆς αὐτῶν ἐνεργίας, εὐθέως ἀνένηψαν ἀκροώμενοι τῆς ἀναγνώσεως.

Ὅτε δὲ ἑωθινὸς ὕμνος κατέπαυσεν, ἀσπασάμενος Ἐπιφάνιος τὸν Ὅσιον, εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ ἀνεχώρησεν· μεμνημένος δὲ τὴν νουθεσίαν τοῦ Δικαίου, διὰ πάσης ἡμέρας τὸ θαῦμα κατεπλήττετο, καὶ κατὰ μόνας ἡσύχαζεν ἐν τῷ κοιτῶνι αὐτοῦ, καὶ στεναγμοὺς βαθυτάτους ἐγκαρδίας κεχρημένος ἔλεγεν· Βαββαὶ! ἡλίκον φωστῆρα ἡβασιλεύουσα κέκτηται, καὶ οὐκ αἰσθάνεται! ἐπ᾽ ἀληθείας γὰρ εἶπεν Κύριος περὶ τῶν τοῖς γηΐνοις ἐπτοημένων, Ὅτι βλέποντες βλέψητε, καὶ οὐ μὴ ἰδητε. Καὶ γὰρ ὅσα ἐπὶ τοῦ Χριστοῦ διατρίβοντος ἐπὶ τῆς γῆς γεγόνασι σημεῖα καὶ τέρατα, παραπλήσια καὶ ἐπὶ τῷ θεράποντι αὐτοῦ ὁρῶμεν ἐπιτελούμενα. Τῇ νυκτὶ οὖν ἐκείνῃ ἱκέτευεν Ἐπιφάνιος τὸν Θεὸν φανερῶσαι αὐτῷ τὰ περὶ τοῦ Δικαίου, ὁποῖαν αὐτοῦ λογίζεται τὴν ἀρετὴν Κύριος b, καὶ οἷός ἐστιν ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν. Καὶ δὴ ολίγον ὑπνώσας, βλέπει καθ᾽ ὕπνον τινὰ πεδιάδα, ἔχουσαν φυτὰ ἀνεξιχνίαστα· τὰ μὲν ξηρὰ πέλοντα, τὰ δὲ κεκαυμένα ὑπάρχοντα, τινὰ δὲ αὐτῶν ἀντὶ καρπῶν ἀκάνθα ἔφερον, τὰ δὲ εὔκαρπα γλυκὺν καρπὸν φέροντα, τὰ δὲ πικρὸν καὶ δυσσώδη· καὶ τὰ μὲν φύλλοις μόνον ἐκόμων, τὰ δὲ σαπρὰ φύλλα ἔφερον. Ἦν δὲ μεταξὺ αὐτῶν φυτὸν ὡραῖον, εὔκαρπον, ὑψηλὸν λίαν, καὶ ἡδὺν εἰς τὸ βλέπεσθαι· οἱ δὲ κλάδοι αὐτοῦ ποικίλοι λίαν, οἷαν γὰρ ὀπώραν τις ἐπεζήτει ἐξ αὐτοῦ λαβεῖν, ἐφεύρισκεν ἀδιάλειπτον καὶ ἡδύτατον λίαν. Τοιγαροῦν τῷ φυτῷ ἐκείνῳ γλιχόμενος, ἐπερείδετο πάνσεπτος νεανίας, ἔφριττεν καὶ ἰλιγγία, τὸ τί ἂν εἴῃ στοχαζόμενος. Ἐγγύσας οὖν πλησίον αὐτοῦ, ὁρᾷ χεληδόνα σεμνοτάτην καθεζομένην ἐν τοῖς κλάδοις τοῦ φυτοῦ· οὐ μέντοι c πλήρης χεληδών· ἀπὸ γὰρ κεφαλῆς μέχρι τοῦ στήθους χεληδόνος εἶδος ἐκέκτητο, ἐπὶ δὲ τὰ πρόσω ἀηδόνος θέαν εἶχεν· ξένον τὸ θαῦμα! ποτὲ μὲν ὡς χεληδὼν ἐμελέτα λυρίζουσα, ποτὲ δὲ ὧς ἀηδὼν φθεγγομένη παπάδοξα,

Ὡς δὲ δαυμασιωτάτη ἐκείνη χεληδὼν μεταξὺ τοῦ φοβεροῦ ἐκείνου φυτοῦ ἐκαθέζετο, μελωδοῦσα ἡδυφώνως, [παρεῖσιν] πετεινὰ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ὑπὲρ τοὺς ἀστέρας πλέον τὰ ἐκεῖσε ἁπτόμενα, καὶ ταῖς ἰδίαις φθογγαῖς ἐπιτέρποντα. Ἐξεπλήσσετο δὲ Ἐπιφάνιος ἐπὶ τὸ ὡραῖον φυτὸν, καὶ ἐπὶ τοῦ εὐπρεπεστάτου στρουθίου τὸν ἄπαυστον κελαδισμὸν, ὥστε ἀπὸ τῆς χαρᾶς τῆς ἀνεκλαλήτου δακρύων σταλαγμοῖς καταβρέχειν τὸ πρόσωπον. Ὡς δὲ ἵστατο, ἐντρανίζων παῖς τῷ φυτῷ καὶ τῷ στρουθίῳ, παραγίνεται πρὸς αὐτὸν πρεσβύτης τις ἐν εὐπρεπείᾳ λευκοῖς ἀμφίοις ἐστολισμένος· θεασάμενος δὲ τὸν Ἐπιφάνιον, εἶπεν· Σοὶ λέγω νεανία, τίς σε παρέστησεν ἐνθᾶδε ἄνευ τῆς ἐμῆς κελεύσεως;

δὲ λέγει πρὸς αὐτόν· Ἀνεκτῶς ἄκουσον τοῦ σου οἰκέτου. τίμιε πάτερ· παροδεύων γὰρ τὴν ὀδὸν τὴν ἐπὶ τὰ πρόσω ἀνάγουσαν, ἐν ὅσῳ τοῖς ὧδε ἀπήντησα, καὶ ἐθεασάμην τὸ ὁραῖον τοῦτο φυτὸν, τὸ κατέναντι ἡμῶν ἱστάμενον, οὗ τὸ εὐπρεπὲς ταῖς ἁρμονίαις τῶν κλάδων καὶ τῇ τοῦ καρποῦ αὐτοῦ ποικιλίᾳ εὐόπτως ἐνοπτριζόμενον, καὶ ἥνπερ καὶ αὐτὸς ἐνωτίζῃ ἡδυτάτην τοῦ d στρουθίου φωνήν. Ἀλλὰ συγχώρησόν μοι τῷ ἐλεεινῷ, καὶ δεῦρο ψηλάφησόν με, εἰ ἄρα τινὰ ὑπόληψιν ἔχεις, καθ᾽ ὅτι σεσύληκα τοῦ καρποῦ αὐτοῦ. Ἔφη πρὸς αὐτὸν πρεσβύτης· Βλέψον τὸν ἀχάριστον πῶς e [ἀπαρνεῖται, ἀκριβῶς ἐπίσταμαι! Οὐκ ἐγώ σε ἴδον, ὅτι ἦρες ἐκ τοῦ καρποῦ, καὶ ἔφαγες; ἀλλὰ καὶ εἰς κόρον τούτου ἀπήλαυσας; δὲ καταναθεματίζων, ὤμνυε διἳσχυριζόμενος, μήτε ἕως ψηγήματος ἅψασθαι αὐτοῦ. Εἶτα ἕφησαν πρεσβύτης· Παῦσον τοῦ ψεύδεσθαι, νεανία, οὐ γὰρ ἐγκαλῶ σοι περὶ τούτου, δι᾽ ὧν ἦρες καὶ ἔφαγες· καὶ γὰρ κᾀγὼ ἐν εὐφροσύνῃ εἰμὶ, ἀφορῷν ἵνα τις φάγῃ ἀπ᾽ αὐτοῦ, καὶ εὐφρανθήσεται· δεῦρο οὖν μετ᾽ ἐμοῦ, καὶ ἔχω σοί τι καινότερον δεῖξαι.

Ἀπῄει τοίνυν Ἐπιφάνιος ὄπισθεν· βλέπων δὲ αὐτὸν ἐμπροσθεν βηματίζοντα, καὶ εὐαγγέλιον τῇ χειρὶ αὐτοῦ κατέχοντα τῇ δεξιᾷ, καὶ τόμον χάρτου ἐν τῇ εὐωνύμῳ αὐτοῦ. Ὡς οὖν διώδευον ἐν περιβόλοις τισὶ, καταλαμβάνουσι περίαυλον πλήρη φωτὸς, ἐν ᾧ δὴ καὶ παλάτια ἐξ αὔρας ἡλιακῆς ᾠκοδομημένα, πάσης θυμηδίας ἀνάπλεα πέλοντα, καὶ ἀνερωτήτως εἰσήθοσαν ἐν αὐτοῖς. Θάμβῳ δὲ καὶ φρίκῃ βαλλόμενος Ἐπιφάνιος, κατεπλήττετο ἐπὶ τῷ κάλλει καὶ τῇ εὐπρεπείᾳ τῶν Ἀνακτόρων· καὶ εἰσεληλύθασιν ἐν ἑνὶ τῶν παραδόξων θαλάμων· ξένα τε μυστήρια ἐν αὐτοῖς ἐχρημάτιζεν καὶ ἀκατανόητα κάλλη. Ὑπῆρχον δὲ ἐκεῖ θρόνοι φοβεροὶ πῦρ ἀπαστράπτοντες· ἐκαθέζετο δὲ ἐν τῷ ἑνὶ αὐτῷ εἰς ἄῤῥητον ὕψος φοβερός τις Βασιλεὺς καὶ ἀπόῤῥητος, ἀπαστράπτων ὡς ἥλιος, σφαῖρα δὲ πυρὸς ἐκ τοῦ προσώπου αὐτοῦ ἐξεπορεύετο, καὶ ἀπὸ πολλῆς δόξης καὶ λαμπρότητος, καὶ αἴγλης, καὶ αὐτὸν τὸν αἰθέρα καταλάμπεσθαι· κύκλῳ δὲ αὐτοῦ παρειστήκεισαν μυρίαι μυριάδες καὶ χιλίαι χιλιάδες ταγμάτων καὶ στρατευμάτων Χερουβίμ τε καὶ Σεραφὶμ, καὶ αἱ Δυνάμεις, ἵν᾽ ούτως εἴπω, καθάπερ τινὰ δάση ὀρέων εἰς ὕψος λίαν ἐγηγερμένα. Ὡς οὖν ἔνδον ὑπεληλύθασιν; f [πέσοντες εἰς γῆν προσεκύνησαν· φόβῳ δὲ καὶ τρόμῳ βαλλόμενος Ἐπιφάνιος πρηνὴς ἔκειτο, μὴ δυνάμενος αὐτοφθαλμεῖν τοῖς θεάμασιν· ὃν καὶ ἐξαναστήσας γηραιὸς, ἐπὶ πόδας ἵστησιν ἔντρομον, θαῤῥεῖν αὐτὸν διακελευσάμενος. Πρὸς ὃν ἔφη βασιλεὺς ἐκεῖνος·] Οὗτός ἐστιν παῖς, ὃς σαφέστερον ἡμῖν παρεκάλεσεν ἀποκαλυφθῆναι αὐτῷ περὶ τοῦ ἀοιδίμου καὶ προσφιλοῦς ἠμῶν Ἀνδρέου; Καὶ πρεσβύτης, g [ἀποκριθεῖς εἶπεν· Οὗτός ἐστι Δέσποτα.]

Ἔφη πρὸς αὐτὸν Βασιλεύς· Ἰδοὺ πᾶν τὸ φυτὸν, τεθέαται, ἐν ᾧ παντὸς εἴδους καρπὸς ἐπιφέρεται, ἐικὼν τοῦ σώματος τοῦ θεράποντός μου κεχρημάτικεν· καὶ γὰρ οὕτως h [ἐμὲ ἠδύνει τοῖς πολλοῖς ἀγνοουμένη Ἀνδρέου διαγωγὴ], καθάπερ αὐτῷ εἰς ἡδύτητα κατεφάνη τοῦ φυτοῦ τὸ ὡράἳσμα· τὸ δὲ στρουθίον, ἑώρακεν ὡς χεληδόνα καὶ ἀηδόνα, ψυχὴ τούτου τοῦ παιδός μου καθέστηκεν, καὶ τοῦ ἀγαπητοῦ μου τὸ πνεῦμα τὸ εὔθετον, ὅπερ ταῖς ἀκαταπαύστοις δοξολογίαις χρώμενον τὰ ἐμοὶ πρέποντα ᾄσματα ἐπανατίθησιν, ὥστε πάντα τῶν ἀσωμάτων Ἀγγέλων μου θεῖα στρατεύματα ἐπ᾽ αὐτῷ ἀνάκεισθαί τε καὶ

ἐπαναπαύεσθαι. Λελάληκεν δὲ οὗτος, ὅτι οὐκ ἔφαγεν ἐκ τοῦ καρποῦ αὐτοῦ, μᾶλλον μὲν οὖν ὑπὲρ περισσοῦ ἐνεπλήσθη ἐξ αὐτοῦ, ἀφ᾽ ἧς ἡμέρας προσέσχεν αὐτῷ. Ἐπεὶ δὲ ᾐτήσατο ἀκριβέστερον γνῶναι, ὁποῖός ἐστιν ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν, ἆρον αὐτὸν καὶ ἄπαγε ἐν τῇ λαμπρότητι τῶν Ἁγίων, καὶ δεῖξον i αὐτῷ ἅπαντα. Ἦρεν οὖν αὐτὸν γέρων ἐκεῖνος, καὶ ἀποφέρει εἰς θάλαμον, ὡς ἀστραπὴν χρηματίζοντα· καὶ ἰδοὺ ὡς ἐν εἰκόνι ἀοίδιμος Ἀνδρέας ἐξῆλθεν τῶν ἐκεῖ, σύμμορφον δόξαν κεκτημένος τοῦ βασιλικοῦ καὶ φρικτοῦ ὁμοιώματος, ὑπέρλαμπρον ἔχων τὸ πρόσωπον ὡς ἥλιος, αἱ χεῖρες αὐτοῦ ὡς εἶδος ἠλέκτρου, οί πόδες αὐτοῦ ἀστραπομόρφοις ὑποδήμασιν διαχρύσοις λώροις ἀναδεδεμένοι, τὰ ἱμάτια ποικίλα, ὡς ἀπὸ ἡλιακῆς ἀκτῖνος, ὡς ἀπὸ ἀστραπομόρφου ἀστραπῆς κατασκευασμένα. k Ἦν δὲ ὑποκάτω πάντων τῇ θέᾳ ὡς χιὼν τῇ λευκότητι, ὥσπερ ἄνθος ἁρπάζον τὸν ὀφθαλμὸν εἰς ἡδύτητα· τὸ δὲ ἀπ᾽ αὐτοῦ ὡς οἴνου, οὐ μέντοι ὡσεὶ πορφύραν ἀλλ᾽ ἀπαγλαΐζον τῷ χρώματι· τὸ δὲ τρίτον ἐπάνω τι ὡς εἶδος χλαίνης ὡραιωτάτης, καὶ δόξα Κυρίου ἐξ αὐτῆς ἐξεφέρετο, καὶ ἦν στέφανος ἐπὶ τῆς κορυφῆς αὐτοῦ, καὶ λίθοι καὶ μαργαρίται ὡς ἀστέρες οὐράνιοι, σταυρὸς δὲ τοῦ στέμματος τοῦ βασιλικοῦ ἐπάνω τοῦ μετώπου αὐτοῦ· κατεῖχεν δὲ σκῆπτρον ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ τῇ εὐωνύμῳ, καὶ γέγραπτο ἀληθινὰ γράμματα, ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος· καὶ σταυρὸς ἐν τῇ δεξιᾷ αὐτοῦ.

Ὅτε οὖν εῖδεν Ἐπιφάνιος, ἐξενίζετο ἐπὶ τοῖς θαυμασίοις τοῖς δειχθεῖσιν αὐτῷ. Εἶπεν οὖν αὐτῷ γηρεὸς ἐκεῖνος, ταῦτα ὑποδείξας· Τί θαυμάζεις ὄναρ ἰδὼν, ὅταν δὲ ἴδῃς τὸ ἀληθὲς, τί ποιήσεις; ἰδοὺ οὖν ἐν ἀληθείᾳ δέδεικταί σοι λαμπρότης τῶν δούλων Κυρίου, καὶ ὡς ᾔτησας, τὸ καταθύμιόν σου πεπλήρωκεν· σκεῦσον οὖν καὶ αὐτὸς ὄπως μὴ στερηθῇς τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Καὶ τοῦτο εἰρηκὼς πρεσβύτης, ἔξυπνος γέγονεν Ἐπιφάνιος· l ἦν δὲ ἐκκλησία τὸν κανόνα μεσάσασα. Ἐν ἑαυτῷ δὲ ταῦτα ἀναμνησάμενος, εἰς φρίκην φοβερὰν μετηνέχθη, καὶ ἀποθαυμάζων τὴν ὅρασιν, ἔλεγεν· τάλας ἐγὼ! ὅτι ἄνθρωπος ἐν ἁμαρτίαις τεθραμμένος, καὶ λυγρῶς ταῖς ἀκαθαρσίαις ἀντλούμενος, τὸν παντοκράτορα Κύριον Ἰησοῦν τοῖς ὀφαλμοῖς ἠξιώθην θεάσασθαι, ἅτε δὴ καὶ τὴν ὡραιώτητα τοῦ θεράποντος αὐτοῦ. Ταῦτα εἰρηκὼς, ἀναστὰς ἐπορεύθη ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ τὸν κανόνα τελέσαι· πρωΐας δὲ γεναμένης, ἀπὸ πρώτης ὥρας μέχρι τρίτης, ἐν τῷ κοιτῶνι αὐτοῦ μετὰ δακρύων πολλῶν προσευξάμενος, ἀπευχαρίστησεν τῷ Θεῷ, ἀποκαλύψαντι αὐτῷ τὰ ἄδηλα καὶ κρύφια τῆς ἀποῤῥήτου σοφίας αὐτοῦ· καὶ ἀναστὰς πρὸς τὴν μετριότητα παρεγένετο πρός με, τὰ προῤῥηθέντα μοι ἅπαντα ἀναγγέλλων ἐν ἀφάτῳ δέει καὶ ταπεινότητι. Καὶ καταπλαγεὶς εὐθέως ἀνέκραξα· Τίς μέγας ὡς Θεὸς ἡμῶν; σὺ εἶ Θεὸς ποιῶν θαυμάσια.

[89] [Sacræ lectioni intentus,] Ubi finem sermonis fecit Andreas, surgentes, in ecclesiæ interiora sese receperunt; cumque lectioni sacræ factum jam exordium esset, Epiphanius scamnum quoddam sessurus occupavit; beatus vero Andreas, non secus quam unus pauperum, vili panno involutus, nuda se extendebat humo. Quem sic sedentem conspicati, qui aderant; dicebant intra se: Ecquid acciderit dæmoniaco huic, quod templum ingressus sit? Et alii; Fortassis, vacationem aliquam nactus est a vexatione spiritus pessimi. Nonnulli etiam; Cum hac forte transiret, arbitratus ædem profanam esse, huc se intulerit; quoniam vero ecclesia esset, quod & ipse cognovit, concesserit illi Dominus, ut tali se istic modo gereret.

[90] [acediæ & somnolentiæ dæmones,] Sanctus itaque Andreas, in templo, uti dictum est, sedens, conspicuum habuit acediæ dæmonem, insidiis machinisque tentantem variis, ut quem expelleret e templo, sacro nondum persoluto Officio: quem in finem varias variis curas atque occupationes suggerebat; Vade, inquiens, & ad opus tuum te accinge: cum enim necessario illud faciendum sit, nulli tibi vitio vertetur. Et vero his aliisque suggestionibus pietatis inimicus & perturbator diabolus plurimos inducebat, ut relicto, priusquam finiretur, sacro cœtu, egrederentur: esto inclamet Dominus; Ne soliciti sitis animæ vestræ, quid manducetis aut quid induamini; sed quærite primum regnum Dei; [multis graves,] & quæ sequuntur. [Matth. 6.] Spectabat ibidem oscitantiæ ac somnolentiæ dæmonem, nihilo segnius insidias struentem:

quem & alius comitabatur spiritus, minister suus, sordidos humeris pannos gestans: quibus illos, qui sacræ lectioni intererant, & auribus arrectis oracula divina excipiebant, percutientes, inducere in somnum conabantur. Quæ pessimi dæmonis machinamenta conspicatus Andreas, indignatusque & zelo divino correptus, ita secum ipse loqui instituit: Malignissime ac perniciose spiritus, quomodo vanitatis tuæ tenebris latitans, animos nostros ab auditione sermonis divini avertis, [ab ecclesia pellit.] eosdem alto desidiæ sopore demergens! Verum tu Jesu, virtutum Domine, effunde super dæmones hosce iracundiam tuam, & populum tuum protege. Quibus dictis, quædam fulguris species, in flamma comburentis ignis, ab altari prosiliens, cacodæmonas incendio suo involvit: qui vero illorum opera sopiti sedebant, continuo experrecti, ad sacram lectionem animum appulerunt.

[91] Finitis precibus hymnisque matutinis, [Epiphanio, Sancti statum cognoscere petenti,] postquam salvere jussisset virum sanctum, domum se suam recepit Epiphanius: & recurrente identidem monitorum Andreæ memoria, quotidie miraculum illud obstupescebat; noctu vero in cubili suo quiescens, eductis ex imo corde suspiriis; Papæ! inquiebat, quam illustre sidus hæc habet regia civitas, & ignoratur! Verissime enim dixit Dominus de illis, qui res terrenas attoniti admirantur, Quia videntes videbitis, & non cognoscetis. Etenim quæcumque Christus, cum versaretur in terris, fecit signa & prodigia, eadem fere in famulo quoque ejus completa videmus. [Matt. 13:14] Nocte igitur illa non cessavit Epiphanius supplicare Deo, statum omnem sibi rerum ad Andream spectantium ut aperiret; quanti nempe faceret Dominus virtutem illius, & quo loco in regni cælestis gloria foret. Et leviter indormiscens, conspicit quemdam campum, fruticibus investigabilis naturæ obsitum; quorum alii aridi, adusti alii, [in somnis ostenditur omnifera arbor,] nonnulli pro fructibus ferebant spinas; frugiferorum quidam sapidis fructibus, quidam insipidis & male olentibus onerabantur; illis virentes solum frondes decori, dedecori istis marcescentes erant. Inter ceteros frutices eminebat arbor una, valde speciosa, frugifera, procera, visu jucunda: e cujus ramis, admodum diversis, quod cuivis arridebat maxime pomorum genus legere erat, saporis suavissimi, aliis post lecta illa non deficientibus. Inflammatus itaque desiderio istius arboris venerabilis adolescens Epiphanius, contendere eo conabatur, cum horrore ac trepidatione quadam perpendens, quid isthoc rei foret. Cumque abesset propius, cernit hirundinem insignem, ramis illius insidentem, nec tamen omni ex parte hirundinem: [& suavissima avis,] a capite quippe ad usque pectus hirundinis, reliquo deinde corpore lusciniæ speciem præferebat. Inusitatum vero miraculum! aliquando instar hirundinis trinsabat, aliquando philomelæ cantum mirabiliter æmulabatur.

[92] Sedente igitur hirundine illa admirabili, frondibus arboris admirabilis tecta, [quibus demirandis intentus,] & suavi modulatione omnia circum complente, advolant eodem aliæ quoque volucres e cælo delapsæ, stellis numero frequentiores; quæ & suo pariter concentu voluptatem afferebant liquidiorem. Considerans interim Epiphanius in arbore pulchritudinem, in avicula cantum perpetuum; tanta captus est admiratione, ut præ inexplicabili gaudio manantibus ubertim lacrymis vultus irrigaretur. Dum vero ita miratur arborem & aviculam, accedit eo vir grandævus, gravis, amictum candidum indutus; qui oculos in Epiphanium reflectens; Heus, inquit,

adolescens, quis huc te introduxit, me non jubente? Et ille: Benignas, venerande Pater, servo tuo aures præbe; incedens via, quæ prorsum ducebat, huc tandem evasi; & tum arboris pulcherrimæ, contra nos stantis, cujus decus ex concinnitate ramorum & fructuum diversitate perspicue relucet, [a superveniente sene] consideratione; tum suavissimo aviculæ cantu, quem tu quoque ipse percipis, detentus fui. Verum da veniam misero mihi: & scrutaturus vestimenta mea accede, siqua forte suspicio tibi suborta sit, me huc advenientem fructus tuos surripuisse. Cui senex: Ecce, ingratum caput; quam audacter neget illa, quæ mihi probe nota sunt! Nonne ego te vidi avulsos inde fructus manducare, & quidem ad satietatem usque? Tum Epiphanius cœpit detestari & jurejurando affirmare, [dicitur ex arbore comedisse:] ne micam quidem illorum se tetigisse. Et rursum serrex: Desine mentiri, adolescens, inquit; non enim, quod poma carpseris ederisque, te reprehendo: quin magis etiam lætor, quod videam esse, qui inde manducet, ut & ipse lætitia affluat. Comitare me igitur, est aliud longe mirabilius quod tibi ostendam.

[93] Secutus itaque ducem hunc Epiphanius præeuntem, vidit in dextera ejus sacrosanctum Euangelium, [& ad ipsius Christi thronum deductus,] in sinistra vero volumen chartæ: cumque aliquot obiissent plateas, devenerunt ad septum quoddam repletum luce, in quo & palatia, ex lumine solari excitata, nullius non voluptatis genere affluentia, visebantur: eoque, neminem poscentes veniam, introiverunt. Hic Epiphanius, tremore pariter ac horrore commotus, obstupuit propter pulchritudinem & majestatem sedentium istic Regum: ingressique sunt in unum istorum conclavium, ubi tanta relucebat elegantia, quantam assequi cogitatione non licet; & multa spectabantur arcana, nusquam alibi visa. Inter alia elevati pendebant throni admirabiles, ignem circumquaque ejaculantes; illorum vero unum, in summam altitudinem elatum, occupabat Rex quidam tam admirandus, ut dici non possit: coruscabat uti sol, globus igneus procedebat ex facie illius, qui multa gloria sua, splendore, atque claritate ipsum æthera illuminabat: circum thronū adstabant millia millium & decem millia millium ordinum & exercituum Cherubinorum, Seraphinorum, & Virtutum; qui, ut sic loquar, uti montes confertissimi, multum in sublime elati, apparebant. Huc igitur ingressi ceciderunt in terram & adorarunt: Epiphanius vero, præ timore ac tremore pronus jacens, oculos suos ad contemplandam visionem levare non sustinebat: donec tandem ipsum senex erigens, pedibus suis adhuc trepidum consistere, & bono animo esse jussit: ad quem & conversus Rex ille; Hiccine, ait, iste adolescens, qui precibus supplex institit, ut revelaretur sibi, quo in statu sint res celeberrimi nostrique amicissimi Andreæ? Cui senex: Ipse est, Domine.

[94] Tum iterum Rex: Ecce, tota arbor, quam vidit, [intelligit in arbore corpus, in ave animam sancti significari:] omnis generis fructum proferens, imago est corporis famuli mei. Etenim tam me delectat ignotum plerisque institutum Andreæ, quam suaviter sibi juvenis ille affici visus est, conspecta arboris venustate. Avicula vero, quam partim hirundinem, partim lusciniam referre vidit; ejusdem famuli mei dilectissimi animam ac spiritum repræsentat eximium, quo sine intermissione glorificans me, dignos meo nomine hymnos concinit, adeo ut cuncti Angelorum meorum divini exercitus ad ipsum advolent & requiescant. Hic vero dixit non manducasse se ex fructu illo, cum tamen abunde illo repletus sit, ex quo tempore Andream

cœpit audire. Quoniam vero summa contentione oravit, ut sibi revelaretur, quantus sit Andreas in regno cælorum; age, sublatum hinc deduc in Sanctorum gloriam; & duc per omnia, quæcumque illic sunt lustraturum. Sublatum igitur Epiphanium senex adducit in conclave, fulguris in modum lucens. Ecce autem prodit inde, [illiusque effigiem summa in gloria contuetur;] velut in imagine, celebris Andreas, gloria relucens, illi simillima qua Rex ipse coruscabat; rutilabat caput, uti sol; manus, electri speciem præferebant; pedes, induebantur calceos, nihilo minorem claritatem quam fulgur emittentes, corrigiis inauratis constrictos; vestimenta, quæ multifaria erant, dixisses e radiis solaribus aut vibrationibus fulminis consarcinata. Inferior vestimenti totius pars apparebat nive candidior, afficiebatque suavissime oculos, ut amœni flosculi solent: ei proxima, quasi vino tincta, non quidem purpureo, sed fulgenti decora erat colore: tertia pars, quæ & suprema, speciem habebat togæ venustissimæ, unde gloria Domini proveniebat: comam illius adornabat corona, gemmis margaritisque quasi stellis cæli distincta; frontem insigniebat crux coronæ regiæ; sinistra manus sceptrum, his vocibus, Sanctus, Sanctus, Sanctus inscriptum; dextera vero crucem tenebat.

[95] [ac monetur eodem conniti etiam ipse:] Tam mirabilia conspicatus ostenta Epiphanius, præ admiratione vix fuit apud se. Cui senex, visorum exhibitor; Quid, inquit, somnium admiraris? Quid ergo facies, ubi rem ipsam conspexeris? Ecce igitur jam vere exhibitus tibi est splendor & gloria famulorum Domini; & expletum est, uti petiisti, desiderium tuum: quapropter satage tu quoque, ut ne excidas spe regni cælorum consequendi. [qui experrectus narras visa Auctori.] Et his a sene commemoratis experrectus est Epiphanius; eodem tempore quo ecclesiæ conventus ad Canonis medium jam pervenerat. Et recolens animo universa, quæ viderat, non sine horrore ac admiratione, in hæc verba prorupit: O me miserum! qui in peccatis enutritus & e sordibus eductus, merui conspicuum oculis habere Dominum Jesum omnipotentem, quemadmodum & pulchritudinem famuli ejus gloriosi. Quibus dictis, surrexit abiitque in ecclesiam, Canonem absoluturus; & adveniente die, ab hora prima ad usque tertiam, in conclavi suo multis cum lacrymis orationi vacans, gratias persolvit Deo, quod ipsi incerta & occulta sapientiæ suæ manifestasset. Tum surgens ad mediocritatem meam accessit, renuntiavitque summo cum timore ac humilitate omnia, quæ jam narravi. Quare perculsus ego, exclamavi subito: Quis magnus est uti Deus noster! tu facis mirabilia Deus!

ANNOTATA.

a Πανίον diminutivum a Latino Pannus, vox paßim in recentioribus obvia. Ms. Mazar. ῥάκη legit.

b Ms. Vatic. hic etiam illa habebat: καὶ ὁποῖαν αὐτοῦ κέκτηται ἐν τῷδε τῷ αἰῶνι.

c In Ms. Mazar. clarius aliquando sic: τὸ σχῆμα ὅλον χεληδόνος ἔφερεν.

d Στρουθίου. ita correxi congruenter adjunctis & præcedentibus, pro σταυρωθέντος, uti habebat Ms. Nostrum: in Maz. hæc desirerantur.

e Ms. Vatic. μὴ εἰδὼς ἀποφθέγγεται ἀρνούμενος.

f Ms. Vatic. minus concinne: Φόβος καὶ τρόμος ἔλαβεν τὸν Ἐπιφάνιον· πέσοντες οὖν, προσεκύνησαν, εὐλαβούμενοι τῷ Βαστιλεῖ ἐκείνῳ, ἐπὶ ἱκανῇ ὥρᾳ κείμενοι, Ἐξαναστάντες οὖν, ἔφεσεν Βασιλεὺς τῷ σεβασμίῳ ἐκείνῳ πρεσβύτῃ.

g Ms. Vatic. δέει κεχρημένος, ἀπελογήσατο, ἐκέλευσεν Δεσπότης μου, οὗτός ἐστιν.

h Ms. Vatic. ἐμοὶ προανάκειται, nec verbum amplius.

i Præter alia quæ hinc inde mutata sunt, inserebantur hoc loco pro istis αὐτῷ ἅπαντα, quæ sequuntur: ὁμοιόσχημον εἰκόνα κατὰ τὴν τάξιν τῶν Ἁγίων, ὅτι οὔπω ἐκεῖνα ἐγένοντο.

k Hinc usque ad num. 95, uti alias sæpe in descriptionibus, maxime ubi quædam obscuriora occurrunt, in Ms. Maz. desiderantur.

l Hic item, quæ de Canone in Ecclesiastico duobus locis, quæ de tempore, quæ de congressu Epiphanii cum Scriptore Vitæ dicuntur, non inveniuntur in Ms. Mazar.

CAPUT XIII.
Propheticus Andreæ spiritus in futuris occultisque rebus: pestis depulsa, peccata correpta.

Δὲ Μακάριος ἀφ᾽ ἐσπέρας, ὡς ἦθος εἶχεν τοῦ ἀγωνίζεσθαι ἐν τοῖς ξιάροις, μόνου περιπατοῦντος ταῖς νυκτεριναῖς περιόδοις, συνέβη αὐτὸν πορευθῆναι πλησίον εὐκτηρίου τινὸς τῶν Ἁγίων καὶ κορυφαίων Ἀποστόλων Πέτρου καὶ Παύλου, ὅπερ ἔφασκον οἱ παλαιοὶ τῆς πόλεως, τὸν ἐν ἁγίοις Κωνσταντῖνον τὸν Βασιλέα οἰκοδομῆσαι. Παράγοντι οὖν ἐκεῖσε, ἀσελήνου οὔσης τῆς νυκτὸς, καὶ τῶν νεφελῶν ἀποκρυψάντων τοὺς ἐν τῷ στερεώματι ἀστέρας, ἔτυχεν εἶναι κατὰ τὸ μέσον τῆς ὁδοῦ βόθρον τινὰ ὀρύγματος, εἴτε διὰ νομὴν ὑδάτων, εἴτε δι᾽ ἄλλον τινὰ τρόπον ἀνώρυξαν, Κύριος ἐπίσταται. Ὡς οὖν πλησίον Μακάριος διόδευεν, παραχωρήσαντος τοῦ φιλανθρώπου Θεοῦ, ἰδοὺ σατανὰς ὡς αἰθίοψ τις παραφανεὶς, συμποδίσαι αὐτὸν εἰς τὸν βόθρον παρενέπειρεν. Ἐκεῖσε τοίνυν τῷ ὑλώδει πηλῷ συγχωσθεὶς, παρευθὺς ἐξεβόησεν· Οἱ τὴν τετραπέρατον φωταγωγήσαντες πυριναῖς διδαχαῖς Ἀπόστολοι, φωστῆρες μου φαἳνότατοι, βοηθήσατε τῷ εὐτελεῖ οἰκέτῃ, φὑόμενοί με ἐκ τοῦ βυθοτάτου ὀρύγματος. Καὶ εὐθέως ἐφάνη σταυρὸς ἀπὸ τοῦ εὐκτηρίου ἐπὶ τοῦ ἀέρος κρεμάμενος, καὶ ἦν ὥσπερ πῦρ φλέγον μαρμαρυγὰς λαμπηδόνων ἐπὶ τοῦ λάκκου ἐκπέμπων πρὸς τὸν Μακάριον. Ὅνπερ θεασάμενος ἐβόησε· Σημειωθήτω ἐφ᾽ ἡμᾶς τὸ φῶς τοῦ προσώπου σου Κύριε. Παραχρῆμα δὲ ἐφάνησαν δύο ἄνδρες ὡραῖοι σφόδρα ἐπὶ τοῦ αἰθέρος φερόμενοι, εἱς ἐντεῦθεν, καὶ εἱς ἐντεῦθεν ἐγένοντο τοῦ φωτοφόρου ἐκείνου σταυροῦ, ἐπὶ τοῦ ἀέρος ἑστῶτος καὶ φωτίζοντος· μὲν εἷς τῆς δεξιᾶς χειρὸς κρατήσας, δὲ ἔτερος τῆς εὐωνύμου, ἀπὸ τοῦ πηλοῦ καὶ τοῦ βόθρου ἀνήγαγον, καὶ ἐπὶ τῆς εὐθείας ὁδοῦ παρέστησαν· ἦν γὰρ κεχωσμένος ἕως τῶν γονάτων· καὶ εὐθέως ἄφαντοι ἐγένοντο.

b δὲ θαυμάσιος ἐκεῖνος σταυρὸς προάγων ἔμπροσθεν τοῦ Ὁσίου ἐπὶ τοῦ ἀέρος προπορευόμενος οὐ διέλιπεν, φωτίζων αὐτοῦ τὴν πάροδον ἔως οὗ εἰσείη εἰς τὸν ἔμβολον· ἐπιστραφεὶς οὖν ἰδεῖν ἐκεῖνον τὸν θεῖον σταυρὸν ποῦ μετὰ ταῦτα ἀπελεύσεται, ἴδεν, καὶ ἰδοὺ καθάπερ πτέρυξιν διαχρύσοις εἰς ὕψος ἤρθη κατὰ τὸ μέσον τῆς πόλεως, καὶ τῇ ἀνόδῳ αὐτοῦ πυροειδεῖς ἀκτῖνας διὰ τοῦ ἀέρος ἀπέστειλεν. Καὶ ὄτε σταυρὸς ἀφανὴς ἐγένετο, σταθεὶς ἐν μέσῳ τοῦ ἐμβόλου Ὅσιος κατὰ τὴν ὁδὸν ἐκείνην ἴδεν, καὶ ἰδοὺ τὸ εὐκτήριον ἐκεῖνο τῶν Κορυφαίων Ἀποστόλων νεύσει Θεοῦ μετασκευασθὲν, πεντακόρυφος ναὸς σταυρωειδῶς ἐγεγόνει, καὶ περικαλλὴς τῷ μεγέθει καὶ τῷ εἴδει ἀμίμητος. Ἴδεν οὖν τὸν Κύριον ἐν μέσῳ τοῦ ναοῦ ἐπὶ θρόνου καθήμενον, καὶ Χερουβὶμ καὶ Σεραφὶμ κύκλῳ αὐτοῦ σὺν πάσῃ τῇ στρατιᾷ τῶν οὐρανίων δυνάμεων φόβῳ καὶ τρόμῳ παριστάμενα. δὲ Ὅσιος ἐκτείνας τὰς χεῖρας πρὸς αὐτὸν, ἐβόησεν· Μνήσθητί μου, Κύριε, ἐν τῇ βασιλείᾳ σου. Κατὰ τὴν ὥραν ἐκείνην ἐν ἐκστάσει γενόμενος, προεῖπεν περὶ τοῦ ναοῦ· Καιρῷ φησιν προβαίνοντι ἀναστήσει αὐτὸν εὐσεβὴς Βασιλεὺς, καθ᾽ ὃν τρόπον ἐθεασάμην αὐτὸν, εὐσθενῆ καὶ περικαλλῆ τῷ μεγέθει, οἷον δὴ καὶ σχήματι ἐθεασάμην αὐτόν.

Τῷ δὲ καιρῷ τούτῳ γέγονεν θανατικὸν πολὺ ἐν ταύτῃ τῇ βασιλίδι τῶν πόλεων· καὶ ἦν ἰδεῖν τὸν Μακάριον μέσον τῆς πλατείας, καὶ ἐν ῥύμαις καὶ τοῖς ἐμβόλοις καθεζόμενον ἐπὶ τοῦ ἐδάφους, καὶ θρῆνον μετὰ ὀδυρμοῦ μέγαν ποιούμενον· καθικέτευε γὰρ τὸν φιλάνθρωπον Κύριον τοῦ φείσασθαι τὰς ἡμῶν ἁμαρτίας, καὶ πρᾴως ἐνέγκαι,

σπλαγχνισθῆναι, καὶ παῦσαι τὸ δεινὸν θανατικόν. Οἱ οὖν διοδεύοντες, βλέποντες αὐτὸν οὕτω πράττοντα, ἔλεγον᾽ Τὰ τῶν λήρων ἤθη ποιεῖ φληναφῶν, θεάσασθε πῶς θρηνῶν ἀποδύρεται τὴν ἑαυτοῦ μάμμην τεθνηκῦιαν ἄρτιον. Ἄλλοι, ἔλεγον· Ἐπὶ ταῖς ἁμαρτίαις αὐτοῦ ὡς παρατετραμμένος ὀδύρεται, ἐστὶ γὰρ καὶ ἀπὸ δαιμόνων ἐξάξαι, ὀχετοὺς δακρύων, καθώς, φησιν γράφή. Ἀλλ᾽ εἴθε ἵνα τις Χριστιανῶν ἔσχε τοιαῦτα δάκρυα, καὶ κατεπόντιζεν τῶν ἑαυτοῦν πλημμελημάτων τὴν ἄβυσσον. Ἄλλοι ἔλεγον· Τίς οἶδεν εἰ ἄρα εἰς νῆψιν γενόμενος, τὴν ἓαυτοῦ ἀποδύρεται τύχην; Ταῦτα λέγοντες, ἀπ᾽ ἀὐτοῦ ἀνεχώρουν. δὲ δοῦλος τοῦ Θεοῦ οὐκ ἐπαύσατο μετὰ δακρύων ποιεῖσθαι τὴν αἴτησιν, μέχρις ἂν [ὁ Κύριος τῆς δεήσεως αὐτοῦ ἐπακούσας·] τὴν d θραῦσιν ἔπαισεν.

[Συμβὰν δὲ καὶ ἀλλὸ θαυμάσιον εἰς φιλανθρωκίαν τὸν Κύριον ἔκλινεν.] Ἴδε γὰρ ἑαυτὸν ἐν μιᾷ ὡς ἐν ἐκστάσει γενόμενον, ὅτι εὑρέθη πρὸς τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ Δανιὴλ ἐν τῷ Ἀνάπλῳ. Καὶ γὰρ ἦν καὶ αὐτὸς τῷ τηνικαῦτα αἴθριος, ἑστὼς ἐπὶ τοῦ στύλου ἠγωνίζετο, ἄπειρα θαύματα εἰς δόξαν Κυρίου ἐργαζόμενος· ἐν οἷς καὶ Λέων εὐσεβὴς Βασιλεὺς σὺν τῇ Αὐγούστῃ ἀπίεσαν συχνῶς πρὸς αὐτὸν εὐχῆς χάριν. Ὡς οὖν ἐκεῖσε τῇ θεωρίᾳ Δίκαιος γέγονεν, βλέπων αὐτὸν Ὅσιος Δανιὴλ, ὡς ἅτε χαριεντιζόμενος ἔλεγεν· Δεῦρο καλὸς δρομεὺς, καὶ σεμνὸς σταδιάρχης, ἐν μέσῳ θορύβου ἀστράπτων ὑπὲρ τὸν ἥλιον, δεηθῶμεν ἀμφότεροι τοῦ Κυρίου, καθ᾽ ὅτι οἰκτείρμων ἐστὶ καὶ μακρόθυμος, καὶ πολυέλεος, ὅπως ῥύσηται τὴν βασιλίδα ταύτην τῶν πόλεων ἀπὸ τοῦ ὀλοθρεύοντος· Εἶδεν οὖν καθ᾽ ὅτι ἐδεήθησαν τοῦ Κυρίου, καὶ εὐθέους κατέβη πῦρ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ, καὶ ἐπιβάλλεταί τινος αἰθίοπος, οὕ τινος αἱ χεῖρες πλήρεις αἵματος μεμελανωμέναι ἀπέσταζον ὀλέθριον. Κατεσθίων οὖν αὐτὸν τὸ πῦρ ἐκεῖνο ἔθη διὰ τοῦ ἀέρος, καὶ βιάζων ἐξεδίωκεν ἐκ τῆς βασιλευούσης πόλεως, καὶ τῶν ὁρίων αὐτῆς, καὶ παραυτίκα έπαύθη ὀλέθριος.

Μεθ᾽ ἡμέρας οὖν τινας ἐτελεύτησε θυγάτηρ τινὸς Πριμικηρίου f, [σεμνῶς διεξελθοῦσα τὸν ἑαυτῆς βίον· ὁρκίσασα τὸν αὐτῆς πατέρα ἐν τῷ εὐκτηρίῳ, τῷ ὄντι ἐν τῷ ἀμπελῶνι αὐτοῦ, ἐκεῖσε αὐτὴν τάψαι. καὶ ἐποίησε.] Κατ᾽ ἐκεῖνον δὲ τὸν καιρὸν ἦν τις λωποδύτης συλῶν τὰ ἐντάφια τῶν τεθνεώτων· ἱστάμενος δὲ παρετήρει τοὺς ἀποιχομένους, ποῦ μέλλουσιν θάψαι· καὶ μετὰ τὸ ἀναχωρῆσαι ἅπαντας, ἀνορύττων ἦρεν τὰ τούτων ἐνδύματα. Ὡς οὖν καὶ τῆς κόρης ταύτης τὸ ἐξόδιον ἐθεάσατο ἐν ποίῳ τόπῳ κατετέθη τῆς τεθνεώσης τὸ λείψανον, ἠβουλήθη καὶ ἐπ᾽ ἀὐτῷ τὰ ὅμοια καθεισπράξασθαι. Ἔτυχεν δὲ διαβαίνειν ἐκεῖσε τὸν Μακάριον, τὰ διὰ Χριστὸν ἔθη αὐτὸν ποιοῦντα· καὶ ὡς ἅτε βλέπων τοῖς νοεροῖς ὀφθαλμοῖς, ἔγνω τῷ πνεύματι τὸν μοχθηρὸν ἐκείνου τοῦ δολίου σκοπὸν, καὶ βουλόμενος ἀναστῆλαι τὴν τούτου ἐγχείρησιν (ἑῶρα γὰρ οἷος ὄλεθρος μέλλει αὐτῷ συναντῆσαι) καὶ βλοσυρὸς ἀπιδὼν εἰς τὴν αὐτοῦ ὄψιν, ἔφη πρὸς αὐτόν· Τάδε λέγει τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, σοὶ τῷ ἐσθίοντι τὰ ἀμφία τῶν ἐν μνημείοις κατατιθεμένων, οὐκ ἔτι ἴδῃς τὸν ἥλιον, οὐκέτι θεάσῃ ἡμέραν, οὐκέτι θεάσῃ μορφὴν ἀνθρώπου· κλεισθήσονται γὰρ οἱ πυλῶνες τοῦ οἴκου σου, καὶ οὐκέτι διανοιγήσονται, καὶ σκοτιάσει ἡμέρα, καὶ οὐ μὴ διαφαύσῃ εἰς τὸν αἰῶνα.

δὲ ταῦτα ἀκούσας, οὐ συνῆκεν τὰ παρὰ τοῦ Δικαίου ῥηθέντα, καὶ μηδὲν μελλήσας ἐπορεύετο. δὲ Ὅσιος ἀπιδὼν πρὸς αὐτὸν, ἀπεφθέγξατο· Ἄπιθι κλέψαι, μάταιε, μὰ τὸν Ἰησοῦν οὐ μὴ θεάσῃ τὸν ἥλιον. δὲ συνεὶς τελείως τὰ ῥηθέντα αὐτῶ, διεχλεύασεν τὸν Ὅσιον, εἰπών· Ναὶ, μαρατετραμμένε, ἄδηλα φήσοι,

καὶ τοῦ φυρμοῦ τῶν δαιμόνων ἐφάμιλλα, ἐγὼ ἐκεῖ ἀπέρχομαι, καὶ βλέψω εἰ ἐνεργήσει σου τὰ ῥήματα. δὲ Ὅσιος μετριοπαθῶν, διέβη τὸν τόπον. Ἑσπέρας δὲ ἤδη γενομένης, ἄδειαν εὑρὼν ἀτυχέστατος, ἀπελθὼν καὶ ἀποκυλίσας τὸν λίθον τοῦ μνήματος, εἰσίει ἐν αὐτῷ· καὶ πρῶτον μὲν ἦρεν τὸ σάβανον, καὶ τὸ g μαφόριον κάλλιστα ὄντα· ὅτε οὖν ταῦτα ἦρεν, ἐβουλεύσατο ἀναχωρῆσαι· δὲ μισάνθρωπος δαίμων ὑπέβαλλεν αὐτὸν ἂραι καὶ τὴν ὀθόνην, καὶ γυμνὸν τὸ σῶμα καταλιπεῖν· καὶ πεποίηκεν. Ὅτε οὖν ταύτην ἧρεν, νεύσει Θεοῦ, ὡς ἀπόῤῥητόν ἑστιν τὸ διήγημα! τὴν δεξιὰν αὐτῆς χεῖρα κουφίσασα, δίδωσιν αὐτῷ ῥάπισμα, καὶ παραυτὰ ἐτυφλώθησαν αὐτοῦ οἱ ὀφθαλμοί· συνέσχεν δὲ αὐτόν τρόμος φοβερὸς καὶ φόβος ἀσύγκριτος, ὤστε ἀπὸ τοῦ γενομένου αὐτῷ κλόνου τὰς σιαγόνας αὐτοῦ σὺν τοῖς ὁδοῦσι συντρίβεσθαι, ὁμοίως δὲ καὶ τὰ γόνατα.

Ἀνοίξασα δὲ νεκρὰ κόρη τὸ στόμα αὐτῆς, τάδε πρὸς αὐτὸν ἀπεφθέγξατο· Ἄθλιε καὶ ταλαίπωρε, ἔστω, οὐκ ἐφοβήθης τὸν Θεὸν, οὔτε τοὺς Ἀγγέλους αὐτοῦ, κᾂν ὡς εἷς τῶν ἀνθρώπων ἀπῃδέσθης τοῦ θεάσασθαι θηλείας σῶμα γεγυμνωμένον; οὐ ἠρκέσθης ἅπερ πρότερον ἔλαβες, κᾂν τὴν εὐτελῆ ὀθόνην οὐ ἐχαρίσω τῷ σώματι; ἀλλ᾽ ἐπεὶ ἀνελεὴς καὶ ἀπάνθρωπος καὶ ὠμὸς κατ᾽ ἐμὲ ἀπεφάνθης, καὶ ἐβουλεύθης γέλοιόν με ὀφθῆναι ἐν τῇ δευτέρᾳ ἐλεύσει πάσαις ταῖς ἁγίαις παρθένοις· ἰδοὺ ἐγώ σοι δείξω μηκέτι κλέπτειν· ἔπειτα ἵνα γινώσκεις Θεὸν ζῶντα καὶ ἀληθινὸν εἶναι τὸν Χριστὸν, καὶ ὅτι κρίσις ἐστὶν, καὶ ἀνταπόδωσις, καὶ μετὰ θάνατον ζώσιν καὶ εὐφραίνονται οἱ ἀγαπῶντες τὸν Θεόν. Ταῦτα εἰποῦσα κὁρη, ἀνέστη, καὶ λαβοῦσα τὴν ὀθόνην ἐνεδύσατο, ὁμοίως καὶ τὸ σάβανον καὶ τὸ μαφόριον ἐνειλίσατο εἰποῦσα· Ὅτι σὺ Κύριε καταμόνας ἐπ᾽ ἐλπίδι κατῴκισάς με· καὶ ἀναπεσοῦσα ἐν εἰρήνῃ ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἐκοιμήθη.

δὲ μάταιος ἐκεῖνος μόλις εὑρὼν δυνηθεὶς τροχῶν τῶν ἀμπελώνων ἐξῆλθεν· καὶ πλησίον οὔσης τῆς δημοσίας ὁδοῦ, ψηλαφῶν τοίχον πρὸς τοίχον ἐν τῇ πόρτῃ ἐγένετο· καὶ τοῖς μανθάνουσι τὴν αἰτίαν τῆς τυφλώσεως αὐτοῦ, τὸ πῶς αὐτῷ ἐπῆλθεν τοῦτο τὸ πρᾶγμα, ἄλλους ἀπελογεῖτο τότε· ἔσχατον δὲ κατανυγεὶς, τὸ πᾶν τῆς ἀληθείας διηγήσατο. Ἀπὸ τότε οὖν ἐπῄτει καὶ οὕτως τὴν καθημερινὴν τροφὴν ἐπορίζετο· πολλάκις δὲ καθεζόμενος πρὸς τὴν γούλαν αὐτοῦ δικαζόμενος ἔλεγεν· Κατάθεμά σε, ἀκόρεστε λαιμὲ,ὅτι διά σε καὶ τὴν τῆς γαστρός μου ἀπόλαυσιν ταύτην τὴν τύφλωσιν ἔχω. Καὶ πάλιν ἔλεγεν· Εἴ τίς ἐσιν γαστρὸς τρυφητὴς καὶ κλέπτης, οὕτως καὶ πομπεύει. Πολλοὶ οὖν τοιοῦτοι τῷ καιρῷ ἐκείνῳ ἀπετάξαντο τῷ σαταναῖ πληροφορηθέντες τῷ πράγματι, καὶ γεγόνασι χρηστοὶ καὶ τοῖς ἤθεσι καὶ τοῖς πράγμασι. Μεμνημένος δὲ καὶ τοῖς τοῦ Ὁσίου προρήσεσιν, ὅπως προεῖπεν τὰ μέλλοντα αὐτῷ συμβαίνειν διὰ τὰς ἁμαρτίας αὐτοῦ, καὶ ἀποθαυμάζων ἐξεπλήσσετο.

Μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν μεσούσης τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς, ἦν Οσιος παίζων ἐν τῷ τοῦ φόρου πλακώματι, ὡς ἔθος εἶχεν, ποτὲ μὲν σάσειν, ποτὲ δὲ τρέχειν· καὶ γενόμενος κατέναντι τῆς μεγάλης πύλης τοῦ i Σινάτου, κατεσκόπει τοὺς ἐκεῖσε ὄντας k λουρόποδας. Εἷς δέ τις τῶν διερχομένων ἰδὼν τὸν Ὅσιον τούτοις ἐνατενίζοντα, δίδωσιν αὐτῷ κατὰ τοῦ αὐχένος, κέγων· Τί αὐτὸ, σαλὲ, ἵστασαι βλέπων; δὲ Μακάριος ἔφη πρὸς αὐτόν· Ἐξηχε τῷ νοῒ,

τῶν εἰδώλων τοῖς αἰσθητοῖς ἐντρανίζων ἓστηκα· καὶ γὰρ καὶ αὐτὸς συνὼν τοῖς λωρίποις πέφῃνας καὶ ὄφις καὶ γέννημα ἐχιδνῶν· οἱ γὰρ ἄξονες τῆς ψυχῆς σου, καὶ οἱ πόδες τοῦ πνεύματος διεστραμμένοι εἰσὶν, καὶ ἰδοὺ ἐγγίζει πρὸς τὸν χαίνοντα αἵδην τοῦ καταπιεῖν σε, τάδε εἰσπράττοντα καθεκάστην ἡμέραν. Ὡς δὲ ἤκουσεν ταῦτα ἄνθρωπος, φρίκῃ συσχεθεὶς ἐν αὐτῷ διελογίζετο λέγων· Ἄρα ἀπὸ Θεοῦ ταῦτα οἰδεν, ἀπὸ δαιμόνων; ἀλλ᾽ αὐτὸς πόθεν ἐπίσταται ἄνθρωπος ἔξηχος;

δὲ Ὅσιος μεταβὰς τῆς πύλης, ἔρχεται ἐπὶ τὸν τόπον, ἐν ᾧ καθέζονται αἱ λεγόμεναι l πάτριαι, πιπράσκουσαι τὸν πολυτελῆ κόσμον ἐκεῖνον· καὶ στὰς ἐκεῖσε ἔκραξεν· Βαβαὶ ἄχυρα καὶ κονιορτός! Ἤκουον δὲ αὐτοῦ οἱ ἐκεῖσε, καὶ ἀγνοοῦντες ἐγέλων· οἱ δὲ ἐκομώδουν, ἕτεροι δὲ ἐκόσυζον αὑτοῦ τὸν τέναντα. Ὠς οὖν εἰστήκει Δίκαιος, καὶ ἅπαν τὸ τοῦ φόρου ἐσκόπευεν, τὶς γέρων διερχόμενος λέγει πρὸς αὐτόν· Εἰς τί ἀποβλέπων, σαλὲ, κράζεις ἄχυρα; ἐπεὶ γὰρ ἄχυρα πωλεῖς, πορεύου ἐν τῷ m Ἀνεμοδουλείῳ. Ἔφη πρὸς αὐτὸν Ὅσιος· Ὕπαγον καὶ σκόρησον, ποῖος τόπος σε ὑποδέξεται. Ἐφη πρὸς αὐτὸν νεώτερός τις· Τὸν Θεὸν τί ὁραῖς; δὲ λέγει· Ὄνειρον θεωρῶ, τέκνον. Σκιὰ γὰρ καὶ καπνὸς καὶ ὄναρ περίεστιν μάταιος βίος οὗτος, διά τοῦτο καὶ αὐτὸς εἶπεν, Ὤναρ βλέπω· δίκην ἀχύρου καὶ σκυβάλων τὴν ἐν τῷ φόρῳ φόρῳ ἅπασαν περιουσίαν, τὴν ἀποκειμένην τοῖς ἅπασιν.

[96] Beatus interim Andreas, cum pro sua consuetudine solitis sese laboribus exercens, [In fossam lutulentam detrusus a dæmone,] a tempore vespertino in multam noctem urbem obiret solus, delatus forte est ad oratorium quoddam, Sanctis Apostolorum Principibus Petro atque Paulo consecratum, quod natu grandiores incolæ a S. Constantino Imperatore exædificatum memorant. Illac itaque, tenebricosa sine luna nocte, nebulis stellas cæli obnubilantibus, iter habenti Andreæ occurrit via media puteus, sive ut receptaculum foret aquarum, sive alia de causa, quam Deus noverit, effossus; in quem satanas, Æthiopis specie apparens, transeuntem prope virum sanctum, permittente benignissimo Deo, trudendo præcipitavit. Hic, luto pene obrutus uliginoso, confestim exclamavit: O qui quatuor orbis partes salutari doctrina vestra illuminastis, Apostoli, vos luminaria mea lucidissima, suppetias ferte vilissimo servulo vestro, eripite me ex puteo hoc profundissimo. Cum illico emicans ex oratorio Crux, in aëre suspendi visa est, emittens fulgorem uti ignis immensum versus Sanctum in puteo: [indeque a SS. Petro & Paulo eductus,] quam ut conspexit exclamavit denuo: Signetur super me, lumen vultus tui, Domine. Et continuo apparuerunt viri duo pulchritudinis eximiæ per aërem delati, unus ab una, alter ab altera parte Crucis, in aëre pendentis & late omnia illuminantis: illorum vero alter dextera Sancti prehensa, alter sinistra, e lutoso puteo illum eduxerunt, in rectaque via restituerunt, genuum tenus cœno immersum; & statim ex oculis evanuerunt.

[97] [videt Crucem eo loco fulgentem,] Crux vero mirabilis, in aëre sublimis Sanctum præcedens, nusquam eum destituit; sed viam illuminavit tamdiu, quo ad ille porticum aliquam subiret. Hic vero conversus ad Crucem, ut observaret quo deinde perrectura esset; vidit quasi alis inauratis per medium civitatis in altum efferri, qua ascendebat via, radios igneos per aërem spargentem. Erepta autem e conspectu Cruce, consistens in media porticu Andreas, reflectebat oculos in viam illam: viditque oratorium Principum Apostolorum divino nutu converti in templum, Crucis figuram exhibens, fastigiis quinque decorum, tantæ capacitatis ac pulchritudinis, ut imitari nullus possit: vidit quoque Dominum in throno templi medio considentem, [ubi ipsis Basilicam struendam prophetat.] circum adstantibus cum metu ac tremore Cherubinis, Seraphinis, totoque militiæ cælestis exercitu: & extensis eo manibus exclamavit; Memento mei, Domine, in regno tuo: eademque hora ecstasi abreptus, multa de templo illo vaticinatus est his verbis: Futuris temporibus excitabit illud pius ac religiosus Imperator a, ea qua oculis meis oblatum est forma, firmitate, magnitudine, venustateque visendum, tale omnino, quale modo conspexi.

[98] [Pestilentiæ tempore,] Sub illud tempus cum in hac Regina urbium grassari cœpisset mortalitas magna, spectabatur passim Andreas in plateis, in vicis, in porticibus humi stratus, luctum ingentem cum lamentis excitans: precabatur interea & obsecrabat benignissimum Dominum, ut peccata nobis nostra condonare, ut clementer tolerare defectus, ut misereri, ut sistere grassantem immaniter pestem dignaretur. Quem talia agentem cum observarent

servarent illac prætereuntes, alii quidem; Videte, inquiebant, quomodo ille deliria sua delirans, lamentetur aviam suam pridem defunctam. Alii vero; Peccata sua, ut dæmoniacus & insanus, luget; nam & a dæmoniis effici, ut lacrymarum rivos quispiam profundat, c sacræ paginæ testantur: verum utinam Christianus quilibet istiusmodi lacrymarum flumen produceret, quo infinita sua crimina demergeret. Alii denique; [multum in publico luget;] Quis noverit, ajebant, utrum mentis sanitati redditus fortunam suam non lamentetur? Quibus temere prolatis, quisque inde recedebant: famulo Dei modum nullum faciente lacrymas precesque fundendi, quoad exauditus a Domino, voti compos fieret ac plaga cessaret.

[99] Contigit vero aliud quoque miraculum, quo Dominum ad misericordiam flexit Sanctus. [& cum S. Daniele Stydita] Abreptus quippe aliquando per ecstasim a corporis sensibus, delatum sese deprehendit ad famulum Dei Danielem e in Anaplo. Stererat is ibi aliquando super columnam sublimis in aëre, & crebra admodum ad gloriam Dei patrans miracula; quem & Imperator pius Leo cum Augusta adibat frequenter, preces illius pro se flagitandi causa. Illuc igitur per visionem delatum Andream aspiciens Daniel, visus est ei blando vultu dicere; [precando tilam pellit.] Huc adsis, cursor & pugil egregie, qui in medio mundi hujus tumultu splendidior ipso sole refulges, supplices una deprecemur Dominum, quoniam misericors, longanimis, & multæ miserationis est, ut reginam hanc urbium pernicioso quo pessumit malo, liberatam velit. Cum suas igitur Domino preces obtulissent, visus est continuo descendere ignis e cælo; inque caput Æthiopis, cujus multo sanguine imbutæ manus perniciem urbi afferebant, per aërem deferri; quo ambustus, & violenter ex regia civitate ejusque finibus exterminatus Æthiops est, statimque pestis grassari desiit.

[100] [Obviam factus sepulcrorum effossori,] Post dies aliquot obire contigit Primicerii cujusdam filiam, virginitate ac totius vitæ innocentia in paucis insignem: quæ patrem suum jurejurando interposito adstrinxerat, ut in sacello, in vinea ipsius sito, se terræ mandaret: quod & factum est. Grassabatur vero per id temporis fur quidam, mortuis sua, queis involvebantur, lintea surripere assuetus; qui postquam observatis sedulo libitinariis, quo funus condidissent loco didicisset; reversis omnibus domum amoliebatur terram, & mortuaria vestimenta auferebat. Is igitur hujusce quoque puellæ cadaver ubi terræ mandatum esset speculatus, [minatur se pergat solem non visarum] pari modo & illud spoliare induxerat animum: cum forte illac transire contigit B. Andream, solita opera sua Christi causa actitantem. Qui oculos mentis interiores intendens in hominem fraudulentum, cognovit nefarium ejus consilium; quod ut impense cupiebat mutatum (videbat enim quanta misero calamitas impenderet) torvo in illum intuitus vultu, ita loqui cœpit: Hæc dicit Spiritus sanctus tibi, qui vestes mortuis & terræ mandatis detractas abliguris; non amplius aspectu solis, non diei, non formæ humanæ fruiturus es: claudentur enim portæ domus tuæ, deinceps non aperiendæ; tenebris involvetur dies, & non illuminabitur in æternum.

[101] Audiit quidem ille hæc Sancti effata, sed non intelligens, sine cunctatione digressus est. [quod illo contemnentis] Quem oculis prosequens Andreas; Abi, inquit, abi, furare, sceleste. Jesum Christum testor, non amplius visurum te solem. Quæ tandem, quid sibi vellent, ille capiens, vaticinanti Sancto isthæc cum ludibrio ingessit: Næ tu, energumene, obscura

loqueris, qualia dæmoniaci effutire consueverunt: ego vero illuc abeo, periculum facturus, num quod dictis tuis pondus insit. Posteaquam vero Sanctus, modice dolens, iter suum porro prosecutus esset; infelicissimus ille, jam ingruente vespera, tuta omnia circumspiciens, ad monumentum accessit, revolutoque lapide introivit. Ac primo quidem sabanum & maphorium, vestes pulcherrimas, abstulit; quibuscum abire paranti aliud consilium suggessit cacodæmon, acerrimus humani generis hostis; videlicet interulam quoque ut tolleret, [& puellæ cadaver ad nudum exspolians,] nudato cadavere relicto: quemadmodum & re ipsa facere aggressus est. Verum nefario in conatu, volente Deo, defuncta puella (quam inexplicabilis hæc res est!) sublata in altum dextera insignem violatori colaphum impegit: quo statim oculorum usu destitutus est, correptusque metu ac tremore tam vehementi, ut maxillæ, ut dentes, ut genua inter se colliderentur.

[102] Adhæc & os suum aperiens defuncta, talibus illum dictis incessit: [ab eadem exurgente corripitur;] Miser ac miserande, esto sane, nec Deum nec Angelos ejus reformides: at saltem, cum ipse homo sis, quo pacto reveritus non es femellæ corpus, vestibus suis spoliatum, intueri? Num explere avaritiam tuam non potuissent quæ primum surripueras, si hujus vilis interulæ gratiam corpori meo fecisses? Sed quoniam immisericordem & inhumanum & crudelem te mihi exhibuisti, qui me omnibus sanctis Virginibus, in secundo Domini nostri adventu, risui ludibrioque h exponere tentasti; omnem ego tibi deinceps furandi facultatem adimam; ut cognoscas, Christum verum esse ac viventem Deum; judicium & remunerationem instare; diligentes Deum, ubi ex hac vita excesserint, aliam ordiri multo lætiorem. Isthæc locuta, levavit se puella, receptamque interulam, nec non sabanum & maphorium induit, & Deum his verbis laudare instituit: Quoniam tu, Domine, singulariter in spe habitare fecisti me: & reclinata, in pace in idipsum dormivit.

[103] Interea fur infelix, ægre tandem reperto exitu e vinea, [& cæcus ad urbem redit,] ubi monumentum erat, in viam publicam evasit; palpansque parietes, ad urbis portas denique devenit. Percunctantibus autem cæcitatis causam, & quomodo id illi evenisset scire cupientibus, tunc quidem sese purgabat multis in defensionem adductis; deinde vero facti pœnitens, quod res erat, palam omnibus enarravit. Cum igitur ex illo tempore quotidianum sibi mendicando victum compararet; accidit non raro, considentem alicubi, ream agere gulam suam & sic affari: Male pereas, insatiabilis gula, quoniam tua & ventris deliciis implendi causa in hanc cæcitatis incidi calamitatem. Alias autem? Si quis inquiebat, ventris sui fartor, furto se addixerit, parem meæ palmam expectet. Hinc multi sub id tempus similis farinæ homines, severam illius punitionem edocti, satanæ nuntium remiserunt, tam moribus quam operibus veros sese Christianos profitentes. [piuribus in exemplum.] Ille autem, qui pœnam subierat, memor vaticinii Andreæ, quomodo scilicet quæ propter flagitia sua sibi eventura erant, prænuntiasset, ingenti admiratione ac stupore completus fuit.

[104] Die quodam sanctæ Quadragesimæ, ad medium jam progressæ, [Occulta peccata arguit Andreas,] ludebat more suo Sanctus in fori planitic, modo saltui, modo cursui operam impendens: cumque ad portam Curiæ majorem pervenisset, speculabatur istic existentes loripedes. Quem transeuntium quispiam tam fixo obtutu,

intentum cernens, gravi ictu percussit, hac addita increpatione; Quid hic contemplabundus consistis, stulte? Cui Sanctus: Ut idolorum opera contempler, hic consisto, stulte: etenim tu quoque loripedes inter versans, & serpens & genus viperarum mihi visus es: nam & cardines animæ tuæ, & pedes tui spiritus inversi divaricatique sunt; atque ecce prope abes ab orco, ut te indies isthæc operantem absorbeat, immaniter hiante. Ad quem sermonem homo ille non leviter terrefactus, intra se tacite dicebat: Deone isthæc, an dæmonio revelante cognoscit? certe viro insanienti unde talis notitia?

[105] [& publicam in foro vanitatem.] Transiens deinde Sanctus portam Senatoriam, ad eum devenit locum, ubi mulieres, quæ vulgo Patriæ appellantur, considentes, merces suas ad mundum muliebrem spectantes vænum exponunt; cœpitque altum exclamare: Papæ! quantum palearum ac cineris! Quæ cum audirentur ab omnibus, quid autem vellent, non caperetur; sublatus illico risus est, aliis ipsum ludibrio habentibus, plagis onerantibus aliis. Perstitit nihilominus in foro Andreas; cuncta quæ istic gerebantur curiose considerans; cum qui illac forte iter instituebat senex: Quorsum, inquit, circumspiciens omnia, vociferaris paleas, insane? si enim paleæ tibi venales sint, vade ad Anemodolium. Respondit Sanctus: Abisis tu, & quis te locus excepturus sit, animo recole. Tum e junioribus quoque nonnemo Andreæ: Per Deum, ait, quid spectas? Cui Andreas: Somnium specto, fili. Nec injuria, umbra quippe & fumus & somnium est vita hæc vana: ideoque id ille responsi dedit, Somnium specto. Velut paleas & stercora nempe reputabat illa, quæ tanta copia in foro prostant & unicuique in votis sunt.

ANNOTATA.

a Constantinopolis Christiana Cangii, l. 4 c. 5, inter Apostolεῖa n. 26 recenset quidem ecclesiam SS. Petri & Pauli in Palatio Hormisdæ, Iustiniani domo, antequam Imperium obtineret ab eodem extructam, juxta Palatium majus ipsius Constantini, inter Hippodromum & Propontidem: sed ea structura ætatem Andreæ quatuor fere seculis præceßit: Oratorium vero, de quo hic agitur attribuebatur Constantino Magno. Intelligenda est ergo aliqua, obscurioris apud Scriptores nominis, Cangioque ignoti situs ædicula, ac perquam vetusta: quæ (si Andreæ ætatem recte ordinavimus) futuris adhuc temporibus debeat in prædictam ab illo amplitudinemconverti, cum Turcis Constantinopoli pulsis, ea ad Christianos Imperatores redierit; quod cito futurum Cæsarei contra Mahometanos progressus sperare faciunt.

b Hinc usque ad medium hunc num. ubi ςαθείς ἐν μέσῳ. Et rursum ab illis κατὰ τὴν ὤραν usque ad num. 98 absunt omnia a Ms. Mazar.

c Nullum Scripturæ locum novi qui huc referri poßit.

d Hæc duo vicina loca, manifesta librarii socordia prætermissa, supplentur ex Mazar.

e S. Daniel Stylita colitur II Decembris, ex cujus Vita prolixe descripta, quam Lipomannus & Surius Latinam dederunt, constat, eum tempore Leonis Magni & Anatolii Patriarchæ venisse ex Mesopotamia, victurum in columna, quomodo viderat vivere juxta Antiochiam Simeonem illum, cujus Acta illustravimus 24 Maji. Hinc Theophanes ad annum Leonis 8, qui est Christi 465, His temporibus Daniel Stylita, vir plane mirandus, columnam in Anaplo positam conscendit: distinctius autem Menæ,a, Ex divina revelatione cōtulit se ad partes Thraciæ juxta Byzantium in Anaplo. Stetit autem ibi usque ad tempora Euphemii Patriarchæ; atque adeo usque ad annum 490 & ultra. Sed longe hæc absunt ab ea quam definivimus Andreæ ætate. Proinde, sicut hic in visione raptus in Anaplum fuit, ita non potuit Danielem, istic sepultum a quatuor fere seculis, nisi in spiritu loquentem audivisse. Græcum ergo contextum (eatenus obscurum, quatenus τῷ τηνικαῦτα Præsens ut plurimum tempus significat, ab eoque non recedit Præteritum quod vocant imperfectum; ut videatur dici quod tunc temporis stabat in columna Daniel, cum ad eum raptus Andreas est) flexi ad Præteritum plusquam perfectum, & verti, aliquando ibi steterat in columna, quem sensum etiam vox τηνικαῦτα recipit; reliqua autem sic retexui, ut istic ubi corpus jacebat S. Danielis, ibi is apparens Andreæ, locutus ipsi seu loqui visus intelligatur. His positis nihil miraberis quod, in Vita Danielis, tanto prius scripta quam Andreas nasceretur, nulla fiat mentio pestilentiæ, ab urbe Constantinopolitanaejus simul & Andreæ precibus depulsæ. Est autem Anaplus, suburbium Constantinopolitanum. ad 4.p m. versus os Ponti.

f Ms. Vatic. sic legit: Ἦν δὲ κόρη παρθενεύουσα, σεμνῶς διάγουσα τὸν ἑαυτῆς βίον· κατέκρινεν δὲ τὸν πατέρα αὐτῆς, πρὶ τοῦ ἄστεως κτἡματος αὐτῆς ὑπάρχοντος, ἐν τῷ εὐκτηρίῳ, τῷ ὄντι ἐν τῷ ἀμπελῶνι τοῦ ὲκεῖσε, αὐτὴν ἐνταφιασθῆναι. Ὡς δὲ ἐτελεύτησεν, ἄραντες ἀπίεσαν εἰς ὃν κατέκρινεν τόπον.

g Ms. Maz. ὠμοφόριον humerale: est autem Maforium, muliebre pallium.

h Quantum scilicet erat in ipso fure: neque enim tam stolidus erat scriptor, ut putaret vestem eam in extremo judicii die usui futuram defunctæ.

i Alias Σενάτον dicitur, Curiam Latine appellaremus, in quam convenit Senatus: duo autem Senata CP. erexit Constantinus, de quibus Cangius lib. 2 cap. 9.

k Mazar. Λωρόποδας: videntur non homines indicari, sed statuæ, quales, Caryatidum instar & loco columnarum aliquid fulcientium, ad portas effinguntur, varia deformitate subinde spectabiles, aut, ut hic, cruribus decussætis.

l An forte sicut a masculino ποιητὴς Poëta, femininum ποιήτρια;; sic a πράτης venditor, πράτρια, & Euphoniæ causa πάτρια? Consultus de hac voce Cangius censet legendum πάστριαι vel παστρικαὶ: quod sane placet: Πάστρα enim concinnitas & cultus, παστρεύειν

polire exornare, παστρικὸς mundus, politus: ut illis a mercibus suis, appellatio fuerint.

m Ἀνεμοδουλεῖον, in Mazar. Ἀνεμοδουρίον, aliis Ἀνεμοδούλιον, explicatur a Cangio in CP. Christiana, lib. 2 sect. 16, num. 13, Quadrilaterum æneum sublime, cui insistebant duodecim ventorum statuæ: de quo ipsum vide pluribus disserentem, deque adjuncto lupanari, ad quod forte hic mittitur Sanctus ab illusore.

CAPUT XIV.
Revelatur Andreæ status monachi, probi alias, sed avari: hic autem ab eo monitus sese corrigit.

Μετὰ ταῦτα ἀπάρας ἐκεῖθεν, ἔρχεται δρομαίως ἐν τῷ Σταυρίῳ, καὶ εὑρίσκει μοναχόν τινα, ὡς ἐπὶ εὐλαβείᾳ διαφημιζόμενον, μεθ᾽ ἑτέρου τινὸς, ὡς δῆθεν περὶ ὠφελείας ψυχῆς λόγον κινοῦντα· ἐπ᾽ ἀληθείας δὲ ἐν τῇ βιώσει αὐτοῦ εὐλαβὴς ὑπῆρχεν καὶ εὐσεβὴς, πάντα ἐργαζόμενος τὰ τοῖς μοναχοῖς εὐάρμοστα· ἐπὶ τούτοις δὲ ἔσφαλεν, ὢν φειδωλὸς καὶ φιλάργυρος. Τινὲς δὲ τῶν τῆς πόλεως ἐξαγορεύοντες τὰς ἁμαρτίας αὐτῶν, παρεῖχον αὐτῷ ἱκανὴν χρυσίου ποσότητα, τοῦ διανέμειν αὐτὸν χάριν τῆς ἐξαγορεύσεως τοῖς πένησιν ὑπὲρ σωτηρίας τῆς ψυχῆς αὐτῶν. δὲ ἡττηθεὶς τῷ πάθει τῆς φιλαργυρίας, οὐδενὶ ἐξ αὐτῶν τι παρεῖχεν, ἀλλὰ πάντα εἰς τὸν κορβονᾶν ἐταμιεύετο· καὶ ὡς ἅτε τῷ βίῳ ζῶν, οὐ τῳ Χριστῷ, οὕτω τῇ φιλαργυρίᾳ μαινόμενος, βλέπων ἑαυτὸν πληθυνόμενον, ἠγάλλετο. δὲ μακάριος Ἀνδέας ἐκεῖσε διερχόμενος, τῷ διορατικῷ χαρίσματι κοσμούμενος, ἐθεάσατο δράκοντα φοβερὸν εἰλιμμένον περὶ τὸν τράχηλον αὐτού, τρεῖς ἔχοντα κεφαλὰς, οὖ οὐρὰ ἐκρέματο μέχρι τῶν ποδῶν αὐτοῦ, αἱ δὲ κεφαλαὶ ὑπῆρχον, μία μὲν τῆς φιλαργυρίας, δὲ ἑτέρα τῆς μανίας, καὶ τρίτη τῆς ἀσπλαγχνίας. Ὡς οὖν ταῦτα ἑώρα Ὅσιος ξενιζόμενος, πλησίον τοῦ μοναχοῦ ἐγγίσας, χατενόει τὰ συνθήματα τοῦ δράκοντος, καὶ τὰ τούτου μορφώματα· δοκῶν δὲ ἐκεῖνος ὅτι εἷς τῶν πενήτων ὑπάρχει, καὶ ἕνεκέν τι λαβεῖν παρ᾽ αὐτοῦ ἐκδεχόμενος, λέγει αὐτῷ· Θεὸς ἐλεήσει σε. δὲ Μακάριος ὀλίγον μακρυνθεὶς ἀπ᾽ αὐτοῦ, ἴδεν γραφὴν κύκλῳ αὐτοῦ ἐπὶ τοῦ ἀέρος γεγραμμένην σκοτεινοῖς γράμμασιν· Δράκων, φησὶν, τῆς φιλαργυρίας, ῥίζα πασῶν τῶν ἀνομιῶν.

Ἀπιδὼν δὲ ὄπισθεν αὐτοῦ, βλέπει δύο τινὰς τῇ φύσει εὐνούχους δι᾽ αὐτὸν δικαζομένους· ἦν δὲ μὲν εἷς μέλας, ἐσκοτισμένους ἔχων τοὺς ὀφθαλμούς· δὲ ἕτερος ἦν λευκὸς, ὡς τὸ κρύον τοῦ οὐρανοῦ. Ἔλεγεν δὲ μέλας, ἐμά εἰσι τὰ προτέλεια αὐτοῦ, ὅτι τὸ ἐμὸν θέλημα εἰσπράττεται· ἀνελεήμων γὰρ καὶ φιλάργυρος, μετὰ Θεοῦ μερίδα οὐ κέκτηται· b Πάλιν ἕτερος ἕλεγεν· Οὐχὶ, ἀλλὰ ἐμά εἰσιν αὐτοῦ τὰ προτέλεια, ἐπεὶ καὶ νηστεύει, καὶ εὔχεται, καὶ ἔστιν ἄκακος, πραῖος, ταπεινὸς, καὶ ἡσύχιος. Ἐδικάζοντο οὖν οἱ δύο, καὶ οὐν ἦν εἰρήνη μεταξὺ τῶν ἀμφοτέρων. Ἔφη ἔσχατον μέλας τάδε· Τί λέγει κριτής; δεῦτε, τίνες οἱ φιλάργυροι, οἱ κνιποὶ, οἱ ἄσπλαγχνοι, οἱ ἀπροαίρετοι; τοὺς ἐλεήμονας προσκαλεῖται καὶ τοὺς συμπαθεῖς, καὶ τοὺς οἰκτείρμονας, καὶ τοὺς τούτων ὁμοίους; Ἔφη Ἄγγελος· Καὶ τί λέγει Κύριος; Ἐπί τινα ἴδω, ἄλλ᾽ ἐπὶ τὸν πραῖον καὶ ἥσυχον, καὶ τρέμοντά μου τοὺς λόγους; καὶ, Ὅτι μακάριοι οἱ πτωχοὶτῷ πνεύματι, μακάριοι οἱ πραεῖς, μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ, καὶ τὰ τούτοις παραπλήσια. Ἕφῃ μέλας· Θέαμα! τρέμει οὗτος ἐπὶ τῷ λόγῳ τούτῳ, Ὅτι Μακάριοι οἱ ελεήμονες, ὅτι αὐτοἱ ἐλεηθήσονται. Καὶ πάλιν· Γίνεσθε οἰκτείρμονες, καθὼς καὶ πατὴρ ἡμῶν οὐράνιος οἰκτείρμων ἐστί. Καὶ πάλιν· Ἔλεον θέλω, καὶ οὐ θυσίαν. Καί· Διάθρυπτε πεινῶντι τὸν ἄρτον σου. Καὶ ἄλλα πλείονα παραγγέλματα τοῦ Θεοῦ, οὐ φέρω λέγειν βδέλλυγμά μου ὑπάρχοντα, ὅτι ἐναντία μού εἰσιν· πῶς οὖν τὰ προτέλεια σὺ ἐπεχειν βουλει; Ἀποκριθεὶς οὖν τοῦ

φωτὸς ἑκεῖνος ὑπηρέτης, ἔφη· Δίκη μεγάλη σήμερον μεταξὺ ἡμῶν, καὶ οὐχ ἀφίσταμαι μέχρις ἂν τὸν κριτὴν τῆς ἀληθείας ἐρωτήσωμεν.

Ταῦτα ἀκούσας μέλας, ἐδυσχέραινεν, καί φησι πρὸς τὸν λευσχήσονα· Ἐπειδὴ ἀπὸ φιλανθρωρίας ἄρχεται φιλάνθρωπος, καὶ λήγει εἰς ἀγαθότητα, τῆς αἰτίας ἕνεκεν πανούργως πρὸς τὸν Θεὸν κατέφυγες, καὶ οἶδα ὅτι κατ᾽ ἐμοῦ ἕχεις ἐξενέγκαι τὴν ἀπόφασιν· c [διὸ καὶ ἀπαναίνομαι τὸν τοιοῦτον σκοπόν.] δὲ Ἄγγελος Κυρίου ἔφη πρὸς αὐτόν· Δόλιε καὶ ἀπατεὼν, νομοθετῶν τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων κρίνειν δίκαια, καὶ μὴ ἐλεεῖν πτωχὸν ἐν κρίσει, καὶ μὴ λαμβάνειν πρόσωπον δυνάστου, αὐτὸς ὢν ὅρος σοφίας καὶ δικαιοσύνης, ἕνεκεν σοῦ τοῦ μιαρωτάτου ἀρτίως ἔχει παροιστρῆσαι ἐν κρίσει; Δεῦρο τοίνυν ἅμα ἐμοὶ, καὶ διὰ κρίματος Θεοῦ πεῖσον, πείσθητι ταχέως.d Τούτοις τοῖς ῥήμασιν θαῤῥήσας μέλας, ἐπένευσεν, παρὰ Κυρίου τὸ κρίμα αὐτοῖς ἔσεσθαι. Καὶ στραφέντων κατὰ Ἀνατολὰς, ἠρώτησεν τὸν Κύριον λαμπρὸς νεανίας ἐκεῖνος περὶ τῆς ὑποθέσεως· γὰρ μέλας εἰ καὶ σὺν αὐτῷ ἐπίδεν κατὰ ἀνατολὰς, ἀλλ᾽ εὐθέως ἀπέστρεψεν τὸ βδελλυρὸν αὐτοῦ πρόσωπον ἐπὶ δυσμάς. Ὡς οὖν ἠρώτησεν Ἄγγελος Κυρίου, εὐθέως φωνὴ ἐγένετο ἐκ τῶν οὐρανῶν, λέγουσα· Ἐγὼ ἐνετειλάμην τοῖς Ἀποστόλοις μου, λέγων· Λάβετε Πνεῦμα ἅγιον, καὶ ὧν τινων ἀφίετε τὰς ἁμαρτίας, ἀφεθήσεται αὐτοῖς. Ἐπεὶ οὐκ εἴρηκα τοῖς φίλοις μου λέγων, Λάβετε χρυσίον ἀντὶ Πνεύματος ἁγίου, καὶ τότε συγχωρήσατε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα· οὐκοῦν οὐκ ἔστιν σοι μερὶς ἐν αὐτῷ· ἐπεὶ τῶν ἐλεημόνων ἐστὶν ἀνάπαυσις καὶ οἰκητήριον ἐμὴ βασιλεία. Ταύτης τῆς φωνῆς γεγονυῖας, περιεχώρησεν Ἄγγελος Κυρίου τῷ ἐζοφωμένῳ ἐκείνῳ πνεύματι τὰ προτέλεια, καὶ αὐτὸς προσκυνήσας τῷ Κυρίῳ, μήκοθεν τοῦ μοναχοῦ ἐπορεύετο.

Τοῦτο θεασάμενος Μακάριος, ἐξέστη τῷ πνεύματι καὶ ἰλιγγίασεν, ὅτι πονηρὸς δαίμων ἐκεῖνος ἀπογραφῆς τὸν τοῦ φωτὸς Ἄγγελον ἔπεισεν, καὶ πρὸς ἑαυτὸν ἀπεφθέγγετο· τῆς τοῦ μιαροῦ κακοβουλίας! τοῖς ἡμετέροις ὅπλοις βαλλόμεθα· καὶ γὰρ οὗτος λυμεὼν καὶ λῃστὴς καὶ γραφεὺς ἔμπειρός ἐστιν. Τοῦτο εἰπὼν, προέλαβεν ἔν τινι ῥυμίδι, δι᾽ ἧς ἦμελλεν μοναχὸς διέρχεσθαι, καὶ καθεσθεὶς ἐκεῖσε αὐτὸν ἐξεδέχετο. Ὅτε οὖν ἐθεάσατο αὐτὸν μονώτατον διερχόμενον, ἐχάρη· τοῦτο γὰρ προσηύξατο· καὶ ἀναστὰς, ἤρξατο ὡς εἰς συνάντησιν αὐτοῦ πορεύεσθαι. Ἔγνω οὖν διάβολος, ὃς εἰλήφει τοῦ μοναχοῦ τὰ προτέλεια, καθότι ἐπὶ τῇ διορθώσει αὐτοῦ ἀφήκετο Δίκαιος, καὶ θροηθεὶς ἤρξατο κράζειν· Πάλιν, Ἀνδρέα, κατ᾽ ἐμοῦ ἥκεις; ἆρά γε ἐγὼ ἐξενιζόμην e [ὁρῶν σε αὐτῷ ἐντρανίζοντα;] ἄδηλός μοι ἑστὼς, παρηκρόου τῆς δίκης μου, πάντως τι δεινόν μοι βουλόμενος ἑργάσασθαι· ἄπιθι ἀπὸ τῶν ὧδε, καὶ μὴ τυραννίσῃς ἀδίκως ἐνταῦθα· τί γάρ σοι καὶ τῷ ἀββᾷ τούτῳ; οὐ γὰρ προσφιλής σοί ἐστιν, ἀλλ᾽ οὐ δὲ μέχρι τῆς ἄρτι ὥρας αὐτὸν ἐθεάσω, συγγενής σου οὐκ ἔστιν, διδασκαλίας καὶ οὐ δέεται· ἄπιθι τοίνυν ἀπὸ τῶν ἐνθᾶδε, καὶ μὴ ἀδικῶν με καθέστηκας. Ταῦτα τοῦ ἀλαζόνος φλυαροῦντος, Μακάριος ἐσιώπα, μηδὲν ἀποκρινόμενος. Ὡς δὲ πλησίον αὐτοῦ μοναχὸς ἐγένετο, ἐκτελέσας εὐχὴν Ὅσιος μετὰ δακρύων, καὶ περιβλεψάμενος ὧδε κᾀκεῖσε, καί τινα μὴ ὁρῶν, κατέσχεν τὸν μοναχὸν τῆς δεξιᾷς χειρὸς αὐτοῦ, καὶ ἔφη πρὸς αὐτόν.

Δέομαί σου, ἀνεκτὸς ἄκουσόν μου τοῦ οἰκέτου σου, καὶ ἰλέῳ προθέσει σου δέξαι τὰ εὐτελῆ μου ῥήματα·

ἐπειδὴ θλίψις μοι διά σε μεγάλη καθέστηκεν, καὶ οὐχ ὑποφέρω ἀπὸ τῆς ὀδύνης. Τίνος χάριν, φίλος ὢν τοῦ Θεοῦ, [ἀπέδρασας τοῦτον διὰ τὰ χρηματα], καὶ ἐχρημάτισας ὑπηρέτης τοῦ διαβόλου; ποίῳ δὲ τρόπῳ, πτέρυγας ἔχων ὡς τὰ Σεραφὶμ, τῷ σατανᾶ ταύτας ῥιζοτομήσας, συνεχώρησας; πῶς, ἀστραπόμορφος ὢν, γέγονας σκοτεινόμορφος; οἴ μοι! ὅτι ὀφθαλμοὺς ἔχων ὡς τὰ πολυόμματα, ἐτυφλώθης ὑπὸ τοῦ δράκοντος, καὶ ὡς ἥλιος ὑπάρχων ἔδυς ὡς νύκτα κακέσπερος! τίνος χάριν ἀδελφὲ τὴν σὴν ψυχὴν ἐθανάτωσας; διατὶ ἐκτήσω φίλον τὸν τῆς φιλαργυρίας δράκοντα; f ἆρα οὐ συνιεῖς ποῖος ὀφείλει εἶναι μοναχός; Τί σοι θέλεις τὸ χρυσίον, ἀδελφέ; τίνος χάριν g αὐτὸ ἐσώρευσας; ποίῳ τρόπῳ αὐτὸ ἐκτήσω, καὶ σεαυτῷ ἐπορίσω ἀπώλειαν; τί θέλεις τὸ χρυσίον, ὅπερ μετὰ θάνατόν σου, καὶ οἷς οὐ θέλεις καὶ ἐχθροῖς σου τούτοις, κληρονόμους ποιήσῃς; Εἰπέ μοι παρακαλῶ, μὴ ἀπὸ κόπου σού ἐστι, καὶ φυλάττεις τοῦ συντυφῆναί σοι; μὴ τῇ δικέλλῃ σκάψας, τοῦτο ἐσώρευσας, ἴνα θρέψῃς τὰ τέκνα σου; μὴ ἐργασίας ωοιησάμενος τοῦτο ἐδέξω εἰς μίσθωμα; Ἄλλοι πεινῶσι, καὶ διψῶσι, καὶ ῥηγῶσι τελευτῶντες, καὶ αὐτὸς βλέπων τὴν τοῦ χρυσίου ποσότητα εὐφραίνει; Ταῦτά εἰσιν τὰ ἴχνη τῆς μετανοίας; ταῦτα περίεστιν τάξις τῶν μοναζόντων; καὶ ἀκτημοσύνη, καὶ τοῦ ματαίου βίου ἀναχώρησις; οὕτω ἐμιμήσω τὸν Κύριον; οὕτω ἠρνίσω τὸν κόσμον; οὕτω ἑαυτὸν ἐσταύρωσας τῷ κόσμῳ καὶ ταῖς ἐπιθυμίαις; οὕτως ἀπηλλοτριωμένος ἐγενήθης τοῖς ἀδελφοῖς σου καὶ πᾶσι τοῖς ματαίοις καὶ ἀχυρώδεσι πράγμασι τοῦ βίου; οὐκ ἤκουσας τοῦ Κυρίου λέγοντος, μὴ κτήσασθε χρυσὸν ἄργυρον, μὴ πήραν, μὴ ῥάβδον, μὴ δύο χιτῶνας ἔχειν;

Ἐκπλήττομαι ποίῳ τρόπῳ τὰς πραγματείας ταῦτας λήθῃ παραδέδωκας· ἰδοὺ σήμερον αὔριον τέλει τοῦ βίου χρησόμεθα, καὶ ἡτοίμασας, τίνι ἔσονται; Οὐ βλέπεις τὸν διάβολον ποῦ ἵσταται, κατέχων σου τῆς ψυχῆς τὰ προτέλεια; καὶ φυλάσσων σε Ἄγγελος μακρόθεν ἵστατο ὀλοφυρόμενος. Ἰδοὺ δὴ, φίλε μου, πονηρὸς δράκων τῆς φιλαργυρίας τῷ σῷ τραχήλῳ ἐνείλικται, κᾂν οὐχ ὁρᾷς, καὶ μεγάλην ἔχει ἔν σοι τὴν ἀνάπαυσιν· ἰδοὺ δὴ ἵνα συντελῶν εἴπω σοι, ταπεινὸς οἰκέτης σου παράγων, ἤκουσα τῆς φωνῆς Κυρίου τοῦ Θεοῦ ἀθετούσης σε, καὶ τάδε λεγούσης· Τῶν ἐλεημόνων ἐστὶν βασιλεία ἐμὴ, ἐπειδὴ καὶ τοῦτον καὶ τοὺς τοιούτους ψυχή μου μεμίσηκεν· ἀλλὰ παρακαλῶ, ἄκουσόν μου, καὶ σκόρπισον τὰ χρήματά σου τοῖς ἠναγκασμένοις, χήραις, ὀρφανοῖς, καὶ ξένοις, τοῖς μὴ ἔχουσι ποῦ τὴν κεφαλὴν κλίναι, καὶ ἀγωνίζου φίλος Θεοῦ γενέσται, ὡς διὰ πάντων καὶ διὰ τῆς ἀκτημοσύνης· τοῦτο γάρ ἐστιν τοῦ μοναδικοῦ ἐπαγγέλματος, τοῦ μηδὲν ἔχειν ἐν τῷ βίῳ τούτῳ τὸ σύνολον. Μὴ φοβοῦ δὲ ὅτι λείψει σοι ἄρτος τι τοῖς εἰς χρείαν Κυρίῳ δουλεύουσιν· ἄπιστοι γὰρ παρ᾽ αὐτοῦ δροσίζονται, καὶ πόρνοι, καὶ μοιχοὶ, καὶ ἀχάριστοι, καὶ πάντες τοιαῦτα ἐχθροδῶς διακείμενοι διὰ τῆς ἁμαρτίας, πόσῳ μᾶλλον οἱ δουλεύοντες αὐτῷ τῶν αὐτοῦ ἀγαθῶν ἐμπλησθήσονται; Ὅρα, καὶ μὴ παρακούσῃς μου τῶν ῥημάτων· ἑγὼ γὰρ ἐν πρώτοις παρεκάλεσά σε, ἵνα μηκέτι ἀφορμὴν κέκτησαι· ἐπεὶ ἐὰν παρακούσῃς μου, μὰ τὸν Ἰησοῦν, μὰ τὸν βασιλέα Χριστὸν, ὁρᾷς τὸν διάβολον; ἴδε ἐκεῖνον κατά σου ἀποστελῶ. [h]

Τοῦ δὲ μοναχοῦ διανοιγέντων τῶν ἔνδον ὀφθαλμῶν, ἴδε τὸν διάβολον αἰθίοπα, μαῦρον, βλοσυρὸν, μήκοθεν ἱστάμενον φόβῳ τοῦ Ἁγίου, καὶ λέγει πρὸς τὸν

Μακάριον· Θεωρῶ αὐτὸν, λέγε δοῦλε τοῦ Θεοῦ τὰ εἱς σωτηρίαν ψυχῆς ἁρμόζοντα. Ἔφη πάλιν τοῦ Θεοῦ δοῦλος· Πίστευσον, ἐὰν παρακούσῃς μου, τοῦτον κατά σου ἀποστελῶ ἐκταράξαι σε, ἵνα αἰσχύνη τοῦ προσώπου σου ἀκουσθῇ, οὐ μόνον ἐν ταύτῃ τῇ βασιλίδι, ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ τετραπέρατα τῆς οἰκουμένης· ὅρα οὖν μὴ ἐπιλάθῃ, ἀλλὰ ποίησον καθώς σοι ἐνετειλάμην. Ταῦτα ἀκούσας μοναχὸς ἔφριξεν, καὶ ἐξέστη τῷ πνεύματι· τοὺς δὲ ἐξελθόντας λόγους ἐκ τοῦ στόματος τοῦ Μακαρίου συνέθετο, ποιῆσαι ὄσα ἐνετείλατο αὐτῷ. Ὡς δὲ συνέθετο ὁρᾷ Δίκαιος ὅτι ἦλθεν ἐξ Ἀνατολῶν πνεῦμα κραταιὸν ὡς ἀστραπὴ, καὶ ἥψατο τοῦ δράκοντος, δαπανῶσα αὐτοῦ τὴν ἰσχὺν· δὲ μὴ φέρων, μετασχηματισθεὶς εἰς κόρακα, ἄφαντος ἐγένετο τῶν ἐκεῖ· ἰδὼν δὲ ἕτερος μαῦρος τοῦ ἑτέρου τὴν καῦσιν, καὶ αὐτὸς ἀφανὴς ἐγένετο· εὐθέως δὲ ἀπεκατεστάθη τῷ Ἀγγέλῳ τοῦ Θεοῦ τὰ προτέλεια τῆς συστάσεως τοῦ ἀνδρός. Αὐτοῦ δὲ μέλλοντος ἀναχωρεῖν ἐξ αὐτοῦ, παρήγγειλεν αὐτῷ Ὅσιος λέγων· Ὅρα, μηδενὶ ποιήσῃς κατάδηλα τὰ περὶ ἐμοῦ τί σοι λελάληκα· καὶ εἰ ταῦτα φυλάξεις, πίστευσον ὅτι κᾀγὼ, εἰ καὶ ἁμαρτωλὸς καὶ ἐλεεινὸς ὑπάρχω, μέμνησθαί σου ἔχω ἐν ταῖς δεήσεσίν μου ἡμέρας καὶ νυκτὸς, ὅπως Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς εὐοδώσει τὴν ὀδόν σου εἰς ἀγαθόν.

δὲ ταῦτα ἀκούσας, συνέθετο ταῦτα φυλάσσειν ἐπιμελῶς, καὶ ἀσπασάμενος τὸν Δίκαιον, ἀνεχώρησεν καὶ ἅπαν τὸ χρυσίον, ἐκέκτητο, θαυμαστῶς διένειμε τοῖς πενομένοις. Μετὰ ταῦτα πλείονος δόξης κατηξιώθη παρὰ τῷ Θεῷ, καὶ πολλοὶ χρυσίον προσέφερον αὐτῷ νέμειν τοῖς πένησιν· ἐξ αὐτῶν δύο νομίσματα κρατῶν εἰς ἰδίαν χρείαν, τὰ λοιπὰ τοῖς δεομένοις ἐσκόρπιζεν διὰ τῶν χειρῶν τῶν προσφερόντων, μεμνημένος τοῦ Μακαρίου τῶν παραινέσεων· Τί μοι τὸ ὄφελος ἀλλοτρίων ἀκανθῶν οἰκονόμον γίνεσθαι; ᾧ γὰρ οὐ χρήζω λαμβάνω, καὶ τοῖς πένησι ταῦτα παρέχω· ἀλλἀ καὶ οἴησίς μοι ἐπέρχεται, ἐμὸν εἶναι τὸν μισθὸν καὶ οὐχ ἕτερον, ὅθεν καὶ τοῖς προσάγουσιν ἔπρεπεν ἰδιοχείρως ταῦτα νέμειν. Οὕτως καλῶς καὶ εὐσεβῶς, καθὸ πρέπον μοναχοῖς πολιτεύεσθαι, πολιτευομένου αὐτοῦ, φαίνεται αὐτῷ καθ᾽ ὕπνους δοῦλος τοῦ Θεοῦ, μειδιῶν τῷ προσώπῳ, καὶ δείκνυσιν αὐτῷ δένδρον φαιδρὸν ἐν πεδιάδι τινι ἀνθεοφόρον, πλῆρες γλυκυτάτων καρπῶν καὶ ἔφη· Πολλάς μοι χάριτας ὀφείλεις, Κύρι μέγας, ὅτι πεποίηκα τὴν ψυχήν σου ἀνθεοφόρον φυτόν· σπούδασον οὖν τὰ ἄνθη ταῦτα εἰς καρπὸν γλυκύτατον μετατραπῆναι ὡς δύνασαι· τὸ γὰρ φυτὸν, ὁρᾷς ἐν τερπνότητι, τῆς ψυχῆς σου ὑπάρχει κατάστασις, ἀφ᾽ ἧς ἡμέρας ἴδες με, καὶ τὸ χρυσίον διένειμας. Ἔξυπνος δὲ γενόμενος, ἐπὶ πλεῖον ἐστηρίχθη, ἐπὶ τὴν πνευματικὴν ἐργασίαν προκόπτων, καὶ τὴν εὐχαριστίαν καθεκάστην προσέφερε τῷ Θεῷ καὶ τῷ θεράποντι αὐτοῦ.

[106] Posteaquam sese inde proripuit Andreas, celeri cursu in Staurium a deveniens, reperit monachum quemdam, [Monacho avaro occurrens,] religiosæ pietatis fama celeberrimum, qui cum altero quodam de animæ profectu colloquium miscebat: & sane religio pietasque eximia relucebat in omni ejus vita, nihil eorum, quæ monachis facienda incumbunt, umquam prætermittentis; interea tamen avaritia ac tenacitate turpiter delinquebat. Huic igitur nonnulli cives, peccatis suis per exomologesin expiatis, magnam sæpe vim auri deferebant ratione confessionis, distribuendam ab ipso pauperibus in salutem animarum suarum. At ille, auri cupiditate captus, nulli quidquam erogans, in corbonam recondebat universa: tantoque furebat amore divitiarum, ut conspicatus cumulum illis addi quotidie, exultaret tripudiaretque præ gaudio; quasi non Christo Domino, [videt ejus collo implexum draconem,] sed seculo vitam duceret. Beatus itaque Andreas illac præteriens, ut erat occulta perspiciendi facultate præditus, deprehendit draconem terribilem, collo monachi circumvolutum; cujus tria erigebantur capita, cauda ad pedes usque dependente: capita porro erant hujusmodi; alterum avaritiæ, alterum insaniæ, tertium immisericordiæ. Quibus conspectis, admirabundus Andreas, propius ad hominem contendit, draconis compositionem & formam considerans. At ille Andream e pauperum turba esse unum, & stipis auferendæ causa expectare, ratus; Deus, inquiebat, miserebitur tui, bone vir. Et paululum retrocedens Andreas, circum ipsum in aëre obscuris exaratam characteribus hanc sententiam legit: Avaritiæ dæmon, omnium malorum radix.

[107] [ac duos genios, bonum & malum,] Post hæc alio reflectens oculos, videt pone monachum duos in speciem eunuchos, acriter inter se illius causa contendentes, quorum alter corpore oculisque niger, alter vero eximii candoris sicut cælestis crystallus. Niger autem sic orsus; Mihi, inquiebat, primas in ipsum vendico, quia meo ex nutu & voluntate cuncta peragit; immisericors enim & avarus cum Deo partem non habet. Cui alter: Non ita; sed mihi potius primæ debent cedere; quia jejuniis, precibus, probitati, mansuetudini, [disceptantes uter in eo primas haberet;] humilitati, silentio addictus imprimis est. Cum talibus ultro citroque prolatis, nullus contendendi modus, pax nulla esset; hæc tandem pro se adduxit eunuchus niger: Agedum audiamus quid de his Judex: num is dicit; Venite avari, tenaces, immisericordes, aliorum voluntati non parentes? an misericordes, mites, miserantes calamitatem aliorum, & his similes ad se invitat? Ad hæc Angelus: Age audiamus quid pronuntiet Dominus: Super quem respiciam, nisi super humilem, & quietum, & trementem sermones meos? Et alibi: Beati pauperes spiritu, beati mites, beati mundo corde, & alia his similia. Tum niger: O spectaculum! tremit ille scilicet ad hæc verba; Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur. Et rursus: Estote misericordes, sicut & pater vester cælestis misericors est. Et alibi: Misericordiam volo & non sacrificium. Atque illud: Frange esurienti panem tuum. Et alia plura divini Numinis mandata, quæ, quod adversentur mihi, proferre non sustineo & inter abominationes repono. Quo igitur pacto primitias operum illius

tibi vindicas? Respondit Angelus lucis: Difficilis hodie nos inter lis orta est; neque acquiescam ego, quoad Judicis veram super illa decisionem obtinuerimus.

[108] Auditis hisce, indignatus est niger eunuchus, dixitque candido: [appellatumque arbitrum Christum,] Quoniam a benignitate orditur benignus hominum amator Deus, & in benignitatem desinit; hinc astute satis ipsum appellas, a quo probe novi ablaturum te, cum damno meo, quod expetis: quapropter hanc ego conditionem non accepto. Cui Angelus Domini cum stomacho ita occurrit: Dolose machinator fraudis; qui legem constituit filiis hominum, quo jubentur recta ferre judicia, nil miserantes fortunam pauperis, nil respicientes personam divitis; ille idem, sapientiæ justitiæque terminus, tua sceleratissimi causa a judicii rectitudine modo deflectat? Adesdum igitur huc una mecum: & in judicio divino, aut persuadendo causam obtine, aut victus confestim cede. Quibus dictis confirmatus niger, annuit, ad Dominum, tamquam judicii arbitrum, causam deferri: simulque ambobus ad Orientalem plagam conversis, cœpit fulgidus ille juvenis, seu Angelus, Dominum proposita super re solicitare (niger enim, tametsi prius una cum Angelo respiceret Orientem, averterat statim abominabilem vultum suum ad Occidentem) & confestim insonuit de cælo vox hæc: [pro malo litem decidere:] Ego Apostolis meis ita præcepi; Accipite Spiritum sanctum, quorum remiseritis peccata, remittentur eis: iisdem vero amicis meis non sic præcepi; Accipite aurum pro sancto Spiritu, & tunc dimittite hominibus peccata sua: nihil igitur tibi juris in monachū illum est. Illis quippe solis, qui miserentur aliorum, requies & habitatio parata est in regno meo. Ubi hæc vox insonare desiit, desiit & Angelus Domini contendere cum nigro spiritu, primasque in monachum ei cessit; & exhibita cum adoratione reverentia Domino, procul ab eo abiit.

[109] [quare accedens eum Andreas;] Intererat huic spectaculo Andreas, cum animi sui stupore ingenti, quod malus ille dæmon adversus Angelum lucis causam obtinuisset; seseque ita alloquebatur: O scelerati dæmonis perversitatem! armis ab ipso nostris expugnamur; ipse enim generis nostri pernicies, ipse latro, & vafer scriba est. Hæc locutus, prævertit ad angiportum, qua monacho transeundum erat, considensque præstolatus est: ubi vero solum sine arbitris venientem conspexit, uti optaverat, præ gaudio vix se continuit; & consurgens, in occursum ejus tendere cœpit. Verum diabolus, qui in monachum modo primas acquisierat, cognoscens occurrere virum sanctum, ut aberrantem in rectam viam reduceret, ita cœpit consternatus exclamare: Iterum, Andrea, adversum me prodis? an non merito indignor, cum te hominem hunc attentius contemplantem cerno? Suspectus mihi es, ne sententiam pro me latam inter vertas, [nequidquam absterrente dæmone,] aut omnino aliquid mihi grave moliaris. Abscede quantocius hinc: quid enim tibi cum isthoc monacho? nō amicus tibi, non oculis tuis visus est in hunc usq; diem, nullo te sanguine contingit, nulla indiget instructione: quamobrem abscede hinc, & injurius mihi cave sis. Effutiente talia superbo ostentatore, conticuit Andreas, nullo ipsum responso dignatus: adveniente autem propius monacho, orationem ad Deum fudit cum lacrymis, atque huc illuc circumspectans ac neminem deprehendens, arripuit monachi dexteram & sic loqui exorsus est.

[110] Quæso te, benignas mihi servo tuo aures præbe; animoque propitio verba mea, tametsi ponderis

exigui sint, excipe: quia ingens tua me causa dolor occupavit, & præ animi ægritudine non me capio. Cur tandem, amicus Deo cum esses, turpiter transfugiens, [reprehendit eum, quod contra status sui officium] amore auri, cacodæmonis te servitio mancipasti? Quomodo, cum instar Seraphim alis te in sublime sustolleres, eas quodammodo excisas radicitus dono satanæ dedisti? Quo pacto, fulgure lucidius cum niteres, tenebrosa orci caligine te involvisti? Hei mihi! quod cum plenus oculorum esses, ut cælestes illi in Scriptura spiritus, a nefando dracone excæcatus sis! quodque cum solem æmulareris tuo fulgore, in malignam obscuræ noctis lucem desieris! Cur animæ tuæ mortem intulisti? cur amicum tibi avaritiæ spiritum adoptasti? Nonne scis, qualis debeat esse monachus? Quid tibi, mi Frater, cum auro? cur illud adeo accumulasti? cur illud comparasti tibi & interitum accersisti? Quid tibi cum auro, quod ubi e vivis excedes, aut quibus minime volueris, aut inimicis etiam hereditate possidendum relicturus es? Dic mihi, amabo te, numquid illud, labore tuo comparatum, asservas, ut tecum sepulturæ mandetur? Numquid ligonibus e terra illud eruisti, quo liberos tuos alas? Numquid operam tuam alicui forte locans, illam inde mercedem abstulisti? [auro accumulando intendat;] Alii fame, siti, frigore extinguuntur; & tu pecuniam tuam considerando lætitia exultas? Hæccine indicia pœnitentiæ? hæc monachorum regula? hæc paupertas? hæc fuga secularis vitæ? Itane Christum Dominum imitaris? ita renuntias seculo? ita mundo crucifixus es & concupiscentiis ejus? ita abduxisti animum a fratribus cunctisque vanis seculi hujus rebus, nihilo pluris quam palea æstimandis? floccifaciens verba Domini dicentis: Nolite possidere aurum, neque argentum, neque peram, neque baculum, neque duas tunicas. [Matt. 10. 10]

[111] Attonitus hæreo, qui isthæc divina præcepta oblivioni tradideris. [suadetque ut omnia pauperibus largiatur.] Ecce hodiernus crastinusve dies nobis supremus illucescet; & quæ parasti, cujus erunt? Nonne vides diabolum, qui nimium quam propinquus tibi adstans, animam sibi tuam obtinuit; Angelo, cui cura te custodiendi demandata est, eminus cum summi doloris testificatione respectante? Ecce draco, nefarius avaritiæ incentor, collo tuo, quamvis ignores, circumvolutus, molliter in te quiescit: ecce (ut rebus tuis consulam, loquor, humilis servus tuus) cum hac transirem, audivi vocem Domini Dei, reprobantis te ac dicentis: Misericordes regnum meum consequentur; illum autem & illi similes odit anima mea. Quapropter, audi me, obsecro; & indigentibus, viduis, orphanis, peregrinis, non habentibus ubi caput reclinent, distribue divitias tuas, & elabora ut amicus Dei, æque ac per alias virtutes, etiam per religiosam paupertatem, evadas: in eo namque professio monastica consistit, ut nihil omnino proprii possideatur in hac vita. Neque continuo timendum est, ne aut panis aut quid aliud, quo indigent famuli Dei, te deficiat. Cum enim infideles, scortatores, adulteros, ingratos, omnesque turpitudini & peccatis addictos, benignissime aspergat rore suo nutriatque Dominus; quanto potiori jure fideliter sibi servientes donis suis replebit? Cave sis igitur dictis meis aures occludas: jam enim a principio id mea spectat oratio, ut a possessione divitiarum te deterreat; quoniam, si me minus audieris, testor Jesum Christum Regem nostrum (viden' diabolum?) illum ego adversum te immittam.

[112] Hic tandem apertis animi oculis, vidit monachus diabolum, Æthiopis forma, nigrum,

torvumque, eminus tamen, quod propiorem Andreæ congressum non ferret, consistentem; exclamavitque; Ipsum video, quem dicis; age, famule Dei, quid congruenter saluti animæ meæ faciendum sit, expone. Tum ille rursum excipiens: [Ille, viso qui sibi imminebat dæmone,] Credas velim, inquit, si non audieris me; dæmonem hunc, ut te exagitet, me immissurum, quo, cum vultus tui confusione, enormitas sceleris non modo in hac urbe regia innotescat, verum ad extremas quoque orbis plagas deferatur. Vide igitur, ne, quæ mandavi, obliviscaris, sed executioni diligenter manda. His iterum auditis, [proponit emendationem:] inhorruit monachus & mente excidit: constituitque firmiter opere præstare, quæcumque Sanctus oratione sua imperaverat. Vix ita constituerat ille, cum Andreas spiritum, nihilo minus violentum quam fulgur, ab Oriente advolantem cernit, qui ambusto dracone, totas ejus vires infregit; quod ille non ferens, transformatus in corvum, ex oculis evanuit: vidensque niger dæmon alterius ambustionem, ipse similiter se inde subduxit: & continuo restitutus est Angelo Dei in monachum principatus. Cui etiam Sanctus jam abiturienti præcepit, ut ne cui rerum dictorumve suorum revelaret aliquid; &, Si mandata mea, inquiebat, servaveris, certus esto, me quoque, tametsi misellus peccator sim, inter precandum memorem fore tui die noctuque, ut Dominus Jesus Christus curriculum vitæ tuæ fortunet.

[113] Monachus auditis talibus, accurate omnia servare decrevit; ac salute viro sancto dicta recedens, [quam reipsa præstat,] quidquid corraserat auri, mirabiliter mutatus, distribuit in egenos: hinc & cumulatioribus continuo beneficiis a Deo auctus est, pluribus pecuniam suam, pauperum usibus impendendam, ad ipsum deferentibus; ex qua non nisi duos nummulos propriæ necessitati retinens, jubebat reliqua omnia per manus offerentium in pauperes erogari, numquam non memor monitorum B. Andreæ. Quid enim, inquiebat, mihi profuerit aliorum spinas tractare ac divitiarum fieri dispensatorem? Illa namque, quorum usus mihi nullus est, accipio & in egentes dispertior: sed & hoc incidit cogitare, mihi, utpote distributori mercedem, non autem aliis distribuenda conferentibus manere: unde & consultius fuerit hos ipsos sua suis manibus erogare. Ita recte ac pie, nec secus quam religiosum decet viventi, [& ad perseverantiā instruitur ab Andrea,] adest per quietem visibili ridentique specie famulus Dei Andreas, indicans quodam in campo arborem perpulchram, floridam, fructibus onustam sapidissimis, & dicit: Multas equidem, magne Pater, gratias mihi debes, quod animam tuam arborem florigeram effeci; fac igitur pro viribus operam des, ut hi flores in suavissimos fructus, quod potes, convertantur. Hæc enim, quam cum voluptate spectas arbor, animæ tuæ statum, ab illo tempore, quo me primum vidisti & pecuniam erogasti, magis magisque florentem repræsentat. Experrectus hinc Monachus, plurimum confirmatus in bene cœptis, quotidie in spiritu proficiebat, gratiasque persolvebat Deo ejusque famulo.

ANNOTATA.

a Staurium videtur fuisse locus seu forum, in cujus medio erecta stabat ad venerationem Crux lapidea æneave, ut hic Antverpiæ ad Meram & Falcontinas spatiosiori loco. Cangius lib. 2 cap. 16 num. 65 agens de Philadelphio, Vrbis CP. tractu, describit Crucem ibidem a Constantino M. erectam, aliasque alibi duas: sed necdum locum reperi, qui ab ipsa Cruce nomen ibidem habuerit.

b Ms. Vatic. hic: ἀλλα γὰρ ὡς δευτέρα. εἰδωλολατρεία σεμνηνόμενος ἐμοὶ ὑπήρκει καὶ ἐμοὶ δουλεύει, καὶ ὀφείλουσιν εἶναι καὶ τὰ προτέλεια ἐμὰ.

c Ibidem. καὶ ἀπονέμωμαι τῷ τοιούτῳ σκοπῷ, μὴ ἀρεσκόμενος.

d Idem adjicit, ἐπεὶ οὐ δύνατον οἴσῃς ἅμα ἐμοὶ ὡς ἐπί τινι.

e Ms. Vatic. καθότε πρὸ τῆς γενομισμένης ὥρας ἄδηλός σοι ἑστὼς, παρηκρόου τῆς δίκης μου, πάντως τι

δεινόν μοι βουλόμενος ἐργάσασθαι.

f Inserebantur ibidem hæc: διὰ ποίων ἔργων ἐκτείνω τοῦτο ἀνάπαυσιν; ἆρά γε ἐπίστασαι τίνων εἰκὼν τὸ σχῆμά σου πρόσεστιν;

g Ita posui pro illo ἀποστυβάσας αὐτῷ ἐσῴρισας, uti Ms. Vatic. & illo ἀποστιβάσας αὐτὸ ἐστόρησας, uti Maz.legebant. Neutrum satis capio. Tum vero, quæ deinde sequuntur ad finem usque orationis hujus, imo & sub finem Capitis, pene omnia per amplificationem extensa in Ms. Vaticano, in Mazariniano paucis omnino perstringuntur.

h Insertum hic erat, μήπως κατέχῃς ἀλλότρια πταίσματα; καὶ ἄγχει ταπεινούμενος.

CAPUT XV.
Duo sodales Epiphanii, alter ob hypocrisim castigatus ab Andrea, alter ob animum libidinosum ab ipso Epiphanio correptus.

Νεανίας τις προσεκολλήθη τῷ Ἐπιφανίῳ, οὗ πρώην ἐμνήσθημεν, ἀκούων τὰς ἀρετὰς αὐτοῦ· δὲ Ἐπιφάνιος ἐνουθέτει αὐτὸν ἀπὸ τῶν θείων γραφῶν, ὡς καὶ ἄλλους πολλοὺς, βουλόμενος αὐτὸν στηρίξαι εἰς τὸν φόβον τοῦ Θεοῦ· ἐκεῖνος δὲ οὐ διὰ τὸ ζηλῶσαι τοῦ τιμίου παιδὸς ἐκείνου τὴν ἀρετὴν τούτῳ προσεκολλήθη, ἀλλὰ τοῦ τῶν ἀνθρώπων ἕνεκεν ἐπαίνου, ἵνα λέγουσιν καὶ περὶ αὐτοῦ, ἅπερ διὰ Ἐπιφανίου ὁρῶντες ἐγκωμιάζοντες ἔλεγον. Τί δὲ ἔλεγον; ἐρῶ. Πολλάκις διερχομένου αὐτοῦ ἐπιμέσεως ἀκουοντες ἅπαντες τὰς αὐτοῦ ἀρετὰς, δακτυλοδεικτύοντες ἔλεγον· Ἴδε ποῖα νεότης ὡραία καὶ κατάτερπνος, μέσον τοῦ πυρὸς διερχομένη, καὶ μὴ καιομένη, μὴ δὲ βλαπτομένη τῶν ἡδονῶν τοῖς ὑπεκκαύμασιν· φασὶν γὰρ ἅπαντες δι᾽ αὐτὸν, καθ᾽ ὅτι γὰρ γυναικὶ οὐκ ὠμίλησέν ποτε, ἀλλ᾽ ἁγνὸς καὶ ἄμεμπτος τὸν βίον αὐτοῦ διεπορεύετο, νηστείαις, ἀγρυπνίαις, προσευχαῖς, καὶ δεήσεσιν σχολάζων, καὶ ἀρεταῖς ἁπάσαις καθαίρων ἑαυτὸν, καὶ ἀποσμήχων ἀπὸ πάσης ὑλικῆς μοχθηρίας. Ταῦτα τῶν ἀνθρώπων λεγόντων, τούτων ἔνεκεν τοῦ προρηθέντος νεανίσκου τὸν παρὰ ἀνθρώπων ἔπαινον θηρᾶσαι γλιχόμενος, προσεκολλίθη τῷ Ἐπιφανίῳ.

Ἐν μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν, ὀρθρίσαντος τοῦ Ἐπιπανίου εἰς τὴν τοῦ Θεοῦ δοξολογίαν, συνηγέρθη αὐτῷ καὶ ῥηθεὶς νεανίας, καὶ σὺν αὐτῷ ἵστατο ψάλλων· νεύσει δὲ Θεοῦ ἔρχεται ἐκεῖσε μακάριος Ἀνδρέας ὡς εἷς τῶν παρατετραμμένων. Ἑωρακὼς δὲ αὐτὸν Ἐπιφάνιος, διὰ τοὺς ἀνθρώπους, ὅπως μὴ γνωσθήναι τοῦ Ὁσίου τὴν ἐργασίαν, οὐδὲν αἰσθητὸν πρὸς αὐτὸν ἐπεδείξατο, ἀλλὰ πνεύματι αὐτὸν ἠσπάσατο. Ὡς οὖν ένδον ἐγένετο, ἐλθὼν πλησίον αὐτοῦ, ἐστη ἐπὶ πολλὴν ὥραν σιωπῶν· ἀπιδὼν δὲ εἰς τὴν ὄψιν τοῦ νεανίσκου ἐκείνου βλοσυρῷ τῷ ὄμματι, δίδωσιν αὐτῷ κόσσον, ὡς ἠδύνατο, καί φησιν προς αὐτόν· Ἀπόστηθι τοῦ παιδὸς, οὐ γὰρ εἶ ἄξιος ἐστᾶναι πλησίον αὐτοῦ, διότι κακῶς κέχρηται τῇ ψαλμῳδίᾳ, ἐξουθενημένον σε κεκτημένος Κύριος; Ὡς οὖν ἐῤῥάπισεν αὐτὸν Δίκαιος, ἐκεῖνος εὐθέως ἐμμανὴς ἐγένετο, καὶ ὥρμησεν τοῦ δράξασθαι αὐτὸν ἀπὸ τῶν τριχῶν· δραμὼν δὲ Ἐπιφάνιος, ἐκώλυσεν αὐτὸν τοῦ ἐγχειρήματος, ὀνειδιστικῶς ἐπιπλήξας αὐτὸν καὶ λέγων·

Οὕτως ἔξηχε ἐπ᾽ ἀληθείας, μεταξὺ τοῦ θείου χοροῦ ἱστάμενος, τοιαῦτα ἐπεχείρησας διαπράξασθαι; Οὕτως ἀναγινώσκεις, ὅτι κακὸν ἀντὶ κακοῦ μὴ ἀνταποδώσῃς; Οὕτω λέγει Κύριος, Ἐὰν τίς σε ῥαπίσῃ ἐις τὴν δεξιὰν σιαγόνα, στρέψον αὐτῷ καὶ τὴν ἄλλην; Αἰσχυνθήτω κατάρατος δαίμων, ταῦτα ὑποβάλλων. Τί λέγειν ἔχουσιν οἱ ἐνθᾶδε παρόντες; οὐχὶ σκάνδαλον ὀφθῶμεν αὐτοῖς; Οὐχὶ Κύριος κατηγορεῖ ἡμῶν λέγων· Οὐαὶ τῷ άνθρώπῳ, δι᾽ οὗ τὸ σκάνδαλον γίνεται. Εἰ οὖν βούλει μετ᾽ ἐμοῦ

συνδιάζεὶν, ἐγὼ τοιοῦτόν σε εἶναι οὐ βούλομαι· ἐὰν γὰρ ὀφείλῃς εἶναι σὺν ἐμοὶ, μακρὰν σεαυτὸν ποίησον ἔριδος, ὀργῆς, φθόνου, καὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ μὴ σπεύδῃς ἀποδοῦναί τινι· ἀλλὰ μᾶλλον γίνου πτωχὸς τῷ πνεύματι, καὶ συντετριμμένος τῇ καρδίᾳ, πενθῶν καὶ σκυθρωπάζων τὰ σεαυτοῦ πλημμελήματα, πρᾷος καὶ φιλήσυχος κατεσταμένος πάντοθεν, καὶ μὴ κλεπτόμενος ὑπὸ τῶν βλαβερῶν καὶ πονηρῶν κινημάτων τῆς ἁμαρτίας, ἐν οἰκτειρμοῖς διαπρέπων καὶ χρηστότησιν, καὶ καλλωπισμένος τῇ γνώμῃ καὶ τῷ ἔθει, καὶ ταῖς σεμναῖς τῆς πνευματικῆς ἀρετῆς διαθέσεσιν· φεύγων βλακείαν, οἴησιν, ὑπερηφάνειαν, ὑψηλοφροσύνην· ἀπεχόμενος φειδωλείας, κνηπίας, πορνείας, μοιχίας, ἀνδρομανίας, μαλακίας, γαστριμαργίας, καὶ τῆς βεβυθισμένης μέθης· διὰ ταῦτα γὰρ ἐπέρχεται ὀργὴ τοῦ, Θεοῦ ἐπὶ τοὺς υἱοὺς τῆς ἀπειθείας a. Εἰ τοίνυν βούλει συν εῖναί μοι, ταῦτα πάντα φύλαττε. Διότι τὸ παριστάμενον λέγω σοι, πρόσεχε σεαυτῷ, ἵνα μὴ μολύνῃς σου τὴν νεότητα πορνείαις καὶ τοῖς γὰρ γαλισμοῖς τῆς ἀσωτίας, b [ἐν οὐδεμίᾳ γὰρ ἄλλῃ τοσοῦτον χαίρει σατανᾶς ἁμαρτίᾳ, ὄσον ἐν ταύτῃ, καὶ ταῖς ὁμοίαις αὐτῆς.] Ἰδοὺ τοίνυν νέος εἶ, φίλε, καὶ μέγας σοι ἀγὼν καθέστηκεν πρὸς τοὺς τέσσαρας δράκοντας τῆς ἁμαρτίας· καὶ εἰ βούλει ὀξέως τούτων περιγενέσθαι, σύντριψον τὸν βραχίονα τοῦ χαλεποῦ σου φρονήματος καὶ τῆς φιλυπαυχένου νεώτητος, καὶ ταπεινώθητι ὑποκάτω τῶν τοῦ Σωτῆρος ἰχνῶν· ὅπως αὐτὸς ἀνταγωνισάμενος ὑπέρ σου, νικήσει τὸν φιλόσαρκον καὶ φιλοπόλεμον δαίμονα, καί σοι τὴν νίκην ἐπιγράψηται. Κύριος γὰρ ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν.

Ταῦτα τοῦ φωστῆρος Ἐπιφανίου τῷ νεωτέρῳ ἐκείνῳ νουθετοῦντος, ὑπὸ τοῦ πονηροῦ σκληρωθείσης αὐτοῦ τῆς καρδίας, βαρέως τὰ ῥήματα ἤνεγκεν, καὶ ὀκλάσας πρὸς τὰ λεγόμενα, λυπηθεὶς, ἀνεχώρησεν εἰπών· Ὁπηνίκα ὀφείλω, ἀπολαύσω τὸν κόσμον, τότε αὐτοῦ ἀπόσχομαι. Οὐκέτι οὖν προσέθετο συνελθεῖν τῷ Ἐπιφανίῳ εἰς τὸν πνευματικὸν ἀγῶνα, ἀλλ᾽ ἐμφιλοχωρῶν ταῖς ἡδυπαθείαις, πορνείαις καὶ μοιχείαις, τῆς ἐλεεινῆς αὐτοῦ ψυχῆς τὸ κάλλος κατεμίανεν. Μετὰ ταῦτα περιέπεσεν πειρασμοῖς καὶ θλίψεσιν σφοδροτάταις, ὥστε καὶ εἰς μεγίστην πενίαν έλθεῖν, καὶ τὸν ἄρτον ζητεῖν καθημέραν. Ἐλυπήθη οὖν έπὶ τούτῳ Ἐπιφάνιος, καὶ παρεκάλει τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ ποιῆσαι μετ᾽ αὐτοῦ ἔλεος. δὲ Ὅσιος ἔφη· Οὐχὶ τέκνον, ἀλλὰ συμπάθησον αὐτοῦ μᾶλλον τῇ ψυχῇ, κάμνοντος τοῦ σώματος· ἔασον τοίνυν αὐτὸν οὕτως· ἁρμόδιον γὰρ τοῦτο αὐτῷ περίεστιν. Ἐλεύσεται δὲ καιρὸς, ὁπηνίκα Κύριος θεασάμενος τῆς ταλαιπωρίας τὴν ταπείνωσιν, μετέπειτα ἐπὶ τὴν προτέραν αὐτοῦ κατάστασιν ἀνακαλέσηται αὐτόν. Ἐπιφάνιος ἔφη· Παρακαλῶ σε, δοῦλε Κυρίου, γνώρισόν μοι διὰ ποῖαν αἰτίαν οὕτως ὀξέως τοῖς πειρασμοῖς παρεδόθη. δὲ εἶπεν· Οὐκ ὠργίσθη αὐτῷ Κύριος δι᾽ οὐδὲν ἔτερον, εἰ μὴ ὅτι ἦν ἐπίορκος, καὶ ψεύστης, καὶ θρασὺς, καὶ ὑπερήφανος, κᾂν τάχα γὰρ καὶ ἄλλα χείρονα διεπράξατο σωματικὰ πλημμεληματα· ἀλλ᾽ οὖν οὐ τοσοῦτον διὰ ταῦτα, ὄσον δι᾽ ἐκεῖνα. Οὕτως γάρ ἐστιν, ἐὰν γὰρ μὴ βράσῃ κύθρα ὑψομένη ἰσχυρῶς, ἡδύτητα βρῶσις οὐκ ἔχει· οὕτως καὶ ἡμεῖς οἱ ἁμαρτωλοὶ καὶ ταπεινοὶ ἐὰν μὴ ἑψηθῶμεν διὰ πολλῶν θλίψεων καὶ πειρασμῶν, οὐ μὴ εἰσέλθομεν εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Εἰ οὕτως έστὶν τὸ συμφέρον τῆς ψυχῆς αὐτοῦ σωτηρίας, οὐκέτι περὶ αὐτοῦ φθέγξομαι, μόνον ἴδω αὐτὸν ἐν ὑπομονῇ ἀνδρειούμενον, καὶ εἰς

ἀγαθὰς ἐλπίδας καὶ ἐπαύλεις παρὰ Κυρίου βαδίζοντα.

Ἕτερος δέ τις νεανίας, ὀνόματι Ἰωάννης, ἐχρημάτιζε προσφιλὴς Ἐπιφανίῳ, καθότι καὶ τῶν ἱερῶν· γραμμάτων ἀμφότεροι τὰ μαθήματα ἐπαιδεύθησαν· ἠγάπα οὖν τὸν Ἐπιφάνιον ὡς συμφοιτητὴν, τὴν δὲ ἀρετὴν αὐτοῦ οὐκ ἐμιμεῖτο τὸ σύνολον. Μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν, συγκαθεζομένων τῶν ἀμφοτέρων παιδῶν ἐν τῷ δημοσίῳ, καί τα ῥήματα ὁμιλούντων, γυνή τις μιμὰς διερχομένη ἐν τοῖς ἐκεῖ, ὡς τοὺς ἀμφοτέρους παῖδας ἐθεάσατο, ἤρξατο ἀκάθαρτος σχήματα πράττειν, ἑξῆς καὶ κινήματα καὶ βλαβεύματα, πειρωμένη γάγγραινα κᾂν ἕνα συλῆσαι εἰς τὴν ἐπιθυμίαν αὐτῆς. Ὡς δὲ ταῦτα διεπράττετο, ἀπέστρεψεν τὴν ὄψιν αὐτοῦ ἰδὼν Ἐπιφάνιος ὑπομειδιάσας, καί φησιν· Βλέπε τὴν ἀλώπεκα τὴν ἀναίσχυντον, πῶς ὑποκυνεύεται ὄρνην πειρωμένη λαβεῖν, φημὶ νεωτέρου τινὸς ψυχὴν τοῦ θηρεῦσαι. δὲ Ἰωάννης, ὡς ὢν ἐξωλέστατος, κατεσκόπει κρυφίως, ὡς ὑπολανθάνων τῷ Ἐπιφανίῳ. Πορευθεὶς δὲ Ἐπιφάνιος, ἐλυπεῖτο ἐπὶ τῇ ἀπωλείᾳ τῆς ψυχῆς αὐτοῦ· ἐπ᾽ ἀληθείας γὰρ ἄσωτος ὣν, ἐμαίνετο εἰς τὰ σκωληκόβρωτα πάχη τῶν γυναικῶν ταλαίπωρος. Ἐνεβριμήσατο οὖν Ἐπιφάνιος τῇ γυναικὶ ἐκείνῃ, καὶ εὐθέως ἀνεχώρησεν. Ἔφη δὲ Ἰωάννης πρὸς τὸν Ἐπιφάνιον· Ἐπιτιμήσεται αὐτὴν Θεὸς, ὄτι ἐσάλευσεν τάλαινα τὴν καρδίαν μου. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Μακάριόν ἐστιν ἵνα ἐσά λευσεν καὶ μὴ ἥρπασεν· ἐμβλέψας γὰρ γυναικὶ πρὸς τὸ ἐπιθυμῆσαι, ἤδη ἐμοίχευσεν αὐτὴν ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ. Νῦν οὖν ὡς οὐκ ἐπιθυμεῖς, πῶς ἐντρανίζεις ἡδέως τῇ πόρνῃ; διὰ τοῦτο εἶπον, Ὅτι μακάριόν ἐστιν, ἵνα σε παρεσάλευσεν καὶ μὴ ἥρπασεν.

Ἔφη Ἰωάννης πρὸς αὐτόν· Καὶ μὴ διάβολος τὴν γυναῖκα ἐποίησεν; πάντως Θεὸς, κᾀκεῖνος ὥρισεν τοιαῦτα γενέσθαι· ἐὰν δὲ οὐκ ἤθελεν ταῦτα γενέσθαι, ἵνα τί αὐτὴν εἰς τὸν κόσμον παρήγαγεν; αἴτιός ἐστιν Θεὸς τοῦ τοιοῦτου πράγματος. Ἐπιφάνιος λέγει· Μὴ ἀπαρασκέπτως τι φθέγγου, ἀδελφὲ, στοχάζομαι γὰρ ὅτι οὐκ οἶδας τί φθέγγεσαι· εἰπὲ δέ μοι πρὸς τοῦτο· εἰσήγαγεν Θεὸς εἰς τὸν κόσμον τοῦτον, καὶ εἰς τὸν βίον τὸν ἡμέτερον μάχαιραν, διὰ ποῖαν αἰτίαν; πάντως, ἵνα τέμνωμέν τι τῶν προσδεομένων τῆς τομῆς αὐτῆς, οὐχ ἵνα σφάξωμεν ἀλλήλους. Ἐποίησεν Θεὸς σχοινίον, οὐχ ἵνα πνίγωμεν ἑαυτοὺς, ἀλλ᾽ ἵνα ἐν αὐτῷ στηριζώμεθα. Καὶ ἵνα τὰ πολλὰ παρεάσω, καὶ τοῦ ζητουμένου ἐπιμνησθῶ· ἐποίησεν Θεὸς καὶ τὴν γυναῖκα, ἵνα αὔξῃ κόσμος, καὶ ἵνα πᾶς ἄνθρωπος βουλόμενος ἔχειν γυναῖκα, ἔχῃ αὐτὴν μετὰ συνειδήσεως Θεοῦ, μετὰ βουλῆς αὐτοῦ· τουτέστι κατὰ τὸν νόμον, τὸν πρὸ τούτου ἐκδοθέντα ὑπ᾽ αὐτοῦ [καὶ ἐν τοῖς θείοις Εὐαγγελίοις, παραγγελλόμενον, Ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μίαν]· ἵνα σκέψῃ ἐν τῇ νεότητί σου, καὶ ἴδῃς εἰ ἄρα δύνῃ παρθενεύειν χάριτι Κυρίου· εἰ δὲ οὐ δύνῃ, ἵνα εὑρήσῃς γύναιον σεμνὸν, ἀγαθὸν, καὶ ἐνάρετον, καὶ βούλῃ τῶν γονέων ἵνα ἄρῃς αὐτήν. Καὶ λοιπὸν οὔτε ἐκείνη, οὕτε σὺ ἕξητε ἐξουσίαν τοῦ ἑτέρωθεν ῥέμβευσθαι, καὶ ὀφείλετε εἶναι ὥσπερ ζεῦγος τρυγόνων, σεμνὰ καὶ τερπνὰ ἀδέλφια. Εἴ τις οὖν φυλάξει οὕτως τὴν μονογαμίαν, ὥσπερ εἶπεν Κύριος, ὅτι ἐν τῇ ἀναστάσει ἐπιγνώσονται οὗτοι ἀλλήλους ἐν χάριτι, οὐ μέντοι πάλαι ὥσπερ ἐζεύχθησαν, ἀλλ᾽ ἔσονται ὡς ἄγγελοι Θεοῦ. Διά τοῦτο, Ἐπιφάνιος εἶπεν, γυνὴ κατὰ τὸν νόμον Κυρίου ζεύγνυται ἀνδρὶ, καὶ συνάπτεται χάριν παιδοποιΐας, οὐχὶ δὲ χάριν δαιμονολαγνείας. Ὅσοι οὖν πορνεύουσιν, μοιχεύουσιν, τὴν Σωδομικὴν ἐργασίαν ἐργάζονται, c [οὗτοι γνώσονται

ἐν τῇ ὥρα τοῦ θανάτου τί αὐτοῖς ἡτοίμασται·] ἐπεὶ ἀρτίως παίζουσιν ὥσπερ τετυφλωμένα κτήνη καὶ ἀναίσθητα. Οἷον γὰρ τὸ φοβερὸν ἐκεῖνο πῦρ, ό βρυγμὸς τῶν ὀδόντων, κλαυθμὸς ἀπαράκλητος, τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον, οἱ δήμιοι ἐκεῖνοι ἄγγελοι, οἱ τὰς πυρίνους ῥάβδους κατέχοντες, καὶ τύπτοντες τοὺς ἐμοὶ ὁμοίους ἁμαρτωλοὺς, τοὺς μέλλοντας εἰς τὸ πῦρ ἐκεῖνο τὸ ἄσβεστον ἐμβιβάζεσθαι; νῦν οὖν καὶ σὺ, εἰ οὐ δύνῃ καρτερεῖν ἐν ἁγνείᾳ, χρῆσον κατὰ τὸν νόμον τοῦ Θεοῦ, ὅπως καὶ ἐνταῦθα σεμνῶς βιώσῃς, καὶ ἐν τῷ μέλλοντι πολλῆς ἀπολαύσῃͅ τῆς τοῦ Θεοῦ ἀντιλήψεως.

Λέγει Ἰωάννης· Μακάριόν ἐστιν τὸ στόμα σου καὶ τὰ χείλη σου, κύρι Ἐπιφάνιε, ὅτι ταῦτα· φθέγγεσαι πλὴν μὴ νομίσῃς ὅτι πάντας Θεὸς, οὕτως ἐσόφισεν, καὶ ἡγίασεν, καὶ ἐξελέξατο ὥσπέρ σε· προαιροῦμαι γὰρ εἶναι ὡς σὺ, ἀλλ᾽ οὐ δύναμαι γενέσθαι· ἥθελον νηστεύειν, καὶ δι᾽ ὅλης τῆς ἡμέρας καὶ νυκτὸς προσεύχεσθαι, ἀλλ᾽ οὐ δύναμαι· ἤθελον διδόναι τοῖς πτωχοῖς, ἀλλ᾽ οὐκ ἔχω χρυσίον, ἀργύριον, οὐτε τι ἕτερον εἰς πλησμονὴν ἀποκείμενον· εἰ ἦν τὸ κατ᾽ ἐμὲ, οὐκ ἐβουλόμην τινὶ ὀργίζεσθαι, τινα καταλαβεῖν, τι τῶν βλαβερῶν ποιεῖν· νῦν δὲ καὶ ἅκων ἀναγκάζομαι, τὰ μὲν ὑπὸ τῆς φύσεως, τὰ δὲ ὑπὸ τοῦ δαίμονος, ἄλλα δὲ ὑπὸ κακῆς συνηθείας πράττειν.

Λέγει πρὸς αὐτὸν Ἐπιφάνιος· Προφάσεις ταῦτα· εἶπας οὖν ὅτι ἤθελον εἶναι ὥσπερ καὶ σὺ, ἀλλ᾽ οὐ δύναμαι. Καὶ νῦν τί ἄρα ἐν ἐμοὶ στοχάζῃ ὡς ἔφησας; Μὴ οὐ δυνῃ ἡσύχάζειν ὡς ἐγὼ; μὴ οὐ δύνῃ τὰς θείας γραφὰς ἀναγινώσκειν; μὴ οὐ δύνῃ σχολάζειν τοῖς ναοῖς τῶν Ἁγίων; μὴ οὐκ ἰσχύεις ἔχειν ἀγάπην μετὰ πάντων; Οὐ δύνασαι νηστεύειν; Καὶ μὴ Κύριος ἐπ᾽ ἀνάγκαις τοῦτο ἔχει, οὐδὲν ἕτερον ἐπιζητεῖ, εἰ μὴ τοῦ μὴ γαστριμαργίζεσθαι, καὶ τοῦ μὴ μεθύσκεσθαι. Μὴ εἶπεν, Μὴ φάγης, μὴ πίης· άλλ᾽ εἶπεν, Μὴ γαστριμαργεῖν, μὴ μεθύειν καὶ ποιεῖν τὴν ἁμαρτίαν. Εἴρηκας, ὅτι θέλω προσεύχεσθαι καὶ οὐ δύναμαι· διατὶ οὐ δύνῃ, νεώτερος ὢν, καὶ ῥῶσιν ἔχων σώματος; Εἰ ταύτην τὴν ἀπολογίαν δώσης ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως, ἓν γυναικάριον, γραΐδιον, ἐνάρετον, ἀδύνατον, ἔχει ἐκβάλαι, καὶ καταδικάσαι σε· ἐροῦσι γὰρ πρός σε· Θέασαι τὴν ἀδύνατον καὶ ταλαίπωρον τῷ σκηνώματι πῶς ὁλοψύχως ἠγωνίσατο· καὶ σὺ νέος ὢν τολμᾷς φθέγξασθαι τοιαῦτα; Πῶς διὰ τὴν ἀγάπην τοῦ Θεοῦ νυκτὶ καὶ ὴμέρα προσευχαῖ καὶ δεήσεσιν ἐσχόλαζεν; καὶ σὺ νέος ὢν, οὐ δὲ κᾂν ἴσην τῆς γραΐδος ἐπεδείξω εὐλάβειαν; Καὶ ἵνα παρεάσω τὰ πολλὰ, ἕν μόνον σοι λέγω· γίνωσκε ὅτι οὐδὲν ἡμᾶς ὠφελήσει ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ, οὐ πρόφασις, οὐκ ἀπολογία, ὄντος ἠν ἡμῖν τὸ αὐτεξουσίου. Καὶ εἰ ὄλως ἀγαπᾷς με, καὶ ἐμοὶ πείθῃ, φεῦγε ταπεινὲ τὴν πορνείαν, καὶ τὴν βλακείαν, καὶ τὴν μέθην, καὶ τὸ, ἑκάστῃ ὥρᾳ ἐπιμέσεως προσέρχεσθαι, καὶ βλέπειν τὰς θυρίδας τοῦ καθοπτεῦσαι κάλλος μοχθηρόν· καὶ ἀγώνισαι σωθῆναι, καὶ εὑρεῖν ἔλεος καὶ χάριν παρὰ Κυρίου ἠν τῇ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως· οὐδὲν γὰρ ἡμῖν ὠφελήσει, ὡς προείρηκα, εἰ μὴ μόνη εὐσπλαγχνία τοῦ Θεοῦ, καὶ τὰ ἔργα ημῶν.

[114] [Simulato probitatis studio, adhærens Epiphanio socius,] Adhærebat familiariter Epiphanio, cujus jam pridem meminimus, adolescens quidam, fama virtutum ejus excitatus: quem ille, uti multos alios, sacrarum litterarum scientia imbutum, in salutari timore Dei confirmare nitebatur: quamvis ille non se adjunxisset Epiphanio, ut virtutum evaderet æmulator, sed ut inanem hominum captaret laudem, dicturorum de se, qualia de Epiphanio solebant, encomia. Qui autem de Epiphanio hominum sermones? Audi: explicabo. Transeunte illo per mediam sæpe urbem, quotquot famam virtutum ejus acceperant, indice in ipsum intento monstrantes: Ecce, inquiebant, quam præclare illi traducitur adolescentia, deliciis mundi moveri nescia, in mediis ignibus illæsa, voluptatum illecebris non corrupta. Atque etiam communi omnium ore de ipso dicebatur: Commercium cum femina numquam habuit, sed castam atque inculpatam vitam perpetuo transegit; jejuniis, vigiliis, precibusque vacando; omni virtutum genere animam exornando; corpus a quavis nequitia corporali abstinendo. Talibus itaque hominum encomiis captus, quem dixi, adolescens, quod paria sibi ardenter concupisceret, in Epiphanii familiaritatem sese insinuaverat.

[115] Accidit ergo aliquando, Epiphanium diluculo se proripere e strato, [& cum eodem mane orans,] ut laudes Deo persolveret: proripuitque se etiam adolescens prædictus, & una precibus matutinis vacabat: cum, Deo ita disponente, eodem quoque advenit B. Andreas, energumenum agens. Quem ubi conspexit Epiphanius, ob frequentiam populi veritus, ne ipsius agendi modus cuipiam innotesceret, nullum sensibile indicium fecit, sed solo spiritu advenientem salutavit. Ingressus autem Andreas, Epiphanio se adjunxit; stetitque longo tempore, verbum proferens nullum, obtutu dumtaxat, eoque torvo ac severo, in comitem illius defixo; cui & colaphum, quanta potuit violentia, impingens; Recede, inquit, ab isthoc adolescente, utpote indignus societate illius; [a superveniente Andrea colapho cæditur:] quod enim abusus sis laudum divinarum hymnis, Dominus te pro reprobo habet. At ille, ob inflictum colaphum in furorem versus, irruit in virum sanctum, manus capillis injecturus: sed curriculo interveniens Epiphanius, facinus præpedivit; acribusque adolescentem verbis increpans:

[116] Itane, inquit, mentis inops ac verissime stultis annumerande, in divino hoc cœtu tale facinus audere præsumas? [Pet. 3. 9., Mat. 5. 39.] [ideoque excandescens, redarguitur ab Epiphanio:] Itane legis; Noli malum pro malo reddere? Itane loquitur Dominus; Si quis te percusserit in dexteram maxillam, præbe illi & alteram? Age, confundatur impudens & maledictus dæmon, qui tibi talia suggerit. [Luc. 18. 7.] Qualiter, quæso, loquentur quotquot hic adsunt? Nonne scandalo ipsis erimus? Nonne arguit nos Dominus, cum ait: Væ homini per quem scandalum venit. Si mea igitur frui cupis familiaritate, talibus te

esse moribus per me non licet: verum danda opera est, ut a contentione, ab iracundia, ab invidia quam alienissimus sis, ut pro malo non coneris malum retribuere cuiquam. Quin etiam fac pauper spiritu fias & corde contritus; defle peccata tua; mansuetudinem & quietem ubique ama, nullis vitiorum pravis nocivisque affectionibus motus; præsta benignitate ac misericordia; contende ut scientia pariter & egregiis moribus, nec non spirituali erga virtutem affectu excellas; mollitiem ac animi elationem superbiamque fuge, supra alios ne sapias; parcus nimium avarusque noli esse; fornicationes, adulteria, insanum masculorum amorem, gulam, quæque hominem in vitiorum omnium voraginem præcipitat, ebrietatem devita: propterea enim venit ira Dei super filios diffidentiæ. Hæc omnia, si me tibi familiarem cupis, sedulo cavenda sunt. Quapropter quod e re tua est, moneo; tibi ut consulas, nec fornicationibus aut cupiditatum titillationibus, adolescentiam tuam commacules; nullo namque alio ex peccato tantam satanas voluptatem capit, quantam ex hoc & hujus similibus. Ecce in primo ætatis flore versaris, o amice, & periculosum tibi adversus quatuor dracones, peccatorum incentores, certamen paratum est; quibus si superior evadere expetis, ferocitas illa ingenii tui tibi refrænanda, & robur indomitæ juventutis conterendum est; nec non vestigiis Salvatoris nostri cum humilitate insistendum: ut pro te ipse decertans, spiritu libidinis bellique amante profligato, tibi victoriam reportet. Dominus quippe superbis resistit, humilibus autem dat gratiam.

[117] [a quo recedens ille] Talia monente illustri Epiphanio, induratum est a malo dæmone cor adolescentis, usque adeo ut ægerrime hortantem tulerit, prostratusque quodammodo & mœstus abierit, ita loquens: Quando igitur licet, mundi me deliciis dabo; deinde ubi visum fuerit, illi nuntium remissurus. Neque deinceps in animum induxit convenire Epiphanium, ut in spiritu erudiretur: sed totum se voluptatibus addicens, nullumque scortandi ac adulterandi modum faciens, pulcherrimam animam suam miserabiliter conspurcavit. Verumtamen aliquanto post in tentationes & calamitates gravissimas incidit, quibus ad incitas redactus, quotidie panem suum mendicare necessum habuit. Hinc mœstus turbatusque Epiphanius, famulum Dei Andream adit oratque, ut miselli adolescentis misereatur. Cui sanctus: Absit, fili mi; [in vitia & inde in mendicitatem labitur,] sed animæ illius capiat te potius miseratio quam corporis: ita porro se habeat, uti modo; id namque expedit: veniet autem tempus, quo miseriam illius & humilitatem respiciente Domino, in pristinum statum restituetur. Tum Epiphanius: Obsecro te, inquit, famule Dei, ut exponas mihi; quamobrem adolescens ille tam subito dæmonum tentationi traditus sit. Nulla, reponit Andreas, alia de causa succensuit illi Dominus, nisi quod perjurus, mendax, præfidens, ac tumidus esset; quamvis & alia forte, etiam graviora, in se scelera admiserit: sed non tantam propter hæc, quantam propter illa indignationem incurrit. Ita enim se res habet: [post pœnitentiam restituendus priori statui.] nisi olla igni imposita multum ferbuerit, nihil suavitatis habebit cibus, qui continetur: ita & nobiscum agitur misellis abjectisque peccatoribus; nisi multis calamitatibus pressi ac tentationibus exercitati fuerimus, aditus non patebit in regnum cælorum. Tum Epiphanius: Si ita conducit ad salutem animæ illius, verbum non adjiciam deprecandi causa: modo videam, generose sustinentem adversa, ad spem bonis propositam,

& aulam Domini cælestem pervenire.

[118] Alius quoque adolescens, cui nomen Joannes, familiariter utebatur Epiphanio, eumque ut condiscipulum, quod simul sacrarum litterarum studio vacassent, [Alius, lascive intuens meretricem,] amabat: sed amabat tantum, non etiam æmulabatur virtutem. Contigit aliquando, considentibus utroque in loco publico & colloquentibus, meretricem illac iter habere: quæ ubi adolescentes conspexit, primum gesticulari impura, deinde corpus modis indecoris movere; eo sua dirigens conamina, ut alterum saltem illorum in sui concupiscentiam pertraheret perniciosa. Interea faciem suam averterat Epiphanius, socioque subridens dicebat: Ecce vulpeculam inverecundam, quam blande aviculam tentet intercipere; juvenis, inquam, alicujus animam prædari. At vero Joannes, ut erat perditissimus, furtivo in illam obtutu conversus erat, clam ut putabat Epiphanio: qui perniciem animæ illius, revera libidinosi, [dolentique idcirco Epiphanio] & insano erga feminas amore succensi, uberibus prosequebatur lacrymis; & minaciter in meretricem insurgens e vestigio se subduxit. Cui Joannes: Castigabit illam Deus, inquit, quod animum meum suis illecebris commovit misera. Et Epiphanius: Salva res est, inquit, si commovit tantum, non etiam rapuit; nam & qui viderit mulierem ad concupiscendum, jam mœchatus est eam in corde suo. Nunc igitur, si non concupiscis, cur oculos tam blande in scortum intendis? Ac propterea dixi; Salva res est, si commovit tantum, non etiam rapuit.

[119] [excusans sese;] Excipiens rursus sermonem Joannes: Etenim, ait; numquid diabolus feminam effinxit? Minime vero, sed Deus, qui & constituit talia fieri: si enim fieri noluisset, cur ipsam produxisset in mundum? Deus igitur istiusmodi operum causa dicendus est. Noli, mi Frater, subsumit Epiphanius, de Deo quidquam temere proloqui: reor hæc tibi minus animadvertenti excidisse. Responde, quæso, mihi ad hæc: Quam ob causam introduci voluit Deus cultros in mundum hunc? Utique ut illis scindamus, quæ ad usum nostrum scindi debent: non vero ut alteri necem inferamus. Funes quoque fecit Deus, non sane ut nos ipsi strangulemus; sed ut iis manu prehensis gressum firmemus. Atque ut plurima silentio præteriens, [docetur, feminam conjugii, non libidinis causa creatam esse,] ad quæstionem propositam demum revertar; condidit quoque feminam Deus, ut accrescat humanum genus & multiplicetur; ut vir omnis, qui animum ad conjugium appulit, feminam sibi conjungat ex consensu ac voluntate divina, id est congruenter convenienterque legi, quam Deus jam pridem tulit, inque sacris Euangeliis posteritati reliquit, dicens: Erunt duo in carne una: ut consideres in juventute tua & circumspicias, an virginitatem colere illibatam possis per gratiam Dei; si vero non possis, pudicam, bonam, virtuti deditam virginem quæras, quam e consensu parentum uxorem tibi ducas. [Matt. 19. 5] Denique nec illi, nec tibi fas erit ab altero separari; sed vivere debetis, uti par turturum, aut casti jucundique fratres. Quod si qui conjugium ita ex præcepto Domini servaverint, in resurrectione mortuorum cognoscent invicem in gratia, non quidem uti pridem conjugati, sed erunt sicut Angeli Dei. Ac propterea dicebat Epiphanius; Viro conjungi atque adhærere debere mulierem, [& quam graviter punienda impudicitia sit.] congruenter convenienterque legi divinæ, liberos procreandi, non immodicæ ac diabolicæ libidinis causa. Quicumque igitur scortantur, adulterantur, aut Sodomitico sceleri indulgent; cognoscent aliquando, cum mors supervenerit, quid sibi paratum sit, quia modo hanc vitam, uti occæcata sensuque

destituta jumenta, ludendo transigunt. Qualis enim futurus est, terribilis iste ignis? quis dentium stridor? quis ploratus, nulla umquam consolatione leniendus? quales tenebræ istæ exteriores? quales Angeli isti tortores, torribus armati, peccatoresque mei similes, in ignem illum inextinguibilem præcipitandos, cædentes? Nunc igitur & tu, si nequeas castimoniam servare, ex divinæ legis præscripto matrimonium ini: ut pro ratione status hic caste vivens, in seculo futuro amplam a munifica Dei manu mercedem consequaris.

[120] [Rursus infirmitatem suam prætexens,] Adhæc Joannes: Beatum, inquit, os & labia tua, Domine Epiphani, qui talia loqueris: verum ne putes, omnes tanta instructos a Deo sapientia, tali donatos sanctitate, tam certo ad salutem præ electos, quemadmodum te. Opto enim ego similis esse tui; sed fieri nequeo: cupio jejuniis macerare corpus, & totis diebus ac noctibus orationem continuare; sed nequeo: cupio eleemosynas erogare pauperibus; sed facultas non est, auro, argento, rebusque aliis deficientibus. Si in potestate mea foret, nollem succensere cuipiam, aut detrahere aut noxam inferre; nunc vero vel invitus cogor, tum a depravata natura, tum a dæmone, tum a pessima consuetudine, talia patrare.

[121] [refellitur exemplo imbecilliorum quam sit ipse.] Hisce ita rursum occurrit Epiphanius: Næ tu, inquiens, speciose admodum illa nosti prætexere. Dixeras, te meæ similem sectari vitam percupere, sed non posse. Age igitur modo: quid eximium & inimitabile, uti dicis, in me deprehendis? Num quiete extra turbas agere non potes, uti ego? num sacram volvere Scripturam, templa frequentare Sanctorum, omnes amore prosequi, corpus castigare jejuniis non potes? At illa inter necessaria ad salutem non reponit Dominus; nihil requirens aliud, quam ut ne gulæ ac ebrietati immoderatæ serviatur: neque enim manducare aut bibere, sed ventrem cibo potuque ad ebrietatem farcire aut aliter peccare vetat. Dixeras, te precibus vacare volentem non posse. At, quæso, cur non possis, adolescens cum sis & integris viribus? Istiusmodi defensionem si attuleris pro te in extremo judicii die; muliercula una aut anicula, virtutis studiosa, quamvis viribus destituta, convincet te ac condemnabit. Dicetur namque tibi: Ecce illam, nullarum virium afflictæque valetudinis feminam, ecce quomodo conatu toto in palæstra virtutis decertarit: & tu, cum robusta juventute præstes, ausis adferre talia? Ecce quomodo illa, propter amorem Dei, noctes diebus conjunxerit orationi vacans: & tu adolescens, parem aniculæ pietatis gradum attingere nequivisti? [salubriterque instructus dimittitur.] Utque supersedeam pluribus, hoc unum tibi modo inculcatum velim: videlicet ut probe intelligas, nihil quidquam in hoc mundo esse, quod tum temporis profuturum sit, nullum prætextum aut excusationem, defensionem nullam; cum liberum in nobis arbitrium insit. Quod si me sincere ames audiasque; fuge fornicationem, luxuriam, ebrietatem; cave qualibet diei hora in publicum procedas, flagitiosarum feminarum pulchritudinem per fenestras contemplaturus; labora salvare animam tuam, & misericordia gratiaque Domini potiri in judicii die: nihil quippe nobis, uti jam monui, solatio istic aut subsidio erit, præterquam sola benigni Domini misericordia, & bona quæ fecerimus opera.

ANNOTATA.

a Ms. Vatic. τὰ τοιαῦτα πράσσοντας.

b Hæ ita legebantur in Ms. Vatic. depravata: ὡς ούδὲν χαίρει σάτανας ἁμαρτίαν, ὅσον ταύτῃ καὶ ταῖς ὁμοίας αὐτῆς.

c Ms. Vatic. ὄψονται γὰρ θάνατος ὅταν ἔλθη ἑπ᾽ αὐτοῖς, γνώσονται.

CAPUT XVI.
Præfati juvenis damnatio ab Andrea præostensa Epiphanio, moxque secuta.

ΩΣ δὲ ταῦτα ὡμίλει δ Ἐπιφάνιος τῷ Ἰωάννη, αἰφνηδίως εὑρέθη μακάριος Ἀνδρέας ἐκεῖσε διερχόμενος· καὶ ὡς ἐθεάσατο αὐτὸν Ἐπιφάνιος, ἀναστὰς ταχέως, καὶ ἀφεὶς τὸν Ἰωάννην, ἀπίει πρὸς τὸν Μακάριον· καὶ γενόμενος ἐν ἀποκρύφῳ τόπῳ, ἤρξαντό τινα θεόπνευστα ῥήματα ὁμιλεῖν τῶν γραψῶν. Ὑπολαβὼν δὲ Μακάριος πρὸς τὸν Ἐπιφάνιον ἔφη· Οἰμαι, φίλτατέ μου καὶ μελλίῤῥυτε, οἵους λόγους καὶ μυρίποα ῥήματα τῷ νέῳ ἐκείνῳ τῷ σύν σοι πρὸ τῆς ὥρας καθὲσθέντι, εἰς μάτην κεκαίνωκας. Λέγει Ἐπιφάνιος· Εἰς μάτην; κατά τινα τρόπον; Ἔφη Ὅσιος· Οὐκ εἰσακούσεταί σου είς τὸν αίῶνα, ἐπεὶ σφόδρα ἐστὶν ἐξωλέστατος· ἐγὼ γὰρ ἤμην πρὸς ὑμᾶς τῷ πνεύματι, ὁπηνίκα πρὸς ἑαυτοὺς διεσκέπτεσθε. Πρόσεχε δὲ, τίνα εἰσὶν ἅπερ συμβήσεται αὐτῷ, οὐ μετὰ πολὺν χρόνον ἀπὸ τῆς προκειμένης ὥρας, δι᾽ ὧν ἐστιν πόρνος καὶ μοιχὸς καὶ ἀρσενοκοίτης τὸ βδελυρώτατον. Πρὸ ὀλίγων ἡμερῶν ἔμελλέν Κύριος ἐξολοθρεῦσαι αὐτὸν ἀπὸ τῆς γῆς, δι᾽ ὧν θλίβῃ αὐτοῦ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐν ταῖς ἀσωτίαις αὐτοῦ πορευομενος. Ἠιτήσατο δὲ τὸν Κύριον Ἄγγελος, φυλάσσων αὐτοῦ τὴν ψυχὴν, δοθῆναι αὐτῷ ὅρον μετανοίας κᾄν ἕνα καιρὸν, καὶ ἐπήκουσε Κύριος Θεὸς τοῦ Ἄγγέλου, καὶ ἐδόθη αὐτῷ ἐνιαυτὸς ἡμερῶν, καθάπερ ᾐτήσατο Ἄγγελος. Ἐνετείλατο δὲ Δίκαὶος κριτὴς, τῷ τῆς λύμης ὀλοθρεύοντι ἀγερίῳ Ἀγγέλῳ. Ἐὰν ἔνδοθεν τῆς ὁρισθείσης περιοπῆς μεταγνῶ, εὖ ἂν ἔχοι· εἰ δὲ μήγε, χρῆσαι αὐτῷ τῇ ἰδίᾳ τῆς σήψεως ἀνάγκη, τις καὶ διαλύσει τὰς ἁρμονίας αὐτοῦ, καὶ καταῤῥεῦσαι ποιήσει τὰς σάρκας αὐτοῦ, καὶ οὕτως τλὴν ἐλεεινὴν αὐτοῦ ψυχὴν εἰς τὸν ᾅδην παραπέμψει. Ἀλλ᾽ οὗτος εἰς ἀνονήτους φληναφίας καὶ αὐτὸν τὸν καὶρὸν κατεδαπάνησεν. καὶ οὐδὲν ὠφελήσας τὴν ὀργὴν ἐπεσπάσατο. Καὶ οὐαὶ τῷ φιλοπόρνῳ, τῷ ἐλεεινῷ καὶ βεβήλῳ καὶ ταλαιπώρῳ· ἱκανὰ γὰρ μεταμεληθήσεται ἐν σκοτεινοῖς καὶ σκιᾷ θανάτου καθεζόμενος, καὶ τῶν λόγων σου τῶν θεοπνεύστων μεμνημένος.

Λέγει πρὸς αὐτὸν Ἐπιφάνιος· Κύριέ μου, εἰ κελεύεις, ἀναγγελῶ αὐτῷ ταῦτα, ἅπερ μοι λελάληκας, ἴσως εἰσελεύσεται εἰς τὴν καρδίαν αὐτοῦ φόβος Κυρίου, καὶ μεταμεληθεὶς ἀποστρέψῃ ἀπὸ τῆς ὁδοῦ αὐτοῦ τῆς πονηρᾶς. Ἔφη Μακάριος· Εἰ ταῦτα ἐρεῖς αὐτῷ, γελάσεται· ὅλως γάρ ἐστιν πεπωρωμένος τοῦ τῆς πορνείας δαίμονος· ἀλλ᾽ οὐ δὲ Κύριος τὰ τοιαῦτα λέγει τινὶ τοῦ ἐπιστρέφειν, οὐκ ἔστιν γὰρ τοῦτο συμφέρον αὐτῷ· εἰ γὰρ ἦν συμφέρον, Θεὸς ἂν τοῖς ἅπασιν τὴν ὥραν τοῦ θανάτου καὶ τὴν ἡμέραν δι᾽ Ἀγγέλως ἐμήνυεν. Σὺ δὲ ἀγαπητὸν τέκνον μου ἀγωνίζου, εἴ τι δύνασαι, ἵνα ὅτ᾽ ἂν ἔλθῃ Κύριος μεταστῆσαι ἡμᾶς ἐκ τῶν ὧδε, κληρονομήσωμεν τὰ ἀγαθὰ, ὀφθαλμὸς οὐκ οἶδεν, καὶ οὖς οὐκ ἤκουσεν, καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη.

Πληρωθέντος δὲ τοῦ ὅρου τοῦ δοθέντος παρὰ Κυρίου τῷ Ἰωάννῃ, λόγῳ μετανοίας καὶ ἐπιστροφῆς αὐτοῦ, εἶδεν ἐν ὁράματι Επιφάνιος τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ, ὅτι παρέλαβεν αὐτὸν καὶ ἤγαγεν εἰς δυσβάτους τόπους, δυσειδεῖς καὶ λίαν ζοφώδεις, καὶ κατεῖχεν λαμπάδα, καὶ δι᾽ αὐτῆς ἐρώτισε τὸν σκοτεινὸν ἐκεῖνον· εἴκαζεν δὲ ὅτι ὑποκάτω τῆς γῆς ἦν ταῦτα τὰ φαινόμενα. Ἑώρουν οὖν ἐκεῖ φυλακὰς, καὶ κλεῖθρα, καὶ δεσμωτήρια ἀειδῆ καὶ ζοφερὰ, καὶ

ἐν αὐτοῖς μύες πολλοὶ καὶ αἴλουροι, καὶ ἀλώπεκες ἐν απέκλειστο. Ἐν δὲ ταῖς ἑτέροις, ὄφεις, καὶ ὄνοι, καὶ ἔχιδναι, καὶ ἀσπίδες, καὶ κορώναι, καὶ κόρακες, καὶ πετεινὰ ἄλλα ἀκάθαρτα καὶ δυσώδη, καὶ θηρία, καὶ κύνες, καὶ ἄλλα πλείονα ἐφαίνεντο ὡς τὰ ἄστρα τοῦ οὐρανοῦ. Ὅτε οὖν πάντα ἐθεάσαντο, ἔσχατον ἧλθεν ἔν τινι δυσώδει οἰκίσκῳ, ἐν ᾧ οὐδὲν ἦ, εἰ μὴ κοπρία ἀνθρώπων καὶ κυνῶν. Ἔφη Ἐπιφάνιος τῷ Μακαρίῳ· Δέομαί σου, τί ὧδε ἤλθομεν; εἰς τοῦτο ἦν ἀγὼν ἡμῶν, ἵνα ὧδε γενόμενοι τὰ ἐλεεινὰ ταῦτα ἴδωμεν; Λέγει Μακάριος· Οὐχὶ, τέκνον, ἀλλ᾽ ἵνα ἴδῃς τὸν τόπον, ὃν φίλος σου Ἱωάννης ἑαυτῷ ἐπεκτήσατο· τὰ δὲ κόπρια, ὁρᾷς, εἰσὶν αἱ ἐργασίαι αὐτοῦ, καὶ κόπος, καὶ κάματος· ἀλλὰ βλέψων τοῖς ὧδε, τί εἰσιν τὰ γεγαραμμένα. Βλέπει οὖν Ἐπιφάνιος, καὶ ἰδοὺ πίναξ σκοτώδης ἐπὶ τοῦ ἀέρος, καὶ ἐν αὐτῷ ἦν γεγαραμμένον· Μονὴ αἰωνία, καὶ τιμωρία βίαιος Ἰωάννου υἱοῦ Κελευστιόνου, τοῦτο γὰρ ἦν ὄνομα τῷ πατρὶ αὐτοῦ.

Ἔφη Ἐπιφάνιος· Οὐαί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ, ἐνταῦθα μὴ δὲ οἱ ἐχθροδῶς πρός με διακείμενοι. Τί δέ εἰσιν ταῦτα τὰ κόπρια; Μακάριος ἔφη· Ἰδοὺ οὖν καὶ οἱ τούτῳ ὁμοίως ἐργαζόμενοι εἴτε ἄνδρες, εἴτε γυναῖκες, οὗτοι ὧδε στοιβάζουσιν κάλανον καὶ κόπρον, ἵνα ὅταν τελευτήσωσιν χορτασθήσονται τούτων αἱ ψυχαὶ δεδεμέναι ἁλύσεσιν, μετὰ δὲ τὴν ἐξανάστασιν τῶν σωμάτων, τότε πυρὶ ὁλοκλήρως παραδοθήσονται. δὲ Ἐπιφάνιος ἠρώτησε τὸν Μακάριον περὶ τῶν προθεαθέντων μυῶν, καὶ κυνῶν, καὶ κνωδάλων, καὶ ὄνων καὶ ἡμιόνων, καὶ ἑρπετῶν τῶν ἐκεῖσε ἠσφαλισμένων. Λέγει Δίκαιος· Ταῦτα πάντα εἰσὶν τῶν ἀνόμων καὶ ἁμαρτωλῶν καὶ ἀσώτων αἱ ψυχαί. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Οἴμοι, κύριέ μου, καὶ τοιαύτας ἰδέας αἱ ψυχαὶ τῶν ἀνθρώπων πεφῄνασιν! Ἔφη Ὅσιος· Οὐχὶ, τέκνον μου φίλτατον, ἀλλὰ δι᾽ ἡμᾶς Θεὸς οὕτω αὐτὰς θεαθῆναι παρεσκεύασε, δείξας, ὅτι ἑκάστῃ ἀφομοιοῦνται ἐν τῷ κόσμῳ τῇ πολιτείᾳ καὶ ταῖς αἰσχίστοις πράξεσιν· αἱ μὲν γάρ εἰσι φονέων, αἱ δὲ μοιχῶν, αἱ δὲ πορνῶν, αἱ δὲ σοδομητῶν, αἱ δὲ κλεπτῶν καὶ φιλαργύρων, καὶ αἱρετικῶν, καὶ κενοδόξων, καὶ τῶν τοῖς πολοίποις πλημμελήμασιν καταδεδικασμένων. Αὗταί εἰσιν αἱ ψυχαὶ, αἳ παρεσυνεβλήθησαν τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὡμοιώθησαν αὐτοῖς· διὰ τοῦτο γὰρ Κύριος τοιαύτῃ ὁράσει θεαθῆναι αὐτοὺς παρεσκεύασεν, καὶ ὅπως ἡγεῖται αὐτούς.

Τοὺς γὰρ φονεῖς ἡγεῖται ὡς σκορπίους, τοὺς εἰδωλολάτρας ὡς κίβδηλα, τοὺς μοιχοὺς ὥσπερ τοὺς τὸν νοῦν ἀπολέσαντας, τοὺς μάγους καὶ τοὺς φαρμάκους ὡς τοὺς ὄφεις, τοὺς κτηνοβάτας καὶ ἀρσενοκοίτας ὡς τὸν μῦν καὶ ὡς τὸν σκωληκόβρωτον κύνα τὸν ἐπὶ τῆς κόπρου ἐῤῥιμμένον, τοὺς πόρνους ὡς τοὺς χοίρους, τοὺς κλέπτας ὡς τοὺς λύκους, τοὺς δολεροὺς ὡς τὰς ἀλώπεκας, τοὺς φιλαργύρους ὡς τοὺς ἀιλούρους, τοὺς ὀργίλους ὡς τὰ θηρία, τοὺς μνησικάκους ὡς ἐχίδνας, τοὺς ψεύστας ὡς τὸν ὄφιν, τοὺς λαιμάργους ὡς τὰ ἄλογα, τοὺς μεθύοντας ὡς τοὺς δαιμονῶντας, τοὺς αἱρετικοὺς ὡς τὴν κόπρον, τοὺς πορνοκαπήλους ὡς ὄνους, τοὺς προξενιτὰς τῆς πορνείας, οἵ τινες ὅρκοις καὶ ψεύσμασιν ἄνδρας εἰς γυναῖκας καὶ γυναῖκας εἰς ἄνδρας ἐπιμιξίᾳ βοθρίζουσι, καὶ κατεργάζονται αὐτοὺς ναὸν τοῦ διαβόλου, καὶ τῆς κοπρίας καταγώγια, ἡγεῖται ὡς τὸν ἐρχόμενον Ἀντίχριστον· τοὺς λοιδόρους ὡς κορώνην, τοὺς καταλάλους ὡς κόρακας, τοὺς κρίνοντας τὰ ἀλλότρια πταίσματα ἀναισθήτως ὡς μεμηνότα κυνάρια καὶ τὰς ἀνθρωπίνας σάρκας ἐσθίοντα, τοὺς τραγῳδοῦντας ὡς

βατράχους· τοὺς κιθαρωδοὺς ὡς τοῦ διαβόλου ὄργανα, τὰς ὀρχουμένας γυναῖκας ὡς τοὺς ἑρωδίους, τὰς πόρνας ὡς τὰς αἶγας· καὶ τὰ παιδάρια ὡς τοῖς παιγνίοις, καὶ τοῖς γελοίοις, καὶ ταῖς μιμολογίαις, καὶ τῇ μέθῃ, καὶ τῇ παιδοφθορίᾳ συνκυλινδούμενα᾽ ἡγεῖται ὡς ἀκἀθαρτα ἑρπετὰ τῆς γῆς, καὶ ὡς τὰ κνώδαλα, καὶ ὡς τὰ τῶν ἑχιδνῶν γεννήματα.

Ὡς δὲ ταῦτα ὁμίλει Ὅσιος τῷ Ἑπιφανίῳ, εὐθέως ἔξυπνος, ἐγένετο Ἐπιφάνιος, ἐκπληττόμενος τοῖς δειχθεῖσιν αὐτῷ· Πρωΐας δὲ γεναμένης· φάσις ἦλθε πρὸς αὐτοὺς, Ὅτι Ἰωάννης φίλος σου τῷ τῆς λύμης κατεσχέθη νοσήματι, καὶ οὐκ ἀπέρχει τοῦ αὐτὸν ἐπισκέψασθαι; δὲ ἀκούσας, συνδακρυς γενόμενος, ἔφη· Ἀβάλαι τῇ ἐμῇ ἀνικανότητι! ἴδε καὶ τὰ ὁραθέντα μοι. Ἀπάρας οὖν ἐπορεύθη ἐις ἐπίσκεψιν τοῦ ἀσθενοῦντος, καὶ ὡς αὐτὸν τῇ λυμικῇ νόσῳ τεθέακε ὀλλύμενον, ἔφη· Βαβαὶ τοῦ φρικωδεστάτου θαύματος, ἴδε τοῦ μακαριωτάτου Ἀνδρέου τὴν πρόῤῥησιν. Θεασάμενος δὲ αὐτὸν Ἰωάννης, καὶ ἐκ βάθους στενάξαι, ἔφη· Εὖξαι ὑπὲρ έμοῦ, ἅγιε τοῦ Θεοῦ, ὅπως φείσεταί μου Θεος, καὶ συμπαθήσῃ μοι πρὸς τὸ παρὸν, καὶ μή χρησομαι τέλει τοῦ τῇδε βίου· στοχάζομαι γὰρ ταύτης τῆς κλίνης μή ἀνίστασθαι. δὲ σεμνὸς Επιφάνιος εἶπεν· Κύριος, ἀδελφὲ, τὸ δέον ποιησει, αὐτὸς γὰρ γινώσκει τὰ συμφέροντα· έπεὶ αὐτὸς τί σε ὠφελῆσαι οὐκ ἔχω· Ἱκέτευσον οὖν τὸν Θεὸν, καὶ αὐτὸς τὰ δόξαντα τῇ αὐτοῦ ποήει ποαθότητι. Ἡμέρα δὲ καὶ ἡμέρα διελύθη ταλαίπωρος· καὶ ἔρευσαν αἱ σάρκες αὐτοῦ ἐπὶ τὴν γῆν ὡς ὕδωρ, καὶ ἠφανίσθη ὄψις αὐτοῦ ἅπασα· διεφθάρη δὲ καὶ ἐβδελύχθη τὰς ἁρμονίας ἐπὶ τοσοῦτον, ὥστε φοβηθῆναι πάντας τοὺς ὁρῶντας αὐτὸν, καὶ ἀναβοᾷν τὸ, Κύριε ἐλέησον. Οὕτω τὸν βίον αὐτοῦ κατέστρεψεν πολυωδύνως ταλαίπωρος, καὶ διεσκορπίσθη τὰ ὀστᾶ αὐτοῦ παρὰ τὸν ᾅδην.

Μετὰ οὖν ἡμέρας τινὰς συναντᾷ θεσπέσιος Ἀνδρέας τῷ Ἐπιφανίῳ κατὰ τὴν πλατείαν τῆς λεωφόρου, καὶ τὰ ὁραθέντα αὐτοῦ ἐν ὁράματι τῆς νυκτὸς ἀναμνήσας αὐτὸν, εἰς φρίκην καὶ τρόμον ἐνέβαλεν λέγων· Οἶδας, τέκνον, τῇ προτέρᾳ νυκτὶ ποῦ οἱ ἀμφότεροι ἐπορεύθημεν ἐν τοῖς ζοφεροῖς ταμείοις τοῦ ᾅδου; κατενόησας τὰ ἐκεῖ κλεῖθρα καὶ φυλακὰς τὰς ἐν τοῖς καταχθονίοις; οἶδας τοῦ φίλου σου τὴν καχέσπερον καὶ ζοφερὰν κατάπαυσιν; ἀνέγνως τὸν χαλεπὸν ἐκεῖνον πίνακα, καὶ ἅπερ ἐν αὐτῷ γέγραπτο; κατενόησας τῶν ἀπ᾽ αἰῶνος ἁμαρτωλῶν τὰ πνεύματα, ὅπως ἐν σκοτεινοῖς καὶ σκιᾷ τοῦ θανάτου καθεύδουσιν; Ἀφαιρεῖται ἡμᾶς τῶν ἐκεῖσε Κύριος Θεός. δὲ θαυμάσιος Ἐπιφάνιος ἐν τῷ ἀκηκοέναι αὐτὸν ταῦτα παρὰ τοῦ Δικαίου. ἰλλιγγιάσας ἔφριξε, καί φησι πρὸς αὐτόν· Τεθέαμαι, τίμιε πάτερ, καὶ θεασάμενος τρόμῳ συνεσχέθην· δεήθητι οὖν ὑπὲρ τοῦ τέκνου σου, τοῦ μὴ κατακριθῆναί με ἐν τοῖς ἐκεῖσε· δέος γὰρ ἐγεγόνει ἐπ᾽ ἐμὲ, καὶ ἐκάλυψέ με σκότος, καὶ φοβοῦμαι μήποτε τοῦ σκότους ἄρχων κατασπάσῃ με, ταῖς τῶν πλημμελημάτων ἡδυπαθείαις κρατούμενον. Ἔφη Μακάριος· Καὶ έμοὶ οὕτως ἐστὶν ἐράσμιον τοῦ φοβηθῆναί σε· διὰ τοῦτο ἑκάστοτε παραινῶ σε τοῦ ἀγωνίζεσθαι, ἵνα κληρονόμος γενήσῃ τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας· διὰ τοῦτο παρακαλῶ καὶ ἱκετεύω, τέκνον εὐλογημένον, σπούδαζον ἑκάστοτε τρέχειν τὸν καλὸν ἀγῶνα τῆς ἐγκρατείας, ὅπως ὁρῶσά σε ψυχήμου ἐν τοῖς πνευματικοῖς προκόπτοντα, ἀγαλλιάσεται σὺν τῷ πνεύματι. Ὡς δὲ ταῦτα ὡμίλουν, τινῶν τῷ τόπῳ προσεγγιζόντων, σκέπων τὴν αὐτοῦ άρετὴν Δίκαὶος, πρὸ τοῦ ἐκείνους πλησιᾶσαι, ἀσπασάμενος τὸν Επιφάνιον, ἀνεχώρησεν.

[122] Ita inter se colloquentibus Epiphanio & Joanne, [Superveniens Andreas,] subito illac præterivit B. Andreas; quem ut vidit Epiphanius, dimisso Joanne, statim convenit: ac secedentes simul in locum a turbis remotum, cœperunt sermones de sacra Scriptura divinitus inspiratos miscere; sic primum compellante Epiphanium Andrea: Assequi me puto, dilectissime suavissimeque adolescens, qualem modo orationem, quam suavia ad juvenem, lateri tuo assidentem, verba feceris; sed in vanum. Quid, ait Epiphanius, [frustra fuisse admonitionem indicat;] in vanum? quamobrem? Quia, respondet Sanctus; insigniter lascivus est, non te audiet in æternum: ego namque vobis colloquentibus in spiritu adfui. Accipe vero, quæ misero isti obventura sunt non multo post: propterea quod scortator, adulter, masculorum concubitor sit nefandissimus. Paucis abhinc diebus sublaturus illum ac disperditurus erat a terra Dominus, quod perstans in turpitudine sua contristaret Spiritum sanctum: cum Angelus, cui cura animæ illius servandæ demandata est, intercedens pro ipso apud Dominum, spatium pœnitendi annum saltem unicum petiit obtinuitque; exaudiente Domino & concedente, ut ex voto Angeli annus unus adolescenti daretur. Præcepit quoque idem Dominus, judex justus, parato in perniciem nostram malo genio, [& effluxisse datum juveni pœnitentiæ tempus,] ut si ante præscripti temporis decursum ad pœnitentiam adjiceret animum, salvus esset; sin autem, ut sibi illum vindicaret perniciei destinatum, ut membrorum compaginem dissolveret, carnem putræfactam diffluere faceret, sicque animam miserabilem ad orcum deduceret. Sed illud quoque tempus nugis inutilibus impendit perdiditque infelix, ac nihil omnino ad animæ suæ salutem proficiens, iram in caput suum divinam provocavit. Væ homini luxurioso, miserabili, impuro, miserando; quam crebro, cum in tenebris & umbra mortis sedebit, pœnitentia nequidquam ducetur, numquam non memor admonitionum tuarum divinitus inspiratarum!

[123] [quod tamen ei vetat indicari:] Tum vero Epiphanius: Domine mi, ait; si! ita jubes, renuntiabo homini isti hæc dicta tua: quis scit an timor Domini occupaturus sit cor illius, pœnitentiam acturi & declinaturi a via in qua graditur pessima? Ad hæc B. Andreas: Si talia ei renuntiaveris, ridebit te: totus quippe induruit per libidinis dæmonem. Verum neque Dominus ipse talia renuntiat cuipiam, ut se convertat; neque vero expedit: si enim expediret, cunctis hominibus aperiret per Angelos diem ac horam mortis suæ. Tu vero, fili dilectissime, quantum potes, contende, ut cum venerit Dominus, hinc nos alio translaturus, bonorum illorum, quæ oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis adscenderunt, hereditatem adeamus.

[124] [ipse vero Epiphanium in visione ducit ad infernum,] Expiraverat jam tempus a Domino concessum Joanni, quo pœniteret atque ad frugem rediret meliorem: cum per visionem B. Andreas Dei famulus apparuit Epiphanio, apprehensumque manu deduxit ad loca admodum profunda, visu horrida, densisque tenebris perfusa; quas lumine manu prælato discutiebat. Videbantur autem hæc Epiphanio intra terræ sinum geri: ubi & custodiæ, & claustra, & carceres deformes ac tenebrosi visebantur, quorum alii muribus, æluris, vulpeculis scatebant; in aliis serpentes, asini, echidnæ, aspides,

cornices, corvi, & ceteræ volucres immundæ ac fœtidæ, nec non feræ canes, aliæque plurimæ animantes stabulabantur tanto numero, ut stellas cæli æquarent. His visis, ventum est tandem ad humile fœtensque tugurium, ubi nihil quidquam videre erat præter hominum canumque excrementa. Tum Epiphanius Andreæ: Amabo te, cur huc venimus? Idne laboribus nostris obtinuimus, ut huc delati tam inamœna & miserabilia oculis nostris usurparemus? Et B. Andreas: Nequaquam, [eique ostendit locum misero destinatum] fili mi, sed ut coram inspiceres locum, quem familiaris tibi Joannes sceleribus sibi suis paravit: quæ autem vides stercora, sunt nefanda illius crimina laboresque inutiles. Sed & scripturam istam respice. Respicienti autem oblata est tabula tenebrosa, medio in aëre, cum hac inscriptione: Commoratio sempiterna & gravis pœna Joannis, filii Celeustioni; ita enim pater illius nuncupabatur.

[125] [& animas damnatorum,] Exclamavit adhæc Epiphanius: Hei misero mihi peccatori! ne quis, oro, vel pessime de me meritus, huc deveniat mansurus. Verum quid hæc sibi volunt excrementa? Et respondens Andreas: Ecce, inquit, illi tam viri quam feminæ, qui paria cum Joanne patrant scelera, hic sentinam & stercora congerunt, ut cum e vivis excesserint, animas suas, catenis constrictas, sordibus illis exsatient, post resurrectionem corporum toti in ignem infernalem conjiciendi. Tum rursus interroganti Epiphanio de muribus, de canibus, de feris, de asinis, de mulis, de serpentibus, quos isto jam ante viderant loco degere; respondet Andreas, esse injustorum, luxuriosorum, aliter peccantium animas. Ad hæc rursus exclamanti Epiphanio: Heu me, Domine, tam abjectas formas indutæ sint nobilissimæ hominum animæ! Rursus occurrit Andreas: Minime vero, inquiens, dilectissime fili, [brutorum indutas speciem,] sed nostra causa Deus tali sub schemate spectandas proposuit, ut per cujusque speciem commonstraret, cui similes fiant, qui in hoc mundo versantur, per quamlibet turpem actionem. Aliæ siquidem homicidarum, adulterorum aliæ; illæ scortatorum, istæ sodomitarum, reliquæ furum, euclionum, hæreticorum, vanæ gloriæ studiosorum, & si qui propter alia scelera damnantur, sunt animæ: suntque illorum omnes, qui comparati sunt jumentis insipientibus & similes facti sunt illis. Et hæc est ratio, cur Dominus talibus sub speciebus nobis illas obtulerit videndas, simul ostendens quo easdem ipse loco habeat.

[126] [pro ratione vitiorum,] Habet vero homicidas, loco scorpionum; idolorum cultores, inter ambiguæ speciei hybridas; adulteros, inter mente captos; magos veneficosque, inter serpentes; bestiarum incursores & masculorum concubitores, inter mures canesque putidos in sterquilinium abjectos reponit: scortatores porcis, fures lupis, fraudulentos vulpibus, avaros felibus, iracundos feris, injuriarum memores echidnis, mendaces anguibus, helluones brutis animantibus, ebriosos dæmoniacis, hæreticos stercori, lenones asinis assimilat. Stupri arbitros & conciliatores, qui viros in mulieres, & has in illos, commixtionis causa, juramentis & mendaciis impellentes, ipsos delubra quædam diaboli omnisque fœditatis receptacula efficiunt, non secus quam venturum Antichristum considerat. [quibus dum viverent si inquinarant.] Jam vero qui facile convitiantur, cornices; qui detrahunt alienæ famæ, corvos; qui gesta proximorum temere judicant, canes rabidos, humanis carnibus sese implentes; qui tragœdorum more se jactant, ranas; qui citharis vacantes, organa diaboli; quæ choreis indulgent mulieres, herodios; quæ libidini se dant, capras

referre putandi sunt. Denique adolescentes, qui lusibus, risui, scurrilitati, temulentiæ, corruptioni puerorum se totos addicunt, in numero immundorum terræ serpentium, silvestrium ferarum, & geniminum viperinorum collocantur.

[127] [Experrectus ille vocatur ad ægrum,] Ubi talia loquentem sibi Andream audivit Epiphanius, subito experrectus est, rerum sibi ostensarum novitatem cum stupore admirans. Affulgente vero posteræ dici luce, fama advolat, sic Epiphanium increpans: Joannes, intimus tuus, pernicioso correptus morbo, periclitatur vita, & nondum abis ipsum invisurus? Quo audito, cum lacrymis: Heu me impotentem! exclamat. Hæc scilicet mihi modo visa portendebant. Et abiens ad visitandum infirmum, reperit illum exitiali morbo ad desperationem laborare, dixitque: Papæ! quam horrendum illud prodigium! ecce beatissimi Andreæ completum vaticinium. Ut venientem conspexit Joannes, ut ex imo corde ingemuit, [qui paulo post infeliciter moritur.] dicens: Ora pro me, Sancte, cui famularis Deum, ut mihi parcens miseransque modo, non incidat vitæ meæ filum: puto enim ex hoc lectulo non surrecturum me amplius. Cui Epiphanius: Dominus, mi Frater, aget quod agendum est; ipse quid e re tua sit, optime novit: quia nihil mihi suppetit, quo te juvem. Quare ad Deum supplex confuge, facturum quæcumque bonitati suæ visa sunt expedire. Sed indies miselli hominis membra nervique dissolvi, caro in modum aquæ per terram diffluere, fugere totius faciei decor, tota denique corporis compages soluta contabescere, atque adeo horrenda videri, ut quotquot spectarent hominem, exhorrescerent illico exclamarentque, Domine miserere. Atque ita in summis animi corporisque doloribus vitam terminavit infelix, & dissipata sunt ossa ejus secus infernum.

[128] [Andreas quidquid contigerat sciens,] Post dies aliquot Epiphanio in publica platea factus obviam Andreas, ei cuncta quæ per visionem oblata ei fuerant in memoriam revocat, non sine horrore quodam, ac stupore, sic inquiens: Nostine, fili, quomodo superiore nocte per caliginosas inferni plagas ambulaverimus uterque? Memorne es, qualia in subterraneo illo specu claustra carceresque sint? recordaris, quam caliginosa & tenebrosa sedes amicum tuum Joannem maneat? legistine feralis istius tabulæ inscriptionem? oculisne obversantur adhuc animæ, pridem ob peccata damnatæ, quomodo in tenebris & umbra mortis sedeant? Procul ab eorum societate remotos vivere nos jubeat Dominus Deus noster. Admirabilis adolescens Epiphanius, dum sic loquentem Andream audit, totis pene artubus tremore concussus: Vidi, ait, venerande Pater, & videndo inhorrui: quapropter intercede pro filio tuo, ut ne ad illorum consortium pœnasque condemnetur: [Dei timorem amico inculcat.] irruit namque timor super me, & tenebræ operuerunt me, & vereor ne princeps tenebrarum, illecebris peccatorum expugnatum, eo me detrahat. Ad hæc Beatus: Delectat me tuus iste timor; quare quotidie te adhortor, ut strenue decertes, quo minus regni cælestis hereditate excidas: quin etiam oro atque obsecro te, benedicte fili, alacriter decurre pulcherrimum continentiæ stadium, ut ego quoque, profectum tuum spiritualem videns, in spiritu exultem. Ubi talia collocuti essent, quibusdam forte eminus eo appropinquantibus, Andreas, occultandæ virtutis suæ studio, priusquam propius adventarent, salvere jusso Epiphanio, inde se subduxit.

CAPUT XVII.
Mulieri, a mago deceptæ & diabolicis illusionibus subjectæ, succurrit Epiphanius.

Γυνή τις ἐν τῷ Νεωρίῳ οἰκοῦσα, εὐλαβὴς καὶ φοβουμένη τὸν Κύριον, ἐκέκτητο ἄνδρα χαλεπὸν καὶ φιλήδονον σφόδρα, διασκορπίζων πάντα τὰ ὑπάρχοντα αὐτῷ, ἐν τοῖς πορνοκαπηλίοις ἀσχολούμενος ταλαίπωρος. δὲ γυνὴ οὖσα εὀλαβεστάτη ἐλυπεῖτο λίαν, ἐπαποροῦσα τὸ τί δέοι γενέσθαι καὶ καταργῆσαι τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς τὸν πονηρότατον σκοπόν. Ὡς δὲ ταῦτα εἶχεν ἐν διανοίᾳ, ἀνίχνευε μεθεῖν περὶ ἀνδρὸς τοῦ τηνικαύτην δύναμιν κεκτημένου· ὑποβάλλει οὖν αὐτῇ γυνή τις, Βιγρῖνον ἄνδρα τινὰ, ὃς ἔφασκεν, δύνασθαι ποιεῖν πάντα αὐτῆς τὰ καταθύμια. Ἀναστᾶσα οὖν εὐθέως ἐπορεύθην πρὸς αὐτόν· εὗρεν δὲ ἐκεῖ πλῆθος ἱκανόν. Ὡς δὲ πάντων ἐποίει τὰ καταθύμια καὶ ἀνεχώρουν, ἐπὶ τέλους ἦλθεν καὶ αὐτὴ, καὶ ὡς ἐκαθέσθησαν, ἤρξατο γυνὴ τὸ κατόδυνον αὐτῆς ὁμιλεῖν αὐτῷ· ὡς ὅτι ἀνήρ μου ἐξέδολο ἑαυτὸν ταῖς τοῦ μοχθηροῦ βίου ἀπάταις, καὶ ἐκ καταγωγίου εἰς καταγώγιον τῶν μιμάδων ἀφικόμενος πᾶσαν τὴν περουσίαν μου κατηνάλευσε· νυνὶ δὲ ἄσεμνόν τινα κόρην ἐπελαύετο, καὶ καθεκάστην πρὸς αὐτὴν εἰσπορεύεται, ἀποφέρων πᾶσαν μου τὴν οὐσίαν. Νῦν οὖν ἤκουσταί μοι τὰ κατά σε, ὅτι εἷς ᾖ τῶν ἐναρέτων τῷ Κυρίῳ καθότι πολλοὺς τῶν κινδύνων ἐξήρπασας, καὶ ἐν τούτῳ παρεγενόμην πρός σε· εἴ τι δύνασαι, βοήθησόν μοι, καὶ παρέξω σοι ὅπερ μοι κατὰ δύναμιν πρόσεστιν.

Ταῦτα εἰποῦσα, ἔφη ἐκεῖνος πρὸς αὐτήν· Πάντα ὅσα θέλεις καὶ φιλεῖς, παρ᾽ ἐμοὶ λήψῃ· ἐὰν γὰρ κελεύῃς, μαρανῶ τὴν αὐτοῦ ἐπιθυμίαν πρὸς τὸ μὴ χρᾶσθαι γυναικὸς συνουσίαν· εἰ δὲ βούλει ἐπιτρέψω, καὶ παραλήψεται αὐτὸν θάνατος· ἐὰν δὲ θέλῃς, παραδίδωμι αὐτὸν πνεύματι πονηρείας, καὶ ἔσται περιάγων καὶ δαιμονιζόμενος· σκέψαι οὖν, καὶ τὰ δοκοῦντά σοι δῆλα ποίησον. Ἔφη πρὸς αὐτὸν γυνή· Οὐδὲν ἕτερον βούλομαι, Κύριέ μου, τοῦ καταργηθῆναι ἀπὸ τῶν τοιούτων τὸν ἐμὸν σύζυγον, καὶ ἐμὲ μόνην ἀγαπᾷν καὶ φιλεῖν. δὲ εἶπεν· Καθὰ ᾐτήσω, ποιήσω σοι. Ὡς δὲ ἐκαθέζοντο ἐξεῖπεν αὐτῇ ὅσα ἂν ἔπραξεν ἐκ νεαρᾶς ἡλικίας, ἐξέστη δὲ γυνὴ ἀκούουσα, καὶ θαμβουμένη ἥσυχος ἐκάθητο. Ἐκεῖνος δὲ λέγει πρὸς αὐτὴν· Ἀναστᾶσα πορεύθητι εἰς τὸν οἶκον σου, καὶ ἑτοίμασόν μοι κανδῆλαν καὶ ἔλαιον, καὶ ἀπτρότουβον, καὶ ζώνην, καὶ πῦρ· καὶ τῇ τετράδι ἐκεῖσε παραγενόμενος, τὸ b ποθούμενόν σοι ποιήσομαι. δὲ παραγενόμενος τῇ τετράδι, ἔλαβεν τὸ ἔλαιον, ὑποψιθυρίζων δὲ καὶ ἐπικαλούμενος ἐν τῇ κανδήλῃ ἔβαλεν· καὶ ἀπάρας τὸ ἀπτρότουβον, ἧψεν αὐτὴν, καὶ τέθηκεν αὐτὴν ὅπου ὑπῆρχον αἱ εἰκόνες τῆς γυναικός· εἶτα λαβὼν καὶ τὴν ζώνην, καί τινα ῥήματα τῆς αὐτοῦ κακουργίας ὑποψιθυρίσας, καὶ δήσας τέσσαρας κόμβους, δέδωκεν αὐτῇ εἰπών· Περίζωσαι αὐτὴν ἐν τοῖς ὑποκάτω ἱματίοις· δὸς δέ μοι ἓν τριμήσιον τοῦ διανεῖμαι τοῖς πένησιν ὑπὲρ ψυχικῆς σου σωτηρίας. Ἡδὲ δέδωκεν αὐτῷ, ὑποσχομένη δοῦναι καὶ ἕτερα ἐὰν εἰς πέρας γένηται θέλει. δὲ ἀνὴρ αὐτῆς ἐμίσησεν καὶ ἀπέσχετο ὅσα διεπράττετο, καὶ μόνην τὴν γυναῖκα αὐτοῦ ἠγάπα, καὶ ἠγωνίζετο εἰς τὰ τῆς οἰκίας αὐτοῦ.

Μετὰ οὖν ἒξ ἡμέρας θεωρεῖ γυνὴ κατὰ τοὺς ὕπνους αὐτῆς ἑστάναι αὐτὴν ἐν πεδιάδι μόνην, καὶ ἔρχεται πρὸς αὐτὴν Αἰθίωψ γέρων, καὶ ἤρξατο ὡς

ὑποπαιγνιάζων περιπλέκεσθαι καὶ καταφιλεῖν αὐτὴν. καὶ λέγειν· Καλῶς σε εὗρον, Κυρία μου, δεῦρο φιλία μου κοιμηθῶμεν ὁμοῦ οἱ δύο, καθ᾽ ὅτι νεωστὶ συνεζεύχθημεν· πολλά σου ἐγὼ ἐπεθύμουν, καὶ πρόφασιν ἐζήτουν ὅπως πρὸς ἐμαυτὸν συναγάγω σε· νῦν οὖν δεῦρο, ὡραία μου σύμβιε, κοιμηθῶμεν οἱ ἀμφότεροι, ὅπως καὶ σὺ ἐμοῦ ἀπολαύσῃς, κᾀγὼ τοῦ κάλλους σου κορεσθήσομαι. Ὡς δὲ ταῦτα ἐκεῖνος ἐφθέγγετο αὐτῇ, εἰς τρόμον ἐμπεσοῦσα γυνὴ, ἤρξατο ἀναθεματίζειν αὐτὸν καὶ φεύγειν, καὶ ἀνιᾶσθαι, καὶ ἐξορκίζειν αὐτὸν τοῦ ἀποστῆναι ἐξ αὐτῆς, λέγουσα· Ἀπόστα ἀπ᾽ ἐμοῦ, καθότι ἄνδρα κέκτημαι ἴδιον, καὶ ἑτέρῳ οὐ συνάπτομαι. Οὕτως δὲ γυνὴ βιαζομένη κατ᾽ ὄναρ καὶ πολεμουμένη, ἔξυπνος ἐγένετο· καὶ ὡς ἀπὸ κόπου ῥυσθεῖσα, μόλις εἰς ἑαυτὴν ἐπανῆλθεν. Διελογίζετο δὲ τὰ ὁραθέντα αὐτῇ, τὸ τί ἂν εἴῃ ταῦτα, καὶ πόθεν διάβολος εὗρεν τοσαύτην παῤῥησίαν κατ᾽ ἐμοῦ· ἔγνω γὰρ ὅτι αἰθίωψ ἐκεῖνος δαίμων ἦν πονηρός.

Ὡς οὖν ταῦτα διελογίζετο, παλιν εἰς ὕπνον ἐτράπη, καὶ ἰδοὺ κύων μέλας, μέγας, καὶ ἄχρωμος, περιπλεκόμενος αὐτῇ στόμα πρὸς στόμα κατεφίλει αὐτὴν ὥσπερ ἄνθρωπος. Συντρομος δὲ γενομένη ἀφυπνίσθη, καὶ ἐν φόβῳ καθ᾽ ἑαυτὴν ἔλεγεν· Οἴμοι τῇ ταλαίνῃ καὶ ἁμαρτωλῷ, ὅτι ἔρωτα τέθηκε κατ᾽ ἐμοῦ πονηρὸς, καὶ οὐδ᾽ ὅλως μοι ἀπαλλάσσεται· τί ποιήσω οὐκ οἶδα, πόθεν μοι συνέβη οὐκ ἐπίσταμαι. Πάλιν οὖν ἑτέρᾳ νυκτὶ ὁρᾷ ἑαυτὴν ἐν τῷ θεάτρῳ τοῦ ἱπποδρομίου ἑστῶσα καὶ ἀσπαζομένη τὰ ἐκεῖσε ἰνδάλματα, νυττομένη ὑπὸ πορνικῆς ἐπιθυμίας τοῦ συγγενέσθαι αὐτοῖς· πάλιν δὲ ὁρᾷ κύνα ἄραντα αὐτὴν καὶ φεύγοντα· καὶ πάλιν ὁρᾷ ἑαυτὴν ἐσθίουσαν βατραχον, ποτὲ δὲ ὄφιν, ἓρπετὰ, καὶ τὰ τούτων χείρονα. Τούτοις έλεεινὴ ἐβασανίζετο, ἀγαθὸν ὕπνον μὴ ὑπνώσασά ποτε. Στενοχωρηθεῖσα οὖν καὶ μὴ ἔχουσα τί εἰσπράξασθαι, ἢρξατο προσευχαῖς καὶ νηστείαις σχολάζειν καὶ τὸν Θεὸν ἐξιλεοῦσθαι, πόθεν αὐτῇ συμβέβηκεν ταῦτα, καὶ τί δέῃ ποιῆσαι, καὶ ἀπαλλαγῆναι τῶν τοιούτων ἀτοπημάτων.

Ὡς δὲ οὕτως ἐσχόλαζεν, ὁρᾷ κατ᾽ ὄναρ ὅτι ἵσταντο αἱ εἰκόνες αὐτῆς ἐπὶ δυσμὰς, καὶ αὐτὴ ὁμοιως, καὶ οὕτως προσευχομένη ὥσπερ τις πασχικὴ νομιζομένη καὶ πάρετος. Ὡς δὲ οὕτως ἠδολέσχη, ἔρχεταί τις νεώτερος πρὸς αὐτὴν καὶ λέγει· Ἐπειδὴ ἐθεράπευσάς με νηστεύσα, ἰδοὺ ἐγὼ παρεγενόμην τὴν αἰτίαν διδάσκων σε, δι᾽ ἢν ταῦτα συμβέβηκεν· καὶ σὺν τῷ λόγῳ δείκνυσιν αὐτῇ τὰς εἰκόνας, καί φησιν· Ἴδε τί σοι ἐποίησεν μάγος ἐκεῖνος κατάρατος. δὲ προσέσχεν καὶ ὁρᾷ, καὶ ἦσαν κεχρισμέναι ἀνθρωπίνῳ κόπρῳ ἀπὸ ἄνωθεν ἕως κάτω, καὶ δυσωδίαν ἀνείκαστον φέρουσαι. Ὡς οὖν ταῦτα ἐθεάσατο γυνὴ, ἐξέστη, καὶ στραφεῖσα, λέγει πρὸς τὸν νεώτερον· Δέομαί σου, τίς ταῦτα ἐτόλμησε ποιῆσαι, ἀνάγγειλόν μοι. δὲ εἶπεν· Βιγρῖνος φάρμακος καὶ μάγος καὶ τοῦ Θεοῦ ἀλλότριος, σου παρασχούσης αὐτῷ τὴν ἐξουσίαν· νῦν οὖν οὐκ ἔστιν ἐν ταῖς εἰκόσι σου εἰ μὴ χρῶμα, καὶ ξύλον, καὶ κόπρος, καὶ δαιμόνων φαντάσματα· γὰρ χάρις τοῦ Θεοῦ ἐξ αὐτῶν ἀνεχώρησεν, μὴ φέρουσα τὴν τῶν δαιμόνων δυσωδίαν καὶ μείωσιν. Ὡς δὲ ταῦτα ἔλεγεν. ὁρᾷ τὴν κανδῆλαν γέμουσαν οὔρου κυναίου, καὶ ἐν τῷ ἀπτροτούβῳ ἐγγεγραμμενον τοῦ. Ἀντιχρίστου τὸ ὄνομα· ὑπεράνω δὲ ἐν τῷ ἀέρι ἐγγέγραπτο, Ουσία δαιμόνων.

Τούτων τῇ γυναικὶ φανερουμένων, νεώτεροστ ἐκεῖνος ἀφανὴς, καὶ αὐτὴ ἔξυπνος ἐγένετο. Διανοηθεῖσα οὖν τὰ ὁραθέντα αὐτῆ ἐν τῷ ὕπνῳ, ἐξέστη καὶ ἔφριξεν·, καὶ ἑαυτὴν ἐμέμφετο λέγουσα· Οἴμοι τῇ ἁμαρτωλῷ, τί ἄρα πἐπονθα! δοκοῦσα γὰρ εἰς ποιμένα ὑπάγειν, e [λύκῳ ἀθλία ἐνέτυχον·] δοκοῦσα σωτηρίαν εὑρίσκειν, εἰς χάος τῆς ἀπωλείας ἐμπέπτωκα. Τούτοις οὗτως ἀποκλαιομένη γυνὴ, ἐβουλεύετο τί δέῃ γενέσθαι, ἔχειν τὰς εἰκόνας, μὴ ἔχειν; τί αὐτὰς εἰσπράξηται, ἐπεὶ μιαμέναι ἐτύγχανον; Ἀποροῦσα δὲ περὶ τούτου, ἀνέρχεται ἐν τῷ λογισμῷ αὐτῆς τοῦ θαῤῥῆσαι τῷ Ἐπιφανίῳ τὸ γεγονός· καταμένουσα δὲ ἦν πλησίον τοῦ οἴκου τοῦ πατρὸς αὐτοῦ· ἐπίστατο δὲ καὶ τὸν παῖδα ἐνάρετον ὄντα. Ἀποτηρήσασα δὲ τακτήν ὥραν, κατερχομένου αὐτοῦ ἀπὸ τῆς ἁγιωτάτης ἐκκλησίας τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας, ἀπήντησεν αὐτῷ πρὸ τοῦ πυλῶνος, καὶ πίπτει εἰς τοὺς πόδας αὐτοῦ, ἀπαγγέλλουσα αὐτῷ ἅπαντα τὰ γεγονότα. δὲ ἀκούσας καὶ μέγα στενάξας, καὶ δακρύσας, ἔφη· Κατάθεμά σοι, διάβολε, ὅτι οὐ παύει ἐπιβουλεύων τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων. Εἶτα βουλευσάμενος καθ᾽ ἑαυτὸν περὶ τούτου, εἶπεν τῇ γυναικί· Ὕπαγε καὶ τὴν ζώνην ἐκείνην πυρὶ κατάκαυσον, τὴν δὲ κανδῆλαν καὶ τὸν ἀπτρότουβον σύντριψον, καὶ τὰς εἰκόνας ἔνεγκέ μοι· καὶ εἴτι κελεύει Θεὸς, οἶδα ὅτι ἐπ᾽ ἐμοὶ γενήσονται αἱ τοῦ πονηροῦ δαίμονος ἀπειλαὶ καὶ φαντασίαι· ἀλλ᾽ ἔχω τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν βοηθὸν, καὶ τὴν τιμίαν εὐχὴν καὶ ἀντίληψιν του φωστῆρος μου, οὐ φοβηθήσομαι κακὰ, ὅτι αὐτὸς πάντοτε μετ᾽ ἐμοῦ ἐστιν.

δὲ γυνὴ ὅσα διετάξατο αὐτῇ Ἐπιφάνιος ἐποίησεν, καὶ τὰς εἰκόνας δέδωκεν αὐτῷ· τῇ δὲ νυκτὶ ἐκείνῃ ὁρᾷ κατ᾽ ὄναρ γυνὴ, ὅτι ἦλθεν Αἰθίωψ γυμνὸς πρὸς τὴν θύραν αὐτῆς κατακεκαυμένος, μὴ τολμῶν ἔνδοθεν εἰσελθεῖν, ἀλλ᾽ ἱστάμενος ἔξω καὶ ὀλοφυρόμενος. Ἕτερος δὲ Αἰθίωψ ἐρχόμενος ἐκεῖσε ὡς εἶδεν αὐτὸν κεκαυμένον, ἠρώτησεν αὐτὸν, Ποῦ αἱ καύστραι αὗται ἔν σοι ἐγενήθησαν. δὲ εἶπεν· Ἐπιφάνιος πονηρὸς διεσάφησε τὴν τάλαιναν τοῦ καῦσαι με δεινῶς, καὶ οὐχ ὑποφέρω τὰ ἄλγη· τέσσαρσι γὰρ κόμβοις ἤμην δεδεμένος εἰς τὴν ζώνην δι᾽ ἐξορκισμοῦ τοῦ μύστου ἡμῶν· καυθείσης δὲ αὐτῆς ἀπελύθην διαδρὰς τῶν ἐκεῖθεν. Τίνα δὲ κατεργάσομαι τῷ Ἐπιφανίῳ; ἐπειδὴ αὐτὸς με ἠδίκησεν, καὶ ταῦτά μοι προεξένησεν, ἀποχωρίσας με τῆς συμβίου μου· βλέπε, Ἐπιφάνιε, κατά σου ἔχω ἐκχέαι τὴν ἁλμυρὰν μανίαν τῆς g φιάλεώς μου, καὶ μετά σου την μάχην ποιήσομαι. δὲ γυνὴ, πρωΐας γενομένης, τὰ ὁραθέντα αὐτῇ ἅπαντα ἀνήγγειλεν τῷ Ἐπιφανίῳ· δὲ ἀκούσας ταῦτα έμειδίασεν, καί φησιν· Ναὶ, ναὶ, ἀπελθεῖν ἔχει εἰς τὸν ἀμπελῶνα Κυρίου τοῦ κλἑψαι σταφυλὴν, ἀλλ᾽ ὡς ὑπάρχη δραγάτης χωρικὸς, τί ἔχει γενέσθαι; ἐν τῷ τίτλῳ ἁπάντως αὐτὸν ἀσφαλίσεται αὐτὸν· ἐπίσταμαι γὰρ καὶ τοῦ φυλάσσοντός με τὴν δύναμιν.

[129] Mulier quædam ad Portum a habitans, admodum religiosa, & timore Domini eximia, virum nacta erat dyscolum atque insigniter voluptarium, [Mulier, viro decoctori & aduliero conjuncta;] qui quidquid erat rei familiaris dilapidabat in lupanaribus infelix. Uxor itaque, ut erat piissima, mœrens lugensque pendebat animi, quid facto foret opus; ut a pessimo vitæ instituto ad saniora consilia adduceret maritum: ac talia sæpe animo versans, statuit tandem quærere hac super re virum quempiam, qui eam sibi effectam dare posset; qualem opportune statim suggerit mulier alia, videlicet Bigrinum quemdam, pollicentem omnia se mulieris vota expleturum. Quamobrem illico consurgens, hominem adivit, reperitque frequentem in domo ejus turbam, consulendi causa præstolantium. Hi cum votorum compotes ad se quique rediissent; tandem & hæc propius congreditur, ac sede prope virum occupata, cœpit ei doloris sui causam aperire, sic orsa: Tradidit sese maritus meus flagitiosæ vitæ, fallaciis atque illudentibus deliciis, [& ad magum velut Sanctum adducta,] & ex alio in aliud lupanar se tranferens, rei familiaris meæ dispendium fecit non leve; nunc vero deperit infamem nescio quam puellam, quam nullo non die conveniens, collatis quæ nobis reliqua sunt bonis locupletat. Nunc igitur cum innotuerit mihi, virum esse te ex iis unum; qui magna coram Deo virtute polleas, & plurimos periculis suis eripueris; ideo & ego ad te venio, ut si quo modo possis, auxilieris mihi, relaturus mercedem, quam reliquæ facultates meæ permittent.

[130] [sicut hic promiserat,] Abrumpente hic sermonem muliere; Quæcumque vis ac desideras, inquit alter, per me auferes. Quod si ita vis, concupiscentiam in illo omnem sic extinguam, ut mulieris cujusvis concubitum deinceps appetiturus non sit. Si vis, mandabo, ut hinc eum mors tollat. Si vis, tradam eum spiritui nequam cruciandum, & efficietur vagus ac dæmoniacus. Considera igitur, & quod probatum tibi maxime fuerit, mihi significa. Respondet mulier: Aliud nihil in votis mihi est, mi Domine, quam ut conjux meus, a prava aliarum consuetudine aversus, in me solam omnem amorem suum transferat. Cui alter: Ut petiisti, effectum dabo: inter sedendum autem enuntiavit illi, quidquid a teneris annis fecerat, obstupescenti ad audita, [ita ipse agente] trementi, & verbum non proferenti; tum ita pergit: Vade domum tuum & para mihi ellychnium, & oleum, & lampadem, & zonam, & ignem; quarto post die namque veniam, quæ desideras tibi præstiturus. Et vero adfuit die quarto: acceptoque oleo, nescio quid immurmurans atque invocans, in lampadem illud infudit; sursumque attracto ellychnio acceptam lampadem accendit, & collocavit eodem quo mulieris imagines c servabantur loco: deinde accepit quoque zonam, & nefariæ artis suæ arcana quædam verba proferens, in eaque nodos quatuor innectens, mulieri tradidit dicens: Intra vestes corpori tuo illam adstringe, & mihi tremissem d porrige pauperibus distribuendum pro salute animæ tuæ. [viri amorem recuperat:] Porrexitque illa, pollicitans daturam se plura, si quod optabat consequeretur. Ecce autem maritus ejus odisse ac detestari cœpit, quæ prius cupide operabatur; solamque uxorem suam amore prosequens, in curanda

re familiari totus versabatur.

[131] Verum diebus non amplius sex elapsis, objicitur mulieri per quietem talis visio. Putabat, soli sibi in planicie quadam consistenti accedere senem Æthiopem; [sed dæmonum amplexibus dormiens tenetur;] qui per modum ludentis in amplexum ruere ac deosculari cœpit: Opportune, inquiens, in te incidi, Domina mea; veni, amica mea, dormiamus simul ambo, quoniam nuper conjugati sumus: magno tui ego tenebar desiderio, modumque exquirebam quo te adducerem ad me. Nunc igitur, pulcherrima vitæ meæ socia, cubemus hic simul, quo & me tu fruaris, & ego venustatis tuæ admiratione gustuque exsatier. Talibus blandientem sibi loquentemque ad gratiam Æthiopem, execrari mulier, quamvis trepida & metu correpta; fugam circumspicere, dolore vehementi affici, abitum per quidquid sacrum est imperare infami, ita inquiens: Facesse hinc ocius; meus enim mihi conjux est, numquam solitæ alieno cuilibet viro operam dare. Atque hoc modo per somnium vim sibi intentatam repellens, experrecta; & magno veluti labore perfuncta, vix sibi reddita tandem est: cœpitque animo volvere, quid isthæc sibi ostenta vellent; ac unde diabolo, quem sub Æthiopis specie latere jam cognoverat, tantum in se liceret.

[132] [& variis exinde illusionibus obnoxia,] Tali occupata consideratione, rursus in somnum incidit, viditque inusitatæ magnitudinis canem, colore nigrum, summa cum impudentia sese amplexum, conjunctoque inter se ore instar hominis exosculantem. Spectaculo terrefacta, excusso somno, ita secum loqui incipit: Me miseram & peccatricem! cujus amore nequam spiritus exarsit, quamque infestare non desinit impurus! Quid consilii capiam, ignoro: qua de causa istiusmodi mihi spectra offerantur, rescire equidem non possum. Rursum alia nocte conspicit se ipsa in theatro hippodromi, amplexantem positas istic statuas stimulari a libidinosa concupiscentia, ut cum illis rem haberet: alias sese a cane celeriter fugiente auferri contemplata est: non raro videbatur sibi ranis, serpentibus, viperis, & his deterioribus vesci animantibus. Talibus itaque spectris excruciata misere, oculisque suis somnum rarissime videns, variis premebatur ærumnis; cumque inter homines nihil reperiret opis, ad orationem & jejunium se convertens, suppliciter Deum percunctata est, quid causæ demum foret miseriarum suarum, quidque facto opus esset ut affectionibus tam inordinatis liberaretur.

[133] [sacras imagines conspurcatas videt:] Talibus operam dabat, cum in somnis videt imagines suas ad Occidentem conversas, uti & seipsam, nec aliter quam deliram menteque captam orationi insistere: supervenitque adolescens quidam, hunc ipsam in modum alloquens: Propterea quod jejuniis demeruisti me, ecce adsum, postulatam toties causam, cur talia tibi evenerint, explicaturus, simulque icones commonstrans; Vide sis, ait, quid maledictus iste magus tibi contulerit. Et intendens illuc oculos mulier, videt humano stercore turpiter illitas, idque a summo vertice ad plantam pedum, ac sentit incomparabilem inde fœtorem absistere. Obstupuit animo ad tale spectaculum, & conversa ad juvenem: Oro te, inquit, [ex Angelo vero discens quod magus id fecerit,] ut edicas mihi, quis talia committere ausus sit. Et ille: Bigrinus iste veneficus & magus, a veri Dei cultu alienissimus, te facultatem id agendi faciente: nunc igitur icones tuæ præter colorem, lignum, stercus, dæmonumque illusiones, nihil sunt; gratia namque & virtus divina, qua præditæ erant, inde excessit, ferre nequiens graveolentem dæmonum fœtorem & injuriosam iconum tractationem.

Dixerat hæc adolescens, cum cernit lampadem lotio canino plenam esse, & lampadi nomen Antichristi; supra vero in aëre, Sacrificium dæmoniorum, inscriptum.

[134] Postquam hæc mulieri ostensa forent, evanuit adolescens, ipsa vero expergefacta est: [rem totam aperit Epiphanio:] consideransque singula sibi per quietem oblata, stupore ac pavore incessente, in has querelas erupit: Hei mihi peccatrici! quæ quantaque modo passa sum! Putabam enim ad pastorem confugere me, & ecce in lupum incidi infelix; putabam rectam me salutis viam tenere, & in abyssum perditionis præcipitata jaceo. Taliter lamentata mulier, consultare instituit, quid agendum foret; an retentura imagines, an non retentura; tum quid iis, utpote pollutis, factura esset. Ancipit ergo dubitantique hac super re, venit in mentem, quidquid acciderat fidenter aperire Epiphanio, non procul inde in domo paterna commoranti, quem præclara instructum virtute non ignorabat. Quare constitutam observans horam, qua e sanctissima Sophiæ divinæ ecclesia consueverat redire, obviam procedens, ante ipsas templi valvas ad pedes ei accidit, atque universa, uti facta erant, manifestavit. Quibus auditis, altum ingemiscens lacrymasque ubertim profundens: Maledictus sis, exclamabat, nequam diabole, qui non cessas filios hominum insidiis impetere. Deinde consilio secum inito, ad mulierem; Vade, inquit, ac zonam illam flammis trade; ellychnium vero & lampadem contere; [qui veneficii signa comburi jubet,] & imagines ad me affer; &, siquidem permittat Deus, scio quod in me pessimi dæmones minas & spectra sua conversuri sint: verum auxiliante mihi Domino nostro Jesu Christo, & oratione ac divina virtute Illuminatoris f mei protegente, non timebo mala, quoniam ipse mecum est ubique.

[135] Executa mulier quæcumque jusserat Epihanius, traditis etiam ipsi imaginibus, [dæmonis sibi malum minantis] visionem habuit nocte postera per quietem, in qua Æthiops nudus veniebat ad ostium domus, totus ambustus, pedemque intro inferre non ausus, foris consistebat multum lamentans. Adveniebat vero & alter Æthiops, qui priorem conspicatus, percunctabatur; quomodo stigmata ista omni ex parte adustus gereret. Cui ille; Epiphanius, inquit, adolescens pessimus, docuit miseram quæ domum hanc incolit mulierem modum, quo me gravissimo incendio torqueret; sumque modo doloribus impar: quatuor enim nodis zonæ ejus muliebri innexus eram, diris a mysta nostro execrationibus adjuratus, qui cum igne dissoluti essent, præceps inde fugi. At vero quid faciam Epiphanio, qui hanc mihi inferre injuriam & calamitatem ausus, [iram nihil veritus.] a conjuge me mea separavit? Ecce, Epiphani, adversum te imposterum amarum imi pectoris mei furorem effundam, adversum te bellum implacabile suscipiam. Illucescente die postera, statim hæc visa renuntiavit Epiphanio mulier; qui illam blando ac ridenti vultu excipiens; Abeat sane, inquit, abeat: in vineam Domini uvas furaturus: sed quandoquidem fugitivus h iste illius villicus est, quid fiet? Omnino vel tituli causa ipsam custodiet: novi quippe quanta sit illius, qui me conservat, potentia.

ANNOTATA.

a Cangius lib. 1 Constantinop. Christ. cap. 17. Portus seu Navalia quatuor numerat, quorum præcipui Vetus ac Novus. De Veteri ego hic agi censeo.

b Ἀπτρότουβον hoc ipso capite tertio scribitur: quamquam & ὀπτρότουβον & αὐτότρουβον semel reperiatur. Ms. Mazar. constanter habet άπρότουβον. Goar in Euchologio fol. 428 in Officio Sacri Olei, tam ἄπτριον, quam τοῦβιν, ellychnium vertit, quare ex utroque compositam vocem idem significare censeo, Idonee autem ab ἅπτω accendo dicitur ἅπτριον, a Tubo autem lampadis, cui inseritur ut promineat, Τοῦβις. Cangius quoque suggerit, idem significantes voces hoc modo sæpe a Græcis jungi.

c Has imagines infra patebit fuisse eorum Sanctorum, quos mulier specialiter Patronos colebat: atque ad hunc

locum illustrandum præclare faciunt, quæ ante tomum 1 Maji post Ephemerides Græco-moscas deducta leguntur, de Diptychis Triptychisque, qualia unusquisque fidelium apud Græcos habuisse videtur ad privatæ devotionis familiare exercitium.

d Τριμίσιον Theophani & Leoni Grammatico, quod Latinis Tremissis, tertia pærs Aurei, cujus inventorem Alexandrum Severum facit Lampridius. Vide Dissertationem Cangii post Glossarium de inferioris ævi numismatibus num. 86 pag. 57.

e Ms. Vatic. εἰς βόθρον ἠνέχθην τάλαινα.

f Videtur Andream intelligere, potius quam Angelum suum custodem: nomine autem ex composito abstinere.

g Φιάλεως recurrit num. 157. Ms. Mazar. Φιάλης phialæ, poculi: hic autem pro ira accipitur: quemadmodum sæpe in Apocalypsi cap. 15 & deinceps nominantur septem Phialæ iræ Dei.

h Fugitivus intelligitur ipse Andreas, qui mox infra eadem verba repetit, tamquam de se dicta ab Epiphanio.

CAPUT XVIII.
Quæ circa mulierem & Epiphanium acta ab Andrea sciuntur & apte explicantur: alia quædam ejus obscura, sed sapientia responsa.

Καὶ τῇ νυκτὶ, παραχωροῦντος τοῦ Κυρίου, παραλαμβάνει διάβολος μετ᾽ αὐτοῦ πλῆθος τῶν φλεγομένων πυῤῥῶν δαιμόνων, καὶ ἐπιπίπτει τῷ Ἐπιφανίῳ καθεύδοντι ὥρᾳ μεσονυκτίου· διήνοιξεν δὲ Θεὸς τὰς ἀκοὰς τοῦ παιδὸς, καὶ ἤκουσε τῆς ὀχλαγωγίας αὐτῶν, καὶ οὐδ᾽ ὅλως παρεσαλεύθη, στερεὸς γὰρ ἦν τῇ εἰς Θεὸν πεποιθήσει. Ἤρξαντο οὖν οἱ πύρακες δαίμονες εἰς αἰσχρὰς ἐννοίας καὶ τῆς σαρκὸς πύρωσιν καταφλέγειν αὐτόν. δὲ σεμνότατος ἦν ὑπομένων, καὶ τὸν Θεὸν προσδεχόμενος. Ἐθεωροῦντο οὖν οἱ ἀλιτήριοι, οἱ μὲν ὡς θηρία μετασχηματισθέντες ἐφόβουν αὐτόν· ἄλλοι δὲ ὡς δράκοντες, καὶ λύκοι, καὶ σκορπιοὶ ὥρμουν ἐπὶ τὸ καταφαγεῖν αὐτόν· καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν, ὅσοι δυνάμει ἐκέχρηντο ἐξεφόβουν αὐτόν. Ἰδὼν δὲ τὴν ἀναίδειαν αὐτῶν, ἔφη· Ἐπειδὴ ὁρῶ ὑμᾶς ὅτι ματαιοκοπούμενοι θλίβετέ με, ἰδοὺ ἁρπάζω τὸ ξίφος, ὅπερ μοι Κύριος ἐδωρήσατο, καὶ κινοῦμαι καθ᾽ ὑμῶν· καὶ σὺν τῷ λόγῳ αἴρει τὰς χεῖρας αὐτοῦ πρὸς τὸν Θεὸν μετὰ δακρύων, καὶ ἤρξατο τὸν ἔννατον ψαλμόν· καὶ ὅτε ἦλθεν εἰς τὸ, Ἐπετίμησας ἔθνεσιν, καὶ ἀπώλετο ἀσεβὴς, τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐξήλειψας· καὶ, Τοῦ ἐχθροῦ ἐξέλιπον αἱ ῥομφαῖαι εἰς τέλος· καὶ, Ἀπώλετο τὸ μνημόσυνον αὐτοῦ μετ᾽ ἤχου· γίνεται ἄφνω ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἦχος, καὶ ἰδοὺ a σαγίτα ὡς ἀστραπὴ, καὶ διεσκόρπισεν ἅπαντας κράζοντας τὸ οὐαί. Καὶ οὕτως ἀπαλλαγεὶς αὐτῶν Ἐπιφάνιος, ἐδόξασε τὸν Θεὸν, εἰς ὃν κατέφυγεν, καὶ οὐ κατῃσχύνθη.

Πρωΐας δὲ γενομένης, ἐπορεύετο Ἐπιφάνιος πρὸς το ἀναζητῆσαι τὸν μακάριον Ἀνδρέαν, καὶ συναντᾷ αὐτῷ ἐκείνῳ τὸ γύναιον καί φησιν· Νῦν οἶδα ἀληθῶς, ὅτι διά σου τοὺς ἐχθρούς μου πάντας Θεὸς ἐθανάτωσεν· καὶ ἀνήγγειλεν αὐτῷ τὰ ὁραθέντα αὐτῇ διὰ τῆς νυκτός. Καὶ λέγει αὐτῇ Ἐπιφάνιος· πίστις σου ἀγαθὴ ταῦτα πάντα σοι ἐπορίσατο· ἐπεὶ ἡμεῖς ἄνθρωποι ἁμαρτωλοί ἐσμεν, δεόμενοι τοῦ ἐλέους Κυρίου. Τοῦτο εἰρηκὼς ἀνεχώρησεν, καὶ συναντᾷ τὸν μακάριον᾽ Ανδρέαν ἔμπροσθεν τῶν Χαλκοπρατείων b παιζοντα καὶ σάσοντα c. Καὶ ὡς ἐθεάσατο τὸν Ἐπιφάνιον, ἦλθε πρὸς αὐτὸν μειδιῶν τῷ προσώπῳ καὶ εὐφραινόμενος. Ἐγγὺς δὲ γενόμενος, εἶπεν· Εἰδες τὸν δραγάτην πῶς φυλάσσει τὸν ἀμπελῶνα Κυρίου, καὶ πῶς ἐκδιώκει τὰς κορώνας καὶ τοὺς κόρακας; Λέγει. Ἐπιφάνιος· ἐθαμβήθην, πάτερ, λίαν· ἀλλ᾽ οἶδας πυῤῥῶν δαιμόνων τὸν καύσωνα, καὶ ὅσα δεινά μοιτὰ θηρία καὶ τὰ ἑρπετὰ σὺν τοῖς λοιποῖς ἐνεδείξαντο; Μακάριος ἔφη· Τὰ πλείω τούτων Κύριος ἠλάττωσεν· καίτοι εἰ μὴ ταῦτα συνέβη γενέσθαι, πῶς ἂν γυνὴ ἐκ τῶν ἀναγκῶν αὐτῆς ἀπηλλάσσετο; πῶς ἂν αἱ κορῶναι καὶ τὰ πετεινὰ

ἀπενεκρώθησαν; πῶς ἂν Αἰθίωψ ἐκεῖνος ἀπεστρεβλοῦτο; καὶ ἵνα γινώσκῃς ποῖόν ἐστιν τὸ ἀλλήλων τὰ βάρη βαστάζειν.

Ταῦτα εἰρηκότος τοῦ Μακαρίου, λέγει Ἐπιφάνιος· Δέομαί σου, ἐπεὶ πάντα ἐπίστασαι, ἀνάγγειλόν μοι τί ἦν ζώνη, καὶ τί κανδῆλα, καὶ οἱ τέσσαρες κόμβοι τῆς ζώνης, καὶ τὸ ὕδωρ, καὶ τὸ ἔλαιον, καὶ τὸ ἀπτρότουβον, καὶ διατὶ διὰ τῶν τοιούτων μάταιος τοιαῦτα ἐνείργησεν εἰς τὴν γυναῖκα. μακάριος εἶπεν· Εἰ θέλεις μαθεῖν, ἄκουσον· καὶ γὰρ ὡσ οὐδ᾽ ὅλως σοι ἀπέκρυψά τι, οὐ δὲ νῦν ἀποκρύψω. Ἔθος τῷ διαβόλῳ ἐστὶν, πρῶτον διώκειν τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων, καὶ τότε εἰσέρχεται ἀνεμποδίστως ἐν αὐτῷ· οὐχ ὅτι αὐτὸν φοβουμένη χἄρις ἀποδιδράσκει. ἀλλὰ μισουμένη καὶ βδελυσσομένη τὴν δυσωδίαν τῆς ἁμαρτίας· ἀλλ᾽ οὐδὲ κατὰ τυραννίδα ἀποφέρει εἰς ἁμαρτίαν τὸν ἄνθρωπον, ἀλλ᾽ ἀπὸ προαιρέσεως· κολάζει γὰρ καὶ γὰρ γαλίζει· καὶ οὕτως μὴ φέρων ἐκεῖνος τὴν ὄχλησιν, d ἀπερχόμενος ἁμαρτάνει, καὶ ἔχει εὔλογον διάβολος ἀπ᾽ αὐτῆς τῆς αἰτίας, ὅτι ἰδιοπροαιρέτως ἁμαρτάνει ἄνθρωπος· διὰ τοῦτο ἀφίσταται χάρις τοῦ Κυρίου ἀπ᾽ αὐτοῦ.

Οὕτως οὖν ἐποίησεν ἀλλότριος καὶ τὰ περὶ τῆς γυναικός· ἔβλεπε γὰρ ἀεὶ αὐτὴν ἀγαπῶσαν ὁλοψύχως τὸν Θεὸν, καὶ πῶς αὐτὴν καταβαλεῖν οὐ δυνάμενος, διὰ τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς εἰς ταῦτα ἐνέπειρεν, ἰδιοπροαιρέτως ἀπελθοῦσαν εἰς τὸν πλάνον ἐκεῖνον. Αἰτούσης γὰρ αὐτῆς τὸ καταθύμιον γενέσθαι, καὶ τὴν ψυχὴν αὐτῆς ἀποβαλέσθαι, ὅρα τί ποιεῖ πρὸς τὸ ποιῆσαι τὴν ἀπώλειαν τῆς ψυχῆς αὐτῆς, καὶ τοῦ κατοικεῖν ἐν αὐτῇ ὡς ἰδίᾳ προαιρέσει, τῷ λυμεῶνι τὰ ἐπιτήδεια εἰς μαγείαν παράξασα. Εἶπεν γὰρ αὐτῇ ἑτοιμᾶσαι κανδῆλαν, καὶ ἔλαιον, καὶ ἀπτρότουβον, καὶ ζώνην, καὶ πῦρ, ἀφανίσαι βουλόμενος τοῦ τιμίου βαπτίσματος τὴν χάριν ἀπ᾽ αὐτῆς· μὲν γὰρ κανδῆλα, ἀντὶ τῆς ἁγίας κολυμβήθρας ἐξῃτήθη· τὸ δὲ ὕδωρ, ἀντὶ τοῦ ἁγίου ὕδατος ἐκείνου· τὸ δὲ ἔλαιον, ἀντὶ τοῦ ἁγίου ἐλαίου· τὸ δὲ ἀπτρότουβον καὶ τὸ πῦρ, ἀντὶ τῶν λαμπάδων τῶν ἀναφθέντων· τὴν δὲ ζώνην, ἀντὶ τῆς ζώνης, ἣν ἐν τῷ βαπτίσματι διεζώσθη. Ταῦτα πάντα λαβὼν ἀπ᾽ αὐτῆς μάταιος ἐν ὑποκρίσει, τοῦ σωτηρίου βαπτίσματος αὐτὴν ἀπέδυσε· διὰ τοῦτο καὶ ἔλεγεν αὐτῇ Αἰθίωψ, ὅτι ἐμὴ τυγχάνεις γυνὴ, τουτέστιν, ἐμὴ ὑπάρχεις, καὶ οὐχὶ τοῦ Χριστοῦ. Ναὶ μὴν καὶ εἰς τὰς εἰκόνας αὐτῆς ἐν εδείξατο ταῦτα, καὶ ἀπ᾽ αὐτῶν τὴν χάριν ἐδίωξεν, χρίσας λαθραίως κόπρον ξηρὰν καὶ ἐν τῇ κανδήλᾳ βαλών· Καὶ οὕτως τὸ ἑαυτοῦ ἔργον ἀφιέρωσεν, ὡς ἰδίαν προσαγωγὴν εἰς θυσίαν, τῷ ὀλεθρίῳ δράκοντι. Περὶ δὲ τῶν τεσσάρων κόμβων τῆς ζώνης, ἐκεῖ ἦν δεδεμένος σατανᾶς, καὶ μέχρις ὅτε ἐκάη οὐκ ἠδύνατο ἀναχωρῆσαι· ὥρισε γὰρ αὐτὴν ὑποκάτω φορεῖν αὐτὴν, ἵνα ἕχῃ· τὸν σατανᾶν εἰλιμμένον περὶ τὴν ὀσφὺν αὐτῆς.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· θαυμαστός ἐστιν Θεὸς ἐπί σε, ὅτι οὐδέν σοι ἀπέκρυψεν. Πόθεν δὲ ἐγίνωσκεν μάγος, καὶ εἶπεν αὐτῇ, ὅσα ἐκ νεότητος ἔπραξεν; Μακάριος εἶπεν· Οὐκ οἶδας ὅτι τῶν Χριστιανῶν ἀχώριστοί εἰσιν οἱ δαίμονες; διὰ τοῦτο καὶ τὰ ἔργα αὐτῶν γινώσκουσιν; ὅταν γάρ τις ὑπάγῃ εἰς μάγον, ἐρωτᾷ μάγος τὸν διάβολον τὸν ἀκολουθοῦντα τῷ ἐληλυθότι λέγων· Εἰπέ μοι, τί ἐποίησεν ἐκ νεότητος μέχρι τῆς δεῦρο. δὲ ἀχώριστος αὐτοῦ ὢν καὶ πάντα θεασάμενος, ὡς ίδίῳ αὐτοῦ συνδαίμονι καὶ συγκοινωνῷ

ἅπαντα καταγγέλλει αὐτῷ. Ὥσπερ γὰρ οἱ Ἄγγελοι ἡμῖν τοῦ Θεοῦ πολλὰ ἀπαγγέλλουσιν, οὕτως καὶ τούτοις οἱ δαίμονες ὅσα ἐπίστανται λέγουσιν. Ταῦτα τοῦ Μακαρίου λαλήσαντος, θαυμάσας Ἐπιφάνιος, καὶ τὸν φιλάνθρωπον Θεὸν ὑπερδοξάσας, ἀσπασάμενος τὸν Ὅσιον, ἀνεχώρησεν.

Ἐν μιᾷ τοίνυν τῶν ἡμερῶν πληρωθείσης τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς, καὶ τοῦ πλήθους τῆς βασιλευούσης πόλεως, βαΐοις καὶ ὕμνοις τὸν Δεσπότην Χριστὸν ἀνευφημοῦντων, ἑώρα μακάριος Ἀνδρέας ἄνδρα πολιὸν, καὶ πάνυ ὡραῖον ἐν τῇ ἁγίᾳ τοῦ Θεοῦ Σοφίᾳ, μετὰ πλήθους παραγεγονότα ἀναριθμήτου, κρατοῦντος βαΐα καὶ σταυρία, ἀστραπῆς διαυγείαν ἐκπέμποντα, καὶ ἐμελώδουν μέλος τερπνὸν καὶ ἡδὺ καὶ σωτήριον· ἕτερος δὲ τῷ ἑτέρῳ ὑποκελευόμενοι προέβαινον, ὡς ἐπὶ τὸν ἄμβωνα πορευόμενοι, ὡραῖα τὰ πρόσωπα ἔχοντες. δὲ πολιὸς ἐκεῖνος κατεῖχεν κιννύραν καὶ ἔκρουεν τὰς χόρδας ὑποφωνῶν τοῖς ψάλλουσιν, ὥστε ἐνηχηθέντα τὸν Μακάριον μεγάλως καὶ τερφθέντα τῇ θεωρίᾳ, σκιρτῆσαί τε καὶ εἰπεῖν· Μνήσθητι Κύριε τοῦ Δαυῒδ, καὶ πάσης τῆς πρᾳὁτητος αὐτοῦ. Ἰδοὺ ἠκούσαμεν τὴν Κυρίαν, τὴν Κυριοπρεσβεύτρειαν, καὶ εὕρομεν αὐτὴν, καὶ παρόμοιον τὴν Σοφίαν τὴν τερπνήν..

Ταῦτα αὐτοῦ λαλοῦντος, τινὲς τῶν σοφῶν ἐκεῖσε παρόντες, ἔλεγον αὐτῷ· Πῶς, ἔξηχε; ἰδοὺ, οὐδὲ αὐτὰ ὤρθωσας· ἆρα ἔχει τὸ ψαλτήριον ἐν τῇ τοῦ στίχου περιοχῇ τὴν Κυρὰν πρεσβεύουσαν, διά σε σημειωμένην; τί οὖν εἰσιν λαλεῖς; Ἔφη πρὸς αὐτοὺς Ὅσιος· Οἶκος καὶ οἶκος Θεοῦ ἀνάπαυσις. Οἱ δὲ τοῦτο ἀκούσαντες ἐξ ἀγνοίας ἐμώκισαν, καὶ γελοιάζοντες ἀνεχώρησαν. Ἔλεγεν δὲ ταῦτα Μακάριος, θεωρήσας τὸν Δαυῒδ μετὰ τῶν Προφητῶν ἐκεῖσε παραγεγονότα· Ἴδε φησὶν, κύρι Δαυῒδ, ὃν ἐξ ἀρχαίων γενεῶν ἔλεγες, Ἕως οὗ εὗρω τόπον τῷ Κυρίῳ, σκήνωμα τῷ Θεῷ Ἰακὼβ, ἀνάπαυσιν καὶ κατοίκησιν, ἐν πρώτοις τὴν πρεσβεύουσαν ὑπὲρ ἡμῶν τὴν μεγάλην [Δέσποιναν, ἔπειτα ταύτην τὴν μεγάλην] τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίαν· οἶκος γὰρ ἐκείνη Θεοῦ, καὶ οἶκος αὐτοῦ αὕτη· ὁποῖα δὲ μελῳδεῖ τῇ ὥρᾳ ταύτῃ τὰ νοητὰ κιννυρίσματα, ἵνα ἐμβλέπετε. Τούτων δὲ θεαθέντων καὶ λεχθέντων παρὰ τοῦ Δικαίου, ἀφεὶς εὐθέως τὴν ἐκκλησίαν, ἐξείη ἔξω, καὶ περιείῃ εἰς τὰς πλατείας, ψάλλων καὶ ὑποψιθυρίζων τοῖς χείλεσιν.

Καὶ συναντᾷ πλουσίῳ τινὶ διερχομένῳ, καὶ λέγει αὐτῷ· Δός μοι τί ποτε. δὲ ἔφη· Ἔξηχε οὐκ ἔχω. Ἔφη Δίκαὶος· Καλῶς εἶπεν ἀκρογωνιαῖος λίθος, ὅτι τρυμαλὶς οὐ χωρεῖ σε. Λέγει ἐκεῖνος· Σαλὲ ἐπ᾽ ἀληθείας, καὶ ἔστιν τρυμαλιᾶς, πάρετε, ἀπάγουσα εἰς τὴν βασιλείαν. Καὶ αὐτός· Παχὺς εἶ καὶ λιπαρὸς, καὶ οἱ πίονες τῆς γῆς δι᾽ αὐτῆς οὐ μὴ εἰσελεύσονται, ὄνος γὰρ λακτίζων ἐπ᾽ εὐθείας διὰ στενῆς ῥύμης οὐκέτι διελεύσεται. Ταῦτα ἀκούσας φειδωλὸς, ἐγέλασε, καί φησιν· Πίστευσον, κᾂν ἔξηχος εἶ, καλῶς ἡμᾶς ὕβρισας. Λέγει αὐτῷ Δίκαὶος· Εἰς πλησμονὴν μέν εἰσιν αἱ μέλισσαι· ἀλλ᾽ ἄλλαι μέν εἰσιν εἰς ἴασιν, ἄλλαι δὲ εἰς ἐξίασιν· ὡσαύτως δὲ καὶ μύρμηκες· ἀλλ᾽ ὥσπερ θάλασσα, καὶ δράκων, καὶ ἅδης ἀκόρεστοι καὶ ἄπλειστοι τυγχάνουσιν, οὕτως καὶ οἱ πλούσιοί εἰσιν. [Οὐ δυνηθεὶς δὲ καρδάναι αὐτὸν, ἀποδυσπετήσας ἀνεχώρησε, λέγων πρὸς ἑαυτόν·] f τύφλωσις ψυχῆς καὶ πώρωσις! πῶς ἰσχύσωμεν ἰδεῖν ἡμεῖς οἱ ἀνελεήμονες Κυρίου τὸ πρόσωπον; τῆς μιαρᾶς προαιρέσεως, καὶ ψυχρᾶς συνειδήσεως! πῶς καθάπερ λίθοι ἄψυχοι τὰ πρὸς τὸν Θεὸν διακείμεθα,

καὶ οὐ φροντίζομεν οἱ ἐλεεινοὶ, ὅτι ὧδε γινόμεθα, καὶ ἀλλαχοῦ ὑπάγομεν; καὶ ποταπὴν ἀπολογίαν θέλομεν δοῦναι τῷ φοβερῷ ἐκείνῳ καὶ ἀπροσοπολήπτῳ Δικαστῇ; Ἀλλ᾽ ἐπειχθῶμεν καὶ ἡμεῖς, ψυχή μου, πρὸς τὸ προκείμενον, καὶ πάλιν τῷ μύλωνι ἀλήθωμεν· οὐ μακρὰν γὰρ καὶ ἀπίομεν ἐκεῖθεν, ὅπου ταγὴ φίλτατος, καὶ τὸ ὕδωρ τὸ μελίῤῥυτον· ἄγωμεν ταπεινὸν παραπεφυρμένον ὀνάριον, ὡς τὸν Κύριον πῶλος· τὴν πνευματικὴν ἐργασίαν ἑλώμεθα, ἵν᾽ ὅταν τὸ μὲν ἀφίεται, τὸ δὲ παραλαμβάνεται, κατοφθῶμεν εἰς ἀπάντησιν τοῦ Κυρίου ὑπὸ τῶν ἁγίων Ἀγγέλων.

Ταῦτα εἰρηκὼς, ἔβαλεν σάσειν καὶ τρέχειν· οἱ δὲ καθεζόμενοι ἐν ταῖς ἐργασίαις πρὸ τῶν θυρῶν αὐτῶν, καὶ οἱ διοδεύοντες, βλέποντες σάσοντα αὐτὸν, ἔλεγον· Δῆσαι τὸν ὄνον, δῆσαι τὸν ὄνον. δὲ Μακάριος ἔλεγεν· Θάψατε τοὺς ὄνους, θάψατε, ἐπειδὴ τελευτήκασιν. Ἔλεγεν δὲ Ὅσιος πρὸς αὐτούς· Ὅτιπερ ἐμὸς ὄνος, κᾂν λακτίζει, εὐσεβῶς ζῇ· δὲ ὑμέτερος ἤδη τέθνηκεν ὑπο τῆς ἁμαρτίας καὶ σέσηπται, καὶ πρὸς τὸ μὴ g πνέειν τοὺς ἀνθρώπους, ἐπιδέεται ταφῆς.

[136] [Nocturnas dæmonis tentationes] Nocte quadam, ita permittente Domino, assumpsit diabolus plurimam secum dæmonum rutilantium ab igne turmam, ac repente intempesta noctis hora adest Epiphanio dormienti: qui, aperiente ei aures Domino, percepit statim tumultuantem advenientium catervam; nihil tamen in se timoris motionisve persensit, utpote firma in Deum fiducia suffultus. Inceperunt itaque ignei, quos dixi, dæmones lascivas Epiphanio cogitationes injicere, & carni inhonestas libidinis faces admovere: quæ quanta cum patientia perferebat pudicissimus adolescens, tanta cum fiducia divinam opem præstolabatur. Apparebant autem ferocium belluarum formis dæmones; quidam in feras transformati terrorem incutere nitebantur, quidam assumpta draconis, lupi, scorpionis specie, magno cum impetu irruebant, quasi devoraturi; utque summatim dicam, nihil non agebant, quo perturbarent adolescentem. Qui conspecta malorum dæmonum insolentia: Quoniam, inquit, videam vos in vanum laborare, affligite me, per me licet; ecce enim capio gladium, quem Dominus mihi elargitus est, [cum superasset Epiphanius,] eumque in vos converto. Simul hæc dixit, simul ad Deum manus cum lacrymis tollens, Psalmum nonum exorsus est; cumque illuc: Increpasti gentes & periit impius, nomen ejus delesti; &, Inimici defecerunt frameæ in finem; &, Periit memoria ejus cum sonitu: cum, inquam, illuc pervenisset; repente sonitus de cælo auditus est, demissaque non segnius fulmine sagitta dissipavit universos, familiare suum, Væ, lamentabiliter repetentes. Atque ita machinamentis illorum liberatus Epiphanius, gloriam retribuit Deo, ad quem confugerat, & non est confusus.

[137] [mane mulierem liberatam intelligit,] Diluculo statim ad B. Andream contendit Epiphanius, hac super re illius sensum exquisiturus: at in mulierem prædictam prius incidit, sic eum appellantem; Nunc vere scio, contrivisse Dominum per te omnes inimicos meos: simulque aperuit, quæ nocte illa per visionem cognoverat. Cui Epiphanius: Præclara fides tua hæc tibi bona apportavit, nos enim miselli peccatores sumus, divinæ miserationis semper indigi. Nec plura addens, viam suam prosecutus est: moxque obvium habet B. Andream, ad ærarias officinas more suo ludentem & calcitrantem: qui ut venientem Epiphanium conspexit, leniter ridens gestiensque lætitia, propere accurrit, ac prope adstans; Vidistine, inquit, fugitivum illum, quomodo custodiat vineam Domini, quomodo cornices atque corvos arceat? Respondet Epiphanius: Contremui vehementer, mi Pater: [& Andreæ singula innotuisse,] verum nostine igneorum dæmonum contra me conatum & gravissimas ferarum, serpentium, aliorumque in perniciem meam

molitiones? Adhæc Sanctus: Plura his Dominus elisit: etenim nisi isthæc evenissent, quo pacto mulier discrimini, in quo versabatur, erepta? quo pacto cornices ceteræque volucres occisæ? quo pacto Æthiops ille tortus terræque allisus fuisset? denique illa evenerunt, ut tu experientia disceres, quanti momenti res sit, alterum alterius calamitates atque onera portare.

[138] Sermonem Andreas finierat, cum ordiens Epiphanius; Oro te, inquit, [unde actorum causam ex eo quærens,] quoniam cuncta tibi innotuerunt, dic mihi, quid zona, quid ellychnium, quid nodi in zona quaterni, quid aqua, oleum, lampas sibi velint; tum etiam, cur tantos propter istiusmodi res adversus mulierem istam tumultus excitarit dæmonium. Cui sic respondit Andreas; Si ista penitius penetrare cupis, aures arrige: quemadmodum enim nihil quidquam rerum mearum te celavi umquam, ita neque committam modo ut hæc ignores. Iste diabolo mos est, ut primum quidem e cordibus hominum divinam expellat gratiam, quo deinde liberius illa ipse occupet: neque tamen fugam inde capessit gratia, quod ullo dæmonis timore expellatur, sed quod odio capitali prosequatur atque abominetur turpitudinem peccati. Neque tamen violenter in peccatum præcipitatur homo, sed sponte sua & annuente voluntate inducitur; dæmonis quippe blandientis carnemque titillantis tentationem non ferens, scelus admittit: atque ita ex pleno consensu peccantem occupat hominem diabolus, gratia per peccatum effugata.

[139] [discit, dæmonem mulieris consensu abusum,] Et hoc modo cum muliere quoque prædicta egit inimicus dæmon. Animadvertens enim, ex toto illam corde amantem colentemque Dei, aliter non posse ad peccandum adduci; specioso mariti sibi amorem conciliandi titulo illam tentare aggressus est, mox sua sponte venefico isti accedentem: a quo dum votis suis satisfieri postulat, projecta fere omni cura animæ; attende sis, quid fecerit dæmon, ut animæ illius afferret interitum; in eaque, consentiente & necessaria ad veneficium conferente, ultro admissus commoraretur. Jussit enim parari lampadem, oleum, ellychnium, zonam, & ignem; quo sacri baptismi gratia mulierem exueret: lampas quippe, pro sacra baptismali concha; aqua, pro aqua illius sancta; oleum, pro sacro oleo; ellychnium & ignis, pro cereis accensis; zona, pro illa qua in baptismate e cincta fuerat, deposcebantur. Hisce a muliere, per impiam hypocrisin acceptis, gratiam ex ea baptismalem expulit: eademque de causa dicebat Æthiops, Mea es mulier; [ad expellendam ab ea baptismi gratiam,] id est, juris mei es, non Christi: imo & in imaginibus ejus similia operatus, gratiam ab iis fugavit, clam illas oblinendo arefacto stercore, & in lampadē conjiciendo: atque ita opus suum, uti oblationem in sacrificium offerens, pessimo dæmoni consecravit. Ad quaternos quod attinet zonæ nodos, vinctus iis adstringebatur satanas, nec poterat abire, nisi combusta zona: præceperat enim mulieri magus, illam intra vestes gestandam, quo scilicet ad lumbos circumferret dæmonem.

[140] [& quomodo illius anteacta vita innotuerit mago.] Post hæc Epiphanius; Mirabilis, inquit, in te Deus est, Andrea, qui nihil te ignorare patitur. At vero unde cognoscere magus & enarrare mulieri potuit, quæcumque a teneris annis eatenus gesserat? Cui B. Andreas: An ignoras, spiritus quosdam adesse Christianis, qui ab eorum lateribus non recedentes, quælibet eorum opera cognoscunt? Quando igitur ad magum procedit aliquis, solet hic comitem illius dæmonem percunctari, quid homo iste a pueritia ad illud usque tempus egerit: & dæmon, individuus hominis comes, opera ejus perspecta habens omnia, mago; non aliter

quam socio dæmoni aut contubernali suo, totius vitæ seriem pandit. Quemadmodum enim multarum rerum nuntii ad nos a Deo destinantur Angeli boni; ita & ad magos suos deferunt mali quæcumque norunt. Postquam Epiphanius e viro sancto didicisset vulgo tam ignota, magna defixus admiratione, & benignissimum in genus mortale Dominum laudibus prosecutus, salutato Andrea, ad alium se locum contulit.

[141] Ad finem aliquando vergebat dierum quadraginta jejunium, [Dominica Palmarum,] & urbis Constantinopolitanæ habitatores ramis palmarum sacrisque hymnis Dominum Jesum Christum venerabantur; cum virum, multa canicie & formæ dignitate insignem, conspicit B. Andreas in sacro divinæ Sophiæ templo; comitante virum turba innumerabili, palmarum ramos & cruces, fulguris in modum coruscantes, tenente, [videt psallentem David,] & jucundissimum, suavissimum ac salutare melos promente: horum alii alios modeste ad progrediendum excitabant, donec ad ambonem perventum est: omnes autem pulchritudine faciei conspicui erant quam qui maxime. Senex vero ille, quam tenebat, citharam, tam apte congruenterque psallentium concentui pulsabat, ut auditione illius summopere delectatus Andreas, exultaret præ gaudio diceretque: Memento Domine David & omnis mansuetudinis ejus: ecce audivimus Dominam quæ intercedit apud Dominum, invenimusque & illam & pariter delectabilem Sophiam.

[142] [& imitatur.] Talibus ad Andrea prolatis, nonnulli e sapientibus mundi hujus, qui forte aderant, dicebant illi: Quid hoc, stulte? neque ist hæc recte nosti? numquid Psalterium, in periodo versus, illud, Dominam intercedentem, uti tu vis, continet? Quid igitur loqueris? Quibus Andreas; Domus, inquit, & domus, Dei requies. Quo illi audito, sed non intellecto, illudentes ipsum ac ridentes abierunt. Dicebat autem hæc B. Andreas, cum videret illic Davidem cum Prophetis: Ecce, Domine David, de quo ab antiquis generationibus dicebas, Donec inveniam locum Domino, tabernaculum Deo Jacob, requiem scilicet & habitationem; ac primum quidem, intercedentem pro nobis magnam Dominam, deinde vero magnam hanc Ecclesiam Dei: illa namque Dei domus, sed & hæc est. Quam suaviter autem personat hac ipsa hora cantus citharæ, ut videatis. Atque his tum visis tum pronuntiatis, exiit vir sanctus confestim e templo, obivitque plateas psallens & labiis subsusurrans.

[143] [Divitem tenacem ægre salvandum docet:] Contigit autem, ut diviti cuidam obviam fieret, cui & dixit: Porrige mihi tandem aliquid stipis. At ille: Nihil mihi superat, stulte. Rursum Andreas: Recte pronuntiavit summus angularis lapis; quod foramen acus te non capit. Et alter: Tu vere stultus; & via, quæ ad cælum ducit, foramen est. Tum Sanctus: Tu vero crassus & obesus es; pingues autem terræ per dictum foramen non introibunt; asinus namque calcitrans in via plana, per angiportum nequit transire. Cum hæc audisset dives, effuso cum risu: Profecto, inquit, licet insanus sis, probe convitiatus es nobis. Porro Sanctus: Apes quidem admodum frequentes sunt, aliæ tamen ingrediuntur, exeunt aliæ, & simili modo cum formicis agitur. Verum uti mare, draco, & infernus insatiabiles atque inexplebiles sunt; ita & divites. Verum cum lucrari eum non posset, indoluit abiitque, ita secum loquens: O cæcitatem ac duritiem cordis! [seque ipsum ad strenue agendum animat,] quo pacto nos immites & immisericordes faciem Domini videbimus? O consilium scelestum, o animæ frigus! Quo pacto non aliter quam lapides inanimati prosequimur

quæ sancta ac divina sunt? Quomodo non melius rebus nostris consulimus miseri, cum modo hic existentes sciamus nos alio tendere? Quid quæso causabimur coram terribili illo Judice, qui citra respectum personarum sententiam laturus est? Verum accingamur & nos, anima mea, ad illa quæ instant, & manum operi admoveamus iterum; non enim multum superest temporis, cum illuc abeundum erit, ubi cibus gratissimus & potus melle dulcior invenitur: agatur stolidus corporis nostri asellus, quemadmodum pullus asini, qui Dominum portavit: eligamus operum sanctarum exercitium, ut cum aliud dimittendum, aliud recipiendum erit, conspiciamur a sanctis Angelis in occursum Domini properare.

[144] Finito hoc sermone instituit cursitare & calcitrare: [mortuis asinis peccatores comparans.] quod qui pro foribus suis opificio intenti sedebant, quique illac transibant, conspicati, clamabant: Liga asinum, liga asinum: & Sanctus similiter clamabat: Sepelite asinos, sepelite, quandoquidem emortui sunt: & ad clamantes conversus; Meus, inquiebat, asinus tametsi calcitret, pie vivit; at vester jam nunc per peccatum mortuus & putrefactus, sepulcro condendus est, ne fœtore suo homines inficiat.

ANNOTATA.

a Σαγίτα posui ego, ut congruentius, pro σαγίνη uti Ms. Vatic. & σαγήνη uti Maz. legunt: hæc enim est navigii genus.

b De Chalcopratiis lege Cangium lib. 2 cap. 16 num. 22 & disce Iudæorum illas officinas fuisse, haud procul ab ecclesia S. Sophiæ.

c Ita lego quod alias per nominativum scribebatur, παίζων καὶ σάσων: ex numero autem 144 suspicor σάσειν poni pro Calcitrare.

d Omitto hic illa, καὶ Φέρειν τῆς ὑπομονῆς γενναίως ὑπομονήν· quæ in Ms. Maz. sic leguntur: ἀνυπομόνητος ὤν.

e Hujus zonæ mentionem invenio in Euchologio Goar pag. 37 ubi dicitur de recens baptizato: Post dies septem iterum puerum deferunt in ecclesiam ut abluatur, linteisque eum solvit Sacerdos, & zonam discingit.

f Ms. Vatic. hæc latius, sed & obscurius, ita: Πρὸς ταῦτα ἀφηνιάσας μηδὲν δὲ καρδᾶναι ἰσχύσας, ὡσ εἶς τῶν παρατετραμμένων ἀναχυδιάσας αὐτὸν ἀνεχώρησεν, καὶ πρὸς αυτὸν ἔλεγεν.

g Ms. Mazar. ὄζειν.

CAPUT XIX.
Epiphanius tentationes carnis superat: & Diaconi impuri horrendum intuitus exitum, ejus peccata ab Andrea audit.

Συνέβη δὲ τῷ καὶρῷ ἐκείνῳ ἐπάραι θράσος διάβολος κατὰ Ἐπιφανίου, καὶ ἐξέκαιεν αὐτὸν τῆς πορνείας δαίμων χαλεπῶς, μεγίστῃ μανίᾳ προσφερόμενος. Ἠνιᾶτο οὖν τερπνὸς νεανίας, καὶ ἔσχαλλεν πτοούμενος μὴ μιανθῇ φίλτατος νεότης αὐτοῦ τῷ βορβόρῳ τῆς κοπρώδου δυσωδίας· πολλὰ μὲν καὶ ἐνήστευεν, καὶ ἠγρύπνει, καὶ δάκρυσιν ἐπεκαλεῖτο τὸν Θεὸν, μὴ ἐμπεσεῖν εἰς τὴν τοιαύτην ἀπώλειαν. Καὶ οὐκ ἀπηλλάσσετο αὐτῷ κατάρατος, καὶ τοῖς πονηροῖς λογισμοῖς διὰ τῆς πυρώσεως τῆς σαρκὸς ὑπαναγκάζων, εἶλκεν οἰκτρῶς a ἐν τῷ τῆς λαγνείας βορβόρῳ, καὶ τὸ τούτου ψυχικὸν κάλλος σβέσαι, ὥστε καὶ κατὰ τοὺς ὕπνους ἐφάνταζεν αὐτὸν ἀναμίγνυσθαι γύναια δυσώδη, καὶ τῇ ἁμαρτίᾳ συγγίνεσθαι. Ὁσάκις δὲ ἐφαντάζετο ἀνιστάμενος b, τρεῖς ὀγκίας ἅλατος ἤσθιεν, πικραίνων τὴν αἴσθησιν, καὶ δεινῶς ἔφερεν ὑπὸ τῆς ἅλμης· καὶ ἐν τούτῳ κατενόει τοῦ πολέμου ἐλαττούμενον.

Ἴδε δὲ κατ᾽ ὄναρ τὸν τῆς πορνείας δαίμονα ὡς ὅμοιονχοίρῳ βεβορβορωμένῳ, κεχρισμένον ἀνθρωπίας κόπρου, ἑστῶτα καὶ ἀποπνέοντα· νεανίας δέ τις λευχείμων ἠνάγκαζε πιεῖν· δὲ οὐδὲ τὸν θυμὸν ἠδύνατο φέρειν. Ἠρώτα δὲ μέλας τὸν λευχείμονα λέγων· Λέξον μοι δι᾽ ἣν αἰτίαν βιάζεις με πιεῖν τὸ ποτήριον;

δὲ πρὸς αὐτὸν ἔφη· Ἔπειδὴ σὺ ἐποίησας τὸν παῖδα Κυρίου Ἐπιφάνιον ἅλμην δριμύξασθαι τὰ ἐντὸς αὐτοῦ, τῇ δικαιοκρισίᾳ τοῦ Θεοῦ ἐταζόμενος περὶ τούτου, δίκας νῦν ὀφείλεις εἰσπραχθῆναι. Εἶπεν δὲ μέλας· Οὐαί μοι, πάτερ καὶ· προστάτα, ὅτι θέλων θεραπεῦσαί σε τούτοις τοῖς δεινοῖς περιπέπτωκα! βία, βία, ἀπό σου Ναζαρηνὲ, καθότι τὰ ἐντός μου διέπρησας! Ταῦτα εἰρηκὼς, δεξάμενος τὸ ποτήριον, βίᾳ ἔπιεν· καὶ πλησθεὶς θυμοῦ καὶ ἀσυγκρίτου πικρίας, ὀδυνόμενος ἀνεχώρησεν. Ἔξυπνος δὲ γενόμενος Ἐπιφάνιος ἀπὸ τῆς ὁράσεως, καὶ θαυμάσας εἰς τὴν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν, καὶ ταχεῖαν ἀντίληψιν, ἐγέλασε τὸ πρόσωπον τοῦ παμπονήρου δαίμονος.

Μετὰ δέ τινας ἡμέρας συναντᾷ αὐτῷ μακάριος Ἀνδρέας ἔν τινι ἐμβόλῳ ἀπὸ τῆς συνάξεως ὑποστρέφων· καὶ θεασάμενος αὐτὸν, ὑπομειδιάσας, ἔφη· Πρόβατόν εἰμι τῆς λογικῆς σου ποίμνης, καὶ ἅλμην ἀγαπῶ καὶ ἐσθίω τὸ ἅλας. Ταῦτα ἀκούσας Ἐπιφάνιος, μεγάλως ἐθαύμασεν ἐπὶ τῷ ῥήματι, καὶ φησιν· Οὐ δὲ ταῦτά σε ἔλαθεν, κύρι μέγας; ἀλλὰ τί ὅτι οὕτως με κατέλιπας; καὶ c [παρὰ μικρὸν ἐσαλεύθη τὰ διαβήματά μου]. Ἔφη Ὅσιος· Καὶ πῶς φανῇ κληθῇ τις στρατιώτης, ἐὰν μὴ τοῖς πολεμίοις ἐφεδρεύει γενναίως, καὶ συγκρούει, καὶ νικᾷ, καὶ δοκιμάζεται; πῶς δὲ καὶ d [γνώσεται ἀντικείμενος ποίας ἰσχύος εἶ, ἐὰν μὴ συνάρῃ πόλεμον μετά σου] ἐὰν μή σε ἵδῃ συμβάλοντα; καὶ πῶς λήψῃ μισθὸν, μὴ ὑπομείνας πειρασμὸν, καὶ τας ἐπιβουλὰς τῶν ματαίων; πάντες οἱ ζῶντες ἀγωνίζονται ἕως ἐστὶν ὥρα, καὶ ἕως ἐστὶν καὶρὸς, θλίβονται, πειράζονται, ἵνα σήμερον αὔριον τὸν σωματικὸν τοῦτον ἀποθανόντες θάνατον, συγκλείσωσίν τι ἀγαθὸν, ἵνα ἔχωσιν ἐν τῇ φοβερᾷ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως. Ὅσοι δέ εἰσιν νεκροὶ, τυφλοὶ, ἀνωφέλητοι, ἐσκοτισμένοι κατὰ τὸν ἔσω ἄνθρωπον, οὖτοι ἡδέως ὑπνοῦσιν, τρώγοντες, πίνοντες, τὴν ἄνεσιν καταδιώκουσιν, πορνεύουσιν, γαστριμαργοῦσιν, τραγῳδοῦσιν, κιθαρίζουσιν, καὶ τὰ ἐπιθυμήματα τῆς σαρκὸς εὐκόλως εἰσπράττουσιν, Θεοῦ μὴ μεμνημένοι, μὴ δὲ κρίσεως, μὴ δὲ ἀνταποδώσεως, μήτε βασιλείας οὐρανῶν· οὗτοι πάντοτε τῷ διαβόλῳ συνέρχονται εἰς τὰ θελήματα αὐτοῦ· κᾀκεῖνος ὁρῶν ματαίαν χαρὰν κατὰ τόνδε τὸν κόσμον παρέχει ὡς ἰδίοις φίλοις καὶ ὑπηρέταις· ἀλλ᾽ οὐαὶ τῇ θλίψει τῇ μενούσῃ αὐτοῖς.

Σὺ οὖν τέκνον, αἱ βίαι, ἃς λέγεις, γλυκεῖαι ἡμῖν γενήσονται, ἐὰν ὑπομένωμεν, καὶ ὡς ἀναγκάζεσαι εἰς τὴν κίνησιν καὶ πύρωσιν τῆς σαρκὸς, καὶ τῷ πονηρῷ ἀντιτάσσεσαι, καὶ γενναίως φέρεις τοσοῦτοί σοι πλέκονται στέφανοι, καὶ μισθός σου αὔξει· μὴ οὖν ὀλιγόρει, τέκνον, πρὸς ταῦτα, ἀλλὰ καρτέρει, ἵνα ἔχεις μισθὸν, καὶ γένῃ κληρονόμος τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν· σήμερον, αὔριον κόσμος οὗτος παρέρχεται ὡσεὶ ἐνὐπνιον ἐξεγειρομένου, ὡς καπνὸς ἀφανίζεται, καὶ πάντα παρέρχονται, καὶ μόνον πλανώμεθα, ὑπομονὴν ἐν τοῖς πειρασμοῖς μὴ δ᾽ ὅλως ἔχοντες· ἀκούεις ὅτι πολλαὶ αἱ θλίψεις τῶν δικαίων, καὶ ἐκ πασῶν αὐτῶν ῥύσεται αὐτοὺς Κύριος. Οὐ συνεχῶς ψάλλεις, Θλίψεις καὶ ὀδύναι εὕρησάν με, καὶ αἱ ἐντολαί σου μελέτη μού εἰσιν; οὐκ ἴδῃς ὅτι παλαιστὰς ἔθετο Θεὸς τὰς ἡμέρας ἡμῶν, ἵνα παλαίωμεν μετὰ τῶν δαιμόνων, ἵνα ἐν νυκτὶ καὶ ἡμέρᾳ γρηγορῶμεν· Προσευχώμεθα, ἀγωνιζώμεθα πληρῶσαι τοῦ Θεοῦ τὰ προστάγματα· εἰς τοῦτο οὖν τέκνον μου μὴ ἐρυθρία ὅτι πολεμεῖ σε διάβολος· χαίρου

δὲ μάλλον καὶ ἀγάλλου, εἰδὼς ὅτι ἐὰν μὴ ἐψιθῶμεν διὰ τῶν πειρασμῶν, Θεῷ ἡδύτατος ἄρτος γενέσθαι οὐ δυνάμεθα· ὑπομονῆς γὰρ ἔχομεν χρείαν [ἵνα τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ ποιἡσαντες, κομησώμεθα τὸν ἀμαράντινον τῆς δόξης στέφανον.] Ταῦτα εἰρηκὼς Ὅσιος πρὸς τὸν Ἐπιφάνιον, εὐχαριστήσας τῷ Κυρίῳ καὶ τῷ Ὁσίῳ, εἰς τὴν ὁδὸν αὐτοῦ ἀνεχώρησεν.

Ὡς δὲ ἔνδον αὐτοῦ ἐγένετο, ἰδού τις νεανίσκος προσῆλθεν αὐτῷ λέγων· Κύριέ μου Ἐπιφάνιε, ἀγαπητός σου Ῥαφαὴλ ἐν ἀσθενείᾳ περιέπεσεν, καὶ δηλοῖ σοι ὅπως παραγενόμενος ἐπισκέψῃ αὐτόν· σπούδασον οὖν, ὅτι ὡς δοκῶ οὐκέτι θεάσῃ αὐτόν. δὲ ἀκούσας ταῦτα, εὐθέως σύνδακρυς ἐγένετο, καὶ τῷ δηλάτωρι ἐπακολουθήσας, σύν αὐτῷ ἐπορεύθη· καὶ ἐλθὼν πλησίον αὐτοῦ ἐκαθέσθη, καὶ ἔγνω αὐτὸν πλησιάζειν τὸ τέλος, καὶ τῷ e βέλει τρωθεὶς τῆς ἀγάπης, ἦς πρὸς αὐτὸν ἐκέκτητο, ἐπὶ πολλὴν ὥραν ἐθρὴνει αὐτὸν, ἐπειδὴ πάνυ ἐφίλει αὐτόν. Ὡς δὲ μικρὸν ἀνέθη τοῦ ὀδυρμοῦ, ἥρξατο ἐκεῖνος κείμενος δεινῶς ἀγωνιᾷν καὶ ὀλοφύρεσθαι, ὥστε φοβηθὴναι οὐ μόνον τὸν Ἐπιφάνιον, ἀλλᾲ καὶ τοὺς ἐν τῇ οἰκίᾳ αὐτοῦ διαφέροντας. Ἐπηρώτα δὲ αὐτὸν Ἐπιφάνιος, τί παθὼν, τοῦτο διεταράχθη; Μικρὸν δ᾽ ἔτι ἐν ἑαυτῷ γενόμενος, καὶ θεασάμενος τὸν Ἐπιφάνιον ἔφη· Οἴμοι, γλυκύτατέ μου ἀδελφὲ, ὅτι πάντα τὰ ἔργα τὰ πνευματικὰ καθήρπασαν οἱ δαίμονες· καθὼς γὰρ καταχθονίζομαι τῷ πυρετῷ βαλλόμενος, ἐθεασάμην τοὺς Ἀγγέλους τοῦ Θεοῦ, καὶ τοὺς πονηροὺς δαίμονας, καθ᾽ ὅτι ἐζυγοστάτησαν τὰ ἐμοὶ πεπραγμένα f, καὶ ὑπερηκόντισαν τῶν ἀγαθῶν τὰ φαῦλα· καὶ πέπεισμαι ὅτι οὐ μὴ κατασκηνώσω εἰς τὰς μακαρίας σκηνὰς τῶν δικαίων, ἀλλὰ ἀπελεύσομαι εἰς τὸ πῦρ τὸ ἐξώτερον· ἴδον γὰρ ἐγὼ ὅτι λυπηθέντες οἱ ἅγιοι Ἄγγελοι ἀπ᾽ ἐμοῦ ἀνεχώρησαν, ἐν δὲ τῷ αὐτοὺς ἐξέρχεσθαι, εἶς ἐξ αὐτῶν εἴρηκέ μοι· Οὐαί σοι ταπεινὲ, ὄτι κακῶς ἐχρήσω τῷ βίῳ σου. Ὡς δὲ ταῦτα εἴρηκε, ἐμμανὴς γενάμενος κατ᾽ αὐτοῦ διάβολος, ἐνεποίησεν ἐν τοῖς ἐγκάτοις αὐτοῦ θόρυβον πολὺν καὶ τάραχον· καὶ ἢν κείμενος σωβῶν καὶ σπαραττόμενος; καὶ ἀπρεπῆ τινα ληροδούμενος.

δὲ Ἐπιφάνιος συμπαθήσας ἄγαν τῇ ψυχῇ αὐτοῦ, καθεζόμενος, εὐχὴν μετὰ δακρύων ἐν τῷ κρυπτῷ ταμείῳ ὑπὲρ αὐτοῦ τῷ Κυρίῳ προσφερόμενος, ὅπως κᾂν τοῦ παραδειγματισθῆναι αὐτῷ μὴ γένηται ἔφοδος. δὲ σατανᾶς μετὰ τῶν δαιμόνων αὐτοῦ ἐκεῖσε ἐφεδρεύων, συνῆκε τὸν Ἐπιφάνιον προσευχόμενον· θράσος φοβερὸν κακομήχανος κεκτημένος, διὰ τὸ ἤδη τὸν ἀσθενοῦντα ὑπαίτιον αὐτὸν πεφῃνέναι· καὶ ἐβουλεύσατο κατακρημνίσαι τὸν Ἐπιφάνιον ἐν ᾧ ἐκαθέζετο θρόνῳ, ἐν τῷ σύνεγγυς ὄντι καταῤῥάκτῃ τοῦ οἰκήματος. Γνοὺς δὲ τῷ πνεύματι παῖς, ταχέως ἀναστὰς ἀπρονόητον τὴν βουλὴν αὐτοῦ ἐποίησεν. Ἀποτυχὼν δὲ παμμίαρος τοῦ σκοποῦ αὐτοῦ, ἤρξατο πάλιν τοῦ παραδειγματίζειν τὸν ἐλεεινὸν ἐκεῖνον· καὶ εὐθέως κείμενος, ἤρξατο τίλλειν τὸν ἑαυτοῦ πώγωνα, και μετέπειτα ὥσπερ αἰγίδιον φωνάζον, καὶ πάλιν τὴν γλῶσσαν ἔξω ἐκβάλλων ἐσεληνίαζεν ἀσέμνως, καὶ πάλιν ὥσπερ κύων ποιμνίου βαρέως βαβίζων εἴς τοὺς παρεστῶτας, ὥστε φοβηθῆναι φόβον μέγαν πάντας τοὺς ὁρῶντας τὸν ἑαυτοῦ βαβίζοντα δαίμονα. Οἱ δὲ ἐκεῖσε εὑρεθέντες ἠρώτουν τὸν Ἐπιφάνιον, πόθεν εἰς αὐτὸν τοιαύτην ἐξουσίαν ἐλαβεν διάβολος, ἵνα τοιαῦτα πράττῃ.

δὲ εἶπεν πρὸς αὐτούς· Ἀδελφοἰ μου; ἐγὼ εἰς τοῦτο οὐδὲν ἐπίσταμαι φθέγξασθαι, πλὴν στοχάζομαι, ὅτι μεγάλῳ παραπτώματι ἦν συμπεποδισμένος, καὶ οὐδ᾽ ὅλως ἀπέστη ἐξ αὐτοῦ μέχρι τῆς δεῦρο, οὐκ ἐξήγγειλεν, οὐ μετενόησεν, διὰ τοῦτο τοὺς ἀμετανοήτους κληρονομεῖ διάβολος· Ἐν τῇ τοιαύτῃ οὖν ἐξετάσει ἐκεῖνος τὸν βίον κατέλυσεν.

Ἐν μιᾷ οὖν ἡμέρᾳ εὑρηκὼς Ἐπιφάνιος τὸν μακάριον Ἀνδρέᾳν, διηγήσατο αὐτῷ ἅπαντα, και παρεκάλει μαθεῖν, δι᾽ ἢν αἰτίαν οὗτος ταπεινὸς καθάπερ κύων ὑλακτῶν τετελεύτηκεν. Ἀπεκρίθη Ὄσιος πρὸς αὐτὸν καὶ λέγει· Ἐκεῖνος φίλος σου μοιχὸς ἦν καὶ μνησίκακος ἄνθρωπος, ἐῶν γὰρ τὴν ἑαυτοῦ σύμβιον, τῇ θεραπαινίδι αὐτοῦ ἀδεῶς συνεμίγνυτο· Διάκονός τε χρηματίζων, οὐκ ἔφριττε τὴν φοβερὰν δύναμιν τῆς ἀπροσίτου θεότητος ταλαίπωρος· καὶ εἰδὼς αὐτὸν ἁμαρτωλὸν οὐχ ἡσύχαζεν, ἀλλὰ μοιχεύων, φορῶν τὸ φελώνιον αὐτοῦ ἱεράτευεν, καταφρονῶν τῶν ζωοποιῶν έκείνων καὶ ἀθανάτων μυστηρίων· καὶ εἴκαζεν ὅτι λαθεῖν ἔχει Κυρίῳ τῷ Θεῷ ἡμῶν. Ἱερεὺς γὰρ πόρνος, καὶ Διάκονος μοιχός τε καὶ πόρνος, ἐπικατάρατοι ἔσονται Κυρίῳ τῷ Θεῷ πολὺ γὰρ ὀφείλει καθαρὸς εἶναι τῷ ἁγίῳ θυσιαστηρίῳ παριστάμενος· Σὺ γὰρ οἶδας τέκνον ὅτι Θεὸς ῥυπαροὺς ὑπηρέτας οὐ χρήζει· μισεῖ γὰρ γενεὰν μοιχαλλίδα καὶ ἁμαρτωλόν. Εἰκάζουν τινὲς τῶν ἀνθρώπων, ὅτι μῦθός ἔστιν τὰ τῶν Χριστιανῶν διαγγέλματα· ὅθεν τινὲς καὶ ἀηδίαν φαντάζονται, λίθοις βυθοῖς ἀμαυρούμενοι, καὶ ἐντεῦθεν ἀδεῶς ποιοῦσιν τὰ καταθύμια· καὶ οὐκ οἴδασιν ποῖός ἐστιν δράκων ἄγαριος καὶ πικρὸς, τοῦ κόσμου ἄρχων φημὶ, ἀποστελλόμενος εἰς ἑνὸς ἑκάστου θάνατον τοῦ ἐρευνᾶν τὰ πονηρὰ ἔργα, καὶ δίκην λαμβάνειν μετὰ τῶν Ἀγγέλων τοῦ Θεοῦ περὶ τῶν ἁμαρτησάντων ψυχῶν, ποῦ πῶς εὕρῃ τὴν ψυχὴν τὴν τὸ σκότος ἀγαπήσασαν, ὅπως κληρονομήσῃ αὐτήν.

Πολλοὶ οὖν μετὰ χαρᾶς πορνεύουσιν, καὶ μετὰ δώρων καὶ ξενίων μοιχεύουσιν, καὶ κατασήπουσιν τὴν τῆς ψυχῆς οὐσίαν, καὶ οὐκ οἴδασιν ποῖος ἐμπρησμὸς τοῦ θανάτου καὶ θλίψις ὀδύνη αὐτοὺς περιμένει, καὶ πικρία, καὶ φρίκη, καὶ συντριμμός. Μετὰ δὲ ταῦτα, Κύριε, φεῖσαι. Τὶς γὰρ ἐκεῖνα δύναται διηγήσασθαι ἅπερ καὶ οἱ Ἄγγελοι ἐννοοῦντες φρίττουσι καὶ τρέμουσι; Τοιοῦτον γάρ ἐστιν τὸ πῦρ ἐκεῖνο, καθ᾽ ὅτι καὶ αὐτῆς τῆς ἀσωμάτου φύσεως ἅπτεται, φοβερῶς καὶ ἀποτόμως, τῆς ἀγγελικῆς λέγω, παραπέση, ἐξ ἧς καὶ οἱ δαίμονες. Οὐκ ἤρκει γὰρ αὐτῷ σύμβιος αὐτοῦ ἣν εἶχεν πανάθλιος· ἀλλὰ καὶ τῆς δούλης ἐγλίχετο, τὴν αἰσχύνην τοῦ διαβόλου ἐργαζόμενος, ἀπεστύβασεν τὰ χρέη τῆς ψυχῆς αὐτοῦ μέχρι τέλους. Ἦλθε τὸ τέλος, ἦλθεν δράκων, ἦλθον καὶ οἱ ἅγιοι Ἄγγελοι, ἐψηλάφησαν τὰ κατ᾽ ἀὐτὸν, καὶ εὑρόντες τὴν ἐλεεινὴν αὐτοῦ ψυχὴν μεμιαμμένην καὶ g σήπουσαν καὶ ἀπόζουσαν καὶ ἀλειμένην κόπρον καὶ τέαφον, καὶ ἀπεστράφησαν, καὶ ἐπεσπάσατο αὐτὴν διάβολος, καὶ ὡς ἠγάπησεν παρεδειγμάτισεν αὐτόν. Ἱερεὺς γὰρ πολλὴν ἔχειν ἀκρίβειαν ὀφείλει, ὅπως μὴ ἐφάμαρτον εἰσέρχεται· οὐ μόνον οὐδὲν ὀφελεῖ, ἀλλὰ τοὐναντίον καὶ ἁμαρτίας προσθήκην δέχεται· δι᾽ αὐτὸν γὰρ ἐκεῖ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον οὐ κατέρχεται, καὶ ὑστεροῦνται οἱ ἐκεῖ σεσυνηγμένοι τῆς χάριτος τοῦ ἁγίου Πνεύματος.

[145] Contigit per illud tempus, impudicitiæ dæmonem erigere cornua contra Epiphanium, [Epiphanius, carnis stimulis agitatus.] & magno furore actum, libidinis ei facies subjicere. Quamobrem castissimus adolescens dolore angi, animo consternari, ac metuere, ne forte adolescentia sua fœdissimo sordidi peccati luto contaminaretur: hinc & jejuniis vigiliisque crebro se dabat, divinamque cum lacrymis invocabat opem, ut ne istiusmodi animæ suæ ruinam incurreret. Non tamen continuo minus infestus dæmon institit, ingerendo per carnis stimulos cogitata prava, quibus ipsum conabatur in libidinis cœnum miserabiliter immergere, & præclaram animæ pulchritudinem extinguere; hinc & phantasmata ei varia objiciebat per quietem, videlicet cum mulieribus putidis ipsum rem habere & peccato consentire. [gustato sale eos reprimit:] At Epiphanius, quoties talibus imaginibus inflammabatur ad libidinem, uncias tres salis masticabat, gustus sensum excrucians, & salsedinem ægerrime ferens: cogitabatque interea cum timore, ne forte in isto bello inferior foret.

[146] Tum vero in somnis conspicuum habuit luxuriæ dæmonem, simillimum lutosæ sui, excrementis humanis oblitum; stabat autem, & graviter spirabat; illi vero ex opposito stabat & juvenis candidatus, qui, quod manu tenebat acerbissimum

poculum, & verberibus adigebat dæmonem ipsum evacuare. Dæmon vero, impos sui præ furore, interrogabat candidatum adolescentem, cur se ad hauriendum scyphum illum adigeret. Cui ita respondit ille: [eoque ipso dæmonem torquet:] Quoniam tu famulum Domini Epiphanium salsedinis acrimonia coëgisti excruciare viscera sua, examinato æqua justitiæ divinæ trutina facto tuo, pœnas pendere meritas te oportet. Tum diabolus: Heu me, pater princepsque satana, quia famulari tibi volui, in hasce calamitates incidi! o vim, o violentiam tuam, Nazarene! quia viscera mea flammis combussisti. Quæ cum dixisset, arreptum poculum violenter exhausit; repletusque furore & incomparabili amaritudine, lamentabundus se inde proripuit. Post hanc visionem evigilans Epiphanius, Dei benignitatem promptumque auxilium admiratus, nequam dæmonem derisit.

[147] Post dies aliquot occurrit Epiphanio B. Andreas in porticu quadam, [quod absentem Andream non latet:] a sacro Officio rediens; cumque illum vidisset: Ego, inquit, gregis tui ovis sum, salsedinem amo, & sale vescor. Audiit hæc Epiphanius, & audita miratus vehementer; Neque illa, inquit, te latuerunt, magne Domine? Verum quid causæ fuit, quod me ita deseruisti? propemodum commoti fuerunt gressus mei. Ad hæc ita suaviter Sanctus: Etenim quo pacto appareat aut nominetur aliquis generosus miles, nisi & hostibus insidiari, & eosdem propulsare ac vincere, seque demum bello probare noverit? Quo pacto exploratum habebit adversarius, quanta polleas virtute, nisi tecum fuerit congressus? Quo denique pacto mercedem obtinere poteris, si tentationes non sustinueris, [ab hoc autem doctus tentationum utilitatem,] nec insidias dæmonū non expertus fueris? Quotquot in mundo vivunt, dum tempus patitur, certant, affliguntur, tentantur; ut si hodierna crastinave luce humanitus quiddam forte acciderit, conclusa secum bona opera exportent, ne nihil inveniant in tremendo judicii die. Quicumque autem mortui, cæci, inutiles, tenebris involuti sunt quoad hominem internum, illi suaviter somnum capiunt, deliciis in cibo potuque fruuntur, sectantur otium; impudicitiæ, gulæ, comediis, musicæ operam dant; desideria carnis prompte exequuntur, immemores Dei, judicii, retributionis, regni cælorum. Hi sunt, qui diabolo adhærentes, ubique voluntati ejus obsequuntur: ille vero id probe cognoscens, vicissim favore suo vano atque inani illos, tamquam amicos famulosque suos, prævenit in hoc mundo. Verum væ, væ! propter calamitatem, quæ miseros illos manet.

[148] Tu itaque macte animo, fili; violentia, de qua loqueris, jucunda nobis erit, si patienter sustinuerimus; cum vero ad pravas motiones impelleris paterisque stimulos carnis, [ad easque sustinendas animatus,] si restiteris fortiter inimico ac generose toleraveris insultus, totidem tibi plectuntur coronæ, & mercedi tuæ cumulus accedet immensus. Noli igitur, cum talibus impeteris, oscitari; sed perfer longanimis, ut reposita tibi præmia consequaris aliquando, heres regni cælestis factus. Serius ocius transit hic mundus, ut somnium expergiscentis; evanescit uti sumus, & cuncta quæ sunt, prætereunt: nos autem una solum re decipimur, cum in tentationibus atque adversis patientiam abjicimus. Audivisti sȩpe istud Psalmi, Multȩ tribulationes justorum; & ex omnibus eripuit eos Dominus. [Ps. 33, 20 Ps. 118. 143] Nonne psallis identidem: Tribulatio & angustiæ invenerunt me, in mandatis tuis meditabor? Nonne scis, luctatores a Deo constitutos nos esse in diebus nostris, ut diu noctuque vigilantes, prælium cum dæmoniis committamus? Oremus igitur certemusque præcepta Domini

mini adimplere; neque erubescendum tibi est, fili mi, quod te impugnat diabolus; sed gaudendum potius & exultandum, utpote probe scienti, non posse nos gratum Deo panem fieri, nisi per tentationem belle subactos atque coctos: patientia enim nobis necessaria est, ut voluntatem Dei perficientes, immarcessibilem gloriæ coronam auferamus. Talia ubi Epiphanius a Sancto dicta exceperat, gratiis Deo ipsique persolutis, viam suam relegit.

[149] Jamque domum suam ingressus fuerat, cum ecce tibi adolescens aliquis propere accurrens, [vocatur ad moribundum amicum:] ita ipsum alloquitur: Domine mi Epiphani, perdilectus tibi Raphaël in ægritudinem incidit, jubetque renuntiari tibi, ut se invisas: propera igitur, quia uti mihi persuadeo, superstitem vix reperturus es. Audito nuntio, confestim perfusus lacrymis, comitem se nuntianti adjunxit; domumque amici ingressus, prope lectum consedit. Animadverso autem, proxime ipsum a morte abesse; amoris, quo sodalem suum prosequebatur, jaculo saucius, diu multumque decumbentem lamentatus est, quoniam diligebat multum. Ubi vero paululum se remisit Epiphanii dolor, cœpit æger animam agere atque ejulare tam horrendum in modum, ut ingens domesticos omnes, non modo Epiphanium, terror occuparet. Interrogante autem hoc, cur tantopere turbaretur; respirans aliquantulum atque intuens interrogantem: Heu me! inquit, jucundissime amice; [quem desperare invenit,] cuncta opera mea bona dæmones diripuerunt. Nam cum febri prostratus jacebam, vidi tum Angelos Dei bonos, tum malos inferni, omnia seu recte seu perperam a me gesta bilance appendere, iniquis operibus subsidentibus & leviorem recte factorum lancem in altum extollentibus. Atque hinc in animum cogor inducere, nullam in sanctis Justorum tabernaculis mihi sedem vacare, abituro in flammas exteriores. Vidi etenim, vidi Angelos sanctos mœsto flebilique vultu hinc recedere, dicente mihi inter recedendum uno: Væ tibi, miser adolescens, quia dato ad vivendum spatio abusus es. Ubi finem dictis suis imposuerat æger, furentis adversum se dæmonis impetum sensit, animam ipsius vehementer turbantis ac consternantis; jacuitque deinceps vellicans ac lacerans vultum, & insolentes quosdam sermones effutiens.

[150] Interea Epiphanius, summa commiseratione animæ illius tactus, in secreto cordis conclavi cum lacrymis offerebat preces suas Domino, [& non sine periculo sue] supplicans pro amico, ut ne incesseretur castigareturque tam immaniter a dæmonio. At vero ubi satanas, cum reliqua dæmonum turba, in omnia sedulo intentus, deprehendit orantem Epiphanium (erat enim mali machinator insolentior audaciorque, quod illi jam nunc adjudicatus videretur æger) consilium iniit præcipitandi pium adolescentem cum sede sua in propinquam domui cataractam. Verum Epiphanius, præcognito machinatoris consilio, confestim surgendo irritum atque inane illud fecit. Dejectus itaque spe sua & intento nequissimus dæmon, rursum se ad ægrum divexandum convertit: qui mox evellere sibi barbam, tum clamore suo vocem caprorum imitari, alias exerta turpiter ex ore lingua lunaticum agere, alias denique instar pastoritii canis tam terribili in adstantes latratu furere, ut magno omnes corriperentur metu, [frustra juvare conatur.] videntes dæmonem per os adolescentis latrare: percunctabantur autem ex Epiphanio, unde tantum liceret diabolo, tam terribilia patranti. Quibus Epiphanius: Nescio equidem, Fratres mei, quid ad hæc responsi dem; nisi quod existimem, gravis cujusdam sceleris ipsum

conscientia teneri, quod in hunc usque diem identidem admissum nec confitendo nec pœnitendo delevit; ac propterea, uti impœnitentes solent, in dæmonis transiit potestatem. Æger autem tales inter cruciatus ac tormenta vivendi finem fecit.

[151] Epiphanius aliquanto post obviam factus B. Andreæ, [deinde ex Andrea discit ideo damnatum,] narravit ei seriem totius rei, cupidus ex illo discere, quamobrem infelix iste adolescens latrando in modum canis e vivis abiisset. Cui ita Sanctus: Tuus iste sodalis, mœchus & injuriarum imprimis memor fuit: sua namque conjuge repudiata, cum ancillula sua per summum scelus rem habuit: cumque Diaconi fungeretur munere, non exhorruit tremendam inaccessibilis Deitatis potentiam infelix; sed peccatis, quibus se immersum penitus non ignorabat, peccata addere non cessans, atque adulteriis crebris se polluens, induto sacro pallio divinum munus obibat, nulla vivificorum atque immortalium mysteriorum reverentia: quin etiam opinabatur, clam Deo ac Domino nostro sua crimina esse. Sacerdos quippe scortator, & Diaconus adulter atque fornicarius, maledicti erunt Domino Deo: oportet enim vitæ integrum purumque esse, [quod Diaconi munus adulteriis inquinaverit,] qui sacris altaribus adstant. Nosti quippe, fili, coinquinatos peccati sordibus ministros rejici a Deo, utpote progeniem adulteram & peccatricem odio capitali prosequente. Sunt tamen, qui opinantur sacra Christianorum Euangelia fabularum loco habenda; unde & morosis cogitationibus intenti, quasi subterraneo ædificio latitarent, posita verecundia ac timore, genio suo indulgent; ignari profecto, quantus sit quamque ferus & infestus draco, princeps, inquam, mundi hujus, qui mittitur ad unumquemque moribundum, ut discutiat iniqua opera & lite contendat cum sanctis Dei Angelis quoad animas peccatrices; adducturus utique in medium, ubi & quomodo invenerit animam tenebras studiose sectatam; quo eam suæ vindicet potestati.

[152] [securus gehennæ sibi paratæ.] Plurimi igitur cum gaudio scortantur, plurimi donis muneribusque copiam adulterandi sibi comparant, animæ suæ substantiam exhaurientes: & numquam serio recolunt, quale sibi post mortem incendium, quanta tribulatio, quantus dolor, amaritudo, horror, contritio maneant. Denique, propitius esto, Domine. Quis enim illa queat narratione prosequi, ad quorum memoriam Angeli quoque ipsi præ horrore contremiscunt? Talis quippe ignis illius in comburendo vis est, ut ipsam quoque corporis expertem naturam, Angelicam dico, qua spiritus cælo deturbati constant, terribiliter & rigide pervadat excrucietque. Porro sodali isti tuo infelici neutiquam sufficiebat uxor sua: sed & ancillæ turpi captus amore, scelus diabolicum admisit, & animæ suæ debita ad mortem usque magis & magis cumulavit. Venit tandem supremus vitæ dies, adfuit draco infernalis, adfuere sancti e cælo Angeli; universa hominis acta judicio acri discusserunt; comperientes vero animam ejus omni ex parte pollutam, putidam, fœtentem, stercore & sulphure oblitam, inde abierunt; rapiente misellam diabolo, & pro lubitu suo divexante. Sacerdos enim studiose admodum invigilare debet, ne peccato commaculatus in ecclesiam ingrediatur: nam tantum abest ut sic prodesse possit alicui, ut contra peccatum suum adaugeat: ipse enim in causa erit, quo minus istic gratia sancti Spiritus descendat, quique congregati sunt illa privabuntu.

ANNOTATA.

a Inserebatur hic ἐνσθῆναι.

b Insertum erat, βράζων τὴν φύσιν. Quod autem continuo sequitur τρεῖς ὀγκίας, in Mazar. legitur τρεῖς οὐγγίας.

c Ms. Vatic. ὶδοὺ βιάσας με πονηρὸς δαίμων προσήγαγεν.

d Ms. Vatic. γνώσει, ἐὰν μή σε ἴδῃ συμβάλοντα πόλεμον, μετὰ τοῦ διαβόλου.

e In Ms. Vatic. vitiosißime scriptum erat, δέει κληθείς.

f Hinc incipiendo magna lacuna est in Ms. Mazarin. quæ producitur, usque ad hæc verba numeri 154 Ἐπίσταμαι γάρ.

g Ita correxi, pro σεσιπῶσαν, uti habebatur.

CAPUT XX.
De anima & de mundi creatione rebusque divinis Epiphanium sublimiter docet Andreas.

Ταῦτα τοῦ Δικαίου λέγοντος μετὰ Ἐπιφανίου, Κυριακὴ ἦν πρωῒ, καί τις Ἄρχων διέβαινεν πρὸς παλάτιον. Οὗτος παρενοχληθεὶς εἰς τὴν τῆς σαρκὸς πύρωσιν εἰς ἐπιθυμίαν τῆς γυναικὸς, ὅθεν καὶ συνεγένετο μετ᾽ αὐτῆς. Ὡς δὲ προήρχετο εἰς τὸ παλάτιον, καὶ πλησίον τοῦ Δικαίου ἐγένετο, βλέψας εἰς αὐτὸν Μακάριος, ἔγνω τὰ κατ᾽ ἀὐτὸν τῇ ἁγίᾳ Κυριακῇ διαπραξάμενον, καί φησιν πρὸς αὐτόν. Ἴδε ἔξηχος, ὃς ἐμίανε τὴν ἁγίαν Κυριακὴν, καὶ ἀπέρχει μιᾶναι καὶ τὸ παλάτιον. Ἐκεῖνος δὲ ὡς ἤκουσεν, κατεπλάγη μεγάλως, καὶ ὑπομειδιάσας παρῆλθεν. Διηγήσατο δὲ τοῦτο τοῖς φίλοις αὐτοῦ καὶ οἱ μὲν ἐθαύμαζον, οἱ δὲ ἠπίστουν, οἱ δὲ ἔλεγον ἀπὸ δαιμόνων λέγειν αὐτὸν ταῦτα. δὲ Ἐπιφάνιος ἐθαύμασεν ἐπὶ τῇ προγνώσει τοῦ δικαίου ἀνδρός. δὲ Μακάριος λέγει πρὸς αὐτόν· Ταύτῃ νυκτὶ εἶδον γυναῖκα βασίλισσαν, φοροῦσαν στέμμα βασιλικὸν μαργαρῶδες καὶ διὰ λίθων, καὶ δικαζομένην τῷ παρελθόντι Ἄρχοντι· Πῶς, φησιν, ἐτόλμησας μιᾶναι τὴν Κυριακὴν ἅθλιε; οὐ κορεῖ δι᾽ ὅλης ἑβδομάδος ἀκορέστως ὑλακτεῖν εἰς τὴν ἐπιθυμίαν σου, ἀλλὰ καὶ τὴν ἡμέραν μου τὴν ἁγίαν ἀπροσκέπτως εἰσπράττεις; Μὰ τὸν νυμφίον μου Χριστὸν, εἰ δευτερώσεις, οὐ τριτώσεις! Τοῦτο εἰποῦσα ἀπέστη ἀπ ἁὐτοῦ. Ἐγὼ δὲ τοῦτο θεασάμενος, τέκνον μου, ὀδυνηθην τὴν καρδίαν μου, καὶ ὠνείδισα αὐτὸν, ἴσως σωφρονισθῇ. Εἰ δὲ δευτερώσεις οὐ τριτώσεις, τουτέστιν, ἐξαιτήσομαι δρέπανον κατά σου, καὶ θερίσω σε. Ἀφ᾽ ἧς γὰρ ἀποθάνῃ ἄνθρωπος, οὐκέτι λοιπὸν ἀμαρτάνει, οὔτε δικαίως πράττει· λυθείσης γὰρ τῆς ψυχῆς τοῦ σώματος, καὶ κατάπαυσιν δεξάμενος.

Ἔφη πρὸς αὐτὸν Ἐπιφάνιος· Δέομαί σου, εἰ εὗρον χάριν ἐναντίον σου, ἀπάγγειλόν μοι τὸ, ποταπή ἐστιν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου. Ἐπίσταμαι γὰρ αὐτὸς ἔγωγε μικρὸν τὰ περὶ αὐτῆς, ἀλλ᾽ οὐ πληροφοροῦμαι ἐπὶ τοῖς ἐμοῖς στοχασμοῖς, ὅσον ἔχω πληροφορηθῆναι ἐπὶ τοῖς παρά σού μοι λεγομένοις θείοις ῥήμασιν. Λέγει πρὸς αὐτὸν Μακάριος· Τέκνον, ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου τὸ πᾶν ὲκείνη περίεστιν, τῆς γὰρ σαρκὸς ταύτης τοῦ σώματος ἡμῶν τοῦ πηλίνου αὕτη ἐστὶν, εἴτε ζωὴ, εἴτε καὶ Θεὸς, ἵν᾽ οὕτως εἴπω, καὶ ἄλλο τι. Ταύτῃ γὰρ ἔδωκεν Θεὸς τὴν δύναμιν ζωοποιεῖν αὐτὸ καὶ κυβερνᾷν, καὶ θάλπειν αὐτὸ, καὶ ἀναψύχειν διὰ τῆς θέρμης· ἄνευ γὰρ ταύτης τὰ σώματα ἠμῶν πηλὸς, καὶ κόνις, καὶ τέφρα καθέστηκεν.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Ἐπίστμαι τὰ τοιαῦτα καὶ αὐτὸς, ἀλλ᾽ ἐρωτῶ τις τῆς ψυχῆς οὐσία, ποταπὴ δὲ ταύτης θεωρία ἀπὸ τοῦ ἐξελθεῖν αὐτὴν ἀπὸ τοῦ

σώματος, a [ποταπόν τε τὸ γνώρισμα τῆς τε δικαίας τῆς τε ἁμαρτωλοῦ.] Ἔφη πρὸς αὐτὸν Μακάριος. οὐσία τῆς ψυχῆς νοερόν ἐστι πνεῦμα, ἐλαφρόν τε καὶ σοφώτατον σφόδρα, γαληνόν τε καὶ ἡδὺ, ἥσυχον καὶ πραότατον, τετορνευμένον εἰς ἀόρατά τινα μέλη, ὑπὲρ διήγησιν ὡραῖὰ καὶ ἥδιστα, πανευπρεπῆ καὶ καταθύμια λίαν Θεῷ καὶ ταῖς χορείαις τῶν ἁγίων Ἀγγέλων χρηματίζοντα. Κατ᾽ ἀρχὰς δὲ πάντες. ἄνθρωποι ὑπὲρ τὸν ἥλιον τρανώτερον ἀπαστράπτουσιν· αὐξανόμενοι δὲ, καὶ τῇ ἡλικίᾳ προβαίνοντες, οἵαις αὐταῖς χρησόμεθα. Οὔκ εἰσιν δὲ πάντων τῶν ἐν ἀρετῇ βιούντων αἱ ψυχαὶ ἴσαι τῇ λαμπρότητι· ἀλλὰ καθὼς ἔκαστος ἐσπευσεν λαμπρῦναι τὴν ἑαυτοῦ ψυχὴν, δι᾽ ἀγώνων θείων καὶ ἐναρέτων. Τέως δὲ, καθὼς εἴρηκα, πρὸς τις ἀγωνίζεται, φαιδρύνεται· καὶ ὅσον ἐγγύζει Θεῷ, ἀπαστράπτεται· ὅσον τις ὑπομένει θλίψεις καὶ πόνους διὰ Κύριον; ἀνάγεται πλησιάζειν Θεῷ, φωτίζεται, λαμπρύνεται, γίνεται τῇ μεθέξει Θεὸς κατὰ χάριν τοῦ ἁγίου Πνεύματος.

Ὥσπερ δέ ἐστιν σίδηρος μέλας καὶ ψυχρὸς, κείμενος δὲ ἔνδον τοῦ πυρὸς καὶ χρονίζων λαμπρύνεται πλεῖον· οὕτως καὶ οἱ ἄνθρωποι. Πῦρ ἐστιν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, μέλας σίδηρος ἡμεῖς χρηματίζομεν· ὅσον ἐπιμείνομεν τῇ νηστείᾳ, τῇ παννύχῳ στάσει, τῇ προσευχῇ, τῇ δεήσει, τῇ ἐγκρατείͅ, τοῖς νενομοθετημένοις ἡμῖν ὑπὸ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, τοσοῦτον φαιδρυνόμεθα, φωτιζόμενοι, λαμπρυνόμενοι. Τὸ αὐτὸ δέ μοι νόει καὶ ἐπὶ τῶν ἐν ἁμαρτίαις ψυχῶν· τὸ κατ᾽ ἀρχὰς οἷαν ὥραν δοθῶσιν ἐν τοῖς σκηνώμασι τῶν βασταζομένων βρεφῶν ἐν τῇ γαστρὶ τῶν ἰδίων μητέρων, ἄσπιλοι χρηματίζουσιν· ὅταν δὲ εἰς τὸν βίον ἀπολυθῶσιν, καὶ ἄρξωνται ἁμαρτάνειν, σκοτίζονται· καὶ ὅσον εἰς τὸ βάθος κακῶν εἰσέρχονται ἐν τῷ βορβόρῳ τῆς ἁμαρτίας κυλινδούμενοι, μέλανες ὡσεὶ ἀσβόλη γίνονται. Νοητῶς ταῦτα ὑπολάμβανε, τέκνον, εἰς μουθεσίαν τῆς ψυχῆς σου, ἀνθ᾽ ὧν εἶ φίλτατόν μου στρουθίον.

δὲ Ἐπιφάνιος παραλαβὼν τὸν Μακάριον, ἔρχεται εἰς τὸν ἅγιον Ἀγαθόνικον, καὶ πλησίον τῆς αὐτοῦ φιάλεως καθεσθέντες, διὰ τὸ ἤσυχον τοῦ τόπου, λέγει πρὸς αὐτὸν Ἐπιφάνιος· Εἰπέ μοι, ποῖον δημιούργημα πρὸ τῆς ἄλλων Θεὸς ἐποίησεν; ἐπεὶ ποθῷ ἀκούειν ἀπό σου, ὡς ἀπὸ πηγῆς τῆς βρυούσης μέλι καὶ γάλα. Ἔφη Ὅσιος· μὲν Θεὸς ἀεὶ ἐχρημάτιζεν σὺν τῷ Λόγῳ αὐτοῦ καὶ τῷ Πνεύματι, καὶ τὸ οἱονεὶ πώποτε οὐκ ἐχρημάτιζε τῶν ἀρτίως χρηματιζόντων, ἦν τε ἐν σιγῇ καὶ γαλήνῃ ἐπὶ τὸ αὐτὸ Ὕψιστος· οὐ γὰρ ἦν ἕτερός τις πρὸς ὃν ὁμιλήσει, ἐξαγαγὼν τὸν Λόγον καὶ Θεὸν [σὺν τῷ ἁγίῳ Πνεύματι ἀχρόνως ἀπὸ] τοῦ νοῦ καὶ πυρφόρου στόματος αὐτοῦ. Συνετῶς, τέκνον ἄκουε, ἵνα καὶ αὐτὸς ἑτέρους ὠφελῆσαι δυνήσῃ. Εἶτα ἐνενόησεν Ὕψιστος τοῦ συστήσασθαι τὸν κόσμον, καὶ ἐλάλησεν, Γενηθήτωσαν αἰῶνες· καὶ παραχρῆμα παρέστησαν. Πρῶτον εἶπεν τὸν Λόγον, καὶ γεννηθεὶς, τὸ ἔργον ἐτελείωσεν· οὗτος δέ ἐστιν Λόγος, πρὸ αἰώνων ἐκ τοῦ Πατρὸς γεννηθεὶς ἀρεύστως· τοῦτο δὲ λέγεται γέννησις τοῦ Θεοῦ Λόγου. Ὅταν γεννηθεὶς ἐκ τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς πρῶτον ἐτέθη θεμέλιον, καὶ τὸ τηνικαῦτα ἐφ᾽ ἑαυτῷ τοὺς ἀπεράντους αἰῶνας ἑδράσας, ἐτελειούργησεν. Κεῖται οὖν καὶ θεμέλιος ἐν ᾧ, καὶ πρὸς τὸν πατέρα Λόγος οὗτος, ἐπ᾽ ἐσχάτων δι᾽ ἡμᾶς ἐκ τῆς Παρθένου Μαρίας γεννόμενος ᾄνθρωπος.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Παχύτερόν μοι λέξον, τίς τῶν αἰώνων ὑπόστασις. Καὶ Δίκαὶος ἔφη· Τὸ μὴ ἐκλείπειν τοῦ εἶναι αὐτῶν τὴν παρέκτασιν· οἷον τὸ διηνεκὲς τῶν καὶρῶν καὶ τῶν χρόνων τὸ ἄπειρον· δὲ οὐσία αὐτῶν πνεῦμα ἓν, πολύμορφον καὶ θαυμαστότερον, ἑπτὰ σημείοις σταδιοδρομούμενον, ἐπὶ τούτοις ἔλαβον νοῒ οἵ τε Ἄγγελοι καὶ ἄνθρωποι· καὶ οἱ μὲν τοῦ βαδίζειν τὴν ἀρχὴν ἔλαβον, γὰρ Κύριος τὴν ζωὴν αὐτοῖς ἐχαρίσατο, προτρέπουσιν οὖν ἡμᾶς ὧς τε εἰς ἐκείνους ἀνελλιπῶς βαδίζειν τε καὶ πορεύεσθαι. δὲ ὁδὸς αὐτῶν καὶ πορεία ἀρχὴν κέκτηται, καὶ τέλος οὐ παραδέχεται εἰς τὸν αἰῶνα· ἐβάδισε γὰρ Πρωτόπλαστος ἀρχὴν τῶν αἰώνων τὴν ὁδὸν τούτων, καὶ οὔπω ἠδυνήθη ὑπεξελθεῖν αὐτῷ δι᾽ ἡμᾶς· ἐπειδήπερ ἡμεῖς κᾀκεῖνος ἕν εσμεν, διὰ τὴν γονὴν καὶ τὸ αἷμα· ἕως νῦν γὰρ οἱ ἑπτὰ αἰῶνες τοῦ κόσμου τούτου, οἱ χρόνοις μετρούμενοι, οὐ συνετελέσθησαν· μετὰ δὲ τὸ πλήρωμα αὐτῶν, τότε ἀρεῖ πνεῦμα φοβερὸν Θεὸς ἐπὶ πάσαν τὴν γῆν, καὶ συναχθήσονται τὰ ὀστᾶ τῶν ἀνθρώπων, ἕκαστον πρὸς τὴν ἁρμονίαν αὐτοῦ καὶ ἐφαρμώσουσι, καὶ κολληθήσονται· καὶ ἀναβήσεται ἐπ᾽ αὐτὰ νεῦρα καὶ σάρκες, καὶ δοθήσεται ἑκάστῳ τῷ σώματι ψυχή αὐτοῦ ἄφθαρτος ἀπολυθεῖσα τῶν σκηνῶν, ἐφ᾽ οἷς νῦν καὶ ἀποκέκλεισται. Καὶ τότε σαλπίσει Ἅγγελος φωνῇ καὶ τρόμῳ, καὶ ἀναστήσονται οἱ νεκροὶ ἐν ῥιπῇ ὀφθαλμοῦ. Καὶ καταβήσεται Κριτὴς, καὶ ἀποδώσει ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ. Καὶ τηνικαῦτα λοιπὸν ἀρχὴν δέχεται ὄγδοος αἰὼν, καὶ καθώς φησιν Σολομών. Δὸς μερίδα τοῖς ἔπτα, καί γε τοῖς ὀκτώ. Πλήρωμα δὲ οὗτος αἰὼν οὐ κέκτηται· ἄξει δὲ τοὺς δικαίους ἐν ἀσυγκρίτᾡ εὐφροσύνῃ, καὶ κολἀσει διηνεκῶς τοὺς ἁμαρτωλούς· οἱ γὰρ ἄνθρωποι, ἄφθαρτοι καὶ ἀθάνατοι ἔσονται μετὰ τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν, διηνεκής τε παράδεισος, καὶ κόλασις ἀτελεύτητος, καὶ αἰὼν ἀσυντέλεστος καὶ ἀπέραντος· αἰὼν γὰρ ἑρμηνεύεται ἐκτεινόμενος ὢν ἀεὶ εἰς τὰς ἀπεράντους καὶ ἀπαροδεύτους κατοικήσεις, ἄκραν πλήρωμα μὴ κεκτημένος τὸ σύνολον.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Ποῖόν ἐστιν δεύτερον δημιούργημα τοῦ Θεοῦ; Ὅσιος λέγει· Οἱ αἰῶνες πρῶτον αὐτοῦ κτίσμα πεφῄνασιν· ἐπειδὴ γὰρ ἀσώματός ἐστιν Ὕψιστος, ἐν πρώτοις ἀσώματον, νοερόν τε καὶ ἄϋλον, τὸν περὶ αὐτὸν ἐδημιούργησε κόσμον. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Αἱ τῶν οὐρανίων δυνάμεων στρατηγίαι ἐκ μιᾶς παρήχθησαν εἰς τὸν κόσμον εἶναι, ἒν κατ᾽ ἓν, ὡς κτίσις; Ὅσιος εἶπεν· Ἠδύνατο καὶ ἑνὶ λόγῳ πάντας τοὺς ἄνω λεγεῶνας παραστῆσαι τῷ φοβερῷ θρόνῳ τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ τῆς ἀστέκτου· ἀλλ᾽ ὥσπερ τοῦ τῇδέ κόσμου ὁρώμενα στοιχεῖα ἔν καθ᾽ ἓν ἐδημιούργησεν, οὕτω καὶ τὰς ἄνω στρατηγίας τελεσιουργηθῆναι. Δημιουργήσας δὲ τὸ πολύμορφον πνεῦμα τῶν αἰώνων, απ᾽ αὐτοῦ ἐλαβεν, ὡς ἀπὸ γῆς τὸ σῶμα, καὶ τὰς ἀχράντους καὶ παναγίας δυνάμεις τῶν οὐρανίων δυνάμεων ἀποκαταστήσας ἐδημιούργησεν , ἐν πρώτοις τὰ Χερουβὶμ, ἐπειτα Σεραφὶμ, εἶτα τοὺς Θρόνους, τὰς Κυριότητας, τὰς Ἀρχὰς, τὰς Ἐξουσίας, τὰς Δυνάμεις, τοὺς Ἀγγέλους καὶ Ἀρχαγγέλους, τῶν ἄνω ἀπείρων μυριάδων καὶ χιλιάδων τῶν οὐρανίων δυνάμεων, Μιχαὴλ καὶ Γαβριὴλ, Οὐριὴλ καὶ Ῥαφαὴλ, καὶ Σαμαὴλ, οἱ πρωτεύοντες τῶν ἀσωμάτων δυνάμεων. Οὗτος Σαμαὴλ ὑπάρχει σατᾶν, ῥιφεὶς ἐκ τῶν οὐρανῶν, οὐκ ἐπειδὴ οὐ προσεκύνησε τὸν Ἀδὰμ, καθώς

τινες μυθολογοῦντες ὑπειλήφασιν (Καὶ δὴ οὐκ ἦν ἄνθρωπος ἔτι πλασθεὶς) ἀλλὰ ὅτι ἐνενόησε στῆσαι τὸν θρόνον ἐν νεφέλαις, καὶ ἔσεσθαι ὁμοιος τῷ Ὑψίστῳ, ὥστε τὴν δόξαν Κυρίου περιεφθόνησεν; καὶ διὰ τοῦτο αὐτὸν Θεὸς κατεκρήμνισεν ἄνωθεν κάτω σὺν πάσῃ τῇ στρατιᾷ αὐτοῦ, μεθ᾽ ὧν ταῦτα ἐβουλεύσατο. Τάξεις οὖν μεγάλας Θεὸς ὑπεστήσατο, μέτρῳ ἀνθρωπίνῳ μὴ ἀριθμουμένας, καθὼς εἶπεν μονογενὴς Λόγος τοῦ Θεοῦ τῷ μακαρίῳ Πέτρῳ ἐν τῷ καιρῷ τοῦ πάθους αὐτοῦ· Ὅτι ἠδυνάμην πλείους δώδεκα λεγεωνας παραστῆσαι Ἀγγέλων. Ὅθεν οὗτοι ἐξέπεσον, έκεῖθεν χορὸς τῶν σωζομένων ἀνάγεται, ὅπως ἀναπληρωθῇ τὸ δέκατον τάγμα τῶν Ἀγγέλων τοῦ Θεοῦ. Δῆλον οὖν ὅτι δευτέρᾳ φορᾷ αἱ ἄνω στρατηγίαι ἐτελεσιουργήθησαν.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· d Τρίτον Θεὸς τί ἐποίησεν; Ἔφη Ὅσιος· Ἐποίησεν Ἔρεβος καὶ χάος, σκότος καὶ ὕδωρ, πυρ καὶ ὀμίχλην, καὶ τὰ ἀφεγγῆ χωρία τῶν καταχθονίων. Τότε ὕδωρ οὐκ ἦν ἑστὼς, ἀλλὰ κλυζόμενον καὶ κινούμενον· πνεῦμα γὰρ Θεοῦ ἐπεφέρετο, ὥς φησιν Γραφὴ, ἐπάνω τοῦ ὕδατος, καὶ εὐθυπόρως ἐπήγαγεν αὐτῷ εὐθέτως, καὶ. περιέθαλπε τὸ πνεῦμα τοῦτο. Οὐχὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἦν, μὴ γένοιτο, ὥς τινες ὑπειλήφασιν· πνεῦμα δὲ ἦν καὶ αὐτὸ διμιουργηθὲν, ἀφ᾽ οὗ οἱ ἄνεμοι ἐτελεσιουργήθησαν. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Πῶς ἐστιν γεννήτωρ Πατὴρ, καὶ γεννηθεὶς Υἱὸς, καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον; Ὅσιος εἶπεν· Ἐκ τῆς τοῦ ἀνθρώπου συνθέσεώς ἐστιν τὸ πᾶν κατοπτεῦσαι· νοῦς γὰρ Πατὴρ, λόγος Ὑιὸς, Πνεῦμα ἐκείνη εὔπνοια, δι᾽ ἧς τὸν αἰθέρα ἀναπνέομεν· καθάπερ γὰρ νοῦν τις ἴδιον κέκτηται, δὲ νοῦς λόγον καὶ πνεῦμα, συστοιχοῦσι δὲ εἰς ἕνα σὺν τῷ σώματι ἄνθρωπον· νοερὰ γὰρ ψυχὴ, καὶ λογικὴ, καὶ πνευματικὴ κεχρηματίζει, ἄλλη τε τῆς ψυχῆς ὑπόστασις, ἄλλη τε τοῦ νοὸς, ἑτέρα τε τοῦ λόγου, ὡς οἶμαι· ἀλλὰ μία τῶν ἐγκατέρων οὐσία, ὡς πρόδηλον, καὶ μία φύσις, καὶ αὐτὴ καὶ ἐνέργεια, καὶ ἓν αὐτῶν τὸ θέλημα πάρεξ τοῦ σώματος. Καὶ ταῦτα ἐρεύνα καὶ τὰ περὶ τῆς Θεότητος, καὶ εὑρήσεις Πνεῦμα Θεοῦ, νοῦν Πατέρα, καὶ λόγον τὸν μονογενῆ αὐτοῦ Υἱόν· διὰ γὰρ τῶν τριῶν τούτων ὑποστάσεων εἶς Θεὸς καὶ ὁρᾶται καὶ κηρύσσεται θεοπρεπῶς.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Ἆρά γε τὸ θεῖον ἀνθρωπόμορφόν ἐστιν; e μακάριος ἔφη· Μὴ γένοιτο τέκνον· οὐ γάρ ἐστι, ὡς ἔφης ἀνθρωπόμορφον, οὔτε ὁμοιοῖ τινι κτίσματι· ἀλλ᾽ οὔτε ἑώρακεν αὐτόν τις ὡς ἔστι, ἵνα τὴν αὐτοῦ μορφὴν διηγήσηται. Ὁρᾶται δὲ Θεὸς πολλάκις τοῖς ἐκλεκτοῖς αὐτοῦ, σχηματίζων ἑαυτὸν, ὡς δύναμις ἀπαιτεῖ τῶν βουλομένων ἰδεῖν αυτόν. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Πῶς ἐστιν Χριστὸς Θεὸς καὶ ἄνθρωπος, ἔν τε θεότητι καὶ ἀνθρωπότητι κεκτημένος ὑπόστασιν; εἶς δὲ πάλιν Υἱὸς διπλαῖς ταῖς φύσεσι προσαγορεύεται; Ὅσιος ἕφη· Λόγος τοῦ Θεοῦ, καθὼς ἔφη Ἰωάννης θεολόγος, σὰρξ ἐγένετο, καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, οὐκ ἀλλοιωθεὶς τοῦ εἶναι Θεὸς, ἄπαγε· ἀλλ᾽ ὢν Θεὸς οὗτος Λόγος καὶ ἄνθρωπος ἐν ἀληθείᾳ ἐγένετο, βροτείαν ἔχων φύσιν καὶ θέλησιν, μία τε ἦν τῶν ἑκατέρων ὑπόστασις, δύο τε οὐσίαι, ἕν τε πρόσωπον τῆς θεότητος· ἐπειδὴ ἐκ τοῦ θεἳκοῦ Λόγου ἐπάγει τὸ τῆς ἀνθρωπότητος αὐτοῦ σεβάσμιον πρόσωπον. Εἷς δὲ Υἱὸς ὀνομάζεται, καθότι ἐκ μιᾶς ὑποστάσεως ἀνθρωπότης αὐτοῦ καὶ θεότης χρηματίζουσιν. Καθάπερ πολλάκις καὶ ἁπαλὴ φύσις τοῦ ὕδατος πεπηγῶσα δύο προσηγορίας

f [δέχεται]. Καὶ γὰρ ὅτε ἐστὶ ὕδωρ ἰδιάζον, μίαν ἔχει προσηγορίαν· ὅταν δὲ εἰς πάγος κατενεχθῃ, ἐπ᾽ ἀνάγκαὶς καὶ ἄλλην προσηγορίαν προσλαμβάνει τοῦ καλεῖσθαι πάγος. Λοιπὸν τοιούτῳ τρόπῳ καὶ Θεὸς Λόγος· ἕως ὅτε οὐκ ἐσαρκώθη, ἤκουε Θεὸς μόνον· μετὰ δὲ τὸ σαρκωθῆναι, καὶ Θεὸς Λόγος, καὶ Υἱὸς ἀνθρώπου ὀνομαζόμενος· g [εἷς Υἱὸς ἐκ δυὸ φύσεων].

Ἐπιφάνιος εἶπεν· οὐρανὀς ὁρώμενος ἐπάνω αὐτοῦ τί ἔχει ἐπιστεγάζων; Ὅσιος εἶπεν· Ὥσπερ ὑποκάτω τὰ νέφη τοῦτον καλύπτουσιν, οὕτω καὶ ἐπάνω τῇ φορᾷ τῶν ὑδάτων ἐστέγασται. Λέγει γὰρ Δαυῒδ· στεγάζων ἐν ὕδασι τὰ ὑπερῷα αὐτοῦ. h Ἐπιφάνιος εἶπεν· Ἀρα πόσοι οὐρανοὶ δοκοῦσιν εἶναι· εἷς κατὰ τὸν Μωυσὴν, καὶ ἄλλοι; Ὅσιος εἶπεν· μὲν Μωυσῆς τοῖς ἐν σκιᾷ καὶ τῷ λύχνῳ προσηλωμένοις Ἰουδαίοις ταῦτα ἔλεγεν, ὅτι ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν Θεὸς τὸν οὐρανὸν φαινόμενον καὶ τὴν γῆν, ἕνα οὐρανὸν σημαίνων. δὲ μακάριος Παῦλος, καὶ αὐτὸς νομοθέτης ὢν τῆς νέας χάριτος, ἐκέκραγε λέγων· Θεὸς οἶδεν ἁρπαγέντα τὸν τοιοῦτον ἄνθρωπον ἕως τρίτου οὐρανοῦ. Ἐκεῖνος λέγει ἕνα τὸν οὐρανὸν τὸν ὁρώμενον· δὲ Ἀπόστολος καὶ τὸν ὁρώμενον καὶ τοὺς μὴ βλεπομένους. Χρὴ οὖν πιστεύειν τῷ νέῳ νομοθέτῃ· τὰ γὰρ τῆς νέας χάριτος πληροφορίας ἀναμεστα καὶ πάσης ἀληθείας καὶ σεμνότητος.

Ἐπιφάνιος ἔφη· Ἐν τᾦ οὐρανῷ εἰσι τὰ νοερὰ θεῖα στρατεύματα, καὶ ἐπάνω τούτων Θεός ἐστιν· ὑπεράνω δὲ τοῦ Θεοῦ τί ἐστιν; ἀπάγγειλόν μοι παρακαλῶ. Ὁσιος λέγει· Μὰ τὸν Ἰησοῦν ὑψηλὰ καὶ ἄνορμα λέγεις ἐρωτῶν! πλὴν ἐρῶ σοι καὶ αὐτὸ. Ἐπάνω πάντων τῶν νοερῶν δυνάμεών ἐστιν Θεὸς, καὶ ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ κάθηται Χριστὸς ἐπὶ θρόνου φοβεροῦ, ὡς ἀστραπὴ χρηματίζοντος· ἀποφορὰ δὲ φοβερὰ φοβεροῦ φωτὸς ἀπ᾽ αὐτοῦ ἐκπορεύεται διαστρέφων τὰ οὐράνια τάγματα. Ὑπεράνω δὲ τοῦ Θεοῦ ἐστιν ἀὴρ ὥσπερ ἤλεκτρος, λευκὸς ὡσεὶ χιὼν, καὶ αὐτὸς ὑπάγει εἰς ὕψος ἀπλήρωτον, καὶ ἐπ᾽ αὐτῷ θεότης, καὶ πάλιν ὑπάγει εἰς ὕψος φοβερὸν καὶ ἀχανὲς πέλαγος ἀὴρ ἐκεῖνος, καὶ ἐν αὐτῷ θεότης. Λοιπὸν, τέκνον, πλήρωμα οὐκ ἔστιν τοῦ ὕψους ἐκείνου, κᾂν ἔνθεν ἴδῃς ἐκεῖθεν τὸ αὐτό· ἄκραν γάρ ποτε οὐχ εὑρίσῃς τοῦ ἀέρος καὶ τῆς ἀοράτου θεότητος· ἄβυσσος γὰρ ἄβυσσον i ἐπικαλεῖται τὴν τῆς θεότητος φοβερὰν οὐσίαν τε καὶ ἀστραπὴν καὶ ἐπαπόῤῥητον θεότητα. Ἐπιφάνιος λέγει· Πόθεν ταῦτα ἐπ᾽ εὐθύτητι οὕτως γινώσκεις καὶ λέγεις, ὡς πάντοτε αὐτὰ ἐπιστάμενος; Ὅσιος ἀπεκρίθη· k Ὥι τινι Θεὸς τοὺς νοεροὺς αὐτοῦ ὀφθαλμοὺς ἀποκαλύψει καὶ φωτίσει, πολλὰ βλέπει καὶ ὁρᾷ, ἅπερ καὶ βλέπων ἐξίσταται.

[153] Cum, quæ jam narrata sunt, edocebat Epiphanium Andreas, [Magnatem fornicarium] erat matutinum Dominicæ diei tempus: transiitque Princeps quidam palatium versus, qui libidinis flamma succensus, cupiditatem suam cum muliere, quam deperibat, expleverat. Tendentem itaque illum ad palatium, jamque non procul a se distantem intuitus B. Andreas, cognovit quæ ab ipso die ista patrata essent, dixitque: En hominem insanum, qui sanctam modo Domini diem profanare non veritus, adit palatium, ipsum quoque inquinaturus. Ut hæc audiit Princeps ille, vehementer obstupuit; subridens tamen via sua perrexit. Deinde vero isthæc amicis suis enarrans, aliis admirationem peperit, apud alios fidem non invenit, ab aliis denique id responsi tulit, instinctu dæmonum Andream talia enuntiasse. [agnoscit & reprehendio Andreas.] Porro cum miraretur Epiphanius, unde aut quomodo ista cognovisset vir sanctus; sic loquentem audire meruit: Hac ipsa nocte mulierem conspexi, regio cultu coronaque, margaritis ac gemmis distincta insignem; quæ, quem modo prætereuntem vidimus, Magnatem veluti in jus protrahens: Qua fronte, inquiebat, Dominicam conspurcare ausus es infelix? num hebdomas integra explendæ libidini tuæ insatiabili non sufficit, ut sacram quoque mihi diem temere & inconsiderate violes? Per sponsum meum Christum tibi juro, si iterare id ausus fueris, faxo non adjicias tertium. Atque hæc locuta discessit. Ego autem, qui gestæ rei intereram, fili mi, gravem animo dolorem cepi, eaque modo ingessi homini, si forte resipisceret. Quod vero dicebat. Si iterare id ausus fueris, faxo non adjicias tertium; tantumdem est acsi dixisset, Exposcam contra te falcem, demetamque te. Posteaquam enim vitam cum morte commutavit homo, nihil est quod peccet deinceps, uti nec quod bene operetur: utpote qui ab omni cessat actione, simul atque anima corporis vinculis soluta fuerit.

[154] Ad hæc; Obsecro te, inquit Epiphanius, edissere, si qua valeam apud te gratia, [Rogatus explicare qualis sit anima hominis,] qualis sit hominis anima: cujus quamvis mihi natura non omnino incognita sit, est tamen cur meis ipse cogitatis atque considerationibus minus acquiescam, certitudinem acquisiturus majorem si accedat pondus verborum tuorum. Cui sic Andreas: Talis omnino est hominis anima, fili; ut corporis nostri carnalis & e luto compacti seu vita, sive (ut ita loquar) Deus, seu aliud quidpiam non absimile appellanda sit: illi certe talem Deus contulit virtutem, ut corpori vitam suppeditet, ut illud ratione gubernet, calore ut foveat, fovendo ut recreet atque conservet. Absque anima quippe foret, jam corpora nostra in lutum, in cineres, in sordes relaberentur.

[155] Resumens Epiphanius; Neque hæc ipsa mefugiunt, inquit: illud autem quærebam; Quæ potissimum animæ substantia sit; qualis beatifica visio ejus, [respondet, spiritum rationalem esse;] cum excesserit e corpore; quod denique discrimē, unde anima peccatrix, unde justa cognosci possit. Quæstionibus his sic occurrit Andreas: Substantia animæ, spiritus est rationabilis, moveri perfacilis, sapientia præditus singulari, quiete & tranquillitate gaudet, blandus & mitis est, & formatus quibusdam veluti e partibus, sub aspectum nostrum non cadentibus, attamen tam pulchris, jucundis, decentibus atque delectabilibus, ut verbis explicare nemo possit, rapientibus etiam in admirationem sui Deum ipsum Angelosque. [qui dum creatur formosissimus;] Omnium autem hominum animæ principio fulgentiores longe sunt ipso sole; procedente vero ætate tales evadunt, quales ipsi operibus nostris fecerimus. Neque enim putandum est, omnium in virtutis stadio decurrentium animas pulchritudine pari nitere; nequaquam: sed prout quisque minori eam majorive studio excoluerit & exercuerit in operibus sanctis, ita & pulchritudinem illam auxerit minueritve. Quantum enim, ut modo dixi, laboravit aliquis, tanto cumulatur gaudio; quantum Deo appropinquat, tanto splendet lumine; quanto denique graviores labores ac tribulationes propter Dominum sustinet, tanto propius a Deo abest, tanto copiosiori lumine illustratur, & fit participatione gratiæ sancti Spiritus quodammodo ipse Deus.

[156] [per virtutis exercitium Dei formis evadit,] Etenim sicuti ferrum, nigrum frigidumque, si in ignem conjiciatur & aliquamdiu maneat, magis magisque ignescit ac rutilat: ita & cum homine agitur. Ignis, Spiritum sanctum; ferrum nigrum, nos homunciones adumbrat; quantum jejuniis, statione pervigili, oratione, temperantia, legum a Spiritu sancto latarum observantia proficimus; tantum accrescit gaudium, intenditur lumen, augescit gloria nostra. Eodem modo ratiocinari te velim, de animabus peccatorum: illæ namque initio, cum primum infunduntur in corpora materno adhuc utero clausorum infantium, Deus bone, quam venustæ, [obscuratar autem per peecata,] & ab omni macula remotæ sunt! Cum vero jam in vitam mortalem intraverint cœperintque peccare, subito dissimiles sui tenebricosæ evadunt animæ: cum autem profundius se immergunt ac volutant in cœno peccatorum, tanta inficiuntur nigredine, ut fuligo ad illam candida queat dici. Memori ist hæc repone animo, fili, passercule mihi dilectissime, ad salutem tibi profutura.

[157] Post hæc Epiphanius, assumpto secum Andrea, ad S. Agathonici b concessit, electaque prope Phialam c sede, quod illa strepitu populi careret, sic socium alloquitur: [Deinde explicat æternitatem Verbi divini:] Dic age, quodnam primum operum omnium fecit Deus? cupio id ex te, tamquam mellifluo lactifluoque fonte, modo discere. Cujus desiderio satisfacturus Andreas; Deus, inquit, cum Verbo suo sanctoque Spiritu perpetuo fuit; & priusquam aliquid illorum, quæ modo conspiciuntur, existeret; silentio & placida tranquillitate gaudens in id ipsum Altissimus (non enim erat quo cum colloqueretur) producebat sine tempore Verbum Deum, cum sancto Spiritu, ex mente sua atque ore ignifero. At tu quidem, fili mi, probe prudenterque hæc intellige, ut & aliis vicissim prodesse possis. Deinde statuit Altissimus & mundum producere, dixitque: Fiant secula, & continuo facta sunt. Primum itaque suum locutus est Verbum, & hoc genitum perfecit opus intentum a Patre. Atque hoc illud Verbum est, [per quod primum creata secula,] quod ante omnia secula citra corruptionem aut immutationem sui Pater progenuit: id quod Generatio Dei Verbi appellatur. Cum igitur genitum esset ex Deo Patre

Verbum, constitutum est primum rerum ceterarum principium, quod in se ipso fundans secula numquam quam terminanda, totum creationis opus ad finem perduxit. Est itaque fundamentum in Verbo, & Verbum apud Patrem; quod in fine tandem seculorum salutis nostræ causa ex Maria Virgine humanam assumpsit naturam.

[158] [quorum nullus futurus finis,] Rursum Epiphanius: Nunc velim, inquit, rudi saltem modo, edisseras; quæ seculorum substantia sit. Et Andreas: Est, inquit, numquam terminanda extensio; puta, perpetuitas temporum atque annorum infinita. Essentia vero illorum est spiritus unus, multiformis atque admirabilis, per septem signa decurrens; quæ mente intelligere datum est tam Angelis quam hominibus. Et hi quidem principium & facultatem gradiendi nacti sunt, Domino vitam eis tribuente; hortantur vero nos & excitant, ut per illa tendere ac progredi numquam desinamus. Via autem seculorum principium quidem habet, exitum non habitura in æternum. Gradi cœpit illa seculorum via primus generis humani parens, sed hactenus exitum invenire nequivit propter nos: nos quippe cum ipso unum sumus, propter generationem & sanguinis conjunctionem. Ad hoc enim usque tempus septem secula mundi hujus, quæ per annos mensurantur, non sunt evoluta: cum vero expletus eorum cursus fuerit, tum suscitabit Dominus spiritum formidabilem super universam terram, [sistetur tamen cursus in fine mundi,] & congregabuntur ossa hominum, in suam quodque sedem ac ordinem coagmentanda & conjungenda, nec non nervis carnibusque contegenda: tum sua etiā cuique corpori restituetur anima, incorruptibilis postquam manens soluta fuit tabernaculo suo, in quo nunc inclusa detinetur. Tum & Angelus tuba canet cum magno sonitu ac tremore, & resurgent in ictu oculi omnes mortui, & descendet e cælo Judex redditurus unicuique secundum opera ejus. Tum vero tandem aliquando seculi octavi principium aderit; quemadmodum & Salomon loquitur: Da partem septem, nec non & octo. [Eccl, 11. 2] Hoc porro seculum, [& in æternitatem bonam malamve mutabitur,] numquam complendum, transigetur a justis in gaudio incomparabili, a peccatoribus vero in pœnis indesinentibus. Homines quippe, post resurrectionem mortuorum generalem, mori aut extingui non poterunt: perennabit paradisus cælestis, inferni tormenta non terminabuntur, seculum ipsum in omnem æternitatem sine modo ac fine extendetur: αἰὼν quippe seu seculum, Græcis explicatur ἀεὶ ὢν seu semper existens, utpote quod terminum nescit, quod indesinenter currit, quod ad summum pertingere aut compleri omnino nequit.

[157] Resumens Epiphanius: Quod nam alterum, ait, Dei opus? Respondet Andreas: [Conditis autem seculis, docet,] Jam dixi primo loco secula producta esse: quia enim corporis expers est Altissimus, illam imprimis partem mundi, quæ incorporea, intelligibilis, nullius materiæ admixtione gravata, ipsique vicinior est, moliri cœpit. Et Epiphanio quærente; Virtutumne cælestium universus exercitus, pariter an divisim, ut reliquis creaturis factum, aliæ aliis succendentes, in mundum introductus esset: ita disseruit B. Andreas: Potuit quidem Deus omnes omnino Angelorum legiones, verbo unico productas, circum tremendum inaccessibilis gloriæ suæ thronum collocare simul: verumtamen, sicuti quæ videmus mundi hujus inferioris elementa atque principia successive molitus est; sic & spirituum Angelicorum, qui cælos incolunt, alios aliis successisse, dicendum videtur. Condito autem illo, quem diximus, spiritu multiformi seculorum, [creatos esse novem choros Angelorum,] desumpsit inde (quemadmodum corpora formavit e terra) quo purissimos sanctissimosque cælestium virtutum genios faceret; ac primo quidem loco Cherubinos

rubinos, deinde Seraphinos, postea Thronos, tum Dominationes, Principatus, Potestates, Virtutes, Angelos, Archangelosque. Illorum vero numero infinitorum spirituum primas tenent Michaël, Gabriel, Vriel, Raphaël, nec non Samaël, qui mox e cælis dejectus, Satanas factus est; non quia adorare Adamum renuit, uti quidam fabulatores suspicati sunt; necdum enim formatus erat homo: sed quod induxerit in animum, collocare in nubibus thronum suum, volueritque similis esse Altissimo, gloriam ei suam invidens; hinc Deus illum, cum toto ejusdem consilii exercitu, e summo in imum præcipitem dedit. Constituit igitur Deus ordines Angelorum permagnos, quorum humano computandi modo numerus inveniri non potest; quemadmodum unigenitus Dei filius passionis suæ tempore B. Petro dixit, posse se plusquam duodecim legiones Angelorum exhibere. Nunc vero unde spiritus illi superbi exciderunt, eo homines, qui salvantur, numerosi ascendunt; ut decimus Angelorum Chorus suppleatur. Manifestum itaque est, secundo loco productos esse spiritus cælestes.

[160] [& postea quæ sub cælo sunt.] Quærenti iterum Epiphanio: Quid porro Deus condidisset loco tertio; Erebum, respondit Andreas, & chaos, tenebras & aquam, ignem & nebulas, & cæcam inferorum regionem. Tunc aqua non stabat immota, sed fluctuabat & agitabatur: Spiritus quippe Domini, ut loquitur Scriptura, ferebatur super aquas, rectoque procedens tramite illas undique fovebat. Neque tamen putes, illum, de quo hic agimus, Spiritum fuisse sanctum, uti quorumdam fert sententia; sed & ipsum creatum ab eodem artifice, a quo venti producti sunt. Denuo interroganti Epiphanio, Quo pacto Pater, genitor; & Filius, genitus; & Spiritus, sanctus esset: Id, inquit Andreas, [Adumbrat trium Personarum in una Deitate substantiam.] ex compositione hominis bellissime datur intelligi. Mens siquidem nostra Patrem, ratio Filium, spirandi attrahendique aërem facultas Spiritum adumbrat: quemadmodum enim sua cuique mens, menti vero sua ratio & spiritualitas inest, ita unum cum corpore constituunt hominem. Anima quippe intellectualis, rationalis, & spiritualis est: & alia quidem animæ, alia mentis, alia rationis hypostasis, uti puto: at vero substantia, natura, operandi vis, atq; voluntas, in iis una eademq; deprehenditur extra corpus. Atq; hæc ipsa cum divinis velim sedulo compares, reperturus utique spiritum pro Spiritu Dei sancto, mentem vero pro Patre, rationem pro Filio ejus unigenito esse: per tres enim hypostases hasce unus & cognoscitur & prædicatur, ut par est, Deus.

[161] Dictis hisce Andreæ ita subjicit Epiphanius: An itaque Deus humanam habet formam? [& in una Christi Persona naturarum dualitatem.] Cui Andreas: Nequaquam, fili mi; non enim humanam, quam ais, speciem, nec similitudinem creaturæ cujusvis habet: imo neque vidit illum quispiam, sicuti est, ut qualiter se habeat ejus forma, narrare possit: sed quando electis suis apparet, quod fit creberrime; assumpta forma alia, accommodat sese imbecillitati desiderantium aspectum suum. Quomodo autem, interrogat Epiphanius, Christus simul Deus est & homo, in Deitate vero & humanitate quomodo subsistentiam habet? Quomodo itidem unus dumtaxat cum sit Filius, naturam habere duplicem asseritur? [Joan. 1.14 ] Quæ ita solvit S. Andreas: Verbum divinum, uti loquitur S. Joannes Theologus, caro factum est & habitavit in nobis, non amissa Deitate, nullo modo; sed illa retenta idem Verbum vere homo factum est, mortali assumpta & natura & voluntate; utriusque autem una erat subsistentia, substantiæ binæ, una Deitatis persona: quoniam ex Verbo divino provenit veneranda persona humanitis

illius: nuncupatur autem Filius unus, propterea quod in una subsistentia humanitas divinitasque consistant. Sic non raro fluida aquæ natura, in glaciem durata, duplicem accipit nomenclaturam; nam cum aqua simpliciter est, unico dumtaxat appellatur nomine; cum vero ipsam gelu conglaciat, necesse omnino est & aliam proferre nomenclationem, & glaciem vocare. Eodem plane modo se Deus Verbum habet; quamdiu incarnatum non fuit, audivit solummodo Deus: postquam vero incarnatum fuit, & Deus Verbum & Filius hominis appellari cœpit: unus filius ex duabus naturis.

[162] [Supra cælum visibile aquas esse ait:] Dic porro, ait Epiphanius, Cælum istud, quod oculis intuemur nostris, quid tandem habet, quo superne tegatur? Et S. Andreas: Quemadmodum partem cæli inferiorem sæpe conspectui nostro eripiunt nubes; ita & pars ejus superior multa aquarum vi obtecta est; testante Propheta David, Qui tegis aquis superiora ejus. [Ps. 103.3] Epiphanius rursum: Quot cælos, esse putas, unumne cum Moyse, an & plures? Ad quæ Sanctus: Moyses quidem Judæis, in ignorantiæ caligine versantibus minimamque ad lucem cæcutientibus, ist hæc cecinit; In principio creavit Deus Cælum visibile & terram, cælum unum significans. Beatus vero Paulus, qui & ipse in lege nova gratiæ Legislator fuit, elata voce ita exclamavit: Deus novit hominem ejusmodi raptum usque ad tertium cælum. Ille de cælo uno, quod oculis patet, loquitur; Apostolus autem, & illud & alios insuper cælos, qui non videntur, asserit esse. Par itaque est, fidem habeamus recentiori potius Legislatori: cum certitudine, veritate, auctoritate majori subnixa sint, quæ lege nova comprehenduntur.

[163] [supraque has Angelos,] Hic Epiphanius: In cælo, inquit, sunt rationabilium spirituum exercitus, quos super Deus ipse eminet: id capio. Verum supra Deum quid tandem reperitur? id, amabo te, nunc declara. Et Andreas: Per Jesum, ait, sublimes tu quidem & portentosas ponis quæstiones! Verumtamen & illas tibi explicatas dabo. Sublimiori cunctis virtutibus intelligentia præditis loco residet Deus, cujus ad dexteram Christus Dominus admirabilem thronum, instar fulguris rutilantem, occupat: [& supra has Christum;] ex ipso autem tam vehementes procedunt luminis radii, ut cælestes spirituum ordines perstringantur. Supra Deum copiosus aër, electrum specie sua, candore nivem referens, in sublime extenditur; sed illo sublimior Deus: & rursus in altitudinem immensam & latitudinem, pelago vastissimo parem, aër ille diffunditur; sed & hic ubique Deus. Ceterum, fili mi, quamcumque in partem altitudinis istius conjeceris oculos, [supra omnia vero infinite diffusam Deitatem.] nullum usquam aëris terminum assequeris, uti nec ipsius Divinitatis. Abyssus enim abyssum invocat, videlicet admirabilis essentiæ ac fulgoris Deitatem, nulla oratione explicandam. Talia loquentem miratus Epiphanius: Unde tibi, inquit, rerum istarum tam prompta notitia & explicatio, quasi semper in iis cognoscendis versatus esses? Reponit vir Sanctus: Cum oculos mentis interiores aperuerit atque illuminaverit cuipiam Deus; plurima ille & videt & cognoscit, & cognoscendo obstupescit.

ANNOTATA.

a Ms. Vatic. ποταπή γε ἁμαρτωλὸς καὶ ἔνι τῆς δικαίας ψυχῆς γνώρισμα.

b S. Agathonici ecclesia, Palatio vicina, eidem denique circa annum 580 inclusa fuit a Tiberio Imperatore, de qua porro videri potest Cangius lib. 4 cap. 6 n. 5.

c Quotannis semel, in die Epiphaniorum, Græci aquam benedictam conficiunt, in magno ad id præparato vase, instar fontis baptismalis; quod vas hic φιάλις, in Euchologio vero Goar pag. 449 φιάλα nuncupatur.

d Quamquam locus hic satis intelligi poßit; lubet tamen ex Ms. Mazar. eumdem paulo variantem adferre, ut eligas, qui magis placet; habet autem sic: Δῆλον οὖν ὅτι δεύτερον ποίημα αἱ ἀνθρώπων στρατηγίαι εἰσίν.

e Tota hæc quæstio cum responsione sua desideratur in Ms. Mazar.

f Addit Ms. Vatic. λογισθήσεται.

g Ibidem legitur: πλουτοῦσα ὡς ἒνδειξις.

h Pluribus hæc dictum Ms. sed obscurius: εἷς ὑιὸς τοῦ Θεοῦ διὰ τὸ μοναδικὸν ταῖς ἐπ᾽ ἀλληλοις οὐσίαις ἓν ἐνυπόστατον.

i Ibidem additur: Ἀπόκρισιν δὲ πάλιν διὰ τὴν ἐπίβασιν διδοὺς.

k Ms. Vatic. interjicit οὐδούλη: non capio.

CAPUT XXI.
Varias Scripturas naturæque phænomena explicat Epiphanio Andreas.

Ἐπιφάνιος λέγει· Τίνα λύσιν ἔχει τὸ ὑπὁ τοῦ Κυρίου εἰρημένον· Εὔχεσθε ἵνα μὴ φυγὴ ὑμῶν γένηται χειμῶνος, μὲ δὲ σαββάτῳ; Ἅγιος εἶπεν· Ἐπειδὴ εἴδῃ μέγας ὀφθαλμὸς προειδὼν τὰ ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα ὡς προγνώστης, ὅτι μέλλει Ἱερουσαλὴμ παραδίδωσθαι εἰς χεῖρας τῶν Ῥωμαίων εἰς ἄπειρον ἐξάλειψιν διὰ την ἀπιστίαν αὐτῶν, προείρηκεν αὐτοῖς ταῦτα· ὅτι ἐὰν γένηται φυγὴ αὐτῶν ἐν σαββάτῳ κατὰ τὸ ἔθος αὐτῶν ἐν τοῖς σάββασιν ἐπὶ κράβαττον κείμενοι, καὶ ἀναστῆναι πῶς μὴ ἔχοντες καὶ φυγεῖν, ἄρδην ἐμπεσοῦνται εἰς χεῖρας τῶν ἐχθρῶν· ἐν τῷ δὲ χειμῶνι οἶμαι, διὰ τὸ κρύος καὶ διὰ τὸ ἄβατον τῶν ὀρέων, ὅτι εἰ καὶ φύγωσι, ποῦ ἐχουσι κρυβῆναι, βίας οὔσης πολλῆς τοῦ χειμῶνος ἐν τοῖς ὅρεσιν; Τὸ δὲ ἀληθὲς ἠνοίξατο, καθὼς αὐτοῖς προφητεύσας ἀπεφήνατο· εἶπεν γὰρ , ὅτι λίθος ἐπὶ λίθον ἐνθᾶδε οὐχ εὑρεθήσεται, καὶ ἐγένετο οὕτως. Μετά τινας γὰρ καὶροὺς ἐλθὼν ἀπὸ Ῥώμης a [Οὐεσπασιανὸς καὶ Τίτος τούτου υἱὸς], κατὰ τὸ ῥήμα Κυρίου πάντα αὐτοῖς τὰ δεινὰ ἐπετέλεσεν, ὅσα αὐτοῖς δημιουργὸς προκηρύξατο.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Τί εἶπεν Προφήτης, Ἡμέρα τῇ ἡμέρᾳ ἐρεύγεται ῥῆμα, καὶ νὺξ νυκτὶ ἀναγγέλλει γνῶσιν; Μακάριος ἔφη· Ἔγγισον τῷ Ἰορδάνῃ καὶ εὑρίσεις τὸ ζητούμενον· b [Ἡμέρα γὰρ Πατὴρ μαρτυῶν τῷ Υἱῷ] καθὼς φῶς Υἱὸς βαπτιζόμενος· ῥῆμα τὸ ἐν μέσῳ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, καθότι ἐν εἴδει περιστερᾶς ἐκεῖσε ἐκατέβη. Παῦλος γὰρ Ἀπόστολος λέγει περὶ τοῦ Πνεύματος, Καὶ τὴν μάχαιραν τοῦ πνεύματος, ἐστιν ῥῆμα Θεοῦ. Νὺξ δὲ Πρόδρομος πρὸς τὴν θεότητα συγκρινόμενος, νὺξ δὲ καὶ οἱ Ἰουδαῖοι· Γνῶσις δὲ, ἀναγγελλομένη παρὰ Ἰωάννου τοῖς Ἰουδαίοις, πίστις.

Ἐπιφάνιος λέγει· Ἆρα τὸ ὕδωρ, τὸ ἐκ τῶν νεφελῶν c βροχηστημόνως ἐκ τοῦ οὐρανοῦ κατερχόμενον ἀποῤῥέει, εἴπερ ἄλλοθεν ἐν ταῖς νεφέλαις ἀνάγεται; Ἅγιος εἶπεν· Τὸ τόξον μου τίθημί, φησιν Θεὸς, ἐν ταῖς νεφέλαις. Τοῦτο οὖν τὸ τόξον προστάξει Θεοῦ συνάγει ὕδατα θαλάσσης ὡς εἰς ἀσκὸν, καὶ τίθησιν ἐν τοῖς λαγόσι τῶν νεφελῶν, καὶ ὅτε νεύσει Θεὸς ὑετὸν δοθῆναι τῇ γῇ, ἀναδίδοται πνεύματος ἦχος σφοδρὸς ἐκ τῆς γαστρὸς τοῦ τόξου, καὶ τὸ πνεῦμα ἐκεῖνο θρόηλόν ἐστι καὶ ταρακτικόν. d Ὅτε οὖν τοῦτο προσέλθῃ, καὶ παγιώσῃ τὰ νέφη, καὶ διυγράνῃ αὐτὰ, τότε πάλιν ἀναδίδοται ἕτερον πνεῦμα ὑδατόῤῥυτον, βρύχον καὶ αὐτὸ βροντῶν, καὶ ἐμπίπλησι τὰς νεφέλας τοῦ ὕδατος· ὥσπερ γὰρ σπόγγον πληροῦν αὐτάς. Καὶ μετὰ τοῦτο ἀνοίγεται ἕτερος θησαυρὸς ἐκ τῶν τὸ ὕδωρ κατεχόντων, καὶ προσέρχεται τὸ πνεῦμα τὸ ἐξ αὐτοῦ μητὰ βροντῆς, ὁδὸν ποιοῦν τῷ ἐρχομένῳ ὕδατι ἐπὶ τὰς νεφέλας. Οὕτως οὖν ὁσάκις ἀνοίγεται θησαυρὸς ὑδατόῤῥυτος, καὶ βρονταὶ ἀκούονται· βροντὴ γαρ προπορεύεται τοῦ ὕδατος· πολλάκις δὲ καὶ δίχα βροντῆς βρέχει. Οὐκ αὐτὰ δὲ ἐκεῖνα τὰ στοιχεῖα ἀφ᾽ ἑατῶν νάουσιν, ἀλλ᾽ Δεσπότης Θεὸς τούς Ἀγγέλους αὐτοῦ διευθύνοντας κατεστήσατο, καθὼς καὶ ἐπὶ πάντα τὰ στοιχεῖα τοῦ οὐρανοῦ.

Ἐπιφάνιος λέγει· Ὑπὲρ τί ὠνόμασεν Χριστὸς τὸν Θεολόγον βροντῆς υἱόν; Ὅσιος εἶπεν· Οἶμαι διὰ τὸ ἀρύσασθαι αὐτὸν τὰ ἀπόῤῥητα ῥήματα τοῦ Εὐαγγελίου

ἐκ τῆς ἀθανάτου πηγῆς· Κύριος γάρ ἐστιν ἀπόῤῥητος βροντή. Αὐτὸς γὰρ ἀνέβη τῷ πνεύματι εἰς τοὺς οὐρανοὺς, ὡς Ἀπόστολος. Νοητοὶ γὰρ Κυρίου οὐρανοὶ οἱ Ἀπόστολοι, καὶ ἐβρόντησεν δι᾽ αὐτῶν τὸ Εὐαγγέλιον πάσῃ τῇ κτίσει. Κύριος γάρ ἐστιν βροντὴ, Υἱὸς δὲ βροντῆς Θεολόγος· φοβερῴτερα γὰρ αὐτοῦ ἄλλος βροντῆσαι οὐκ ἴσχυσεν· Υἱὸς Θεοῦ κατ᾽ ἐξαιρετωτέραν χάριν, ἄλλος τις οὐκ ἔστιν. Βροντή ἐστι τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, οὗ υἱὸς κατὰ χάριν Ἰωάννης. Καὶ τῆ ἁγίᾳ Θεοτόκῳ Κύριος ἐπὶ τοῦ σταυροῦ ἔλεγεν κρεμάμενος· Γύναι ἴδε υἱός σου. Καὶ ἀνέβη πάλιν εἰς οὐρανοὺς Κύριος μετὰ τὴν ἐκ νεκρῶν αὐτοῦ ἐξανάστασιν, καὶ ἐκάθησεν ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρὸς αὐτοῦ, καὶ τότε ἐβρόντησεν ἐν ἦχῳ σφοδρῷ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἐξαποστείλας αὐτὸ ἐν εἴδει πυρινῶν γλωσσῶν ἐπὶ τοὺς Ἀποστόλους. Κεφάλαιον δέ ἐστιν τῶν Εὐαγγελιστῶν Θεολόγος, καὶ λευκὸς ἵππος ὀνομάζεται, καὶ υἱὸς βροντῆς.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Πόθεν ἀστραπὴ ἐξέρχεται; καὶ τίς ταύτης οὐσία; Ὄσιος εἶπεν· οἱ σίφωνες ἀνάγουσι καὶ θαλάσσης, καὶ ποταμῶν, καὶ λιμνῶν ὕδατα, καὶ γεμίζοντες ἑαυτοὺς ἀνέρχονται, καὶ κενοῦσιν ἑαυτοὺς εἰς τὰς τῶν θησαυρῶν ἀβύσσους· καὶ ὅταν γεμίσωσι πάντας, διΐστανται εἰς τὰς συστάσεις αὐτῶν, διαμένουσι πάγιοι. Ἔπειτα ἀστραπὴ ἀσφάλεία ἐστὶ τῶν θησαυρῶν ἐκείνων, καὶ συνέχει ἐν ἑαυτῇ ὅλον τὸ ὕδωρ, καὶ κατεσθίει αὐτοῦ πᾶσαν τὴν ἅλμην καὶ τὸν ῥῦπον, εἰ ἄρα ἐστὶν ἀπὸ θαλάσσης· καὶ κατέρχεται Ἄγγελος Κυρίου, καὶ ἐμφαίνει τὸ ξύλον τοῦ τιμίου σταυροῦ, καὶ καταγλυκαίνει τὰ ὕδατα ἐκεῖνα· καὶ λοιπὸν ἀστραπὴ ἑκείνη προπορεύεται τῆς βροντῆς, τελοῦσα εἰς ὁρμὴν τῶν ἐν νεφέλαις ἀγωγῶν, καὶ προκαθαίρει καὶ προετοιμάζει· καὶ εἰ λάχῃ ἀραίωμα νεφελῶν, συντίθησιν εἰς εὐθύτητα. Πλειστάκις δὲ καὶ ἔρχεται εἰς τὸν ἀέρα, ἐπὶ τῆς γῆς αὐγάζουσα καὶ φέγγουσα· πολλάκις δὲ εἰ ἔστιν πλούσιος ὁρμὴ αὐτῆς, φαίνουσα φθάνει καὶ μέχρι τῆς γῆς ἀστράπτουσα, καὶ πᾶν ὅ, τι ἐπιλάβηται δαπανᾷ καὶ ἐμπιπρᾷ. Καύσεως γὰρ δύναμιν ἔχει ἐν ἑαυτῇ ὑπερτέραν τοῦ ἐπιγείου πυρός· ἴσως φημὶ καὶ τῆς ἀσβέστου κολάσεως. Ὅτι δὲ Θεὸς καὶ ταύτην τὴν ἀστραπὴν διὰ χρείαν βροχῆς παρήγαγεν, οὐκ ἐμὸς λόγος, τέκνον, ἀλλὰ τοῦ Προφήτου· Ἀστραπὰς γάρ, φησιν, Θεὸς εἰς ὑετὸν ἐποίησεν. Καὶ ἕτερος Προφήτης λέγει· Ταῖς ἀστραπαῖς κατευθύνων τὰ ὕδατα, καὶ ταῖς ἐπιβροντήσεσιν κατασπέρων εἰς βρόχους, καὶ ταῖς νεφέλαις τὸ ὄμβρισμα. Ἔστιν δὲ τῆς ἀστραπῆς οὐσία ἐκ τοῦ οὐρανίου πυρός. Ὤσπερ δὲ ἥλιος ἔχει τὰς ἀκτῖνας ἀπαύγασμα αὐτοῦ, οὕτως καὶ ἀστραπὴ ἀπαύγασμά ἐστιν τοῦ αἰωνίου πυρὸς, ἤτοι τοῦ ἐπάνω τοῦ στερεώματος χρηματίζοντος. Οὐράνιον δὲ πῦρ ἐκεῖνό μοι νόει, ὅπερ Ἡλίας προσευχῇ κατήγαγεν ἐπὶ τὰς σχίδακας καὶ τὸ ὁλοκαύτωμα, καὶ τοὺς ἱερεῖς τῆς αἰσχύνης, καὶ τοὺς μηνυτὰς τῆς Ἰεζάβελ· τούτου τοῦ πυρὸς ἀπαύγασμα πέφυκεν ἀστραπὴ, ἔνυλόν τε καὶ ἐνυπόστατον.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Ἆρα ἀληθεύουσιν οἱ λέγοντες, Ὅτι Προφήτης Ἡλίας ἐστὶν, τῷ ἅρματι βροντῶν καὶ ἀστράπτων ἐν ταῖς νεφέλαις; καὶ ὅτι δράκοντα διώκει; Ἅγιος λέγει· Μὴ γένοιτο, τέκνον μου· ἐσχάτης γὰρ ἀνοίας τοῦτό ἐστιν καὶ ἀκοῇ παραδέξασθαι, ἄνθρωποι γὰρ φρενοβλαβῶς ἐξ οἰκείας διανοίας ταῦτα συνεγράψαντο· ὥσπερ καὶ τοῦτο, ὅτι τὰ στρουθία Χριστὸς ἐναντίον τῶν Ἰουδαίων ἐκ πηλοῦ διαπλάττων, εἰς τὸν ἀέρα ἀπέῤῥιπτεν, ἐμφυσῶν καὶ ἐπέταντο· καὶ

πάλιν χιὼν ἄλευρος ἐχρημάτιζεν. Ὥσπερ δὲ ταῦτἀ ἐστιν ψεῦδος, οὕτως καὶ αὐτὰ ψεῦδος καθεστήκασιν, ὁπόσα οἱ αἱρετικοὶ νοθεύσαντες ἐδογμάτισαν ἀλλόκοτα· e [καὶ χρὴ ταῦτα πάντα Χριστιανὸν μὴ παραδέχεσθαι]. Ἡλίας οὖν εἰς οὐρανοὺς οὐκ ἀνέβη, μὴ γένοιτο, οὔτε ἐπὶ ἅρματος καθέζεται· χάριν δὲ ἔχει ἐπὶ τὸν ὐετὸν τοῦ παρακαλεῖν τὸν Θεὸν, ὅπως ἐν καιρῷ ἀνύδρῳ δίδωσι τῇ γῇ ὑετόν. Ἐπεὶ οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανὸν, εἰ μὴ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβὰς, Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου, ὢν ἐν τῷ οὐρανῷ· Οὗτος δὲ ζῇ ἐν σαρκὶ καὶ ἔστιν ἐπὶ γῆς, κᾂν οὐδείς ἐστιν γνωρίζων αύτὸν. Ζῇ δὲ Ἐνὼχ, καὶ ἐν μέσῳ πολλῶν ἀναστρέφεται, καὶ οὐδείς ἐστιν γινώσκων αὐτόν. Ζῆ δὲ καὶ Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης καὶ ἔστιν εἰς τὸν κόσμον, ὥσπερ μαργαρίτης ἐν μέσῳ βορβόρου ἀφεθεὶς, τοῦ εἶναι ἐν σαρκὶ ἐπὶ τῆς γῆς, ἀντιπρόσωπος Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ ἐξιλάσκεσθαι ἡμῶν τὰς ἁμαρτίας, καὶ τοῦ ἀποστρέφειν τὴν δικαίαν ὀργὴν αὐτοῦ τὴν καθ᾽ ἡμῶν, ὁπηνίκα πληθυνθῆ τὰ ἡμῶν πλημμελήματα τοῦ ἀπαλεῖψαι ἡμᾶς διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν. Πολλοὶ οὖν τῶν δικαίων ἐθεάσαντο αὐτὸν, ἀλλ᾽ οὐκ ἐφανέρωσαν αὐτὸν διά τό ἄπιστον καὶ περίεργον τῆς ἀνθρωπίνης ἀσθενείας. Ὅθεν οἱ τρεῖς οὗτοι ζῶσιν μέχρι τῆς συντελείας, καὶ τότε μετὰ τοῦ Ἀντιχρίστου παλαίσαντες, νικήσουσιν αὐτὸν, καὶ οὕτως τὸν τοῦ μαρτυρίου στέφανον ἀναδήσονται παρὰ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ.

Ταῦτα μὲν οὕτως. Περὶ δὲ τοῦ καίειν δράκοντα ἀστραπὴ, οὐκ ἀμφιβάλλω, ἀληθὲς γάρ ἐστιν· ἀλλ᾽ οὐχ ἅγιος Ἡλίας ᾀστράπτων ἐστὶν, ἀλλ᾽ Ἄγγελος Κυρίου, εἰς τοῦτο τεταγμένος. Δράκων δὲ ἐκεῖθεν γίνεται· θεωρεῖ δαίμων τοὺς ὄφεις, καὶ f [εἰς οἷον ἀρέσθη], ὅπου ἐστὶν, εἰσέρχεται, καὶ γίνεται σύμφυτος αὐτοῦ καὶ συνανάτροφος καὶ συνκακοῦργος· καὶ προβαίνοντος τοῦ καιροῦ, ἀπεργάζεται δαίμων τὸν ὄφιν φαντασμὸν μέγαν, καὶ φοβερὸν καὶ θρασὺν, καὶ κακὸν σφόδρα, καὶ οὐ χωρίζεται αὐτῷ τὸ σύνολον, ἀλλὰ μένει ἐν αὐτῷ βλάπτων μεγάλως. Ἐντεῦθεν ὄφις γίνεται δράκων, θηρίον πικρὸν καὶ ἐξολέστατον· g [καί ἔστι μὲν καὶ αὐτὸς καθ᾽ ἑαυτὸ κακὸν, ἀλλ᾽ ἐνδύεται καὶ τὸν διάβολον, καὶ γίνεται διπλοῦν τὸ κακὸν κατὰ τὸν λέγοντα· Εὗρεν σατανᾶς τὸν διάβολον. Ὅταν οὖν διανοηθῇ διάβολος, ἐν τῷ ὄφει, ἐξελθεῖν ἐκ τοῦ φολεοῦ αὐτοῦ τοῦ βλάψαι, ἀπολέσαι ἀνθρώπους, θεωρεῖ Θεὸς ἄνωθεν, καὶ μὴ θέλων γενέσθαι κακὸν, νεύει τῷ Ἀγγέλῳ τῆς ἀστραπῆς, καὶ εὐθἐως ἄρχεται κατά τοῦ δράκοντος βροντᾷν, καὶ ἀποστέλλει τὸν σίφωνα τῆς ἀστραπῆς, καὶ κατακαίει αὐτόν. δὲ διάβολος, ἐν τῷ ὄφει ὑπερασπιζόμενος αὐτὸν, αἴρει αὐτὸν ἐν τῷ ἀέρι, καὶ φεύγει ἀπὸ τοῦ φοβεροῦ φόβου καὶ τρόμου τῆς ἀστραπῆς. Φεύγων δὲ, ἀγωνίζεται εἰς ἄνθρωπον ἀποκρεμασθῆναι, ὅπως Θεὸς φειδόμενος τοῦ ἀνθρώπου, ἀφεθῇ κᾀκεῖνος· ἀλλ᾽ εἰδὼς, τὰ ἀπόῤῥητα ἐπιστάμενος Θεὸς τῆς σκοπὸν τοῦ ματαίου, ἔδωκεν σημεῖον τῷ Ἀγγέλῳ τῆς ἀστραπῆς φήσας· Ἄρον φίλον σὺν ἐχθρῷ· τοὐτέστιν, ὅτι κᾂν εἰς ἅγιον προσφύγῃ, καύσον αὐτὸν σὺν αὐτῷ, καὶ ἐγὼ τὸν δοῦλόν μου πλείονος παραμυθίας ἀξιώσομαι. Λοιπὸν ὅπου καταλάβῃ αὐτὸν, κᾂν ἐπὶ δένδρον, κᾂν ἐπὶ κάμπου, κᾂν ἐν οἰκίᾳ, κᾂν ἐν πλοίῳ, κᾂν ἐν ἀνθρώπῳ προσφεύγει, ἐκεῖ αὐτὸν πατάσσει καὶ τεφρόνει, καὶ τὴν φύσιν αὐτοῦ διαφθείρει· τὸν δὲ σατανᾶν δεσμοῖς ἀλύτοις ὑποβάλλων, τῇ ἀστραπῇ κατακαίει μέχρι τῆς συντελείας τῆς πληρεστάτης ἀνταποδώσεως.

Ἐπιφάνιος λέγει· χιὼν φερόμενος ἐκ τοῦ οὐρανοῦ, πόθεν λευκαίνεται, πόθεν πήσστεται εἰς χιόνα μεταπεμπόμενος; Ἅγιος εἶπεν· Πρόδηλόν ἐστιν, ὅτι ἔτι τοῦ ὕδατος ἐν ταῖς νεφέλαῖς χρηματίζοντος, ἐξέρχεται ἐκ τοῦ στερεώματος τὸ πνεῦμα λευκὸν ὡσεὶ ἔριον προστάξει Θεοῦ, καὶ αὐτὸ ἐπιπίπτει ταῖς νεφέλαις τοῦ ὕδατος ἀναμέστοις χρηματιζούσαις, καὶ λευκαίνει τὸ ὕδωρ ἄγαν, ὃν τρόπον καὶ τὸν h κηρὸν δρόσος. Κατερχόμενον δὲ τὸ ὕδωρ διὰ τοῦ ἀέρος, οὐχ οἶον δὲ ἐπὶ τῆς γῆς φθάνει λεπτότατον, τοιοῦτον ἐκ τοῦ ὕψους ἐκείνου τοῦ φοβεροῦ ἐκ τοῦ ἀέρος κατέρχεται, ἀλλὰ μεγεθέστερον· κατερχόμενον δὲ εἰς πολλὰ τμήματα, μερίζεται διαχεόμενον. Ὅρα δὲ Θεοῦ φρικτὴν δύναμιν, πῶς ὅταν δόξῃ αὐτῷ, ποιεῖ τὴν βροχὴν ὥσπερ κόκκον στρογγυλοειδῆ ἐπὶ τῆς γῆς κατέρχεσθαι, χάλαζαν καλεῖν εἰώθαμεν. Ὅτε δὲ δόξῃ αὐτῷ, ποιεῖ αὐτὴν φύσιν ἁπαλὴν χιόνα ὥσπερ ἔριον, καὶ οὕτως αὐτὸ καταφέρει ἐπὶ τῆς γῆς. Πάλιν κελεύει, καὶ μετατρέπεται τὸ ὔδωρ εἰς πάγος, καὶ πάλιν τὸ πάγος εἰς ὕδωρ. Θαυμαστὸς γάρ ἐστιν εἰς ταῦτα ὁ Κύριος.

Ἐπιφανιος εἶπεν· Τί ἑρμηνεύει, Ὅτι ποτήριον ἐν χειρὶ Κυρίου, οἴνου ἀκράτου πλῆρες κεράσματος, καὶ ἔκλινεν ἐκ τούτου εἰς τοῦτο, πλὴν τρυγίας αὐτοῦ οὐκ ἐξεκενώθη, πίονται πάντες οἱ ἁμαρτωλοὶ τῆς γῆς. Ἅγιος εἶπεν· Κύριος ἡμῶν εἴρηκεν· διψῶν ἐρχέσθω πρός με, καὶ πινέτω. i [Ποτήριον οὖν ἐστιν Ἰησοῦς Χριστὸς Θεὸς τέλειος καὶ ἄνθρωπος. Ποτήριον, ἀνθρωπότης αὐτοῦ· οἶνος ἄκρατος, Λόγος τῆς θεότητος ἄδολος.] Ἀνεὺ γὰρ ἀγγείου οἶνος οὐ κατέχεται, οὕτως καὶ ἀνεὺ σαρκὸς τοῦ Θεοῦ σοφία ἀνθρώποις προσομιλῆσαι k ὁρατῶς οὐκ ἠνέσχετο. Ἐν χειρὶ οὖν Πατρὸς Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου· αὐτὸς γὰρ εἶπεν· Πάτερ εἰς χεῖράς σου παρατίθημι τὸ πνεῦμά μου. Τὸ δὲ, Πλῆρες κεράσματος, ὅλη Θεότης, τὸ γλυκὺ κέρασμα, τὸ εὐφραῖνον τὰς καρδίας ἡμῶν τῶν πιστευόντων εἰς αὐτὸν· πλήρης γὰρ Θεότητος ἀκράτου ἤγουν άδόλου ἀνθρωπότης αὐτοῦ.

Τὸ δὲ, Ἔκλινεν ἐκ τούτου εἰς τοῦτο, ἦλθε σαρκωθεὶς εἰς τὸ ἔθνος τῶν Ἰουδαίων, ἵνα διὰ τῆς ἐνανθρωπήσεως αὐτοῦ γνωρίσῃ τὴν ἔνδον ἄκρατον Θεότητα, l [δι᾽ ἦς ἐποίησε σημεῖα καὶ τέρατα ἔμπροσθεν αὐτῶν· ἐκεῖνοι δὲ φθόνῳ βαλλόμενοι, ἔλεγον· Ἐκ μαγείας ποιεῖ αὐτά·] Εἶτα ἰδὼν Πατὴρ ὅτι ἀπιστοῦσι τῷ μονογενεῖ αὐτοῦ Υἱῷ, καὶ ὅτι ἐθανάτωσαν αὐτόν· αὐτὸς ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ τὸ ποτήριον κρατῶν, ἤγουν τὴν χάριν αὐτοῦ, ἐκ τοῦ ἔθνους τῶν Ἰουδαίων ἦρεν, καὶ Ῥωμαίοις παρέδωκεν. Πλὴν τρυγίας, [ἤγουν τὸ ἔσχατον τῆς ὀργῆς] αὐτοῦ οὐκ ἐξεκενώθη. Ἔκλινε τὸ Εὐαγγέλιον αὐτοῦ ἐκ τῶν Ἰουδαίων εἰς τὰ θεοφόρητα ἔθνη, ὁμοίως τοὺς Ἀποστόλους καὶ τὸ πανάγιον Πνεῦμα· καὶ ἅπασαν τὴν χάριν καὶ γνῶσιν τῶν θεοπνεύστων γραφῶν ἐκένωσεν εἰς ἡμᾶς. Πλὴν τρυγίας αὐτοῦ οὐκ ἐξεκενώθη· ὥσπερ τρυγία τοῦ οἴνου ἐν πίθῳ οὐκ ἐκκενοῦται, οὕτως τὸ γράμμα τὸ νομικὸν ἀνενέργητόν ἐστιν καὶ ἀνωφέλητον. Τρυγία γὰρ ἐλπὶς τῶν Ἰουδαίων ἐστίν· ἔτι γὰρ πάσῃ τῇ γῇ σκορπισθέντες, πίνουσιν ἐν τῇ τρυγίᾳ τὴν πλάνην, προσδοκῶντες τὸν Ἀντίχριστον.

Ἐπιφάνιος λέγει· Εἰπέ μοι παρακαλῶ, ποταπὴν ἕρμηνείαν βεβαίαν ἔχει καὶ τοῦτο, Κτηνώδης έγενήθὴν παρά σοι, κᾀγὼ διὰ παντὸς μετά σου; Μακάριος εἶπεν· Ἐκ προσώπου τοῦ Χριστοῦ λέγει Προφήτης, διὰ τὸ γενέσθαι ἄνθρωπον τὸν σὺν Πατρὶ ὄντα ἀΐδιον Λόγον καὶ Θεόν· ἄνθρωπος γὰρ ὀνομάζεται

κτῆνος Θεοῦ λογικόν. Ἐπεὶ οὖν Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἐγένετο ἄνθρωπος τέλειος, λέγει πρὸς τὸν Πατέρα, Εἰ καὶ ἄνθρωπός φησιν ἐγενήθην παρά σοι ἐπ᾽ ἐσχάτων τῶν ἡμερῶν τούτων, ἀλλὰ τῇ θεότητί εἰμι διαπαντὸς μετά σου. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Τίνα ἑρμηνείαν ἔχει τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου; Μὴ βαττολογήσητε ἐν ταῖς προσευχαῖς ὑμῶν, ἀλλ᾽ ὡς ἐδιδάχθητε, οὕτως προσεύχεσθε. Μακάριος λέγει· Βαττολογία ἐστὶν ὅταν τις ἑστὼς ἐν τῇ προσευχῇ οὐ λέγει, Κύριε ἥμαρτον, συγχώρησόν μοι, καὶ ἐλέησόν με, καὶ τὰ τούτοις ὅμοια· ἀλλ᾽ ἀντὶ τούτων λέγει τῷ Θεῷ, Κύριε μερίμνησόν μοι φαγεῖν καὶ πιεῖν καὶ πλουτεῖν, ἵνα χαίρωμαι εἰς τόνδε τὸν κόσμον, σωματικῶς ἀπολαύων τῆς σαρκικῆς ἡδονῆς. Τοῦτό ἐστι βαττολογία, καὶ τὰ τούτοις ὅμοια. δὲ Θεὸς οὐκ ἀγαπᾷ οὕτως ἡμᾶς προσεύχεσθαι· ἀλλὰ ζητεῖν πρῶτον τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν δικαίοσύνην αὐτοῦ, καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσεται ἡμῖν.

[164] Hinc ad alia deflectens Epiphanius: Qui, ait, [Explicat loca de fuga Iudæis prædicta a Christo,] istud explicandum est, quod dixit Dominus: Orate, ut non fiat fuga vestra in hieme vel sabbato? Quoniam, inquit Andreas, perspicacissimus Dei oculus, qui tam sub aspectum cadentia, quam non cadentia, dudum ante cognoscit ac prospicit; illud quoque providebat, fore ut Hierusalem traderetur in manus Romanorum, ob incredulitatem suam funditus evertenda; hinc istud vaticinium protulit. [Matth. 24. 20.] Nam si fuga in sabbatum aut hiemen incidisset; more suo jacentes per sabbatum in grabatis Judæi, unde nec surgere ipsis nec fugam capessere fas est, hostium manus neutiquam evadere potuissent: ne autem in hiemem fuga incidat, ideo, putem, orare jubet, quod frigore tunc omnia rigeant & montes invii sint: quod si etiam fugerint, nullum ubi lateant recessum inventuri sint, prohibente id hieme, in montibus inclementer sæviente. Exitus autem prædictionem Christi veram fuisse cumulate satis comprobavit: quod enim dixerat, Lapidem super lapidem istic non reperiendum, ita patuit eventu: annis siquidem post aliquot, adveniens Roma Vespasianus cum filio Tito, universa, quæ vaticinatus erat Dominus, mala super eos induxit.

[165] Aliud iterum Epiphanius: Quid sibi vult illud Prophetæ; [eodemque indicato Ioanni Baptistæ.] Dies diei eructat verbum, & nox nocti annuntiat scientiam? [Psal. 18.3.] Respondet Andreas: Adi Jordanem, reperturus utique quæsiti tui solutionem. Dies enim Pater est, testimonium perhibens Filio; quemadmodum & Filius baptizatus, lux est: Verbum, quod ibi inter utrumque mediat, Spiritus sanctus, qui in specie columbæ illuc descendit; quique ab Apostolo Paulo appellatur; Gladius spiritus, quod est verbum Dei. [Ephe. 6.17] Noctis porro nomine venit Prodromus, nox utique, si cum Divinitate comparetur; nox item & Judæi. Scientia denique, annuntiata Judæis a Joanne, fidem designat.

[166] [Quæ causa pluviæ] Tum Epiphanius: Num illa, quam e nubibus depluere aquam videmus, e cælo descendens huc allabitur, an aliunde in nubibus coacta? Quæ in hunc modum solvit Andreas: Pono arcum meum in nube, dicit Dominus. Hic arcus, ita statuente Deo, cogit aquam maris veluti in utrem, reconditque in sinus & receptacula nubium; cumque ex nutu Dei pluvia terris immittenda est, ingentem sonum emittit spiritus ex arcu medio, violentus turbulentusque. [Gen. 9.13.] Quando igitur prodiit ille, nubesque coegit ac madefecit: tunc rursum alius prodit spiritus, [& tonitrui.] aqua pene diffluens, qui & ipse tonitru excitat; & nubes, non aliter quam spongiam, aqua replet. Post hæc aliud panditur aquarum receptaculum, proditque spiritus cum tonitru, viam faciens venientibus ad nubes aquis. Quoties autem aperitur hoc receptaculum, toties subsequitur pluvia & tonitru auditur: illud enim pluviam præcedit; quamvis tamen non negaverim, sæpe terram irrigari pluvia, illo non prægresso. Neque vero, elementa ista per se ipsa pluunt; sed Dominus Deus constituit Angelos suos, qui uti cetera omnia cæli signa, sic & isthæc dirigunt atque gubernant.

[167] Porro sciscitanti Epiphanio; Cur Christus Dominus S. Joannem Theologum cognominaverit

Tonitrui filium: Quia, respondet Andreas, ut mea quidem fert sententia, ex inexhausto fonte Domini, qui arcanum & ineffabile tonitruum est, arcana Euangelii sui verba hausit. Ipse enim, æque ac Apostolus Paulus, in cælos raptus est; [Cur S. Io. Euangelista dictus filius tonitrui:] Apostoli namque, animati divinæ Majestatis cæli sunt, per quos Euangelium intonuit auribus omnium creaturarum. Dominus certe Tonitruum, Theologus autem Tonitrui filius merito appellantur: siquidem nemo aliquis repertus sit, qui altius illo intonuerit; nemo, qui filii Dei nomen propter gratiam eminentiorem meruerit justius. Adde quod sanctus quoque Spiritus tonitruum sit; cujus per gratiam filius Joannes. Sed & illud accedat, dixisse Dominum e cruce pendulum sanctissimæ matri suæ, Mulier ecce filius tuus. Nec omittendum, quod Dominus post suam a mortuis resurrectionem, conscensis cælis ad dexteram patris collocatus, cum tonitru & sono vehementi sanctum Spiritum in specie linguarum ignearum miserit super Apostolos. Caput autem Euangelistarum reliquorum Joannes est, qui & Equus albus, & Filius tonitrui appellatur.

[168] Fulgura deinde unde promicent, & quæ illorum substantia, cum quæreret Epiphanius; [unde & quid sint fulmina:] ita respondit B. Andreas. Siphones attrahunt tum marinam, tum fluviatilem, tum palustrem aquam; repletique ascendunt ad capacissima receptacula se ipsos illic evacuaturi: posteaquam vero impleverunt omnia, discedunt alio, ibique constanter permanent. Postea fulgur, quod receptaculis istis quodammodo præest & securitatem præstat, complectens in se omnem aquam, consumit quidquid illi forte ex mari sassuginis sordiumve permixtum est. Tum Angelus Domini descendens, sacrosanctæ Crucis ostendit lignum, & dulcedinem in aquas illas inducit. Denique fulgur, quod dixi, præcedens tonitrua, desinit in conflictum nubium, illasque expurgat & præparat; & sicubi forte rariores reperit, in statum suum illas componit: creberrime vero etiam egreditur in aëra, terrasque lumine suo ac splendore illustrat: non raro etiam, ubi accesserit vehementior impetus, fulmen ipsum ad terram pertingit, & quidquid obviam nactum fuerit, violentia ignis sui adustum, penitus consumit: vis enim illius comburendi multo acrior est quam ignis nostratis, fortassis & inextinguibilis inferni. Nunc vero quod Deus istiusmodi fulmen, cum aquæ penuria laboratur, inducit; non ex meo cerebro promanat, fili mi; sed ex Prophetæ sensu dicentis: Fulgura in pluviam fecit Deus: & alterius, qui ait: Fulminibus aquas dirigit, & tonitribus pluvias nubibusque imbres spargit. [Ps. 134.7.] Ceterum substantia fulminis ex igne cælesti constat: quemadmodum enim radios suos sol habet, quibus splendescit; ita fulgur ignis æterni, qui super firmamentum existit, splendor est. Denique velim cogites, ignem illum cælestem, quem Elias precibus suis super ligna parata, super holocaustum, super Sacerdotes confusionis, & delatores Jesabel cælitus accersit: istiusmodi enim ignis fulgor, materialis & vere existens, fulmen esse consuevit.

[169] Facta mentione Eliæ; Num, inquit Epiphanius, vera narrant, [quæ aliqui fabulantur ab Elia mitti] qui Eliam in nubibus dicunt curru suo tonitrua & fulmina excitare, & prosequi draconem? Nequaquam, fili mi, reponit Andreas: quin imo extremæ dementiæ est istiusmodi narratiunculis aures præbere; homines namque mente capti talia cerebri sui deliria conscripserunt. Quale & illud, quod fabulantur nonnulli, Christum Dominum, inspectante Judæorum turba, e luto finxisse aviculas, easque, postquam vita inspirata esset, in

aërem projectas avolasse: atque istud; Nivem pro farina habitam fuisse. Quemadmodum hæc autem splendide mentita, sic & ista a veritate alienissima sunt, & ab hæreticis prodigiose adulterata atque conficta; adeoque Christiano cuilibet neutiquam admittenda. Absit igitur, aut in cælos invectum, aut in curru etiamnum sedere Eliam, dicamus: id verius, isthac apud Deum gaudere prærogativa, ut tempore siccitatis terram aridam pluvia impertiatur. Nemo quippe in cælum ascendit, nisi qui descendit de cælo, Filius hominis, qui est in cælo. Elias vero, indutus carnem, vivit in terra; & nemo est, qui ipsum cognoscit. Vivit & Enoch, & multorum versatur in medio, [hunc autem ait cum Enoch & Io. Euangelista adhuc vivere.] quamquam omnibus ignotus. Vivit denique etiam Joannes Euangelista in mundo, sicuti margarita in medio luto, sic ut non appareat, latitans; ut in carne ante faciem Jesu Christi deprecetur pro peccatis nostris, justamque ejus adversus nos iracundiam avertat, quando delictorum nostrorum completo numero deleturus nos in terram veniet. Multi quidem Sanctorum intueri illum meruerunt, sed aliis propter infirmitatis humanæ incredulitatem curiositatemque non manifestarunt. Atque hi tres ad consummationem seculi vivendo pertingent, quando prælium cum Antichristo committentes, victoria potituri, ac gloriosa martyrii corona a Christo Domino donandi sunt.

[170] [Serpentem assumens diabolus,] Atque illa quidem ita se habent, uti hactenus diximus: quoad draconem vero, quod fulmine ictus dare pœnas cogatur, nullus dubito; est enim veritati consonum: attamen non Elia moderante & jaculante fulmina, sed Angelo Domini ad hoc designato. Audi vero draconis originem. Conspectis dæmon serpentibus, quemcumque vult ingreditur, cum illoque unius quodammodo naturæ fit, cum illo enutritur, cum illo malitiam suam communicat: procedente autem tempore, spectrum inde format immensum, terribile, audax, atque vaferrimum, a quo nec ad latum unguem discedens constans incola, late vastitatem ac damnum circumfert. Hinc tandem serpens ille fit draco, [quomodo draconem faciat,] fera immitis & maxime perniciosa, quæ quidem ex insita sibi natura satis noxia, per inhabitantem dæmonem duplo malitiosior fit, ex mente illius, qui dicit: Reperit satanas diabolum. Quando igitur visum est dæmoni, serpentem incolenti, prodire e latebris suis, hominibus nocendi ac interitum inferendi causa; id speculatus desuper Deus, non patiens ad exitum perduci nefaria machinatoris consilia, Angelo fulmini præfecto, ea statim divino nutu indicat: is autem continuo contra draconem ciere tonitrua, emittere fulminis siphonem, & omni ex parte flammis ipsum infestare. Tum vero diabolus, serpentis incola, [hunc autem per Angelum suum fulminet Deus.] imminentem calamitatem propulsaturus, in sublime se tollit; ac per aërem fugiens, terribile ac violentum fulgur declinat: inter fugiendum vero, id studiose agit, ut alicubi ex homine suspensus maneat, quo, parcere cupiente Deo homini, ipsi quoque parcatur. Verum qui occultissima quæque perspicit Deus, cognito nefandissimi spiritus consilio, dat signum Angelo prædicto, dicens: Tolle & amicum pariter & inimicum. Id est, quandoquidem apud hominem justum sibi asylum quæsierit nequissimus, utrumque crema: famulum ego meum dein consolatione dignabor copiosiore. Denique ubicumque deprehenderit draconem Angelus, seu in arbore, sive campo, in domo, in navigio, in homine; istic ipsum percutit, in cineres redigit, & naturam penitus disperdit: satanam vero, catenis solvi nesciis constrictum, ad extremum usque judicii diem igne fulmineo torquebit.

[171] Interloquens iterum Epiphanius: Nix, ait, quam subinde e cælo delabi conspicimus, unde albescit, aut unde concrescit in floccos? Respondet Andreas: In comperto est, aqua in nubibus residente, jussu Dei e firmamento prodire spiritum, [quæ origo nivis & grandinis.] laneum candorem præ se ferentem; eumque in nubes aqua refertas delapsum, albedinem suam cum illa communicare: eo fere modo, quo ros ceram dealbat. Jam vero aqua illa per aërem delabens, non tenuis & minutæ guttulæ, qualis post suum ex immensa cæli altitudine descensum in terra conspicitur; sed copiosa conjunctaque massa est; quæ inter cadendum multas in particulas divisa, tandem ad nos pervenit. Considera hic autem admirandam Dei potentiam; quomodo, cum ipsi libuerit, faciat, pluviam in rotunda deuiatam grana, quæ grandinem appellare consuevimus, decidere: quomodo, cum ipsi libuerit, eamdem pluviam formet in mollem nivem, quam lanæ similem descendere in terram conspicimus: quomodo denique, cum libuerit, jubeat aquam transire in glaciem, & hanc iterum in aquam. Mirabilis namque in his omnibus est Dominus.

[172] Et Epiphanius, mox aliam subjiciens quæstionem; Quomodo, inquit, interpretandum putas, [Quid calix in manu Domini plenus mixto,] quod dicit Propheta: Quia calix in manu Domini vini meri plenus misto. [Ps. 74. 9.] Et inclinavit ex hoc in hoc: verumtamen fæx ejus non est exinanita: bibent omnes peccatores terræ? Solutionem vero ita statim subdit Andreas: Dominus noster dixit; Si quis sitit, veniat ad me, & bibat. Calix igitur est Jesus Christus, verus Deus & homo. Calix, humanitatem illius; vinum merum, simplex Deitatis Verbum adumbrat. Nam sicut vinum non tenetur nisi in vase; sic absque carne non posset Dei sapientia invisibilis cum hominibus visibiliter conversari. [Ioan. 7.37.] In manu itaque Patris est Filius hominis; ipso dicente: Pater in manus tuas commendo spiritum meum. Quod autem dicitur, Calix plenus misto, intellige totam Deitatem, quæ suave mixtum est, quod exhilarat corda hominum in Deum credentium: plena namque meræ ac simplicis Deitatis humanitas ejus est.

[173] [inclinatus ex hoc in hoc?] Quod deinde subjungitur: Inclinavit ex hoc in hoc; ita sonat: Venit per incarnationem ad gentem Judaicam, ut sic latentem intus meram Divinitatam, per quam patrabat signa ac prodigia, coram ipsis notam faceret. At illi, invidia stimulati, arti magicæ hæc attribuenda, dicebant. Postea cum animadverteret Pater, in infidelitate illos persistere, nolentes ullo modo fidem adhibere unigenito Filio suo, imo & mortem ei machinatos esse; quem manu tenebat calicem, gratiam inquam suam, a gente Judaica ablatam, transtulit ad Romanos. Verumtamen fæx, sive extremum iræ illius, non est exinanita. Euangelium quidem suum, uti & Apostolos & Spiritum sanctum a Judæis ad Gentes, illa accipere paratas, deferri voluit; omnemque gratiam & inspiratarum divinitus Scripturarum intelligentiam in nos effudit: verumtamen fæx ejus non est exinanita. Quemadmodum enim fæx quæ in cado est non exhauritur, sic legale verbum inutile ipsis & inefficax manet. Fæx quippe spes est Judæorum: nam in præsentia quoque per orbem universum dispersi, ex fæce illa errorem hauriunt crassissimum, quo adventum Antichristi anxie expectant.

[174] Quis autem, quærit porro Epiphanius, istius loci genuinus sensus est: Ut jumentum factus sum apud te, & ego semper tecum? [Ps. 72. 23.] [Quis ut jumentum apud Deum?] Personæ Christi, ait S. Andreas, istic loci mentionem facit Propheta: quia nempe ille, qui sempiternus cum

Patre Deus divinumque Verbum est, humanam induit naturam: homo siquidem, jumentum Dei, ratione præditum, appellatur. Cum igitur Filius Dei perfectus homo factus sit, ita quodammodo Patrem alloquitur: Tametsi extremis hisce temporibus homo factus sum coram te, nihilominus ratione Divinitatis semper tecum sum. Iterum Epiphanius: Qui explicas, inquit, istam Domini sententiam? Orantes autem nolite multum loqui, sed uti docti estis, [& quid sit multum loqui orando.] ita orate. [Matth. 6. 7.] Multiloquium est, reponit Andreas, cum quis ad orandum paratus, non dicit: Domine, peccavi; dimitte delicta mea, & miserere mei; atque alia his similia: sed contra sic Deum alloquitur: Domine, curam gere mei, ut cibo, potu, divitiis abundem, ut vitam in hoc mundo læte transigam, ut carnis voluptatibus affluam. Ista & istorum similia multiloquium sunt. Deus sane non isto nos modo instituere orationem vult, sed primum quæri regnum Dei & justitiam ejus; & hæc omnia adjicientur nobis.

ANNOTATA.

a Ms. Vatic. per turpißimam, socordiam vocem, anexerrationem? habebat Ἀντίοχος. Rectius Ms. Mazar.

b Idem. Εἰ μὲν γὰρ καθὼς φῶς Πατὴρ ἡμέρα.

c Ita Ms. Mazar. pro quo Vatic. βροχῆς τί μόνος.

d Καὶ ὅσον ἔνδον διατρήσει τὰ νέφη ποιοῦν· ἑτοιμασίαν τοῦ ὕδατος, καὶ διαχέει τοῦτο εἰς τὸ πλάτος τῆς νεφέλης, τῆς δεδομένης φημὶ τὴν τρῆσιν ἐκείνην· διότι βρύσει τὰ νέφη εἰς ἑτοιμασίαν τοῦ ὑποδέξασθαι τὰ ὕδατα. Cum hæc obscurior a desiderentur in Ms. Mazar. etiam ex textu nostro exempta huc transferre malui.

e Ms. Vatic. ἳνα ἐπίστασαι, καὶ χρῆ πᾶς Χριστιανὸς τῶν τοιούτων ἀποστρέφεσθαι.

f Ibidem, ὅπου ἐστίν.

g Ibidem, οὐκ ἐν τῷ ὑπάρχειν αὐτῷ κακόν.

h Ita mutavi, licet Ms. Vatic. καιρὸν, Maz. σκληρῶν habeat.

i Prolixius hic Ms. Vatic. Νοητὸν γάρ ἐστι τὸ νόημα· ποτήριόν ἐστιν Ἰησοῦς Κύριος, τέλειος ἄνθρωπος, οἶνος ἄκρατος Λόγος τῆς θεότητος διπλοὺς γὰρ ἦν Λόγος τῆς θεότητος, καὶ Θεὸς καὶ ἄνθρωπος καὶ Κύριος Ἰησοῦς· ποτήριον ἦν ἄνθρωπότης αὐτοῦ, οἶνος ἄκρατος ἄδολος θεότης αὐτοῦ.

k Ms. sensu contrario habet ἀοράτως.

l Iterum Ms. Vatic. ἐκεῖνοι ἠπήστησαν, ἐποίησε σημεῖω καὶ τέρατα ἔμπροσθεν αὐτῶν· ἐκεῖνοι ὑπέλαβον ἐκ μαγείας αὐτὸν ταῦτα πεποιηκέναι.

CAPUT XXII.
Ceteræ quæstiones ab Epiphanio propositæ, & ab Andrea apte solutæ.

Ἐπιφάνιος λέγει· Τί περισσὸν κέκτηνται οἱ δαίμονες ἐν τῇ φύσει αὐτῶν ὑπὲρ τοὺς Ἀγγέλους τοῦ Θεοῦ; Ὅσιος λέγει· Τοιαύτη καὶ τοῖς δαίμοσιν ὑπάρχει· ἓν δὲ μόνον χωρίζει αὐτοὺς ἀπ᾽ ἀλλήλων, ὅτι οἱ Ἄγγελοι τοῦ Θεοῦ εἰσιν ἄσπιλοι καὶ καθαροὶ, οἱ δὲ δαίμονες ἄχριοι, μαῦροι, ζοφώδεις, ἁμαρτωλοὶ, καὶ ἐπικατάρατοι· οἱ Ἄγγελοι ἀστράπτουσιν, οἱ δαίμονες ζοφώζουσιν· ἐκεῖνοι φῶς, οὗτοι σκότος· εἴ τι δὲ διαφέρει ἁμαρτωλὸς δικαίου, τοῦτο διαφέρει καὶ δαίμων Ἀγγέλου. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Αἱ ψυχαὶ τῶν Ἁγίων ποῦ εἰσιν ἀρτίως; Ἔφη Ἅγιος· Αἱ ψυχαὶ τῶν Ἁγίων ἐν τῷ Παραδείσῳ εἰσὶν, καὶ βλέπουσινἃ μέλλουσιν ἀγαθὰ κληρονομεῖν μετὰ τὴν φρικτὴν ἐκείνην τῶν σωμάτων ἐξανάστασιν. Ἐὰν γὰρ μὴ ἐγερθῇ τὰ τίμια αὐτῶν σώματα, αἱ ψυχαὶ μόναι ἀπολαῦσαι οὐ δύνανται τῶν ἐκεῖ ἡτοιμασμένων αὐτοῖς ἀγαθῶν.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Τί ἑρμηνείαν ἔχει, Κύριος ἔκτησέ με ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦ εἰς ἔργα αὐτοῦ; Ἐν ταύτῃ γὰρ τῇ ῥήσει ἀπώλετο Ἄρειος, κτίσμα εἶναι ὑπολαβὼν τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ. Ἅγιος ἔφη· ἀνθρωπότης τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ τοῦτο λέγει, τῇ σοφίᾳ τοῦ Σολομῶντος· a [Κύριον καὶ Θεὸν αὕτη καλεῖ τὸν προάναρχον Πατέρα] Κύριος γάρ, φησιν, ἔκτησέ με εἰς ἄνθρωπον ἐπ᾽ ἐσχάτων τῶν χρόνων, ἀρχὴν ὁδῶν τῆς νέας χάριτος καὶ νομοθέτην. Καὶ γὰρ αὐτὸς Χριστὸς, ἀρχὴ σωτηρίας ὑπάρχει, ἀρχὴ ἐλεημοσύνης,

ἀρχὴ ἀγἀπης, ἀρχὴ σημείων τῶν ἐν τῇ νέᾳ χάριτι, ἀρχή τε διδαγμάτων, νομοθετημάτων, πρᾳότητος καὶ εἰρήνης. Αὐτὸς Κύριος καὶ Θεὸς καὶ ἄνθρωπος, ἀρχὴ ἐγκρατείας, καὶ πάσης ἀρετῆς καὶ σεμνότητος· b πᾶσα γὰρ ἀρετὴ, ὅση εἰσάγει είς τὸν Παράδεισον τοὺς ἀνθρώπους, ὀδὸς ὀνομάζεται παρὰ τῆς θείας γραφῆς· πάσης ὁδοῦ νοητῆς Χριστὸς κατὰ τὴν ἀνθρωπότητα πέφυκεν ὥσπερ κεφαλὴ, καὶ τῆς ἀλλαχοῦ Ἐκκλησίας ἑτοιμάζεται, ἐπειδὴ αὐτὸς ἐν πρώτοις πᾶσαν ὁδὸν ἔτεμεν τὴν ἀπάγουσαν εἰς τὴν ζωὴν καὶ εἰς τὸν Παράδεισον, ὡς νομοθέτης ἡδὺς καὶ πανωραῖος. Καὶ τοῦτο μὲν τὸ, Κύριος ἔκτησέ με ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦ.

Τὸ δὲ, Πρὸ τοῦ αἰῶνος ἐθεμελίωσέ με, πρόσεχε· Ἐνθᾶδε τὴν ἄχρονον γέννησιν ὑποσημαίνειν ἠνοίξατο, καὶ ὅτι πρὸ πάντων αἰώνων ἐκτίσθη. Ἔχει δὲ θεμέλιον τοῦ Πατρὸς τὸν Λόγον· πρῶτον μὲν ὅτι ἐγεννήθη ἐκ τοῦ Πατρὸς αὐτοῦ μονογενὴς καὶ Λόγος υἱὸς τοῦ Θεοῦ, καὶ ἐτέθη θεμέλιος, καὶ τότε αἰὼν ἐπὶ τῷ θεμελίῳ ἐκτίσθη. Πρόδηλον ἦν, ὅτι Λόγος τοῦ Θεοῦ τοὺς αἰῶνας συνέχει· εἰ μὴ γὰρ αὐτὸς ἐτέθην θεμέλιος, οὐδαμοῦ εἶχον σύστασιν τὰ κτίσματα πάντα. Λέγει γὰρ Ἀπόστολος Παῦλος, Ὅτι ἐν αὐτῷ, καὶ εἰς αὐτὸν τὰ πάντα ἐκτίσθη, καὶ δι᾽ αὐτοῦ. Τὸ μὲν, Ἐν αὐτῷ, λέγει αὐτὸν θεμέλιον· τὸ δὲ, Δι᾽ αὐτοῦ, σημαίνει ὅτι Λόγος ὢν τοῦ Πατρὸς, ἐξ αὐτοῦ τοῦ πατρὸς ἐξήρχετο ἀρεύστως,καὶ τῶν κτισμάτων τὴν ποίησιν εἰργάζετο· ὥστε αὐτὸς ἦν καὶ θεμέλιος, καὶ κτίζων ἐπὶ ἑαυτοῦ τὰ σύμπαντα, αὐτὸς γάρ ἐστιν σύστασις τῶν ὁρατῶν καὶ τῶν ἀοράτων· διὰ τοῦτό φησιν, Πρὸ τοῦ αἰῶνος ἐθεμελίωσέ με· καὶ Ἀπόστολός φησιν· Ἕκαστος δὲ βλεπέτω πῶς ἐποικοδομῇ, θεμέλιον γὰρ παρὰ τὸν κείμενον, ἕτερον κτισθῆναι οὐ δύναται, ὅς ἐστιν Ἰησοῦς Χριστός.

Ἐπιφάνιος λέγει· Πῶς καὶ ἐν τούτῳ Ἄρειος κατεστράφη; Ἅγιος εἶπεν· Ἀκούων ἄθλιος τὸ, Κύριος ἔκτησέ με, οὐκ ἐνόησεν ὅτι περὶ τῆς ἀνθρωπότητος τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ λέγει, ἀλλ᾽ ἐνόησεν ὅτι περὶ τῆς θεότητος αὐτοῦ τοῦτο ἐλέχθη· καὶ οἶμαι συναπαχθεὶς τῇ φρενοβλαβίᾳ τῶν δαιμόνων, εἰς ἄνοιαν ἐξέπεσεν· οὐ γὰρ ἐφρόνει τὸν Χριστὸν διπλοῦν εἶναι, Θεὸν καὶ ἄνθρωπον, ἀλλὰ μοναπλοῦν τοῦτον στοιχειώσας καὶ δεινὰ φαντασθεὶς, εἰς κτίσμα καὶ ποίημα τὸ θεῖον κατήγαγεν.

ἘπιΦάνιος εἶπεν· Τί λέγει, Θεὸς ἐν τῷ ὀνόματί σου σῶσόν με, καὶ ἐν τῇ· δυνάμει σου κρινεῖς με; μακάριος ἔφη· κρίσις αὕτη καθολική ἐστιν πάσης ἀνθρωπότητος, μᾶλλον δὲ τῆς Ἐκκλησίας ὐπάρχει πρὸς τὸν Θεὸν παράκλησις· βοᾷ γὰρ αὕτη διὰ στόματος τοῦ Προφήτου πρὸς τὸν Ὕψιστον, λέγουσα· Θεὸς, δίκην ἔχων μετὰ τοῦ διαβόλου καὶ τῶν εἰδώλων αὐτοῦ, καταπονεῖ γὰρ τυραννῶν με τῇ πονηρίᾳ αὐτοῦ, ἀλλ᾽ ἐλθέ σαρκωθεὶς, ὀνομάσθητι Ἰησοῦς Χριστὸς, καὶ πιστεύσω· ἐν τῷ ὀνόματί σου σῶζόν με, πλήρωσόν σου πᾶσαν οἰκονομίαν, θανατώθητι δι᾽ ἐμὲ, ἐγέρθητι, ἀναλήφθητι, κάθησον ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρὸς, πέμψον μοι τὸν Παράκλητον διὰ τῶν Ἀποστόλων σου, καὶ λύσεις τὴν δίκην μου, καταβαλεῖς τὰ εἴδωλα, συντρίψεις τοὺς βωμοὺς, κωλήσεις τὰς αἰσχρὰς θμσίας, ἀποδώσεις μοι τὰ ἔθνη τὰ ὑπουράνια. καὶ ἐν τῇ δυνάμει σου κρινεῖς με, διακρινεῖς μοι ἀγαθὰ ἐν τῇ διακρίσει γινώσκειν σε, καὶ τὰς ἐντολάς σου τηρεῖν καὶ φυλάσσειν με τά σου c ζωκρὰ προστάγματα.

Ὄνομα οὖν, Ἰησοῦς Χριστός· δύναμις τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον. Ζητεῖ οὖν Ἐκκλησία πρὸς τὸν Πατέρα, λέγουσα· Θεὸς, ἐν τῷ Χριστῷ Ἰησοῦ σῶσόν με, καὶ τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ διάκρισόν μοι δώρησαι. γὰρ διάκρισις δεικνύει τῷ ἀνθρώπῳ πᾶσαν ὁδὸν ἀγαθὴν, καὶ οὐκ ἐᾷ αὐτὸν ἐν ὁδῷ ὑποσκελλίζεσθαι· πρωτεύει γὰρ πάντων τῶν ἀρετῶν αὕτη· ἐκ ταύτης γὰρ γεννᾶται ἀγάπη, ἐκ δὲ τῆς ἀγάπης ἐλεημοσύνη, ὥστε διάκρισις φυτεύει πᾶσαν ἀγαθοεργείαν, προχέουσα πρῶτον καρπὸν τὴν εὐποιΐαν, ἔπειτα τὴν ἀκακίαν, καὶ τὴν ὑψωποιὸν ταπείνωσιν, τὴν εἰρήνην, τὴν πρᾳότητα· διάκρισις γὰρ νοῦς ἐστιν τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ ὄταν χωρεθῇ· εἰς διάνοιαν ἀνθρώπου τοῦ μένειν, ἡδυτέρως αὐτοῦ ποιεῖ τοῖς αἰσθητηρίοις τοῖς νοητοῖς διακεῖσθαι. Τί δέ ἐστιν διάκρισις; [ἄκουσον, Διάκρισίς ἐστιν] ἅπαν νόημα ζυγοστατοῦσα, καὶ ὅσον ὑγιὲς εὕρῃ, δίδοσιν κατέχειν τὴν διάνοιαν καὶ ποιεῖν· ὅσον δὲ σαθρὸν, ἐκτρέπει τῆς διανοίας καὶ σφενδόνος δίκην μακρὰν ἀποῤῥίπτει.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Τί λέγει ἅγιος Παῦλος, ὅτι πᾶσα ἁμαρτία ἐκτὸς τοῦ σώματός ἐστιν· δὲ πορνεύων εἰς τὸ ἴδιον σῶμα ἁμαρτάνει; Ἔφη Ὅσιος· Πᾶσα ἄλλη ἁμαρτία ψυχική ἐστιν, δὲ πορνεία σωματική ἐστιν· ἐκ γὰρ τῆς πλευρᾶς τοῦ Ἀδὰμ ᾠκοδομήθη γυνὴ, ὥστε οἱ δύο ἓν σῶμά εἰσιν. Πᾶσα οὖν ἁμαρτία ἐκτὸς τοῦ σώματός ἐστιν, τουτέστιν, οὐ τῷ σώματι πράττει, ἀλλὰ τῇ ψυχῇ, καὶ τῷ νοῒ, καὶ τῷ πνεύματι, ὡς προέφην. Καὶ γὰρ ἐκ στόματος τὴν ἡδονὴν καρποῦται ψεύστης, ἐπίορκος, κατάλαλος, ἑτέραν τινὰ ἀνομίαν ἐργαζόμενος· μόνον σὲ πορνεύων τῷ ἰδίῳ σώματι συντελεῖ τὴν ἁμαρτίαν. Ὥσπερ χοῖρος ὅταν κυλισθῇ ἐν βορβόρῳ οὐ τὰ ἔνδον αὐτοῦ μολύνει, ἀλλὰ τὴν ἔξῶ αὐτοῦ πᾶσαν δορὰν σιχαντὴν καὶ βρομώδη ἀπεργάζεται, οὕτως καὶ πορνεύων, κοίταις καὶ ἀσελγίαις ἑαυτὸν ἀναμιγνύων, σιχαντὸν αὐτοῦ τὸ σῶμα καὶ τὴν ψυχὴν ἀπεργαζόμενος, οὗτος πορεύεται γέλοιον τοῖς ἀοράτοις δαίμοσιν ἀναφαινόμενος. Λοιπὸν εἰς τὸ ἴδιον σῶμα ἁμαρτάνει, μιαίνων αὐτό· οὐκ αὐτὸ δὲ μόνον, ἀλλά γε καὶ τὸ τῆς γυναικὸς εἰς περιπλέκεται. Ἀνὴρ γυναῖκα ἔχων, καὶ γυνὴ νόμιμον ἄνδρα ἔχουσα, οὐκ ἔχουσι τὰ ἑαυτὸν σώματα ἴδια· τοῦ ἀνδρὸς γὰρ τὸ σῶμά ἐστιν τῆς γυναικὸς αὐτοῦ, καὶ τῆς γυναικός ἐστιν τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς, ὥστε οὐκέτι εἰσὶν δύο, ἀλλὰ σὰρξ μία, Ἐὰν οὖν γυνὴ πορνεύσῃ, εἰς τὸ σῶμα τοῦ ἀνδρὸς ἁμαρτάνει· ἐὰν δὲ ἀνὴρ ἁμαρτήσῃ, εἰς τὸ ἴδιον σῶμα τῆς γυναικὸς ἁμαρτάνει· οὕτως οὖν εἰς τὰ ἑαυτῶν σώματα ἁμαρτάνουσιν ὁπηνίκα οὐχ ἑαυτῶν ἐρῶνται, ἀλλὰ τῶν ἀλλοτρίων, ὡς ἀμφότεροι τὴν ἰδίαν κοίτην μιαίνοντες. Διὰ τοῦτο γὰρ πᾶσα ἁμαρτία ἐκτὸς τοῦ σώματός ἐστιν, δὲ πορνεύων, εἰς τὸ ἰδιον σῶμα ἁμαρτάνει, ὥσπερ χοῖρος ἐν κόπρῳ κυλινδούμενος, καὶ γίνεται αὐτοῦ τὸ σῶμα σιχαντὸν, καὶ ὀζομένη ψυχὴ αὐτοῦ, ὥσπερ δαίμονος· καὶ πᾶσα μὲν ἁμαρτία δεινῶς τὴν ψυχὴν ζοφώδη, δὲ πορνεία δυσσῶδες καὶ αἰσχρὸν τὸ σῶμα ἀπεργάζεται.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Τίνα λέγει τὸ Εὐαγγέλιον Μαμωνᾶν; Ἅγιος εἶπεν. Μαμωνᾶς ἐστιν, ὢν τελώνης, καὶ ἅρπαξ, καὶ πλεονέκτης, κατεσθίων τὰς οἰκίας τῶν χηρῶν καὶ ὀρφανῶν ἀδίκως, κατὰ δυναστείαν τούτοις ἐπεμβαίνων· καὶ Μαμωνᾶς λέγεται τῆς πλεονεξίας δαίμων, εἰς τὸ πάθος τοῦτο ὠθεῖ.

Ἐπιφάνιος λέγει· Τί λέγει τὸ εἰρημένον· Οἱ υἱοί σου ὡς νεόφυτα ἐλαιῶν κύκλῳ τῆς τραπέζης σου. Μακάριος εἶπεν· Βλέψον, ἀγαπητέ μου, εἰς τὰ ἅγια θυσιαστήρια ἐν τῇ ὥρᾳ τῆς φρικτῆς λειτουργίας, καὶ θὲασαι κύκλῳ τῆς τραπέζης τοὺς υἱοὺς τοῦ Θεοῦ μετὰ λαμπάδων ἑστῶτας, ὡς νεόφυτα ἐλαιῶν ἐν ἀμπελῶνι· τοὺς νεοφωτίστους λέγω ἐν τῇ ὥρᾳ τῆς ἱερουργίας, ὥσπερ ὡραῖα φυτὰ μεταφυτευθέντα ἀπὸ σκότους εἰς φῶς. Τούτους γὰρ ἔχων Προφήτης κατὰ νοῦν, ταῦτα εἴρηκεν.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Τίνα ἑρμηνείαν ἔχει τὸ ὑπὸ τοῦ Ἡσαΐου εἰρημένον· Οἱ δὲ νεκροὶ ζωὴν οὐ μὴ ἴδωσιν, οὐ δὲ ἰατροὶ οὐ μὴ ἀναστήσουσιν; Ἰσχυρῶς γὰρ ἡμῖν πείθουσιν αἱρετικῶν παῖδες, λέγοντες· Μὴ εἶναι ἀνάστασιν νεκρῶν. Μακάριος λέγει· Δίος καὶ Ἀπόλλων, καὶ Ἐρμῆς, καὶ Κρόνος, Ἥρα καὶ Ἄρτεμις, καὶ πᾶς κατάλογος τῶν εἰδώλων, νεκροὶ ὀνομάζονται καὶ τυφλοί· τούτους γὰρ νεκροὺς ἀποκαλεῖ Προφήτης· λίθοι γὰρ καὶ χρυσὸς καὶ ἄργυρος οὔτε ἔζησαν, οὔτε ζήσονται τὸ σύνολον, ἄψυχα γὰρ ταῦτα καὶ νεκρὰ πεφύκασιν· διὸ καὶ οἱ Ἕλληνες ὡς ἰατροῖς οὖσιν τὸ δοκεῖν πλανώμενοι, τούτοις προσήρχοντο, θυσίας αὐτοῖς σπένδοντες. Αὐτῶν οὖν βλέπων Προφήτης τὸ ἄψυχόν φημι καὶ ἀναίσθητον τῶν εἰδώλων, ὡς ἰατροῖς προσεπέλαζον τὰ πλανώμενα ἔθνη, οὕτω πῶς περὶ αὐτῶν τροπωσάμενος ἔφη Προφήτης· Οἱ δὲ νεκροὶ ζωὴν οὐ μὴ ἴδωσιν, τουτέστιν, οἱ Θεοὶ τῶν Ἑλλήνων, οἱ λίθινοι καὶ ξύλινοι, ἀργυροί καὶ χρυσοὶ, καὶ ὀστράκινοι καὶ χαλκοὶ, ὕλη νεκρὰ ὄντες· οὔτε ἰατροὶ, οἱ αὐτῶν d ζώδονες, ὑπὸ Χριστοῦ συντριβέντες, οὐκέτι ἀναστήσονται.

Ἐπιφάνιος λέγει· Τί ἑρμηνεύει, Λίθον ὄν ἀπεδοκίμασαν οἱ οἰκοδομοῦντες, οὗτος ἐγενήθη εἰς κεφαλὴν γωνίας; Ἅγιος εἶπεν· λίθος οὖτος Χριστός ἐστιν· ἀπεδοκιμάσθη δὲ ὑπὸ γραμματέων καὶ πρεσβυτέρων τοῦ λαοῦ τῶν Ἰουδαίων, καὶ ἐγένετο κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας τῶν, ἐθνῶν, τις λέγεται Γωνία· Γωνία δὲ λέγεται, ὅτι οὐ τὸ πᾶν τοῦ κόσμου εἰς τὸν Χριστὸν πεπίστευκεν, ἀλλὰ μόλις τὰ ἐπίσημα γωνίᾳ ἀπεικασμένα τῶν Ἑλλήνων ἐθνῶν, οἵ τινές ἐσμεν ἡμεῖς οἱ Χριστιανοί. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Τί ἑρμηνεύει, Ἐκεῖ ἐξανατελῶ κέρας τῷ Δαυῒδ, ἡτοίμασα λύχνον τῷ Χριστῷ μου. Μακάριος λέγει· Κέρας μὲν Θεὸς ἐξανέτειλε τῷ Δαυῒδ· πρόδηλον ἐκ τῆς ἁγίας Παρθένου τὸν Χριστόν· Λύχνον δὲ ἡτοίμασεν Πατὴρ τῶν οἰκτειρμῶν τῷ Χριστῷ καὶ υἱῷ αὐτοῦ, τὸν μακάριον Ἰωάννην τὸν Πρόδρομον.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Τίνα λύσιν ἔχει, μαρτυρία Κυρίου πιστὴ, σοφίζουσα νήπια; Ἅγιος ἔφη· Τὸ Πνεῦμα τὸ ἄγιόν ἐστιν τὸ μαρτυρουν περὶ τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ· αὐτὸς γὰρ Κύριος λέγει τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ· Ὅταν δὲ ἔλθῃ Παράκλητος, ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν παρὰ τοῦ Πατρός μου τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, κόσμος οὐ δύναται λαβεῖν, ὅτι οὐ θεωρεῖ αὐτὸ, ἐκεῖνος μαρτυρήσει περὶ ἐμοῦ, δηλονότι μαρτυρία Κυρίου τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιόν ἐστιν. Τὸ αὐτὸ ἐνόησε καὶ τὸ ἐν Ἰωρδάνῃ μυστήριον· ἐκεῖ γὰρ Παράκλητος τὸν Υἱὸν ἐμαρτύρησεν, ὡσαύτως καὶ ἐν τῷ Θαβορίῳ. Ἐπεὶ οὖν μαρτυρία Κυρίου τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ὀνομάζεται, ἔξεστι νοῖσαι Νήπια τοὺς Ἀποστόλους, οἵ τινες πρὸ τοῦ δὲξασθαι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, νήπιοι ταῖς φρεσὶν ἐτύγχανον, διὰ τὸ ἀτελεῖς τούτους ὑπάρχειν. Ὅτε οὖν ἐν τῷ ὑπερώῳ μετὰ τὴν σωτήριον ἀνάληψιν, ἐκαθέζοντο οἱ Ἀπόστολοι, καὶ κατελθὼν Παράκλητος, τοὺς πρώην ἀγραμμάτους

καὶ ἁλιεῖς ὑπάρχοντας, σοφωτέρους ῥητόρων καὶ ἁπάντων τῶν ἐν φρονήσει θαυμαζομένων ἀπέδειξεν, οὐδὲν παρ᾽ αὐτῶν εἰς ἀντιμισθίαν δεξάμενος, πίστιν εἰλικρινεστάτην καὶ πόθον. Δύναται δὲ λόγος εἰς τὰ νήπια ἐκεῖνα ἀναφέρεσθαι, ἅπερ μετὰ βαΐων ὁπαντοῦντα, τὸν Κύριον εὐφήμουν καὶ ἐδόξαζον· καὶ γὰρ οἱ σοφοὶ καὶ οἱ γραμματεῖς οὐ συνῆκαν ποιῆσαι τοῦτο τῶν ἐλαχιστοτάτων νηπίων, ὑπὸ τοῦ ἁγίου Πνεύματος σοφισθέντων.

Ταῦτα τοῦ μακαρίου Ἀνδρέου μετὰ Ἐπιφανίου ὁμιλήσαντος, ἑσπέρας ἤδη βαθείας οὔσης, ἀφ᾽ ἑαυτῶν ἀνεχώρησαν. Καὶ μὲν Ἐπιφάνιος εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ ἐπορεύθη, φρίττων καὶ ξενιζόμενος τὴν σοφίαν καὶ τὴν σύνεσιν τὴν ἐξελθοῦσαν ἐκ τῶν χειλέων τοῦ Μακαρίου· ἔλεγ γὰρ ὅτι έπ᾽ ἀληθείας οὐδεὶς δύναται ταῦτα οὕτως ἐν εὐθύτητι λαλεῖν, εἰ μὴ ᾖ Θεὸς μετ᾽ αὐτοῦ. δὲ μακάριος Ἀνδρέας πάλιν κατὰ τὸ σύνηθες ἐν τοῖς τῆς νυκτὸς ἀγῶσιν ἐπασχολεῖτο, τὰ ἐξ ἔθους ἐργαζόμενος.

[175] [In quo ab Angelis differant dæmones,] Epiphanio rursum interroganti; Plusne aliquid, ad naturam quod attinet, habeant dæmones, quam Angeli beati; hunc in modum respondit B. Andreas. Eadem quæ Angelis, dæmonibus quoque est natura; hoc solo dumtaxat discrimine intercedente; quod Angeli, incontaminati purissimique; dæmones vero, luridi, atri, tenebricosi, peccatis sordidi ac maledicti sint: quod Angeli multo lumine coruscent, dæmones autem tenebris circumfundantur: quod illi ipsum lumen, hi ipsæ tenebrȩ videanrur. Quantum denique inter hominem justum & peccatorem, tantum angelum & dæmonem interest. Porro autem percunctanti Epiphanio, Ubinam Sanctorū animæ modo sint, respondit Andreas; In Paradiso esse, contemplantes bona illa, quæ post terribilem illam corporū resurrectionem hereditario jure possessuræ sunt: si enim non excitentur veneranda illorum corpora, animæ solæ non poterunt præparatis istic gaudiis integre frui.

[176] Epiphanius post hæc: Quæ notio subest, inquit, illi Salomonis effato: Dominus condidit me initium viarum suarum in opera sua? [Prov. 8. 22.] [Quis dicatur initium viarum Domini,] Certe hic periit Arius; sustinens Filium Dei creaturam esse. Andreas respondit: Humana Filii Dei natura ita loquitur per os sapientissimi Salomonis; Dominum ac Deum vocans Patrem, qui ante initium rerum extitit. Dicit namque: Dominus condidit me hominem, in extremis temporibus, principium viarum novæ gratiæ, & legislatorem. Christus enim per se

principium est salutis; principium misericordiæ, principium caritatis, principium signorum novæ legis, principium doctrinarum, præceptorum, mansuetudinis & pacis. Ipse Dominus, vere Deus & homo existens, principium est continentiæ, virtutis omnis, & honestatis. Nam quælibet virtus, quæ homines ad Paradisum cælestem adducit, via appellatur a sacra Scriptura: & Christus, quoad humanam naturam, omnis viæ, quæ per virtutem teritur, veluti caput est & summa; futurus etiam, quȩ alibi est, caput Ecclesiȩ: propterea quod ipse imprimis viam omnem, quæ ad vitam ducit æternam, secuit paravitque, uti suavissimus ac pulcherrimus legislator. Atque illa quidem quoad effatum; Dominus condidit me initium viarum suarum.

[177] [ante secula fundatus?] Nunc vero illud, quod in eadem Scriptura mox subjicitur; Ante secula fundavit me; attentis auribus excipe. Æternam & ante secula fuisse generationem, istic significatur; cujus fundamentum Patris æterni Verbum est; primum quidem quia genitus est ex Patre suo Filius unigenitus Verbum divinum: eoque posito fundamento, impositum deinde seculum est. Manifestum est igitur, Verbum divinum omnia omnino secula complecti. Quod si ipsum rationem fundamenti non haberet; jam nec haberent creaturæ universæ, ubi consisterent. Dicit quippe Apostolus Paulus: In ipso & per ipsum creata sunt omnia. [Rom. 11, 36.] Ubi quod dicitur, In ipso, Verbum esse fundamentum, indicat: illud autem, Per ipsum, commonstrat quod, cum Verbum Patris sit, ex ipso Patre citra corruptionem exiverit, rerumque omnium creationem perfecerit; adeo ut ipsum sit & fundamentum & conditor universorum: cum ipsum tam quæ videntur, quam quæ non videntur sustentet omnia. Hinc dicitur: Ante secula fundavit me. [1 Cor. 3. 10] Et Apostolus; Unusquisque autem videat, ait, quomodo superædificet: fundamentum enim aliud nemo potest ponere, præter id quod positum est, Jesus Christus.

[178] Moxque Epiphanius: Quomodo autem per locum prædictum subversus est Arius? [& Arii circa eum error.] Et Andreas: Miser ille, cum audisset, Dominus condidit me; non animadvertens, de humana filii Dei natura id intelligendum esse, Deitati applicare voluit. Atque ego quidem mihi persuadeo, hominē diabolico furore correptum, in hanc dementiam incidisse, quia duplicem in Christo naturam, humanam scilicet ac divinam, admittere recusans; unam simplicemque dumtaxat statuendam per gravem illusionem docuit, referendo Deitatem in ordinem creaturarum.

[179] [Explicatur v. 3. Ps. 53,] Et Epiphanius; Quid sibi vult illud: Deus in nomine tuo salvum me fac, & in virtute tua judicabis me? Andreas ait: Iudicium hic generale, quod omnibus impendet hominibus, intelligas licet: nisi malis mecum dicere, precationem illam Ecclesiæ esse, ad Deum altissimum clamantis per os Prophetæ; Viden', o Deus, quam anceps mihi cum diabolo, me oppressam tyrannide male mulctaturo, cumque idolis ejus certamen sit? Tu vero age, carnem indutus humanam huc adsis: dulcissimum Iesu Christi nomen, [de nomine Iesu,] in quo fidem & fiduciam omnem reponam, assume. In nomine tuo salva me; quidquid in carne obiturus es, adimple ocius; pro me mortem obi, a mortuis resurge, ascende in cælos, ad dexteram Patris conside, unde & Spiritu paracleto per Apostolos tuos me imperti: ita tandem prælium nostrum dirimes, idola dejicies, aras comminues, turpia & profana sacrificia impedies; subdes mihi gentes quæ sub cælo sunt, & in virtute tua judicabis me: judicio tuo mihi bona tribues,

ut in judicio tuo cognoscam te, ut servem salutaria mandata tua, & exequar omnes voluntates.

[180] Nomen itaque, est Iesus Christus; Virtus vero, Spiritus sanctus. Sic Appellat igitur Patrem æternum Ecclesia, [& gratia Discretionis.] dicens; O Deus, in Christo Iesu, salvum me fac & in sancto Spiritu tuo largire mihi discretionem. Discretio namque commonstrat homini omnem viam bonam, nec patitur ipsum a recto viæ tramite aberrare. Illa principem inter ceteras virtutes locum obtinet; utpote ex qua caritas, ex caritate vero misericordia nascitur. Illa denique omne opus bonum producit, ac imprimis quidem benignitatem erga alios, tum aversionem ac detestationem scelerum, humilitatem quoque suos exaltantem, pacem denique & mansuetudinem. Illa ipsa discretio, Spiritus sancti quasi mens est; quæ cum semel in animo hominis recepta, istic sibi sedem delegit, suavissime afficit facultates illius spirituales. Quid porro est discretio illa? attende sis. Expendit æqua lance cogitatum omne: quodque salubre comperit, & residere in animo & executioni mandari permittit: quod vero noxium putidumque est, expellit ex animo, & tamquam funda jactum procul excutit.

[181] Epiphanius autem interrogare pergens; Quid, inquit, S. Paulus assertum vult per illud: Omne peccatum extra corpus est: [Fornicator quare in corpus suum peccet,] qui autem fornicatur, in corpus suum peccat? [1 Cor. 6. 18] Et respondens Andreas: Omne, aliud peccatum, ait, in anima versatur, excepta fornicatione, quæ ad corpus attinet: ex latere enim Adami formata est mulier, ut duo unum corpus forent. Omne igitur peccatum extra corpus est: seu, uti jam memini, non corpore, sed anima, sed mente, sed spiritu committitur. Etenim & mendax, & perjurus, & famæ alienæ qui detrahit, aut aliud quidpiam patrat sceleris, ex verbis suis aliquam capit voluptatem: solus fornicator corpore suo peccatum perficit. Quemadmodum autem sus, quȩ volutatur in cœno, [potius quam aliter delinquens.] non coinquinat interius carnem suam, sed exterius dumtaxat pellem sordibus ac fœtore inficit: ita & fornicator, qui in cubilibus atque impudicitiis perpetuo versatur, corpus pariter & animam fœde commaculat: sicque dæmoniis invisibilibus ludibrium ac risus fit. Ceterum quando in corpus suum peccat; non suum tantummodo corpus, sed mulieris etiam quacum peccat, turpiter conspurcat. Viro, qui uxorem; & mulieri, quæ maritum habent, proprium corpus non est: viri quippe corpus arbitrio uxoris subest; & similiter mulieris corpus in potestate mariti est, ut non amplius duo sint, sed una caro. Si mulier itaque fornicatur, in corpus mariti peccat: si vero maritus, peccat in corpus suum, quod est uxor: sic & alter in alterius peccant corpora, quando non se ipsos, sed alienos adamant, utpote qui ambo maritalem thorum turpi flagitio dehonestant. Hac igitur de causa, omne peccatum extra corpus est: qui autem fornicatur, in corpus suum peccat; ac sordescit corpus ejus, instar suis in stercore volutati, & anima instar dæmonis fœtere incipit: cumque cetera peccata tenebris quibusdam involvunt animam, fornicatio insuper turpe fœtidumque efficit corpus.

[182] Epiphanio, post hæc interroganti, Quis in Euangelio dicatur, per Mamona. Respondet Andreas; Eo nomine venire publicanos, [Quis dicatur Mamona?] rapaces, avaros, eosque omnes, qui viduarum ac orphanorum facultates injuste auferunt & absumunt, iisque sibi dignitates atque imperia comparant. Venit etiam eodem nomine dæmon avaritiæ, qui sordida divitiarum cupiditate homines inflammat. Rursum quærenti Epiphanio, qui esset intelligendum

istud Psalmistæ oraculum; Filii tui sicut novellæ olivarum in circuitu mensæ tuæ: rursum tale responsum dedit B. Andreas: Flecte oculos, carissime, cum sacrosanctum Missæ sacrificium peragitur, ad sacrum altare; & respice in circuitu mensæ filios Dei, lampadibus instructos, [Qui Novellæ olivarum,] uti novellas olivarum in vinea consistentes; eos, inquam, qui recenter per sacrum baptisma tempore sacrificii divini, instar plantarum pulcherrimarum, translati fuerunt a tenebris ad lucem. [Ps. 127. 3] Illi enim sunt, quos animo versabat Propheta, cum oraculum istud protulit.

[183] Iterum quærit Epiphanius: Quid tandem illud est, quod Isaias pronuntiavit; [qui mortui non visuri, & medici non resuscitandi?] Mortui autem vitam non videbunt, neque medici suscitabuntur? Vehementer enim conantur persuadere nobis hæreticorum sectatores, non fore mortuorum resurrectionem. Atque iterum respondit quærenti B. Andreas: Jupiter, Apollo, Mercurius, Saturnus, Juno, Diana, ceteraque falsorum deorum turba, mortui cæcique, uti sunt, sic & appellantur a Propheta: lapides quippe & aurum & argentum neque vixerunt umquam neque victura sunt omnino; cum & inanimata & vita prorsus destituta sint. [Isaiæ 26.] Hinc & Gentiles, quibus dii isti medicorum loco erant, turpiter decepti sunt, cum illos veneraturi & sacrificiis honoraturi accesserunt. Ad hosce igitur vita sensuque carentes deos seu idola, quos deceptæ ac delusæ Gentes cum veneratione adibant, respiciens Propheta, ita pronuntiavit: Mortui autem, id est, dii Gentium, lapidei, lignei, argentei, aurei, testacei, atque ænei, cum materia spiritus expers sint, vitam non videbunt: nec medici, dii scilicet iidem, quos ut vitæ datores colunt, a Christo contriti, ullo umquam tempore resuscitabuntur.

[184] Porro cum diceret Epiphanius istum mihi locum interpretare; Lapidem, [Quis lapis angularis,] quem reprobaverunt ædificantes, hic factus est in caput anguli; illam dedit interpretationem B. Andreas: Lapis iste Christus est, qui reprobatus a Scribis & Senioribus populi Iudaici, factus fuit caput Ecclesiæ Gentium, quæ Angulus appellatur, propterea quod non universus, qua patet, orbis; sed vix notabilis, si cum tota Gentilitate comparetur, pars, quæ ex nobis Christianis constituitur, in Christum crediderit. [Ps. 117. 23] [cornu, & lucerna?] Tum istius quoque loci Psalmorum, Ibi suscitabo cornu David, paravi lucernam Christo meo; explicationem flagitante Epiphanio; hanc subjunxit B. Andreas: Cornu quidem suscitavit Deus Davidi, nempe, ut perspicuum est, Christum ex beatissima Virgine: Lucernam vero paravit Pater misericordiarum Christo filio suo, videlicet beatum Prodromum Ioannem. [Ps. 131. 17]

[185] Denique rogat Epiphanius istius solutionem sententiæ; Testimonium Domini fidele, [Quid testimonium, dans sapientiam parvulis?] sapientiam præstans parvulis: illamque in hunc modum dedit Andreas. [Ps. 18. 8.] Spiritus sanctus de Domino Iesu Christo testimonium perhibet, ita asseverante ipso Domino discipulis suis; Cum autem venerit Paraclitus, quem ego mittam vobis a Patre, Spiritum veritatis, quem mundus non potest accipere, quia non videt eum, ille testimonium perhibebit de me. [Ioan. 15. 26. & 14. 17.] Unde perspicue patet, quod dixi, testimonium Domini Spiritum sanctum esse. Idem bellissime indicat, quod in Iordane peractum est mysterium: istic enim, uti & in monte Thaboræo, idem sanctus Spiritus testimonium de Filio dixit. Quoniam itaque testimonium Domini vocatur Spiritus sanctus, licebit parvulorum nomine Apostolos intelligere: qui prius quam sancti Spiritus gratia corroborati essent, mente ac virtute parvuli erant, utpote admodum imperfecti. At vero cum post gloriosum

Domini ascensum in cœnaculo considerent Apostoli; descendens paraclitus Spiritus reddidit homines, pridem illitteratos ac piscatores, omnibus rhetoricæ atque aliarum artium scientia quam excellentissimis longe sapientiores; nulla pro dato munere mercede recepta, præter sincerissimam fidem atque gloriæ divinæ desiderium. Potest quoque dicta sententia referri ad parvulos istos, qui ramis palmarum instructi occurrentes Domino, multis illum præconiis laudarunt atque extulerunt: nec enim sapientibus populi ac scribis illud agendi facultas fuit, quod isti nullius æstimationis parvuli, a Spiritu sancto edocti, gloriose operati sunt.

[186] Tam prolixo in multam noctem detenti colloquio Andreas atque Epiphanius, [Finito colloquio abit admirabundus Epiphanius.] tandem alter ab altero discesserunt: & Epiphanius quidem domum se suam contulit, admirans cum stupore animi sapientiam atque intelligentiam, quæ processerat ex ore beati viri; atque ita reputabat secum ac loquebatur, Fieri nullo modo posse, ut quis tam dextere ac congruenter veræ fidei, tam abstrusa in medium proferat, nisi præsenti ope Dei adjutus. Beatus vero Andreas consuetum sibi morem obtinens, exercitationibus, quas tempore nocturno obire solebat, sese accinxit.

ANNOTATA.

a Hæc ita reddit Ms. Vatic. Κύριον δὲ καλεῖ τὸν προάναρχον Πατέρα καὶ Θεόν φημι δι᾽ ἑαυτοῦ καὶ μάλα.

b Hinc usque ad ultimum versum hujus numeri καὶ τοῦτο μὲν, desiderantur in Ms. Mazar.

c Σωκρὰ, salutaria verti, quamvis vocem hanc alibi nusquam invenerim: nec enim aptiorem sensum dare ei potui: deest tamen in Mazar.

d Similiter Σώδονες, Vitæ datores, dici conjecto.

CAPUT XXIII.
Impurißimi peccatoris mors infelix præmonstrata Andreæ; & hujus eximia erga inimicos caritas piæ mulieri manifestata.

Ἐν μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν τοῦ Μακαριωτάτου παίζοντος ἐν τῷ περιπάτῳ τοῦ δημοσίου ἐμβόλου τοῦ λεγομένου Μαυριανοῦ, ἔτυχεν τοῦ γενέσθαι αὐτὸν ἐπὶ τὴν λιθίνην πόρταν, ἐκνεύσαντα τῆς δημοσίας. Ἦν δὲ ἡμέρα, καθ᾽ ἣν τοῦ μεγάλου μάρτυρος Θύρσου, διὰ Κύριον ἐπετελεῖτο ἄθλησις. Ὡς οὖν εἴρηται, πλησίον τῆς λιθίνης πόρτας λενέσθαι αὐτὸν, ὁρᾷ, καὶ ἰδοὺ ἄνθρωπός τις ἐκ τοῦ μαρτυρίου τοῦ Ἁγίου ὑποστρέφων, ἀπίει εἰς τὴν οἰκίαν αὐτοῦ, ἦν δὲ ὅλος μέλας καὶ ζοφώδης· πλῆθός τε δαιμόνων ἔμπροσθεν αὐτοῦ καὶ ὄπισθεν πορευομένων, καὶ κατεγέλων τραγῳδίαν τινὰ περὶ αὐτοῦ· ὀρχούμενοι δὲ ἔλεγον· Οὗτος τέως ἡμῶν ἐστι. Οἱ δὲ λοιποὶ ἀνταποκρινόμενοι πρὸς τὴν κατάληξιν, ἔλεγον· Ἰδοὺ κερδάνομεν αὐτὸν ὁμόσωμον καὶ ὁμότροπον, καὶ οὐκ ἔστιν ἀντίῤῥησις περὶ αὐτοῦ οὐδενὸς, ὅλως γὰρ ἡμῶν ἐστιν. Ταῦτα μὲν ἔλεγον περὶ αὐτοῦ, καὶ ἄλλα πολλὰ, οὐκ ἐξὸν γράφειν, καὶ εἷλκον τὸν ἐλεεινὸν εὐφραινόμενοι· γνώσαντες γὰρ ἦσαν τῇ αὔριον ἐκδημεῖν αὐτὸν ἀπὸ τοῦ σώματος, καὶ διὰ τοῦτο ηὐφραίνοντο εἰς τὴν ἀπώλειαν αὐτοῦ.

δὲ μακάριος ἑστὼς, ὡς εἶδεν ταῦτα, ἐν λύπῃ ἐγένετο, ἰδῇ γὰρ ὅτι ἅπαξ κερδάνωσιν αὐτὸν, ὡς ἐξ αὐτῆς τῆς νέας ἡλικίας πορνοκάπηλος ἦν, αἱμομιξίαις καὶ ἀσελγίαις σχολάζων· τὸ δὲ πάντων χεῖρον, ὅτι καὶ εἰς τὴν βδελυρὰν τῶν Σοδομιτῶν αἵρεσιν ἄθλιος ἐπεμαίνετο, ἀλλὰ μήτε ἐκκλησίαν γνωρίζων, εἴτε κοινωνίαν, εἴτε εὐχὴν πώποτε δεξάμενος, ἀλλ᾽ οὔτε τι τῶν πνευματικῶν ἐπίστατο, ἀλλὰ πάντα σαρκικὰ, πάντα δαιμονικά· πάντα γὰρ τὰ αὐτοῦ ἄσωτα, καὶ δεινὰ, καὶ σατανικὰ ἐχρημάτιζεν,

πάντα τὸν βίον αὐτοῦ μετὰ πορνῶν, καὶ μεθυόντων, καὶ κιθαρῳδῶν ἀνήλισκεν τούτους τερπόμενος. Ὡς δὲ ἐπορεύετο ἐλεεινὸς ἐπὶ τὴν οἰκίαν αὐτοῦ, ἠκολουθησεν Δίκαιος ὄπισθεν, θέλων ἰδεῖν που μενει· καὶ ὡς ἔμαθεν, τῇ ἐπαύριον ἦλθεν. ἐν τῇ οἰκίᾳ, πόῤῥωθεν ἑστὼς, βουλόμενος ἰδεῖν τὰ συμβάντα αὐτῷ. Εὗρεν δὲ αὐτὸν ἐν τῇ παγίδι τοῦ θανάτου ζωγρηθέντα καὶ κείμενον, καί τινα ἄσχημα ἔθη εἰσπράττοντα. Ἦσαν δὲ ἐκεῖ πλεῖστοι τῶν ἰδίων, χάριν ἐπισκέψεως ἐληλυθότες, καὶ ἕτεροι πολλοὶ ἱστάμενοι, ἐθρήνουν αὐτόν. Ἐπεὶ δέ τινα δεινὰ ἐκεκράγει καὶ αἰσχρὰ, οὐκ αὐτὸς, ἀλλ᾽ κερδήσας αὐτὸν διάβολος. Ἐθεώρει δὲ Δίκαιος τὸν σατανᾶν ὥσπερ μῦς, ποτὲ δὲ ὡς ὄφις, ὡς ἔχιδνα ἐκχέειν, καὶ ἐξίει ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ, καὶ κράζων διὰ τῶν ὀργάνων τοῦ ἐλεεινοῦ, ποτὲ μὲν ὡς κάττα, ποτὲ δὲ ὡς κύων, ὡς χοῖρος. c Ἀπίει δὲ τὴν χεῖρα αὐτοῦ ἐν τῷ ἀφεδρῶνι αὐτοῦ, τῆς κόπρου αὐτοῦ ἀπογευόμενος· ἀπὸ γὰρ τοῦ πολλοῦ κλόνου ἠρίμονεν ἐν τῇ τοῦ θανάτου προσεγγίζων τομῇ. Οὕτως οὖν ταλαίπωρος παραδειγματιζόμενος, καὶ αἰσχύνη τοῖς πᾶσι φανεὶς, πικρὸν τὸ τέλος ἀπηνέγκατο· καὶ γὰρ οὔτε ἐξέκλινεν ψυχὴ αὐτοῦ πώποτε, ἀλλ᾽ ὀρθοβατοῦσα πρὸς τὸν πυθμένα τοῦ ᾅδου παρεγένετο, ἐν τῷ αἰωνίῳ σκότει ἐκεῖσε δεσμευθεῖσα ὀξύτατα.

Ταφέντος οὖν τοῦ σώματος αὐτοῦ καί τινων παραγενομένων πρὸς τὴν γυναῖκα αὐτοῦ χάριν παραμυθίας, καθεζόμενοι ἐκίνουν λόγον περὶ τοῦ βίου αὐτοῦ, ὁποῖος ἦν χαλεπός· καὶ οἱ μὲν ἔλεγον, ὅτι ὅπου γυναῖκα ἐθεάσατο, εἴτε ἄγαμον, εἴτε παλλακίδα, εἴτε ὕπανδρον, εὐθέως οὐ διέδρα ἀπὸ τῶν χειρῶν αὐτοῦ, μέχρις ἂν τοῦ διαβόλου τὴν ἐπιθυμίαν εἰργάσατο· ἄλλοι ἔλεγον, ὅτι φλυαρὸς ἦν, καὶ γλωσσώδης, καὶ μοιχὸς σφόδρα. δὲ γυνὴ αὐτοῦ διηγήσατο περὶ αὐτοῦ, ὅτι ἀφ᾽ οὗ συνεζεύχθη αὐτῷ οὐδέποτε ἐκκλησίαν ἐγνώριζεν, οὔτε προσηύξατο, οὔτε σταυρὸν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἐποίησεν, οὔτε ἐκοινώνησεν, ἀλλ᾽ ἀεὶ διανυκτερεύων εἰς τὰ πορνεῖα· εἰ δὲ ἐνθᾶδε ἐγένετο, ἅπαξ τι ἐλάλησα, τὴν ῥάβδον ἐκ τοῦ ἀτυχεστάτου μου σώματος οὐδόλως κατέφερεν, ἀλλὰ πάντα δεινά μοι κατηργάζετο. Ἐν οἷς τῇ πρὸ χθὲς κατανυγέντος αὐτοῦ, καὶ ἐν τῇ κλίνῃ μου γεγονότος πρός με, ἡμεροθείσης τῆς ψυχῆς αὐτοῦ, ὡς ἐκαθεύδομεν, ἠρξάμην νουθετεῖν αὐτόν. Κᾀκεῖνος ἔφη μοι, Καὶ τί θέλεις ποιήσω; εἰπέ μοι. Λέγω αὐτῷ· Θέλω ἵνα τῇ αὔριον ἀπέλθωμεν εἰς τὸν ἅγιον Θύρσον, καθ᾽ ὅτι ἐστὶν μνήμη αὐτοῦ, καὶ ἵνα μείνωμεν ἐκεῖσε τῇ ἁγίᾳ λειτουργίᾳ, ὅπως κοινωνήσαντες τῶν ζωοποιῶν τοῦ Χριστοῦ μυστηρίων, καὶ φωτισθέντες ἁγιασθῶμεν ταπεινὲ, καὶ γένῃ Χριστιανὸς, κᾄν μίαν ἡμέραν· καὶ ἴσως Κύριος Θεὸς ἐμβαλεῖ εἴς σε τὸν φόβον αὐτοῦ, καὶ σπουδάσῃς ἀπαλλαγῆναι τῶν προημαρτημένων σου, ἐπικτίσῃς δὲ καὶ ἔργα δικαιοσύνης, καὶ οὕτως δυνησώμεθα εἰσελθεῖν εἰς τὴν ζωήν. δὲ συνέθετό μοι οὕτω ποιῆσαι.

Πρωΐας δὲ γενομένης, ἐπορεύθημεν ἐν τῷ πανσέπτῳ ναῷ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θύρσου, καὶ ὡς εἰσήλθομεν ἔνδον, ἐμοῦ προσευχομένης, ἴστατο μωκίζων, καὶ οὔτε τὴν κεφαλὴν ἔκλινεν εἰς τὸ γόνυ τοῦ προσκυνῆσαι τῷ ἁγίῳ Μάρτυρι, ἀλλ᾽ οὔτε τὴν σφραγίδα τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ, σταυροῦ ἐν τῷ προσώπῳ ἐποίησεν, τὴν εἰκόνα τοῦ Ἁγίου ἀσπάσασθαι, ἀλλ᾽ ἵστατο κεχαλασμένας ἔχων τὰς χεῖρας, καὶ μωκίζων τοὺς προσευχομένους Θεῷ. Ὡς

δὲ ἐτέλεσα τὴν εὐχὴν, στραφεῖσα λέγω πρὸς αὐτόν· Τί ἵστασαι ὥσπερ ζωδίον ἄψυχον, ταλαίπωρε, καὶ οὐ ποιεῖς κᾂν τὴν σφραγίδα τοῦ δεσπότου Θεοῦ ἐν τῷ προσώπῳ σου, ἀλλὰ παντελῶς ἐματαιώθης ἐλεεινὲ, καὶ ἵστασο ὥσπερ Ἰουδαῖος; οὐ φοβεῖ σὺ τὸν Θεὸν, κᾂν τοὺς ἀνθρώπους αἰσχύνθητι, καὶ πορευθεὶς πρόσευξαι ὡς εἶπόν σοι. Λέγει ἐκεῖνος· Τίνι προσεύξομαι, δεῖξόν μοι. Ἐγὼ δὲ ἔδειξα αὐτῷ τοῦ ἁγίου Μάρτυρος τὴν τιμίαν εἰκόνα, φήσασα, ἐνθᾶδε πρόσευξαι. Ὡς δὲ ταῦτα ἤκουσεν, ἐβδελύξατο τὴν εἰκόνα, καί φησιν· Καὶ τίς ταύτης δύναμις περίεστιν, ἀψύχῳ οὖσα καὶ ἀναισθήτῳ, ματαία πλάνη τῶν ἀναισθήτων; τί γὰρ ὠφελεῖ αὕτῃ, Σοὶ λέγω, τοῖχε, βοήθησόν μοι; Τοῦτο εἰρηκὼς πανάθλιος καὶ θροηθεὶς, δρομέως τῆς ἐκκλησίας ἐξῄει.

Ἐγὼ δὲ φοβηθεῖσα τὴν εἰς τὸν Ἅγιον βλασφημίαν, ἠρξάμην παρακαλεῖν τὸν Ἅγιον φείσασθαι τοῦ μιαρωτάτου τὴν ἀναισθησίαν, καὶ μὴ ἀποδοῦναι αὐτῷ τὴν βλασφημίαν αὐτοῦ· καὶ αἴφνης ἁρπαγέντος τοῦ νοός μου ὡς πρὸς τὴν εἰκόνα τοῦ Μάρτυρος, ἀκούω λεγούσης πρός με· Ἐγὼ μὲν συμπαθῶ, ἀλλ᾽ Θεὸς ὠργίσθη αὐτῷ καὶ οὐκ ἀνέχεται, αὔριον. γὰρ ἐκέλευσεν ῥιζοτομηθῆναι αὐτὸν, ἵνα ἐξολοθρευθῇ ἐκ γῆς τὸ μνημόσυνον αὐτοῦ, καὶ γνώσεται ἐν τῷ ἀσβέστῳ πυρὶ, ὅτι ἀληθής ἐστιν δόξα τῶν τοῦ Θεοῦ γνησίων φίλων τε καὶ μαρτύων. Μετὰ δὲ τὴν τῆς θείας λειτουργίας ἀπόλυσιν ἔνδον γενομένης μου, εὗρον αὐτὸν λαύρῳ πυρετῷ συνεχόμενον, καὶ ἐν τῇ κλίνῃ κείμενον, ὡς ἑωράκατε. Τοῦτο τῆς γυναικὸς αὐτοῦ εἰρηκυῖας, τρόμος ἔλαβε πάντας τοὺς ἐκεῖσε εὑρεθέντας, καὶ ἔλεγον· Ὄντως Θεὸς οὐ μυκτιρίζεται· καὶ γὰρ ἀδιάψευστά εἰσιν αὐτοῦ τὰ δικαιώματα, καὶ τὰ κρίματα, καὶ αὐτὸς αποδώσει ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ. Ταῦτα μὲν, ἀγαπητοὶ, οὐ μόνον ἀπὸ τοῦ μακαρίου ἐκείνου στόματος τοῦ Δικαίου ἤκουσα, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τῆς γυναικὸς τοῦ ταλαιπώρου ἐκείνου. Καὶ γὰρ ὠφελείας χάριν, καὶ τοῦ ἕνεκεν τοῦ φοβεῖσθαι τὸν Κύριον, καὶ φεύγειν ἀεὶ τὴν πορνείαν, καὶ τὴν μοιχείαν, καὶ τὴν μέθην, καὶ ζητεῖν ἐν νυκτί τε καὶ ἡμέρᾳ τὴν παρὰ τοῦ Κυρίου βοήθειαν, καὶ μὴ καταφρονεῖν τῶν ἁγίων Μαρτύρων, καὶ τῶν τιμίων λειψάνων αὐτῶν, καὶ τῶν σεπτῶν εἰκόνων.

Ποτὲ δὲ περιπατοῦντος τοῦ Ὁσίου ἐν τῷ δημοσίῳ φόρῳ πλησίον τοῦ κίονος, ὃν ἐν μακαρίᾳ τῇ μνήμῃ Κωνσταντῖνος ἐν ἁγίοις Βασιλεὺς ἔστησεν, ἐν ᾧ φασι καὶ τοὺς τιμίους ἥλους, τοὺς ἐν τῷ ζωοποιῷ Χριστοῦ σώματι ἐμπαρέντας, ἐν τῷ ἐπάνω τούτου ἱσταμένῳ ἀνδριάντι ἐφαιδρύνατο, πρὸς δόξαν μὲν Θεοῦ, σκέπην τε καὶ φυλακτήριον τῆς βασιλευούσης πόλεως. Καὶ ἰδοὺ γυνή τις, τιμίῳ πνεύματι Θεοῦ φαιδρυνομένη, ἐν ἐκστάσει γεναμένη, διανοιγέντων τῶν ψυχικῶν αὐτῆς ὀμμάτων, ὁρᾷ τὸν Μακάριον περιπατοῦντα μέσον τοῦ πλήθους, ὡς στύλον πυρὸς ἐξαστράπτοντα, καὶ ὡς βολίδας πυρὸς εἰς τὸν ἀέρα ὲπαφιέντα καὶ αὐγάζοντα. Τινὲς δὲ μωροὶ ἐδίδωσαν αὐτῷ κόσσους, ἄλλοι δὲ κατὰ τοῦ αὐχένος ἔτυπτον· καὶ πολλοὶ βλέποντες αὐτὸν ἀηδιζόμενοι, ἔλεγον· Κύριε, μὴ δὲ ἐχθρὸν ἐὰν ἔχωμεν, ἵνα οὔτως αὐτῷ συμβέβηκεν. Τινὲς δὲ ζοφώδεις καὶ μέλανες δαίμονες ἐπακροώμενοι, ὄπισθεν περιπατοῦντες, ἔλεγον· Ναὶ Θεὸς εἰσακούσεται τῆς εὐχῆς ὑμῶν, καὶ μὴ ἐγείρῃ εἰς τὸν αἰῶνα ἄλλον τοιοῦτον ἐπὶ τῆς γῆς· οὐδεὶς γὰρ κατέκαυσεν ἡμῶν τὰς καρδίας, ὡς άκαμάτης οὗτος· μὴ βουλόμενος γὰρ κάμνειν τὰ ἔργα τοῦ Κυρίου αὐτοῦ, μωρὸν ἑαυτὸν προφασισάμενος, παίζει τὸν κόσμον.

Ταῦτα μὲν οὔτως ἔλεγον· ἑώρα δὲ γυνὴ τοὺς τύπτοντας τὸν Δίκαιον, ὅτι ἐσημειοῦντο οἱ ζοφώδεις ἐκεῖνοι, καὶ ἔλεγον· Κᾂν τοῦτο τὸ κρίμα ἔχωμεν εἰς παπαμυθίαν, ὅτι ἀδίκως αὐτὸν οὗτοι τύπτοντες ἔχουσιν ἁμαπτίαν· πάντως γὰρ ἀπὸ τῆς τοσαύτης προφάσεως καταδικάζομεν ἀυτοὺς ἐν τῇ ὥρᾳ τοῦ θανάτου αὐτῶν, ὄτι ἐκλεκτὸν τοῦ Θεοῦ ἔτυπτον ἀδίκως, καὶ οὐκ ἔστιν σωτηρία ἐν τούτοις. Ἀκούων δὲ ταῦτα Μακάριος πνεύματι θείῳ, e [ἑνὶ λόγῳ τὰς πανουργίας αὐτῶν ἔλυεν] καὶ ἐδικάζετο αὐτοῖς λέγων· Οὐκ ἔστιν ὑμῖν σημειοῦσθαι ταῦτα, ἐγὼ γὰρ παρεκάλεσα τῷ φοβερῷ Δεσπότῃ μου, μή ἡγεῖσθαι αὐτοῖς εἰς ἁμαρτίαν τούτου ἕνεκα ὐπὲρ ὅσον με τύπτουσιν, καὶ ἄγνοια τόπον αὐτοῖς ἀπολογίας δίδωσιν.

Ὡς οὖν ταῦτα ἤκουσεν γυνὴ ὁμιλοῦντα μετὰ τοῖς σκοτεινοῖς ἐκείνοις, ὀρᾷ εἰς ὕψος, καὶ ἰδοὺ ὥσπερ πύλη ἀνεωγῶσα τοῦ οὐρανοῦ, καὶ ἐξ αὐτῆς ἐξιὼν πλῆθος χελιδόνων τερπνῶν, μέσον δὲ αὐτῶν περιστερὰ ὡς χιὼν, μεγάλη σφόδρα, καὶ κατίει ἅμα ταῖς χελιδόσιν ἐπὶ τὸν Μακάριον, κάρφος ἐλαίας χρυσίου στίλβον βαστάζουσα ἐν τῷ στόματι αὐτης, καὶ ἀνθρωπίνως διαλεγομένη τῷ Μακαρίῳ καὶ λέγουσα· Δέξαι τοῦτο τὸ κάρφος, ὄτι παντοκράτωρ Πατὴρ καὶ Κύριος σαβαώθ σοι ἐκ τοῦ Παραδείσου ἀπέστειλε γνώρισμα, διὰ τὸ εἷναί σε οἰκτείρμονα καὶ φιλάνθρωπον, ὃν τρόπον οἰκτείρμων καὶ ἐλεήμων ἐκεῖνος καθέστηκεν· ἰδοὺ γὰρ δοξάσει σε Κύριος ἔτι καὶ ἔτι, καὶ ὑψωθήσεται τὸ ὄνομα τὸ ἅγιον αὐτοῦ ἐπί σοι, ἀνθ᾽ ὧν σὺ ἔκρινας τοῦ μὴ ἔχειν ἁμαρτίαν τοὺς καθεκάστην σε τύπτοντας. Ταῦτα εἰρηκυῖα ἐκαθέσθη ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ, καὶ ἦν ὅλη περιηργυρωμένη, καὶ τὰ μετάφρενα αὐτῆς ἐν χλορότητι χρυσίου· οἱ δὲ ὀφθαλμοὶ αὐτῆς ὡς μαργαρῖται τίμιοι· οἱ δὲ πόδες αὐτῆς ὑπῆρχον βαφῇ βασιλικῇ βεβαμμένοι, καὶ σταυρὸν ἀπὸ ἀνθέων ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτῆς· καὶ ἦν κύκλῳ αὐτῆς πολὺς τῶν χελιδόνων κελαδισμός.

Ταῦτα ὁρῶσα γυνή ἐκείνη θεοσεβής, ἐξεπλήσσετο σφόδρα· ἐν ἑαυτῇ δὲ γεναμένη ἀπὸ τῆς θέας ἐκείνης, οὐκέτι ἠδυνήθη εἰπεῖν τινι, μόνον δὲ καθ᾽ ἑαυτὴν ἔλεγε· f Βαβαὶ, τῆς τοῦ Θεοῦ ἀγαθότητος, οἵους φωστῆρας ἔχει ἐπὶ γῆς, καὶ οὐδεὶς αὐτοὺς ἐπίσταται! Πολλάκις οὖν ἠβουλήθη τὰ ὁρασθέντα αὐτῇ τισι διηγῆσασθαι, καὶ παραχρῆμά τις δύναμις ἐκώλυεν αὐτὴν, εἰς τρόμον ἄγουσα, καὶ λοιπὸν ἑκοῦσα καὶ ἄηουσα τὸ θαῦμα ἀπέκρυβεν. Ὅθεν ἐν μιᾷ συναντᾷ αὐτῇ Δίκαιος καὶ λέγει αὐτῇ· φύλαττέ μου τὸ μυστήριον ἐν τῷ τέως, Βαρβάρα, τοῦτο γὰρ ὄνομα αὐτῇ, καὶ μηδενὶ αὐτὸ ἐξείπῃς, ἕως οὗ διελεύσομαι ἐν τόπῳ σκηνῆς θαυμαστῆς ἕως τοῦ οἴκου τοῦ Θεοῦ. δὲ πρὸς αὐτὸν εἶπεν· Κακῶς οὐ θέλω, εἰ δὲ καὶ θελήσω τινὶ διηγήσασθαι, οὐ δύναμαι, τίμιε φωστὴρ καὶ ἐκλεκτὲ Κυρίου πανθαύμαστε· κωλύομαι γὰρ ἀοράτῳ δυνάμει, καὶ εἰσέρχεται τρόμος εἰς τὰ ὀστᾶ μου, καὶ ἐν ἐμοὶ ἰσχύς μου ταράττεται.

[187] [Videt Andreas peccatorem, dæmonibus traditum,] Beatissimus itaque Andreas, ludens aliquando more hominis non satis sui compotis, in ambulatione porticus publicæ, quæ appellatur a Mauriani; atque inde deflectens, forte devenit ad Portam lapideam. Agebatur autem dies, quo magnus Christi martyr Thyrsus b consummaverat certamen martyrii. Illo igitur die ad Portam, uti dictum est, lapideam accedens Andreas, conspicit hominem quemdam, e memorati Martyris templo egredientem, domum sese conferre, omni ex parte nigrum ac tenebricosum: ingens hominem turba dæmonum præcedebat, sequebatur ingens; eaque deridendo & saltitando non lætam sane tragœdiam agens exclamabat: Hic nostræ modo potestati subditus est. Quibus alii statim succinentes respondebant: Ecce illum, moribus ac fœditate nobis simillimum, lucrifecimus: nec est qui nobiscum de ulla ipsius parte contendere ausit: totus quippe, quantus quantus est, noster est. Atque hæc quidem, præter alia plurima, quæ hic describere nihil attinet, jactabant dæmones, raptabantque misellum hominem exultabundi, quia noverant luce postera e corpore migraturum: sicque interitus hujus, illorum gaudium fuit.

[188] Stans itaque Andreas & contemplatus triste spectaculum, [propter enormem libidinem:] magnam animo mœstitiam concepit: notabat enim, jam pridem potestati dæmonum traditum fuisse, quod jam inde a juvenili ætate in lupanari versans, fornicationibus atque incestuosis libidinibus finem nullum imposuisset; quodque detestandum magis, in nefandam Sodomitarum hæresim ac rabiem furore tam insano ferebatur miser, ut neque ecclesiam nec sacros cœtus precationis causa umquam adiret, nec ullam rerum spiritualium,

carnalium vero & diabolicarum omnium maximam haberet notitiam: omnia enim, quæ actitabat, libidinem, nequitiam; peccatum olebant; totam vitam cum scortis, cum temulentis, cum citharœdis, quorum consuetudine delectabatur, consumens. Abeuntem igitur miserum hunc domum suam pone secutus est Andreas, observaturus quo in loco domicilium suum haberet: quod ubi didicisset, rediit eodem sequenti die; atque eminus consistens, quid obventurum esset contemplabatur. [& sequenti die eum reperit] Reperit autem imprimis ipsum, laqueo jam mortis constrictum, turpia quædam quibus assueverat exprimentem: reperit & frequentem tam propinquorum, qui visendi causa confluxerant, quam aliorum turbam, omnes moribundum lamentis & planctibus prosequentes: reperit denique & satanam, qui per ægroti organa terribilem atque absurdum clamorem ciebat; quique modo muris, modo anguis, modo viperæ specie per os exibat; ac multum vociferans, nunc felis, nunc canis, nunc porci vocem æmulabatur. [pessime morientem.] Nonnumquam manum suam in secretas corporis partes immittens, extracta inde stercora ore degustabat: jam enim præ vehementia concussionis tantæ conticuerat, angustiis vicinæ mortis oppressus. Atque hoc modo miser ille, præsentibus omnibus exemplum confusionis propositus, acerbo tandem fine vitam terminavit, anima nusquam ad diverticula deflectente, sed recta properante ad barathrum inferni, ubi in sempiternis tenebris & vinculis indissolubilibus perennatura erat.

[189] [Hinc mœstis amicis] Sepulto dein cadavere, convenerunt frequentes ad uxorem demortui, consolandi causa; cumque incideret sermo de perditis illius vita moribusque, aliis quidem dictitantibus tam effusæ ipsum petulantiæ fuisse, ut si quam forte mulierem, sive innuptam, seu prostitutam, seu matrimonio junctam conspicatus esset, non effugeret manus hominis libidinosi, quoad intemperantiam suam diabolicam explesset; aliis vero, nugatorem, loquacem, & adulterum insignem fuisse contendentibus; tandem uxor ipsa narrare instituit, quomodo a matrimonii sui primordio numquam pedem in ecclesiam intulisset, numquam orationem fudisset, numquam frontem Cruce signasset, communicasset numquam: quomodo deniq; apud scorta pernoctare consuevisset: si quando autē inde revertentem ego, inquiebat, [narrat uxor turpem ejus vitam,] vel verbulo interpellarē, confestim expedito in caput meum infelix baculo, verberibus sævire non desinens, quidquid poterat molestiæ ac doloris inferebat. Cum interim sera actorum pœnitentia illum subiisset nudius tertius, venissetque ad me cubitum, jamque una dormituri decumberemus; solito mansuetiorem nacta, variis cœpi monitionibus urgere: tum interroganti, quid sibi faciendum mandarem; respondi, Ut luce crastina concedamus una ad S. Thyrsi, cujus memoria solennis agitur; ut istic sacrosancto Missæ sacrificio intersimus; ut salutifera Christi mysteria communicemus; [& quomodo persuasus saltem semel ire ad S. Thyrsum,] & gratia divina illustrati sanctius reliquam vitam transigamus; ut denique tandem aliquando vel unico die Christianum agas: fortassis benignus Dominus salutarem sui timorem animo tuo immissurus est, quo stimulatus, vitæ præteritæ delicta expiare, insuper & justitiæ opera exercere studeas; ut sic ambo ad vitam ingredi æternam mereamur. Hæc ille mea monita se opere completurum recepit.

[190] Ut ergo illuxit, sancti Martyris Thyrsi templum adivimus, ingressique, ego mox orare institui, [illucque irreverenter ingressus,] ille omnia irridere; non inclinatione capitis, quasi oraturus, sanctum Martyrem dignari; non munire frontem sacrosancto Crucis signo; non imaginem Sancti salutare; sed remissis consistere manibus,

atque irridere, uti dictum est, alios, preces suas Deo offerentes. At ego, finita precatione mea, ad ipsum conversa; Quid hic adstas, inquam, infelix, non aliter quam brutum animal? cur saltem dominicæ Crucis signum fronti tuæ non imprimis? Quid ita vanus ac profanus Judæorum te more in loco sacro geris? Si minus Deum times, homines saltem reverere; accede igitur, [& contra imaginem blasphemans,] &, ut te monui, adora. Tum ille, Ostende, ait, quid adorem. Et ostendi ego venerandam sancti Martyris iconem, dicens, Hanc adora. Quibus ille auditis, execratus imaginem; Quæ, inquit, in illa virtus inest, quæ ipsa cum vita sensuque destituta sit, nihilo saniores vos turpiter decipit? Quid enim profuerit ipsi istud; Tibi dico, paries, Adjuva me? Atque his dictis, consternatus animo confestim e templo se cursim recepit.

[191] [nequidquam ipsa deprecante pœnam,] Ego vero, propter illam in sanctum Martyrem blasphemiam exterrita, precibus ipsum placare institui, supplicans, ut parcitum insaniæ mariti vellet, & meritas pro blasphemia pœnas irrogare supersederet. Cum subito abrepta mente ad imaginem Martyris, sic mecum loquentem audivi: Ego quidem commiseratione viri tui tangor: sed qui ipsi vehementer succensuit Deus, tantum scelus non sinet impunitum: cras enim radicitus excidi jussit hominem impium, ut ne memoria quidem ejus superet in terris, tandemque in flamma inextinguibili cognoscat, veris Dei amicis ac martyribus veram manere gloriam in cælis. Post hæc finito Sacrificio divino, domum regressa inveni maritum, febribus acerrimis correptum, in lecto; uti vos quoque eum vidistis. Talia narrante viri uxore, tremor invasit omnes, qui aderant, dicentes: Vere Deus non irridetur, [febri letali correptus fuerit.] cujus infallibiles sunt justificationes & judicia, reddituri unicuique secundum opera ejus. Atque isthæc, dilectissimi, non tantum ex beato S. Andreæ ore, sed ex ipsa quoque hominis defuncti conjuge coram mihi audita vobis enarravi, ut inde fructum aliquem capientes, in timore Dei vivere pergatis; ut fornicationem, adulterium, temulentiam ubivis locorum semper fugiatis, ut diu noctuque auxilium imploretis divinum, denique ut sanctos Martyres eorumque venerandas Reliquias & Imagines non despiciatis.

[192] [Pia mulier conspicatur sanctum instar columnæ igneæ;] Obambulabat aliquando Andreas in foro publico propter columnam, quam beatæ memoriæ Constantinus, Imperator sanctissimus, sublimem erexit, impositamque columnæ statuam d venerandis clavis, quibus vivificum Christi corpus pertusum fuit, dicitur exornavisse, ad gloriam Dei defensionemque & conservationem regiæ civitatis. Ecce autem mulier quædam, a spiritu divino in ecstasim rapta, apertis animæ oculis conspicit virum beatum per medias deambulare turbas, non aliter quam columnam igne coruscantem, & jacula ignita per aërem late emittentem. At insani quidam caput collumque ejus colaphis egregie onerabant; quod alii, tristes & indignantes, conspicati; Domine, inquiebant, non, siquem inimicum habemus, tam indignis cum ipso agatur modis. Quæ verba dæmones, [interim dum se percutientes,] qui pone ambulabant tenebrosi nigrique, audientes; Ita sane, inquiebant, exaudiet preces vestras Deus, non suscitaturus alterum huic similem super terram in æternum: nemo umquam fuit, qui tanto adussit dolore corda nostra, quanto hic otiosus; qui domini sui se servituti subducens, stultum simulando, mundum illudit.

[193] [ideoque puniendos,] Atque hæc illi quidem. Mulier vero in illos, qui cædebant Andream, intuita, animadvertebat simul, istud eorum scelus a tenebricosis illis annotari,

dicentibus: Saltem isthoc solari nos potest judicium, quoniam contra jus fasque in illum verberibus sæviunt, sævientes vero non levi se scelere obstringunt: ex hoc enim capite accusandi omnino a nobis sunt in hora mortis, quod injuste Electum Dei percusserunt; nec est quod salutem sperent. Audiens autem hæc divinitus Andreas, verbo unico omnem eorum fraudulentiam elusit, atque ita cum ipsis expostulavit: [apud Deum excusat:] Non est vestrum isthoc cædentium me factum annotare; ego enim rogavi Dominum meum admirabilem, ut ne statuat illis peccatum quod me verberant; & ignorantia eorum, in quem sæviant non cognoscentium, locum veniæ reliquit.

[94] Hos viri sancti ad tenebricosa dæmonia institutos sermones cum percepisset prædicta mulier, [audit etiam a cælesti columba] sublatis in altum oculis, cernit portam cæli adaperiri, turbamque illac pulcherrimarum hirundinum effundi, quarum medium tenebat locum permagna & nive candidior columba: quæ cum hirundinibus ad B. Andream delabens, olivæ ramum, aureis insignem floribus, portabat ore; & alloquens ipsum more hominum; Accipe, dicebat, hunc oleæ ramum, quem tibi omnipotens Pater & Dominus Sabaoth specimen paradisi sui mittit, [propterea eum laudari:] non alia de causa, quam quod misericors & benignus sis, quemadmodum & ipse est: ecce igitur magis magisque indies te glorificabit Dominus, & exaltabitur nomen ejus sanctum in te, quia judicasti, nulli illos peccato obnoxios esse, qui verberando quotidie de te pessime merentur. His dictis Andreæ capiti insedit columba, tota colore argenteo nitida, excepto dorso, quod auri fulgore coruscabat: oculi vero ut gemmæ pretiosæ rutilabant; pedes colore purpureo tincti erant; caput cruce florea insigniebatur; in circuitu denique hirundines modulabantur concentu vario.

[195] [prohibetur tamen rem cuiquam enarrare,] Hic enimvero obstupuit vehementer devota illa mulier, tandemque a spectaculo sibi reddita, nihil eorum quæ viderat potuit enarrare aliis, secumque ita solummodo loquebatur: Deus immortalis? quot bonitas tua in terris luminaria, homines, inquam, sanctitate conspicuos, habet; quamvis passim ignoti lateant! Et conata sæpius visa sua communicare cum aliis, exponere nequivit, virtute quadam occulta prohibente, & trepidationem injiciente: unde deinceps, volens nolens, rem admiratione dignissimam involvere silentio compulsa fuit. Cum autem illi vir sanctus obviam factus esset aliquando: Cave sis ait, o Barbara, (id enim mulieri nomen erat) ne cui quæ vidisti mysteria reveles, [quoad is vixerit.] donec pervenero in locum tabernaculi admirabilis, usque ad domum Dei. Cui vicissim Barbara: Malo meo edocta secretum servo, vir venerande, Deo electe, & supra modum admirabilis: quod si etiam lubido sit revelandi, facultas non adest: prohibeor enim vi quadam invisibili, tremore quodam intima ossa mea subeunte, viribusque corporis deficientibus.

ANNOTATA.

a Ms. Vatic. Τὰ Μαριανοῦ: male: scribendum erat Μαυριανοῦ: agit autem de hoc Vrbis Tractu seu Palatio Cangius lib. 2 cap 16 de Domibus insignibus num. 52.

b S. Thyrsus M. colitur 14 vel 24 Decemb. a Græcis, a Latinis vero 28 Ianuarii, quando de eo egimus: ejus autem Martyrium Menea collocant in Helenianis, quas ædes, vico toti nomen dantes, in foro Theodosii sitas fuisse docet Cangius lib. 2 cap. 5 num. 5.

c Ms. Vatic. interponit hic: τῷ δικαίῳ αὐτοῦ καὶ νοερῷ ὄμματι φαινόμενος: quæ in Ms. Maz. desiderantur: ubi tamen mox ingens hiatus occurrit post has voces, καὶ ὄπισθεν πορευομένων usque ad medium num 181 & hæc verba: ἐν υἷς τῇ προχθὲς κατανουγέντος αὐτοῦ.

d Cangius, lib. 1 cap 24 agens de majori ad Palatium foro, quod ab Augusta matre Augustæum voluit Constantinus appellari meminit erectæ ibidem columnæ Porphyreticæ, & desuper impositæ statuæ ipsius Helenæ: cui crediderim inclusos Clavos Dominicos fuisse, saltem ex vulgi traditione, quoad statua illa stetit.

e Ms. Vatic. ἔλυεν αὐτῶν τὰ σημειώματα δυνάμει Θεοῦ κραταιᾷ φερόμενος.

f Ibidem sic legitur: καὶ ἐκπληττομένη ἔλεγε.

CAPUT XXIV.
Epiphanius a tentatione carnis liberatus: visa Deipara protegens populum: impuri hominis hypocrisis retecta.

Τούτοις τοῖς τεραστίοις τοῦ θαυμασίου Ἀνδρέου διαπρέποντος, συνέβη Ἐπιφανίῳ πόλεμος χαλεπὸς τῆς πορνείας· φθονήσας γὰρ αὐτῷ ἐπικατάρατος σατανὰς, ἑκατόνταρχον δαίμονα ἀπέστειλεν αὐτῷ, ὄπως τῇ λύπῃ ἀφανίσῃ, καὶ ἐξάρῃ ἐκ γῆς τὸ μνημόσυνον αὐτοῦ· οὖν Ἐπιφάνιος ἄγαν διδαχθεὶς, ἀηδῶς εἶχεν, πικρῶς συνεχόμενος, καὶ τί δρᾶσαι μή ἔχων, διὰ τὸ λίαν ἐπελθεῖν αὐτῷ καὶ συνταράσσειν, ἀναζητήσας, εὗρεν τὸν μακάριον Ἀνδρέαν· καὶ ἅπαντα αὐτῷ ἀναθέμενος, παρεκάλει ἀπαλλαγῆναι τῆς πικρᾶς τυραννίδος τοῦ διαβόλου, καὶ μὴ παντελῶς παροραθῆναι τοῦ μὴ εἰσελθῆναι εἰς πειρασμόν· δεινῶς γὰρ ἔλεγεν πάσχειν ἀπὸ τῆς τοῦ δαίμονος προσβολῆς.

δὲ Μακάριος, ὄντως ἐν ἀληθείᾳ ἡδύς τε καὶ συμπαθέστατος, οἰκτείρας αὐτὸν, ὡς ἅτε γνήσιον τέκνον, λέγει πρὸς αὐτόν· Τέκνον γλυκύτατον, ἔπαρσις ἡμῖν ἐγένετο, καὶ διὰ τοῦτο ἀπελύθη καθ᾽ ἡμῶν δράκων, ὃπως γνωσόμεθα τὴν ἑαυτῶν εὐτέλειαν· καὶ ὅτι οὐδέν ἐστιν ἰσχύς ἡμῶν πρὸς τὴν πονηρίαν τοῦ σατανᾶ, ἀλλὰ τὸ πᾶν τοῦ φοβεροῦ Θεοῦ ἐστιν, εἶτε νίκη, εἶτε ἀνδρεία, εἶτε προσευχὴ, εἶτε νηστεία, εἶτε ἕτερον εὑρεθῇ ἐν ἡμῖν, πάντα δωρεαὶ πεφύκασι a [τοῦ ἀγαθοῦ Θεοῦ ἡμῶν· αὐτὸς γὰρ εἶπεν· Ὅτι ἄνευ ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν· καὶ ὅτι πᾶσα δικαιοσύνη ἀνθρώπου ὡς ῥάκος ἀποκαθημένης ἐνώπιον Κυρίου]. Νῦν οὖν τέκνον μου, ἐγὼ διατάττομαί σοι, καὶ ὑπακοή σου ἔργον ἀνύσει· αὔριον γὰρ πορευθῶμεν ἐννῷ ναῷ τοῦ ἁγίου μάρτυρος b Ἀκακίου ἐν τῷ Ἑπτασκάλῳ, ἐκεῖσε γὰρ ἐλεύσομαι κᾀγὼ πνεύματι πρὸς αὐτὸν, καὶ λοιπὸν ἀμφότεροι δεηθησώμεθα μετὰ πικρῶν δακρύων, ὅπως συντύχῃ περὶ τούτου τῷ φιλανθρώπῳ καὶ ἀγαθῷ Δεσπότῃ· καὶ οἶδα ὅτι οὐκ ἀποτύχει Μεγαλομάρτυς πρὸς τὸν Κύριον, διὰ τὴν γενναίαν ἄθλησιν καὶ διὰ τὸ τίμιον αἷμα, ὑπὲρ τῆς ἀγάπης αὐτοῦ προθύμως ἐξέχεε, καὶ γίνεται ἡτῶν τὸ καταθύμιον παρ᾽ αὐτοῦ, καὶ ἀναπαυόμεθα. Ὅταν δὲ γένῃ πρὸς αὐτὸν, μὴ χρήσῃ τινὶ βαττολογίᾳ, ἀλλὰ πνεύματι συντετριμμένῳ καὶ τεταπεινωμένῃ καρδίᾳ, καὶ δάηρυσι, καὶ βαθέοις στεναγμοῖς καὶ λόγοις θλιβεροῖς αὐτὸν ἐξιλέωσαι· καὶ εὖ οἶδα ὅτι εὐθέως ὄψῃ τὴν δόξαν τοῦ Θεοῦ. Ναὶ τέκνον μου, οὕτως ποιῄσεις, καὶ ἔσται σοι ὃν τρόπον εἴρηκα ἐκβασις.

Ταῦτα ἀκούσας Ἐπιφάνιος, πεσὼν εἰς τοὺς τιμίους αὐτοῦ πόδας, καὶ ἀσπασάμενος αὐτὸν τῷ ἁγίῳ φιλήματι, ἀνεχώρησεν. Πρωΐας δὲ γενομένης, ἐπορεύθη Ἐπιφάνιος ἐν τῷ ναῷ τοῦ τιμίου Ἰωάννου τοῦ Βαπτιστοῦ, κᾀκεῖσε τὴν λειτουργίαν ἐσχόλασεν· περὶ δὲ τὸ δειλινὸν ἀπῄει ἐν τῷ ναῷ τοῦ ἁγίου Ἀκακίου· ἦν δὲ ὥρα ἑβδόμη, καὶ αἱ πύλαι τοῦ ναοῦ ὑπῆρχον ἐσφαλισμέναι, ἐν δὲ τῷ νάρθηκι προσεδρεύων, δάκρυσι θλιβεροῖς ἠντιβόλει τὸν Μάρτυρα μὴ κενὸν ἀποστραφῆναι. Τοῦ δὲ ξύλου κρούσαντος τοῦ ἑσπερινοῦ ὕμνου, καὶ τοῦ ναοῦ ἀνεωχθέντος, πρῶτος εἰσῄει αὐτὸς στένων καὶ ὀδυρόμενος, καὶ τῇ δεήσει συγκιρνῶν τὰ δάκρυα. Ὡς δὲ ἤγγισε τῇ θήκῃ τοῦ Μάρτυρος, τοιαῦτα πρὸς αὐτὸν τῷ πνεύματι ἀπεφθέγγετο· Φωστὴρ ἅγιε, ἀγαπητὲ τοῦ Κυρίου ἡγιασμένε,

μεμυρισμένε, μάρτυς Κυρίου πανθαύμαστε, ἐλέησόν με τὸν ἀσθενῆ καὶ ταλαίπωρον, κακῶς ἔχοντα ἀπὸ τοῦ πλήθους τῶν πταισμάτων, δράγματος σατᾶν διαβόλου· θεράπευσον τὰ ἕλκη, ἀπόσμηξον τὰ τραύματα, ἴασαι τοὺς μώλοπας, καὶ τῶν πόνων τὰ στίγματα· ἴδε τὸν κύνα, θέασαι τὸν ὄφιν, πρόσχες τῷ λύκῳ, τῷ λέοντι τῷ κατ᾽ ἐμοῦ τοῦ ταπεινοῦ φρυαττομένῳ, e [καὶ εἰς βυθὸν ἀσωτίας κατασπᾶσαί με σπεύδοντι].Μὴ βραδύνῃς γλυκὺς, μὴ ἀναβάλῃς ἡδὺς, μὴ παραβλέψῃς μου τὰ αἰσχρότατα δάκρυα μελίῤῥυτος, ἀπ᾽ ἐμοῦ ἀπέλασον τῇ φοβερᾷ τῆς βρεσβείας σου δρεπάνῃ· δύνασται γὰρ , οἷα θαυμαστὸς στρατιώτης τοῦ Ἰησοῦ, τοῖς αἰτοῦσιν παρέχειν τὰ καταθύμια.

Ταῦτα εἰρηκὼς Ἐπιφάνιος μετὰ δακρύων πρὸς τὸν τῆς ἀληθείας Μάρτυρα, εὐθέως ὁρᾷ ὡς εἶδος ἀστραπῆς ἐξελθοῦσαν ἀπὸ τῆς θήκης τοῦ Ἁγίου, καὶ αὐτὸν περικυκλώσασαν· ἦν δὲ τὸ εἶδος λίαν θερμώτατον, γὰρ θέρμη τοῦ ἀθλοφόρου πρὸς εὐεργεσίαν ἐπιφοιτήσασα. Ὁρᾷ οὖν πάλιν καὶ ἰδοὺ ἐκ τῆς θήκης ἐξῄει εὐωδία; ὥσπερ κρίνων καὶ ῥόδων, καὶ ὡς μύρου πολυτίμου παραπλήσια, καὶ φωνὴ γέγονεν αὐτῷ λέγουσα· Ἤκουσα τῆς δεήσεώς σου· καὶ γὰρ καὶ πρό σου διὰ Κύριον παίζων διά σού μοι ἐνέτυχεν· ἄπηθι οὖν, κᾀγὼ περὶ τούτου τῷ Δεσποτῇ καὶ Θεῷ δεηθήσομαι· ἅψομαι γὰρ τῶν τιμίων ἰχνῶν αὐτοῦ, καὶ ἴδω εἰ παραβλέψηταί μου τὴν δέησιν. Καὶ εὐθέως ἀπέστη φωνή. δὲ Ἐπιφάνιος θαυμάσας τὴν τοῦ Ἁγίου ἐνέργειαν, ἱκέτευεν αὖθις αὐτὸν τοῦ ἐπιτυχῆναι τὴν δέησιν. Θέλω γὰρ , Μεγαλομάρτυς τοῦ Χριστοῦ ἠγαπημένε, ἵνα τὸ πᾶν μέχρι μεσονυκτίου κατεργάσῃ τῷ δούλῳ σου, καὶ εἰδῶ σου τὸ γλυκύτατον πρόσωπον, κᾂν ἐν ὁράσει τὴν χαρὰν καὶ τὴν ἀντίληψιν κομίζων μοι. Ταῦτα εἰρηκὼς καὶ ἀσπασάμενος τὴν θήκην τοῦ Μάρτυρος, ἀνεχώρησεν.

Ὡς δὲ εἰσῄει ἐν τῷ κοιτῶνι αὐτοῦ, ἐτέλεσιν τὴν ἐννάτην ὥραν τῆς νυκτὸς, καὶ μικρὸν ἀφυπνώσαντος, ὁρᾷ εὐθέως ὄχλον τινὰ ἐπιστάντα αὐτῷ ἐν τῷ κοιτῶνι αὐτοῦ λευκοφόρους, καὶ ἕτεροι ἀληθινὰ f φοροῦντες, μέσον δὲ αὐτῶν μάρτυς Ἀκάκιος, ὥσπερ μαργαρίτης ἀστράπτων, νέου φαιδρότητα ἔχοντα ἡλίκων, καὶ τὴν μὲν γενειάδα ἀρτίως καταστέφουσαν τὸν τίμιον πώγονα, καὶ φησιν πρὸς τὸν Ἐπιφάνιον· Ἤκουσα τῆς φωνῆς σου, καὶ εἶπον τῷ Δεσπότῃ περὶ οὗ ἐδεήθης μοι, καὶ εἴρηκέν μοι ποιῆσαι μετά σου ὅσα ἂν βούλομαι· καὶ δι᾽ ἐμοῦ Κύριος βοήθειαν παρέχει σοι, καὶ πτήξει θλίβων σε δράκων. δὲ φησιν· Ναὶ Κύριέ μου. Καὶ εὐθέως ὁρᾷ σκεῦος χρυσοῦν προσενεχθὲν αὐτῷ, ἔχον εἰκόνας [τέσσαρας, μίαν μὲν] τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ, ἄλλην τῆς Θεοτόκου, ἑκατέρωθεν δὲ Χερουβὶμ καὶ Σεραφίν· ἔνδον ἐν τῷ σκεύει εἶδός τι ὡς πυῤῥακίζον g εὐῶδες σφόδρα. Καὶ ὥσπερ ἐν ἁγιάσματι τοῦτο μίξας καὶ κλάσας, δέδωκε τῷ Ἐπιφανίῳ εἰρηκὼς αὐτῷ· Εἰρήνη σοι, καὶ ἀνεχώρησε σὺν πάσῃ τῇ συνοδᾴ αὐτοῦ. Σπασθεὶς οὖν, ὄξυπνος ἐγένετο, καὶ κατανοήσας τὰ ὁραθέντα αὐτῷ, εὗρε τὸ στόμα αὐτοῦ ὡς μέλι γλυκὺ, καὶ ἐκτείνας τὴν χεῖρα αὐτοῦ πρὸς τὸ ὕψος τοῦ οὐρανοῦ, ἀπευχαρίστει τῷ Θεῷ τῷ οἰκτείρμονι καὶ τῷ ἁγίῳ Μάρτυρι.

Οὕτως h δὲ ἀπαλλαγεὶς τοῦ πονηροῦ ἐκείνου πολέμου, τῇ ἐπαύριον ἀναστὰς, αἴρει μεθ᾽ ἑαυτοῦ ἕνα τῶν παίδων τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, καὶ ἐπορεύθη ἐν τῷ σεβασμίῳ οἴκῳ τοῦ Μάρτυρος, καὶ δὴ ὡς εἰσῄει ἔνδον μετὰ ἐξομολογήσεως καὶ χύσεως δακρύων, αὖθις δὲ

θεωρεῖ ὀφθαλμοφανῶς τὸν τοῦ Χριστοῦ ἀθλοφόρον, ἠμφιεσμένον χλαίναν ἀληθινὴν καὶ καθυπαντῶντα, καὶ τὰ ὑπ᾽ αὐτοῦ προσαγόμενα δεχόμενον μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ προθυμίας λέγοντα αὐτῷ· Πάλιν ἐπεθύμουν σὲ βλέπειν ὧδε ἐρχόμενον, Ἐπιφάνιε, καθότι γλυκὺς πόθος τῶν θεοφόβων ὑμῖν τοῖς φίλοις Χριστοῦ ἄγαν καταφαίνεται· οὐ τοσοῦτον γὰρ τερπόμεθα προσευχῇ καὶ ψυχῇ καὶ καρδίᾳ τῆς ὑμῶν διαθέσεως, ὅσον ἄγαν προαίρεσις. Διὸ θέλω ἵνα ἐπισυχνάζων ἐνθᾶδε ἔρχῃ, τῆς ἐμῆς μεμνημένος φιλίας· ἔσομαί σοι γὰρ βοηθὸς, καὶ συμπορεύσομαί σοι πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου ἐν πνεύματι, καὶ ἔση ἐμὸς, ὅτι ἐγὼ πεφίληκά σε, καὶ ἐθέμην σε εἶναι ἴδιον ἐμοὶ πεφιλημένον· ὅθεν καὶ τὸ ὄνομά σου ἰδιοχείρως ἔγαραψα ἐνθᾶδὲ ἐξ ἀριστερῶν ὑποκάτω τοῦ ἄμβωνος· γὰρ Κύριος παρέθετό σε ἔμοὶ τοῦ ἐπιμελεῖσθαί σοι. Ἥκε οὖν συχνοτέρως, ὅπως ἀγαπηθῇς, ἀλλ᾽ ἐπ᾽ ἄλληλα.

Ὡς δὲ ταῦτα ἤκουεν ὁρῶν Ἐπιφάνιος, ἵστατο ἐννεὼς, τρανῷ τῷ βλέμματι βλέπων τὸν Μάρτυρα. Καί τις τῶν τῆς ἐκκλησίας ὁρῶν αύτὸν ὀξέως ἐναποσκοποῦντα πρὸ τοῦ ἄμβωνος, ἔδοξεν ἔξηχον βλέπειν, καὶ ἐλυπεῖτο λέγων, Ἴδε ποία νεώτης τοῦ ὡραίου, καὶ παρατρέπεται! Ὅτε οὖν Μάρτυς ἀπέστη, αὐτὸς δὲ περιῄει κύκλῳ τοῦ ναοῦ προσευχόμενος, καὶ τῆς τοῦ Θεοῦ ἀγαθότητος δεόμενος. Λειτουργηθεὶς οὖν ἐκεῖσε, καὶ τῶν τοῦ Θεοῦ δωρεῶν ἀπολαύσας, μετὰ πολλῆς χαρᾶς ἀνεχώρησεν, θαυμάζων τὴν ταχεῖαν σχέσιν καὶ ἀντίληψιν τοῦ Μάρτυρος. Οὕτως οὖν ἀπαλλαγεὶς τοῦ πονηροῦ ἐκείνου πολέμου, διὰ τῶν πρεσβειῶν τοῦ καλοῦ μεσίτου τοῦ μακαρίου Ἀνδρέου (καὶ γὰρ αὐτὸς ἦν αὐτῷ οἰκειωσάμενος παραθέσαι τῷ Μάρτυρι) πρῶτον ηὐχαρίστει Θεῷ, ἔπειτα τῷ ἁγίῳ Ἀκακίῳ, καὶ οὕτως τῷ τοῦ Σωτῆρος θεράποντι Ἀνδρέᾳ. Ἔκτοτε οὖν ἐσύχναζεν Ἐπιφάνιος. τῷ. σεβασμίῳ τεμένει τοῦ Μάρτυρος, σχέσει καὶ πόθῳ πολλῷ ἀπολαύων διηνεκῶς τῶν τιμίων αὐτοῦ πρεσβειῶν.

Ἀύπνου δόξολογίας ποτὲ ἐπιτελουμένης ἐν τῇ ἀγία σορῷ τῇ οὔσῃ ἐν Βλαχέρναις, ἀπῄει μακάριος Ἀνδρέας ἐκεῖσε τὰ ἐξ ἔθους ποιῶν· παρῆν δὲ καὶ Ἐπιφάνιος, καὶ εἷς τῶν παίδων αὐτοῦ μετ᾽ αὐτοῦ· καὶ ἔχων ἦθος, ἵστατο, ὡς προθυμία τόνον ἐδίδου, ποτὲ μὲν μέχρι μεσονυκτίου, ποτὲ δὲ ἔως πρωΐ. Τετάρτης οὖν ὥρας ἤδη οὔσης τῆς νυκτὸς, ὁρᾷ μακάριος Ἀνδρέας ὀφθαλμοφανῶς μεγεθεστάτην σφόδρα, παραγενομένην ἐν γυναικείῳ τῷ σχήματι ἀπὸ τῶν βασιλικῶν πυλῶν μετὰ φοβεροῦ ὀψικίου, ἐν οἷς ἦν καὶ τίμιος Πρόδρομος, καὶ τῆς βροντῆς Υἱὸς, ἑκατέρωθεν χειροκρατοῦντες αὐτῆς, καὶ Ἅγιοι πολλοὶ λευκοφόροι προεπορεύοντο αὐτῆς· οἱ δὲ ἐπηκολούθουν μετὰ ὑμνῳδίας καὶ ᾀσμάτων πνευματικῶν. Ὡς οὖν ἧλθεν πλησίον τοῦ ἄμβωνος, ἀπίει Ὅσιος πρὸς τὸν Ἐπιφάνιον λέγων· Ὁρᾷς τὴν Κυρίαν καὶ δέσποιναν τοῦ κόσμου; δέ φησιν· Ναὶ, πάτερ μου πνευματικέ.

Καὶ τούτων ὁρώντων, κλίνασα τὰ γόνατα αὐτῆς, ἐπὶ πολλὴν ὥραν προσηύχετο, δάκρυσι ῥαίνουσα τὸ θεοειδὲς αὐτῆς καὶ ἄχραντον πρόσωπον. Μετὰ δὲ τὸ προσεύξασθαι, προσῆν ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον, δεομένη ἐκεῖσε ὑπὲρ τοῦ περιεστῶτος λαοῦ. Ὅτε οὖν ἀπηύξατο τὸ μαφόριον αὐτῆς, ὅπερ ἐπὶ τῆς παναχράντου αὐτῆς κορυφῆς ἔφερεν, ὡς εἶδος ἀστραπῆς ὑπάρχον, καὶ ἀποτυλίξασα ἐξ αὐτῆς τῇ ὡραίᾳ σεμνότητι ταῖς παναχράντοις χερσὶν αὐτῆς λαβοῦσα,

μέγα καὶ φοβερὸν ὑπάρχον, ἐπάνῳ παντὸς τοῦ ἐκεῖσε ἑστῶτος λαοῦ διεπέτασεν· ὅπερ ἐπὶ ἱκανὰς ὥρας ἑώρων οἱ θαυμάσιοι ὑπεράνω τοῦ λαοῦ ἐκτεταμένον καὶ αὐγάζον δόξαν Κυρίου ὡς ἤλεκτρον. Μέχρις οὖν ἦν ἐκεῖ ὑπεραγία Θεοτόκος, ἐβλέπετο κᾀκεῖνο· μετὰ δὲ τὸ ἀναχωρῆσαι αὐτὴν, οὐκέτι τεθέατο· πάντως γὰρ ἦρεν αὐτὸ μεθ᾽ ἑαυτῆς, τὴν δὲ χάριν ἀφῆκεν τοῖς οὖσιν ἐκεῖ. Ταῦτα μὲν αὐτὸς εἶδεν καὶ ἑώρακεν μεσιτείαις τοῦ θεοφόρου Πατρός· αὐτὸς γὰρ παῤῥησίαν ἔχων, τῆς αὐτοῦ θεωρίας ἐχαρίζετο μεσιτεύων αὐτῷ, καὶ πανταχοῦ αὐτοῦ προἳστάμενος, δόξαν εὐκλεῆ αὐτῷ ἀναπετίθετο.

Ἄλλοτε δὲ πάλιν τοῦ Μακαρίου ἐν τῷ Ἱπποδρομίῳ παίζοντος κατὰ τὸ εἰωθὸς αὐτῷ, καί τινα ἄθεσμα ὡς δῆθεν εἰσπράττοντος, οἱ λαοὶ βλέποντες, οἱ μὲν ἐθλίβοντο, οἱ δὲ μισαττόμενοι ἀνεθεμάτιζον, καὶ κατηρῶντο αὐτῷ ὡς πικρὸν δαίμονα ἔχοντα. Εἷς δέ τις τῶν Μεγάλων διερχόμενος, ἰδὼν αὐτὸν, έβδελλύξατο αὐτὸν καὶ ἐνέπτυσεν. δὲ θεράπων τοῦ Χριστοῦ ἐπὶ πολλὴν ὥραν προσέχων αὐτὸν, καὶ κατανοήσας τὰ αὐτοῦ, λέγει πρὸς αὐτόν· Δόλιε, μοιχὲ, ἐκκλησιεμπεῖκτα, ἀφορμῇ τῆς ἐκκλησίας, τῷ σατανᾷ ὀρθρίζεις ἀπὸ μεσονυκτίου ἐγειρόμενος· οὐκ ἰδοὺ ἔφθασεν ῥόγα k σου, ἵνα λήψῃ καθὰ ἔπραξας, λαθεῖν νομίζων τῷ φοβερῷ ὀφθαλμῷ τοῦ ἐτάζοντος. Ταῦτα ἐκεῖνος ἀκούσας, πτερνίσας τὸν ἵππον, ἀνεχώρησεν· καὶ γὰρ Χαρτουλάριος τῶν πλοΐμων ἐχρημάτιζεν, ἀπὸ Ἀμάστρων ὡρμώμενος. Μεθ᾽ ἡμέρας οὖν τινας νόσῳ δεινοτάτῃ συσχεθεὶς, κατὰ μικρὸν ἤρξατο n ταλαιπωρεῖσθαι· ἀπῄεσαν οὖν ἀπὸ ἐκκλησίας εἰς ἐκκλησίαν, καὶ ἀπὸ ἰατροῦ εἰς ἰατρὸν, καὶ οὐκ ἦν τὸ ζητούμενον.

Νυκτὸς δὲ οὔσης, βλέπει Ὅσιος πλησίον τοῦ οἴκου αὐτοῦ Ἄγγελον Κυρίου, ὡς ἀπὸ δυσμῶν παραγενόμενον διὰ τοῦ ἀέρος, ὅς ἦν πυρινὸς, ἀγρίους ἔχων τοὺς ὀφθαλμοὺς, καὶ ἰδέα τοῦ προσώπου αὐτοῦ ὡς πῦρ, καθὰ ἐν δρυμῷ φλέγον καὶ βρύχον τοῦ ἐξαλεῖψαι, κρατῶν ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ ῥάβδον πυρινὸν, καὶ ἤρχετο ἐπὶ τὸν οἶκον τοῦ ἐλεεινοῦ ἐκείνου ἀπειλούμενος ἠκρινοῦν καὶ τὰ θεμέλια. Ὅτε οὖν ἐπὶ τὸν ἀσθενοῦντα ἐγένετο, ἀκούει φωνῆς ὥσπερ ἐξ ὕψους λεγούσης· Δέρε τὸν ἐμπαίκτην, τὸν σοδομίτην, τὸν μοιχὸν, τὸν πόρνον, τὸν ἀσεβῆ καὶ ἀλάστορα· ἕως οὗ τύπτῃς αὐτὸν, οὕτως λέγε, Πορνεύεις; Ἀπήρξατο οὖν τύπτειν αὐτὸν, καὶ λέγει αὐτῷ· Πορνεύεις, μοιχεύεις, ὀρθρίξεις τῷ διαβόλῳ; Καὶ ἦν μὲν φωνὴν αὐτοῦ ἀκούεσθαι, τὸν δὲ ταύτην εἰσπράττοντα μὴ φαίνεσθαι. Βιαζόμενος δὲ ἐλεεινὸς, θέλων καὶ μὴ θέλων ὠμολόγει λέγων· Οὐ πορνεύω εἰς τὸν αἰῶνα, μόνον ἐλέησόν με. Οὕτως ἐπὶ τρία νυχθήμερα ἐβασανίζετο, λέγων τὸ, Οὐ πορνεύω, καὶ οὕτως τὴν ἐλεεινὴν αὐτοῦ ψυχὴν ἀναπέῤῥιψεν εἰς τὴν αἰώνιον κόλασιν.

Ταῦτα, φίλοι, γεγράφηκα, μεμαθηκὼς παρὰ τοῦ μακαρίου Ἀνδρέου, πρὸς ὠφέλειαν καὶ φόβον τῶν ἡμετέρων ψυχῶν, ὅπως κόπῳ μὲν περιπατοῦμεν ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ, οὐδὲν γὰρ λανθάνει Θεῷ καὶ τοὺς Ἁγίους αὐτοῦ. Ἐρωτήσαντος γάρ μου τὸν Δίκαιον, ποίῳ τρόπῳ ἐποίει τὴν ἁμαρτίαν, εἶπέν μοι· Ὅτι εἶχε δύο εὐνούχους, οἷς ἐχρᾶτο τῇ ἁμαρτίᾳ· αὐτοὶ γὰρ πορευόμενοι ὧδε κακεῖσε, ἀγάμους, πόρνας, ὑπάνδρας, ἀσέμνας o γυναῖκας, μοιχαλίδας τε καὶ πορνευομένας άλογιστα· λοιπὸν έμμέριμνος ἐν τούτοις ὑπάρχων πρὸ τοῦ ἀλεκτοροφωνῆσαι ἀνίστατο τοῦ ὑπάγειν ὅπου

ἐτύγχανον οἱ τῆς ἀπωλείας αὐτοῦ ἑτοιμασταί. Πολλάκις γὰρ ἠρῶτα αὐτὸν γυνὴ αὐτοῦ, ποῦ ἀπέρχεται τὴν ὥραν ταύτην· δὲ ἔλεγεν, ἐν τῇ ἐκηλησίͅ. Πορευόμενος οὖν, πρῶτον ἐποίει τὸ ἔργον τοῦ διαβόλου, καὶ οὕτως παρεγένετο ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, τὸν βρῶμον ἀπόζων μεμιαμμένος. Πολλοὶ οὖν ὁρῶντες αὐτὸν ἀνιστάμενον, ταχέως ἔλεγον· Ἴδε ἅγιος ἄνθρωπος· ἐκεῖνος δὲ ἦν κρυπτὸς διάβολος, καὶ Θεὸς πάνυ βδελλύσσεται τοὺς τὰ τοιαῦτα πράσσοντας. Ταῦτα, φίλοι, καθὼς προεῖπον τοῦ φωστῆρος ἐμοὶ διηγησαμένου, κᾀγὼ ὑμῖν ὡς ἀγαπητοῖς μου διεθέμην διηγησάμενος.

[196] Dum talibus aliisque prodigiis admirabilis Andreæ virtus magis indies splendescit, [Graviter ad libidinem tentatus Epiphanius,] grave bellum Epiphanio motum fuit ab intemperanti libidine. Maledictus namque satanas, invidiæ stimulis actus, quemdam e dæmonibus suis centurionem adversus adolescentem immittit, ut immodica ejus animum tristitia lædat memoriamque e terris auferat. Hujus igitur expertus impetum Epiphanius, mœstitia & animi amaritudine conficiebatur; cumque nihil contra validas inimici aggressiones & terriculamenta haberet præsidii, reperit tandem, postquam diu quæsisset, B. Andream; quem &, aperto prius animæ totius statu, opem flagitat; videlicet ut acerba dæmonis tyrannide liberatus, non succumberet tentationi; neve despiceret se precantem, & gravissimos diaboli insultus sustinentem.

[197] [atque ad Andream confugiens,] Andreas autem, vere beatus, vere suavis & misericors, Epiphanium, non secus quam proprium filium miseratus, ita alloquitur: Carissime fili, propterea quod animo elati fuimus, erupit contra nos draco infernalis, ut cognita exiguitate nostra, confiteamur, nullas esse vires nostras, si cum nequissimo satana depugnandum sit; sed omnia admirabili Deo nostro accepta referri debere: sive enim vincamus hostem, seu resistamus viriliter, seu orationibus, jejuniis, aliisve piis operibus vacemus, omnia benignissimi Dei nostri munus sunt. Ipse enim dicit: Quoniam sine me nihil potestis facere; & omnis justitia hominis, ut pannus menstruatæ coram Domino est. [Ioan. 15. 5, Is. 64, 6] Nunc igitur, fili mi, præcipio tibi, & obedientia tua effectum dabit; ut luce crastina ad sacram S. Acacii Martyris ædem in Heptascalo pergas; [ab eo mittitur ad S. Acacium;] quo & ego in spiritu veniam; supplicabimusq; ambo cum lacrymis sancto Martyri, ut quod a me petis beneficium, ipse tibi ab optimo nostrique amantissimo Domino consequatur. Constat vero mihi, magnum hunc Martyrem repulsam non ferre a Domino, quia generoso certamine pretiosum sanguinem suum amore illius profundere prompto animo non dubitavit: & evenient nobis, quæ desideramus; & optatam quietem recuperabimus. Quando autem ad Sanctum perveneris, noli multum verbis orare; sed spiritu contrito & corde humiliato, cum lacrymis, productisque ex imo pectore suspiriis, & verbis * afflictionem animi testantibus, instanter supplicabis; & statim, scio, videbis gloriam Dei. Sic igitur faciendum tibi est, fili mi; & evenient quæ prædixi omnia.

[198] [quem exorans,] His auditis, abjicit se Epiphanius ad venerandos Andreæ pedes, & salutatum in osculo sancto abiens reliquit. Postera autem die illucescente, contulit se ad S. Joannis c Baptistæ, ibique sacrificio interfuit divino: tempore vero pomeridiano sub horam septimam abiit ad S. Acacii; reperiensque obseratas fores, tantisper consedit in d Narthece, orans cum lacrymis afflictionis indicibus sanctissimum Martyrem, ut ne votis eum suis frustratum, redire domum pateretur. Dato autem ad hymnos vespertinos signo, apertisque templi valvis, primus ipse intravit, gemens ploransque & lacrymas precibus commiscens. Ubi vero propius ad arcam sancti Martyris accessit, sic ipsum alloqui exorsus est: Sanctum Dei luminare, vir Domino dilectissime, sanctitatis fragrantissimo unguento

delibute, Martyr plurimum admirande, miserere mei, hominis infirmi sane ac miseri, qui propter delictorum suorum multitudinem male habet, & dæmoni rapina cessit: medicare ulcera, [& auxilium postulans,] emunda vulnera, cura plagas, & verberum cicatrices. Aspice canem istum, intuere serpentem, attende sis lupum & leonem illum, contra me miserum frementem, festinantemque ut in profundum libidinis me demergat: ne differas auxilium tuum, dulcissime; ne me rejicias, suavissime: ne lacrymas meas amarissimas asperneris, melliflue; repelle a me terribili intercessionis tuæ falce omnes inimicos meos; potes enim, admirabilis Christi miles, petentibus cuncta quæ desiderant a Deo impetrare.

[199] Hanc ubi fudisset cum lacrymis orationem Epiphanius, [ipsum sibi addici audit:] Acacii pro veritate martyrio coronati opem implorans; conspicit repente ex ipsa Sancti lipsanotheca speciem promicare fulguris seque circumdare: fulguri autem calor inerat summus, quasi beneficentiæ quæ mox secutura erat prænuntius. Rursum eodem reflectit oculos, sentitque inde egredi fragrantiam liliorum ac rosarum & pretiosissimi unguenti: & insonuit auribus vox; Audivi, inquiens, orationem tuam; sed & prius, quam tu me appellares, supplicavit mihi pro te vir ille, qui Dei causa stultum induit. Vade igitur, & ego rem tibi tuam a Domino Deo exorabo: preces enim meas, ad pedes ejus venerandos accidentis, fieri non potest ut rejiciat. Sicque vox illa audiri desiit: & Epiphanius singularem Sancti Martyris apud Deum potentiam admiratus, supplicabat ei denuo, ut votorum suorum compos fieret, dicens: Magne Martyr & multum Christo dilecte, rogo te, ut pollicitationes tuas ante noctis medium solvas mihi famulo tuo, & dulcissimam faciem tuam videndam exhibeas, mihi saltem per visionem suppetias ferens. Atque hæc precatus, & sacram Martyris capsam veneratus, e templo discessit.

[200] Ubi vero post hæc domum regressus, in cubili se composuisset; & Nona persoluta, [deinde Sanctum in visione conspicit ,] leniter indormisceret; conspexit illico adstare lecto suo turbam geminam; aliam candidi, aliam flavi coloris vestes indutam: quorum medium S. Acacius obtinebat locum, instar unionis fulgentissimi; juvenili admodum florentique ætate conspicuus, quamquam genæ jam barba decora vestirentur. Et conversus ad Epiphanium; Audivi, ajebat, vocem tuam, & exposui Domino qualis esset postulatio tua: isque copiam mihi fecit præstandi quæcumque voluero beneficia tibi. Auxilium itaque Domini per me præsto tibi erit, & contremiscet ad memoriam tui draco ille infernalis, qui te hactenus consternavit. Cui Epiphanius: Ita, quæso, Domine, ita fiat. Moxque videt, vas aureum ad se deferri, quatuor imaginibus insignitum, una quidem Christum Dominum, altera ejus Matrem, aliis vero utrimque Cherubinum ac Seraphinum referentibus. In ipso vase nescio quid rufi coloris videbatur, odorem sane admirandum exhalans: [& a tentatione per eum liberatus,] quod S. Acacius comminuens & commiscens sanctificavit, deditque Epiphanio, & dixit: Pax tibi: & statim cum omni fragrantia sua evanuit. Hinc excitatus e somno Epiphanius, cum perpenderet animo ostenta, comperit os suum mellea dulcedine infectum; & sublatis in cælum manibus, gratias misericordi Deo & sancto Martyri persolvit.

[201] Hoc modo gravissima hostis pessimi tentatione liberatus, bene mane e lecto se proripiens, [denuo ab illo visitatur,] comitante uno e paternis famulis, ad augustam sancti Martyris ædem abiit: quam in confessione laudis ubertim lacrymans ingressus, rursum conspicit

oculari intuitu eumdem Christi Martyrem, circumdatum flavi coloris chlamyde: qui in occursum properans Epiphanii, & quæcumque is attulerat munera benigne acceptans, multo cum gaudio & animi alacritate in hæc verba prorupit: Impense cupiebam rursum te huc ingredientem videre, o Epiphani; quoniam desideria timentium Deum perquam jucunda accidunt nobis Christi amicis; neque enim tanta nobis voluptas ex oratione & cordis animique vestri explicatione, quanta ex ardenti desiderio & recta intentione promanat. Quamobrem volo, ut amicitiæ meæ numquam immemor, hoc templum studiose frequentes; & ero adjutor tibi; & comitabor te in spiritu, quocumque jeris, omnibus diebus vitæ tuæ; meus quippe eris tu semper, quia ego amavi te, & in numerum intimorum meorum te adscivi: hinc & nomen tuum hic ad sinistram sub ambone manu propria descripsi: Dominus enim curam mihi tui demandavit. Adesdum frequenter huc, ut deinceps porro amore dignum te præstes.

[202] Tali audito sermone, adstabat Epiphanius, quodammodo perculsus, [cum magno suo solatio.] fixo in sanctum Martyrem obtutu intuens: quem considerans quispiam e ministris ecclesiæ, ante ambonem perstare immotum, in eumdemque locum irretortis oculis aspicere; emotæ mentis hominem se videre arbitrabatur, dicebatque non sine doloris sensu: Ecce quam formosus juvenis, quam immature a mentis sede dejectus est! Postquam vero e conspectu eripuit sese beatus Martyr, cœpit Epiphanius obire templum, preces ad bonitatem divinam fundere non cessans: tum divino Sacrificio celebrato divinisque Mysteriis perceptis, multo repletus gaudio recessit inde, repente oblatum sancti Martyris aspectum & præsens subsidium admirans. Sic igitur hostis pessimi machinationibus liberatus, intercedente efficaci mediatore B. Andrea (is enim Epiphanium familiariter commendaverat sancto Martyri) primum gratias persolvit Deo, tum S. Acacio, denique fideli Salvatoris famulo Andreæ: & continuavit ex illo tempore crebro invisere venerandum Martyris templum, desiderio affectuque magno intercessionem illius continenter & implorans & obtinens.

[203] [Andreas in Blachernis] Matutinis aliquando finitis hymnis, ad sacram i capsam in Blachernis, contulit sese illuc B. Andreas, per viam more suo ludens; aderat vero ibidem etiam Epiphanius, uno dumtaxat famulo suo comitatus; & e consuetudine sua persistebat illic, prout alacritas animi vires suppeditabat, modo ad mediam noctem, modo ad sequentis diei diluculum. Jamque hora noctis quarta labebatur, cum perspicue intuetur oculis suis Andreas matronam, staturæ admodum proceræ, femineo in habitu a regia porta adventare, multo circumstrepente comitatu; quos inter venerabilis Prodromus & Tonitrui filius, utrimque latus stipantes, manum tenebant: Sanctorum albis indutorum vestibus alii viam præibant, [videt Deiparam,] alii hymnos & cantica spiritualia modulantes subsequebantur. Cum autem pervenisset hæc pompa usque ad ambonem, abiens ad Epiphanium Andreas; Viden', inquiebat, mundi Dominam & Reginam? Qui & respondebat: Video, Pater mi spiritualis.

[204] Tum vero utroque vidente inclinavit poplites suos Domina, [capitis sui velum explicare supra populum] & prolixam sane orationem pertexuit, manantibus ubertim lacrymis per divinas & incontaminatas illius genas: oratione autem hac finita ad sacrosanctum accessit altare, pro populo, qui circum adstabat, preces denuo fusura. Quibus rursus finitis, pulcherrimum pulcherrimi capitis sui velum, quod fulgur splendore anteibat, detractum

sibi decenti cum gravitate explicuit; extensumque longe lateque nitidissimis manibus tenens, supra omnem populi istic congregati cœtum expandit: idque ita expansum, gloria Domini instar electri undique effulgente, conspexerunt viri admirabiles Epiphanius & Andreas; conspexerunt autem longo satis tempore, videlicet quamdiu istic sanctissima Dei Genitrix adfuit: post cujus discessum, velum quoque videri desiit, simul cum ipsa sublatum, relicta præsentibus omnibus gratia singulari. Atque hac dignatus est visione Epiphanius, intervenientibus divini Patris Andreæ precibus: hic enim ea apud Superos pollebat gratia atque fiducia, ut & ipsum per intercessionem suam suarum visionum participem faceret, cujus ubique erat in auxilium promptus, & gloriam inclitam plurimum amplificabat.

[205] [Impurum hypocritam idem agnoscit,] Alias cum vir beatus hominis parum sani partes, ut solitus erat, in Hippodromo ageret, & aliqua minus decora committeret; præsentium alii excruciabantur animo, alii indignabantur atque execrabantur hominem, & maledictis incessebant, veluti a pessimo dæmone insessum. Transiit forte etiam unus aliquis e Magnatibus, qui Andream intuitus, convitiis impetere, conspuere, & execrari cœpit. Quem Christi famulus diutino tempore attente aspiciens, & interiora considerans, ita alloquitur: Fraudulente, adulter, ecclesiæ profane illusor; qui prȩtextu illam frequentandi, jam inde a media nocte experrectus; satanæ vigilas; nonne vides? Verum attende sis, paratam mercedem tibi tuam esse, quam prout laborasti accipies, misere deceptus opinione tua, sperantis posse opera tua perspicaces Judicis oculos latere. Hæc ille audiens, subditis equo calcaribus, e vestigio se inde proripuit: [mox interiturum,] erat autem Chartularius l navigationis, Amastris m oriundus. Non multi effluxerunt dies cum hic ipse in gravissimum incidens morbum, brevi tempore febri exustus ad extrema redactus est: itumque statim fuit ab ecclesia in ecclesiam, a medico ad medicum; nec tamen uspiam, quod quærebatur, inventum est remedium.

[206] [ab Angelo suo flagellari;] Jam nox ingruerat, cum S. Andreas, non procul a domo prædicti viri, conspicit Angelum Domini ab Occidente per aëra advolare: erat autem Angelus undique inflammatus, & torvo oculorum obtutu ac facie referens ignem, qualis vel silvam incendere, & cum crepitu in cineres posset redigere. Gestabat vero manu virgam ardentem, sicque ad miseri hominis deveniens domicilium, fundamenta ejus minabatur subruere funditus. Postquam autem ad infirmum ipsum perventum esset, audita hæc vox est, quasi cælitus allapsa: Excoria derisorem istum, sodomitam, adulterum, scortatorem, religionis populique perniciem: quamdiu autem ipsum percusseris, dic identidem; Fornicaris etiamnum? Et statim arreptis flagris cœpit percutere Angelus, identidem istud ingerens: Etiamne fornicaris? etiamne adulteras? etiamne in gratiam satanæ antelucanus es? Et hæc vox quidem percipiebatur, qui vero emittebat vocem, nusquam comparebat. Hinc vi & verberibus adactus infelix, vel invitus confitens exclamabat: Absit, absit, non admisero deinceps in æternum tale scelus: tu modo mei miserere. Atque ita tribus continuis diebus totidemque noctibus vapulando excruciatus, idem illud, non amplius se scortaturum, ingeminabat; miseram interea animam efflans, pœnis torquendam sempiternis.

[207] [& hypocrisim ejus Auctori explicat.] Atque hæc sunt, Dilectissimi, quæ a B. Andrea edoctus, ad emolumentum & salutarem timorem animabus vestris ingerendum, litteris mandavi; ut, cum nihil abscondi possit ab oculis Dei Sanctorumque

ejus, solicite & caute in hoc mundo ambulemus. Cum enim e sancto viro quæsiissem, quo pacto alter iste infelix peccasset; respondit mihi, habuisse eunuchos duos, quorum opera ad peccandum utebatur; illi enim discurrentes hinc & inde, innuptas, nuptas, meretrices, & impudicas quaslibet mulierculas, adulteras & nefande incestas conquirebant. Tum ipse, nihil præter impudicitias istiusmodi somnians, ante gallicinium sese e lecto subducens, eo advolabat, ubi paratam sibi perniciem suam sciebat eunuchos asservare. Non raro autem sic e lecto abeuntem percunctanti uxori, quo tenderet horis tam intempestivis, respondebat; In ecclesiam. At at, primum sacrificabat diabolo per libidinis scelus; & tunc tandem ad templum se conferebat, tetrum ex pollutione fœtorem exhalans. Istic autem non raro adstantem intuiti; Ecce, inquiebant, hominem sanctum: cum potius, Ecce occultum dæmonem, dictum oportuisset. Deus quippe istiusmodi facientes mirum quantum oderit atque execretur. Hæc igitur, o dilectissimi, ex viri sancti ore, ut modo dixi, excepta, vobiscum carissimis meis participare volui.

ANNOTATA.

a Ms. Vatic. καὶ προθυμία ἡμῶν.

b Colitur S. Acacius 7 Maji a Græcis, a Latinis 8 Maji: de cujus in ista ecclesia corpore vide quæ ad hunc diem diximus, & Cangium lib. 4 cap. 6 n. 2. Heptascalon vero, alias voce corrupta Paschalon, erat in X Vrbis Regione, juxta Navale, uti habes lib. 1 cap. 17 n. 2.

c Quatuordecim omnino ecclesias CP. S. Ioannis Baptistæ Cangius enumerat lib. 4 cap. 4, ut difficile sit divinare, quænam earum hic designetur.

d Narthex, atrium ecclesiæ præliminare, de quo eruditum Commentarium scripsit Leo Allatius. De Narthece etiam agit Cangius lib. 3 cap. 18.

e Ms Vatic. ἐξαλίφειν ἅπαν τῇ βίᾳ τῆς φύσεως εἰς παράφυσιν ἐκτρέποντι.

f Ἀληθινὸς, verus quidem ac genuinus paßim redditur; inter colores tamen, ut hic accipitur, videtur idem esse quod flavus. Certe apud Dioscoridem, l. 1. c. 161 de Cydoneis seu Cotoneis agentem, ἀληθινὰ μῆλα specialia quædam ejus generis poma dicuntur, non aliunde (ut arbitror)quam ab intensa plenaque flavedine, tamquam magis genuino eorum colore, quod hinc ad talis coloris vestes traduci per metaphoram potuit.

g Πυῤῥακίζον per conjecturam verto Rufum, cum ea vox alibi necdum inventa sit.

h Hinc incipiendo tota sequens narratio desideratur in Ms. Mazar. usque ad num. 203.

i Ea capsa condebatur sacra Vestis Deiparæ, & festum agitur 2 Iulii.

k Ῥόγα, erogatio, stipendium, de qua voce multa Meursius in Glossario; origo haud dubie Latina est.

l De Chartulariis multa idem habet, & tria eorum distinguit genera: hic autem designatur aliquis vectigalium Præfectus.

m Amastræ, urbs Paphlagoniæ.

n Ms. Vatic. τιγανίζεσθαι.

o Idem, ἀσεβειτρίας: quod ab ἀσεβὴς impius derivatur.

CAPUT XXV.
De initio dolorum, Antichristi adventum prægressuro;; & variis Regibus, ultimo isto seculo Constantinopoli futuris.

a

Ποτὲ εὐκαιρήσαντος Ἐπιφανίου καὶ τοῦ μακαρίου Ἀνδρέου, ἔλαβεν αὐτὸν Ἐπιφάνιος εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ, ποιῆσαι ἐν ἀνέσει κᾂν τὴν μίαν ταύτην ἑβδομάδα. Καὶ δὴ καθεζομένων αὐτῶν καταμόνας, ἢρξατο ἐρωτᾷν Ἐπιφάνιος τὸν Μακάριον λέγων· Εἰπέ μοι παρακαλω, πῶς τὸ τέλος τοῦ κόσμου τούτου; καὶ πότε, καὶ τί εἰσιν ἀρχαὶ ὠδίνων; καὶ πῶς γνώσονται οἱ ἄνθρωποι ἐγγὺς εἶναι ἐπὶ θύραις; ἀπὸ ποίων δὲ σημείων ἀπόδειξις τῆς συντελείας ἔσται; καὶ ποῦ παρελεύσεται πόλις αὕτη νέα Ἱερουσαλὴμ, καὶ οἱ ἐνθᾶδε ὄντες ναοὶ ἅγιοι τί γενήσονται, καὶ αἱ τίμιαι εἰκόνες, καὶ τὰ λείψανα τῶν ἁγίων, καὶ αἱ βίβλοι; Ἀνάγγειλόν μοι παρακαλῶ· οἶδα γὰρ ὅτι περί σου καὶ τῶν ὁμοίων σου εἶπεν Θεὸς, Ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, πόσῳ μᾶλλον δὲ τὰ τοῦ κόσμου;.

Μακάριος εἶπεν· Περὶ τῆς πόλεως ἡμῶν γίνωσκε, ὅτι μέχρι τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος τὸ οἱονοῦν ἔθνος οὐδαμῶς φωβηθήσεται, οὐ γὰρ μὴ παγιδεύσει αὐτήν τις, παραλήψεται, μὴ γένοιτο· κεχάρισται γὰρ αὐτὴν τῇ Θεοτόκῳ, καὶ οὐδεὶς ἁρπάσει αὐτὴν ἀπὸ τῶν τιμίων χειρῶν αὐτῆς. Ἔθνη γὰρ πολλὰ δώσουσιν τὰ τείχη αὐτῆς, καὶ τὰ κέρατα αὐτῶν συντρίψωσιν ἐν αἰσχύνῃ ἀναχωροῦντα, δόματα δὲ καὶ πλοῦτον πολὺν παρ᾽ αὐτῆς κομιζόμεθα. Ἄκουσον δὲ περὶ ἀρχῆς ὠδίνων, καὶ περὶ τῆς συντελείας

τοῦ κόσμου καὶ τῶν λοιπῶν. Ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις ἀναστήσει Κύριος Θεὸς Βασιλέα ἀπὸ πενίας, καὶ πορεύσεται ἐν δικαιοσύνῃ πολλῇ, καὶ πάντα πόλεμον παύσει, καὶ τοὺς πένητας πλουτίσει, καὶ ἔσται ὡς ἐπὶ τῷ Νῶε τὰ ἔτη· οὐ μέντοι κατὰ τὰς ἐκείνων πονηρίας, ἀλλὰ κατὰ τῆς ἀνέσεως οὕτως παρεικᾶσαι. Ἔσονται γὰρ οἱ ἄνθρωποι ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ πλούσιοι σφόδρα, καὶ ἐν εἰρήνῃ ἀπείρῳ, τρώγοντες καὶ πίνοντες, γαμοῦντες καὶ ἐκγαμίζοντες, καὶ ἐν ἀφοβίᾳ πολέμου πορευόμενοι, καὶ ἀμερίμνως τοῖς γηΐνοις ἐπανακείμενοι, καὶ ἐν τῷ μὴ εἶναι πόλεμον συγκόψουσι τὰς σπάθας αὐτῶν εἰς δρέπανα, b [καὶ τὰ βέλη εἰς κόντους, καὶ τὰς ζιβύνας] εἰς ἐργαλεῖα γεηπονικὰ, δι᾽ ὧν τὴν γῆν ἐργάζονται.

Καὶ μετὰ ταῦτα δώσει τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἐπὶ Ἀνατολὰς, καὶ ταπεινώσει τοὺς υἱοὺς Ἀγάρ· ὀργισθήσεται γὰρ Κύριος διὰ τὴν βλασφημίαν αὐτῶν, καὶ διὰ τὸ εἶναι τὸν καρπὸν αὐτῶν χολὴν Σοδόμων, καὶ πικρίας Γομόῤῥων· καὶ διὰ τοῦτο νύξας ἐγερεῖ τὸν Βασιλέα Ῥωμαίων ἐπ᾽ αὐτοὺς, καὶ ἐξολοθρεύσει αὐτοὺς, καὶ τα τέκνα αὐτῶν πυρὶ ἀναλώσει· καὶ αὐτοὶ οἱ παραδεδομένοι εἰς τὰς χεῖρας αὐτοῦ, ἐμπρησμῷ βιαιοτάτῳ παραδοθήσονται· καὶ ἀποκατασταθήσεται πάλιν τὸ Ἰλλυρικὸν τῇ βασιλείᾳ Ῥωμαίων· κομίσει δὲ καὶ Αἴγυπτος τὰ d πάκτα αὐτῆς. Καὶ θήσει τὴν χεῖρα αὐτοῦ τὴν δεξιὰν ἐπὶ τὴν θάλασσαν, καὶ ἡμερώσει τὰ ξανθᾶ γένη, καὶ ταπεινώσει τοὺς ἐχθροὺς ὑπὸ τὰς χεῖρας αὐτοῦ, καὶ τὸ σκῆπτρον αὐτοῦ ἔσται τριάκοντα δύο ἔτη· τῷ δωδεκάτῳ ἔτει τῆς βασιλείας αὐτοῦ κῆνσον καὶ δόματα οὐ λήψεται, ἀλλ᾽ ἀναστήσει ναοὺς ἁγίους, καὶ ἀνοικοδομήσει συντετριμμένα θυσιαστήρια, καὶ δίκη οὐκέτι ἔσται, οὐ δὲ ἀδικῶν, οὔτε ἀδικούμενος· φόβον γὰρ ποιήσει τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνθρώπων σωφρονεῖν, καὶ τοὺς παρανομοῦντας τῶν μεγιστάνων ταπεινώσει, καὶ θανάτῳ παραδώσει.

Ἐν τοῖς καιροῖς γὰρ ἐκείνοις πᾶς χρυσὸς, ὅς ἐστιν ἐν οἱωδήποτε τόπῳ κρυπτόμενος, νεύσει Θεοῦ ἀποκαλυφθήσεται τῇ βασιλείᾳ αὐτοῦ [καὶ πτύῳ αὐτὸν σκορπίσει πάσῃ τῇ πολιτείᾳ αὐτοῦ] καὶ πλουτήσουσιν πάντες οἱ μεγιστάνες αὐτοῦ, καὶ ἔσονται ὡς βασιλεῖς, καὶ οἱ πένητες ἔσονται ὡς οἱ ἄρχοντες. Καὶ ἔσται αὐτῷ ζῆλος μέγας, καὶ τοὺς Ἰουδαίους καταδιώξει, καὶ ἐν τῇ πόλει ταύτῃ Ἰσμαηλίτης οὐχ εὑρεθήσεται· καὶ αὐτὸς φοβήσει μεγάλως τὴν πόλιν, καὶ οὐκ ἔστιν λυριζων, κιθαρίζων, τραγῳδῶν, τις αἰσχρὸν πρᾶγμα ἐργαζόμενος· πάντας γὰρ τοὺς τοιούτους μισήσει, καὶ ἐξολοθρεύσει ἐκ πόλεως Κυρίου, καὶ ἔσται πολλὴ χαρὰ τότε καὶ ἀγαλλίασις, καὶ ἀγαθὰ ἀπὸ τῆς γῆς καὶ ἀπὸ τῆς θαλάσσης ἀνατελεῖ πλούσια, καὶ ἔσται ὅν τρόπον ἦσαν ἐπὶ τοῦ Νῶε ἐν ἀμεριμνίᾳ εὐφραινόμενοι μέχρις οὗ ἦλθεν κατακλυσμός.

Παρελθόντος δὲ τοῦ σκήπτρου ἐκείνου, ἀναστήσονται ἀρχαὶ ὀδύνων. Τότε ἀναστήσεται υἱος τῆς ἀνομίας, καὶ βασιλεύσει ἐν τῇ πόλει ἔτη τρία ἥμισυ, καὶ ποιήσει ἀνομίαν γενέσθαι, οἵα οὐ γέγονεν ἀπ᾽ ἀρχῆς κοσμου, οὐ δὲ μὴ γενήσεται· καθεσθεὶς γὰρ δογματίσει τοιαῦτα, ὅπως μίγνυται πατὴρ θυγατρὶ, καὶ υἱὸς μητρὶ, καὶ ἀδελφὸς ἀδελφῇ· εἰ δὲ μὴ, ἀνταίρων θανάτῳ ἀποθανέτω. Καὶ τοιοῦτος σὺν τῷ Προδρόμῳ Ἰωάννῃ e κατασταθήσεται ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως. Τότε ζεύξει μοναχοὺς ταῖς μοναστρίαις, καὶ ἱερεῖς ὁμοίως, καὶ γενησεται ἀνομοία τῆς μίξεως, χεῖρον φόνου· καὶ αὐτὸς πορνεύσει μητέρα καὶ θυγατέρα. Καὶ τῷ καιρῷ ἐκείνῳ διὰ τὴν κατάρατον ἀκολασίαν, λύσιν λαβόντες οἱ μωροὶ,

ἀσώτως ταῖς ἑαυτῶν ἀδελφαῖς ἐπιχρεμετίσουσιν.

Καὶ ἀναβήσεται σαπρία καὶ βρῶμος ὡς βδέλυγμα ἐνώπιον Κυρίου, καὶ πικρῶς ὀργισθήσεται Κύριος Θεὸς, καὶ τῷ θυμῷ μεγάλῳ ἐπιβλέψει ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν, καὶ ἐντελεῖται τῇ βροντῇ αὐτοῦ ἄνωθεν καὶ ταῖς αστραπαῖς, καὶ ἄρξονται ἀκρατῶς φρίκῃ πολλῇ καταφέρεσθαι ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ πολλαὶ πόλεις πυρίκαυστοι γενήσονται, καὶ ἄνθρωποι ἐκ τοῦ πατάγου τῶν φοβερῶν ἐκείνων βροντῶν θροῖσμῷ μεγάλῳ παραλυθήσονται, καὶ κακῶς ἀποθάνωσιν, καὶ πολλοὶ ἀστραπόκαυστοι γενήσονται. Οὐαὶ δὲ τότε τῇ γῇ ἀπὸ τῆς ἀπειλῆς τοῦ Παντοκράτορος, καὶ τῆς ἀπείρου ὀργῆς τε καὶ θυμοῦ αὐτοῦ, τοῦ ἤδη ἐπερχομένου εἰς πᾶσαν τὴν οἰκουμένην. Παταχθήσεται γὰρ τοῦτο τὸ σκῆπτρον τῆς ανομίας, καὶ ἐν τῷ ἀσβέστῳ πυρὶ ληφθήσεται. Ἀπὸ δὲ τῶν ἡμερῶν ἐκείνων μακάριοι οἱ κατοικοῦντες ἐν Ῥώμῃ, ἐν Ῥίζᾳ, ἐν Ἀρμενοπέτρᾳ, ἐν Στροβύλῳ, ἐν Καριοπόλει· ἐνταύταις ταῖς πόλεσιν, καὶ τόποις ἀναπαύσονται. Τὰ γὰρ ἄλλα πάντα πόλεμοι καὶ ταραχαὶ καὶ θόρυβοι πολλοὶ γενήσονται, κατὰ τὸν εἰπόντα· Ὅτι μελλήσεται ἀκούειν πολέμους, καὶ ἀκοὰς πολέμων, καὶ τὰ ἑξῆς.

Μετὰ δὲ ταῦτα ἐγερθήσεται Βασιλεία ἑτέρα ἐπὶ τὴν πόλιν ταύτην, καὶ αὐτὸς βλοσυρὸς ὄνος καὶ ἔξαρνος Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ ἀναγνώσας τῶν Ἑλλήνων γραφὰς μετατραπήσεται εἰς Ἑλληνισμὸν, k καὶ ποιήσει πόλεμον μετὰ τῶν Ἁγίων· [καὶ κατὰ τὸ γεγραμμένον,] Ἀπὸ τὸν σατανᾶν διάβολος. Μετὰ γὰρ ὀλίγας ἡμέρας τοῦ κρατῆσαι αὐτὸν, [πάντα τὰ ἱερὰ ἰσκεῦα l πυρίκαυστα] ποιήσει, καὶ τὸν τίμιον καὶ ζωοποιὸν σταυρὸν φούρκαν ὀνομάσει, καὶ ποιήσει τὸ ἱερατεῖον εἰς πτῶσιν, [καὶ κατακοπὴν λαοῦ τῆς m μέσεως ποιήσει κατὰ τὰς δημοσίας n στράτας.] Καὶ τότε προδόσουσιν φίλοι φίλους εἰς θάνατον, καὶ ἀδελφοὶ ἀδελφοὺς, καὶ γείτονες γείτονας, καὶ πατὴρ τέκνον, καὶ τέκνον πατέρα· καὶ πολλοὶ ζήλῳ Κυρίου ὁμολογήσουσιν, ὧν τὸ τέλος μακάριον· οὗτοι γὰρ σὺν Χριστῷ βασιλεύσουσιν. [Τότε οἱ ἐν ταῖς νήσοις, καὶ οἱ ἐν ταῖς κοιλάσι ταῖς o πρὸς Θράκην τε καὶ ταῖς κάτω, ἄκοντες αὐτοὺς πεσοῦνται εἰς ἐρήμωσιν, σπήλαια δαιμόνων γενόμενοι, καὶ κνοδάλων p καὶ ἑρπετῶν βαττολογία.] Ἔσονταῖ δὲ τῷ καιρῷ ἐκείνῳ κτύποι ἐν τῷ οὐρανῷ φοβερώτατοι, καὶ σεισμοὶ μεγάλοι, καὶ συμπτώματα πόλεων μεγάλων· ἀναστήσεται γὰρ ἔθνος ἐπὶ ἔθνος, καὶ βασιλεῖς ἐπὶ βασιλεῖς, καὶ ἔσται συντριμμὸς φοβερὸς ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ θλίφις, καὶ στενοχωρία ἐπὶ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων. Τότε φανήσεται πῦρ ἀπ᾽ οὐρανοῦ ὡσεὶ ἀστραπῆς τάχος ἀπειλοῦν ἐπισκιάζον πᾶν τὸ πρόσωπον τῆς γῆς, [καὶ πετεινῶν συνοχαὶ πολλαὶ, καὶ ὄφεων πονηρῶν. Τότε πλησθήσεται γῆ δακνόντων τοὺς ἀνθρώπους τοὺς σεβομένους τοῖς παραπτώμασιν.] Πάντα γὰρ ταῦτα ἀρχὴ ὀδύνων καθεστήκασιν.

Τελευτήσαντος δὲ τοῦτου τοῦ ἀθέου σκήπτρου, τότε ἔρχεται Αἰθιοπίας ἀπὸ τοῦ πρώτου κέρατος, ὅν φασιν ἔτη δώδεκα κατέχειν τῆς βασιλείας τοὺς οἴακας. Οὗτος ἀγαθὸς καὶ βασιλεύσει ἐν εἰρήνῃ, καὶ Ἁγίων οἴκους οἰκοδομήσει τοὺς πρὸ αὐτοῦ συμπτωθέντας, καὶ ὡς ἀγαθὸς άγαπηθήσεται ὑπὸ τοῦ λαοῦ· καὶ ἐφαπλωθήσεται ἀγάπη Κυρίου ἐπ᾽ αὐτὸν καὶ ἔσται χαρὰ καὶ ἀγαλλίασις ἐν ὅλῃ τῃ οἰκουμένῃ. Παρελεύσεται δὲ καὶ αὐτὸ τὸ σκῆπτρον. Ἐλεύσεται γὰρ σκῆπτρον ἕτερον τὸ ἀπὸ Ἀραβίας [ὥς φασι χρόνον. Καὶ ἐπὶ τῆς βασιλείας αὐτοῦ, ἑνωθήσεται τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ ξύλου

τὰ ἅγια τμήματα, εἰς ἔμπνευσιν τοῦ ἀοράτου Θεοῦ, καὶ δοθήσεται τῷ Βασιλεῖ] καὶ αὐτὸς γενόμενος ἐν Ἱερουσαλὴμ ἐν τῷ τόπῳ οὗ ἔστησαν οἱ πόδες Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ ἡμῶν, s οἰκείαις χερσὶ, τὸ τῆς βασιλείας διάδημα Κυρίῳ τῷ Θεῷ ἡμῶν ἐπιθεῖς ἔπὶ τὸ τίμιον ξύλον, ἅμα δὲ καὶ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ.

Καὶ τότε ἀναστήσονται ἐν τῇ πόλει ταύτῃ νεώτεροι τρεῖς, ἀναιδεῖς, μωροὶ, καὶ ἀνωφέλητοι, καὶ κρατήσουσιν ἐν εἰρήνῃ ἡμέρας ἑκατὸν πεντήκοντα· καὶ μετὰ ταῦτα ἐπεισαγωγῇ διαβόλου, ὀργισθέντες ἑαυτοὺς, δώσουσιν ἀλλήλους πόλεμον καθ᾽ ἑαυτοὺς ἰσχυρόν. Καὶ ἐπάρας πρῶτος πορεύσεται εἰς Θεσσαλονίκην, λέγων αὺτῃ· Θεσσαλονίκη, σὺ νικήσεις τοὺς ἐχθρούς σου· καύχημα γὰρ Ἁγίων σὺ εἶ, καὶ ἡγίασέν σε Ὕψιστος. Καὶ τότε σρατεύσει τοὺς λαοὺς αὐτῆς ἀπὸ ἑπταετοῦς καὶ ἐπάνω, καὶ τοὺς ἱερεῖς καὶ τοὺς μονάζοντας· φορέσει ἅρματα πολεμικὰ, καὶ ποιήσει πλοῖα μεγάλα, καὶ ἐλεύσεται ἐν ῥώμῃ, καὶ στὰς πρὸ τῆς πύλης αὐτῆς, ἐρεῖ αὐτῇ· Χαίροις Ῥώμῃ τρίυμε, μάχαιρά σου ὀξεῖα, τὰ βέλη σου πυκνὰ, ἔντιμος εἶ σὺ, κρατήσεις τὴν πίστιν σοί, καὶ μὴ ἐκπέσῃ ἔκ σου· μακάριοι γὰρ οἱ κατοικοῦντες ἔν σο. Τότε στρατεύσει τὰ ξανθὰ γένη, καὶ ποιήσει ναῦς, καὶ εἰσελεύσεται ἀναμέσον δήλου καὶ ἀδήλου, καὶ ἐκδέξεται τοὺς ἑταίρους αὐτοῦ.

δὲ δεύτερος μείραξ ἐκστρατεύσει καὶ αὐτὸς τὴν Μεσοροταμίαν, τὰς κυκλάδας x τῶν νήσων, καὶ στρατεύσει τοὺς ἱερεῖς, καὶ τοὺς μονάζοντας, μανείᾳ δεινῇ κατὰ τῶν ἄλλων κινούμενος. Καὶ ἐπάρας ἐλεύσεται κατὰ τὸν ὀμφαλὸν τῆς κτίσεως· τινὲς δέ φασιν ἐπὶ Ἀλεξανδρείαν· κᾀκεῖσε ἐκδέξεται τοὺς ἑταίρους αὐτοῦ, μεθ᾽ ὧν ὀφείλει μάχεσθαι. Καὶ τρίτος ἐξελεύσεται, καὶ στρατοπεδεύσει Φρυγίαν, Καρύαν, Γαλατίαν, καὶ τὴν Ἀσίαν, Ἀρμενίαν καὶ Ἀραβίαν, καὶ εἰσελεύσεται ἐν Συλαίῳ· Τὸ δὲ λεγόμενον Σύλαιον κληθησεται, καὶ οὐ συλληφθησεται, οὐδὲ παραλειφθήσεται εἰς τὸν αἰῶνα aa. Καὶ ἐλεύσεται καὶ αὐτὸς ἐν λαῷ ἀσυνθέτῳ, τουτέστιν μὴ ὄντος ὑποκάτω αὐτοῦ, τῶν ἑταίρων αὐτοῦ.

Μετὰ οὖν τὸ συναχθῆναι αὐτοὺς κατέναντι ἀλλήλων, τότε κροτήσουσι πόλεμον μέγαν καὶ φοβερὸν καθ᾽ ἑαυτοὺς, καὶ συγκόψουσιν ἀλλήλους μεληδὸν, ὥσπερ ἐν μακέλλῳ τὰ πρόβατα· καὶ ἀποκτανθήσονται οἱ τρεῖς βασιλεῖς, καὶ γενομένης κοπῆς χυθήσεται αἷμα Ῥωμαίων ὡς ἀφόρητος βροχὴ, καὶ ἐξ αὐτῶν οὐ καταλειφθήσεται οὐδείς. Τότε συγκερασθήσεται θάλασσα ἐν τῷ τόπῳ ἐκείνῳ ἐκ τοῦ αἵματος αὐτῶν σταδίους δώδεκα. Καὶ λοιπὸν πᾶσα γυνὴ χήρα, ὥστε ἑπτὰ γυναῖκες ζητήσουσιν ἕνα ἄνδρα ἔχειν, καὶ οὐχ εὑρήσουσιν, μέχρις ἄν ἀπὸ ἀλλοδαπῆς χώρας ἀκούσαντες ἧξουσιν.Καὶ οἱ νεανίσκοι οἱ καταλειφθέντες ἀνήλικοι ἀνδρυνθήσονται, καὶ ἔσονται ὡς χοίροι ἀπὸ πολλῆς ἀσωτίας μὴ αἰσθανόμενοι. Τότε μακάριοι καὶ τρισμακάριοι οἱ ἐν ὄρεσι καὶ σπηλαίοις τῷ Κυρίῳ δουλεύοντες, ὅτι τὰ δημοσίως κακὰ γινόμενα οὐ θεάσονται, ἀλλ᾽ ἔσονται ἰδίως ἐπὶ θύραις ἐκδεχόμενοι τὸ μέγα ἔλεος· οἱ γλυκύτατοι ἄρνες, οἱ μέλλοντες θύεσθαι διὰ Χριστὸν ὑπὸ τοῦ πονηοῦ δαίμονος τοῦ Ἀντιχρίστου.

Τότε δὲ διὰ τὸ μὴ εἶναι ἄνδρα ἐπίσημον, ἀλλὰ ἄπαντας τῆς ἀπωλείας, ἀναστήσεται γύναιον αἰσχρὸν Μόνδιον ἐκ τοῦ Πόντου, καὶ βασιλεύσει ἐν τῇ πόλει ταύτῃ, καὶ αὐτῇ βακχεύτρια, τοῦ διαβόλου θυγάτηρ, μάγισσα καὶ ἀῤῥενοθηλυμανής. Καὶ ἐν ταῖς ἡμέραις ταύτης ἔσονται ἀλληλοεπιβουλίαι καὶ σπαγμοὶ κατὰ ῥύμην καὶ κατὰ, οἰκίαν, καὶ σφάξουσιν υἱος πατέρα, καὶ πατηρ υἱὸν, καὶ μήτηρ θυγατέρα, καὶ θυγάτηρ μητέρα, καὶ ἀδελφὸς ἀδελφὸν, καὶ φίλος φίλον· καὶ

ἔσται κακία πολλὴ καὶ μῖσος ἐν τῇ πόλει ταύτῃ, καὶ ἐν ταῖς ἐκκλησίαις ἔσονται ἀσελγίαι καὶ ἀσωτίαι, καὶ αἱμομιξίαι, καὶ κιθάραι ὀρχήσεις, καὶ τραγῳδίαι σατανικαὶ, καὶ χλευασμοὶ καὶ παίγνια, ἅπερ ἄνθρωπος οὔτε εἶδεν, οὔτε ἰδεῖν δύνησεται ἕως τοῦ καιροῦ ἐκείνου.

Καὶ γὰρ Βασιλὶς ἐκείνη ἀκάθαρτος, θεὰν ἑαυτὴν πρατοῦσα, καὶ Θεῷ μαχομένη καὶ προαιρουμένη μετ᾽ αὐτοῦ παλαίσασθαι· καὶ γὰρ τότε κόπρῳ μιανεῖ τὰ ἅγια θυσιαστήρια, καὶ τῆς αἰσχύνης αὐτῆς ἅπαντι μιάσματι μιανεῖ πάντα τὸν λαὸν, καὶ στρέψει τὸ πρόσωπον αὐτῆς κακὰ, καὶ ἁρπάσει πᾶν σκεῦος ἐκ τοῦ ναοῦ, καὶ συναθροίσει τὰς τιμίας μορφώσεις τῶν Ἁγίων, καὶ τοὺς τιμίους σταυροὺς, καὶ τὰ ἅγια Εὐαγγέλια, καὶ ἅπαντα Ἀπόστολον, καὶ ἅπαν ἔγγραφον βιβλίον, καὶ ποιήσει σωρὸν μεγάλην, καὶ βαλοῦσα πῦρ κατατεφρώσει πάντα, καὶ τὰς ἐκκλησίας καταστρέψει, καὶ ζητήσει λείψανα Ἁγίων τοῦ άπαλεῖψαι καὶ οὐχ εὑρήσει, γὰρ Θεὸς ἀοράτῳ δυνάμει μετάγει αὐτὰ ἀπὸ τῆσδε τῆς πόλεως. Τότε τάλαινα τῆς μεγάλης ἐκκλησίας τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας καταστρέψει τὴν ἁγίαν τράπεζαν, καὶ τὸ πᾶν τοῦ ναοῦ διαθρύψασα, στήσεται κατὰ Ἀνατολὰς φρυαττομένη, καὶ ἐρεῖ πρὸς τῆς Ὕψιστον λέγουσα· Μὴ κατώκνησα, λεγόμενε Θεὲ, ἀπαλεῖψαί σου τὸ πρόσωπον ἀπὸ τῆς γῆς· ἰδού σοι τί ἔκαμον, καὶ οὐκ ἠδυνήθης κᾂν τριχός μου ἅψασθαι, καὶ ἰδοὺ ἔκδεξαι μικρὸν, καὶ χαλῶν τὸ στερέωμα, καὶ ἀνέρχομαι πρός σε, καὶ θεάσομαι τίς δυνατώτερος, καὶ ὄψομαι τίς ἰσχυρότερος ἐν θεοῖς. Καὶ ταῦτα λαλήσει γάγγραινα, καὶ πλείω· καὶ δράσει εἰς ὕψος ἐμπτύουσα, καὶ λίθους πέμπουσα, ἕως λέγειν αὐτῆς τὰ δεινώτερα.

Ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ κλινεῖ Κύριος Θεὸς παντοκράτωρ τὸ τόξον αὐτοῦ καὶ τὸν ἄκρατον θυμὸν αὐτοῦ, καὶ φοβερᾷ δυνάμει τῆς ἰσχύος αὐτοῦ ἐκτενεῖ τὴν χεῖρα αὐτοῦ ἐπὶ τὴν πόλιν ταύτην, καὶ δράξεται αὐτῆς ἐν ἰσχύἳ, καὶ τῷ δρεπάνῳ τῆς δυνάμεως αὐτοῦ ὑποτεμεῖ τὸν χοῦν τὸν ὑποκάτω τῆς πόλεως, καὶ ἐρεῖ τοῖς ὕδασιν, τοῖς ἀπ᾽ αἰῶνος βαστάζουσιν αὐτὴν, τοῦ καταπιεῖν αὐτήν· ἅπερ φοβερῶς ὑπακούσαντα τάχει σφοδρῷ κατήχῳ φοβερωτάτῳ ἀναβρύσουσιν αὐτὴν, καὶ τὸ ὑποκάτω αὐτῆς ἀνασπάσει ἀπὸ τῆς γῆς, καὶ ἀρεῖ αὐτὴν εἰς ὕψος ὡς μύλον γυροβολούμενον, ὥστε τοὺς ἐν μέσῳ τῆς πόλεως ἐν φρίκῃ πολλῇ βοᾷν τὸ, Οὐαί· καὶ πάλιν ταχέως κατενεχθείσης αὐτῆς κάτωθεν, καὶ τὰ ἀναβρύσαντα ὕδατα σφοδρῶς κατακλύσαντα, καὶ κατακαλύψαντα τῷ φοβερῷ καὶ ἀχανεῖ πελάγει τῆς ἀβύσσου παραπέμψαντα. Οὕτως οὖν, τέκνον μου, Ἐπιφάνιε, πόλις ἡμῶν συντελεσθήσεται, καὶ ἅπέρ σοι εἴρηκα ὄπισθεν τί μέλλουσιν τῷ κόσμῳ δεινὰ συμβαίνειν, ἐκεῖνά εἰσιν, ἅπερ Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς εἴρηκεν ἀρχὴν εἶναι ὠδύνων.

[208] [Andreas de Vrbis CP. fine interrogatus,] Cum otium aliquando nacti essent Andreas & Epiphanius, hic illum in domum suam introduxit, ut liberius agerent saltem per septimanam unam. Cumque sederent soli, sciscitatus est Beatum Epiphanius, dicens: Dic mihi, amabo te; qualem hic mundus exitum sortietur, & quando? quod est principium dolorum? & quomodo cognoscent homines, illos prope esse in januis? quæ signa imminentem mundi ruinam prænuntiabunt? denique, quo transibit hæc urbs, nova quædam Hierusalem? quid existentibus in ea sacris ædibus, quid venerandis imaginibus, quid Sanctorum Reliquiis, quid libris futurum est? Oro te atque obsecro, ut illa explices: scio enim de te tuique similibus dixisse Deum; Vobis datum est nosce mysteria regni cælorum; quanto igitur magis mundi hujus inferioris? [Matt. 13. 11]

[209] [negat eam unquam a Gentilibus capiendam,] Cui morem gerens Andreas, sic infit: De hac quidem urbe nostra sic habe, quod usque ad seculi consummationem, nulla ipsi formidabilis umquam futura sit natio; nullus quippe hostis ipsam in laqueos suos umquam pertrahet, nullus intercipiet; nullus certe: sanctissimæ enim Dei Parenti illa donata & commissa est, nec erit qui illam eripiat e manibus ejus, a qua & munera & divitias copiosas consecuturi sumus. Tentabunt quidem Gentes urbem muro valloque circumdare, sed confringent cornua sua, & cum confusione recedere cogentur. Nunc de principio dolorum, deque mundi & omnium

rerum interitu loquentem audi. Postremis temporibus suscitabit Deus Regem e paupertate, & ambulabit in multa justitia; omnem coërcebit hostem, & locupletabit pauperes; & fluent tempora qualia sub Noë fuerunt, [postremis autem temporibus ait surrecturum Regem,] non quidem quoad maleficia & iniquitates, sed quoad otium & animi relaxationem. Homines quippe Rege isto imperante divitiis affluent, in altissima pace securi manducantes & bibentes, nubentes & nuptui tradentes, citra belli metum viventes, citra solicitudinem res terrenas possidentes: cumque nihil minus quam bellum metuendum fuerit, [in summa pace] gladios suos convertent in falces, & jacula in contos, & lanceas in instrumenta rustica, quibus terra colitur.

[10] [Exterminaturum Mahometanos,] Post hæc convertet Rex faciem suam ad Orientem, humiliaturus filios c Agar: succensebit namque illis Dominus ira vehementi propter blasphemias & fructus quos proferent, acerbiores Sodomitarum & Gomorrhæorum; & stimulis quibusdam suscitabit Regem Romanorum, penitus excisurum gentem impiam, & filios eorum aboliturum igni; ipsi vero traditi in manus ejus, violentissimis flammis absumentur. Illyrico autem restituto Imperio Romano, & Ægypto apportante tributa sua; ponet Rex idem super mare dexteram suam, & nationes flavas mansuefaciet, & inimicos sub manibus suis humiliabit: & durabit imperium illius annos triginta duos. Duodecimo autem anno regni census & munera nulla accipiet, [& collapsa sacra restauraturum,] sed excitabit sacras ædes, & altaria confracta restaurabit; nullus tunc tribunalium usus erit, cum qui inferat aut patiatur injuriam nemo futurus sit: filios quippe hominum timore sui injecto ad meliora quævis impellet, & Magnates, qui contra jus fasque agunt omnia, humiliatos adjudicabit morti.

[211] [cum summa gloria & justitia.] Iisdem porro temporibus, Rege illo imperante, quidquid modo auri quovis in loco absconditum latet, divino nutu eruetur; & tamquam ventilabro dispargetur per omnes ejus subditos: unde & cumulabuntur divitiis Magnates ejus, ipsis Regibus quasi nihilo inferiores futuri; & qui præ inopia tantum non peribant, ad Principum gloriam atque opulentiam elevabuntur. Zelus ejusdem Regis ardentissimus erit, quo Judæos ubique gentium persequetur, & in tota hac urbe nullus Ismaelita invenietur: eamdem quoque tanto sui timore implebit, ut nemo, qui lyræ, citharæ, comediæve, aut alteri cuivis rei minus decoræ operam det, reperiendus sis: quotquot enim talibus addicti sunt, odio prosequetur capitali & ejiciet ex urbe Domini. Tunc vero gaudium ubique & exultatio videbitur, tum copia rerum omnium maxima tam a terra quam mari exorietur, tunc denique referentur tempora Noëtica, quando vivebant sine cura & lætabantur cuncti, donec superveniret diluvium.

[212] Cum transierit sceptrum regni istius, in januis erit principium dolorum. [post hunc alium nequam,] Tunc enim filius iniquitatis suscitabitur, qui dominaturus est in civitate hac annos tres cum dimidio; tantamque introducet vivendi licentiam, quanta ab exordio mundi audita non fuit nec audietur deinceps: talia quippe doctrinæ suæ placita pronuntiabit: Pater filiæ, filius matri, frater sorori commiscentor; si quis recusaverit morte punitor. At is cum Prodromo Joanne collocabitur in die judicii. [qui publicæ luxuriæ fræna laxabit,] Rex iste Monachos nec non & Sacerdotes cum consecratis Deo Virginibus conjugabit, & commixtio fiet abominanda magis quam homicidium: neque vero ipsemet a matre sua atque filia se abstinebit. Eodem tempore effrænis intemperantiæ

libidinisque causa, vinculis suis & metu soluti, amentes ac stulti proprias sorores suas invadere non formidabunt.

[213] Verumenimvero corruptio illa & pecontorum fœtor, [divina ultione subsequente:] uti abominatio, ascendet in conspectu Domini, maxima succendendi iracundia, & universam terram magno cum furore lustraturi, daturique in mandatis tonitruo suo ac fulmini, ut terribili cum strepitu in terram delata, tremore magno repleant universa. Hinc vero mox urbes plurimæ absumentur igni, & homines præ nimio terribilium tonitruorum fragore exanimati, totis artubus dissolventur & male peribunt: nec pauci eorum tacti fulmine vitæ exitum sortientur. Væ terræ tunc temporis a minaci vultu, ab ira implacabili & furore Omnipotentis, universum orbem terrarum pessumdaturi! conterendum quippe tunc est sceptrum iniquitatis, & igni non extinguendo tradendum. Beati autem illi qui in diebus illis morabuntur vel Romæ, vel f Rizæ, vel g Armenopetræ, vel h Strobyli, vel i Cariopoli, quibus in urbibus locisque tranquillitas summa erit: reliqua vero omnia bellis, tumultibus, turbis variis concutientur, e sententia illius qui dicit: Audietis bella & opiniones bellorum; & quæ sequuntur.

[214] [ regnaturum deinde stolidum iconomachum,]His transactis excitabitur regnum aliud in civitate hac, cujus Rex asinus erit bardus, qui nuntio Jesu Christo cum negatione remisso, perlectis Gentilium scriptis ad Gentilismum adjiciet animum, bellumque Sanctis movebit; & uti scriptum est, erit ex satana diabolus. [Marc 13. 7] Paucis siquidem elapsis imperii diebus, omnia sacra vasa igne jubebit comburi, venerandam & vivificam Crucem appellabit furcam, atque sacrarium funditus destruet, & concidet dimidiam partem populi in publicis plateis: tum vero etiam amici amicos, vicini vicinos, germani fratres germanos suos, pater filium, & contra filius parentem morte perimendos tradent. Nec tamen deerunt quam plurimi etiam, qui zelo Domini succensi, ipsum libere confessuri sunt; & hi ipso exitu beatissimi erunt, utpote cum Christo in sempiternum regnaturi. Tunc qui in insulis sunt, quique in speluncis juxta & infra Thraciam, compungentes seipsos incident in desolationem, facti spelæa dæmonum & in sibilum serpentium atque reptilium. Iisdem quoque temporibus fragores in cælo audientur terribiles, quassabitur terra vehementer, multæ civitates ruinis tristibus involventur: exurget enim gens contra gentem, & reges adversus reges: compungetur vehementer omnis terra, & filii hominum præ tribulatione atque anxietate contabescent. Tunc videbitur in cælo ignis quasi fulmineus, qui incubabit omni terræ superficiei, late vastitatem minitans: videbuntur etiam multi conflictus volucrum & noxiorum serpentium; & scatebit terra bestiis insectisque, mordentibus homines adorantes delicta sua. Atque hæc omnia principium dolorum sunt.

[215] [ac rursum pium Æthiopem,] Hujus iterum impii Regis finito imperio, aderit a primo cornu q Æthiops, quem annos duodecim ajunt Imperii gubernacula moderaturum. r Hic uti probus erit, sic & regnabit in pace; Sanctorum delubra pridem collapsa rursum eriget; atque ut eximius virtutum cultor, in amoribus erit omni populo. Expandetur etiam gratia dilectionis Dei super ipsum, & gaudium atque exultatio erit in universo terrarum orbe. [& æque pium Arabem:] Sed & hoc Imperium terminabitur; succedente mox altero ex Arabia, per annum, ut ajunt, unum. Et eo regnante colligentur in unum, Dei invisibilis nutu, veneranda vivifici Ligni fragmenta, dabunturque Imperatori. Ipse vero Rex progressus Hierosolymas, ad locum

ubi steterunt pedes Jesu Christi veri Dei nostri, tradet propriis manibus suis, Domino Deo nostro regium diadema; imponensque illud venerando sacrosanctæ Crucis ligno, animam ei suam offeret consecrabitque.

[216] Post hæc exurgent in hac urbe adolescentes terni, impudentes, fatui, perniciosi, [post quos regnaturi sint adolescentes tres] dies centum & quinquaginta sceptrum imperii pacifice tenturi. Quibus elapsis, diabolico instinctu invicem sibi irati, grave bellum inter se gerent. Et primus quidem Thessalonicam profectus, ita ipsam alloquetur: Thessalonica, tu subiges hostes tuos, quia gloria Sanctorum es, & sanctimonia te replevit Altissimus. Tum viros illius, qui septimum t excedunt ætatis annum, [& primus adjuncta sibi Macedonia, Italia, Gallia,] nec non Sacerdotes & Monachos in arma coget, educet in campum currus bellicos, parabit classem permagnam, & iter Romam versus arripiet; stansque pro portis ejus; Lætare, inquiet, potentissima Roma; gladius tuus acutus, & jacula tua crebra sunt; clara es imprimis tu, tenebis fidem tuam, & non labasces: beati enim sunt, qui te inhabitant. Tum & gentes u flavas armabit, & naves instruet; & medio inter lucem ac tenebras tempore ingredietur, sociosque suos excipiet.

[217] Alter adolescens, suscipiet expeditionem in Mesopotamiam & ambitus insularum, [secundus Syria & Ægypto,] Sacerdotesque & Monachos capere arma jubebit, contra alios gravi furore commotus. Atque elatus veniet ad umbilicum y terræ (alii vero dicunt adversus Alexandriam) ibique expectabit socios suos, quibuscum belli aleam tentaturus est. Tertius denique adolescens, debellata Phrygia, Carya, Galatia, Asia, Armenia, & Arabia, Sylæum z infestis armis petet; & hoc quidem postulabitur ad deditionem, [tertius tota Asia Minori,] sed non capietur in æternum. Atque hinc etiam ipse iter ingredietur versus populum incompositum; id est, qui neque ipsi, neque sociis ipsius subjectus est.

[218] Conscriptis itaque suis exercitibus coibunt adversus invicem, bellum internecinum gesturi, [pugnaturi ad internecionem mutuam;] concisurique alter alterum membratim; quemadmodum, autem oves in macello mactari solent, ita tres illi Reges peribunt: e cæde vero Romanorum tam copiosus fluet sanguis, ut pluisse videri potuerit, ne uno quidem illorum pugnæ superfuturo. Tunc quo pugna commissa loco, ex admixto sanguine decolor fiet mare ad stadia duodecim. Deinde vero septem mulieres, cunctis nempe ad viduitatem redactis, virum sibi unum quærentes, non invenient, quoad aliunde hac fama evocati, illuc accesserint. Qui autem admodum juvenes atque imbelles matribus relicti fuerint, ad maturiorem perducti ætatem, voluptatibus quasi sues fœde immersi, nullum humani sensus vestigium retinebunt. O beatos ac beatissimos illos, qui tunc temporis in montibus & speluncis famulatui divino consecrati latebunt! quia publicæ calamitatis spectatores non facti, intra claustra sua seorsim misericordiam Domini magnam præstolabuntur: illi nempe suavissimi agni, qui a nequissimo dæmone Antichristo Christi causa mactandi sunt.

[219] Tum vero, nullo amplius viro illustri superstite, sed omnibus internecione deletis, [& surrectura dein Regina ex Ponto impiissima] efferet sese e Ponto muliercula turpis, Mondium dicta, quæ imperium in civitate hac occupatura est: filia illa erit diaboli furiosa, magicis artibus addicta, & virorum feminarumque amoribus efflictim æstuans. Regnante illa, mutuis invicem insidiis impetent; patrabuntur cædes in vicis & domibus; pater filio, & filius patri; mater filiæ, & hæc illi;

frater fratri, amicus amico necem molientur: nullus erit malitiæ, nullus odii modus in civitate hac. Intra ecclesiarum parietes, intemperantiæ, libidines, incesta grassabuntur; citharæ, tripudia, tragœdiæ diabolicæ, cavillationes, & nugæ scurriles, qualia nec vidit nec visurus est ante tempus illud quispiam, late perstrepent.

[220] [& impurissima;] Regina quippe illa impurissima, pro dea se ipsam reputans, Deum lacessere, atque adeo impetere bello, & ad pugnam provocare, non dubitabit. Illa sordibus asperget sacra altaria, illa populum omnem turpitudine sua & sceleribus inficiet; avertens faciem suam pessima, spoliabit templa vasis omnibus; conquiret undique venerandas Sanctorum imagines, sacrosanctas Cruces, sacra Euangelia, omnes Apostolorum effigies, scriptos denique libros universos; ea vero in unum congesta cumulum, subjecto igne, in cineres & favillas rediget; ecclesias quoque ipsas evertet: indagabit etiam Sanctorum Reliquias, similiter perdendas, sed non reperiet, transferente illas Deo virtute invisibili ex hac urbe. Subruet deinde sacram magnæ ædis sanctæ Sophiæ mensam, temploque ipso everso, convertet sese ad Orientem, multum fremens, & Altissimum sic compellans: Nihil morata sum, o quisquis es qui Deus diceris, delere memoriam tuam a facie terræ; [qua Deum blasphemante ut contra se invalidum,] ecce quam injuria & iniqua tibi fuerim, & nequivisti vel pilum capitis mei lædere: morare etiamnum paulisper, reserabo firmamentum & cælos conscendam, expertura, uter nostrum potentior altero fortiorque sit Deus. Talibus atque aliis ubi insultaverit putida illa mulier, sputa lapidesque in cælum mittet insana, quoad in graviores etiam blasphemias erumpat.

[221] Illo autem tempore intendet Dominus Deus omnipotens arcum suum, [Vrbi C P. ab aquis absorbebitur civitas.] & exacuet vehementer iram suam, & cum terribili potentia fortitudinis suæ extendet dexteram suam super urbem hanc; & apprehendet eam in fortitudine, & falce potentiæ suæ succidet fundamenta ejus; & imperabit aquis, ut quam perpetuo sustinuerunt, tunc temporis penitus demergant atque absorbeant. Aquæ autem dicto audientes, citissimo mox cursu sonituque maximo erumpent, convulsisque e terra fundamentis, sublatam in altum urbem instar molæ in orbem gyrabunt, adeo ut qui mediam incolunt, vehementi metu correpti tristissimum clamorem emissuri sint: delatam vero mox deorsum ad locum suum urbem invadentes aquæ vehementi cum impetu demergent, & receptam in terribili atque immensa pelagi abysso occultabunt. Atque iste tandem, fili mi Epiphani, exitus urbis nostræ futurus est: quæ vero modo narravi eventura mundo, principium dolorum sunt, quod Dominus Jesus Christus dixit.

ANNOTATA.

a Prius quam ad sequentia Capita progrediare, Lector, neve ex antegreßis remaneat scrupulus; hic te meminisse opto illius Parergi, quod ad diem 25 Maji legisti inter utramque Vitam S. Mariæ Magdalenæ de Pazzis, de Sanctorum extaticorum dictis factisque, non facile ad historicarum quæstionum decisionem trahendis, propter fallacitatem præhabitarum specierum, juxta quas sæpe loquuntur agunturque etiam in extasi positi. Si enim propter ejusmodi species illis potest erroris aliquid etiam tunc obrepere; quanto magis dictis Andreæ hujus, licet intelligentiæ ac prophetiæ spiritu donati, ex eoque plurima sæpe mirabiliter prolocuti, non tamen semper & in omnibus? Etenim notitiædivinitus impertitæ, adeoque certißimæ, relinquunt post se, æque ac aliæ naturales & incertæ, memorativas (ut vocant) species; quæ deinde permixtæ aliis varieque combinatæ, notitias novas pureque naturales nec semper veras causant, cum adhæsione tamen intellectus subinde tam firma, ut quod a proprio spiritu est, a divino esse existimetur. Quod experientia cognitum habentes Sancti, & quomodo etiam satanas iis, ingerere se poßit in Angelum lucis transformatus, semper soliciti sunt (uti in S. Maria Magdalena de Pazzis nominatim vidimus) ne in suis extasibus raptibusve illusioni alicui, non solum naturali atque innoxiæ, sed etiam diabolicæ & cum periculo conjunctæ,

subjaceant. Et tale quid omnino dicendum est huic, sancto licet, Andreæ obvenisse; quando ex opinione, receptißima Constantinopoli, inter religiosiores personas, maximamque fiduciam in Deipara repositam habentes, tam asseveranter asserit num. 209. urbem quidem a Gentilibus obsidendam, numquam tamen intercipiendam. Fallax nempe apparuit hujusmodi persuasio anno 1453. quando Vrbs, aliquoties antea frustra obsessa a Turcis, tandem in eorum venit potestatem, quibus in hodiernum diem adhuc servit. Quæ ergo deinceps sequuntur, de futuris extremo seculo Regibus, uti volet, sic lector accipiat: ego tamen existimo ea non proferri a Sancto ut sibi soli privatim nota, sed aliunde cognita: quia num. 215, de Æthiope agens, qui annis duodecim regnaturus sit, addit: ὤς φασιν, ut ajunt, & eadem phrasi deinde sæpius utitur. Quare, licet aliquando dubitaverim, an non præstaret talia omittere; tandem tamen judicavi ad fidelitatem, quam hoc opere profitemur, spectare, si totum exhiberem, quo Lectori magis integrum sit judicare de re universa. Sic etiam, modo animum adverterit quis ad singula, facile etiam in prægreßis notaverit aliqua, rigidioribus Theologis vix aut ne vix quidem probanda: ut cum num. 157 de Seculorum creatione sic discurrit, ac si essent substantia aliqua spiritualis, omni alia creatura prior; cumque num. 170 de draconibus agens, qui sint serpentes a diabolis assumptideque eorum fulminatoribus Angelis, ea dicit quæ eruditorum aures difficulter cum patientia suscipient; aliaque nonnulla. Taceo quod de S. Ioanne Euangelista num. 169 pro certo affirmat, eum non mortuum, sed translatum adhuc vivere, & cum Elia atque Enoch appariturum tempore Antichristi, sicut iterum infra num. 227 inculcat. Hæc enim sententia, magnis utrimque rationibus & auctoritatibus ventilatur, uti videre est apud Ioannem de la Haye, in Prologomenis ad Apocalypsim quæst. 18. & Georgius Trapezuntius, circa an. 1450 florens Romæ, ex Græcorum sui ævi receptiori sensu, integrum pro affirmativa parte tractatum composuit. Denique eruditißimus Florentinius, Exerc. 3 super Indiculo Apostolorum, ante suum vetustißimum Martyrologium, quod paßim Hieronymianum appellamus, De Joannis Apostoli assumptione ex professo agens, ostendit, neque novam, neque solis Græcis Patribus adscribendam esse opinionem, quam plures etiam Latini iique perantiqui tenuerint. Nolim tamen ejus opinionis veritatem tueri, nedum ipsam divinitus revelatam Andreæ credere; sed negativam, communiter prælatam, cum communi teneo ut probabiliorem.

b Ita corrigendum putavi pro eo, quod habebat Ms. Vatic. καὶ τὰ βέλη καὶ τοῦς κόντους εἰς ζυβίνας καὶ. & Ms. Mazar. καὶ τὰ βὲλη αὐτῶν εἰς συβήνας καὶ.

c Hoc nomine non solum Saracenos (qui proprie ex Arabibus, posteris Ismael, procreati, dicuntur filii Agar) sed omnes Mahometanos, præsertim Turcas intelligo; licet hi videantur e Scythia originem trahere: Mahomed enim, cujus legem profitentur, Agarenus fuit. Quæ autem hic dicuntur de Romanorum Rege, Agarenos exterminaturo videntur ex parte compleri in Leopoldo Augusto; cui omnes boni optant, ut recuperata ipsa etiam Constantinopoli, atque Europa tota a sordibus Mahometicis repurgata, Ægyptum quoque & Asiam, hactenus a Turcis insessam sibi faciat tributariam. Certe, secundum Oracula illa, quæ sub Leonis Magni nomine excusa habentur, Constantinopolitanum Turcorum Imperium, quod in Mahomete Primo cœpit, finem speratur habiturum in Quarto hujus nominis.

d Πάκτα, non tantum ex Latinæ originis proprietate dicuntur fœdera, sed etiam tributa ex fœdere debita, unde apud Meursium in Glossario, Πακτιῶται, Tributarii.

e In utroque Ms. est καταταγήσεται.

f Riza nulla usquam est: suspicor ego legendum Pisa, quæ urbs est ad mare Hetruscum, præcipui tunc nominis & potentiæ: conveniunt quidem Mss. in litteram Ρῶ, sedin hanc facile potuit degenerare affinis littera Π, quando pes ultimus litteræ (ut sæpe solet) solum dimidius pingitur, hoc modo Γ.

g Armenopetra nusquam nunc nominata invenitur, nec facile est divinare quo locus hic nominatus spectet. Quid si legatur ἐν Ἀριμίνῳ πέρα aut Arimini trans mare, quod ultimum vocabulum respiciat jam dictas tres Italiæ urbes.

h Fortasse Strongylus, insula una Æoliarum, Siciliæ subjecta, vulgo Strombyli.

i Quæ in Ms. Mazariano Καριόπολις est, in Vaticano Καρυλώπολις scribitur: priorem autem, licet recentiorem lectionem prætuli, quia revera Cariopolis in Caria Asiæ minoris regione invenitur, Turcis hodie Clarioboli dicta. Quod si supradicta Strobylus, respectu Constantinopoleos cis mare inveniretur in Dalmatia vel Istria; vix dubitarem Carnopolim seu Carnorum-urbem legere, & intelligere Julium Carnicum, vel aliam præcipuam in Carnis seu Foro julii civitatem; ut sensus sit, securos fore qui Italiam aut Italiæ conterminas ad Adriaticum seu Veneticum mare regiones incolent.

k Ms. Vatic. hanc constructionem simpliciter sic legebat: Καὶ ποιήσει πόλεμον μετὰ τῶν Ἁγίων ἀπὸ τὸν σατανᾶν διάβολος. Corrigerem απὸ τοῦ σατανᾶ nisiutrobique aliter legeretur. Sed nescio, quod dicit Ms. Maz. ubi illud scriptum sit.

l Ms. Vatic. solum: ἥλους πυρικαύστους.

m Μέσις recentioribus Græcis medietas est. Cangius suggerit legendum λαοῦ ἡμίσεως.

n Malacus in Hist. Patriarch. apud Meursium in Glossario, στράτας sæpius appellat Plateas: quem auctorem eo allego libentius, ut indicem impressum haberi in Turco-Græcia Crusii: sunt enim qui, visis lucubrationibus P. Papebrochii de Hierosolymitanis Patriarchis, similem cupiant de aliis quoque Orientalis Ecclesiæ Patriarchatibus. Est alioquin vox illa recentioribus usitatißima.

o Hæc vitiosius scripta præsumpsi per conjecturam corrigere; sic enim legebatur in Ms. Vatic. ἐν ταῖς κοιλάδες τὴν πρὸς Θράκην καὶ τὴν κάτω: accusativum autem absolutum pro genitivo, in ἄκοντας αὐτους, fateor hic primum a me legi, si tamen sincera lectio est.

p Κνόδαλα quid sint, non intelligerem, nisi conjungerentur ἑρπετὰ: βαττολογία autem, quæ propria est hominum stultiloquorum, hic transfertur ad insectorum istiusmodi voces, seu potius stridores, significandos. Desunt interim hæc, & quidquid hoc Capite [ ] inclusi includamque in Ms. Mazar.

q Quod istud primum cornu? An primum Nili ostium? Discam libenter.

r Hinc apparet hæc omnia, non ut revelata a Sancto referri, sed ut lecta vel audita aliunde.

s Ms. Vatic. minus clare; Οἰκείαις χερσὶν αὐτοῦ παραθήσει ἐπὶ τὸ τίμιον ξύλον, καὶ τὸ ταῖς βασιλείας διάδημα παραδώσει Κυρίῳ τῷ Θεῷ σὺν τῶν ἑκκατέρων καὶ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ.

t Quid si legatur, Decimum septimum?

u

Gentes flavæ intelliguntur imprimis Galli, tum Britanni, Germani, & quidquid trans Alpes versus Septentrionem est nationum, de quibus vide nostrum Ludovicum de la Cerda aliosque, commentantes super hunc Versum Virgilii, Gallos describentis Æn. 8.

Aurea Cæsaries ollis, & lactea colla.

x Ita Ms. Mazar. Κυκλάδες, in Vaticano Κοιλάδες τῶν νησῶν, cavernæ insularum. Puto autem, quod κυκλάδες, aptius appellative accipiantur, & reddantur ambitus insularum; quam ut proprie sumatur nomen pro sic dictis Archipelago insulis: & sic etiam infra num. 226 utrumque Ms. habet Κυκλάδας τῶν νησῶν.

y Umbilicum terræ Sophocles in Oedipo creditur nominare oraculi Delphici locum in monte Parnasso; quod is sit totius Græciæ medius, ut videre est apud Commentatores. Strabo autem lib. 9 fabulam quoque narrat, ibidem

in lapideo umbilico expressam, & a Pindaro decantatam, qua veteres significatum voluerunt, locum istum in medio totius terrarum orbis jacere.

z Zyllæus Pamphiliæ urbs, apud Constantinum Porphyrogennetam in Novellis.

aa Καὶ ταῦτα εἰρηκὼς habebat hic Ms. Vatic. adeo utvideantur post συλληφθήσεται, excidisse verba aliqua, referenda ad ipsum Regem, qui in recessu dixerit, nec in æternum capiendam urbem. Et mox quod hic ponit ἀσυνθέτῳ, in Ms. Maz. scribitur dempta littera privativa συνθέτῳ.

CAPUT XXVI.
De Iudæis & Antichristo, ejusque tyrannide ac mundi fine.

Εἶτα μετὰ τὴν παρέλευσιν τῆς πόλεως τὸ τηνικαῦτα τὰ τῆς βασιλείας συνίσταται· τινές φασιν, ὅτι μετὰ τὸ πλήρωμα τῆς τῶν ἐθνῶν βασιλείας, μελλήσεται Θεὸς τὰ θεόσκηπτρα Ἰσραὴλ ἀναστῆσαι πρὸς τὸ βασιλεῦσαι τὸ λοιπὸν, πρὸς ἀναπλήρωσιν τοῦ ἑβδόμου αἰῶνος, φέροντες εἰς μαρτυρίαν τὸ ὑπὸ Ἡσαΐου εἰρημένον· Καὶ ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις φησὶν, ἀρεῖ Κύριος Θεὸς σημεῖον ἐν τῇ συμπληρώσει τῶν ἐθνῶν, ἐπὶ πάντα τὰ πρόβατα Ἰούδα, τὰ διεσκορπισμένα ἐν τοῖς ἔθνεσι, καὶ συνάξει τοὺς ἀπωσμένους Ἰσραὴλ τῇ ἁγίᾳ πόλει Ἱερουσαλὴμ, καὶ ἔσται τῷ Ἰσραὴλ, ὡς τῇ ἡμέρᾳ, ᾗ ἐξῆλθεν ἐκ γῆς Αἰγύπτου. Καὶ μὲν καὶ τὸ ὑπὸ τοῦ μακαρίου Ἀποστόλου εἰρημένον, Ὅταν τὸ πλήρωμα τῶν ἐθνῶν ἥξει, τότε πᾶς Ἰσραὴλ σωθήσεται. Καὶ οὗτοι μὲν οὕτω λέγουσιν καὶ ἰσοφωνοῦσιν. Ἱππόλυτος δὲ μακάριος ἔφησεν, ὅτι ἐν τῇ ἐπιδημίᾳ τοῦ Ἀντιχρίστου, πρῶτοι Ἰουδαῖοι πλανηθήσονται· καὶ Χριστὸς ἐπιμαρτυρούμενος αὐτῷ, πρὸς τοὺς Ἰουδαίους ἔλεγεν· Ὅτι ἐγὼ ἧλθον ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Πατρός μου, καὶ οὐ λαμβάνετέ με· ἄλλος ἐλεύσεται ἐν τῷ ἰδίῳ ὀνόματι, κᾀκεῖνον λήψεσθε, ὅτι ἐν τῇ ἁμαρτίᾳ ὑμῶν ἀποθανεῖσθε.

Ὅτι μὲν οὖν συνάξει αὐτοὺς ἐν τῇ πόλει Ἱερουσαλὴμ, καὶ τὰ αὐτῶν αὐτοῖς άνταποδώσει […] ὅπως τοῦ διασκορπισμοῦ [εἶπον τὴν ἀπώλειαν, εἰ τοῦτο πάλαι ἐποίησεν, ἀποκαταστατήσας τὰ ἡμῶν], πάλαι ἂν ἐπιστεύσαμεν τῷ Χριστῷ, τὴν ἀφορμὴν τοῦ φόνου ἐξεώσαντες, τοῦ ἕνεκεν προτιμηθῆναι τὰ ἔθνη ὑπὲρ ἡμᾶς. Τοῦτο οὐκ ἐποίησεν· νῦν δὲ συναχθέντες καὶ τὰ αὐτῶν ἀπολαβόντες ἐν τῇ αὐτῇ ἀπιστίᾳ μείναντες, πῶς σωθήσονται, εὐθέως τοῦ Ἀντιχρίστου ἐρχομένου ἐν μέσῳ αὐτῶν; ᾧ καὶ πιστεύειν μέλλουσιν, κατὰ τὴν φοβερὰν φωνὴν τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ· Θεὸς γὰρ οὐ ψεύδεται, μονογενὴς, εἰπών· Ἐγώ εἰμι ἀλήθεια. Τέως καὶ ἐν τῷ συνάξαι αὐτοὺς, ἐν πρώτοις τῆς ἀπολογίας ταύτης αὐτοὺς ἀποστερήσει· καὶ γὰρ Παῦλος σωθῆναι αὐτοὺς εἴρηκεν, οὐκ ἐκ τῆς αἰωνίου κολάσεως, d [ἀλλὰ τῆς ἀπὸ τόπου εἰς τόπον περιπλανήσεως,] καὶ τοῦ ὀνειδισμοῦ τῶν ἐθνῶν, καὶ τῆς ἀφάτου αἰσχύνης, ὅτι ἐν τοσαύτῃ ἀνάγκῃ, καὶ ἐν τοσούτῳ χλευασμῷ e [νῦν ὄντες, καὶ ὑπὸ τῶν ἐθνῶν κωμῳδούμενοι, καὶ τούτοις δουλέυοντες, σωθήσονται τοῦ τῆς δουλείας ζυγοῦ, συναχθέντες εἰς τὰ ἴδια,] οὐ μέντοι ὡς προεῖπον τῆς αἰωνίου κολάσεως· οὓς γὰρ θλίψις οὐκ ἔπεισε πιστεῦσαι τῷ ζωοποιῷ καὶ μονογενεῖ Υἱῷ τοῦ Θεοῦ, πῶς πείσει αὐτοὺς νομιζωμένη χάρις; Καὶ τὰ ἑξῆς.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Ἄφες ταῦτα, πάτερ μου φίλτατε, τοῦτό μοι ἀνάγγειλον, ὅτι τινές φησιν, μὴ συμποτίζεσθαι τῇ πόλει τὴν μεγαλην τοῦ Θεοῦ ἁγίαν Σοφίαν, ἀλλὰ ἀοράτῳ δυνάμει κρεμασθῆναι αὐτὴν ἐπὶ τοῦ ἀέρος. Δίκαιος ἔφη· Τί λέγεις, τέκνον; Πάσης τῆς πόλεως βυθιζομένης, αὕτη πῶς μενεῖ; τίς γὰρ ταύτης δεόμενος; μὴ γὰρ Θεὸς ἐν χειροποιήτοις ναοῖς κατοικῶν. Οὐ μέντοι πάντος ψευδὴς λόγος, μενεῖ δὲ μόνος ἐν τῷ φόρῳ στύλος, καθότι κέκτηται τοὺς

τιμίους ἥλους· αὐτὸς γὰρ μόνος μενεῖ καὶ σωθήσεται · ὥστε παραγενάμενα τὰ πλοῖα, καὶ ἐν τούτῳ τοὺς σχοίνους αὐτῶν ἀποδήσαντες, κλαύσωσιν, καὶ θρηνήσωσιν τὴν Βαβυλῶνα ταύτην, λέγοντες· Οὐαὶ ἡμεῖν, ὅτι πόλις ἡμῶν μεγάλη βεβύθισται, ἐν ᾖ εἰσιόντες τὰς πραγματείας ἐποιοῦμεν καλῶς ἐν ταύτῃ. Ἔσται δὲ τὸ πένθος αὐτῆς ἡμέρας τεσσαράκοντα, καὶ ἀπὸ πόνου τῶν ἡμερῶν ἐκείνων δοθήσεται τὸ βασίλειον τῇ Ρώμῃ, καὶ τῷ Συλαίῳ, καὶ τῇ Θεσσαλονίκῃ, καὶ τούτων ἤδη πρὸς τὸ τέλος ἐγγισάντων, καὶ λοιπὸν ἄτονα τὰ πράγματα γενήσονται καὶ δεινότερα καὶ ὀλεθρώτερα.

Τὸ γὰρ ἕτος ἐκεῖνο, ἀποφράξει Κύριος Θεὸς τὰς πύλας τὰς ἐν Ἰνδίᾳ, ἃς ἔκλεισεν Ἀλέξανδρος τῶν Μακεδόνων, καὶ ἐξελεύσονται βασιλεῖαι ἑβδομήκοντα δύο ἅμα τοῦ λαοῦ αὐτῶν, τὰ λεγόμενα ῥυπαρὰ ἔθνη, τὰ βδελυρώτατα πάσης συχασίας καὶ δυσωδίας, καὶ διασκορπισθήσονται ἐν πάσῃ τῇ γῇ τῇ ὑπ᾽ οὐρανὸν, σάρκας ἀνθρώπων ζώσας ἐσθίοντες, καὶ τὸ αἷμα πίνοντες, κύνας, καὶ μύας, καὶ βατράχους δαπανῶντες, καὶ πᾶσαν ῥυπαρὰν τοῦ κόσμου ἐν ἡδονῇ. Καὶ οὐαὶ τῇ οἰκουμένῃ πάσῃ, ἐν ᾗ οὗτοι πορεύσονται· τὰς γὰρ ἡμέρας ἐκείνας μὴ ἔστω Χριστιανὸς, Κύριε, εἰ δυνατόν· ἀλλ᾽ οἶδα ὅτι ἔσονται. Τότε αἱ ἡμέραι ἐκεῖναι σκοτισθήσονται, δίκην θρηνοῦσαι τῷ ἀέρι διὰ τὸ μῖσος, ὅπερ τὰ βδελυρὰ ἔθνη ἐκεῖσα ἐργάσονται· ἥλιος ὡς αἷμα γενήσεται, βλέπων τὰ βδελύγματα ἐπὶ τῆς γῆς ἀμιλλώμενα· σελήνη καὶ πάντα τἀ στοιχεῖα σκοτισθήσονται· φάγονται γὰρ καὶ τὸν χοῦν τῆς γῆς, τὰ θυσιαστήρια κύθρους οἶκον ἐργάσονται. Τότε οἱ κατοικοῦντες Ἀσίαν φευγέτωσαν εἰς τὰς κυκλάδας τῶν νήσων· οὐ γὰρ πορεύσονται ἐν αὐταῖς οἱ λαοὶ, ἀλλ᾽ ἔσονται πενθοῦντες ἡμέρας ἑξακοσίας ἑξήκοντα.

Τότε ἐγερθήσεται σατανᾶς Ἀντίχριστος ἐκ φυλῆς τοῦ Δὰν, οὐ μέντοι ἰδίᾳ δυνάμει ἄνθρωνος γενόμενος, μὴ γένοιτο, ἀλλὰ πλάσει αὐτὸν Κύριος Θεὸς σκεῦος αἰσχρὸν καὶ ῥυπαρόν· ὅπως πληρωθῇ ἐν αὐτῷ τὰ τῶν Προφητῶν· καὶ ἀπολυθήσεται ἐκ τῶν τοῦ ἅιδου δεσμῶν, ἐν οἷς αὐτῶν δεσπότης Χριστὸς ἐκεῖσε γενόμενος ἔδησεν, καὶ εἰσελεύσεται εἰς τὸ σκεῦος τὸ πλασθὲν αὐτῷ. Καὶ γεννηθέντος αὐτοῦ ἀνθρώπου, καὶ ἀνδρυνθέντος, καὶ βασιλεύσαντος, τότε ἄρξηται ἐπιδεικνύειν τὴν πλάνην αὐτοῦ, καθά φησιν περὶ αὐτοῦ Ἰωάννης Θεολόγος, ὃς καὶ ἐγερεῖ πόλεμον ἐπὶ τὰς κυκλάδας τῶν νἡσων· νῆσοι δὲ, φησὶν Ἡσαΐας, αἱ ἐξ ἐθνῶν Ἐκκλησίαι εἰσίν. Ἡλιοῦ δἐ καὶ Ἐνὼχ, καὶ τοῦ Υἱοῦ τῆς βροντῆς ἐξελθόντων καὶ προκηρυξάντων τὴν αὐτοῦ ἀποπλάνησιν, τὴν τε τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ δευτέραν ἐλευσιν, πικρῶς δὲ ταπεινώσει τοὺς τότε Χριστιανοὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης αὐτῶν ἀναπνοῆς, θλίβων καὶ ὀλέκων αὐτοὺς μάταιος ἄγαν.

Τότε εἴ τις οὐ πλανηθῇ, μέγας καὶ φοβερὸς φίλος Χριστοῦ ἀποφανθείη· μακάριοι γὰρ πάντες οἱ Ἅγιοι, ἀλλά γε πλείω οἱ ἐπὶ τοῦ Ἀντιχρίστου μαρτυρήσαντες, οἱ μέλλοντες μαρτυρεῖν, μακάριοι καὶ τρισμακάριοι· μεγίστη γὰρ δόξα αὐτοὺς διαδέξηται εἰς ἀτελευτήτους αἰῶνας. Πρῶτον ἀποκτενεῖ τὸν Ἡλίαν, εἶτα τὸν Ἐνὼχ, μετέπειτα τὸν τῆς βροντῆς Υἱὸν, καὶ τότε τοὺς μὴ πιστεύοντας εἰς αὐτὸν θανάτῳ πικρῷ παραδώσει· Τότε ἔσται μεταξὺ αὐτοῦ καὶ τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ πόλεμος φοβερὸς, ἐπὰν γνώσῃ πρὸ τέλους [μανίαν δεινὴν ἔχειν, καὶ πρὸς οὐρανὸν ἀντιπράξεται ἀστράπτων, καὶ βροντῶν, καὶ κτύπους ποιπν, ὥστε

τῷ ἤχῳ τῆς βοῆς τὴν ὑπ᾽ οὐρανὸν δονῆσαι καὶ περιηγεῖσθαι φοβερῶς. Καὶ τίς τότε οὐ θαμβηθήσεται καὶ πτήξει, τέκνον γλυκύτατον; Μακάριοι τότε οἵ τινες οὐ σκανδαλισθήσονται ἐν τῷ Δεσπότῃ ἡμῶν Χριστῷ τῷ ἀληθινῷ Θεῷ ἡμῶν. Μακάριοι τότε οἵ τινες οὐκ ἀποσχοινίσουσιν τὸν γεννηθέντα ἐκ τῆς ἁγίας παρθένου Μαρίας. Μακάριοι οἵ τινες διὰ τὴν ἀγάπην αὐτοῦ ἀποθανοῦσιν, καὶ ἐλέγξουσιν κατὰ πρόσωπον τὸν δράκοντα καὶ τὴν αὐτοῦ ἀποπλάνησιν. Μακάριοι ὅσοι κατὰ τοῦ δράκοντος ἀνδρυνθήσονται, καὶ γενναίως τὰ δεινὰ αὐτοῦ ἐλέγξουσιν· οἱ φωστῆρες, οἱ ὡραῖοι, οἱ φίλτατοι μαργαρῖται, αἱ γλυκεῖαι καρδίαι, καὶ τερπναὶ καὶ μελίῤῥυτοι, καὶ ὅσοι εἰς Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ ἅγιον Πνεῦμα, εἰς τὴν ἁγίαν καὶ ὁμοούσιον Τριάδα τὴν ζωοποιὸν, πιστεύσωσιν.

Ταῦτα τοῦ Μακαρίου καθεζομένου καὶ λέγοντος, Ἐπιφανίου δὲ ἀκούοντος τὰ μέλλοντα γενέσθαι κατὰ τὴν οἰκουμένην, έθρήνει ἐκ βαθέων στεναγμῶν, καθὼς πολλάκις εἴρηται, ἄγαν συμπαθὴς ἐχρημάτιζεν. Εἶτα λέγει πρὸς τὸν Ὅσιον· Δέομαί σου, εἰπέ μοι, πῶς μέλλει ἀπὸ τῆς γῆς ἀπαλειφθῆναι ἀνθρωπότης, καὶ οὕτω γενέσθαι ἀνάστασις; Ἔφη Ὅσιος· Τοὺς μὲν τὰ μυσαρὰ ἔθνη ἔκουσιν ἀναλῶσαι, τοὺς δὲ ἐν τοῖς πυκνοτάτοις τόποις καὶ πολέμοις θανατώσουσιν, τοὺς δὲ ὑπολοίπους πιστοὺς Ἀντίχριστος ἐν Κυρίῳ ἀναλώσει· ὅσοι δὲ τῷ Ἀντιχρίστῳ πιστεύσωσιν, ἀποστελεῖ Κύριος Θεὸς θηρία πετόμενα, κατὰ τὸν Ἰεζεκιὴλ, ἔχοντα ἐν ταῖς οὐραῖς αὐτῶν βούκεντρα ἰοῦ μεμεστωμένα· καὶ ὅσοι οὐκ ἕξουσιν τὸ σημεῖον τῆς γραφίδος τοῦ Χριστοῦ σῶον καὶ ἀκέραιον ἐν τοῖς μετώποις αὐτῶν, ὑπὸ τῶν θηρίων κεντούμενοι καὶ ἰῷ χαλεπαινόμενοι, θανάτῳ πικρῷ τελευτήσουσιν. Τότε εἴ τις τῶν Ἁγίων λαθὼν τῷ Ἁντιχρίστῳ, εὑρεθήσεται ἐν ἐρημίαις· καὶ ἅπαντας Κύριος πνεύματι δυνάμεως αὐτοῦ ἐν τῇ ἁγίᾳ πόλει Σιὼν ἀθροίσει· οὗτοί εἰσιν οἱ γραφέντες εἰς ζωήν.

Τοῦ Ἀντιχρίστου δὲ ἤδη παταχθέντος, καὶ σὺν τοῖς δαίμοσιν αὐτοῦ συλληφθέντος, καὶ ὑπὸ πυρινῶν Ἀγγέλων δεσμευθέντος καὶ φυλασσομένου, τῷ κριτηρίῳ παρίστασθαι καὶ ἀπαιτεῖσθαι δίκας περὶ τῶν ψυχῶν, ὧν ἀπώλεσεν. Τότε οὖν σάλπιγξ ἠχήσει καὶ οἱ νεκροὶ ἀναστήσονται ἄφθαρτοι· ἔπειτα οἱ ζῶντες, καθὼς εἶπεν Παῦλος, εἰς τὴν παρουσίαν τοῦ Κυρίου οἱ περιλειφθέντες, ἀλλαγέντες ἐν ῥιπῇ ὀφθαλμοῦ ἀπὸ φθορᾶς εἰς ἀφθαρσίαν ἅμα σὺν αὐτοῖς ἁρπαγήσονται ἐν νεφέλαις εἰς ἀπάντησιν τοῦ Κυρίου εἰς ἀέρα. Ὅταν οὖν ἴδῃ τις τὰ βδελυρὰ ἔθνη εἰς τὸν κόσμον ἐληλυθότα, τέκνον, τότε γινωσκέτω ὅτι ἐπὶ θύραις πάντα, καὶ μετὰ μικρὸν Κριτής ἐπελεύσεται. Ταῦτα ἐλάλησεν Μακάριος τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ τῷ Ἐπιφανίῳ, ἀγρυπνούντων αὐτῶν καὶ τῆς ἐμῆς ταπεινώτητος. Τοῦ δὲ ξύλον τῆς Ἐκκλησίας κρούσαντος, ἐπορεύθη Ἐπιφάνιος ἐκεῖσε· δὲ Μακάριος ἐν τῷ οἴκῳ καθ᾽ ἑαυτὸν προσηύχετο.

[222] Post interitum deinde urbis novum imperium constituetur. Sunt qui asseverent, quod finito Gentium regno, [Andreas, confutatis iis qui restaurandum tunc regnum Israelis putant,] excitaturus sit Deus divinum Israëlis imperium, regnaturi deinceps usque ad finem seculi septimi: utque fidem dictis suis astruant proferunt, Isaiæ testimonium dicentis: a In novissimis diebus levabit Dominus Deus signum in consummationem Gentium super omnes oves Juda, quæ in gentibus dispersæ sunt, & congregabit perditos Israël in sancta civitate Hierusalem, & erit Israël sicut dies, quando egressus est ex terra Ægypti. [Isa. 11, 12., Rom. ii. 26] Tum illud quoque Apostoli allegant: Quando plenitudo gentium veniet, tunc omnis Israël salvus erit. Ita quidem illi non incongruenter loquuntur. Beatus vero Hippolytus scriptum reliquit, per adventum Antichristi primos in errorem inducendos esse Judæos; [Or. de Ch. & Antic.] quocum & Christi testimonium consentit, in hunc modum Judæos appellantis: Ego veni in nomine Patris mei, & non accipitis me: alius veniet in nomine suo, & illum accipietis; quia in peccatis vestris moriemini. [Ioa. 5. 43]

[223] Quando videlicet congregabit ipsos in civitate Hierusalem & digna meritis mercede remunerabitur. [ cum Iudæi econtra adhæsuri sint Antichristo] [Videntes enim ab illo restauratam suæ dispersionis perniciem b] in dispersione ac interitu suo dicturi sunt: Si isthoc pridem fecisset Christus, nostraque restituisset nobis; jam pridem credidissemus in illum, nec ei necem intulissemus, causa ex eo sumpta quod nobis anteponebantur gentes. Illud autem Dominus non fecit: quo pacto igitur nunc congregati, res suas sibi habentes & in infidelitate persistentes, salvabuntur? quandoquidem in Antichristum mox adfuturum credituri sunt, ut memorata Filii Dei sententia terribilis testatur: Filius quippe Dei unigenitus non mentitur, utpote qui dicit; Ego sum veritas. [Ioa. 14, 16] Quando autem coëgerit ipsos in unum, istius excusationis copiam eis neutiquam relinquet. Etenim cum Paulus dixit, salvos eos esse, non voluit innuere ab æternis cruciatibus salvandos c: sed fore ut non oberrent vagi e loco in locum, ut non sint opprobrio gentibus, & earum confusione inexplicabili liberentur: [qui recollectos reducet ad propria)] quia cum modo, in tali necessitate & ludibrio existentes, a gentibus illudantur, iisque cogantur servire servitutem; jugo hoc liberabuntur, quando congregati in sua urbe fuerint, quamvis cruciatibus sempiternis, uti dictum est, non liberandi: quibus enim persuadere nequivit afflictio, ut vivifico & unigenito Dei Filio crederent, quo illis pacto id persuadebit gratia, quæ esse putatur? & cetera.

[224] Hic tandem iterum Epiphanius: Missa nunc, [refutat etiam asserentes ecclesiam S. Sophiæ] quæso, fac illa, Pater dilectissime, inquit; ac illud potius me edoce, quod ajunt nonnulli, magnam Sanctamque Dei Sophiam una cum hac urbe aquis hauriendam non esse; sed fore ut invisibili virtute pendula maneat in medio aëre. Quæstioni sic respondit B. Andreas: Quid loqueris, fili mi? tota civitate aquarum voragine absorpta, sancta Sophia qui maneat? quid illa opus erit? Neque enim Deus noster is est, qui templa manu facta inhabitat.

Non tamen omnino a veritate abhorret sermo tuus: columna quippe in foro posita, quod infixos sibi sacrosanctos clavos habeat, superfutura est: ipsa sola integra & sine nexa persistet; ut appulsas huc naves suas, injectis in illam funibus, [communi casui eximendam.] revincientes firmantesque nautæ, defleant & planctu prosequantur Babylonem hanc, dicentes: Væ nobis, quia civitas nostra magna mari hausta est, quam olim frequentare & ubi feliciter negotiari consuevimus. Tenebit autem luctus & squallor ejus dies quadraginta, quibus elapsis transferetur Imperium Romam, Sylæum, & Thessalonicam: quibus etiam haud ita procul a fine distantibus, in pejus omnia & ruinam & extremam calamitatem tendent.

[225] [Ait autem effractis Alexandri portis] Nam tempore illo veniente, revellet Dominus Deus portas, f quibus Indiam inclusit Alexander Macedo; & egredientur inde Regna septuaginta duo cum populis suis, sordidissimis & omni spurcitie & fœtore execrabilissimis: qui per omnem, quæ sub cælo est, plagam dispersi, carnes vorabunt humanas, & quidem adhuc palpantes viventesque; potabunt sanguinem; canes, mures, ranas, & quidquid ubique est sordium cum voluptate absument. Væ terris omnibus, ad quas isti pervenerint! Ne quæso, Domine Deus, ne sit in diebus illis Christianus quispiam, si fieri possit: [irrupturas in Imperium spurcissimas gentes;] sed fieri non posse, probe novi. Dies certe tenebris involventur, quasi plangentes obscuro aëre scelera, quæ ab execrandis gentibus istis committentur: sol vertetur in sanguinem, ad aspectum enormium, quæ certatim in terris patrabuntur, scelerum: luna & astra omnia obscurabuntur: adeo ut homines vescantur luto terræ, & altaria in sterquilinium convertantur. Tunc fugiant ad ambitus insularum habitatores Asiæ; eo namque non transibunt gentes illæ, sexcentos & sexaginta dies perpetuo in luctu versaturæ.

[226] Post hæc proveniet e tribu Dan satanas ille Antichristus, [ac denique nasciturum Antichristum,] non quidem virtute sua naturam indutus humanam, nullo modo; sed a Domino Deo formatus in vas tetrum ac sordidum; ut compleantur in eo quæ per Prophetas prædicta sunt: & exsolvetur vinculis, queis cum Christus Dominus adstrinxit apud inferos, cum eo descendit; & ingredietur in corpus g, quod ei præparatum est: sicque primum factus homo, tum ad ætatem virilem & regni solium progressus, tandem inciplet erroneam suam invehere doctrinam, quemadmodum de illo Joannes Theologus testatur: & concitabit bellum contra ambitus insularum; Insulæ autem sunt, teste Isaia, Gentium Ecclesiæ. Porro Elia, & Enoch, & tonitrui h Filio prodeuntibus & promulgantibus secundum Domini Jesu adventum, post refutatos Antichristi errores; humiliabit hic vehementer Christianos, & ad extremum usque spiritum persequetur, affligendo disperdendoque miserum in modum.

[227] Si quis tum temporis in errorem non inducatur, magna certe ac singulari apud Deum gratia valuerit: [& in Christianos sæviturum:] quamvis enim beati appellandi sint Sancti omnes; longe tamen illi beatiores, qui temporibus Antichristi veritatem fidei suo sanguine testificaturi sunt: beatiores, inquam, illi & beatissimi, utpote quos gloria maxima per interminabilem æternitatem manet. Et primum quidem necem inferet Eliæ, deinde Enocho, tum tonitrui Filio i, denique nolentibus in se credere omnibus. Tunc inter ipsum & Dominum nostrum Jesum erit Christum bellum terribile; & quoniam denique palam fiet ipsum immani furore rapi, cæloque se opponere, fulmina eliciendo, ciendo tonitrua, tantumque

fragorem faciendo, ut quotquot incolunt terrarum orbem universum perculsurus terribiliter & exanimaturus sit. Ecquis tum temporis non contremiscet, quis non pavebit, fili mi? Beati, qui tunc in Domino nostro Jesu Christo, vero Deo, non scandalizabuntur: beati, qui non separabuntur a sanctæ Virginis Mariæ filio: beati, qui amoris ipsius causa mortem obibunt, draconem ipsum infernalem & errores ejus in faciem arguere nihil veriti: beati denique omnes, qui contra eumdem viriliter depugnabunt, ejusque immanitatem generose reprehendent: illi nempe luminaria quædam terræ, illi pugiles decori, illi uniones pretiosi, illi suaves, jucundæ, ac melle dulciores animæ: uti & omnes qui in Patrem & Filium & sanctum Spiritum, sanctam & consubstantialem Trinitatem, quæ vitam tribuit omnibus, credituri sunt.

[228] Sedebat B. Andreas cum isthæc loqueretur: Epiphanius vero audiens, [tum explicat quomodo residui homines sint morituri,] quæ eventura erant universo mundo, plorabat ac graviter ingemiscebat, uti sæpius dictum est, multa commiseratione tactus. Deinde sic Andream affatur: Edissere quæso mihi, amabo te, quo pacto universum genus humanum e terris tollendum, atque ita deinde resurrecturum fit. Cui Sanctus: Alios quidem nefandæ, quos dixi, gentes conficient; alios in obscuris locis & bellis necabunt; ceteros Christi fideles mactabit Antichristus: in hujus vero asseclas & sectatores immittet Dominus animalia volantia, de quibus Ezechiel, habentia in caudis suis boum stimulos k veneno infectos: a quibus, quotquot salutare & verum Christi signum in frontibus suis non habuerint, puncti venenoque infecti, acerbissima nece peribunt. Quod si qui etiam Sanctorum, Antichristo præteriti, in solitudinibus inventi fuerint; illi omnes divini Spiritus virtute in sanctam civitatem Sion congregabuntur: & hi sunt, qui in beatam immortalitatem transcribentur.

[229] [& percusso Antichristo] Antichristus vero jam percussus, cumque dæmoniis suis comprehensus, & ab ignitis Angelis in vincula custodiamque raptus, ad Judicis divini tribunal protrahetur, & animarum, quas in perniciem impulit, rationem postulabitur. Tunc & tuba clanget, & mortui resurgent incorrupti: deinde illi, qui vivunt, ut loquitur D. Paulus, quique in adventum Domini relicti sunt, in ictu oculi a corruptione in incorruptionem mutati, simul rapientur cum illis in nubibus obviam Christo in aëra. [futura resurrectio mortuorum.] Cum quis ergo viderit, fili mi, execrandas gentes illas irrupisse in mundum; sciat is, prope esse in januis, quæ dixi, omnia; & brevi Judicem adfuturum. Atque hi fuere sermones, quos ad Epiphanium habuit Andreas nocte illa, tum ipsis, tum mihi quoque sine somno transacta; donec datum signum ad ecclesiam convocaret: quo Epiphanius quidem sese contulit; Andreas vero domi seorsim orationi se dedit.

ANNOTATA.

a Apud Isaiam cap. 11 v. 12 hæc solum habentur: & levabit signum in nationes, & congregabit perditos Israel, & dispersos Juda colliget: deinde v. 16 subditur: & erit ipsi Israel, sicut dies quando egressus est de terra Ægypti.

b In utroque Ms. mutilus sensus, his vel similibus verbis integrandus erat: magis autem mutilus est in Vatic. ubi solum legitur, ὅπως τοῦ διασκορπισμοῦ τὴν ἐπαπωλίαν τὰ ἡμῶν ἡμῖν εἰ ἀπεκατέστησως.

c Imo de salute non temporali, sed æternæ (eadem scilicet ipsa, ad quam prius intraverit plenitudo Gentium) agere Paulum, manifestum videtur ex toto contextu, qui talis est: Nolo vos ignorare, fratres, mysterium hoc: quia cæcitas ex parte contigit in Israel, donec plenitudo Gentium intraret, & sic omnis Israel salvus fieret, sicut scriptum est; Veniet ex Sion qui eripiat & avertat impietatem a Jacob: & paulo post: sicut aliquando & vos non credidistis in Deo, nunc

autem misericordiam consecuti estis, propter incredulitatem eorum: ita & isti nunc non crediderunt in vestram misericordiam, ut & ipsi misericordiam consequantur, utique similem ei quam nos priores consecuti fuimus. Et hic est communis sensus Patrum ac Theologorum, licet aliqui ab illa gratia tribum Dan excipiant, quia in Apocalypsi sola non numeratur. Non tamen propterea Christi dictum evertitur: bene enim potest utrumque confistere, ut Iudæi universi, primum quidem Antichristo, tamquam vero suo Meßiæ, adhæreant ob causam prænotatam; postea vero, ad prædicationem Eliæ & Enoch, vel etiam ad horrendas plagas, quas Antichristi sectatoribus comminatur Apocalypsis, convertantur ad pœnitentiam vel omnes vel plerique.

d Idem ἀλλὰ τῆς τῶν τοσούτων ἐτῶν περιπλανήσεως τῆς ἐπαλλοτρίας.

e Idem ἔθνη ὑπὸ ἐθνῶν κομωδούμενοι χρηματίζοντες, σωθήσονται τῆς δουλείας καὶ τοῦ ζυγοῦ, οὓς συναχθέντες εἰς τὰ ἴδια.

f Angustiæ Caucasi montis hæ sunt, Demir-capi, idest Portæ ferreæ; a Turcis dictæ, propter naturam loci munitißimi.

g Hæc doctrina de Sathana incarnando, ut fiat Antichristus homo-dæmon, conjunctis in unius personæ hypostasi naturis duabus, sicut confitemur de Christo; peregrinahaud dubie Theologis accidet, purum hominem futurum Antichristum existimantibus: magis tamen absonum a communi sensu videtur esse, quod Hippolytus Martyr in Orat. de Christo & Antichristo sic habet: Cum Salvator mundi genus humanum salvare decrevisset, ex immaculata Virgine Maria natus est: ad eumdem modum etiam diabolus, ex impura muliere, prodibit super terram: sed falso nascetur. Quia diabolus, licet carnem assumat, hoc opinione tantum: qui enim carnem ferret, quam ipse non condidit? Hinc opinor, dilecti, carnis suæ substantiam phantasticam assumet organi vice. Propterea edetur ex virgine, veluti spurius, qui quidem tunc reliquis apparebit caro. Nam virginem peperisse solam Sanctissimam novimus, quæ carnigerum vere genuit Salvatorem: hostis autem nequaquam, sed quemadmodum non aperiet vulvam, ita nec carnem veram assumet, aut circumcidetur vere, ut circumcisus est Christus. Ex quibus sequeretur, verum hominem non futurum Antichristum, qui tamen Paulo dicitur, Homo peccati. Minus igitur hæc sententia Scripturis convenit, quam illa quæ dæmonem vere incarnandum diceret, & hunc futurum Antichristum.

h Idem Hippolytus: Prior inquit adventus Christi præcursorem habuit Joannem Baptistam; posterior autem, quo venturus est in gloria Enoch, Eliam & Joannem Theologum exhibebit.

i Hoc si fiat, implebitur ad litteram, quod, non solum Jacobo, sed etiam Joanni communiter prædixit Christus, Calicem ejus bibituros, id est martyrium passuros. Namquod ferventis olei dolio immissus Joannes est, Martyrem eum vere non fecit, qui illæsus exivit; licet propter promptam voluntatem, Martyrii laureolam forte promeritus tunc fuerit.

k Nihil hujusmodi in Ezechiele invenio.

CAPUT XXVII.
Occasione cælestis fragrantiæ, sub sacra lectione perceptæ, narratur historia Theodori, ab Angelis inter tormenta confortati.

Πρωΐας δὲ γενομένης, πάλιν [ἐπὶ τὸ αὐτὸ συνελθόντες καὶ] καθεσθέντες ὡμίλουν τὰ τοῦ πνεύματος· καὶ δὴ βίβλου έκεῖσε κειμένης τοῦ μεγάλου Βασιλείου, προετρέψατο Ὅσιος τῷ Ἐπιφανἴῳ τοῦ λαβεῖν καὶ ἀναγινώσκειν· ἦν δὲ λόγος προτρεπτικὸς, ὁμιλία εἰς τὸ βάπτισμα, μὲν σοφὸς Σολωμών. Τοῦτου δὲ ἀναγινωσκομένου, ἡδέως ἠκροᾶτο Μακάριος, μειδιῶν τῷ προσώπῳ καὶ εὐφραινόμενος· δὲ Ἐπιφάνιος ἔχεε δάκρυα τῇ βίβλῳ, καὶ στεναγμοὺς ἐκ βαθέων ἀνέπεμπεν. Ἔφη δὲ πρὸς αὐτὸν Μακάριος· Τέκνον μου, τί δακρύεις; εὐφραίνου δὲ μᾶλλον κατὰ τὸν μακάριον Παῦλον τὸν λέγοντα· Χαίρετε ἐν Κυρίῳ πάντοτε· καὶ ὅσοι τὰ τοῦ Πνεύματος πράττουσι, χρἡ αὐτοὺς σκιρτᾶν καὶ εὐφραίνεσθαι· ὅσοι δὲ πάλιν ποιοῦσι τοῦ διαβόλου τὰ θελήματα, σκυθρωπαζέτωσαν, καθότι τὸ φῶς τοῦ Θεοῦ ἐλἡλυθεν εἰς τὸν κόσμον, καὶ ἡγάπησαν οἱ ἄνθρωποι μᾶλλον τὸ σκότος τὸ φῶς. Ἔφη Ἐπιφάνιος· Οὐκ οὖν κᾀγὼ ἁμαρτωλὸς, καὶ θρηνῶ μου τὰς πράξεις τὰς πονηράς, πῶς ἀπολογίζομαι; λέγει γάρ μοι Ἅγιος οὗτος· Πότε φησὶν οἰκειωθήσῃ τῷ Θεῷ, καὶ πότε σε γνωρίσομεν ὡς ἡμέτερον. Ταῦτα άκούων τὰ ὀνείδη μὴ θρηνήσω τὴν δεινὴν ἀπολογίαν μου; πῶς ἀνέχοιτο, Κύρι μέγας; Ἔφη Ὅσιος· Οὗτος λόγος, τέκνον μου, μὴ γὰρ οἶδας, τοῖς ἔτι ἀμυήτοις οὖσι τοῦ θείου βαπτίσματος ὀνειδίζων ἔλεγεν. Ἐπιφάνιος λέγει· Ναὶ τίμιε πάτερ, κἀγὼ οἶδα· πλὴν λόγος οὗτος, ὅν φασιν οἱ τῶν ἀγροίκων αἰνιγματωδεῖς, ὅτι σοι νύμφη ὁμιλῶ, ἵνα καὶ αὐτὴ πενθερὰ ἐνοτίζει.

Ταῦτα τοῦ Ἐπιφανίου λαλήσαντος, ὑπομειδιάσας

Μακάριος, ἐπέστρεψεν αὐτὸν πάλιν τοῦ ἄναγινώσκειν. Αναγινώσκοντος δὲ αὐτοῦ, αἴφνης διεδόθη ταῖς φρεσὶν αὐτῶν εὐωδία τις ὡς τιμίων άρωμάτων, ὥστε φρίττειν τὸν Ἐπιφάνιον ἐπὶ ἱκανὴν ὥραν καὶ ξενίζεσθαι. Ἑώρα δὲ Μακάριος τὸν τὴν εὐωδίαν κομίζοντα ἀεννάως. Ὅτε δὲ τὸν λόγον κατέπαυσεν, εὐθέως καὶ εὐωδία ἀπέστη. Θαυμάσας δὲ Ἐπιφάνιος πῶς τῇ καταπαύσει τοῦ λόγου καὶ μυρίπνοος εὐωδία ἀπέστη, ἠρώτησε τὸν Δίκαιον λέγων· Δέομαί σου, κύρι μέγας, τίς ἦν εὐωδία πρὸ τῆς ὥρας ἡμῖν γενομένη ὁπηνίκα τὸν λόγον διεξερχόμην; Ἔφη Μακάριος· Ὡς γλυκεῖα τῷ λάριγγί μου τὰ λόγιά σου ὑπὲρ μέλι τῷ στόματί μου! νοητὸν δὲ χρὴ γινώσκειν τὸ στόματι καὶ τὸ λάριγγι, περὶ τοῦ ψυχικοῦ λάριγγος καὶ στόματος εἴρηκεν. Ἐπιφάνιος εἶπεν· Ἄφες ταῦτα, καὶ εἰπέ μοι εἰ ἔχεις τι ἀπὸ θεωρίας· οἶδα γὰρ κᾀγὼ διὰ τῶν τιμίων σου δεήσεων ταῦτα. Μακάριος ἔφη· Τί σοι θέλω εἰπεῖν, φίλτατέ μου; Ἄγγελοι γὰρ Κυρίου ἦσαν ἱκανοὶ ἐπὶ τὸ αὐτὸ ὡς ἀνεγίνωσκες· εἷς δὲ ἐξ αὐτῶν, δοξάζων τὰ ῥήματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, καθότι εὐφρασία ἐστὶν ἡδύνουσα, ἐθυμίαζεν θεοπρεπῶς ἀγαλλόμενος.

Ἐπιφάνιος εἶπεν· Καὶ ποῦ οἱ τοῦ Σωτῆρος Ἄγγελοι, τότε θυμίαμα, καὶ τὸ θυμιαστήριον, τούς τε ἄνθρακας, εὑρίσκουσιν, ἄυλοι ὄντες, καὶ ὑλικοῖς μὴ συγχρώμενοι; δὲ Μακάριος ἀτενίσας εἰς αὐτὸν, καὶ τὴν χεῖρα αὐτοῦ πρὸς αὐτὸν ἀνατείνας, λέγει· Θαυμαστὰ ὡμίλησας, ἄνθρωπε. Τίς γάρ σοι εἶπεν, ὄτι αἰσθητὰ θυμιατήρια οἱ Ἄγγελοι κέκτηνται, κοσμικὰ θυμιάματα ἔχουσιν, τὸν τοῦ κόσμου ἄνθρακα ἐπιδέονται· οἱ γὰρ πνευματικοὶ πνευματικὰ, καὶ οἱ ἔνυλοι ἔνυλα κέκτηνται. Ἄγγελοι δὲ ἡνίκα θυμιᾶσαι βούλονται, οὐδὲν ἄλλο θυμιῶσιν ἔμπροσθεν τοῦ Ὑψίστου, τὸν θρόνον ἐκεῖνον τὸν πάντα νοῦν ὑπερβαίνοντα, φημὶ τὴν εὐωδίαν, τὴν ἡδύτατον ἐκείνην τὴν ἐξερχομένην ἐκ τῆς φοβερᾶς καὶ ἀπροσίτου θεότητος. Ὡς γὰρ παρίστανται τῷ φοβερῷ θρόνῳ τοῦ Παντοκράτορος, δέχονται τῆς ἐκεῖθεν ἐκπηδώσης ἀστραπῆς τὴν εὐοσμίαν, καὶ ἀδιαλείπτως ἔκτοτε μυρίζουσιν ἀποῤῥήτῳ εὐωδίᾳ τῆς θεότητος. b Ὅταν οὖν ὀφείλωσιν, βούλονται ὅπως μετάσχῃ τῆς ἡδύτητος αὐτῆς, καὶ αὐτοὶ οἱ ἱστάμενοι ἔμπροσθεν αὐτοῦ, τὐπτουσιν αὐτοῦ τὸ πρόσωπον τῇ εὐοσμίᾳ τῇ θεἳκῇ ὅσῳ μέτρῳ βούλονται· καὶ λοιπὸν ὀσφραινόμενος ἐκεῖνος ἐπαπορεῖ τῇ ἡδυτάτῃ γλυκύτητι εὐφραινόμενος. Εὐωδιάζουσι δὲ καὶ ἄλλῳ πῶς ἐκ τῶν ἀνθέων τοῦ Παραδείσου κομιζόμενοι, καὶ ἀοράτῳ παραστάσει τὴν ὄσφρησιν τοῦ ἀνθρώπου ἐμπιπλῶσιν. Κατὰ γὰρ τρεῖς τρόπους ἔχουσιν ἐξουσίαν θυμιᾶνͅ οἱ ἅγιοι Ἄγγελοι τοῖς ἐχομένοις αὐτοῖς φιλίᾳ καὶ σεμνότητι. Ἐν πρωτοις ὅταν τὰς ἱερὰς βίβλους ἀναγινώσκουσιν· περικυκλοῦσιν γὰρ ἐκεῖνοι τότε ἀοράτως, ἀκοῦσαι θέλοντες τὰ τοῦ παναγίου Πνεύματος θεότερπνα ῥήματα. Πάλιν ἡνίκα τις προσεύχεται, καὶ ὁμιλεῖ τῷ Θεῷ· καὶ ὅτε κόπῳ, πόνῳ, μάστιγι καρτερεῖ τις διὰ Θεόν· τότε γὰρ ἀΐδιον ἕχωσιν ἀλείφειν τε καὶ εὐωδιάζειν, καὶ προθυμοποιεῖν τὸν ὑπὲρ εὐσεβείας ἀγωνιζόμενον.

Γέγραπται γὰρ ὅτι ἐπὶ Ἰουλιανοῦ τοῦ παραβάτου ἀπιόντος πρὸς τοὺς Πέρσας, ἔδοξεν αὐτὸν καταβῆναι πρὸς τὸν πύθιον δαίμονα, τὸν ἐν τῇ Δάφνῃ, ὅπως ἀποκαλύψῃ αὐτὸν περὶ οὗ ἠπείγῃ πολέμου, κᾄν τε νικήσῃ, κᾄν τε ἡττηθῇ. Θυσιάσαντος οὖν τῷ πυθίῳ ξοάνῳ, ἐνεφάνησεν αὐτῷ ἐκείνῳ, μὴ δύνασθαι ἐνεργεῖν κατὰ τὰς ἡμέρας, διὰ τὸ ἐκεῖσε κεῖσθαι τὸν ἅγιον καὶ άοίδιμον Βαβυλᾶ μετὰ τῶν τριῶν νηπίων, τὰ

καρτερικώτατα καὶ θεάρεστα λείψανα. Τότε δυσσεβὴς παραβάτης ἐκέλευσεν τοῖς Ἀντιοχεῦσιν αὐτοῦ ἀτρόμως καὶ ἀφόβως μετακομίσαι αὐτὰ τῶν ἐκεῖσε, καὶ ὅπου δ᾽ ἂν βούλωνται καταθέσθαι αὐτὰ, ἄνεσιν παραποιούμενος τῷ ὀφθέντι αὐτῷ πονηροτάτῳ πνεύματι. Ὅτε οὖν τὸ πλῆθος τῆς πόλεως ἐξῆλθον μετὰ κηρῶν καὶ ὕμνων καὶ λιτανίας, ἦραν τὴν σωρὸν τῶν Ἁγίων, καὶ ἐπορεύοντο ψάλλοντες· Αἰσχυνθήτωσαν πάντες οἱ προσκυνοῦντες τοῖς γλυπτοῖς, οἱ ἐγκαυχόμενοι ἐν τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν. οὖν θεομίσητος Βασιλεὺς ἀκούσας ταῦτα, ὀργίσθεις, ἐκέλευσε τῷ Ἐπάρχῳ τῆς πόλεως κρατῆσαι πάντας τοὺς τῇ λιγῇ παρακολουθοῦντας.

Καταδραμὼν οὖν Ἔπαρχος τῆς λεωφόρου, ἐκράτησεν ἱκανοὺς, καὶ ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ ἐνέκλεισεν· ἐν οἷς καὶ παῖδά τινα τῶν πρώτων τῆς πόλεως, ὡσεὶ ἐτῶν πεντεκαίδεκα, ὡραῖον τῷ κάλλει καὶ ἀμώμητον σφόδρα, ὀνόματι Θεόδωρον· ὃν καὶ προσήνεγκαν τῷ Ἡγεμόνι λέγοντες μεγάλῃ τῇ φωνῇ Χριστιανὸν ἑαυτὸν ὀνομάζοντα, καὶ δοῦλον Χριστοῦ εἶναι. Τοῦτον πολλὰ παραινέσας Ἔπαρχος ἀποστῆναι τῆς ἀληθείας, οὐκ ἔπεισεν. Ὡς δὲ ἀπειθοῦντα ἑώρα, ἐκέλευσεν αὐτὸν ἐπὶ τοῦ ξύλου ἀναρτηθῆναι, καὶ ξέεσθαι καὶ αἰκίζεσθαι· πολλὰ οὖν δεινὰ ὑπομείνας ἐπὶ τοῦ ξύλου κρεμάμενος, πρὸς ἑσπέραν δὲ κατενεχθεὶς ἀπὸ τοῦ ξύλου, ἐβλήθη εἰς φυλακήν. Ποιήσας οὖν ἡμέρας μετὰ πάντων τῶν τότε κατασχεθέντων ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ, καὶ τοῦ παρανόμου ἐκείνου Βασιλέως ἐν τῷ πολέμῳ ἀναιρεθέντος, ἀπελύθη μετὰ πάντων τῶν ἐν δεσμοῖς καθηρχθέντων, καὶ σεβάσμιος οὗτος παῖς. Ὡς οὖν εἰς τὰ οἰκεῖα ἐγένετο, ἠρώτων αὐτὸν οἵ τε φίλοι, καὶ οἱ συγγενεῖς, καὶ οἱ ὁμοήλικοι αὐτοῦ μετὰ τῶν γονέων, καταφιλοῦντες τὰ τραύματα αὐτοῦ καὶ λέγοντες αὐτῷ· Τί ᾐσθάνου, κύρι Θεόδωρε, ἡνίκα ἐν τῷ ξύλῳ ἐκρέμασο, καὶ τὰς ἁγίας ταύτας σάρκας τοῖς ὄνυξι διεσπαράττου; δὲ ἀνένευσε τοῦ διηγήσασθαι· πολλά τε παρακληθεὶς, μόλις αὐτοῖς τὰ τοιαῦτα διηγήσατο λέγων·

Ἐγὼ ὅτε ἐν τῷ ξύλῳ ἀνηρτήθην καὶ [τῶν σαρκῶν μου οἱ ὄνυχες] ἀπήρξαντο ἅπτεσθαι, τὸ καταρχὰς βιαίως ἔφερον, καὶ ἐμαυτὸν παραμυθούμενος ἔλεγον· Ταπεινὲ θεόδωρε, φέρε γενναίως, καὶ ὑπόμεινον τὴν πικρίαν ταύτην, ὅτι d ἄνευ αὐτῆς τὸ αἰώνιον πῦρ μέλλει σε καταλαβεῖν. Ὡς δὲ ταῦτα ἔλεγον, θεωρῶ καὶ ἰδοὺ τέσσαρες εὐνοῦχοι ὡραῖοι, τὰ πρόσωπα ἔχοντες ὡς ῥόδον, καὶ αἱ στολαὶ αὐτῶν λευκαὶ ὡς χιών· καὶ μὲν εἷς ἐκράτει ὡς λεκάνης εἶδος, τις ἦν λευκὴ καὶ λαμπροτάτη καὶ καταπλήττουσα τῇ θεωρίᾳ, ὄψιν ἀνθρώπου, καὶ εἰς ἔκστασιν φέρουσα. δὲ ἕτερος ἐκράτει βησίριον f διάχρυσον, μύρου θεἳκοῦ μεμεστωμένον ὡς ῥοδοστάγματος. Οἱ δὲ ἄλλοι δύο ὀθόνας λευκὰς ὡς χιὼν, δεδιπλωμένας εἰς τέσσαρα, ἐκράτουν ἐν ταῖς ὑπτίαις χερσὶν αὐτῶν.

Ὡς δὲ ἐπ᾽ ὄψεσί μου ἐγένοντο, λέγει εἷς τῷ τὴν φαιδρὰν ἐκείνην λεκάνην κατέχοντι, Φέρε ἐνταῦθα· καὶ ὡς ἤνεγκε, λέγει τῷ κατέχοντι τὸ βησίριον τὸ διάχρυσον, Βάλε ἐνταῦθα. Ὡς οὖν ἔβαλεν, ἐξήρχετο τὸ μύρον ἐκεῖνο, ὡς εἶδος ἀστραπῆς ἐρχόμενον εἰς τοὺς ὀφθαλμούς μου, καὶ διὰ τῶν ἐνδοσθίων μου εἰς πάντα μου τὰ μέλη σκορπιζόμενον, ὥστε εὐωδία τοῦ μύρου ἐκείνου ἐνίκα, καὶ περιεγένετο τῶν φοβερῶν ἐκείνων πόνων τῶν ἐκ τῶν αἰκισμῶν προσαγομένων μοι. Εἷς οὖν τὸ παννίον ἐκεῖνο, κατεῖχε, βρέχων ἐν τῇ λεκάνῃ, ἐπετίθει τῇ ὄψει μου, καὶ ἐκράτει ἐπὶ πολλὴν ὥραν, ὥστε έκ τῆς ἡδονῆς ἐκείνης της ἡδυτάτης, καθὼς προεῖπον, ἐπιλανθάνεσθαι

τῶν πόνων μου. Πάλιν οὖν τούτου αἴροντος τὸ παννίον ἐκεῖνο ἐκ τῆς ὄψεώς μου· ἄλλος εἱστήκει ἕτοιμος τοῦ ἐπιθεῖναι· καὶ οὕτω διήρκεσαν ποιοῦντες, μέχρις οὗ οἱ τύπτοντές με ἐπαύσαντο, καὶ ἀπὸ τοῦ ξύλου κατήγαγον· καὶ εὐθέως ὡς τοῦτο ἐγένετο, ἀπέστησαν οἱ Ἄγγελοι ἀπ᾽ ἐμοῦ, καὶ στερηθεὶς ἀπὸ της ἡδονῆς ἐκείνης τῆς ἡδυτάτης πάνυ ἐλυπήθην· ἤθελον γὰρ ἔτι βασανίζεσθαι. Πληροφορεῖ γὰρ ἡμᾶς Θεὸς, ὅτι τοιοῦτόν ἐστι τὸ πρᾶγμα, οἷον νοῦς ἀνθρώπου ἀπεικάσαι οὐ δύναται. Μόνον ἀρχὴ καὶ θέα g [τῶν βασάνων ἔχει τὸν φόβον·] δὲ προσβολὴ, δυναμουμένη τῇ χάριτι τοῦ Θεοῦ, τῶν προσαγομένων ἀλγηδόνων οὐκ αἰσθάνεται.

Ταῦτα, Ἐπιφάνιέ μου, οὕτως ἐτελέσθησαν· διηγησάμην σοι δὲ ταῦτα, ἵνα γνῶς πῶς θυμιῶσιν τοὺς ἀγωνιζομένους διὰ Κύριον ἅγιοι Ἄγγελοι. Τοῦτο τὸ παράδοξον ἀκούσας ἐκεῖνος, ἔφριττε πάλιν, καθ᾽ Ἄβυσσος ἄβυσσον, καὶ χάος χάος, καὶ ἐπέκεινα· πολλάκις γὰρ κατῆλθεν ἐν ἑαυτῷ, καὶ ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ διαλογιζόμενος, περὶ τοῦ Δικαίου ἔλεγεν· Ἴδε ῥήματα θεῖα ἀνθρώπου νομιζομένου σαλοῦ, καὶ οἱ ἐπ᾽ ἀληθείας σαλοὶ, οἱ θεωροῦντες αὐτὸν, ὥσπερ κύνα σεσηπότα ἀποβδελύσσονται. Βαβαι! ἄλλος ἐν τῇ πόλει ταύτῃ τοιοῦτος φρόνιμος οὐχ εὑρεθήσεται φωστὴρ, τηλικοῦτος Ἅγιος.

[230] [Aliquid ex Basilio legentem Epiphanium,] Illucescente postera die, eodem convenientes denuo sedentesque, de rebus ad spiritum pertinentibus conferre cœperunt; cumque forte istic ad manum esset magni Basilii volumen quodpiam, hortatus est Epiphanium Andreas, ut illud acciperet legeretque. Erat autem oratio protreptica, homilia videlicet de Baptismo, quæ sic orditur, a Sapiens quidem Salomon. Legente igitur Epiphanio, suavi cum delectatione auscultabat vir sanctus, vultu ad risum & lætitiam composito: Epiphanius vero, lacrymis librum irrigans, continenter ex imo pectore suspiria ducebat. Cui Sanctus: Quorsum istæ lacrymæ, fili mi? quin potius tu te hilarem præbes, ex mente B. Pauli, dicentis, Gaudete in Domino semper. [Phil. 4. 4.] Et sane qui quæ sunt Spiritus agunt, illos gaudio & lætitia exultare convenit: illi contra dejecto in terram tristique incedant vultu, qui voluntatem exequuntur diaboli; quoniam lux divina venit in mundum, & dilexerunt homines tenebras magis quam lucem. Tum Epiphanius: Atqui hæc ipsa causa est, cur ego, qui peccator sum, [& præ compunctione flentem,] perperam a me gesta lamenter; cum, quo me purgem, nihil supersit. Dicit namque mihi sanctus hic Basilius: Aliquando in Dei familiaritatem admitteris, aliquando te uti nostrum cognoscemus. Quam ego cum exprobrationem audiam, quomodo a lacrymis temperem, Domine mi magne, quo minus difficilem adeo mei defensionem defleam? Cui Sanctus: Oratio illa, fili mi, quod ignorare videris, in illos invehitur, qui sacra baptismatis unda abluti nondum sunt. Et Epiphanius: Enimvero, Pater venerande, id novi probe; verumtamen oratio illa similis est isti, qua ænigmatice dicunt rustici: Tibi loquor, o sponsa; ut ipsa quoque socrus audiat.

[231] aIsthæc reponentem Epiphanium subridens Andreas hortatus est, ut denuo legeret. Quo obtemperante, allapsa est suavissima odorum fragantia, quasi pretiosorum aromatum, ad animam usque penetrans, [facit Andreas cælesti odore recreari,] adeo ut perculsus Epiphanius ad longum tempus præ stupore vix esset apud se: vidente interea B. Andrea illum, qui memoratam fragrantiam incessanter spargebat. Ubi autem legere desiit; desiit & fragantia sentiri. Quod miratus admodum Epiphanius, interrogavit S. Andream dicens: Oro te atque obsecro, magne Domine, quæ illa, quam modo prælegente me percepimus, fragantia? Cui vir sanctus: Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, [docetque eum ab Angelis procedere:] super mel ori meo! Hic vero non tam de corporali, quam de spirituali ore atque faucibus sermonem fieri intelligendum est. Post hæc dicenti rursus Epiphanio: Missa fac ista, & si quid visionis oblatum tibi sit, edissere; illorum quippe notitiam per preces tuas assecutus sum; respondit Andreas: Quid edisseram, carissime? Quamdiu legisti, frequentes hic adfuere Angeli; quorum unus, sancti Spiritus verba, quia suavitas & lætitia sunt, honorare volens, adolebat hilari cum vultu suffitum Deo dignum.

[232] At at, inferente Epiphanio, unde Angeli suffitum sibi, [qui licet spirituales sint,] unde thuribulum, unde carbones comparant; quandoquidem ipsis immaterialibus nulla cum rebus materiatis conjunctio sit? Tunc intuens in eum vir beatus, & manum extendens; Miranda, inquit, in medium affers, mi homo. Verum quis tibi, Angelos perceptibilia sensibus thuribula, quis mundi hujus suffitum, aut carbones adhibere dixit? Qui spiritu solo constant, spiritualia; qui ex materia compacti, materiata tractant. Angeli vero cum incensum oblaturi sunt Altissimo, aliud non suffiunt, quam thronum illum, omnem intelligendi vim superantem; illam, ajo, suavissimam fragrantiam, quæ ex tremenda & inaccessibili Deitate procedit. Nam adstantes terribili Omnipotentis throno, excipiunt, quæ inde multo cum fulgore absistit, odorum fragantiam, humano sermone inexplicabilem, eamque jugiter suffiunt. Quando igitur volunt, suavissimum Deitatis illius odorem cum aliquo participare, consistentes ante ipsum, quantum volunt odoris in faciem ejus effundunt; quem ille continuo percipiens olfactu, [norunt tamen etiam corpora oblectare;] dubius hæret unde tanta fragantia affletur. Alias quoque iidem Angeli allatos e Paradiso flores invisibili modo hominis admovent naribus, easque suavi odore complent. Triplici namque ratione possunt sancti Angeli illos, quibuscum sibi familiaritas & morum conjunctio intercedit, odore perfundere. Et primum quidem id præstant, cum librorum sacrorum lectioni opera datur: circumstant quippe tum, quamvis aciem nostram fugiant, audire cupidi jucundissima sancti Spiritus verba. Rursum id præstant, cum quis orationi vacans cum Deo colloquitur: denique cum laboriosis operibus propter eumdem se discruciat, cumque in corpus suum flagellis animadvertit: tunc enim præclaro pugili suo præsto sunt, eumque variis modis deliniunt, recreant, animantque.

[233] [uti factum Antiochiæ,] Proditum quippe est memoriæ, Iulianum Apostatam, Persis bellum inferre meditantem, ad Pythium dæmonem, qui in Daphne responsa consulentibus dabat, descendere voluisse; ut ex illo de belli quod suscipiebat eventu disceret, superiorne an inferior futurus esset. Cum itaque simulacro Apollinis thus adoleret, ostensum est a dæmone, frustra se responsa posci per illud tempus, propterea quod sacræ istic loci Reliquiæ sancti ac celebris Babylæ, triumque puerorum fortiter passorum

conderentur. Tunc impius Apostata, liberiorem pessimo dæmoni, qui se videndum obtulerat, locum facturus, præcepit Antiochenis, ut nihil trepidantes metuentesve, Reliquias inde ablatas libere, quocumque collibitum esset, transportarent reponerentque. Egressi itaque civitatem frequentes admodum cives cum cereis, hymnis & litaniis, sustulerunt Sanctorum arcas, & revertentes canebant, Confundantur omnes, qui adorant sculptilia, [ubi post translatas reliquias S. Babylæ,] qui gloriantur in simulacris suis. Sed & alia quædam haud levia addebant, nihil formidantes. Quibus perlatis ad aures Imperatoris, divinum nomen odio acerbo prosequentis; exarsit iracundia, jussitque urbis Præfectum capere universos, qui interfuerant supplicationi.

[234] Præfectus itaque ad forum contendens publicum, comprehensos quam plurimos carceri mancipavit: [Theodorus fidem professus tortusque] quos inter numerabatur præcipuæ nobilitatis puer annorum circiter quindecim, Theodorus nomine, forma insigni & vita omnino inculpata. Hunc cum lictores, magna voce exclamantes, Christianum esse & Christi famulum se appellare, ad Præfectum adduxissent: multis hic suadere conatus est, ut a veritate descisceret; sed nihil persuasit. Iussit itaque constantem in fide puerum in ligno extendi, lacerari, & verberibus multis cædi; cumque sic pendulus multa pertulisset, sub vesperam deponi & in carcerem conjici. Latuerat istic aliquanto tempore venerabilis puer cum aliis captivis, quando nuntiata scelestissimi Imperatoris in bello cæsi morte, [ac postea dimissus,] omnes e carcere dimissi & in libertatem restituti sunt c. Veniente domum suam Theodoro nostro, mox advolant sodales, amici, consanguinei, parentes; deosculantur vulnera, percunctantur, Quid dolorum sensisti, Domine Theodore, cum sacræ in eculeo suspensi carnes tuæ ungulis laniabantur? Sed renuit ille quæ gesta erant enarrare; donec multis instanter rogatus, vix tandem ita proloqui cœpit:

[235] [narravit sociis, adstitisse sibi 4 Angelos,] Principio cum e ligno suspensum durius tractare ac laniare ungulis incipiebant, permoleste equidem dolores tuli, meque ipse sic alloquens solabar: Sustine fortiter, o Theodore, tuæ nil immemor vilitatis, & tormentorum acerbitatem animo generoso perfer: quoniam absque his foret, ignis te maneret sempiternus. Hæc dixeram, cum se mihi quatuor e in conspectum dant eunuchi, venusta specie, vultu ardentes ut rosæ, candentes vestibus ut nix. Eorum unus pelvim quamdam præferebat candidam, tanto perstringentem oculos fulgore, ut eam intuentes in admirationem & stuporem raperentur. Alter pyxidem portabat, deauratam refertamque divino unguento, non dissimili illius quod e rosis distillat. Duo reliqui gestabant manibus supinis nivea lintea, in plicas quatuor composita.

[236] Posteaquam illi sic in conspectum venerant, dixit unus tenenti splendidam, quam memoravi, [a quibus mire recreatus,] pelvim; Affer illam huc: cumque allata esset; dixit & alteri, deauratam portanti pyxidem; Unguentum tuum huc effunde: quod ubi similiter effusum fuit, instar fulminis cujusdam oculos meos invadens, viscera membraque omnia penetravit; tanta comitante unguenti fragrantia, ut omnium dolorum & cruciatuum sensus extingueretur. Tum alius, quod in manibus habebat linteum in pelvi madefaciens, capiti meo imposuit, longoque satis tempore reliquit: unde jucundissima perfusus voluptate, omnium, ut modo dixi, cruciatuum oblitus fui. Rursus autem isthoc suum auferente linteum & faciem meam denudante, præsto erat alius ut suum

injiceret; sicque alternantes continuabant, quoad carnifices verberandi modum facerent, meque e ligno deponerent. Quod ubi factum est, recedentes continuo Angeli, tam liquida me voluptate privatum, [optaverit amplius cruciari:] perquam tristem reliquerunt, optantemque etiam amplius sic cruciari. Deum quippe testor, tam admirabile id fuisse quod contigit, ut assequi mens humana cogitando non possit. Solummodo principium & aspectus tormentorum aliquid timoris incutiunt; progressu vero tam uberi gratia Dei roboramur, ut nihil omnino dolorum persentiscatur.

[237] [mirante tantam Andreæ sapientiam Epihanio.] Atque hæc ita, mi Epiphani, uti peracta sunt, narrare tibi volui, ut intelligas, quomodo sancti Angeli pro Christo certantibus cum suffitu gratisque odoribus præsto sint. Insolitam adeo narrationem ut audiit Epiphanius, sacro quodam horrore iterum perculsus est, secundum istud, Abysius abyssum, & chaos chaos h, & quæ sequuntur. Sæpe enim ad animum suum cogitationes revocans, ita secum de viro sancto disserebat: Ecce verba divina hominis, qui passim e stolidorum numero habetur unus: at illi vere stolidi, qui quoties ipsum vident, non minus quam olidum canem execrantur. Profecto alius in civitate hac tantæ prudentiæ, tantæ gloriæ, tantæ sanctimoniæ reperietur nemo.

ANNOTATA.

a Est hæc inter varias Basilii Conciones, apud Cornarium, Concio 13.

b Ὅταν οὖν &c. hinc usque ad illa κατὰ γὰρ τρεῖς desiderantur in Ms. Mazar. suntque fere obscuriora, uti & pleraque sequentia: ac imprimis istud ὀφείλωσιν, quid sibi vult?

c Hactenus fere Socrates lib. 3 cap. 19, Sozomenus lib. 5 cap. 19 & 20, Theodoretus lib. 3 cap. 10 & 11, & Nicephorus Callistus lib. 10 cap. 28: omnes vero dicunt, ipsummet Iulianum suasu Præfecti dimitti omnes vinctos jußisse, ne eorum constantia majus probrum sibi conciliaret. Quid ni tamen Theodorus, tamquam aliis nocentior, retentus in carcere fuerit? Certe scriptores illi solam habent historiæ epitomen, quæ hic prolixius multo describitur. Colitur autem Theodorus a Græcis 24 Novembris, cum elogio ex prædictis auctoribus sumpto, quod sic concluditur: His peractis, impius quidem Julianus funesta morte vitam apud Persas finivit, Sanctus vero Theodorus in Domino requiescens gavisus est.

d Ἄνευ reposui, pro μέσον.

e Prædicti auctores solum unius meminerunt, qui sudorem abstergeret; & animum, quamdiu torquebatur, confortans exhilararet.

f Ita Vatic. at Mazar βικίον: neutrum antiqui usus vocabulum est, uti nec βήσα, nec βησίον (unde βησίριον) idem recentioribus significantia. Antiquioribus, Xenophonti, Athenæo, & aliis βίκος (unde βικίον) est vas velurna ansata seu etiam doliolum.

g Ms. Vatic. τὸ δόκιμον ἔχει τὸ πρᾶγμα.

h Videtur alludi ad illud Psalmi 41. v. 8. Abyssus abyssum invocat &c. quod posset explicari; Abyssus humanæ ignorantiæ invocat abyssum divinæ scientiæ; nisi id malis ad Epiphanii compunctionem revocare, ut Abyssus peccati dicatur invocare abyssum misericordiæ; estque hæc una ex octo explicationibus, quas huic loco aptat noster Thomas le Blanc in Analysi Psalmorum. Aliæ, magis fortaßis litterales, minus huc faciunt. In Ms. Maz. verba hæc, ut obscuriora, omittuntur: certe sensui servirevolens, pro κάτω subtus, quod erat in Ms. καθ᾽ ponendum putavi.

CAPUT XXVIII.
Extremum Andreæ cum Epiphanio & Auctore colloquium: discessus, obitus, sanctitas cælesti odore indicata.

Ταῦτα τοῦ Ἐπιφανίου διαλογιζομένου, ἐγένετο συνφθᾶσαι τὸν καιρὸν τῆς θείας λειτουργίας, καὶ ἀναστὰς, ἐπορεύθη ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ· ἔθος γὰρ ἦν αὐτῷ πάντοτε ἐν ταῖς συνάξεσι τῆς ἁγίας ἐκκλησίας πόθῳ πολλῷ σχολάζειν, καὶ μεταχειρίζεσθαι τὰς ἱερὰς βίβλους πρὸς ὠφέλειαν τῆς ψυχῆς αὐτοῦ. Ὅτε οὖν ὑπέστρεψεν, τεθείσης τῆς τραπέζης, τῶν δωρεῶν Κυρίου ἀπήλαυσαν ἀμφότεροι· παρήμην γὰρ κᾀγὼ τάλας ἐκεῖσε, μέσον Ἁγίων Ὑψίστου, ὡς κύων ἀσχολούμενος, καὶ τῶν πνευματικῶν αὐτῶν ὁμιλιῶν ἀπολαύων. Καὶ γὰρ ἐκ Πνεύματος ἁγίου γλώσσας ἀλλογενῶν ἡρμήνευεν οἷάν τις ἤθελεν, οὔτε τῶν άποῤῥήτων

τῆς γραφῆς τι ἐλάνθανεν· ἦν γὰρ αὐτὴν ἄκρως πεπαιδευμένος, ἦν δὲ καὶ ἁγνὸς, καὶ εὔγλωττος γλώσστῃ, καὶ γνῶσιν ἔχων ἀσυνείκαστον, ὥστε τὰ εἴκοσι τέσσαρα στοιχεῖα τῶν γὰρ αμμάτων, οὕτως τὰ νοερά τε καὶ αἰσθητὰ, ἀπὸ φοβερᾶς θεωρίας Πνεύματος ἁγίου ἐγίνωσκεν. Ἀλλ᾽ ὅτι μόνῳ ἐμοί τε καὶ Ἐπιφανίῳ ὁμίλει, ἡνίκα πρός με ἐγένετο, πάλαι πρὸς τοῦτον ἐπεδήμησεν· ἑτέρῳ δέ τινι οὔτε κᾂν ψιλὸν λόγον περὶ γὰρ αφῆς.

Εἶτα καθεζομένων ἡμῶν καὶ ἐσθιόντων, ἔφη Ἐπιφάνιος τῷ Ὁσίῳ· Πατήρ μου, τί ἑρμηνεύει ἄρτος; Δίκαιος ἔφη· Τὸ δέκατον καὶ τὸ διακοσιοστὸν σοφὸς ὑποκλέψας, ὤφειλε καλέσαι αὐτὸν ἄριστον, καὶ ἐκάλεσεν ἄρτον. δὲ Ἐπιφάνιος μειδιάσας ἐπὶ τοῦτῳ, πάλιν περὶ ἀκαταλήπτου θεότητος φόβῳ πολλῷ ὡμίλουν διαλεγόμενοι ἀμφότεροι· ὅτι πνεῦμά ἐστιν θεότης, ὑπὲρ πάντα αὐτοῦ τὰ ποιητὰ πνεύματα ἀποκρυφότερόν τε καὶ ἀδηλότερον καὶ ἀθέατον, γλυκὺ σφόδρα καὶ ἀκόρεστον τῇ ηδονῇ, λεπτώτατον, ὑπεράπειρον καὶ φρικτὸν, πολλὰ μὲν νοούμενον ἐπεὶ οὐσία αὐτοῦ ἀπερίγραπτος, ὅσον ἐστὶν καὶ θεωρεῖν οὐ δύναται, διὰ τὸ τὸν νοῦν μὴ χωρεῖν τὸν ἀνθρώπινον. Ὅταν οὖν ἀνοίξῃ καὶ ὀφθήσεται, ᾧ βούλεται, χέεται τὸ μέλι τῆς ἀστραπῆς ἐν καρδίᾳ γλυκύτερον, καὶ ἁρπάζει φοβερὸς, καὶ οὐχ ἵσταται· μάλα δὲ γαληνόν ἐστι καὶ εὐμενὲς, καὶ ἀπόῤῥητον, τινὶ μὴ παρεικαζόμενον τὸ σύνολον.

Οὕτως οὖν τὸ ἐπάνω τοῦ στερεώματος τοῦ οὐρανοῦ, τουτέστιν ἀὴρ, ὑπάγει εἰς ὕψος, ὅσον τις νοῆσαι οὐ δύναται· ὅσον γὰρ ἀναβῇς τῇ θεωρίᾳ, τοσοῦτον κάτω εὐρίσκεται, ἄβυσσος γάρ ἐστι τὸ πρᾶγμα· ἴσως γὰρ ὅτι εὑρίσκεις ἀβύσσου ἄκραν; καὶ πάλιν τὴν ἄνω, τί ἄρα ὑπολαμβάνεις ὑπάρχειν; πάντως, ὅτι ἔκταμα φοβερὸν, ἔπειτα πέλαγος ἀχανὲς καὶ ἀπερίβλεπτον καὶ ἀπεριόριστον. Καὶ ἀφίης τὰ ἐκεῖ, καὶ βλέψον ὑποκάτω τοῦ χάσματος χάος, ὑποκάτω τοῦ χάους ἕτερον χάσμα, ὑποκάτω τοῦ ᾄδου ἄβυσσος, ὑποκάτω τῆς ἀβύσσου ἔρεβος, ἀὴρ σκοτεινὸς καὶ ἀπερίβλεπτος, πάλιν κάτω ἄβυσσος ἀβύσσων, καὶ χάους χάος ἐπέκεινα. Πολλάκις γὰρ κατῆλθον ἐκεῖ τῇ θεωρίᾳ, ὅπως θεάσωμαι τέλος τοῦ ὑποκάτω τῆς γῆς κρημνοῦ, καὶ οὐχ εὗρον· ἔπειτα κατωτέρω κατῆλθον καὶ οὐχ εὗρον· ἔπειτα ἔῥῥιψα ἐμαυτὸν τῷ νοερῷ, καὶ ἄπειμι ὡς τάχος ἀστραπῆς διὰ ζοφερᾶς ἀβύσσου τῶν ἀβύσσων, καὶ εἰσδὺς εἰς χάος ἀβύσσου, πέλαγος ἀχανές τε καὶ ἀπερίβλεπτον· καὶ ἐν τῷ μὴ συναντῆσαί μοι τεῖχος νεφέλης, πλήρωμα τὸ οἱονοῦν, μόλις ἐμαυτῷ τῶν ἐκεῖ νοερῶν τε καὶ θεορητικῶν τοῦ πνεύματος ὄμμα ἀνήνεγκα· καὶ ἐν τῷ ἀναβῆναί με τῶν ἐκεῖ, ἐπορεύθην κατὰ ὰνατολὰς, καὶ ἐπέβλεψα δυνάμει Κυρίου σαβαὼθ καὶ ὀξέα σφόδρα, καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ τὸ ἐπ᾽ ἄκρον τῆς γῆς ἐν αὐτῷ· καὶ πάλιν ἦλθον τὸ πλάτος τῆς ἀνατολῆς, καὶ εὗρον ποταμὸν, ἐν ᾧ οὐρανὸς ἐπικείμενος ἵστατο, καὶ ἀποκλείει τὸ προσωπον τῆς γῆς ἔνδοθεν· καὶ εἶδον καὶ ἰδοὺ τὴν ἄνω ἐκεῖθεν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς κατὰ ἀνατολὰς πολλὰ ὕδατα, φωτεινὰ καὶ λευκὰ καὶ ἀπόῤῥητα· πάλιν δέδωκα τὴν ἄνω, καὶ μόλιν ἠδυνήθην ὑπεξελθεῖν τὴν ὁλκὴν τοῦ ὕδατος.

Εἴτα λέγει αὐτῷ Ἅγιος· Ἰδοὺ, τέκνον μου γλυκύτατον, αὕτη μου ἐσχάτη ὁμιλία πρός σε, οὐκέτι γὰρ ὄψει με οὐδὲ θεάσει με ζῶντα τεθνεῶτα, εἰ μὴ τῷ πνεύματι. Ἐρῶ δέ σοι καθαρῶς πάντα τὰ ἐπ᾽ ἐσχάτων ἀποβησόμενα εἴς σε, ἵνα

μου μέμνησαι διὰ παντὸς, καὶ τὰ ῥήματά μου ἔχεις διηνεκῶς. Μέλλεις γὰρ , τοῦ πατρός σου ἀποβιώσαντος, ἐνδύσασθαι τὸ μοναχικὸν σχῆμα, καὶ διαπρέψαι καλῶς ἐν ἐλέει καὶ χάριτι τοῦ μονογενοῦς Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, καὶ ἐξελεύσεται φήμη περί σου [ἀλλαγέντος καὶ τοῦ ὀνόματός σου ἐν τῷ σχήματι.] Τῆς δὲ ἁγίας ταύτης χηρευσάσης Ἐκκλησίας, σὲ ἐγερεῖ Κύριος φωστῆρα καὶ ὁδηγὸν καὶ ποιμένα τῶν πεπλανημένων ψυχῶν ἐμπειρότατον. Μέλλεις καὶ εἰς ὁμολογίαν ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ ἔρχεσθαι, καὶ σὺν τοῖς Ἁγίοις γενήσεται κλῆρός σου. Σὺ δὲ, τέκνον, ἔχε τὸν φόβον τοῦ Θεοῦ ἐν τῇ ψυχῇ σου, καὶ ἀγάπα αὐτὸν ἐν ὅλῃ καρδίᾳ σου, καὶ προσεύχου αὐτῷ συχνῶς μετὰ πολλῶν δακρύων· μέμνησο δέ μου πάντοτε ἐν ταῖς ἱεραῖς σου ἀναφοραῖς, ἡνίκα λειτουργῶν τῷ Κυρίῳ παρίστασαι πολλῇ τῇ αἰδῲ καὶ καταστάσει τῆς ταπεινοφροσύνης· καὶ ἰδοὺ γὰρ Κύριος Θεὸς ὑπεράνω ὑπερασπίσει σου, ὑπὲρ πάσης καταστάσεως προμυθούμενος. Ἰδοὺ ὑπερευλογημένη καὶ δεδοξασμένη Θεογεννήτειρα, αὕτη κυβέρνησις καὶ ἀντίληψίς σοι γενήσεται. Δεῦρο οὖν τέκνον, καὶ κλίνωμεν γόνυ οἱ ἀμφότεροι Κυρίῳ τῷ Θεῷ, καὶ τὸ τελευταῖον προσευξώμεθα. Καὶ κλινάντων γόνυ, ἤρξατο προσεύχεσθαι Ὅσιος οὕτως·

Πατὴρ, Υἱὸς, καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, Τριὰς ζωοποιὸς καὶ ὁμοούσιος καὶ σύνθρονος καὶ ἀμέριστος, παρακαλοῦμέν σε οἱ πένητες, καὶ ξένοι, καὶ πτωχοὶ, καὶ γυμνοὶ, καὶ μὴ ἔχοντες τὴν κεφαλὴν ποῦ κλίναι· ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός σου κλίνομεν τὸ γόνυ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος, καὶ τῆς καρδίας καὶ τοῦ πνεύματος, καὶ δεόμεθά σου καὶ παρακαλοῦμεν, καὶ ἱκετεύομέν σε, Θεὸς, Θεὸς τὸ φοβερὸν ὄνομα σαβαὼθ, ἀγαθὲ καὶ ἅγιε Δέσποτα, πλαστουργὲ ποιητὰ παντοκράτωρ, κλίνον τὸ οὖς σου, καὶ εὐμενῶς πρόσδεξαι τὴν ἱκετηρίαν ἡμῶν τῶν ταπεινῶν ἔντευξιν καὶ δέησιν, καὶ καταξίωσον ἡμᾶς ἁγιασθῆναι ἐν τῇ δυνάμει σου καὶ ἐν τῷ ὀνόματί σου, οἰκτείρμων καὶ ἐλεήμων, μακρόθυμε καὶ πολυέλεε Κύριε. Ἔλθε Πατὴρ, Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· ἐλθὲ φοβερὰ ἀστραπὴ τῆς θεότητος· ἐλθὲ τὸ κράτος τὸ φοβερόν· ἐλθὲ τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς, καὶ τοῦ Υίοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, συμπαθῶν τὰ παραπτώματα ἡμῶν, ἅπερ ἡμάρτομεν ἐν λόγῳ ἔργῳ, ἐν ἐνθυμήσει, ἐν διανοίᾳ. Δεόμεθα, πάριδε, ἄνες, ἄφες ἀγαθὲ, εὔσπλαγχνε, ἐλεήμων, πολυέλεε· καὶ μὴ καταισχύνῃς ἡμᾶς, μὴ δὲ ἀποῤῥίψῃς ἀπὸ τοῦ προσώπου σου, ἡδονῇ καὶ φίλτρῳ ἔρωτος γλυκυτάτου καμπτόμενος, ἐπὶ ταῖς ἐντεύξεσι τῶν ἀγαπόντων σε. Παρακαλῶ σε, Δέσποτα, τὸ τέκνον μου τοῦτο τὸ ὄπιθεν τῆς ἐμῆς ἀνικανότητος τὸ γόνυ κλίναν, φώτισον αὐτοῦ τὰ ὄμματα τῇ ἀστραπῇ τῆς σῆς θεότητος· ἁγίασον αὐτοῦ τὰ νοερὰ αἰσθητήρια τῷ ἁγίῳ σου Πνεύματι· φαίδρυνον αὐτοῦ τοὺς τῆς ψυχῆς διαλογισμοὺς τῇ ἀφάτῳ εὐωδίᾳ τῆς ἀειζώου σου χάριτος· ἔμπνευσον αὐτῷ πνεῦμα σοφίας, πνεῦμα ἰσχύος, πνεῦμα συνέσεως, πνεῦμα ἀγάπης καὶ εἰρήνης, πνεῦμα πρᾳότητος, πνεῦμα δακρύων ῥοητικὸν, ἵνα εὐοδούμενος καὶ κυβερνώμενος παρὰ τῆς ἀῤῥήτου σου δεξιᾶς, ποιήσῃ πάντα τὰ εὐάρεστά σου ἐν τῇ δυνάμει σου σωζόμενος.

Ταῦτα εὐξάμενος Ὅσιος, ἀναστὰς, καὶ κατασπασάμενος αὐτοῦ τὰ ὄμματα, καὶ τὸ πρόσωπον, καὶ τὸ στῆθος, καὶ τὰς χεῖρας, καὶ εἰρήνην ἄγειν αὐτὸν ἐντειλάμενος ἔνδον τοῦ κοιτῶνος αὐτοῦ, οὕτω πικρῶς θρηνοῦντα ἀφεὶς, ἀνεχώρησε.

Καταλαβὼν δὲ ἐν τοῖς περιπάτοις τόποις τοῖς ὑποκάτω οὖσιν ἐμβόλοις, καὶ διὰ πάσης νυκτὸς προσευχόμενος ὑπὲρ τῶν ἐν κινδύνοις καὶ θλίψεσι, καὶ ἀνάγκαις, καὶ ἐν αἰχμαλωσίαις, καὶ ὑπὲρ παντὸς τοῦ κόσμου, οὕτως ἐπὶ γῆς ἀνακληθεὶς, καὶ ὁρῶν ἅπαντας τοὺς Ἁγίους ὣσπερ φίλους πρὸς αὐτὸν παραγενομένους, μειδιῶν τῷ προσώπῳ, ἀφῆκε τὸ πνεῦμα.

Ἐν οἷς γύναιον πενηχρὸν τῶν ἐκεῖσε, ἐπὶ καλύβης τὴν κατοίκησιν ἔχον, τὴν πολυτελῆ τοῦ μύρου εὐωδίαν καὶ θυμιαμάτων ἐκείνων, τῶν ἡδυπνόων καὶ ἀσυγκρίτων, καὶ πάντα νοῦν ὑπερβαινόντων κατοσφρανθεῖσα, σπουδῇ ἀναστάσα, καὶ φῶτα αἰτησαμένη, καὶ ἐξακολουθήσασα τὴν εὐωδίαν τῷ τόπῳ ἐπέστη· εὂρε δὲ τὸν Μακάριον τέλει τοῦ βίου χρησάμενον, καὶ τὴν θεἳκὴν ἐκείνην εὐωδίαν πολλῶ μεῖζον ἀναδιδομένην, καὶ μόρων ἔκβλυσιν παραδόξως ἐκ τοῦ λειψάνου ἐξερχομένην ποταμηδόν. Ἔδραμεν οὖν καί τισι τὸ θαῦμα ἀπήγγειλε σὺν ὅρκῳ, μάρτυρα τὸν Θεὸν προσκαλουμένη. Καὶ δὴ πολλῶν συνδεδραμηκότων, ὡς δὲ πλησίον ἐγένοντο, οὐκέτι τινὰ ἑωράκασιν, εἰ μὴ ὑπὸ τῆς εὐοσμίας τοῦ μύρου καὶ τῶν θυμιαμάτων, κατεπλήττοντο λίαν, οὐδαμῶς εὑρεῖν δυνηθέντες τοῦ Ἁγίου τὸ λείψανον. Μετέθηκε γὰρ αὐτὸ Κύριος, κρίμασιν ἰδίοις οἷς ἐκεῖνος έπίσταται, καὶ τὰ ἀπόκρυφα αὐτοῦ κατορθώματα ἐπιστάμενος.

Ἐτελειώθη δὲ κρυπτὸς ἥλιος καὶ οὐρανομήκης στύλος πυρὸς, μακάριος Ἀνδρέας, διὰ Κύριον πένης καὶ ξένος καὶ καταπεφρονημένος, καὶ ὑπὸ πάντων ἐξουθενημένος, μηνὶ Μαΐῳ εἰκάδι ὀγδόῃ, ἑξηκοστῶ ἕκτῳ ἔτεσι τὸν ἀγῶνα κρυπτὸς διηγωνισμένος, Θεῷ δὲ διεγνωσμένος, ὡς καλῶς ἀγωνισάμενος. Ἐγὼ δὲ Νικηφόρος, ἐλέει τοῦ παντοκράτορος Θεοῦ ὑπάρχων κατηριθμημένος ἐν τοῖς ἱερεῦσι ταύτης τῆς μεγάλης ἐκκλησίας τῆς βασιλίδος τῶν πόλεων τῆς ἐπωνύμου Θεοῦ Σοφίας, συνεγραψάμην τὸν θαυμαστὸν τοῦτον βίον καὶ πολυθρύλλητον τοῦ σεβασμίου Πατρὸς τοῦ ἐν Ἅγιοις Ἀνδρέου, καὶ οἰκείοις ὀφθαλμοῖς ἑώρακα, καὶ παρὰ τοῦ Ἐπιφανίου τοῦ ἀοιδήμου, τοῦ γεγονότος ἐνθάδε Ἀρχιερέως μεμάθηκα, καὶ τῷδε τῷ συγγράμματι συνέταξα, χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ μετὰ τῷ Πατρὶ δόξα ἅμα τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[238] [Linguarum & intelligentiæ donis præditus Andreas,] Talia secum volvente Epiphanio, sacræ Liturgiæ tempus adest: quare surgens in ecclesiam abiit. Consuetudo namque ipsi jam pridem invaluerat, ut sacris in templo cœtibus magno cum fervore semper interesset, sacrosque ad animæ suæ emolumentum libros manibus tereret. Ubi postea revertit e templo, apposita mensa est, divinisque una cum Andrea donis sese recreavit. Aderam & ego quoque ipse, miserrimus omnium, inter sanctos Dei famulos uti canis versans, divinisque eorum colloquiis me recreans. Etenim qualemcumque explicandam aliquis obtulisset peregrinam linguam, sancti Spiritus instinctu expedite

interpretabatur, nec minus erat versatus in obscurissimis quibusque locis sacræ Scripturæ exponendis; utpote perfectissimam illius intelligentiam nactus. Erat præterea insignis castimonia, [præsente, ut supra, Auctore,] erat facundus lingua, erat præditus scientia tam singulari, ut viginti quatuor litterarum elementa, tam quæ sub intellectum, quam quæ sub sensum cadunt, mirabili Spiritus sancti illustratione penitus pervaderet. Verumtamen scientiam illam mecum solummodo & cum Epiphanio, quando alterutrum convenisset, communicare solebat: apud alium vero quemlibet de sacra Scriptura ne verbum quidem.

[239] [post datum etymon vocis ἄρτος] Postea, accumbentibus nobis vescentibusque, interrogans Andream Epiphanius; Mi pater, inquit, quomodo interpretandus est ἄρτος seu panis? Cui Andreas: Subtractis, & quæ decem & quæ ducenta valent a elementis, appellavit sapiens ἄρτον seu panem, quod ἄριστον seu optimum appellare debuerat. Excepit responsum Epiphanius suavi cum risu: tum ad sublimiorem de incomprehensibili Deo sermonem, sacro quodam cum horrore, se converterunt ambo; ajentes, Deum esse spiritum, omnibus quas condidit rebus spiritualibus longe excellentiorem, longe magis arcanum, [explicat Epiphanio incomprehensibilitatem divinam,] longe a cognitione & oculis nostris remotiorem; esse spiritum apprime suavem, infinite jucundum, simplicissimum, nullis comprehensum terminis, majestate verendum; esse spiritum, de quo multa quidem mente concipimus, quia vero essentia ejus terminis circumscribi non potest, quantus sit, intelligere nequimus, humana mente ad tam abstrusa capienda se non extendente. Quando autem se ipse cui vult exhibuerit videndum, effundit in cor ejus melleam quamdam splendoris sui dulcedinem, & rapit eum ad se vehementius, moræ impatiens. Esse deniq; spiritum valde tranquillum, benevolum, verbis inexplicabilē, quique nulla omnino cum re comparari potest.

[240] Ita fere quod supra firmamentum cæli est, aër inquam, adeo extenditur in sublime, ut cogitatione assequi non liceat: nam quantum cogitatione ascenderis, tanto minus reperitur; [comparando illam immensæ, quæ supra firmamentum] abyssus quippe illud est. An putas fortassis te posse abyssi summum mente attingere? quid igitur ultra concipis existere? utique, credo, immensam extensionem & vastissimum pelagus, quod oculis circumspici & terminis comprehendi nullis omnino potest. Dimitte autem isthæc, & vide infra terram: b aqua ibi sub aqua est, vorago sub voragine, chaos sub chao alteraque vorago, sub inferno abyssus, sub abysso erebus, [ac infraterram est,] sub erebo aer obscurus & neutiquam perspicuus; rursum vero subtus illa abyssus abyssorum. Sæpius enim illuc in contemplatione descendi, ut viderem finem ejus quæ sub terra est profunditatis, & non reperi: deinde etiam inferius perrexi, nec tamen reperi. Postmodum intellectualiter me præcipitavi, & instar fulguris celerrimi transivi per caliginosam abyssorum abyssum, ingressusque sum chaos abyssale, pelagus immensum & visu impermeabile: cumque mihi non occurreret aut nebula instar muri, aut aliud crassioris corporis ulteriorem conspectum prohibens, ægre tamen mentis oculos per imaginaria isthæc solique contemplationi accessa circumferebam. Ascendens vero inde perrexi versus Orientem, [aeris & aquæ extensioni.] & per virtutem Domini Sabaoth acutissime perspexi, & vidi superficiem terræ ibidem fundatæ: & rursus latitudinem Orientis pertransii, & inveni fluvium cui incumbens cælum insistit, & terræ faciem intra se claudit. Et ecce ab inde supra cælum ac terram; secundum Orientem, multæ erant aquæ, lucidæ, candidæ, atque ineffabiles. Rursum vero evectus sursum, ægre emergere potui ex aquarum illarum rapacitate.

[241] Deinde sic perrexit Epiphanium Andreas alloqui: Ecce fili mi dilectissime, supremus hic mihi tecum congressus & colloquium est; non enim deinceps me visurus es, aut vivum aut mortuum nisi forte in spiritu. [Denique, post prædictum Epiphanio Monachatum] Nunc igitur quæ eventura tibi deinde sunt, manifeste edisseram omnia; ut numquam te mei meorumque verborum oblivio capiat. Patre tuo vita functo, monasticum indueris habitum; susceptoque in statu laudabiliter vivens, uberibus misericordiæ & gratiarum donis ab unigenito Dei Filio cumulaberis, cum propagatione famæ de te admodum præclaræ. Quando autem [cum habitu mutaveris nomen tuum] c, & sancta hæc Ecclesia Episcopo suo viduata fuerit; te excitabit Dominus luminare, ducem & pastorem expertissimum errantium animarum. Dices quoque pro Christi nomine testimonium præclarus d Confessor, [& Patriarchatum,] & sors tua cum Sanctis futura est. Tu vero, fili, vide sis, ut numquam animo tuo elabatur timor Domini, ex toto corde tuo dilige illum, & crebro multis cum lacrymis precare. Quotiescumque sacrificaturus adstabis coram Domino, multa cum reverentia & humilitate, memento semper mei in Sanctis oblationibus tuis; & Dominus Deus, quocumque in statu fueris, te propugnabit. Ecce, quæ supra modum benedicta & glorificata est, sancta Dei Genitrix te tuaque gubernabit rectissime ac defendet. Huc ades, fili; flectamus simul genua nostra Domino Deo, supremam orationem simul fusuri; illisque flexis, ita oratum est a viro sancto:

[242] Pater, Fili, & Spiritus sancte, Trinitas vivifica, in substantia eadem, [communes pro se & illo preces fundit,] in gloria æqualis, in partibus individua; nos pauperes, peregrini, mendici ac nudi, qui ubi caput reponamus non habemus, imploramus opem tuam, inclinantes propter nomen tuum tam animæ quam corporis, tam cordis quam spiritus nostri genua, & oramus atque obsecramus nec non & supplicamus tibi, o Deus, Deus, cujus terribile nomen, Sabaoth; optime, & sanctissime Domine, effector & creator omnipotens, ut aurem tuam nobis inclinans, benigne suscipias humilium famulorum tuorum supplicem orationem, utque in virtute ac nomine tuo nos sanctos efficere digneris, misericors & miserator, longanimis & multæ miserationis Deus. [delictorum veniam] Adsis nobis Pater, Fili, & Spiritus sancte, adsis splendor infinitæ claritatis Deus, adsit potentia tua mirabilis, atque in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti quæcumque vel opere, vel verbo, vel concupiscentai, vel cogitatione admisimus delicta, misericorditer nobis dimitte: dimitte, inquam, condona, & oblitera, piissime Domine, cujus misericordiæ & miserationes multæ sunt: ne confundas nos, neve projicias a facie tua, qui voluptate & illicio quodam amoris suavissimi, converteris ad orationem diligentium te. [& sancti Spiritus dona postulans;] Obsecro te, Domine, ut oculos hujus, pone me flectentis genua, filii mei, divinæ claritatis tuæ splendore illumines; ut omnes animæ facultates spiritu tuo sanctifices; ut mentis cogitationes inenarrabili semper vigentis gratiæ tuæ fragrantia conditas exhilares; ut inspires illi spiritum sapientiæ, spiritum fortitudinis, spiritum intelligentiæ, spiritum dilectionis & pacis, spiritum mansuetudinis, spiritum denique salutares lacrymas elicientem; quo recta incedens via, dirigente infallibili dextera tua gubernetur; & quælibet ex voluntate tua placitoque operans, in virtute tua vitam consequatur æternam.

[243] [ac vale dicto,] Ita precatus Andreas, surrexit: tum osculatus Epiphanii oculos, vultum, pectus & manus, hortatusque, ut in suo se conclavi pacifice contineret, acerbe dolentem ac lamentantem relinquens discessit. Perveniens hinc ad ambulationes, quæ sub

porticibus sunt, totam noctem pro periclitantibus, pro afflictis, pro necessitate aliqua pressis, pro carcere detentis, pro omnibus denique mundi incolis orando transegit. Atque ita evocatus e terris, videns universum Sanctorum agmen, [clam omnibus moritur.] veluti familiarem suum invisentium, hilari ridentique vultu spiritum emisit.

[244] Interea paupercula quædam mulier, quæ ibidem in tuguriolo quopiam morabatur, [Ad cadaver indicio emanantis fragrantiæ tracta paupercula,] copiosam unguenti fragrantiam ac thymiamatis suaviter olentis, cum nullo altero comparandi, & captum omnem hominum supergredientis, odorem percipiens, prosiliit subito; petitoque lumine, secuta odorem, ad locum unde promanabat devenit: reperitque istic B. Andream vita functum, & deprehendit divinum istum odorem magis magisque fragrantem aspirare, & unguentorum scaturiginem instar fluminis mirabiliter e Reliquiis egredi. Qua de causa ad alios quosdam festine accurrens, quod acciderat miraculum, Deo ipso in testem vocato, jurata narravit. Hinc excitati plures, ad locum designatum concurrerunt: [adducit alios qui sublato corpore solum odorem sentiunt,] quo appropinquantes, nullum omnino viderunt hominem, sed solam unguenti & incensi fragrantiam perceperunt, mirantes vehementer, nullas uspiam viri sancti Reliquias deprehendi: transtulerat enim illas Dominus alio ex judicio suo divino, quod illum non latet, qui arcana quælibet illius facinora habet perspecta.

[245] Beatus itaque Andreas, sol iste absconditus, & columna ad cælum usque pertingens, [die 28 Maji.] qui & pauper & peregrinus & stultus & omnium peripsema factus fuerat propter Dominum, vitam hanc duodetrigesima die Maji conclusit; sexto & sexagesimo ætatis suæ anno, occulte suum agonem consummans & Deo soli cognitus. Ego autem Nicephorus, per misericordiam omnipotentis Dei, in numerum Presbyterorum magnæ Ecclesiæ, quæ in hac urbium Regina Dei Sophia cognominatur, adscitus; mirabilem hancce & celebris famæ futuram religiosissimi sanctissimique Patris Andreæ Vitam conscripsi,[Auctoris epilogus.] ea in commentarium præsentem referens, quæ partim oculis meis ipse vidi, partim didici ex Epiphanio, facto hic deinde reverendissimo Archiepiscopo secundum prædictionem ipsius Sancti: cujus precibus mereamur consequi misericordiam in die judicii, per gratiam & benignitatem Domini nostri Jesu Christi, cui cum Patre sanctoque Spiritu gloria, nunc & semper & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Græcorum numerales litteræ sic procedunt, ut ι, 10; σ, 200 valeant; quibus subtractis ex ἄριστος, manet ἄρτος.

b Videntur Græci, quorum disciplinis imbutus Andreas ante conversionem fuerat, tunc adhuc ignorasse mundi ubique habitabilis rotunditatem; sed eam, sicut ætate Augustini concipiebant antiqui, imaginatos sibi esse instar eversæ navis aquæ innatantis, ac subtus quidem immensitatem abyßi, desuper vero aërem similiter immensum; ex lateribus etiam aquas, unde cælum emergat, concepisse: & secundum has species, animo alte impressas, agi Sanctum etiam in contemplationibus suis sinebat Deus: quia, veræ illæ an falsæ essent, nil faciebat ad fructum spiritualem inde percipiendum, ut jam alibi monui.

c Perquam incommode hæc verba absunt a Ms. Maz. eximunt enim lectorem solicitudine, alias necessaria, quærendi inter Patriarchas CP. Epiphanium aliquem: qui solum unicus inventus est hactenus, isque ad seculum 6 spectans, adeoque minime hic idoneus nobis: diximus autem videri assumpsisse, cum monachus fieret, atque in Patriarchaturetinuisse, nomen Antonii vel Polyeucti.

d Magis hoc Polyeucto convenire etiam initio diximus.

SUPPLEMENTUM

Pag. 1* in Comm. prævio lin. ult. sic lege --- postea Monachus, ἀλλαγέντος καὶ τοῦ ὀνόματος ἐν σχήματι, ut dicitur num. 241, mutato cum veste nomine, & ex Monacho Patriarcha Constantinopolitanus.

DE VEN. MARIA BAGNESIA VIRGINE TERTII ORDINIS S. DOMINICI,
FLORENTIÆ IN HETRVRIA.

AN. MDLXXVII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS
De Corporis incorrupti cultu inchoato; deque Vita bis terve a Confessariis & familiaribus Italice scripta.

Vener. Maria Bagnesia Tertii Ord. S. Dominici Florentiæ in Hetruria

AUCTORE D. P.

Virgilius Ceparius, nostræ Societatis Sacerdos & Florentini aliquando Collegii Rector, ac S. Mariæ Magdalenæ de Pazzis Confessarius, [In ecclesia S. Mariæ Angelorum] in hujus Vita, quam pro majori parte Latine redditam secundo loco dedi ad diem XXV Maji, num. 27 & seqq. accurate describit originem monasterii, quod nunc in Cestelli loco positum, ante tempora Vrbani VIII stabat in suburbio S. Frigidiani, unde nomen habebat, sicut & ecclesia vetus PP. Carmelitarum, in qua primæ Virgines habitum sumpserunt anno MCCCCL. Scipio Admiratus Hist. Flor. lib. 29 fundationem monasterii ad annum MDXIV differt, eamque Cardinali Soderino adscribit: ædificiis is forsitan locum auxit, reditibusque dotavit. Hic ut, Ordinis Carmelitani regimini subtractus, potestati Ordinarii subjiceretur, anno MDXX Leo X statuit, absque ulla religiosæ Disciplinæ jactura. Cum enim Secularis Sacerdos, loci Rector, fortasse primus ex Clero aut secundus, anno post substractionem XXXI e vivis exceßisset; coacta fuit Societas nostra, recens tunc Florentiam inducta, regimen spirituale suscipere Sanctimonialium istarum, quarum ecclesia ad suas functiones isto in principio utebatur. Licet autem id triennio dumtaxat duraverit, ad talem tamen tantamque disciplinæ perfectionem sub ejusmodi magisterio profecit Conventus iste, perseverantibus præsertim Patribus, non solum nostræ Societatis, [primo collocata sub altari,] sed etiam Prædicatoribus S. Dominici, extraordinariam ei curam ad Confeßiones Concionesque impendere; ut Venerabilis Maria Bagnesia, qua de agere instituimus, odore tam eximiæ sanctitatis allecta, istic tumulari elegerit impetraveritque, licet ipsa Regulam tertii Ordinis professa inter manus Patrum Prædicatorum; qui defunctæ corpus suis illuc humeris intulerunt anno MDLXXVII. Fuit autem ipsum ibidem sub altari majori humatum, intra specialem arcam lateritio obtectam opere, sicuti ex num. ult. Vitæ constat; non quidem ut religiose colendum, sic enim fuisset intra ipsum altare locatum; sed (ut ego quidē existimo) ex commoditate quam offerebat fornix aliquis, sub altari infra ecclesiæ pavimentum antea ductus, & usui ejusmodi idoneus judicatus, intuitu specialis devotionis, quam vivens erga sanctißimum Missæ sacrificium habuerat, ipsum quotidie coram se fieri in proprio cubiculo curans.

[2] Verum, sive id nimium visum Superioribus fuerit, seu alia quæcumque causa suaserit ipsam inde auferre, fortaßis in communi reliquarum Religiosarum cœmeterio humandam; consilium hoc in majorem ejusdem gloriam vertit Deus: fecit enim ut ea occasione totum corpus, quod annis aliquot sepultum jam erat, inveniretur in sua arca integrum atque formosum. Quapropter petierunt Sanctimoniales predictæ, [deinde translata ad locum Capituli,] & facile impetrarunt, ad suum spirituale solatium, ut sibi liceret illud transferre intra monasterium suum, ad locum Capitularem, in quo ipsum speciali devotione venerarentur. Erat tunc Florentiæ Archiepiscopus Alexander Medices, a Pistoriensi Ecclesia ad Metropoliticam Cathedram translatus anno MDLXXIV: qui nono post anno Cardinalis factus, tandem etiam Vniversali Ecclesiæ præfectus est, sub nomine Leonis XI, anno MDCV, paucorum dumtaxat dierum Pontifex. Hujus indulto factam esse translationem prædictam, sicut credere debemus; ita supponere possumus, ab eodem approbatum honorem, quem piæ Monachæ, non solum ut nunc sigillatim, sed olim etiam communiter sacro isti deposito deferebant. Eas inter in honorando Bagnesiæ tumulo eminebat sanctißima Virgo, Soror Maria Magdalena de Pazzis; idque adeo notum sororibus ceteris erat, ut cum ipsa anno MDLXXXIV, votis religiosis nuncupatis, rapta per dies quadraginta in spiritu, sic debilitata relinqueretur, ut naturali nulla ratione videretur posse in vivis retineri; pia quædam Conversa, considerans quam devota esset Soror Maria Magdalena erga Venerabilem Matrem Sororem Mariam Bagnesiam, [& a S. Maria Magd. de Pazzis aliisque devote culta,] cujus corpus in Capitulo monasterii reverenter servabatur, eidem votum pro ipsa fecerit: & ecce Magdalena, ipso die quo votum fiebat infirma quam quæ maxime, sequenti die miraculose sana, ad stuporem non minus quam consolationem universarum, surrexit de lecto, ab omni morbo libera: deinde XI Julii, id est quinto post finem raptus quadragenarii die,, vidit animam prædictæ Matris Bagnesiæ in sublimi gloria collocatam, ut scribit præfatus Ceparius, extraordinarius monasterii Confessarius in Vita ejusdem, nunc in Canonē Sanctarum relatæ, num. 49. [ac sæpius conspecta in gloria,] Modum & formam istius Visionis aliarumque similium, attestantium certitudini cælestis gloriæ, & quidem valde sublimis, a Bagnesia jam obtentæ, infra in Supplemento post Vitam dabuntur; hic noto, solitas ejus temporis Sanctimoniales, Beatam Matrem, appellare, & Feriam III hebdomadæ eidem peculiari devotione impendere, quia tali die eademque XXVIII Maji e vivis abiit.

[3] Quantum porro in eo monasterio crescebat æstimatio viventis Magdalenæ, & ejus quo agebatur spiritus; tantum etiam acceßisse videtur ad devotionem, [an. 1591 transfertur in arcam lapideam] quo defunctam Mariam prosequebantur Sanctimoniales; unde factum est, ut ligneæ, in qua corpus jacebat, capsæ, honorificentius habendæ, arcam lapideam elegantem excavandam decernerent; cui etiamnum inscripta leguntur hæc verba: Hic jacet corpus Venerabilis Sororis Mariæ de Bagnesis, tertii Ordinis S. Dominici, vitæ honestate & morum probitate integerrimæ: quæ vixit annos LXIII, obiit V Kalendas Junii MDLXXVII, Moniales S. Mariæ Angelorum posuerunt anno MDLXXXXI. Atque intra hoc sepulcrum etiamnum videre est præfatum corpus, nec uno quidem dente minutum, in habitu albo Dominicani Ordinis, ac chlamyde nigra ex serico, cum velamentis capitis habitui congruis. Non tamen in eodem S. Frigidiani Burgo, in quo olim. Cum enim Franciscus Cardinalis Barberinus, [corpore usque nunc incorrupto.] ut alibi dictum, anno MDCXXVII Romam a Legatione Hispanica revertens, sorores suas ibidem duas visitatum venisset, locoque minus salubri ac nimis angusto collocatas ænimadvertisset; effecit ut communis omnium patruus Vrbanus VIII commodiorem laxioremque ipsis habitationem curaret, facta cum Monachis Cisterciensibus, in platea quæ Pictorum dicitur manentibus, commutatione. Ad hunc autem

locum priusquam Sanctimoniales transferrentur, die VIII Decembris anni MDCXXVIII, placuit transferri ossa defunctarum omnium Matrum; id enim ut liceret cautum erat per pacta conventa, & fieri probaverat D. Alexander Martius Medices Florentinus Archiepiscopus. Hujusmodi autem translatio facta est, ut habet Relatio nobis Italice missa, die II Decembris, secreto atque noctu. Stantibus enim recentibus Urbani VIII decretis, prohibentibus honorem civili majorem haberi memoriæ recentius defunctorum, publico judicio Ecclesiæ necdum beatificatorum; visum est nihil publice faciendum circa corpus Venerabilis Mariæ; neque quidquam ei præ ceteris datum fuit, præter honorem specialis arcæ, in qua jam pridem composita steterat; quæque tribus firmata clavibus & sigillata, transvecta pariter cum aliarum exuviis est, ipsis clavibus penes Matrem Priorissam manentibus. Et tunc quidem ipsa arca, æque ac ceterarum ossa, deposita fuit in loco subterraneo, communi omnium posthac sepulturæ fabricandæ destinato; sed aliquanto post tempore, elevata denuo arca eadem est, collocataque in Capitulo novi Monasterii, sub altari, quod a Sanctissimo Rosario nomen habet, ubi etiamnum tenetur, sicut ante migrationem tenebatur.

[4] Ceterum nisi Monasterio S. Mariæ sæpe nominato ea felicitas obtitisset, ut anno sexto post illatum illuc Bagnesiæ defunctæ corpus, [Hujus memoria, majori Maria Magd. Pazziæ claritate obscurata] ipsum ingrederetur Pazzia, maximis cælestium favorum prodigiis, tota mox urbe celebranda; atque ideo ab alieni Ordinis hospita, ad domesticam Sanctitatem traducta fuissent Sanctimonialium studia, apud Pontificem prono animo excipienda; existimo non indiligenter agendum fuisse pro ejusdem Bagnesiæ Beatificatione. Nunc, cum id factum non sit, & piæ illæ Virgines, potiori respectu pro Magdalena satagentes, contentæ fuerint privato cultu Bagnesiæ deferendo; absit ut, cum Arturo a monasterio in Gynecæo sacro, [absque titulo Beatæ refertur ad Appendicem] propria auctoritate, Beatæ titulum ordinemque ei tribuam, in opere ex Vrbanianis Constitutionibus digerendo, si quod aliud. Quando tamen adhunc XXVIII Maji facienda notabilis quædam Appendix fuit, propter Andream Salum, in suis quidem Actis absolute nuncupatum Sanctum, sed cujus in Constantinopolitana Ecclesia cultus publicus nobis non satis certo probatur; cur non liceat, ex Latinarum Ecclesiarum una, jungere eidem Appendici hanc Virginem; cujus veram in cælis beatitudinem, tam insignibus tantæ Sanctæ testimoniis, credibilem hominibus facere voluit Deus? Tali ergo licentia verecunde cauteque præsumpta, de ipsa Veneranda Maria Bagnesia tractandum decrevi extra ordinem Sanctorum ac Beatorum, qualis ipsa, haud dubie nunc etiam diceretur, [propter solum defectum cultus ab immemorabili.] si annis centum citius obiisset; & eumdem, quem mox a morte, consecuta est apud Sanctimoniales cultum, tanto citius obtinuisset, ut is immemorialis temporis prærogativa fultus, eximi potuisset ab Vrbaniani Decreti rigore. Nam B. Veronica de Binasco, cujus Vitam didimus XIII Ianuarii, non ampliorem quam hæc cultum, sed a tempore immemorabili obtinebat in suo Mediolanensi S. Marthæ cœnobio; idque sufficere creditum est, ut ejus Beatitudo extra controversiam haberetur, ac tandem etiam Augustinianorum Eremitarum Ordini universo publicus ejusdem cultus per Officium & Missam concederetur, tamquam Beatæ incontestabili sui Ordinis.

[5] Dabo autem primo Vitam, quam statim a morte Mariæ Italice scripsit D. Augustinus Campi, [Datur vita a D. Augustino scripta,] ægræ Virginis per ultimos annos viginti auos domesticus Presbyter atque Confessarius; idem ipse, quem S. Mariæ Angelorum Monachæ in suum mox Rectorem elegerunt; quique, ut talis, venientem ad monasterium Pazziam excepit, & sacro habitu induit, rexitque totis tredecim annis, anno MDXCI vita functus; ut videatur ipsum Deus Bagnesiæ primo instruendum in vita spirituali tradidisse, quem Pazziæ in eadem regendæ præparabat magistrum. Originale Ms. ipso in monasterio asservatum, transcribi mihi fecit Reverendißima ejus Priorissa, Sor Francisca Teresia de Corde-Mariæ. Eadem etiam curante prius acceperam exemplar Vitæ alterius, quam anno eodem, sed quarto post Virginis obitum mense, conscripserat alter ejusdem & prior Confessarius, [& supplementum ex altera æque Confessarii ejus;] ex Ordine S. Dominici, Vener. Fr. Alexander Capoccius; vir etiam ipse sanctitatis eximiæ, & Monia libus S. Mariæ Angelorum filiali affectu æstimatus ut Pater; cujus etiam vita diversimode habetur typis Italicis excusa, inter Vitas Ordinis Prædicatorum. Hujus de Maria Bagnesia scriptiuncula, cum habeatur typis excusa apud utrumque Raizzium, Silvanum & Seraphinum, scribentes de Sanctis ac Beatis Ordinis Predicatorii atque Hetruriæ, ipseque Alexander lectorē suum remittat ad priorem Domini Augustini; satis habui ex posteriori accipere Supplementum earum rerum, quæ in priori non continebantur.

[6] Sequetur Epistola quam ad præfatum D. Augustinum Campi, ut hic sua manu testatur, [cum Epistola Zachariæ Foresti itidem familiaris,] conscripsit alius Mariæ familiaris, Cosmi I & filii ejus Francisci, Magnorum Hetruriæ succeßive Ducum, obsequio mancipatus, D. Zacharias Foresti. Scripsit hic autem decennio circiter a morte Virginis, plura ac pulchra aliis præterita explicans, quæ sibimet cum Maria contigerant. Hujus Epistolæ indicium mihi fecit Illustriss. Senator Alexander de Circulis, ad Acta gentilis suæ S. Humilianæ XIX laudatus; addens, pro altero Supplemento faciendo, [ac Revelationibus S. M. Magd. de Pazzis.] ex libris revelationum S. Mariæ Magdalenæ Pazziæ eas quæ Bagnesiam spectant, sua manu transsumptas; simulque significans, etiam Carmelitam aliquem de eodem argumento scripsisse quidpiam, quod necdum contigerat sibi videri, quare nec indicare de eo quidpiam posset.

VITA
Ex Italico Ms. D. Augustini Campi de Pontremoli infirmæ Virginis per annos XXII Presbytero domestico.

Vener. Maria Bagnesia Tertii Ord. S. Dominici Florentiæ in Hetruria

A. AUGUS. CAMPI EX MS. IT.

PROLOGUS

Placuit benignitati & caritati Domini Dei ac Salvatoris nostri, magnifici in omnibus operibus suis, novam stellam splendoris clarissimi manifestare in civitate Florentina; volenti in eadem, ad exemplum tantæ lucis, resuscitare & innovare pulcherrimam suæ similitudinis imaginem. Quod si ea incognita antehac mundo fuit, non tamen Angelos sanctosque Cælites latuit: siquidem eisdem pridem revelaverat Deus grandia & mirabilia illa, quæ volebat facere per suam dilectam filiam Sororem Mariam.

DIVISIO CAPITUM.

Vitam hanc more nostro distributurus in capita longiora, ideoque pauciora, divisionis originariæ titulos, quibus Latini numeri in margine respondebunt, hic attexo.


Cap. I … Natales & infantia Mariæ.
II Parvula Maria educanda mittitur ad locum, in quo tantopere honoratur Virgo sanctissima: quæ facta grandior, sæpe mysterium istud recogitat.
III Quomodo a tenera ætate cœperit velle Monacha esse, & Sponsum habere Jesum.
IV Jam inde a pueritia sustinuit onus totius familiæ regendæ.
V Quomodo per mortem D. Alexandræ matris suæ, crevit ipsi onus familiæ; & quomodo impedita

fuerit, ne Monacha futura cœnobium ingrederetur.
VI Carolus pater suus persuadetur remedia quædam ipsi requirere, quæ vice levaminis maximum ei tormentum & afflictionem attulerunt.
VII Procurat Pater ut Habitu Ord. S. Dominici vestiatur.
VIII Redit ipsa ad suam infirmitatem cum gravissimis symptomatis.
IX De magna ejus caritate & amore erga Deum & proximum.
X De ejus prompta ac simplici obedientia.
XI Ad pœnas & dolores, quibus continuo affligebatur, addidit Dominus & permisit variis viis ac modis alias multas.
XII Certis quibusdam temporibus magis aggravabatur infirmitas.
XIII Hortabatur unumquemque ad exercendam virtutem patientiæ.
XIV Quomodo cibus ejus, etiam quoad corpus, præcipue erat sanctissimum Sacramentum.
XV Utebatur ea Dominus ad auxilium plurium miserorum.
XVI Semper conabatur conversationes & colloquia declinare.
XVII Satagebat continuo per sanctas suas orationes placare Deum peccatoribus.
XVIII Ad magnam compassionem movet quemdam Medicum peregrinum, qui ipsam videbat tot morborum generibus laborare.
XIX Quantum amaret & æstimaret virtutem sanctæ virginitatis & puritatis.
XX Cibus ejus tam erat modicus, ut vita omnis dici posset continuum jejunium.
XXI Non ferebat aliquem esse afflictum & melancholicum.
XXII Quomodo solebat facere sanctam Confessionem.
XXIII De magnis tentationibus, quas ipsi adferebat dæmon.
XXIV Vehementer elucebat in ipsa sanctus Dei timor.
XXV Sanctis orationibus pacem obtinet inter duos adolescentes sibi notos.
XXVI De ejus prudentia in occultandis ecstasibus & luminibus internis, quæ Dominus ipsi communicabat.
XXVII De quodam eximiæ caritatis actu, quem exercuit occasione unius infortunii quod Florentiæ accidit.
XXVIII Prȩdicit novos quosdam dolores & symptomata, sibi ante mortem adventura.
XXIX Graviter ab infirmitate afflicta, incredibili cum patientia eam sustinet.
XXX Quomodo recepit Sacramentum extremæ Unctionis.
XXXI Aliquanto tempore antea monstrati ipsi fuerunt insultus, sibi a dæmone inferendi.
XXXII Cor ejus semper suspirabat ad Deum, optabatque dissolvi & ei conjungi.
XXXIII Cum totam Feriam II egisset in magnis istis cruciatibus, Feria III mane sub horam XII transit ad vitam alteram.
XXXIV Funus apparatur in ejus camera, ad quam currebatur a populo, sic ut certare viderentur inter se quis primus eo adveniret.
XXXV Duo ex nobis Sacerdotibus, ipsi notis, tota ibi nocte manserunt.
XXXVI Mandatum Patris Prioris S. Mariæ Novellæ, ut Fratres funus portarent.
XXXVII Portatur corpus ad ecclesiam S. Mariæ Angelorum in Burgo S. Frigidiani.
XXXVIII Non nisi cum maximo labore claudi potuit porta.
XXXIX Deponitur tertio die corpus per manus R. P. Fr. Alexandri.

CAPUT I.
Infantia, pueritia, adolescentia, & morbus Mariæ, eique cum damno applicata remedia.

CAP. I

[2] Nata est Maria ex Carolo Rinerii Bagnesii a & D. Alexandra ejus conjuge, filia D. Bartholomæi Orlandini, nobili utrimque familia, die XXIV Augusti, S. Bartholomæo Apostolo sacra, in vesperum deducta, [Nobiliter nata] scilicet hora post solis occasum tertia ac semis, anno MDXIV. Sequenti die ad baptismum delatæ infantulæ, positum fuit convenientissimum Mariæ nomen, velut præsagium devotissimi ejus affectus, quo per omnem deinceps vitam prosecutura esset Deiparam Virginem; quare etiam divinitus præordinatum fuisse videtur, ut traderetur parvula educanda ad b Imprunetam, locum Mariano cultu tantopere celebratum. Volens etiam Deus, super omnia benedictus, aptiorem illam facere participandæ copiosius bonitatis suæ, atque ad statum majoris perfectionis disponere; [& Maria vocata,] providit ut a prima ætate, assuescens modico victui, gustandis deliciis amoris sui præpararetur. Permisit enim ut traderetur nutrici, non solum pauperrimæ, sed ipso etiam lacte (quod tamen parentes ejus clam habebat) destitutæ: unde factum ut tantum non fame moreretur; forsitan omnino moritura, nisi vicini, compassione moti, aliquando ovum mulieri dedissent, quo vice lactis alumnam sustentaret. Hinc factum, [partissime alitur a nutrice destituta lacte;] ut cum primum cœpit liberas a fasciis manus habere, eisdem studiose colligeret micas quaslibet humi sparsas, orique imponeret. Hoc ergo primum divinæ erga parvulam providentiæ mysterium notetur, quod tanta in parcitate educari eam voluerit; idque Imprunetæ, ubi tam pulchrum & nobile sanctissimæ Virginis templum est.

II

[3] Dicere ergo solebat; Ad S. Mariam Imprunetæ primum cœpi gustare alimentum corporis mei: [in loco Imprunetæ D. V. sacra;] sed oportet ut in S. Maria Virgine, matre dulcissimi Sponsi mei, fundamentum jaciam vitæ spiritualis, id est in perfectione admirabilium ejus virtutum, aut harum saltem alicujus: & carissimus ejus Filius Sponsusque meus gratiam mihi dabit, ut imitari eam quadamtenus valeam. Ut autem melius hoc consequerer, voluit hinc inde sepire vitam meam, ne a dexteris aut sinistris declinem; neve exerrare ab ea possim, conclusit me in hoc lecto, in quo ipso jacentem progredi voluit. Sepivit etiam viam meam a dexteris atque sinistris, ne malæ bestiæ, dæmones scilicet infernales, semper abditi intra condensas iniquitatum suarum silvas, attentarent impedire progressum meum, & iter quo tendere debeo ad magnum illud Sponsi mei cælestis palatium, quemadmodum dici audivi, quando mihi ministrabatur extrema Unctio. Hæc illa, septimum omnino inuncta, præter vicem ultimam quando obiit. Talia autem identidem meditando ac ruminando, seipsam reputabat indignam quæ Maria nuncuparetur: dicebatque, Si Maria, Stella maris interpretatur, verum [unde illi amor erga Deiparam singularis.] est sane, quod Sanctissima Virgo est stella clarissima ac lucidissima mundo, qui est eritque semper instar vasti oceani: sed quomodo sic ego dicar, quæ propter peccata mea assimilari debeo carboni extincto? Quod si ipsum reddi debeat, Domina, nequaquam hoc mihi competit, quæ numquam eam virtutem habui, qua possem mihimet ipsi dominari.

Verum si, Mare amarum, dixeris significare Mariæ nomen, hoc me fuisse fateor; mare scilicet amarissimum peccatorum, quæ animam meam amaritudine & dolore impleverunt: quid enim ex peccatis aliud quam amaritudo & confusio nasceretur? Ita vel ex proprii nominis consideratione noverat sese humiliare, atque utilitatem non minimam capere.

III

[4] Divina benignitas erga hanc suam sponsam filiolamque dilectam adeo liberalis fuit, [parvulamire gratiosa] ut non solum ei dederit animam plenam gratia ac virtute, in quibus ejus decor consistit; sed etiam pulcherrimam corporis optime conformati speciem. Oculi ejus, instar stellarum clarissimi & quasi Angelici, faciebant ut personæ quævis, aspectu ejus delectatæ, certarent ipsam excipere brachiis, aut saltem coram se habere. Itaque cum in monasterio Faventino (quod hodie S. Salvii dicitur) soror ejus quædam Monacha esset, sæpe parvulam sibi mitti postulabat a matre, seque felicem credebat quoties illam penes se tenere poterat. Didicerat autem, ut erat ingenio præcoci, & memoria tenebat quasdam Domini Jesu laudes; [Iesum solum sponsum velle profitetur:] cumque ei dicerent, Cane Marietta (sic enim nuncupabatur) & verecundanti vultum obtegerent velo, dicentes, Cane, quia nemo te videbit; illa mox perquam gratiose ac tono vere Angelico incipiebat cantare, omnesque lætitia ac solatio perfundere. Solebat porro eadem ipsius soror, ad aliarum Monacharum oblectationem, interrogare ac dicere, Marietta, quem tu sponsum desideras? & parvula suavissime respondebat, voce etiamnum balbutiente, Jesum volo, Jesus debet esse Sponsus meus c. Ita a prima ætatula hæc ei mens, hoc propositum stetit, ut Jesum concupisceret, quia ipsam sibi Jesus volebat; & qui lætam atque hilarem videre desiderabant, solum opus habebant ei loqui de Jesu, in quem cor totum jam tunc fixum habebat, tam serio affirmans pulcherrimum eum esse; acsi eum oculis corporeis vidisset: si vero afflictam vellet quis conspicere, haud alio opus erat quam dicere, quod Jesum habitura non esset.

[5] [magno desiderio movetur ad conciones audiendas:] Quandocumque de illo institui sermonem contingebat ab aliquo, vel concionatores (ut fieri solet) compositis ad elegantiam verbis docebant, qua ratione esset amandus; tanto efferebatur jubilo, ut quasi seipsam non caperet tenella ejus anima. Cum ergo die quadam esset in ædibus Dominæ Vaggiæ, Bartholomæo Bartolini nuptæ, quæ erat soror matris ejus, diceretque illa se mane sequenti ituram ad concionem: Eja, inquit, Matertera mea, etiam me istuc ducito. Ipsaque respondente; Sit ita sane, cras te appellabo; dubitans parvula serione id diceretur, Imo, imo, inquit, vocabis me? Attamen parum secura totam fere noctem insomnem duxit: ut autem existimavit appropinquare horam, cœpit, nemine id advertente, paulatim vestire se. Matertera vero uti promiserat vocante, exiliens illico ipsi se stitit, & bonum diem materteræ apprecata; Eccum me, inquit. Admirantique quomodo tam cito vestita esset, Quia, inquit, debeo ad concionem ire. Ipsis porro domo egredientibus cecidit copiosissima pluvia, quapropter matertera dubitans an posset parvula commode ad ecclesiam pervenire, volebat ut comitum aliquis eam in ulnas exciperet, præsertim in transitu majorum canalium: sed ipsa antecedens tam prompte vestigia figebat per eminentiores ad transeuntium commodum d lapides, ut omnibus admirationi esset ac veluti columba pervolaret. Videor mihi audivisse, primam hanc fuisse quam unquam audiverit prædicationem; quodque mox ut in suggestu sacrum oratorem conspexit, fixos in eum semel obtutus dimovit numquam, ac si videret audiretque proprium suum Sponsum, intus procul dubio ad cor loquentem.

IV

[6] Primȩ juventutis ejus tempore, quia mater ejus debili valetudine erat, & sorores natu majores foras elocatæ, accidit ut præcipue in ipsam incumberet, domus totius regimen: in quo tam prudenter tamque discrete agebat illa, [familiam pro matre ægra regit,] ac si maturæ ætatis mulier fuisset; cunctaque in familia; haud parum numerosa, disponebat ex ordine; ipsa ubique præsens, & velut avicula ad omnia advolans ministeria. Ita tamē agebat ut inter occupationes tā multiplices numquam intermitteret exercitia sua spiritualia devotasque orationes, quibus ex speciali dono Dei deditissima, in iisdem ad mortem usque perseveravit. Existimabat enim, quemadmodum sæpe audiebatur dicere, quod anima, absque oratione & meditatione sancta, esset veluti piscis extra aquam: [orationi dedita] ideoque omnes adhortabatur stimulabatque ad frequentis orationis studium, atque ad solitudinem captandam extra occasiones divagationum multorumque in quotidiana conversatione defectuum; quæ res quanti momenti sint, non omnes æque apprehendunt. Crescens autem ætate & corpore puella, ad staturam pervenit mediocrem, gracilem tamen, eo quod cibo modicissimo uteretur; vultu nihilominus læto semper ac ridenti, [& semper hilaris;] & hilaritatem in omnibus diligens. Quod si aliquando tristem videret quempiam; Eja, inquiebat, esto hilaris. Neganti autem, se posse, dicebat; Vin' bonam te medicinam doceam, ut hilaris esse queas? Esto bonus ac probus, ita lætitiam durabilem habebis, ac Jesum videbis, qui est verum gaudium cordis humani; teque non solum lætari, sed etiam faciet jubilare.

V

[7] Omnipotentis Dei infinita bonitas, cujus sapientiæ non est numerus, & qui suaviter disponit omnia; sua illa paterna benignitate, [etiam inter angustias rei familiaris,] non solum providebat sanctificationi hujus suæ dilectæ columbulæ caræque sponsæ, ut perficeret eam suoque impleret amore; sed etiam manifestis monstrabat indiciis, quod toti isti familiæ vellet gratiam auxiliumque porrigere, qua etiam ipsa ad sanctitatem non vulgarem pertingeret. Et quia opum terrenarum affluentia, malo sui usu, sæpe elongat homines a suo Creatore; permisit ut variis affecta incommodis atque infortuniis, multum affligeretur ac tribularetur. [& mortua matre.] Imprimis autem D. Alexandra mater familias, post multos labores ærumnasque toleratas lecto affixa, tantumque infirmata est crescente morbo, ut syncopen denique pateretur: a qua, curante filia, matremque amantissime confortante, sed magis suis precibus adjuvante, revocata ad sensus, omnia Ecclesiæ Sacramenta recepit; itaque (ut præsumere licet) in cælum evolavit. Exhinc duplicatum onus Mariæ fuit: cumque jam esset annorum septemdecim; vocatam in partem interrogavit pater Carolus, utrum Religiosa fieri mallet, an manere in seculo e. Ad hanc tam inexpectatam interrogationem illa, ut erat timida, sic inhorruit, ut totus ipsi sanguis congelascere videretur, [Invitata ad nuptias a patre] nec posset patri vel unicum verbum respondere; quemadmodum postea retulit Confessario suo, Reverendo Magistro Raphaeli, Rectori S. Romȩi f. Hic deinde patrem accedens, monuit; ne ita aperte loqueretur isti filiæ suæ, quæ posset exinde gravem noxam contrahere; quemadmodum reapse accidit. Nam perturbatio illa adeo magnam infirmitatem ipsi attulit, ut totis g quadraginta quinque annis numquam restitui pristinæ sanitati potuerit, [ægritudinem incurrit:] plena semper doloribus & cruciatibus, sicut infra dicetur. Atque hæc præcipue causa impedivit, ne posset vitam in monasterio religiosam amplecti.

VI

[8] Ingravescente porro ægritudine, coacta demum fuit lecto decumbere, a capite ad pedes plena

tormentis, ac sancto Jobo assimilata. Permisit autem Deus, ut variis modis prætextu curationis cruciaretur; non intelligentibus ejus domesticis secreta Dei circa ipsam consilia, & quid in ista sua dilecta sponsa ejus immensa bonitas operari intenderet. [cui curandæ advocatus frustra pharmacopœus,] Etenim Carolus pater, ad aliorum persuasionem, quȩdam ipsi remedia applicari sivit, perquam nociva; & in cameram illius induxit personas, quarum vel aspectus horrori ac dolori infirmæ erat; atque inter alios pharmacopœum quemdam sibi propositum: nam eo tempore quilibet agebat medicum, nullo in contrarium decreto tunc existente. Hic, visa infirma, edixit ipsam septemplici quartana laborare, præscripsitque mixturam quamdam coquendam cum pullo septenni; [pene ad mortem deducit;] indeque confectam instar sirupi potionem bibendam dedit: qua usque ad mortem confecta misella, extremo Oleo inungenda fuit. Jamque ut mortua lugebatur; cum illa, paulatim ad se regressa, dixit patri suo aliisque præsentibus, ne sic plangerent, Vivam enim, ajebat, tanto tempore, & tamdiu inter mortales degam, ut multas ærumnas ac tribulationes visura sim: quemadmodum in veritate contigit: supervixit enim quadraginta quinque annis, & præmori sibi majorem suorum partem vidit.

[9] Quia porro volebat eam Deus probare, tamquam in fornace aurum; rursus alium cruciatum ei parari permisit, [uti & mulier peregrina,] persuaso patre ut ad decumbentem induceret mulierem quamdam peregrinam, quam loquela sua indicabat ex Romaniola vel Lombardia esse, quamque magnæ dicebant esse experientiæ. Hæc accedens ad lectum: Bono animo, inquit esto, filiola; & fidem habe, quia sanare te volo. Ipsa vero intus in puro suo corde dicebat, Ego in Deo volo fidem habere, ipsique animitus se commendabat, timens ne quid cum ejus offensa circa se ageretur. Mulier autem ista præcepit grande quoddam emplastrum confici, ex sale & furfure aliaque multiplici mixtura, in lebete cocta, atque supra lodicem extensa, cui misellam involvi totam jubebat. Nihil illi poterat accidere gravius, quam ut eum in finem nudari se pateretur: voluntati tamen patris sui omniumque præsentium clamoribus, id fieri jubentibus, [quæ fere excoriatam dimisit.] humiliter cessit; quamvis certo persuasa, non modo nulli id sibi adjumento, sed potius grandi nocumento futurum. Sane, cum ita jacuisset aliquamdiu, apparuit semimortua totaq; excoriata; ac, nisi Dominus providisset, actum de vita ejus erat. Tum vero pater, delusum se videns, accersiri denique medicos jussit, si forte mederi filiæ possent. Qui, ea sic conspecta, dixerunt: Ecce quanto periculo exposueritis miseram puellam istam; eductaque est ex illo emplastro, sine pelle, ut sic loquar; adeo ut videatur posse dici, quod voluerit eam Deus assimilari S. Bartholomæo, cui cutis detracta fuit, ideoque illam nasci fecerit in sancta ipsius festivitate: quare, cum ad sensus suos rediisset, dixit: Numquid videtis me quasi in torculari fuisse? Deoque benedicens in omnibus, gratiarum ei reddebat actiones.

ANNOTATA.

a Fr. Alexander ait, plures eis filios quam filias fuisse: hæ tamen ut minimum septem fuere: nam præter Mariam ipsam, & quæ morienti ministravit D. Camillam, dicitur num. 12 Maria habuisse quatuor sorores in diversis monasteriis, & num. 14 nominatur D. Lucretia, paternæ domui propinquas ædes habens.

b Impruneta, inquit Scipio Admiratus Hist. Flor. lib, 8 ad an. 1321, parochia ad VI p. m. versus meridiem, distans a civitate, amplitudine sua & Beneficii antiquitate celebris, sed celebrior imagine Deiparæ Virginis, perquam miraculosa: qui Auctor deinceps pluries meminit ejusdem Imaginis, cum publica proceßione illatæ in urbem, nec umquam sine præsenti auxilio in neceßitatibus publicis, pestis, imbrium, bellorum, &c.

c Alexander addit: Cum autem ostenderent ei P. Procuratorem suum, virum Religiosum Ordinis Vallis-umbrosæ, & dicerent, Vis istum sponsum? incipiebat lacrymari, & clamare, Non, Non; nolo alium sponsum quam Jesum: eratque tam simplex, ut crederet Patrem Confessarium esse sponsum Monacharum, nihil sciens de mundi malitia.

d Passatorios lapides vulgus appellat, Florentinæ civitati proprios, cujus omnes plateæ grandibus & quadratis saxis sic sternuntur, ut devexiores in medio alveum faciant, excipiendis pluvialibus aquis: quæ ne impediant transitum ab uno ad alterum platiælatus, eminent ad certa intervalla ejusmodi lapides, transversim positi.

e Alexander ait, Consilium patris fuisse, ut ipsam nuptui traderet.

f De S. Romæo, ut Beato, egit Henschenius noster ad 25 Ianuarii, non ausus ei titulum Sancti dare; sed daturus haud dubie, si notitiam habuisset hujus Ecclesiæ; velhinc tamen magis dubitaturus, an non fuerit multo antiquior seculo 13, quo primum in Europam transiit Ordo Carmelitanus, cui aliqui eum adscribunt, sed absque ullo congruæ vetustatis testimonio.

g Cum obierit Maria anno 1577, oportet hæc acta esse sub annum 1532, atque adeo ipsam tunc fuisse annorum 18, quippe natam anno 1514.

CAPUT II.
Suscipit Maria habitum tertii Ordinis, Auctorem in Sacellanum Domesticum recipit, misericors, humilis, & mire obediens.

VII

[10] Hunc in modum cum lecto affixa jaceret misella, inter tot cruciatus atque dolores suos, nullum habebat solatium gaudiumque extra Deum, [Sic lecto decumbens,] nec ullius alterius rei tenebatur desiderio. Itaque in cubiculo ejus altariolum stabat, instructum devotis imaginibus nonnullis, ita ut oratorium vel ecclesiola potius videretur locus a. Crescebat interim magis ac magis morbus, crescentibus pariter & cruciatibus: quare, cum iterum cerneretur in propinquæ mortis discrimen adducta, formidans pater ne de vita excederet, prius quam monacha fieret, quod ei semper sciebat in votis fuisse, in hunc modum locutus ei est: Novi, filia, cujusmodi tuum semper fuerit desiderium status Religiosi: [oblatum sibi habitum 3 Ordinis] quando igitur adeo infirma es, ut monasterium ingredi nequaquam valeas; vide an velis ut hic ipso in lecto faciam te indui habitu S. Catharinæ Senensis, quem scio tibi semper carum fuisse. Audiit lætissima filia istiusmodi verba, & omnino cupere se respondit mortem, in sacro illo habitu obeundam; nec aliud in votis habere, quam ut posset offerre dilectissimo suo sponso Jesu holocaustum absolutum sui ipsius: Quod desiderium si unquam habui, inquit, nunc etiam ardentius ipsum sentio per Dei grantiam. Nihil cunctatus Pater emit & confici jussit habitum Ordinis; filiaque annuente accersivit R. P. Fr. Vectorium Ordinis S. Dominici ad S. Mariam Novellam: qui sacram Communionem ipsi impertitus, [devotissime suscipit,] benedixit Habitum: eamque induens, pulcherrimum sermonem instituit, & huic sanctæ desponsationi accommodatum; declarans non esse mentis suæ obligare eam tali actu ad recitationem Officii, non permittentibus

id continuis ejus doloribus, præsertim capitis intensissimis, quibus continuo affligebatur.

[11] [& quasi tria vota nuncupat:] Finito deinde anno, fecit, ut potuit, Professionem in manus prædicti Patris, non intendens per eamdem se obstringere sub noxa b peccati alicujus. Cum autem idem Pater explicaret eidem substantiam trium illorum votorum, quæ nuncupare Religiosi solent; ipsa, quæ nullam habebat infelicis hujus mundi notitiam, quæsivit ex eo quid esset votum castitatis. Et respondit Pater, verbis istis aliud non significari, quam nolle sponsum alium habere quam Jesum. Tum subridens illa, Si aliud id non est, inquit, utique hanc voluntatem habui semper, nec unquam virum mortalem desideravi: solum illos amavi & reverita sum, [tum receptis divinitus viribus,] velut Dei creaturas; multo autem magis Sacerdotes, tamquam ejus ministros: & ita etiam nunc omnes amo & revereor. Atque hinc cognoscere licet ingentem animæ illius puritatem, verumque amorem quo complectebatur suum cælestem Sponsum. Huic autem placuit dilectæ suæ in illa desponsatione talem gratiam facere, ut quæ antea tota velut contracta jacebat in lecto, resumpserit subito tantum virium, quantum sufficiebat, ut non solum de lecto egredi, sed etiam foras prodire posset versus Annuntiatam aliasque ecclesias, [pedes visit ecclesiam Annuntiatæ] sicut pridem desideraverat. Verum intelligens foris tantum peccatorum committi, animo anxia aliquamdiu hæsit; quoad usque prȩdictum desiderium prævaluit, ipsamque foras ad Annuntiatam c expulit. Egrediente autem illa de domo, implebantur plateæ, populo concurrente ad videndam illam, ac si alter alteri rem indicasset.

[12] Adveniens porro ad Annuntiatam, ibique videns tantam pauperum turbam; commoveri sensit omnia viscera sua, [& monasteria varia.] compatiens tam multiplici infelicitati, pro innata sibi erga creaturas universas caritate. Ingressa denique in ecclesiam, per longam satis moram temporis ibidem hæsit, plena jubilo atque lætitia, seipsam offerens Deo atque beatissimæ Virgini cælorum Reginæ. Videns deinde quales vires sibi contulisset Dominus, sumptis animis & quasi de adfuturo sibi auxilio secura, progressa est etiam ad visitandas quatuor Sorores suas, in diversis cœnobiis monachas, videlicet ad S. Salvii, S. Apolloniæ, S. Ursulæ, & S. Claræ; quin etiam accessit ad S. Jacobi de Ripolis, ubi monacham fecerat quamdam suam alumnam. Hinc transivit ad S. Mariæ novellæ cœnobium, quod totum ei monstratum fuit, deducentibus ipsam D. Camilla sorore sua cum famulabus nonnullisque Patribus, quos inter P. Vectorius & P. Fr. Alexander Capoccius fuerunt; cum quibus per hortum tunc amœnissimum transiens, alteri nulli rei applicuit animum, quam miscendis cum P. Fr. Alexandro sermonibus circa res divinas. d. Denique adiit loca SS. Juliani & Catherinæ Senensis, eo quod essent Ordinis S. Dominici: atque ea ultima ipsius fuit in hac mortali vita deambulatio e.

VIII

[13] Non multos postea egit dies, quin iterum lecto affigeretur; [Iterum lecto affixa,] gravissimis affecta tormentis, quorum præcipua erant dolor capitis continuus, frequentissima febris, calculi arenarumque cruciatus, pleuritis, & totis artibus diffusum malum, asthma insuper tam vehemens, ut numquam auderet remanere absque lumine diu noctuve: tantumque aggravabatur subinde, ut fuerit aliquoties opus extremæ Unctionis sacramentum ei ministrare. Sparsa autem per urbem fama quod sic infirmaretur, cœperunt plures ad eam visendam concurrere, [frequenti visentium concursu fatigatur.] tanto numero, ut Rev. Magister Raphael cum P. Alexandro, ad consulendum quieti miseræ infirmæ, coacti fuerint prohibitionem interponere, ne quis omnino ad illam nisi de sua licentia permitteretur introire. Morabar ego in burgo f Mugelli, quando relatum mihi est de prædicta Reverenda Matre; & consilium sumpsi, illius visitandæ causa proficisci Florentiam. Cumque lectulo ejus assisterem, ubi aderat etiam R. P. Fr. Alexander, dixit ei lenta ac submissa voce: Hic est ille Pater, quem providit Deus adjutorem animæ meæ usque ad mortem, [Accedens etiam ipse Auctor] quemadmodum reapse eidem adstiti usque ad felicissimum transitum suum g. Regressus deinde in Burgum prænominatum, licentiam abinde recedendi petii, ac veni habitatum Florentiam; statimque bonam istam Matrem visitavi: quæ, ut erat plenissima caritatis, libenti animo me excepit; non tamen participem me fecit secreti, quod P. Alexandro revelaverat, fortassis præ sua grandi humilitate.

[14] [ejus obsequiis se addicit:] Eodem tempore ex Burgo prædicto venit Florentiam Petrus Villanius, & simul cum D. Goro Sacellano S. Mariæ h de Flore, deliberavit de me introducendo in aliquam ex primariis familiis civitatis. Cumque in ipsa S. Mariæ ecclesia essem, meum super eo negotio consensum requisiverunt: ego vero, licet divini circa me consilii prorsus ignarus, subito tamen negavi me velle. Alia nempe de causa fecerat me Deus venire Florentiā, scilicet ut auxilio essem huic suæ dilectȩ; quæ caritate erga me mota, sciensque nullum mihi certum hospitium esse, curavit mihi, a D. Lucretia sorore sua, tunc forte in urbem regressa, dari claves domus ipsius in vicinia, unde quotidie accedebam ad audiendam infirmæ Confessionem, sæpeque ministrandam Eucharistiam, de consensu supradictorum RR. PP. Magistri Raphaelis & Fr. Alexandri i: neque multo post transivi, & habitationem meam sumpsi in ipsamet ejus domo, & ibi mansi usque ad beatum ipsius obitum.

IX

[15] Pectus dilectæ istius animæ sancta ardebat caritate erga Deum & proximum: [quæ ad opera misericordiæ effusa,] & quoniam per signa exteriora cognoscitur affectus interioris propensionis, satagebat quantum poterat, nec ullam cujusquam noverat tribulationem aut afflictionem, cui non curabat subvenire; ipsimet sibi necessaria subtrahens, quin & sanguinem proprium libenter impensura: cumque aliud non posset, rogabat eleemosynas, pro dotandis ad monasterium vel conjugium puellis, vel egentibus vestiendis. Hoc autem in opere caritatis, aliquo eorum utebatur, de quorum prompta ad sibi obsequendum voluntate securior erat; atque ut plurimum mihi mandabat coëmere quæ necessaria videbantur, seque impendebat ac superimpendebat totam in auxilium aliorum. [obsequentes etiam sibi feles habet:] Igitur pro sua benignissima indole redamabatur ab omnibus, etiam irrationabilibus animabilibus: &, quemadmodum sæpe vidimus, ipsæmet feles monstrabant signa compassionis in suis malis. Unde contingebat aliquando, ut cum, domesticis in aulam domus aliove digressis, sola esset relicta inter gravissimos cruciatus, ipsæ apud eam remanerent, cibi potusque immemores; & videntes quod nullus ad juvandam ipsam adveniret, ibant & requirebant aliquam ex familiaribus mulieribus, & mordicus per vestes inferiores apprehensam trahebant, quoad intelligeret infirmæ opus esse re quapiam, sibique ad ejus cubiculum eundum; ubi quandoque reperiebatur tam ægra, ut continuo videretur expiratura. Alias vero eædem bestiæ deferebant ipsi carnes aliosve cibos k, volente ostendere Domino, quod omnia subjecit sub pedibus ejus, qui omnia ipsius amori posthabet; quodque obediens imperio suæ sanctissimæ voluntatis, obedientes sibi habeat creaturas universas. Ita de tigribus, ursis, leonibus, aliisque ferocissimis animalibus

legimus, quod in Sanctorum Sanctarumque variarum obsequium mansuetas se velut agnos exhibuerunt, adeo nihil eis noxiæ, ut creaturarum quoque rationabilium caritatem ministerii promptitudine superarent. Atque hinc intelligi potest, quantum benedicta ista anima diligeret Crearorem suum.

[16] Equidem pro eo quo in domo ejus mansi tempore, [nihil nisi ex obedientis agit,] testari possum coram Deo & hominibus, quod præ magna sua humilitate nihil unquam volebat præter sanctam obedientiam: semperque dicebat mihi, Pater, si placet tibi, vellem hanc vel istam caritatem exercere. Quamquam autem ego solebam respondere, Fac quidquid tibi inspiraverit Deus, istæ enim eleemosynæ, cum pura intentione fient, semper bene impendentur; tamen si obveniret præsens aliqua necessitas, me forsan absente, mox ut redieram dicebat mihi, Pater hanc vel istam caritatem feci; quod licet tibi probari sciam, ipsum tamen dico, quia volo omnia facere per sanctam obedientiam: quidquid enim Dominus nobis contulit, cum suis pauperibus commune esse voluit dicens, Quod uni ex minimis meis fecistis mihi fecistis. O Animam benedictam, de qua veraciter dici potest, quod jam inde a ventre matris tuæ sociata fueris virtute caritatis ac misericordiæ, eaque tecum semper crevit; quæ vitam totumque sanguinem libenter erogasses, mente recolens istud Redemptoris, alteque penetrans, Quia melius est dare quam accipere. Ideo dicebat, Adeo liberalis Jesus fuit in donando, ut non solum homini largitus sit res omnes creatas, sed præ omnibus seipsum expendit in munus & eleemosynam: poteratne vero aliquid amplius aut pretiosius? O si hæc veritas de liberalitate divina, perfecte intelligeretur a mundo! non nisi caritas, amabilitas atque dulcedo inter creaturas inveniretur: nemo auderet, imo nec cogitaret proximo nocere vel in re minima: & hoc cor ipsius eviscerabat.

X

[17] Erat hæc bona Mater, semper, ut ita dicam, in actu sanctæ humilitatis & obedientiæ, [ac ne corpus quidem in latus commovet,] & mens ejus diu noctuque meditabatur exemplum harum præstantissimarum duarum virtutum, mundo relictum a sanctissimo Salvatore. Et quia de ipso scriptum reperitur, Erat subditus illis; sanctus vero Paulus ait, Humiliavit semetipsum factus obediens usque ad mortem; conabatur, quantum sibi possibile erat, ad ejus imitationem se exhibere obedientem, absque contradictione vel minima. Specimen unum, inter multa alia, hoc sit. Cum vice quadam, variis afflicta symptomatis maximisque doloribus, nec locum nec modum inveniret permanendi in lecto propter excessum cruciatuum; miserunt domestici ejus & venire rogaverunt R. D. Raphaelem, Rectorem S. Romæi Confessarium ejus. [quiescere a Confessario jussa.] Hic adveniens salutavit eam, cum eademque locutus, post aliquantam cohortationem ipsi impensam, discedens dixit: Soror Maria, audi, quiesce, dataque benedictione abivit. Ipsa vero supra ipsum in quo tunc jacebat latus ita se firmavit, in nullam sese partem commovens a vespera usque in mane, ut facile appareret, quantum in ipsam posset obedientiæ virtus: quippe quæ ante mandatum istud, æque ac alias sæpe, numquam potuerat conquiescere. Quod animadvertentes domestici, accersito iterum mane D. Raphaele, rogaverunt ut ei licentiam daret pro arbitrio se commovendi ac revolvendi: quemadmodum mox incepit facere, ostendens quod solius obedientiæ sanctæ beneficio vincere potuerit omnes illius noctis inquietudines; & consequenter multas sibi coronas acquisiverit. O sancta virtus, quam speciosi sunt fructus tui! vere beatus quiscumque te possidet.

ANNOTATA.

a Alexander addit, quod obtinuit facultatem, ut istic cum bona gratia Superiorum dici sibi Missa posset, eaque ad mortem est usa, ut etiam ex subsequentibus patet. Idem Alexander cap. 1 addit quod solita fuerit in die Natalis Domini, præsepium super altari, componere, & pro diversitate solennitatum in variis figuris vel reliquiis ipsum ornare.

b Ergo istiusmodi Professio non complectebatur votum absolutum, ne quidem simplex, sed solum habebat vim firmi propositi, externo actu ad Dei honorem indicati,

c Annuntiatæ ecclesia, Florentiæ celeberrima, a Patribus Servitis tenetur, eisque originem suam debet; de qua, & miraculosa ibi imagine, vide Gianium in Annalibus sui Ordinis.

d Ipse Alexander cap. 6 hæc describens, ait, tempus fuisse fructuum, quorum tamen sibi oblatorum gustare nihil voluit, sed solum petiit aliquantulum cicerbitæ, quæ tunc forte inventa non est. Est autem Cicerbita, herba ex Lactucarum genere: Latini Græco nomine Sonchum vocant.

e Ne die uno omnia hæc loca putem adita, facit Alexander, dicens, quod per aliquot menses sic foras ire perrexit; & quidem tam facili gradiens passu, ac si summis dumtaxat plantis incederet.

f idem ait, fuisse D. Augustinum tunc Rectorem Parochiæ Burgi S. Laurentii, & hunc ipsum casum narrat. Mugellum Topographica Hetruriæ tabula nusquam ostendit: sed Ferrarius in Lexico Topographico docet regiunculam esse inter Apenninum & Arnum quam Seva rigat, & trans hunc notat tabula Burgum S. Laurentii, 14. p. m. Florentia ad Septemtrionem. Villanius in Hist. Florent. sæpe Mugelli meminit.

g Idque per annos circiter viginti duos, inquit, Alexander cap. 7, atque adeo res hæc contigit an. 1555.

h Cathedralem ecclesiam, antea S. Reparatæ dictam, anno 1411 hoc nomine appellatam esse ex decreto publico, docet Scipio Admiratus lib. 17.

i Absque hoc Dei servo, inquit Alexander, non potuisset ita frequenter usurpare Sacramenta: non enim ei præbebantur a Fratribus plusquam semel in hebdomade, saltem ordinarie. Quamquam enim Generalis Magister Ordinis Stephanus Ususmaris (creatus anno 1553 Romæ) dederit mihi licentiam, ut Sor. Mariæ ad ejus beneplacitum ministrarem Sacramenta; tamen quia Conventus noster ejusque domus longo distabant intervallo, & aliis ex causis pluribus difficulter id fiebat … Quoties tamen ægram visitabam, semper ipsa mihi confitebatur; confessa autem, decussatis ante pectus brachiis, veniam a me humiliter postulabat.

k Idem narrat, quod die quadam, cum domestici mensæ accumberent, in aula satis remota ab infirmæ camera; felis, nemine observante, abstulit grandum caseum, & portavit ad Sor. Mariam; quæ ipsum requirentes inclamans, eum illis exhibuit.

CAPUT III.
Patientia Mariæ etiam externis vexationibus probata, mira ad afflictos consolandos gratia.

XI

[18] Mirum non est, si Dominus hanc dilectam suam transire voluit per ignem & aquam, affligendo ipsam in anima & corpore, ut deduceret ipsam in refrigerium, plecteretque ipsi coronas immarcescibiles in æterna gloria. Quod si dæmonis propositum fuit illam prosternere,

sternere, voluntas Dei erat eamdem purgare tamquam aurum in fornace: [Patitur suscitatas a dæmone obtrectationes,] atque in suo lumine faciebat ipsam & cognoscere & superare quascumque tentationes. Fecit igitur dæmon quantum potuit ut debellaret Christi sponsam, suscitavitque murmur & famam in populo, quod in ædibus Sororis Mariæ Bagnesiæ fierent synagogæ & conventicula; quamvis ipsa a talibus prorsus alienissima semper fuit, omnemque a se conversationem mundanam excluderet; quemadmodum ego, tam familiariter ipsa usus, certissimo possum affirmare. Eo autem progressa est dicacitas malignantium, ut etiam extra civitatem ejusmodi rumor vagaretur. Cum ergo Aretii esset R. P. Fr. Hieronymus Bartolini, taliaque audiret dici; ipse, qui illi optime afficiebatur, ea sola causa Florentiam venit, ut certius exploraret omnia; &, num quid veritatis sermonibus istiusmodi subesset, quam cautissime indagaret: quapropter, ad suum S. Marci Conventum hospitio sumpto, curavit quam crebrius posset diversis occasionibus & horis ad ipsam ingredi diebus aliquot continuis, largo temporis spatio apud ipsam commorans. Istis autem transactis, [quarum falsitas retegitur,] cum nihil videret alicui suspicioni fundandæ idoneum; statuit ipsimet indicare, quod, pro suo erga eam singulari affectu, Florentiam accurrerit, & quia ejus animæ cupiebat bene. Et scias, inquit, Soror mea, quod ego de te audivi tam multa prorsus ingrata & insulsa dici, ut quietem capere nullam potuerim, quoad ipse coram agnovissem falsa esse quæcumque mihi relata de te, Deoque hac de causa gratias ago. Illa vero, consueta sua cum humilitate & comitate, gratias vicissim ipsi egit, quod sui respectu tantum sumpserit incommodi; seque commendans sanctis ejus orationibus, oravit, ut pergeret animæ suæ curam gerere. Quod ille promittens, & sancta sua benedictione communiens ægram, adhortabatur porro pergere in casto Dei timore, neque dubitaret quin dæmon confusus aliquando recederet.

[19] Hic tamen sibi non defuit, quin alio quoque modo ipsam tribularet, [Sustinet ancillam proterve imperare solitam,] mediante famula quadam, annos viginti quatuor domi ejus commorata: quæ erga miseram ægrotam perquam ferociter agens, absque ulla ejus reverentia & compassione, multam ei patientiȩ materiam subministravit. Si enim quandoque poterat levare se aliquantulum, pedibusque incedere per domum, imperabat ipsi tamquam famulæ suæ, vel velut mancipio. Ut autem ad ejus mentem Sor. Maria exequeretur mandata, divinandum fere erat misellæ, ita aspero erat morosoque ingenio. Res autem eo processit, ut etiam ipsi foras egredienti comportaret ligna & aquam hauriret, aliaque ministeria præpararet, ne domum redux jurgaretur acerbius. Accidit quin etiam vice una, ut corruens misella cum plena hydria pedem sibi distorqueret, unde longo tempore male habuit. Quod si tantis gravabatur doloribus ut omnino surgere de lecto nequiret, & illa regrediens nihil eorum quæ imperaverat factum inveniret; sus deque vertere velle omnia videbatur, ita universam domum implebat clamoribus, & suæ rabiei spumam eructans instar aspidis aut basilisci, horrorem incutiebat audientibus convitia ejus & maledicta. His si reponere quidpiam audebat misera, vel lenire furorem ejus verbis quamvis dulcibus; [etiam ægræ ac decumbenti.] magis illa exasperabatur, nec audire omnino loquentem volebat; adeo ut nihil aliud remedii esse videnti, opus esset sinere illam quæ vellet dicere; positisque in crucem ante pectus manibus, hoc solum ex ore ejus audiretur, Rogo per Dei amorem ut mihi ignoscas a.

[20] Simili cum humilitate & mansuetudine erga omnes secum agentes utebatur, ad eorum corda emollienda pacandaque. Id die quadam experta est mulier, cameram ejus ingressa, cui plurima contulerat beneficia. Cum enim hæc tota æstuaret iracundia, contra aliam a qua se læsam existimabat; [Aliam alteri implacabiliter iratam,] ipsamque cohortaretur bona Mater offensam remittere, pro Dei amore, tam libenter nostra nobis delicta remittentis; respondit illa; Ain' tu, ut ego ipsi condonem injuriam? velim equidem, si possim, cor ejus viventis devorare. Quia autem illa, rogata non sic loqui, sentire se reprehensam videbatur, magisque excandescere; necessarium credidit ȩgra de lecto surgere, in quo semper vestita jacebat; atque ad pedes ejus media in camera provoluta, de genibus veniam postulare. [humiliter placat.] Quamvis enim nihil ei dixisset nisi dulce ac salutare, volebat tamen hac sui humiliatione verborumque lenitate frangere duritiam iracundi animi, & reparare injuriam Deo factam, quam solam gravissime sentiebat. Experientia autem docuit, quod similibus casibus obvenientibus, tantum ex iis doloris & pœnæ soleret haurire, ut dirissima plerumque symptomata consequerentur; tremente non solum lecto ejus, sed cubiculo toto; ipsæque nolæ, ad lectuli tigna appensæ, ex vehementiori illo motu, sonum reddere audirentur. Cum vero homines tantæ duritiei appellebant ad ipsam, [Dei offensas gravissime sentis.] consueverat dicere: O Domine mi, quomodo fieri potest ut tantopere offendi te videam, neque cor mihi crepet? potius obsecro, Jesu mi, ut mori me facias quam istud cogar sustinere: quod si ego impedire possim, bene collocatam putarem etiam ipsam vitam: atque ista dicens, disperire & præ zelo consumi videbatur.

XII

[2] Solebat insuper Dominus dilectam hanc suam certis temporibus specialius visitare, [Majoribus festis magis cruciatur;] immittendo eidem novos cruciatus; atque ordinario, qualibet sexta feria, per hebdomadam sanctam atque Paschalem totam, in festo suæ admirabilis Ascensionis, atque in festivitatibus Deiparæ Virginis, aliorumque nonnullorum Sanctorum; specialium Patronorum suorum. Quamquam autem iisdem temporibus quoad corpus magis afflicta cernebatur, interius nihilominus corroborabatur; cum dilectus suus illius animæ impertiretur delicias paradisi, corpori vero eamdem præberet escam, qua satiabatur ipse in hac mortali vita degens. Quoties ergo solito pejus habere ipsam videbant domestici sui, consueverant dicere, id mirum non esse, quia tale esset tempus, vel talis aut talis appropinquabat solennitas. Ipsa nihilominus, [gratias sibi collatas occultas;] ut erat prudens, discreta & humilis, omni modo satagebat abscondere Dei gratias & dona sibi collata; adeo ut qui ipsam penitius nō cognosceret, numquam ad ea animum advertisset. Hinc persona quædam, ipsi valde familiaris, dixit: Qui Sororem Mariam ex vultu dijudicaret, mulierem ceteris similem putaret: nos autem, qui eam intimius novimus & cum ipsa versamur quotidie, facile intelligimus omne ejus studium ad interna rapi, solumque eo tendere ut Deo placeat quam maxime, nulloque alio respectu duci in actionibus suis.

[22] Rogata subinde salutare monitum aliquod dare, si aderam ego, Patrem, inquiebat, interroga: [rogata, aliis salubriter consulit:] importunius vero instantibus respondebat; Confitere frequenter, & cura ut Confessarium invenias prudentem ac bonum, qui te doceat orationem instituere; dicatque tibi, ut erga Deiparam devote te habeas, dicendo, Maria mater gratiæ: tempus æstimes, neque illud vel occasiones bene agendi de manibus elabi sinas: quam minimum potes converseris cum hominibus, multa enim conversatio

evagari facit animam. Nam si ipsa in solitudine difficile est mentem Deo unire, quomodo id fiet inter tumultus strepitusque mundanos? Proinde noli esse solicitus ut mundus te cognoscat: beatus enim erit, qui nihil curabit mundanarū rerum; qui autem hoc posset observare, o quantam pacem quietemque obtineret.

XIII

[23] Porro qui non est in aliqua scientia exercitatus, qui poterit alios eam docere? Cum ergo bona Mater nostra, [mœstos efficaciter solatur,] in schola divini Magistri erudita, perfectamque edocta patientiam, eamdem tamdiu exercuerit; quid mirum si facile eam quoscumq; discere volentes doceret? Quoties ergo afflictum aliquem solari volebat, exhortabatur eum omnia Deo committere; semperque oculum mentis intendere in eum, qui numquam desereret sperantes in se, suæque bonitati fidentes, ac pro amore suo patienter aliquid sustinentes. Et hæc dicens ita accendebat cor audientis, ut facile appareret per ipsam loqui Jesum, oculis ejus Angelicum in modum rutilantibus potius quam humanum. Postea, inquiebat, cognoscetis, quam bene feceris totum te resignando in Deum: qui cum sit clementissimus pater tuus, teque amore prosequatur infinito, quomodo tui rationem non haberet? Interea, qui vultum loquentis intuebatur, non poterat non particeps esse lætitiæ, qua tanta puritas redundabat interius. Scio ego, & a quadam seculari persona audivi sæpius locisque diversis, quod vel solo aspectu illius, ad omnem honestatem, modestiam ac puritatem incitari se sentiret; tantumque exinde roboris auxiliique spiritualis perciperet, ut non putaret parem se esse reddendis Deo pro tali beneficio gratiis b.

[24] [etiam cum præ morbis fere loquela careret.] Si quando, pleuriticis aggravata cruciatibus, plus solito laborabat in formanda voce, eique supervenisset urgens quædam exercendæ erga proximum caritatis occasio; videbatur subito restitui sibi; certaque cum gratia ac modestia incipiebat sic loqui, ac si nihil mali pateretur. Atque in hujusmodi sancto colloquio effervescens tota inflammabatur facie: in qua cum lacteo candore certans rosarum purpura, faciebat eam videri quasi annorum viginti puellam; ita ut omnes mirarentur, vehementerque ædificarentur, videntes gratiam isti benedictæ animæ divinitus infusam. Considerare hȩc solitus Medicus ejus D. Franciscus Rugerii de Aretio, dicebat sæpius; Quoties cum aliis medicis convenio, eisque narro infirmitates Matris Mariæ, gravissima ejus symptomata, morborumque genera, ac modicum cibum; & inter ea ipsam non consumi dico, sed post tam diuturnas infirmitates adhuc loqui ut plena sanitate fruentem; obstupescunt illi scilicet; Ast, inquit, non ego, tanto tempore cum ea versatus: dico enim absolute, id esse opus dexteræ Excelsi; & quod Deus ipsam nutriens sustentansque, robur eidem largiatur.

XIV

[25] Idem Creator, qui hominem ex anima & corpore coagmentavit, [Eucharistia sumpta magis quamcibo sustentatur.] utrique sic providit alimentum suum, ut, propter utriusque intrinsecam unionem, aliquando contingat alteram partem ex alterius nutritione participare, conservarique & sustentari; quemadmodum apparuit in S. Maria Magdalena, S. Catharina Senensi, aliisque sexus utriusque Sanctis, secundum æternæ suæ sapientiæ beneplacitum. Accidit ergo etiam huic bonæ Matri, ut cum Medicus inter alia multa eidem præscripsisset sirupos quosdam, valde mane sumendos; illaque, jam diu solita revomere quidquid cibi sumebat, propterea non auderet communicare prius quam istos sumeret, itaque per triduum sacro isto Epulo abstinuisset; cœperit adeo debilitari, ut videretur appropinquare morti. Hoc cum observasset Medicus; Non sic, inquit, volo ut agas, Soror Maria: sed sirupos illos sumes quam tardissime poteris, etiam usque in meridiem dilatos; quando vel tunc adeo modicum comedis, ut dici possis semper esse jejuna. Nos vero idipsum experti, sæpius manifeste comperimus, quod Deus ipsam potius cælesti illo Pane quam alio cibo quocumque sustentaret.

XV

[26] Voluit quoque Dominus eamdem semper occupatam habere pio aliquo exercitio, [Accedens ad eam desperabundus quidam,] exteriori vel interiori, præter ordinariæ patientiæ, tenorem inter tot mala doloresque. Contigit itaque die quadam, ut ad ipsam visitandam accedens Joannes de Prato, notus ac familiaris suus, deduceret secum hominem afflictissimum multisque vexatum tentationibus, cujus ipsamet facies meram spirabat amaritudinem animi. Cumque illi, salutata Maria, sessum se composuissent supra lectulum, lecto ejus adstantem; animadvertens Soror Maria pauperculi istius afflictionem, cœpit cum solita sibi humilitate atque prudentia pauca verba profari; quæ ille audiens, Vellem, inquit, solus cum sola loqui verba quatuor. Tum assurgens Joannes abiit in aulam domus, & D. Camilla soror Mariæ, [placideque auditus,] in camera remanens, ad partem se recepit, sublatis secum forficulis, quibus inter suendum utebatur. Quod ille intuens; Recte, inquit fecisti eas auferens: quis enim novit, an iis ipse me occisurus non fuerim, aut aliud grande malum patraturus; usque adeo scilicet totum occupaverat tentatio, qua pulsabatur. Sedente ergo illo supra lectulum, ipsa in suo stratu recubans, seque (ut postea retulit) pene solam circumspiciens, facto Crucis signo recolligere sese studuit, eo quod formidaret insolitum aliquid incongruumque audire. Quamquam enim per Dei gratiam habebat simplicitatem columbæ, satis tamen prudentiæ sapientiæque tenebat ad cognoscendas fugiendasque diabolicas insidias: [mentis recipit serenitatem.] quia nulla curiositate movebatur, ut aliquid ad se non pertinens sciret audiretque; dicere solita, Quod nescit quis, de eo non cogitat. Clausi, inquit, ut potui, externos internosque sensus, & fecit me respondere Deus quæ nesciebam nec intelligebam. Pauper autem iste cœpit sibi restitui, & veluti a gravi somno experrectus præ jubilo interiori ridere. Hoc animadvertens in cameram redux Joannes, Rides? inquit: at ille, Rideo enimvero, & grandem ridendi causam habeo. Hujusmodi vero casus acciderunt plures: & oportuisset lapideum esse cor, quod ad dulcissimos sermones Mariȩ nō emollesceret: & tamen non potest verbis explicari ei qui pati non didicerit, quam continenter illa gemeret sub torculari tribulationum, pauperiei, & aliorum incommodorum. Hortabatur omnes ad contemptum mundi, utque se Deo traderent; & hoc tanta cum energia verborum, ut appareret per eam loqui Spiritum sanctum, qui in ejus facie oculisque eam accendebat flammam, qua posset corda se audientium accendere. Intelligebat nempe penitus, quam caro steterint Deo animæ hominum; ideoque tanti faciebat tantumque laborabat pro earum salute, ut exprimi id nulla oratione queat.

ANNOTATA.

a Alexander addit: quod huic famulæ, a familia emigranti, prædixit Maria, quidquid ipsi eventurum erat; prout, inquit, vidimus & audivimus paulo post conjugatam, ac deinde mortuam, haud multum lætitiæ in mundo expertam.

b Idem ait: Fr. Hieronymus de Porenta Conversus noster, prima vice qua illuc a me deductus est, asseruit mihi, maximo suo cum solatio & absque

fastidio ullo mansisse. Imo idem Frater aliique semel ipsi locuti, desiderabant sæpe revisere illam, iterumque ejus alloquio perfrui.

CAPUT IV.
Prudentia, castitas, sobrietas, & discretio Mariæ; item frequentis Confeßionis usus.

XVI

[27] Sæpius solebat dicere; Jesu mi, da gratiam ut me servem alienam ab omni creatura, neque curem aut quæram cognosci ab aliquo: [Visitata a Magni Ducis uxore Ioanna,] tu solus mihi sufficis, tu me cures, te si habuero nihil mihi deerit. Cum autem primo anno venisset Florentiam Serenissima Principissa Joanna a, & in die Parasceves post prandium ipsam visitans, mediam circiter horam illi esset collocuta; negari quidem non potest quin ipsam libenter viderit, complacens sibi in bona illius & honorata gratia; sed considerans, quod si eadem continuaret visitationem suam cum tanto virorum ac mulierum comitatu, causare ipsi posset aliquam distractionem; quamvis illam fuerit multa cum amoris demonstratione allocuta, nihilominus dixit; Jesu mi, da mihi hanc gratiam, ut ipsi numquam veniat desiderium huc revertendi. [impetrat ne sæpius ea redeat.] Obtinuit autem piæ orationis effectum; quamvis sæpe redierit timor, ac singulariter vice quadam, cum præcurrens lancearius unus nuntiavit Principissam venire; sed superveniente quodam impedimento non est reversa, & ipsa tenuit quam desideraverat quietem & pacem.

XVII

[28] Anno MDLXVIII die V Junii tam copiosus imber decidit, [Inundationem formidatam precando avertit.] ut vehementer metueretur exundatio fluminis: nam adhuc in memoria hominum versabatur, quod anno MDLVII factum erat in Vigilia sanctæ Crucis, quando diluvium ingens toti Florentinæ civitati attulit damnum inæstimabile. Ipsa ergo, ardenti caritate impulsa, preces supplicationesque continuabat, cum lacrymis dicens; O Jesu mi, ne quæso respicias peccata nostra: quod si omnino decretum est nobis istiusmodi plagam immittere, sit ea saltem ad correctionem, ut animæ, incomparabili pretio sanguinis tui redemptæ, non pereant: hoc enim unice & super omnia desiderabat, & in cunctis occasionibus demonstrabat viscera plena caritatis versus Deum & proximum.

XVIII

[29] Inter alios Medicos unus fuit, natione (ut puto) Francus, [Multiplices simul morbos tolerat,] qui ipsam visens: & mala, quæ patiebatur gravissima considerans, dixit, O misella, multum pateris: nam præter ægritudines alias, nervorum spasmo & asthmate laboras; magnoque ac præsenti Dei auxilio tibi opus est, ut ea valeas tolerare; & ipsam qua potuit ad patientiam animavit. Quod autem asthma attinet, ejus causa non poterat manere absque lumine: si vero contingebat noctu lucernam extingui, oportebat confestim eam reaccendi; videbatur enim mox expiratura. Toto ægritudinis tempore plurimum passa est per pharmaca & remedia, ex mandato Medici adhibita, puta plurium generum balnea, oleagina, vinacea, aliaque similia, nata movere compassionem intuentium b. Cumque subinde ipsi diceretur; Viden', misella, quantis in tormentis sis? compatior equidem tibi, &c; respondebat illa: Nam quid vultis ut faciam? Oportet obedire, & habere patientiam cum Dei auxilio, in cujus sanctissimum beneplacitum totam me resigno. Subinde vero dicebat; O Jesu mi, releva me aliquantulum per tuam misericordiam, [tota in Dei beneplacitum resignata.] si placet, & per merita sanctissimæ Matris vestræ atque omnium Sanctorum paradisi; non autem propter merita mea, quæ nulla bona habere me scio, sed mala dumtaxat. Quod si necdum satis dolorum patior, amplius adde: sed auge patientiam, ut ne te offendam. Et in his tantæ admirationi erat omnibus simul atque ædificationi, ut Medicus diceret; Quando habeo visitandos ægros qui dies numerant, dico illis, Recogitate infirmam Sororem Mariam Bagnesiam, tot jam annis atque inter tot dolores affixam lecto, & servantem nihilominus patientiam suam, proponens ipsam omnibus in exemplum.

XIX

[30] Solebat hæc anima sancta, castæ virginitatis amore accensa, sæpe dicere: O Jesu mi! [Castitatem maximi facit,] quantum tibi complacuisti in odore hujus sanctæ virginitatis; qui ut majorem decorem ei adderes, ipsamq; redderes magis gratiosam, eamdem tibi elegisti, virginalem statum assumens, & ex virgine nascens, simulque omnis perfectionis complementum cum eo titulo suscipiens. Ea propter, Jesu mi, non possum tibi satis dignas laudes, nec congruas reddere gratiarum actiones, quod mihi inspiraveris ut talem statum amplecterer: concede mihi ut eumdem conservem: quod si possem efficere, ut universȩ creaturæ cognoscerent eminentiam perfectionis ejus, sicut ego per gratiam tuam cognosco & intelligo, quanto studio eumdem requirerent eligerentque! Hæc autem tanto cum affectu pronuntiabat, ut ipso in vultu ejus resplendere videretur sancta virginitas: neque tantum appropinquando eidem, [& alios ad ejus amorem provocat.] fragrantia odoris sui; sed intuendo etiam ipsius purissimos ac rutilantissimos oculos, agnosceres ipsam puritatem, sedem sibi in illis domiciliumque fixisse. Omnes enim provocabat ad amorem puritatis; nec defuit qui diceret, quod quisquis vel eam aspiciebat, vel propius ipsi accedebat, sentiebat accendi in se desiderium virtutis istius, quam illa tanti se facere demonstrabat, & æternæ bonitati acceptam esse docebat c.

XX

[31] Dici etiam potest, quod tota venerandæ hujus ac bonæ Matris vita, jugis fuerit Quadragesima: [Cibo parcissimo & quasi nullo utitur,] nec unquā potuisses vere dicere, Prandit aut cœnavit Soror Maria. Res quantulacumque ei sufficiebat; neque cibi ejus quantitas eo pertingebat, ut vel uni aviculæ nutriendæ quodammodo censeri posset satis fore. Duæ buccellæ panis, & una alterave adhuc viridis uva, cum modicissimo potu, tota ejus refectio erant: subinde etiam bono temporis spatio aliud non masticabat quam quatuor cappares, acinos, aut pomi grana, necdum matura, quæ ipsi præparabantur, ut saltem aliquid manducare videretur. Cum autem ipsi diceretur, Oportet omnino, Soror Maria, ut tantillum comedas; gratiose respondebat; Videtis, ut minutiæ quælibet mihi sufficiant. Etenim affixa lecto & parum admodum dormiens; [in eoque multum se mortificat,] digerere nequirem si plusculum comederem, mihique nocerem. Verosimile est tamen quod etiam in hoc mortificare se studeret; cum enim solam esse se crederet, sæpe audiebatur seipsam sic alloquens; O gulosula, gulosula; tu quidem hoc vel illud cuperes habere, sed non habebis: itaque contingebat, ut quando Soror ejus ipsi vellet aliquid diligentius conditum apparare; semper id, sic permittente Deo, vel adustum vel semicrudum inveniretur; adeo ut, sicut illa dicebat, cogeretur vel invita mortificare se; quando autem accidebat quidpiam bene conditum inferri, subeunte mox nausea illud recusabat. Voluit quidem Deus, ut in modico illo cibo variaret sæpe; semper tamen quidquid id erat, exigui nutrimenti ac pretii censebatur; puta acetosæ herbulæ, cappares, olivæ, ac similes reculæ, quæ subinde ipsi sapere videbantur, [Discrete tamen.] alias autem nec visui quidem tolerabiles esse d. Quandoque ei dicebatur, Si vestro essem loco, conarer & experirer comedere quidlibet, ut me sustentarem; manduca quidquid potes; respondebat

illa, Nolo tentare Deum, mihique ipsi ultro nocere: si porro aliquid mihi sinistri eveniat, saltem carebo remorsu conscientiæ, quasi causam ipsa dederim. Vultisne ut experimenti causa mihimet noceam? quid autem si tunc deficeret me patientia? Vos videritis quomodo mala vestra feratis; mihi siquid sinistri accidat, auxilio erit Deus; sed nolo ipsa illud mihi accersere, ne peccem. Itaque licet mortificationem amaret, adjungebat tamen mortificationi prudentiam, ne Deum offenderet, volens se quantum posset, divino beneplacito conformare.

XXI

[32] Dulcis adeo atque benigna, quin etiam ex natura tam hilaris erat, [Solatur mœstos,] ut vultu semper in risum composito appareret, nec ferre posset si quis melancolicus conspiceretur aut conturbatus; dicebatque, Veni huc ad me: quid est tibi? noli sic esse. Trade te Jesu, qui est vera lætitia, venietque in cor tuum, teque faciet jubilare. Cogita tantisper Paradisum, si velis abigere mœrorem omnem: nec dubita, quin tædia laboresque & ærumnæ quæcumque finem sint accepturæ. An putas quod semper mansura sim in hoc lecto? Nequaquam. Si enim hic patimur, habebimus præmium in cælo multiplicatum, & nulla ætate finiendum. Quapropter committe teipsum Deo, absque ambiguitate, absque formidine. Atque hæc dicebat tanta cum efficacia, ut corda audientium penetraret, & omnes confortaret ac solaretur.

XXII

[33] Sacramentalem Confessionem iterabat quotidie, & aliquando pluries prout sibi credebat expedire, [Frequentius confiteri solita,] & facultas a Domino ad id præbebatur: si autem subinde, causa alicujus caritatis vel alio respectu, non posset eam facere, etiam dies continuos aliquot absque illa transigebat, tempori se adaptans; bonum vero accipiens de manu. Domini, cum offerebatur occasio, ad quod per Dei gratiam semper prompta inveniebatur & voluntaria. Dum ergo videbat opportunitatem temporis & Confessarii, recurrebat mox intra se; & interiorem animæ statum circumspiciens, semper mentis oculum in hoc fixum habebat, ut Confessionis faciendæ causa nulli quidquam crearet incommodi, puta cum aliquid in camera sua faciendum erat, vel eo quantocius inferendum; promptior ipsa tolerare incommodum, quam cuiquam facere. Subinde autem dicebat: [non tamen scrupulose ad id importuna,] Præstolemur nonnihil, cum scilicet videbatur ei, quod expectabat aliquis vel pulsabat ad ostium. Quod si res ipsam non attinebat, neque ab ea responsum expectabatur, intendebat animum Confessioni parandæ: sin autem responsum exigeret caritas vel utilitas aliqua proximi, nihil illud cunctabatur reddere cuicumque petenti. Nec enim in hoc erat ullo modo scrupulosa; sed occasiones omnes apprehendebat oblatas, secundum Domini sui sanctissimum beneplacitum. Dicebat enim; Bonum est Confessio, & istud etiam bonum quoddam est; una caritas non corrumpit alteram; expectabo in vesperam, vel usque dum commoditatem confitendi Deus dederit: quin & cœptam Confessionem interrumpebat facile, cum res id postulabat.

[34] [humillime de levissimis quibusque nævis se accusat.] Faciens deinde Confessionem, si ego, id de quo se accusabat considerans, interloquerer ac dicerem: Scio quomodo te habeas, tu per Dei gratiam nullam in eo culpam sustines; respondebat illa; O si talis essem, qualis deberem, non sic ageretur! Ego opus habeo misericordiam a Deo postulare, meȩque exiguæ caritati imputare culpam, quia pro ista persona non oravi sicuti debebam. Tum prosequebatur usque ad finem humilem ac devotam formulam Confessionis suæ, dicebatque mihi, Tu, qui mihi adstas & vides fere omni hora dici, si quando in aliquo deliquisse me notaveris, dicito id mihi per Dei amorem; concludebat autem his vel similibus verbis; In istis aliisque rebus si quomodo offendi Deum, vel animam meam, aut proximum meum, dico culpam meam; quodque ea ipsa quæ confiteor peccata, non confitear cum eo dolore pœnitentis animi quo debuissem, propter exiguum amorem quem fero Jesu meo. Expleta sic Confessione, præparabat se ad audiendā Missam; tum eamdem audiebat cum maxima devotione ardentiq; suscipiendæ Communionis desiderio; quam suscipiebat, uti dictum est, quotidie mane.

ANNOTATA.

a Joanna, Ferdinandi Austriaci Imperatoris filia, Francisco Magno Duci nupta an. 1565.

b Alexander cap. 10 ait: Interrogabat illa sæpius, Debeone huic meo corpori tot medicinas adhibere? Cui respondebam, debere; quia Deus medicinas ordinavit ad nostras necessitates.

c Idem cap. 9, Contigit aliquando, inquit ut persona quædam conditionis non vulgaris, vultum ipsius dum in ecstasi esset pulcherrimum, manu contingeret: quod postea intelligens acerbissime tulit; alioqui in iis quæ miseram carnem attinent tam innocens, quam duorum vel trium annorum infantula.

d Ibidem præmittitur; quod plurium ciborum, etiam extra domum in platea existentium, odore cruciabatur: itaque accidisse, cum quidam aforis cucumerem manducarent: inde enim graviter cruciatam fuisse.

CAPUT V.
Tentationes toleratæ, ecstases occultatæ, mala aversa a proximis.

XXIII

[35] Ad longas infirmitates doloresque gravissimos, & symptomata quæ continuo patiebatur, accedebant variæ tentationes a dæmone; ita ut diceret: Videte, quomodo diabolus, [Tentatur a dæmone, quasi morbi sui imaginarii sint.] in ipso urgentissimorum cruciatuum æstu, maxime & supra modum me tentet; persuadere mihi volens, nullum esse malum meum sed meram fictionem, quodque faciam sicut hypocritæ, fingentes unum pro altero: atque hac ratione multo magis affligor, quam ipsa infirmitate: etenim video me revera ægrotare. Quando autem ipsi dicebam, Tu non deberes illi credere; respondebat: Scio quod non debeam illi credere; sed putas quod hoc me non affligat? Medico autem dicebat, Credin', me revera habere male? & ipse respondebat; Enim vero, credo; & tu credas mihi, quod vere & valde male habeas; cum autem ejusmodi cogitatio mentem tuam pulsabit, scito tunc vel maxime ægram te esse. Sed iste noster adversarius diabolus, ut affligat te, vellet tibi contrarium persuadere. Ego quoque sæpius ipsam interrogabam, dicens; Et nunc quomodo habere te sentis? an bene? Et illa, Nequaquam, Pater: grave enim malum sentio, idemque etiam judicat medicus. Cum autem in majoribus suis doloribus esset, eamque vellemus solari, dicebamus illi: Nunc profecto male habes: & illa, Scio quod male habeam, & benedico Deum, & semper volo benedicere: [aut ipsa energumena:] quando autem cessat illa tentatio supervenit mihi alia, & numquam non aliquod os rodendum objicitur: sæpius autem mihi dæmon dicit, quod insidear ab aliquo maligno spiritu: & licet id

non credam, vexat tamen me: & quando te rogabam, ut me in hac vel illa parte signares, quamquam istic revera pœnam aut dolorem sentiebam, tamen id rogabam propterea. Det mihi Deus gratiam, ut non possidear a dæmone in anima, & hoc mihi satis est.

[36] [quod & aliis erronee persuadetur.] Quodam retro tempore, aliis etiam dæmon persuaserat, Sororem Mariam a spiritu nequam insideri. Quapropter R. D. Raphael, tunc ejus Confessarius, volens rem certius explorare, & illorum errorem confutare; rem contulit cum adm. Rev. Patre N. Gubernatore Sanctimonialium, a Crucula nominatarum, rogans ut secum ipsam dignaretur visere: quod is libenter annuens, assumpsit occulto Reliquias aliquas: dicebat enim, Si energumena est Soror Maria, statim Spiritus sentiet quid feram, seque manifestabit. Pariter ergo ingressi sunt in cameram decumbentis, & prædictus Rev. Pater eamdem salutans, non parum temporis impendit miscendis cum ea sermonibus spiritualibus; data autem benedictione digrediens, atque ad D. Raphaelem se convertens; Utinam, inquit, multæ sic energumenæ essent! mihi enim videtur Angelus e paradiso esse: atque ita remansit tentator confusus.

[37] [De se ipsa humillime sentit.] Nihilominus semper aliquid novȩ crucis experiebatur, facta modo cæca, modo surda, modo in alio quopiam suorum sensuum afflicta, prout placebat suo amantissimo & dilectissimo Sponso a; dicebatque, Orate Deum ut mihi conferat donum patientiæ: graviora enim mereor propter peccata mea. Scio tamen quod dulcis Jesus meus non velit me confundere. Numquid non ita est, Jesu mi? Noli me derelinquere, obsecro, Domine. Nos autem, videntes ipsam in tantis angustiis, dicebamus ei aliquando, O Soror Maria, quam multa mala pateris? Sed illa magno cum spiritus fervore respondebat: Quæ ego facio, mala sunt; non quæ facit Jesus, verum ac summum bonum: nam quod oculis nostris videtur malum, quando ipsum Jesus facit semper est bonum: cumque ipsum agere sinimus, novit intentum a se bonum inde educere. Orate eum, ut det mihi gratiam, ut permittam ipsum semper de me facere suam sanctam voluntatem, nec impediam vel corrumpam opus ejus; & quamquam ipsum damnum possim mihi imputare, hoc idem tamen mihi bonum est, nisi quatenus est a me. Atque hȩc tam humilis sui cognitio, animo ejus perquam profunde infixa hærebat; cum ipsa se miserrimam esse agnosceret, & quidquid haberet boni sibi venire a manu Dei, cui semper agebat gratias & benedicebat.

XXIV

[38] Non solum autem timebat offendere Deum, sed etiam ne aliæ quæcumque creaturæ ipsum offenderent. [Deum timens, aliis eumdem timorem inculcat,] Quare, quotiescumque videbat vel audiebat aliquem defectum alterius, satagebat eum suis sanctis orationibus reparare, & quandoque dicebat, Qui fieri potest, ut homines tam inconsiderate vivant, & absque timore Dei? Cum vero volebat inducere aliquem & exhortari, ad vitam ex Dei timore agendam; ne occasionem daret malo graviori, ipsam se proponebat in exemplum, atque dicebat: Vide quam vellem semper habere Dei timorem præ oculis; qui enim eum sic habet, cavet peccare. Equidem fateor me illum non habere, aut si habeam, non habeo nisi superficietenus: qui autem non timet. Deum, obliviscitur illius: & qui obliviscitur ejus, vide quomodo cum eo agatur. Atque hoc dicens, ostendebat quamdam sententiam S. Augustini, quam sibi fecerat litteris majoribus scribi, ad latus cujusdam Mortis, sibi curatæ a P. Fr. Alexandro. Erat autem hæc sententia, Percutitur peccator propter peccatum suum, ut moriens obliviscatur sui ipsius, qui vivens oblitus fuit Dei. Ideoque subjungebat, Si ego obliviscar Dei dum vivo, considera quid mihi mortuæ futurum sit. Atque hac dexteritate & prudentia conabatur inducere homines ad vivendum cum sancto isto Dei timore, quamvis præ sua grandi humilitate diceret, etiam se illo carere.

[39] [in ipsumtamen fiduciam collocat.] Volens autem Dominus eumdem timorem magis magisque in ea perficere, permittebat aliquando ipsum tanta cum vehementia sensus interni irruere in ejus mentem, ut se omni bono indignam reputaret; adeoque volentes eam nonnihil confortare, dicebamus aliquando; Nisi tu recordareris Dei, non te ea causa tantopere asfligeres. Verum quidem est talem te non esse qualis deberes; non tamen ideo debes despondere animum, sed confidere in ejus misericordia & gratia. Ipsa vero respondebat: Volo semper in ipsum sperare, meque committere ipsius dulci misericordiæ; licet intelligam me promereri infernos mille. Doleo quod non amem eum, sicut deberem & sicut possem; eo quod infinite bonus cum sit, infinitum amorem mereatur. Ast nemo est qui huc possit pertingere, solus ipse infinitatem amoris possidet: &, si ego aliquando grandi illo timore percellar, videor non aliter posse affici, considerando istam infinitatem. Attamen, ecce me: fiat sanctissima voluntas sua: totam me in ejus manus resigno.

XXV

[40] Cum grandis quædam inimicitia exorta esset inter duos juvenes notos suos, ambos studiosos; eoque res perducta, instigante dæmone infernali, [Duorum juvenum odio internecino commota,] discordiarum satore, ut unus alteri necem machinaretur; contigit eorum unum studii causa proficisci Pisas. Hoc alter intelligens, etiam ipse in viam se dedit cum amico quodam, ea intentione ut inimicum occideret. Verum placuit Deo ut ipsi consilium istud pessimum non succederet; sed expectabat ad pœnitentiam eum, qui nihilominus perseverabat in ista obdurata mente. Periculo autem ad consanguineorum utrimq; notitiam perlato, quamvis multi operam interponerent suam ad ipsos reconciliandos, nemo tamen proficere quidquam in negotio potuit; volente Deo manifestare, quod non sit fiducia reponenda in humana potentia aut sapientia, sibique ad intentum consequendum sufficere misellam unam ægram. Hæc enim intelligens grande juvenum istorum discrimen, ut erat plena compassionis, vehementer indoluit; eoque vehementius, [post fusas ad Deum preces,] quod utrumque a teneris cognovisset. Itaque magno cum fervore ad orationem se convertit, Deum obsecrans, ut odium atque discordiam illam converteret in amorem & caritatem. Placuit vero divinæ Majestati exaudire preces suæ dilectæ; & illorum unum usque adeo emollivit, ut omnino decerneret reconciliari cum inimico; ad quod obtinendum nullius mediatione visus sibi est certius uti posse, quam Matris Sororis Mariæ, cujus nimiam bonitatem & caritatem compertam habebat.

[41] [ab eorum uno convonitur ultro,] Venit igitur ad illam, & salutatæ aperuit intentionem suam; narrans quomodo sibi Deus tetigerit cor, ipsamque volebat mediatricem hujus boni operis; nec enim in hunc modum diutius vivere se posse. Itaque, magno cum gaudio jubiloque, mihi tum forte præsenti mandavit, ut alterum ipsius nomine ad se accerserem, non indicando quid eum vellet. Ivi ego, nec nihil difficultatis reperi, propterea quod ipsum invenirem in consortio plurium adolescentium: Deo nihilominus adjuvante, perduxi hominem quo volebam. Ipse vero ingressus in cameram, & conspiciens ibi quem suum maximum credebat inimicum (nec enim adhuc vocem

& inspirationem divinam audierat) nonnihil indignationis rancorisque erga cum monstravit. Tandem tamen Spiritus sanctus, per os bonæ Matris, tam efficaciter peroravit, ut ambo instar agnorum sint mansuefacti. Quamvis enim difficiliorē se præberet alter, emolliebat tamen illum paulatim, ostendendo ei periculū grande corporis & animȩ cui implicabatur. [& accersitum alterum ipsi reconciliat:] Atque ita demum in mutuum amplexum euntes, tamquam amantissimi fratres, vicissim sibi condonaverunt injuriam: omnique sublata discordia, ipso in loco, ad majus robur reconciliationi dandum, instrumentum factæ pacis scribi voluerunt signaveruntque, tradito unicuique ipsorum exemplo: & ambo læti hilaresque, sumpta recedendi licentia; pariter egressi sunt: pro quo tam insperato successu gratias referendæ Deo sunt, dignato exaudire preces hujus suæ dilectæ.

XXVI

[42] Volens bona Matervitare omnes insidias diaboli, seque servare in sancta humilitate, [Studiose occultat immissas sibi ecstases,] conabatur omni modo abscondere gratias illustrationesque interiores divinitus sibi impertitas, maxime cum videret quanta esset curiositas hominum. Inter alia evenit, ut ad ipsam visitandam ex improviso veniret quædam Comitissa de Balneo, cum magno utriusque sexus comitatu: quæ statim atque ingressa in cameram est, interrogavit num videret, & videndi facultate uteretur. Cui illa, quasi non intellexisset, nihil respondit, & paucissimis usa verbis ipsam dimisit. Quia autem consueverat, post diutius toleratos dolores ac tribulationes, linqui animo & syncopen pati; eodem utebatur medio ad occultandas ecstases suas. Verumtamen efficere non poterat, ne illi jugiter assistentes notaremus, quid inter unum & alterum ejus statum interesset. Quando enim non patiebatur deliquium, semper se convertebat in dexterum latus versus murum; & facies ejus rubicunda tota inflammabatur instar Seraphini: quando autem decidebat in syncopen, non poterat tanta cautela uti, quin modo in unum, modo in aliud latus se volutaret, vultuque pallescens semimortua appareret. [quas tamen domestici a deliquiis discernebant facilo.] Veniens autem medicus, & audiens quod esset in deliquio, respondebat; Præstolemur tantisper donec redeat ad se. Cum vero notabat aliud quā deliquium esse, ut erat ingenio hilari, solebat dicere: Qualis hæc infirma est? videtur mihi juvencula annorum quindecim; pinguicula, rubicunda, & vernans instar rosæ. Ipsa autem dicente, Vides quomodo me habeam; respondebat ille: Scio quia male habes, tam dando quam servando. Denique in actionibus ejus omnibus elucebat maxima prudentia, quemadmodum famulos suos Dominus voluit inveniri prudentes sicut serpentes, & simplices sicut columbas, quæ verba sæpe in ore illius versabantur. In eo statu, ut servaret sese quantum poterat, intendebat exercitio sanctæ orationis, præsertim mentalis: tantumque ei assueverat, ut omni pene hora ac momento inveniretur spiritu in Deum elevato. Quandoque vero, cum superveniens interrogarem dicendo, Heus! Ecquid agis? gratiose respondebat, Audio te, & bene mihi est: nec quidquam turbabatur.

XXVII

[43] Intelligens aliquando duos juvenes Florentinos in carcere teneri, [Duobus ad mortem damnatis compatiens,] capitis damnatos; ad sanctas orationes se convertit, orando Deum, ut animabus eorum præstaret auxilium; quin & corpora, si placeret, eximeret periculo; tantumque inflammata est ejus caritas, ut dicere inceperit: Domine mi, quid vetat quo minus e lecto hoc egrediar, accedamque Magnum Ducem? Quare non vado, & advoluta ejus pedibus gratiam hanc peto, ut mihi caput abscindi faciat, quæ tandem ad nihilum utilis sum; ipsos autem sinat vivere, qui sunt juvenes, atque idonei ad multum boni præstandum, maxime cum jam debeant didicisse vitam vere Christianam ducere. Neque sola ista vice, sed multis etiam aliis venit in cogitationes istiusmodi; adeo ut audeam dicere, miraculo pene factum esse, quod non exierit de lecto cucurreritque ad Palatium. Talibus autem in occasionibus dicebat: Quid mihi curandum est hoc corpusculum? O Deus meus! vellem non offendereris, quia id non mereris: & scio quod velles, [heroicæ caritatis actus exercet.] ut creaturæ tuæ invicem se non læderent: quapropter oro, defende teipsum, auferendo voluntatem malefaciendi a cunctis hominibus. Cur non omnes, Domine, delectamur faciendo bene? aut quid prodest creaturis si invicem sibi noceant? Volo currere per plateas & instar vesanæ clamare, Quid agitis? quid hoc est rei, quod malitis male quam bene agere? Quamquam autem id nequibat corporaliter facere sic impedita; non poterat tamen retineri cor & voluntas ejus, quo minus mente discurrens per plateas cælestis Hierusalem, clamaret in sanctis orationibus, & misericordiam peteret a sanctissima Trinitate, pro tot miseris animabus. Subinde etiam audiebatur dicere: Volunt esse Christiani absque Christo, & spirituales absque spiritu: quod fieri non potest. Sancta ergo caritas tenebat illam jugiter intentam orationi ferventi, tanto securius, quanto certius noverat in ea se nullatenus posse impediri.

ANNOTATA.

a Sæpe mihi dicebat, inquit Alexand. cap 9, Pater, habeo canem, qui me intus corrodit. O quot canes dilaniant viscera mea! Sentio plures novaculas in corpore meo. Dicam autem vere & coram Deo, quia multum confundebar, hæc audiens, dicebamque intra meipsum: Quid de te erit, quando hæc virguncula, expers peccati, sic cruciatur?

CAPUT VI.
Extremi morbi, actus, & obitus Mariæ.

XXVIII

[44] Diu ante mortem dixerat, Considerate, quod dies mihi annus sit, donec claudantur mihi partes supernæ & inferiores a: nec enim alia morte moritura sum. Et hoc etiam reapse completum vidimus. [Mortis suæ modum prædicit,] Qui autem ad singula ejus verba diligenter animum advertisset, intellexisset quod Deus identidem eidem demonstrabat, non solum venturorum sibi malorum symptomata; sed etiam alia multa, quæ variis occasionibus ipsi aut aliis erant ventura. Verum Deo id permittente, ut plurimum nemo ei attendebat. Cum vero dicenti, Videbitis hoc vel illud malum mihi accessurum, respondebat aliquis, Plus quam satis malorum tibi est, ut alia non debeas exspectare; dicebat: Eja, videte num ita futurum non sit: semperque eveniebat ut prædixerat. Eo autem miseriarum pervenit, propter continua novaque accidentia, [novos & graviores cruciatus sustinet,] ut quasi nihil jam amplius posset comedere, unde plus solito deficiebat: quia modicissimum istud quod introsumebat, maximam ei pariebat afflictionem & pœnam, ita ut omnibus ipsam videntibus commiserationem moveret. Quando autem se disponebat ad sumendum quidpiam, vel de cibo loquebatur; videbatur quasi ad mortem duci, dicens, Ecce iterum, ecce tormentum meum: totam tamen se remittebat in Dei voluntatem, per quam solummodo sibi relicta erat facultas sumendi pauxillum vini albi, nam rubelli nec odorem quidem poterat ferre.

[45] Nec fere unquam res ei sapiebant ut erant; quemadmodum apparebat in vino, cujus cum pauxillum libasset, [gustu fere semper depravato utitur,] bonumque judicasset; paulo post ipsum sibi videbatur alium omnino gustum præbere, dicebatque; Hoc vero a meipsa, non a vino est; idque ferebat maxima cum patientia, cuicumque se casui accommodans, etiamsi acidum ipsi porrigebatur. Plus enim quam semel accidit, ut qui hausturus vinum iverat, commutaret inadvertenter flasconem. Sentiens autem acidum esse, dicebat; Fortassis ex alio vasculo prompseris, jubebatque gustari ab aliis, ut cognosceret, utrum in suo palato vitium illud esset: itaque veritas intelligebatur. Cum vero tale quid accidebat, immensum ei causabat cruciatum, & satis diuturnum; adeo ut aliquando dissoluta tota, non posset vel ad momentum quiescere: & in maximis illis doloribus dicebat, O Jesu mi! Jesu mi! adjuva me, miserere mei, quamvis indignæ & immerentis. O Virgo Sanctissima, præsta mihi sanctum auxilium tuum; itaque se commendans invocabat omnes Sanctos Angelos Hominesque paradisi. Sed quamquam amantissimus Sponsus suus permittebat ipsam sic affligi & cruciari in corpore, tantam tamen infundebat animæ ejus dulcedinem, ut etiam exterius appareret lætitia in vultu ejus quasi Angelico, propter perfectissimam cum voluntate divina conformitatem.

XXIX

[46] Et fuerat quidem omnis vita hujus sanctæ ac beatæ Matris, [denique urinæ suppressione incurabili] continua una crux ac passio: magis tamen sub extremum voluit eam Dominus sibi crucifixo uniri ac conformari. Itaque die IV Maji anno MDLXXVII ingravata usque eo mala sunt, ut die ac nocte nullam partē capere quietis posset. Die autem IX, sicut prædixerat, clausæ sunt ei partes corporis inferiores, mansitque ad XVI usque diem quod urinam reddere nullam posset b; ipsa vero die XVI, quæ fuit festum Ascensionis c Dominicæ, modicum lotii fecit, idque ei duravit usque ad Dominicam sequentem. Ipsa vero, quæ maximo cum desiderio optabat ut placeret Domino associare ipsā suo in cælum triumpho, dicebat; O Domine, ergone abeundum mihi est retro? equidem venissem libenter. Postea ad eamdem indispositionem regressa, ab ipsa Dominica die usque ad tertiam feriam Pentecostalem, perstitit, ita ut rursus urinare nequiret, conclusis penitus lumbis atque lateribus; unde assurgentes sursum vapores fecerunt ei gulam sic intumescere, [& gutturis tumore constricta,] ut glutire nihil posset absque summa difficultate. In die tamen S. Zenobii, quæ fuit Vigilia d Pentecostes, cum mane ei dixissem Missam & Eucharistiam præbuissem; allati sunt panicelli quidam benedicti; unde acceptam micam unam cum vino albo sumpsit, neque postea aliquid amplius degustavit, quia magis magisque inflabatur ei gula: quod tamen non impedivit, quo minus & sequenti die, & etiam feria secunda, per Dei gratiam communicaret. Ast feria tertia, licet ei Missam dixerim, [extremum communicat;] Communionem tamen dare non potui: cum sic constrictum ei esset guttur, ut vix modicum stillati, in pennula sibi admotum, sugendo attrahere valeret.

XXX

[47] Videntes ergo bonam Matrem multum deficere & malum aggravari, [& sacro Oleo uncta,] ivimus ad Rev. Dominum Parochum e S. Romȩi, petituri licentiam ad ministrandam ei extremam Unctionem; quam adeptus, & inveniens apud illam P. Fr. Alexandrum, rogavi eum ut ipse hoc officium præstare vellet, quemadmodum fecit f legens postea Commendationes animæ, Passionem Domini, aliasque devotas orationes. Præparaverat autem ipsa se maxima cum devotione ad suscipiendum istud sanctum Sacramentum: post quod eramus ibi Sacerdotes quinque, & omnes ei legimus Passionem: sub qua ipsa, interius occupata, oculos sæpe tollebat in cælum, & suspirando dicebat; O Iesu mi! o Iesu mi ! atque in iterando crebrius mellifluo isto nomine, affectuoso gestu movebat caput. Eodem tempore, cum natus esset Magno Duci filius g Franciscus, magnus per totam civitatem erat fragor strepitusque tormentorum muralium, tympanorum, tubarum, [intor magnas molestias] & campanarum, præcipue ex palatio: quæ licet alias maximam ipsi creare solebant molestiam; eo quod aures ei tota nocte inde tinnirent; tunc tamen nihil visa est curare, nulli alteri rei intendens animum, quam ut mentem amantissimo Sponso suo junctam teneret, pararetque ad transitum mox faciendum cum eodem, in æternum fruendo: solum audiebantur nonnulli gemitus, ex imo cordis procedentes, qui etiam petras disrumpere potuissent.

[48] Tunc videre erat inter angustias illas summas, quas ei constrictio gutturis afferebat, vultum nihilominus tam hilarem h, ac si vidisset apertum cælum, lætantesque ibidem Angelos sanctos, [ac diros craciatus, invocat Sanctos atque Deiparam.] in expectatione beatæ illius animæ, ad nuptias Agni deducendæ. Cumque vix amplius jam posset formare verba, intelligebatur tamen cum motu capitis sursum erecti nominare S. Catharinam & S. Cæciliam, tum alia multa quasi dicere, quæ capere nullo modo poteramus. Perseveravit porro cum illo vultu subridenti oculisque festive hilaribus: & quia semper devotissima fuerat erga Deiparam Virginem; nomen ejus, quod habuerat jugiter in corde, identidem ore ruminabat. Unde cum aliquis præsentium Sacerdotum dixisset, Maria, mater gratiæ, mater misericordiæ, tu nos ab hoste protege & hora mortis suscipe; ostendit vultu oculisque, singulariter id sibi gratum accidisse; & dixit, O! velut gratias Deo agens, quod ea verba illi pronuntianda suggessisset. Etenim præteritis temporibus, in suo sermone frequenter solebat suadere hominibus, ut essent erga beatam Virginem singulariter devoti, experta ipsa ejusdem devotionis maximos ac plane miraculosos effectus: ideoque ad eamdem consueverat recurrere, ut dubium nullum esse possit, quin in hoc ultimo suo transitu ipsam devotissime invocarit.

XXXI

[49] Præ sua profunda humilitate, si quando referebat eorum aliquid, quæ sibi Dominus revelaverat, [Dominica Passione contra dæmones se munit,] solebat occultare eam gratiam sub nomine somniorum: sed qui familiarius cum illa agebant, & dictis animum applicabant, notabant etiam suum singula veraciter sortïri eventum. Dixit ergo aliquando beata hæc Mater, Somniabam me transire pontem strictissinum, supra ingens præcipitium; dumque transirem accedere dæmones infernales, ad me deturbandam in istud immane chaos: quoties autem illi me conabantur impellere, dicebam, Passio Domini nostri Iesu Christi; iisque verbis, veluti exarmati & debilitati, in fugam pellebantur. Et vero adversus omnem tentationem consueverat sacris istis verbis uti, semper eorum virtute victrix inimicorum suorum. Alias dicebat, Somniabam me videre intestina mea, quæ mihi apparebant quasi absque macula: quod postea verum deprehensum est. Licet enim annis amplius quam quinque & quadraginta lecto decubuisset, conservata est semper tam integra ac munda, ac si gossypio involuta jacuisset: & contra opinionem multorum dicentium, necessario factum ut Soror Maria interius tota esset consumpta, nullius unquam corruptionis indicium in ea apparuit, ipsique appropinquantibus videbatur aperiri armarium bene olentium aromatum: quo sane declarabatur, malum ejus minime ordinarium esse

ac naturale; sub cujus veluti torculari compressam habere Domino complacuerat.

XXXII

[50] Noverat se creatam a Deo, & cor suum non posse nisi in suo Creatore requiescere: ideoque dicebat, Quando veniā Domine mi, Pater mi sancte, ad laudandum te, [parata ab eis quidlibet tolerare.] ac benedicendum una cum Sanctis atque Beatis, quemadmodum desidero? Si tamen placeat tibi, ut aliquantulum adhuc demorer in hac peregrinatione, tua sum, fiat de me sanctissimum beneplacitum tuum: sufficit mihi, si me tibi conjunctam serves. Tribuler, affligar, crucier ego: tu mihi sis Salvator, quia me tibi committo, expectans donec placeat vocare me, eoque deducere ubi plene satiabitur omne desiderium meum.

XXXIII

[51] Tota porro nocte ac die secundæ feriæ Pentecostalis perseveravit in illa maxima angustia constricti gutturis, [Dicta coram ea Missa,] itemque sequenti nocte: primo autem mane coram ipsa Missam celebravi: non tamen communicare sacramentaliter valuit, quamquam videretur totam se eo præparavisse; unde pro sua singulari devotione credenda est communicasse spiritualiter. Interim a S. Maria Novella reversus est cum socio P. Fr. Alexander: qui lecta ei Passione cum nonnullis orationibus, post aliquantam temporis moram, eidem benedicens ait: Nos redimus ad S. Mariam Novellam, dicturi Missam ac mox iterum adfuturi; itaque abiit, & Missam (ut nobis postea retulit) pro illa dixit. [lectaque Passione,] Interim ipsa commendabat se Deo: cumque ego applicuissem ori ejus pennulam stillato tinctam, observavi quod nullam faceret resistentiam, qualem solebat, propter arctitudinem gutturis, mota manu significando, quod non posset id pati. Tunc ego deposita pennula pulsum arteriæ exploravi; eumque inveniens debilissimum, sic ut vix ullus perciperetur, dixi; Heu me! deficit pulsus: abit jam illa. Sumens deinde cereum benedictum, signavi ipsam: idemque ceteri omnes fecerunt. Tunc illa nonnihil caput levans aperuit oculos, faciemque ostendit tam hilarem, [sublatis hilariter oculis expirat.] ut appareret festive excipere ac resalutare devotos suos e cælo Patronos. Neque facile quisquam, qui non viderit, æstimare possit, quantam in illo actu devotionem lætitiamque excitaret in corde omnium sibi adstantium: qui quasi sentire videbantur impleri cameram Angelis festivisque spectaculis, repræsentantibus tripudium & gaudium paradisi. Atque in hac lætitia, quæ decorem speciosæ illius faciei geminabat, tradidit spiritum suo sanctissimo Creatori; &, quemadmodum credere possumus, comitantibus Angelis atque Sanctis, ingressa est palatium vitæ æternæ.

ANNOTATA.

a Alexander cap. 12, idem sibi & aliis dictum ait his verbis: Claudentur portæ inferiores, & sic moriar.

b Nam, ut ait idem, hoc quidem alias sæpe acciderat; sed adhibitis medicamentorum remediis, fuerat repulsa mors, manente licet cruciatu.

c Nam anno 1577, litt. Domin. F, Pascha celebratum fuit 7 Aprilis.

d Scilicet 25 Maji, quando Acta S. Zenobii illustravimus.

e Ejus verosimiliter successorem, nec forte primum, qui ab an. 1532 eam ecclesiam regebat, sæpe supra nominatus, D. Raphael.

f Idem ipse testatur cap. II, his verbis: Sacrum Oleum octies recepit, semper extreme infirma; & ultima quidem vice ego ipsi illud administravi. Et cap. 12, Eramus in hoc actu Sacerdotes tres, & ipsa porrigebat membra inungenda, inæstimabili cum affectu & sancta devotione.

g Franciscus hic videtur fuisse Ioannæ Austriacæ, an. 1578 mortuæ, proles ultima, nata post Philippum Cosmum: qui ante patrem obiit ann. 1582; postque Eleonoram & Mariam, hanc Galliæ Regi Henrico IV, istam Vincentio Duci Mantuæ nuptas. Ignoratur a Rittershusio, in libro Genealogiarum Principalium, unde infantem obiisse colligas.

h Alexander. Tota, inquit, erat tumefacta, tam in corpore quam in vultu, qui multum amiserat prioris illius pulchritudinis, præter colorem, semper candidum: sedebat autem erecta in lecto, præ gravissimis cruciatibus movens caput & humeros.

CAPUT VII.
Concursus popularis ad corpus & exequias; sepultura in ecclesia S. Mariæ Angelorum.

Interim P. Fr. Alexander actu occupabatur in peragendo Missæ sacrificio ad S. Mariæ novellæ: [Reversus ad mortuam Fr. Alexander,] &, quemadmodum sibi ait ab ea prædictum fuisse, a non erat præsens in transitu ipsius; affirmavit autem, quod ad ipsum altare certo quodam signo cognoverit Mariam abiisse ad vitam alteram. Mox ergo ut Missam finivit, redivit cum socio, & domum regressus remansit in aula, donec defuncta indueretur sancto Habitu: quo facto, posita fuit supra lectulum: nobisque in cameram regressis dixit D. Camilla, soror ejus: Equidem nolo quemquam consanguineorum invitare: scio enim intentionem illius, quæ voluisset, si fieri potuisset, omnibus omnino ignorantibus deferri ad sepulturam b: quod etiam nobis omnibus notum erat, quia pluries id dixerat, inter alia semel sic locuta: [in ipsa ejus camera corpus curari facit,] Attendite vobis, quia me mortua tantopere domus implebitur, ut valde sitis laboraturi. Cogitabamus ergo quomodo possemus evitare tumultum; & decernebamus non collocare corpus in parte domus inferiori ad terram, sed in aula: dumque super hoc aliquantum deliberatur, dixit P. Fr. Alexander; Componamus ipsam hic in camera sua, in qua tot annis permansit, tot gratias ac dona divinitus accepit, toties etiam ipsummet Deum.

XXXIV

[53] Dictum, factum. Elatus est de camera lectus capsæque omnes, ac supra mensam tapete coopertam positum est corpus c in Habitu Ordinis, cum corona in capite ex floribus auro sericoque contextis, & cum pulcherrimo ac devotissimo Crucifixo, [ad quod frequentissimus populus confluit:] recentique lilio in manu; quatuor item candelabra ænea, cum cereis albis benedictis a Papa, quos ad eum finem ipsa servaverat; dicens mihi paucis ante obitum hebdomadis; Cum mortua fuero, accipies cereos, quos nosti me in hoc reservasse. Hæc dum agimus, videbantur Sancti Angelique circuivisse civitatem, invitando populos ad visitandam & honorandam istam Iesu dilectā. Subito enim accurrit hominum incredibilis multitudo; & beatum quisque se reputabat, cui contingeret ipsam videre, tangere, auferre de floribus supra corpus sparsis: audiebanturque in recessu dicentes unus alteri, [miraturque speciem eximiam defunctæ.] Nunquam equidem vidi speciosiorem defunctam; tanta gratia apparet in vultu, ut ridere videatur d. Toto autem die usque in vesperam duravit confluxus iste: vesperi vero clausum est ostium ad plateam: multi nihilominus tota nocte adveniebant pulsantes, infimisque precibus admitti postulantes: quibus ab intus respondebatur, Habetote patientiam usque mane, tunc consolabimini, itaque dimittebantur.

XXXV

[54] Totam porro noctem manserunt ibidem Sacerdotes duo sibi noti, magna cum devotione & gaudio animi; neque enim cadaveris istius præsentia, ut passim solent alia, [Post nocturnas ad illud vigilias,] horrorem ullum incutiebat: nullus etiam mortualis odor fastidium provocabat, sed potius confortari se omnes sentiebant, quidam etiam testabantur sua vissimam fragrantiam se percipere. Nullum igitur tædium dabat pervigilare istic. Die autem facto, cœperunt iterum pulsari fores; sic ut necesse fuerit eas aperire, & satisfacere devotioni populari, magis quam antea affluenti. Sed quia præcedenti die curatum fuerat, ut ad horam duodecimam aut paulo serius invitarentur Religiosi funus elaturi, non potuit ei quantum volebant indulgeri: id enim agebatur, ut, acceleratis quantum fieri posset exequiis, minor esset concursus. Verum quis possit Dei voluntati resistere? Invitati erant ad funus deducendum Reverendi Patres utriusque conventus, S. Mariæ Novellæ & S. Marci; Sodales Conceptionis, quibus a multis retro annis adscripta fuerat; Presbyteri S. Romæi, [exequiis mane ducendis accurritur:] & Confraternitas S. Sebastiani, cujus fuerat vivens devotissima, solita nominare suum S. Sebastianum: quia ante complures annos P. Fr. Alexander donaverat ipsi pulchram Reliquiam istius gloriosissimi Martyris, quam magno in pretio devotioneque habebat, ideoque ad ejusdem exequias concurrere etiam voluit Confraternitas prædicta.

XXXVI

[55] Ordinaverat autem Rev. P. Prior S. Mariæ Novellæ , [Cadaver a Patribus Dominicanis effertur,] Fr. Timotheus Riccius, octo Patres qui quaterni per vices feretrum portarent, usque ad S. Mariam Angelorum e, in qua ecclesia ipsa mandaverat suum corpus f sepeliri. Inter illos vero fuit quidam Chrysostomus g de Perusio: qui, sicut postea Priori fassus est, graviter interius conturbatus dicebat intra se; Istud erat Conversorum officium, nobis nequaquam imponendum; vicit tamen tentationem motivo obedientiæ, seque in ea re superavit; tanta inter portandum consolatione affectus, quantam in vita sensisse non meminerat. Addebat autem, Nisi me obediendo vicissem, Pater, credo quod usque ad mortem me pœnituisset, neque vellem pro re ulla creata commutare gaudium quo affectus fui. Hoc autem retulit Rever. P. Fr. Alexander h, ad honorem & gloriam Dei suæque dilectæ filiæ.

XXXVII

[56] Stabat positum corpus ad portam domus quæ in plateam ducit, & propter compressionem i populi multi, non sine labore sublatum in humeros est a supradictis Patribus. [ad ædem S. Mariæ Angelorum:] Itum est autem per forum granarium; factoque ante Palatium transitu, per viam Vacherecciam ventum ad Pontem-veterem, atque inde ad monasterium S. Mariæ Angelorum, ubi sibi vivens Maria sepulturam elegerat. Videbatur autem, quacumque ibatur, non duci funus, sed processio solennissima; tanta erat tamque frequens turba devotissime k comitantium; multique ex secularibus instantissime orando dicebant Patribus, Etiam nobis, per Dei amorem, indulgete ut tantillum portemus vobiscum. Illi autem respondebant: Ad nos istud spectat, nos portare debemus: beatum vero se reputabat, qui propius accedere poterat. Quin etiam inventus est unus, qui sæpius conatus feretrum attingere, numquam potuit ad ipsum penetrare: cumque tandem ventum esset ad portam ecclesiæ monasterii prænominati, coacti sunt Fratres præ multitudine supra ipsum limen collocare cadaver; ubi idem ille homo tanta cum fide & devotione supra benedictū istud corpus se jactavit, ut videretur impossiblle ipsum inde avellere l. Denique per Dei gratiam delatum est funus usque ad mediam ecclesiam, cœpitque cantari Missa a Sacerdotibus qui in ecclesia manserant. Interim vero magis magisque augebatur populi confluentis numerus: quapropter ad custodiam corporis constituti sunt Sacerdos unus, [cohibita æge affluente turba:] & quidam juvenis secularis. Metus sane erat ne pars aliqua revelleretur, vel aliud quodpiam incommodum eveniret, ut solet in simili occasione accidere: quia in parte beatitudinis collocabatur mortuam contingere vel saltem videre, aut participare de floribus ipsam operientibus; quos etiam flores, ut devotioni petentium fieret satis, sæpius novos inspargere oportuit: corollarum autem precatoriarum, quæ fuerunt eidem admotæ, numerus erat quasi infinitus, semperque videbatur augeri devotio.

XXXVIII

[57] Sub meridiem, cupientes Monachæ etiam ipsæ Matrem suam videre, curarunt, quamvis cum grandi labore, claudendam ecclesiæ portam majorem, [quæ sub meridiem exclusa,] eamque quæ ducit in locutorium: ubi tanta multitudo convenerat, constipata usque in ipsam plateam, ut vel solus tantæ devotionis reverentiæque aspectus solatium adferret spirituale. Eram ego tunc adhuc domi: sed visum est Deo, vehementi inspiratione me impellere, ut irem ad monasterium: ubi inveniens turbam populi tam copiosam, volensque satisfacere devotioni postulantium admitti, jussi ecclesiæ claves ad me ferri, portamque aperiri. Tum vero certare quilibet de primo ingressu, [ab Auctore denuo intromittitur.] & suæ obsequi pietati; alii coronas admovendo ac flores, alii ipsum corpus sanctum tangendo; nec poterant satiari. Ita in Sanctis suis gloriosus apparet Deus, qui sit per omnia secula benedictus.

XXXIX

[58] Die sequenti, qui fuit feria quinta post Pentecosten, cum aliud Officium decantatum, [Deinde in specialem capsam translatum corpus,] pluresque Missæ quam prius factæ fuissent; venit post prandium P. Fr. Alexander, qui mihi dixerat ut se expectarem ad monasterium; jubensque mihi dari clavem, ingressus cum ipso intra ecclesiam sum: ubi in medio positam reperimus capsam, quam Monachæ curaverant faciendam, atque in ea corpus, præparataq; foramina per quæ transmissi clavi operculum capsȩ affigerent. Tum Pater Fr. Alexander cum socio m Stolam sumpsit (prout etiam ego feci) & prolatis quibusdam libris, secundum ritum sui Ordinis, cœpit recitare Psalmos Orationesque nonnullas more suo, quibus ego & socius respondebamus. Interea in cadaver respiciens, vidi aliquantum sanguinis ex naribus prodiisse, idque indicavi P. Fr. Alexandro: qui monuit, [sanguinem stillat pernares,] ut sumpta fasciola alba ipsam mundarem; idem accidisse S. Bernardino n multaque exinde secuta miracula. Finitis denique orationibus & ceremoniis aliis, posui intra manus defunctæ Crucifixum æneum, & sudario cerato obtexi vultum atque manus, totumque corpus conspersi floribus, ac postea clavis confixi capsam. Hoc facto, dixit mihi P. Fr. Alexander; Modo nos ad Conventum redibimus, tu vero hic morare, [& sub altari sepelitur.] donec cæmentarius faber opus suum absolverit: quod ille cœpit, egressis illis, ex lateribus componere sub altari o majori, claudens intus capsam cum corpore; itaque licentia accepta recessit. Monachæ autem me rogarunt, ut sibi darem præfatam fasciolam: quam singulari cum fide suscipientes, circumtulerunt ad quasdam suas ægrotas; quarum una Curatrix valetudinarii seu Infirmaria, Soror Ludovica Morelli dicta, quæ longo tempore languerat, magno dolore stomachi afflicta, per Dei gratiam liberata mox fuit: qua de re laus sit Deo, beatæque Virgini, & omnibus Sanctis Paradisi. Amen.

ANNOTATA.

a Itæ ille cap. 12, Priusquam moreretur, dixit mihi, loquens de morte, cujus ante se tenebat effigiem in lecto; Pater, commendo me tibi, quando moriar. Deinde voce demissiori ac lenta addidit; Non enim præsens aderis.

b Dixerat mihi, inquit Alexander, quando me sepelietis, ponite corpus meum in sacco vel sporta, meque hinc auferte sub pallio, atque projicite in aliquem puteum: ego vero respondebam, Imo, imo, ne dubites.

c Idem addit, positum fuisse corpus, non ut solent aliorum cadavera, sed ante altare, quod ornatum erat acsi Pascha fuisset.

d Idem inquit, Erant, membra defunctæ ad pristinam reducta formam, nec apparebant tumefacta; sed neque obrigescebant, verum flexibilia remanebant.

e Ea tunc erat in Burgo, sive Suburbio, S. Frigidiani, ut dicitur in titulo cap. 37.

f Addit Alexander quod Licentiam sua manu scripserat R. P. Prior Fr. Timotheus Riccius, subscripserant autem D. Augustinus, & alius quidam Presbyter, & ego Fr. Alexander, & Fr. Zenobius Leonis. Et ego inquit cum Fr. Zenobio sequebar feretrum usque ad dictam ecclesiam.

g Diaconus & Prædicator, inquit idem Alexander.

h Hoc idem etiam ipse in scripta a se Vita affirmat, sibi ab eodem Chrysostomo dictum.

i Idem ait, Exclusurus irruentem turbam, posui me ad ostium, quanta vi poteram illud clausum tenens: sed populo absque ullo respectu, præ magnitudine fidei & devotionis fervore, contineri non valente, irritum dimisi conatum.

k Idem comparat eam multitudinem, imo numerosiorem fuisse ait quam solet quotannis confluere ad sanctissimam festivitatem gloriosi S. Zenobii, secundum quorumdam calculum.

l Idem ait Ut videretur cæcus ille esse, qui currebat ad Jesum cum ab eo vocabatur.

m Prænominato scilicet Fr. Zenobio, item Sacerdote, ut Alexander ait.

n Dedi ad 20 Maji tres antiquas Vitas S. Bernardini, & simul ampla ex aliis duabus Vitis Analecta, sed nusquam hoc legi; itaque certiorem testem libenter audiam, dum vereor ne Fr. Alexandrum sua hic memoria fefellerit. Res alioqui non caret exemplis. estque in nostro S. Francisco Xaverio, etiam post plures a morte menses, testatißima. Ecce autem dum hæc scribo, in publicis novellis anni præsentis 1686. 20 Aprilis fertur Neapoli nuntiari ultima Martii, quod ibi cœptæ sunt sumi informationes de vita R. P. Josephi de Comitibus ex Bugnoso, Dominicani; qui obiit 22 Martii cum magna sanctitatis opinione: cui horis 24 post mortem aperta vena, sanguinem tanta vehementia erumpentem prompsit, ac si vivus fuisset: idque post alias 24 horas iteratum est, eodem omnino successu cademque copia.

o Subterra tamen (ut existimo) quamquam nec hoc postea probatum fuerit.

[Analecta]

Vener. Maria Bagnesia Tertii Ord. S. Dominici Florentiæ in Hetruria

EX VITA A. ALEX. CAPPOCH.

SVPPLEMENTVM I.
Ex Vita per Fr. Alexandrum Capoccium, Ord. Prædicatorum, Mariæ Confessarium, Italice scripta.

[59] Omnibus fidelibus, in Christo Jesu militantibus per orbem universum, [In exemplum patientiæ proposita Virgo] Fr. Alexander Petri, dictus Capoccius, Ordinis Prædicatorum minimissimus, salutem & pacem. Considerans quanta sit patientiæ virtus, & qualiter ea coronetur remunereturque a Deo (quod etiam potest diffuse comprobari atque intelligi, tum Sanctorum plurium exemplo, tum Scripturarum testimonio) intendo ipsam in hac sacra Virgine, splendidissimæ lucis ac solis clarissimi instar fulgentem, exhibere; utpote quæ singulari sua tolerantia meruit, tamquam alter Job haberi. [invocatur ab Auctore,] Hinc ergo sumatur imitationis occasio: & ego ad laudem & gloriam Jesu Christi Redemptoris nostri scribam, quæ vidi in ipsa, vel ex ejus proprio ore audivi, de vita & moribus ejus sanctis; orans sanctam illam animam, ut deprecetur pro mea pauperrima anima, & pro omnibus devotis famulis ac famulabus Jesu Christi, ipsum Sponsum suum. Amen,

[60] Post hunc Prologum dividitur Vita in sequentia capita. I de sua infantia & pueritia. II de fide. III de spe. IV de caritate. V de orationibus & ecstasibus. VI de prudentia. VII de justitia. [unde dantur excerpta quædam, alibi non reperta.] VIII de fortitudine. IX de temperantia. X de septem donis Spiritus sancti. XI de veneratione qua prosequebatur Sanctos. XII de sua morte. Nos, iis omißis quæ initium ac finem vitæ spectant, suntque in priori Vita aut prolixius narrata, aut eidem in Annotatis addita, sola ea excerpemus, quæ necdum dedimus, eodem ordine pro habentur in Italico Ms. atque apud Silvanum & Seraphinum Raizzios, de Sanctis ac Beatis vel Hetruriæ vel Ornidis Prædicatorum.

II

[61] In lectulo collocata, aliam nisi in Deo consolationem non habebat: [In camera, ad formam oratorii composita,] propterea erectum est ejus in camera altare, ornatum quibusdam simplicissimis figuris: adeo ut eadem camera non videretur esse infirmæ cubile, sed devotissimum oratorium vel ecclesiola. Ibique ministrabantur ei Sacramenta: obtinuerat enim facultatem, ut usq; ad diem mortis suæ posset ibi celebrari Missa, cum bona venia Superiorum. Cœpit ergo ibi confiteri atque communicare frequentius; & quamvis multi obmurmurarent, numquam propterea ei ereptum fuit auxilium divinorum Sacramentorum. Et ultimis quidem viginti annis, communicabatter, quater, aut sexies per hebdomadem: eratque in susceptione ipsorum Sacramentorum devotissima & diligentissima, [devotissime confitetur & communicat.] ante & post sumptam Eucharistiam permanens bono temporis spatio in oratione mentali, quod sane magnæ fidei signum est. Cum autem mane quodam, volens ei Communionem præbere, sermonem quemdam præmitterem ac dicerem, ad salutem nostram non sufficere fidem solam, sed requiri etiam opera; suspirans ipsa, ex imo cordis ejusmodi emisit gemitum, qui semper meæ inhȩrebit memoriæ: sæpe autem mihi repetebat hæc verba, Requiruntur opera. Atque hinc æstimare possumus ejus fidem, quam viva ac minime mortua fuerit. Quando vero ipsam absolvebam a peccatis suis, sane levissimis, sumebat ipsa funiculum, cui inducta erant grana sua precatoria, manuque tenebat ad lucrandam Indulgentiam delictorum suorum.

[62] Magnum etiam firmæ fidei argumentum in ea fuit, devotio erga Sanctos, quibus singulari cum reverentia afficiebatur. [ejus devotio singularis erga quosdam Sanctos,] Accidit autem die quodam, ut maximis pressa cruciatibus, inter ceteros quos pientissime ad suum auxilium vocabat, nominatim etiam appellaret S. Pantaleonem; admirantibus id circumstantibus omnibus, qui numquam nomen istud ex ejus ore audiverant; sed nec ipsa sciente, quis iste esset. Re deinde examinata compertum fuit, ipsum fuisse diem * S. Pantaleonis, & hunc ab antiquo habitum Advocatum familiæ Bagnesiæ, atque ut talem in eorum ecclesia pictum haberi; id quod nec ipsa nec quisquam adstantium noverat; unde intelligitur instinctui supernaturali & illuminationi Dei, honori Sanctorum suorum consulentis, adscribendum illud fuisse. Solebat etiam in maximis doloribus suis, quando visitabatur a Sacerdotibus, rogare ut supra se orationem aliquam recitarent, & petebat fieri signum sanctæ Crucis. Pluries autem, cum loqui non posset aut oculos aperire; ad initium ipsius orationis vel signi, movebat se & loquebatur, velut sana, & apertis oculis tota alia apparebat; cum magna admiratione intuentium, ac mea imprimis, qui sæpissime istud vidi.

[63] Potest etiam quiscumque Lector fidem ejus intelligere, [reverentia erga Sacerdotes;] ex orationibus ejus sanctissimaque humilitate. Nam quando Pater suus Spiritualis Mag. Rector Raphael, vir grandævus prudensque & singulari bonitate ornatus, ipsam visitabat manumque porrigebat, ipsa semper apprehendebat digitum indicem; eumque fortissime stringens, non facile dimittebat. Id ego conspiciens, cum aliquando interrogassem cur sic faceret; respondit; Digitus ille Iesum tangit: alium digitum istius sancti viri nullum contingebat. Fuit igitur magna fides ejus, tam interior quam exterior: & in omni actione sua sese introrsum convertebat. [undecumque se humiliantis solertia;] Ita, cum capellam suam ornaret luminibus floribusque, dicebat: Hi flores chartacei referunt hypocritas, qui semper eodem modo se habent, solumque exteriorem decorem præferunt; cum veri flores odorem de se reddant atque siccentur. Atqui talem oportet ut credam me ipsam, quandoquidem non muter. Atque hoc dictum sit, ut appareat quam facile omnia traheret in sensum spiritualem, utpote multo fidei lumine ornata. Amen.

III

[64] Tentata a dæmone, obarmabat sese spe firma in Deum, atque dicebat; Nihili ipsum facio; utpote vilissimum, [prudentia adversus diabolicas tentationes,] nec aliud quam modicum stercoris abominabilis. Et considerabat illum esse Regem superbiæ, viresque sumebat ex vigore spei, itaque magnus iste draco frustra furebat. Accidit ergo ut die quodam cultellum manu teneret ad nescio quid faciendum; & inimicus tentando ipsi suggereret, Cultellum istum immerge in pectus tuum, & occide teipsam, aut vero quacumque alia ratione vitam tibi abrumpe, id quod frequentius iterabat; ast ipsa, rejecto cultello, ad orationem se convertit. Hinc suasum ei fuit, ut ne nimium solitaria manere vellet, sed frequentiori aliorum conversatione atque alloquio uteretur. Resumebat autem certamen suum ferocissimus lupus, suggerendo quod sua esset, propter vanam gloriam; quo ipsam consternabat, commemorantem exempla lecta vel audita corum quos vana gloria inferno addixit: sed ipsa spem omnem suam in Jesu Christo locatam tenebat. Contigit ut quadam vice, gravissime infirma atque ad extremum deducta, crederetur mori; quando in illa tam tremenda agonia vidit corporeis oculis suis crudelem belluam, rabido cani infernali similem; qui saliens supra lectum ad illius pedes se collocavit, & terribilibus atque sanguineis oculis ipsam intuebatur: ipsa vero nilloquebatur, sed intra scipsam collecta orabat Dominum, ut animam suam de manu canis liberaret. Verum subintrante Sacerdote, ad extremam Unctionem ministrandam, cœptisque orationibus unctiones ordiente, subito aufugit qui apparebat canis, nequiens sustinere virtutem Sacramentorum: & ipsa sensui restituta, cœpit tam corpore quam anima habere melius.

IV, V

[65] Rogavi ipsam aliquando ut, in spiritu comitari me vellet sub noctem feriæ VI in hebdomada majori, [crebra meditatio Passionis Dominicæ;] quando prædicaturus eram de Passione Domini in S. Frigidiani ecclesia: sensi autem in ipsa illius expositione, singulari prorsus modo adjutum me. Amen. * Afficiebatur autem meditandis mysteriis ejusdem Passionis; inter quæ, elevata sursum mente, sæpe videbatur in spiritu rapta. Per multos quoque menses duravit, quod, cum de Deo divinisque rebus instituebatur sermo, subito in pedes erecta super lecto staret, diuque sic permaneret, acsi fuisset marmorea statua. Tum vero transformabatur in eam pulchritudinem, [modus ecstaseō ejus,] quæ non humana sed Angelica videbatur, formando varios gestus corpore, manibus, ac potissimum vultu. Equidem sæpe ipsam reperi, in modum petræ rigidam & extensam totam, vultuque tam afflicto, ut vera Crucifixi imago videretur. Quadam die, nepotum ejus unus, nomine Carolus, liram manu tenens, dixit; Cantabo triumphos & laudes Jesu; ipsoque facto incepit pulsare liram suam. Ad hoc melos illa in pedes se erexit, velocitate tanta ac si columba subvolasset, diuque sic rapta stetit. Rediens deinde ad sensus suos, pari celeritate in lecto se reposuit; totamque se cooperiens, etiam vultum ac faciem texit; utpote quæ optavisset neminem conscium habere raptuum atque ecstaseon suarum.

[66] [in quibus supra lectulum elevata invenitur,] Mane quodam, cum ei, si recte memini, Communionem dedissem, aderat quidam Mag. Reginaldus Nerli Mantuanus, vir expertissimus rerum spiritualium; qui illam a recepta Eucharistia raptam intuens in tanta pulchritudine, plenus stupore mihi dixit: Grandis profecto ea res est, atque omnino a Deo. Quandoque conspiciebatur tota elevata supra lectum, ego vero extensam vidi cum manibus ante pectus; & unus dumtaxat cubitus, quantum notari poterat, in strato quiescebat: unde multi, illusionem aliquam formidantes, haud bona ei fecerunt officia. Inter alios medicus quidam arreptum ejus digitum imprudenter distorsit: qui deinde post ecstasin in suam reducendus compagem fuit, religandusque, ne in perpetuum eo manca remaneret. Sæpius interrogata, [vel inde humilior.] quid in istis raptibus ipsa sentiret, paucissima reponebat verba: quin potius multis cum lacrymis rogabat ut pro se oraretur, quatenus Dominus auferret omnem exteriorem apparentiam; magnoque cum mœrore dicebat: Hei mihi, ego mihi ipsi posui in caput diadema. Tantus autem erat ejus planctus, quod qui ipsam non nosset, credidisset grande aliquod peccatum commisisse. Ipsa tamen vice quadam mihi dixit, videri sibi in istis ecstasibus, quasi tota anima sua liqueretur in lacrymas; credo, ex abundantia unctionis internæ, sed nolebat illa eam per signa exteriora apparere: quod etiam obtinuit: nam post tempus aliquot cessarunt istæc omnia.

VI

[67] Porro ad orationem sic assidua, [Oratio efficax,] multas a Deo gratias impetrabat; cumque ego aliquando gravi mœrore laborarem, commendavi me ipsi, & ea orante expertus sum efficaciam precum ejus, mireque

que confortatus sum, ad sustinendum quidquid placuisset Deo mihi pro bono meo imponere. Erat ergo virgo addictissima orationi, præsertim mentali. Amen. * Prudentia vero ejus talis erat, ut circa personam suam omne scandalum caveret, loqueretur parum, [prudentia singularis.] & solitaria esse gauderet. Dextere etiam dirigebat omnia domus suæ negotia, & quidquid accideret provide disponebat. Puta quando frater suus Reinerius obiit in Sicilia, oportuitque litigare cum Civitate, ac bonam pecuniæ summam pendere; sæpius audivi quod illa diceret, talis aut talis res sic eveniet, & oportet providere ac loqui isti vel illi, vel tali ex causa accedere ad Magistratum; omniaque prævidebat, sic ut nec jota unum verborum ejus in vacuum caderet, quod non perfectissime impleretur. Dotata enim erat intellectu acuto, & memoria tam felici, ut res quantumcumque minimas præ oculis haberet: videbaturq; in iis quæ debebant evenire, præterita, præsentia ac futura æqualiter intueri. Amen.

[68] [Epilogus Fr. Alexandri.] Omitto Capita reliqua, in quibus nihil superest non ante scriptum a D. Augustino, aut jam excerptum & in Annotata relatum: Caput autem 12 sic finitur: Quia præfatus D. Augustinus copiose atque veraciter scripsit vitam nonnullaque miracula hujus Beatæ, nolui in ipsis rescribendis laborare: sed hæc rudi stylo exaravi, quemadmodum videre unusquisque potest, tantum ut patientiæ ejus darem aliquod testimonium, suæque virginitatis, quæ fuerunt singulares ipsius prærogativæ duæ. Atque id totum cedat ad laudem Dei, datoris omnis boni, qui voluit ditare monasterium vestrum Reliquia tam sancta. Ipse vobis largiatur gratiam imitandi eamdem, vosque conservet in spiritu devotionis: quando autem legetis quatuor hasce lineas, orate pro me misero peccatore, ut denique omnes insimul inveniamur in sancto cælorum regno, collaudantes Deum *, cui est honor in secula seculorum. Amen. Atque hæc ab asterisco * scribuntur in Italico alias originali, Latine, uti & sequentia: Ego Fr. Alexander quondam Petri de Capocchis scripsi propria manu, XVIIII kalendas Septembris 1577, in conventu nostro S. Mariæ Novellæ de Florentia. Tum rursus Italice sequebatur hujusmodi epistola, inscripta Venerandæ Matri Priorissæ & Monachabus S. Mariæ Angelorum.

[69] Vobis, Matres venerandæ, mitto brevem hanc narrationem de Sorore Maria, nunc Matre, & Sorore, atque (ut credo) Advocata vestra, & Procuratrice apud Deum. [& Epistola ad Monachas S. M. Angelorum,] Excusatum me habebitis, quod non adhibuerim omnem diligentiam: sum enim occupatissimus, nec possum scribere, jamque fini meo appropinquo, & necesse habeo recogitare peccata mea. Potestis legere Vitam scriptam a vestro Patre Augustino: hæc autem solum vobis testimonio erit, quod ipsam cognoverim, quodque de ea nihil aliud quam omne bonum testari possim: vos autem imitamini sanctos ejus mores, & perseverate severate in vita communi ac regulari, [remittens ad Vitam priorem,] numquam permittentes ut illa non sit perpetua in vestro monasterio. Nolite discedere ab observantia Regulæ, quia hæc est scala vos deductura ad vitam æternam. Estote prudentes in eligendis Confessariis & Directoribus animarum vestrarum: requirite autem diligenter personas, non solum doctas & probas, sed etiam expertas in regimine cœnobitico. Vivite in simplicitate, numquam curando familiaritatem aut amicitiam qualemcumque: sed potius estote solitariæ, [cum exhortatione ad religiose videndum.] & a mundo universo abjunctæ. Frequentate sanctam orationem. Vivite in simplicitate & spiritu, educantes novitias ac juniores vestras in sancta obedientia. Nutrite illas cum discretione quoad corpus & animam. Jesus Christus, Sponsus vester, semper vos conservet. Recordamini mei miseri peccatoris, qui aliud non requiro, quam ut in Paradiso fruamur vero isto angelico inæstimabiliq; amore, Jesu Christo & Maria, sua dulcissima matre.

Vester Servus & Mancipium:
Frater Alexander in Christo Iesu.

[70] Sciendum quod noster Reverendus Pater Fr. Alexander, Prior S. Mariæ Novellæ, [Mors ejusdem auctoris,] qui manu sua scripsit præsentem Vitam nostræ beatæ Matris Sororis Mariæ, postquam aliquamdiu infirmus jacuisset, mane in die S. Reparatæ Virginis & Martyris VIII Octobris MDLXXXI, quæ fuit Dominica; cum denuo communicasset sub horam XII, tandem intra horam XIV ac XV magno cum spiritu transiit ad veram vitam: cujus etiam nobis gratiam faciat Deus. Amen. Anno deinde MDLXXXIII, prodiit Florentia typis edita insignis Vita, hominis (ut apparet) miraculorum gratia & prophetico Spiritu donati, qui observantiæ Regularis in conventu S. Mariæ Novellæ constituendæ auctor, sub finem vitæ electus etiam Prior fuit. [cujus etiam Vita scripta habetur.] Vitam illam scripsit Franciscus Marchi, quam videre solum nobis licuit hactenus; habemus autem elegantem Epitomen infertam Diario sacro Dominicano, quod Neapoli nuper edidit Fr. Dominicus Maria Marchesius: ubi licet nulla fiat mentio Venerandæ hujus Virginis, in genere tamen dicitur Fr. Alexander varias Confraternitates Monacharumque Cœnobia magno cum spiritu rexisse, in quibus Monasterium S. Mariæ Angelorum eatenus censeri dumtaxat potest, quatenus extraordinarii Confessarii munere in eo functus est, sicut postea noster P. Virgilius Ceparius, aliique ex Societate Iesu fecerunt. Est alioqui ipsum Monasterium Carmelitani Ordinis: quod nescio an intellexerit satis prælaudatus Marchesius, quando de Sanctimonialibus Angelorum loquens, quibus ultimum sermonem fecit Frater Alexander in die S. Mariæ Magdalenæ, ait, nostræ Monachæ Angelorum.

[71] Eædem Monachæ habent, mihique communicarunt Italicam Epistolam, de hoc eodem argumento; cui Ordinarius ipsaram Confessarius ejusmodi titulum præfixit sua manu, Vita beatæ Matris Sororis Mariæ Bagnesiæ, scripta a D. Hieremia Foresti, directa ad me Presbyterum Augustinum Campi de Pontremoli. Quam Epistolam, mutato leviter titulo, Latinam hic accipe; mecumque considera, quam solidam ac sapidam pietatem, ex familiariori conversatione cum Maria, hauserit homo secularis, & conjugatus, atque ministeriis aulicis implicatus, qualis Hieremias iste fuit: tota enim scriptio nescio quid tenerioris devotionis spirat, quam aliorum duorum, licet in spiritu valde provectorum.

[Annotatum]

* XXVII Iulii.

EPISTOLA
D. Hieremiæ Forestii, Virgini familiaris, ad ejus Confessarium D. Augustinum Campi.
Ex Ms. Monasterii S. Mariæ Angelorum.

A. ZACH. FORESTI.

EXORDIUM.

Tibi, Pater in Christo dulci Jesu reverende, ego Jeremias Forestii, servus inutilis & peccator, pacem & gaudium desidero sempiternum.

[1] Post felicissimum transitum, quem fecit per Dei gratiam, [Iussus scribere quæ noverat,] quando huic placuit, benedicta illa anima, beata ac reverenda Mater nostra, Soror Maria Bagnesia; quam confidimus a dulcissimo Sponso suo Christo Jesu receptam in gloria, inter feliciores ac beatiores animas Paradisi, tamquam Virginem & Martyrem, propter longam illam atque continuam patientiam quam ipsa exercuit toto cursu vitæ suæ, ornatæ & locupletatæ virtutibus ac honoribus cælestibus; non possem me continere, quin ad laudem, honorem & gloriam Dei, atque ad solatium eorum qui præsentem epistolam sunt lecturi, divina aspirante gratia ac meliori quo sciam modo, scribam aliqua de vita sua; a te, Pater carissime, rogatus & quodammodo coactus in virtute sanctæ obedientiæ, ejusque devotionis ac reverentiȩ, quam erga ipsam semper habui. [pluribus beneficiis obligatus defuncta,]

[2] Quapropter, velut obligatus, licet indignus, servus tam venerabilis Matris, quia plurimis annis gratiam & facultatem habui conversandi familiariter in domo ejus, ubi habitabat cum domesticis suis & propinquis; quia sæpius etiam, præsente Te & D. Camilla sorore ejus, cum ipsamet collocutus sum de variis rebus spiritualibus, puta de beatitudine cælesti, fallaciis mundi, miseria humana, brevi vita mortalium; quandoque etiam de nostra ingratitudine, & infinita bonitate, benignitate, ac patientia Dei, in dissimulandis & tolerandis nostris culpis atque defectibus; alias vero de amarissima Passione, deque viscerali & infinito amore sui dulcissimi semperque amabilissimi Sponsi Jesu Christi; idque totum ad meam instructionem, & ad salutem alterius alicujus peccatoris ibidem præsentis; ne ipsi tibique ingratus sim, pro tot bonis monitis & auxiliis spiritualibus; [proponit simpliciter ea exponere;] atque ut ex parte ostendam quam vivaciter impresserim memoriæ meæ, tum ipsa, tum alias quascumque gratias particulares, quas placuit divinæ bonitati ejusque Sanctissimæ Matri impertiri mihi, mediantibus sanctis orationibus istius tantopere dilectæ Virginis ac novæ Martyris; ut, inquam obediam & satisfaciam adeo justo & sancto desiderio vestro; licet in hoc aliisque rebus omnibus me cognoscam debilissimum instrumentum & insufficiens; utpote nihil aliud quam pugillus cineris aut pulveris aridi; tamen cum Dei auxilio, & virtute meritorum suorum, tuarumque sanctarum orationum, spero quod scriptione hac mea solari Te aliquantulum possim; vim mihi faciendo ut brevis sim, quantum possibile erit; & narrando simpliciter atque veraciter ea quæ mihi occurrerunt, dum ipsam cognovi, morientem mundo ac sibi ipsi; quæ inter tot pœnas læta & felix, serviendo dulcissimo Iesu suo, vixit semper patiens, crucemque suam portans libenter atque hilariter.

[3] Verum quid dico, aut quid promitto? quando bonus ille Propheta & magnus Dei servus, cujus nomen indignus fero, in ventre matris sanctificatus, Deo sibi aliquid imperanti respondit; [seque ut ad id inutilem humilians,] A a a, Domine nescio loqui quia puer ego sum, tantopere sese humiliando. O beatum eum qui humilis est! eo quod se cognoscat esse in Dei conspectu puerum, id est, ad nihil utilem. Adeo autem grata est benignissimo Domino hæc virtus sanctæ humilitatis, ut ei respondeat, Placet quod tu te noveris, teque humilies, sciens quod ex te ipso neque noveris neque possis boni quidquam facere: sed ego, fili mi, dabo tibi gratiam ad operandum omne bonum quod desiderabo; ideoque, ad omnia quæ mittam te ibis, & quæcumque mandavero tibi loqueris. Timebam itaque & formidabam, ne temerarium esset extendere manum ad scribendum de luce deque virtute, quandoquidem in iniquitatibus conceptus sum, & in peccatis concepit me mater mea. O Pater clementissime & Deus mi, tu qui nosti & potes, quidquid vis & quidquid tibi placet; quique es lux vera, [juvari divinitus petit.] illuminans omnem hominem venientem in hunc mundum; rogo te, per unigenitum tuum Iesum Christum, cum omni mihi possibili humilitate & reverentia, & ex totis visceribus cordis mei, ut non respiciens vilitatem atque indignitatem meam, gratiam mihi velis præstare, atque a mente mea expellere omnes tenebras ignorantiæ, in me ex peccatis natæ; ac paupertatem meam magnam taliter locupletare copiosis tui sancti amoris divitiis, eoque modo illuminare, ut intelligere possim quid mihi dicendum atque scribendum sit, & sicut æquum est ad laudem & gloriam sanctissimi Nominis tui, de nova sponsa tui sanctissimi Unigeniti Sorore Maria; cui tantum gratiæ virtutisque, quantum tibi placuit, concessisti. Purga igitur obsecro & renova hunc veterem hominem, deinde gratiam ac virtutem dona mihi, Domine, ut possim in hasce chartas fideliter referre, quidquid scio de hac dilecta & benedicta filia tua, ad laudem ejus, atque ad honorem & gloriam sanctissimi Nominis tui, pro consolatione fidelium tuorum, sic incipiendo:

PARS I.
De fama Mariæ ad auctorem perlata, & hujus primo cum ea congressu.

Anno Domini MDLV vel paulo ante; cum Romæ essem Cancellarius generalis unius atque alterius Custodiæ felicis recordationis S. D. N. Julii Papæ III, [Anno 1555 Romæ degens Auctor,] ab hominibus devotis ac fide dignis intellexi, quod Prati atque Florentiæ inveniebantur duæ sanctæ mulieres Ordinis S. Dominici, quarum una nuncupatur Sor. Catharina de Ricciis a, vivitque etiam nunc; altera Sor. Maria, ex nobili & antiqua familia Bagnesiorum (cui hæc magna gratia obvenit, ut sit sub speciali protectione S. Frigidiani Lucensis Episcopi, filii b Regis Ultoniæ in partibus Hiberniæ) ambæ virtutis eximiæ & vitæ valde exemplaris. Dicebatur etiam mihi quod præfata Mater Sor. Maria, occasione cujusdam haud satis notæ infirmitatis, lecto decumberet plurimos jam annos, exercita peregrinis accidentibus, & quasi intolerabilibus cruciatibus: tolerando dolores capitis, ut sic dicam, continuos; modo autem dolores gutturis & oculorum, modo dentium, [audit de multis Mariæ morbu,] aurium, stomachi & membrorum omnium; nunc lateribus, nunc renibus patiens, arenas, calculos, catarrhos; in tibiis, in pedibus; ferendo etiam vel tussim vel angustias pectoris, oppilationem suppressionemque

urinæ; sæpius vero febrim, aut aliud incommodum valde malum, præter alia fastidia continuamque passionem, interius afficientem plus quam credi posset; & præter afflictiones quas tolerabat, occasione proximorum, & præcipue intuitu honoris divini. Adeo ut miraculosa omnino res videretur, [perpetua fere inedia,] quod tamdiu remanebat in vivis, evomens intra breve spatium temporis modicum quod ad sui sustentationem sumebat, quodque ei dabatura domesticis, & ipsa cum maxima difficultate trajiciebat in stomachum: imo iis ipsis qui illam gubernabant æstimabatur res prodigiosa, & quodammodo impossibilis vita ejus, quam sciebant adeo parce nutriri. Sæpius autem audivi dici, quod veluti miraculose vivebat ex virtute sanctissimi Sacramenti, quod omni fere die mane solebat sumere, de manu ejusdem Sacerdotis, qui sibi Missam dicebat.

[5] [incredibili patientia,] In ista autem infirmitate, quemadmodum postea oculis meis propriis observavi, semper se benedicta Mater monstrabat hilarem, atque tam fortem ac si nullum omnino malum pateretur, & continuo vixisset inter rosas & lilia, in summa pace atque lætitia. Hæc audita mihi sæpius consolationem attulerunt simul & admirationem, consideranti providentiam Dei & curam particularem circa illam; insuper patientiam virgunculæ infirmæ, lecto decumbentis per annos ut minimum quadraginta c quinque, ac tanta cum promptitudine & constantia ferentis crucem suam. Verum non carebat illa sui dulcis Jesu societate, in magna domesticæ rei difficultate, bene contenta & resignata inter sanctissima brachia amantissimi sui Sponsi Jesu Christi; conformansque se semper in ejus voluntate, a quo confortabatur & instruebatur, in omnibus ad ejus salutem conducentibus; [resignatione,] sive per ipsum immediate, sive per famulos ejus; ut intelligeret gratias quas impertiebatur confidenti in se. Itaque ipsa omnia recipiens a clementi manu Dei, seque tantis bonis indignam reputans, ut peccatricem & ingratam accusabat: quippe quæ sibi videbatur nihil mali sentire, [humilitate.] neque reddere Deo quem debebat fructum & continuam actionem gratiarum; unde suspirabat ad Dominum, eique benedicens petebat illum veniam delictorum suorum.

[6] [Deinde Florentiam migrans,] Ego vero talia intelligens, fui ardentissimo accensus desiderio cognoscendi illam, atque in aliquo ministrandi, per secreta quædam privatæ meæ medicinæ auxilia, quorum efficaciam feliciter expertus in aliis eram. Contigit porro, ex Dei beneplacito, ut regressus d Florentiam cum omni familia mea, stabilirem me in obsequio (sicut nosti) Celsitudinum e suarum Serenissimarum, ubi magna cum diligentia requisivi personam aliquam, ipsi amicam & familiarem, quæ posset ac vellet mihi dare majorem distinctioremque notitiam sanctæ istius Dei famulæ. [Mariæ vidende cupidus] Denique incidi, non exigua mea delectatione & solatio, in quosdam Dei famulos; a quibus plene instructus fui circa omnia quæ scire cupiebam, de infirmitate & sancta vita novæ istius Martyris & benedictæ Virginis. Multa etiam didici ex proprio ejus medico D. Francisco Rugerio Aretino, & ex P. Fr. Alexandro Capocchio, illius intimo, Ordinis Prædicatorum Observantium, homine sanctæ vitæ: nec non ex Joanne Nicolozzio Pratensi, viro perquam spirituali. Sperans autem, [adipsam introducitur;] eorum aliquo mediante, impetrare gratiam videndi ipsam, & in aliquo (ut dixi) serviendi; denique apud me statui prædictum Joannem, utpote notæ caritatis hominem, orare, ut aliquando me vellet ad ipsam ducere (sicut postea fecit) in proprium ejus conclave, ubi sancta infirma tam diu tamque fideliter, deservierat suo sanctissimo Sponso, in vera humilitate atque patientia.

[7] Illuc prima vice ingressus, totus quasi contremui præ reverentia atque devotione; [& magna cum devotione,] cum propter quosdam Dei servos istic repertos, tum etiam propter altare devotissimum ibidem extructum, ornatumque imaginibus Sanctorum & aliorum Reliquiis locuples, supra quod tempore suo Missa celebrabatur: tota alioqui camera ejus instructa erat a sancta paupertate, & vera ac Christiana simplicitate. Subito autem me sensi impleri mille suavissimis odoribus ac pretiosis aromatis; tantaque efferebar lætitia & jubilo tam grandi, ut omnis alterius rei oblitus, libenter mihi elegissem hujusmodi habitaculum in perpetuum, ubi viverem atque versarer inter tot Sanctos: [tacitus observat omnia:] videbar enim esse velut in sanctuario quodam seu oratorio devotissimo, ac domo sanctarum orationum, ubi Deus commorabatur. Tum, facta debita altari reverentia, cum frontem signo hominis vere Christiani & aqua benedicta signassem, in pace Domini salutavi Virgunculam sanctam, a qua vicissim benigne atque modeste resalutatus sum. Deinde pro hac prima vice reductus in partem, malui silentio uti, quam multa loqui: censui enim magis decere eo loci moderatum timorem, quam audacem præsumptionem. Interim observavi, quantum potuit ingenii mei debilitas consequi, omnia quæ prius a diversis audiveram de sanctitate ejus deque sorore &c. Et videns cum quanta humilitate ipsa omnibus obediebat, etiam minimȩ ancillulæ, quantoque cum robore tolerabat infirmitatem suam, quam etiam dulciter ageret cum omni hominum genere, licet paucis nec nisi domesticis fere concessum erat ipsam videre & alloqui, quæ hominum consortio minime delectabatur; hærebam attonitus totus, ac spirituali plenus solatio, clare in ea agnoscendo gratiam sui Sponsi, qua in majoribus necessitatibus suis confortabatur roborabaturque.

[8] Quanto gravior atque molestior erat morbus, tanto magis monstrabat virtutem & constantiam suam; quamvis ipsa ad Deum suspirans, [multumque ædificatur, visa ejus humilitate,] dolere videbatur, quia non credebat se talem in patiendo, qualem ipsa se optabat; ignosci sibi postulans ingratitudinem suam & negligentiam, atque dicens, quod non serviebat suæ divinæ majestati sicut debebat; neque ei reddebat congruas laudes ac gratias, quas tanto Domino tenebatur referre, unde quotidie suscipiebat nova dona novaque auxilia; interius ab illo visitata, cum dulcedine amoris, exterius vero diversimode recreata, cum majori lucro novorum beneficiorum, meritorumque & perfectionum. Quapropter, agnoscens totum suum esse fluere a Deo, per infinitam ejus bonitatem, agebat gratias pro omnibus quæ recipiebat a gratiosissima benignissimaque manu ejus; item pro cunctis pœnis atque cruciatibus suis, omnique auxilio; tacendo autem reverenter, [discretione,] aut loquendo discrete, semper Deo benedicebat gratiasque agebat. Vehementer etiam fui ædificatus ex hac sancta Virgine, audiens quanta cum gratia & prudentia loquebatur & respondebat; quantaque cum verecundia & discretione ab iis quibus jure poterat imperare, exigebat necessaria sibi obsequia; compatiendo infirmitatibus alienis, molesteque ferendo si vel minimum quid patiebatur alius sua causa.

[9] Multum porro amabatur ab omnibus, propter singularem suam mansuetudinem & magnam benignitatem; [amabilitate,] quia etiam ipsis volucribus (quas adeo diligebat, ut videre patientes quidpiam nequiret

nedum morientes) aliisque domesticis animalibus blandiretur atque compateretur. Videbantur autem aviculæ illæ vice versa eidem compati, cum esset in suis pœnis atque doloribus, cantantes ad eam recreandam; alias vero, ne gravius oppressæ crearent molestiam, [etiam erga irrationalia,] conticeicendo. Inter alia vero quidam cattus suus, videns benedictam hanc Matrem, præ cruciatuum intensione, pluribus diebus nihil omnino manducare, voluit etiam ipse jejunando socius illi esse: nec prius ab ea recessit, quam rediisse ei aliqualem cibi appetentiam sensit: tum vero aviculam unam cœpit, ipsique attulit, & majolando quasi dicebat; Ex nunc cibum cape, quia sic placet Deo. Aliæ quoque feles apportabant subinde ei cibaria diversa: id quod ex ipsamet intellexi, per quamdam comitatem hoc narrante; fecitque ut recordarer multorum Dei servorum, quibus per aves aut animalia alia prospectum in suis necessitatibus fuit.

[10] [Sororisq; & Confessarii promptitudine:] Simili modo considerabam longam ejus infirmitatem continuosque dolores, & diligentem caritatem Sororis atque Patris spiritualis circa ministerium illius: mirabarque tam hunc quam istam, ætate grandes & virium modicos, debili corpore, sed promptitudine summa, servientes illi: mansique adeo bene ædificatus, tam ex ipsis quam ex omnibus familiæ istius domesticis; ut quidquid de illis audiveram parum esse censerem ad ea quæ propriis oculis hauriebam. Judicabam enim longe majorem ibi perfectionem esse, quam hactenus sciveram aut potueram intelligere: videbarque interius audire vocem dicentis mihi, Ecce in patientia diuturna Jobum, in contemplatione Magdalenam, Martham in ministerio sororis, & in Patre spirituali fidelem custodiam f Maximini. Omnes hæ considerationes & delectationes oblatæ mihi fuerunt in prima visitatione, [atque discedit cupidus redeundi.] quam exhibui sanctæ isti Jesu famulæ: a qua petita licentia, eo quod jam serior hora esset, recessi; magis quam antea cupidus revertendi, ad iterum videndam illam; meque in omne tempus, cum meis domesticis omnibus, promptissimum offerendi ad quodlibet ejus mandatum: pacem autem ei apprecans, optabam ex intimo cordis affectu recipi inter cariores ejus ministros & amicos, ubicumque mei usus aliquis esse posset.

ANNOTATA.

a Obiit autem Vener. Catharina de Ricciis anno 1589, 2 Febr. quando de ea inter Prætermissos egimus. Vita pluries scripta habetur, quæ licet privatim invocetur a multis, non sine fructu; necdum tamen (quod sciam) publicam ullam venerationem habet, aut a quoquam vocatur Beata, præterquam in Anno Sancto Ordinis Prædicatorum Dominici de Herre, idque ad 29 Octobr. Neutro die (quod mirum) ejus meminit Arturus in Gynæceo sacro.

b Colitur S. Frigidianus 18 Martii & potißimum 18 Novembr. quando genus ejus ex Hibernia repetitum ad fabulas relegabimus, cum tota fere ejus vulgata Legenda; & antiquioribus dumtaxat Actis tale nihil habentibus, inhærebimus.

c Quod infra num. 11 dicit ipsa, non multum tunc major quadragenaria, id est anno circiter 1557, se decennium decubuisse; debet intelligi de postremo decubitu anni 1547, post inducias morbi in Habitus assumptione acceptas.

d Sequitur ex dictis regressum hunc contigisse anno circiter 1556.

e Scilicet Cosmi I, Ducis creati anno 1537, Magni autem Ducis titulum adepti 1569; & Eleonoræ de Toledo, Petri Neapolitani Proregis filiæ: hæc enimprimum obiit anno 1562. Infra autem num. 25 gloriatur Auctor, eodem in gradu (quem tamen non explicat) mansisse sub successore Francisco annis 18; unde intelligitur hæc esse scripta an. 1587.

f S. Maximinus, ex vulgari ac valde suspecta Legenda S. Marthæ, creditur totam hujus familiam baptizasse, ac fuisse unus ex 72 discipulis, qui postea cum Sanctis sororibus ac Lazaro scaphæ inermi a Iudæis impositus, in Galliam appulerit, factus ibi Episcopus Aquensis: quæ omnia examinanda nobis erant 8 Iunii.

PARS II.
Spirituales fructus ex colloquiis Mariæ a Ieremia relati.

[Ipsam de sua infirmitate interrogans,] Transactis exinde diebus aliquot, cum eodem Joanne, regressus ad visitandam prædictam infirmam; vix consuetum ejus cubiculum intraveram, quin me subito sensi plenum spirituali lætitia, & ardentissimo desiderio ipsi serviendi. Sumpto igitur animo, cum ipsam omnesque præsentes reverenter (ut decebat) salutassem; interrogavi, maxima cum teneritudine & compassione, benedictam Matrem de sua infirmitate, atque de tempore quo sic decubuerat. Illa vero, benigno atque hilari vultu, mihi respondit: Jam inde a pueritia cœpi portare crucem meam; jamque decem anni sunt, quod lecto affigor: [intelligit decennio decubuisse] quod tempus ex una quidem parte longissimum mihi videtur, eo quod videam interea nihil boni fecisse me; nimiumque differri finem hujus periculosissimi exilii mei; ex altera vero parte contentissima vivo, & patior quantum & quamdiu placuerit Deo, modo illi serviam; eo quod cognoscam, mortalem hanc vitam non esse nisi modicam umbram; quæ cito transit, & quasi somnium aut inanis vapor subito evanescit. Sic locutæ obtuli ego porro, prompta ac bona voluntate, modicum istud quod poteram, & grandibus ejus meritis longe inferius, [eique obsequium offert.] atque infirmitati ejus nequaquam par. Verum illa, quæ libenti animo patiens, nihil sibi videbatur pati, propter magnum amorem quo carissimum suum Sponsum Christum Jesum complectebatur; plena ejus gratia, noluit denique quidquam aliud a me postulare, quam ut sui memor essem in orationibus quas Deo faciebam. Ut autem postea ex Joanne intellexi, voluit nosse professionem meam atque conditionem familiæ.

[12] Ex hinc sæpius rediens ad eam visitandam, semper excipiebar dulcissimis colloquiis & efficacibus exemplis, [sæpius deinde rediens,] quibus animabat me atque excitabat ad sanctarum virtutum exercitia, Dei famulatum, mei ipsius odium, mundique contemptum; item ad fugiendas peccatorum occasiones, & exercenda opera caritatis, hortando me ad frequentandam ecclesias & orationes, lucrandum indulgentias, orandum pro inimicis meis, obliviscendum injuriarum mihi factarum, ac benefaciendum eis a quibus aliquid mali tulissem; denique ad quodlibet sanctum exercitium & opus Christianæ professionis; retrahendo me a nimia conversatione cum mundanis, [multum ex ejus monitis proficit:] atque monendo ut viverem in timore Dei, a quo peterem gratiam ipsum cognoscendi, & robur ad eumdem amandum quam perfectissime, dolendumque de omni ejus offensa, atque ad renovandum vitam vera pœnitentia mediante: quapropter suadebat mihi, frequenter usurpare Sacramenta, per quæ recipitur virtus & gratia ad bene vivendum & bene moriendum.

[13] Ad hujusmodi monita cum attentissimus adstarem, utpote salutis meæ cupidus, lacrymantibus

ac reverentibus oculis aspiciebam identidem in faciem ejus, quæ una inter alias vice apparuit mihi tam gratiosa & clara, coloreque violaceo tam accenso resplendens, [videt ejus faciem pulcherrime splendentem,] sicut medio vere apparere solet candidum lilium, junctum purpureæ rosæ; vel sicut crystallus lucida, sole splendente percussa. Quare regressus domum, toto illo vespere atque alias sæpe, non poteram loqui de re ulla alia, quam de ista sancta Virgine; idemque foris agebam, quoties incideram in personam timentem Deum & virtutis amantem. Neque satiari poteram cogitando de illa, quia videbar mihi conspexisse formosissimam & honestissimam annorum duodecim & Angelici aspectus Virgunculam; non autem mulierem, ætatis tam provectæ totque annis infirmæ, cum esset annorum tunc circiter quadraginta. Notabam etiam esse eam simplicem & prudentissimam in verbis, in operibus justam, in mandatis discretam, patientem in afflictionibus & in morbis robustam, fortissimam in vincendis infirmitatibus ac tentationibus, humillimam ad obediendum, amatricem bonorum operum, largam dispensatricem eorum quæ habebat in pauperes, [& singulas ejusdem virtutes considerat,] misericordem consolatricem afflictorum ac tribulatorum; cælestem in desideriis, modestam & benignam in responsis, promptissimam ad succurrendum, pauperrimam quoad temporalia bona, diligentem in servitio sui dulcissimi Jesu, ferventem in oratione, & in divino amore ardentem. Quapropter cum in ea, velut in lucidissimo speculo, multa virtus magnaque perfectio appareret; facile erat unicuique ipsam aspicienti videre clarissime defectus suos proprios; quemadmodum ego sæpe meas imperfectiones notabam; habens in ea exemplum, occasionem, atq; materiam sufficientem ad omnem virtutem & disciplinam.

[14] [Pulsatus aliqua tentatione recurrit ad illam,] Non equidem ignoro, Pater reverende, quod hisce de rebus ad te scribere, qui ei tot annis servivisti ac familiaris fuisti, tantumdem sit atque aquam exiguo cum vase ferre in mare; & quod quantumcumque hisce foliis inscripsero, minimam partem retulero earum rerum quæ potuerant de ipsa cum veritate scribi: cum tamen dicitur verum, sive parum sive multum, semper placet gratumque est iis, quibus bonus est interior gustus, lumenque ad res divinas intuendas idoneum. Non prætermittam tamen quin tibi dicam, quod subinde inveniens meipsum acediæ ac melancholiæ spiritu teneri plenumque displicentiæ, ibam ad beatam Matrem consolationis causa visitandam, magna spe ductus inveniendæ apud eam quietis opisque. Mox autem atq; cameram ejus ingrediebar, notabat illa laborem meum, quantumcumque id dissimulare nitebatur, ne meam mihi pœnam augeret. Verum, ut erat misericors & nata ad juvandum, statim cogitabat de remedio mihi faciendo, his aut similibus verbis me alloquens; Bene veneris; multum certe distulisti venire, ego autem te expectabam magno cum desiderio, ut emergeres ex tædio illo tuo molestissimisque cogitationibus, quibus premitur cor tuum. Sane dicebam hodie nostris illis, Non diu esse poterit quin veniat noster Zacharias: vixque hoc dixeram, cum audiens pulsari ad portam, Ipse est, inquam, Zacharias.

[15] Tum incipiens mecum loqui de passionibus atque fastidiis meis, [& multipliciter relevatur,] ac si fuisset in medio cordis mei, omniaque arcana mea introspexisset; videns nullum me posse formare verbum aut signum lætitiæ; ut me liberaret ab ejusmodi angustia tantaque mœstitia, mutabat sermonem, & incipiebat loqui de Deo deque vanitate hujus miserrimi mundi. Erat autem talis sermocinatio ejus, ut brevi tempore me sentirem omnino alleviatum ac serenatum, dispulso quovis mentis nubilo: itaque liber a qualicumque perturbatione & molestia, redibam lætus & hilaris, sentiens me interius vehementer corroboratum, atque hoc solum dolens quod ei jugiter adesse non possem, & in tam bona ac sancta conversatione vivere ac mori: talisque & tanta erat mea erga ipsam devotio & dilectio, tamquam erga amicam tanti Sponsi, ut libenter vitam meam pro ejus obsequio posuissem. Quantumcumque vero magnum erat periculum in quo versabar, adeo grande tamen erat gaudium & solatium quod ipsa loquente percipiebam, ut omnium aliarum rerum ac pene etiam mei oblito, non luberet cogitare de cibo capiendo vel alio quocumque negotio meo. Denique tanta exibat de ejus monitis & colloquiis virtus, ut procul a me fugeret omnis melancholia, omnis mundana cogitatio, omnis carnalis tentatio; [atque ad virtutem stimulatur.] & subinde fierem inimicus mihi ipsi ac veluti mortuus. Alias, sanctis ejus exemplis & exhortationibus motus, voluissem pauperibus Iesu Christi distribuere quidquid possidebam; nihilque curans manere nudus, videbar audire vocem interius mihi dicentem; Si velis evadere magnus, & esse in cælis beatus; cura humilis sis in terris, sanctamque paupertatem amplectere. Alias impellebar ad mendicandum per civitatem, & prædicandum vilitatem meam, & abjectam conditionem seu potius superbiam meam, stultamque præsumptionem, & omnes defectus, ad majorem mei ipsius confusionem, majusque vilipendium.

[16] Equidem existimo, quod quidquid erat in me boni sanctique desiderii venerit mihi a misericordia Altissimi, mediantibus precibus istius sanctæ Virgunculæ; [omnia bona sua ejus precibus tribuit,] certo persuasus, quod illa me sumpserit sub suam protectionem, quodque ipsa intercedente bis evaserim a gravissima & quasi incurabili infirmitate, cui humanitus nullum remedium erat, ad stuporem medicorum aliorumque me videntium; cum alius fere sermo per civitatem non audiretur, quam de me velut a morte redivivo & de sepulcris resuscitato. Quiscumque autem aliquo pollebat judicio, indubitanter credebat, me salvatum fuisse, non medicorum opera aut virtute medicinarum; sed, [& recuperatam ex morbo letuli sanitatem,] quod per continuas deprecationes bonæ alicujus personæ ac Dei famulæ hujusmodi gratiam obtinuissem; quemadmodum in veritate confiteor etiam me credere. Cum enim extremo in periculo versarer, morbo oppressus; videbatur mihi spiritus meus deduci ad conspicienda æterna supplicia, ibique intueri Magnates aliquos faciebus velatis; & quod maligni spiritus, formas induti humanas, omnimodis fraudibus totum mundum implicabant; ac denique numerum quasi infinitum mortalium, parum sibi attentorum, præcipitabant in barathrum infernale.

[17] Hinc egressus, videbam offerri mihi felicissimum quemdam montem, [post insignem visionem ægro oblatam.] totum plenum purissimis smaragdis, topaziis, adamantibus, atque zaphiris; ubi magna cum lætitia intuebar alatos aliquos velut Seraphinos; audiebamque vocem dicentem mihi: Iste est locus sanctus ac domicilium puritatis. Elevans deinde oculos in sublime, apparuit illis subito beatissima Mater Iesu Christi, comitata infinito numero castissimarum Virginum, omnino splendentium, inter quas erant Sanctimoniales nonnullæ, candidissimum indutæ habitum ac similem beatæ Matris Sororis Mariæ, quæ omnes velocissime transibant, subsilientes ac redeuntes ad gloriosam Paradisi felicitatem. Ibi denuo se mihi monstrabat Regina cæli, mater sanctissimi Redemptoris, filium in gremio stantem tenens, totaque cælestibus splendoribus circumdata atque Angelicis choris, vultu

autem hilari ac gratia pleno, sedens in majestate cum innumerabili turba Sanctorum. Quæ eadem sanctissima Mater prius, in eodem morbo, inter alias vices apparuerat mihi, vultu mœsto atque compassionem præferente, cum filio mortuo inter brachia. Ista autem mihi apparuerunt in urgentissima necessitate atque discrimine vitæ, non propter bona quæ fecerim aliqua, sed solum propter bonitatem & misericordiam infinitam Dei, per orationes Mariæ Virginis, atque per intercessionem hujus sanctæ ac devotæ suæ famulæ, quæ Deum quotidie pro mea salute deprecabatur.

PARS III.
Miranda quædam circa ipsam & per ipsam facta.

[18] Multa possem scribere de vita ejus doloribus exercita, & de diuturna patientia quam ad extremum usque diem tenuit; [Injuriarum tolerantia] atque in particulari quomodo tulerit se vilipendi, male tractari, & injuriis affici; quandoque etiam ab ipsismet domus suæ ancillulis, quibus vehementer compatiebatur, & semper bonum pro malo referebat. Possem etiam narrare miraculum patratum in vasculo vini albi, quod ipsi servabant Reverendæ Matres monasterii Angelorum, vulgo dictæ Monachinæ; & vere Monachinæ seu Monachulæ, quia pauperes spiritu, [servatum ei vinum, sed corruptum, miraculo restituitur.] sed multa pace ac gratia Dei divites. Vinum illud sic corruptum erat, ut neque colorem vini amplius, neque saporem haberet, sed aliud non videretur quam putrida quædam fæculentia. Illæ vero in oratione positæ, ne quid causa defectus istius pateretur incommodi veneranda Mater nostra, impetrarunt a Deo, ut vinum bonitati suæ pristinæ, imo etiam meliori quam antea statui redderetur, tale insuper quod bibentibus ex eo infirmis nonnullis donaret sanitatem. In qua oratione Monachæ prædictæ adhibuerunt etiam Reliquias nonnullas R. P. Fratris Hieronymi Savonarolæ Ferrariensis: & in hoc datur intelligi, quomodo Sancti alios Sanctos juvent adhuc in via existentes.

[19] Verum quia hæc aliaque miranda multa, tibi, Pater carissime, [Auctoris uxor sæpe adjuta,] nota sunt ac manifesta, non suscipiam illa nunc referenda, dimittens ea melius quam ego scientibus: sed narrabo, quod D. Constantia Ugolini Perusina, uxor mea, aliquando visitans sanctam istam Virgunculam, semper ab ea redierit bene ædificata atque contenta: & bonis ejus consiliis monitisque inducta, statuerit sanctissima Sacramenta frequentare, mundumque contemnere, dando se mortificationi, & multa cum patientia tolerando quascumque tribulationes. Quadam autem vice, cum prædictæ Matri revelasset fastidia quædam secretius animo obversantia, iisdemque remedium postulasset, cito agnovit quantum id sibi profuerit. Imprimis autem commemorat, quod cum illi commendasset suum quemdam germanum fratrem, Octavianum de Ugolinis Perusinum, Militem honoratum, propter quoddam ejus discrimen, obtinuerit quidquid volebat. Audi ergo.

[20] Juvenis iste, levir meus, recedens a quadam serici apotheca, ambulansque per forum civitatis, haud procul a palatio Gubernatoris Perusini, [commendat ei fratrem,] invasus ex improviso fuit a quatuor viris bene loricatis, & altero etiam Perusino: missaque ad gladium manu ut se defenderet, cum se omnibus simul imparem judicaret, recta ivit in suum inimicum: eique impacta ut fors ferebat cuspide guttur transfixit, ita ut in vestigio corruerit mortuus. Eodemque momento auditus est balistæ pulverariæ sonus: quo excitatus Gubernator cum aliquot ipsius Palatii inquilinis, audiensque rumorem vulgi atque satellitii, & suspicans aliquam in populo seditionem (maxime propter explosum sclopum, [ob cædem in sui defensione factam,] & quia res facta erat in area ante palatium) omni alia consideratione postposita, emisit totam familiam suam; quin etiam ipse descendit ad principem portam Palatii, cum aliquot Nobilibus domesticis suis, totus iratus vehementissimeque commotus: mandavitque satellitii publici Præfecto, ut vel comprehenderet reum, statimque morti traderet; vel si comprehendere vivum non posset, modo quocumque trucidaret. Miser ergo juvenis, videns non esse sibi relictum ullum fugiendi locum, intravit in domum quamdam, a satellitio sese defendens ut poterat. Satellites autem, desperantes eum sic capi posse, conscenso domus tecto, intro se miserunt, undique illum impugnaturi. [captum] Tum vero animadvertens longe ægrius salvari se posse, unum jam oppositum tam multis; elegit sese tradere cuidam ex Prioribus civitatis, ibidem præsentibus. Itaque ductus in palatium, arcteque religatus, confestim in secretum carcerē retrusus est, ut Gubernatoris mandatum executioni daretur quam primum, instigante quodam thesauri ministro valde gratioso, & animatissimo ad vindicandum consanguineum occisum.

[21] Interea actum est cum Gubernatore, narratum factum, [& addictum morti,] ipse instanter rogatus a multis primariæ dignitatis Nobilibus, ut mature causam examinare & cognoscere dignaretur. Mitigata nonnihil iracundia, annuit Gubernator, ut diebus aliquot suspenderetur decretæ mortis executio, eo potissimum respectu, quod satisfactum volebat Nobilibus illis, quorum fidei se captivus tradiderat Octavianus, atque in custodiam iverat: ita tamen ut fixus in proposito maneret Gubernator capitale supplicium exigendi. Hoc cum esset intellectum, scriptum est Romam atque Florentiam, pro impetrandis intercessionibus plurium Principum virorum: quibus aliud profectum non est, quam ut in vivis servaretur menses aliquot, ad infringendos conatus adversæ partis, quæ festinabat vitam simul & honorem auferre reo. Audito casu, ego & uxor mea statim accessimus ad visitandam communem nostram Matrem, remque ut acta erat ei narrandam, cum tanto quantū imaginari ipse tibi potes mœrore ac sensu. Cum ergo intellexisset illa, quo in periculo versaretur levir meus; compassione mota, [ac pessime habitum;] promisit pro eodem orare, & aliorū orationes postulare quotidie. Tam dulcibus verbis, utcumque consolati, petiimus recedendi licentiam; & post hebdomades aliquot intelleximus adhuc in vivis haberi captivū, sed adeo male habitum ut recognosci amplius vix posset: quodque decretum haberet, potius suis sese manibus interficere, quam mactandum præbere publicæ justitiæ ministris, tantum ubique exosis abominatisque.

[22] Tum vero rediimus ad Matrem Sor. Mariam, & quo res loco erat narramus: [quem illæ dimittendum promittit,] ipsa vero uxori meæ respondit: Confide Deo, Soror mea, atque omne desiderium vestrum permitte ipsius arbitrio, quia totus benignus & misericors est: sperate autem quod ipse liberabit eum, & servabit de manibus inimicorum suorum. Pauci deinde præterierunt dies, cum nobis ad se redeuntibus dixit, fausta annuntians: Captivus vester cito, cito, dimittetur ex carcere, & liberabitur: tantum bono animo estote. Post quindecim circiter dies scriptum Roma & Perusio est, a D. Petro-Gentili fratre, & D. Porcia sorore uxoris meæ, [secuto intra 15 dies effectu.] prædictum Octavianum absolutum ab homicidio esse; sed ad nonnullam partis

offensæ satisfactionem, relegatum pro tempore aliquo a civitate: itaque fuit emissus e carcere, atque vivit etiam hodie, per Dei indulgentiam meritaque & preces Matris Sororis Mariæ, quibus mediantibus credimus istam gratiam a Domino obtinuisse, cui pro isto & alio omni beneficio sit laus & gratiarum actio.

[23] Accidit alias ut Iulius filiolus meus, audiens in platea magnum strepitum puerorum, [Auctoris filius arreptus a juvenca furente,] domo excurreret, visurus quid rei agereretur; incurrit autem in ferocissimam bestiam, juvencam scilicet effuse currentem, quæque jam alia damna per viam patraverat, dum clamoribus & concursatione insectantium agitaretur. Ab hac per cornua apprehensus puer, qui locum effugii nullum invenerat, jactatus in altum fuit ad sex ulnas circiter, vestibusque laceris projectus in terram, nihil tamen læsus in corpore. Spectabat hæc ad fenestram D. Constantia mater; cumque alium filium non haberemus, sicut nec modo habemus, clamans & commendans illum Deo Virginique sanctissimæ, [illæsus servatur.] ut mortua concidit. Quia autem paucis diebus ante commendaverat puerum Matri Sorori Mariæ, placet credere, quod bonitas divina, intuitu protectionis ac precum illius benedictæ, salvum puerum & mali omnis immunem servaverit.

[24] [Visitantis se matronæ interiorem statum] Alias cum quædam Matrona Volaterrana, consanguinea mea, esset in comitatu uxoris meæ, atque antea audivisset mira nonnulla de sancta ista muliere, imprimis autem de diutina ejus infirmitate, multaque patientia; ipsa, quæ tenebatur peregrino quodam & ignoto morbo, mota fuit magno desiderio eundi ac visitandi prædictam infirmam, sperans invenire remedium aliquod malo suo, aut saltem videre signum quodpiam sanctitatis ejus. Hoc, quantum recordor, fine, nec ullo forsan intuitu alio stimulata, quamvis non ignoraret quantum bonæ Matri displiceret visitari, non solum a Magnatibus, sed etiam a qualibuscumque personis mundanis; freta tamen societate ejus quæ secum erat uxoris meæ, quamque noverat ipsi amicam & familiarem esse, fiduciam sumpsit accedendi. Cum ergo ad illam esset ingressa, & occasionem loquendi dedisset, scivit sancta mulier adeo bene explicare, ac veluti in parabola partem vitæ ipsius secretiorumque cogitationum, & earum quibus dudum pulsabatur tentationum, quamvis numquam antea sibi visæ; [distincte explicat Maria.] acsi conscientiam ejus totam perspectissimam haberet, & ab annis centum eam novisset. Postea sermonem instituit de rebus ad Deum spiritumque pertinentibus: unde illa tota attonita & compuncta fuit; &, si ex ejus monitis sanctisque consiliis scivisset proficere, res ejus meliorem multo exitum ac saluti ipsius conducibiliorem habuissent.

[25] [Illi accepta multa Auctor referens,] Possem etiam aliquid de me ipso addere: sed ne fastidium alicui creem, solum dicam, quod cum benedicta ista & sancta Mater me suscepisset in suam protectionem, existimem omne bonum desiderium, quo unquam motus fui ad faciendum bonum aut malum fugiendum, & quidquid Christianȩ virtutis unquam Deo inspirante exercui, obvenisse mihi ipsa mediante, quæ mihi impetravit a Deo multas gratias, quas numquam merueram; gratias, inquam, non temporales aut hujus mundi, sed pertinentes ad salutem animæ, ipsiusque Dei honorem & gloriam. Agnosco similiter ipsius intercessioni me acceptum referre, quod remanserim in eodem gradu atque conditione apud Serenissimum Magnum Ducem Franciscum per octodecim annos, [plus in futurum sperat ab ea,] licet interim renovata fuerit Curia tota, & ex albo palatinorum ministrorum sublati omnes illi, qui serviverant seniori magno Duci, quem Deus Dominus noster habeat in æterna cæli felicitate. Ad hanc vero cum ipsa cara Mater nostra Soror Maria post longū laboriosumque exilium pervenerit, confido scribere de vita ejus; cumque ipsius caritas jam sit in gloria; ubi vita est sine morte, gaudium sine mœrore, & amor undequaque perfectus; concludo, quod quæ me tantopere adjuvit in terris, magis id sit factura in cælis; ubi ipsam esse habeo certissimum, idque per Dei gratiam & bonorum operum ac sanctȩ vitæ merita, pro quibus semper benedicatur Deus.

[26] Unum mihi dicendum superest, quod cum ab ordinario ejus medico intellexissem gravitatem ultimi ejus morbi, [de cujus salute ante obitum] quia arti jam nullatenus obediebat natura, omnesque ejus vires exhaustæ erant annis atque morbis, sic ut pauci solum dies vitæ superesse ei crederentur; videns nullas ei amplius medicinas prodesse, nequidem extraordinariam illam quam ex parte Serenissimæ Celsitudinis suæ ipsemet attuleram, censui actum de illa esse, neque aliud restare quam continuas pro ejus felicissimo transitu orationes faciendas. Id cum per triduum facere perseverassem, dum illa appropinquabat morti infirmi corporis, quidam ejus devotus & amicus meus ac bene notus, ante sanctissimum Sacramentum constitutus, [internam vocem amicus suus audivit:] atque pro ea ante & post Communionem orans, audivit quasi vocem interius sibi dicentem, Fili & peccator, pro te ipso ora, quia tu es pauper & miserabilis; ipsa vero est felicissima & beata in cælo: quamvis eo puncto temporis necdum erat anima ejus soluta a corpore. Volens deinde idem per istos tres dies ad orandum pro ipsa se componere, non inveniebat verba; sed solum sentiebat admirabile gaudium cogitando de illa, acsi plenissima sanitate frueretur, aut potius acsi vidisset illam, inter Angelos Animasque beatas, coram summo Deo collocatam in multa gloria; quam divinæ suæ majestati placuit ipsi retribuere, pro puritate corporis & nitore animæ, longoque martyrio cum tanta patientia in omnibus membris tolerato; sicuti non omisit, etiam in hac vita, dare ei omnem virtutem auxiliumque necessarium ejus saluti usque infinem.

[27] Hujus exemplo & ego, & quiscumque alius salutis obtinendæ cupidus, facillime possumus discere, [seque commendat ipsius precibus,] quomodo tolerandum malum bonumque faciendum sit ex amore Jesu Christi, ad quem omnes obligamur; quomodo etiam debeamus ipsum timere, ipsi obedire, ipsum perfecte amare semperque laudare. Ab eodem posco veniam, omnis culpæ atque imperfectionis meæ, ac perturbati ordinis, quem tenui loquens ac scribens pauca hæc: doleo autem non potuisse me exprimere perfectius, quemadmodum desiderassem, quæ scivi & memoriter tenui, de dilecta ista ejus sponsa, Matre nostra carissima. Et tu, Pater reverende, excusa ignorantiam meam apud altissimum & clementissimum Deum: ut bonum ac verum quod scribere me fecit (nec enim per ejus gratiam aliam habui intentionem, quam ut secundum veritatem procederem) vertat ad honorem & gloriam suæ divinæ Majestatis, ad consolationem amicorum suorum, [& ejus ad quem scribit.] laudes ejus auditurorum in Virguncula ista, dilecta filia & cara sponsa sua, quæ modo est in cælo in gloria illa sempiterna; cujus rogo participem ipsa me faciat apud æternum suum Sponsum, Regem excelsum ac summum Monarcham, qui vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

SUPPLEMENTUM II
Ex Revelationibus S. Mariæ Magdalenæ de Pazzis.

[28] Qva fide & certitudine conscripti sint libri, de rebus a Sancta prætitulata dictis factisque, [S. Maria Magdalena de Pazzis in extasi,] cum rapta in ectasin divinitus ageretur loquereturque, ad Proœmium primæ ejus Vitæ & alibi est declaratum. Ibidem num. 19 narratur quomodo Venerabili Matri Bagnesiæ devotissima, merita est sæpe eamdem videre in Paradiso, ac nominatim XI Julii anni MDLXXXIV, qui fuit post obitum Mariæ octavus. Vidit autem eam pulcherrimo modo, quem obedientiæ imperio adstricta, his verbis exposuit: Vidi in paradiso pulcherrimum thronum lucis incomprehensibilis, [videt M. Bagnesiam in ornatissimo throno] in quo sedebat Beata Mater Soror Maria Bagnesia, tota resplendens & plena singularis majestatis; & intellexi thronum istum esse ipsius virginitatem & puritatem, quæ præcipuo ipsi ornamento erat. Vidi etiam quod prædictus thronus ornabatur monilibus pretiosis: atque hæc erant omnes eæ animæ, quas ad Deo serviendum induxerat, quæ circumcirca ad modum throni ipsam stipantes, maximam ei pulchritudinem conciliabant. Ita Puccinus num. 19; qui, cum hæc ipsius B. Magdalenæ verbis describere se testatur, simul etiam indicat, Sanctimoniales istas, ante Vrbani Bullam, sine scrupulo appellasse Matrem Sororem Bagnesiam cum titulo Beatæ, licet earum posteræ illo nunc abstineant.

[29] Eadem a Puccino conscripta Vita, sed a successore Riconesio, post Beatificationem Magdalenæ, anno MDCXXVI reformata, [an. 1584 11 Iulii,] & in multis contracta, in nonnullis aucta, narrat distinctius occasionem, qua hujusmodi visio Magdalenæ obtigit. Tum scilicet, cum juxta votum ab alia pro sua convalescentia factum, feria quadam VI, eademque quadragesima die post editā XXVII Maji religiosam Profeßionem, id est, die VII Iulii (erat enim annus MDLXXXIV habens litteras Dominicales A G) ipsa Magdalena votum illud per se compleret, visitans sepulcrum Mariæ. Ex eadem etiam narratione apparet, quamlibet III Feriam Sanctimonialibus in honore fuisse, quia tali feria Maria obierit: tali enim feria tertium jejunare promittebat pia illa Soror, si Magdalena convalesceret. Et hæc quidem factum pro se votum, de visitando ter sepulcro, [post votum ad eam pro se factum;] implere cœpit sequenti Sabbato, id est, VIII Iulii: jussa autē ad aliquot dies se continere in infirmaria, iterum eo rediit die XI, & istam habuit visionem, quæ refertur etiam in Mss. excerptis, ad nos mißis, cum hoc adjuncto: Inter Monilia prædicta, thronum Mariȩ circum ornantia, vidit specialis fulgoris adamantem pulcherrimū (quem intellexit esse animam, [& quidem ornatā animabus aliis sicut monilibus,] ab ipsa Matre ad Religiosum statum provectam) hic autem erat admodū candidus, propter ejus puritatē; & sicut ipse adamas fortis est, sic fuerat illa fortis ac patiens, in sustinenda infirmitate admodum molesta. Vidit præterea ipsam Matrem Mariam offerre Jesu omnes Monachas monasterii S. Mariæ Angelorum, alias quidem instar florum, alias instar fructuum, pro ratione meritorum cujuslibet earum: ita finita est visio.

[30] Hactenus missum nobis Ms. in quo dum notatur dies XIII Iulii, [ac rursum 14, non Iunii, sed Iulii,] oportet ut vel in Zyfra 13, pro II, transcribenda fuerit erratum, vel eadem visio bis oblata ipsi Sanctæ sit; semel simpliciter, uti narratur a Puccino; & iterum cum adjunctis quæ habet Ms. ecgraphum: cui ne nimium, quoad numeros ac visionum ordinem tribuam facit, quod ibidem præmittantur visiones aliæ duæ, quasi XIV Junii & V Julii, in simili sepulcri visitatione oblatæ, & quidem post recuperatā miraculo sanitatem: quod consistere non potest cum prædicto numero quadraginta dierum, inter profeßionem & sanitatem recuperatam. Quare mutare placet visionum ordinem, sic ut prima facta sit XI vel XIII Julii; altera, die XIV ejusdem Iulii, non autem Iunii; tertia, die XV, non V, dicti mensis. Cum ergo, juxta correctionem istam, die XIV Iulii, sancta Mater Magdalena, insimul cum aliis duabus Matribus, [stantem inter Mariam ac Iesum,] processisset ad visitandum corpus prædictæ Matris Sororis Mariæ, eique gratias ageret pro sanitate, per ipsam venerabilem Matrem miraculose recuperata, mediante voto pro ipsa facto, interimque in extasim raperetur; vidit ipsam in Paradiso stantem ad dextram Iesu, mediam inter ipsummet Iesum & Sanctissimam Virginem; vidit autem indutam argenteo panno subtili atque candido, quem pannum ornabat fimbria ex auro & fulvo serico; auro, propter caritatem; fulvo serico, propter patientiam. In manu habebat palmam sicut Martyres: eratque pulcherrima simul & ornatissima.

[31] Similiter vidit Iesum, e sanctissimis manibus suis educentem multas gemmas atque monilia, [hujusque dona dispertientem, varia variis.] quibus implebat manum prædictæ Sororis Mariæ Bagnesiæ, pro arbitrio dispensandis. Gemmæ porro istæ erant colorum quatuor, albi scilicet, rubri, violacei, atque fulvi; albi propter caritatem, rubri propter amorem Dei, violacei propter humilitatem, fulvi propter patientiam: quas gemmas cum dispensaret, vidit Soror Maria Magdalena, quod multas earum dabat Sanctimonialibus hujus monasterii, præsertim ex albis rubeisque; ipsi vero sanctæ Matri dabat quidem ex omnibus, plures tamen ex prædictis albis rubeisque. Patri vero Confessario monasterii etiam ex omnibus, sed plures ex rubeis, violaceis, & fulvis: vidit etiam quod easdem dabat personis secularibus, sed plerasque violaceas & fulvas. Postea conspexit prædictam Matrem elevari in curru igneo, adinstar Patris nostri Eliæ; & intellexit, currum istum significare Caritatem, exercitam in operibus spiritualis & corporalis misericordiæ: quatuor autem ejus rotas, esse quatuor Virtutes Cardinales, Iustitiam, Fortitudinem, Temperantiam, atque Prudentiam, quas ipsa in vita exercuerat: redditisque Domino multis gratiis, ad suos sensus reversa ab extasi est.

[33] XV Iulii, accedens sancta Mater ad visitandum corpus Matris Sororis Mariæ Bagnesiæ, [Item locatam altius S. Cathærina Senensi,] denuo fuit alienata a sensibus, viditque præfatam Matrem Sororem Mariam stare in Paradiso ad latus S. Catharinæ Senensis, sed loco multum superiori; intellexitque ex Iesu, quod, licet Soror Maria non scripsit sermones, nec libros composuit, neque tam multas animas visibiliter direxit, sicuti S. Catharina Senensis; nihil tamen minus in abscondito fecerit, exhortationum atque orationum suarum virtute, movendo corda hominum: idemque præstiterit suo exemplo, præsertim in diuturna illa infirmitate, tot annis hilariter tolerata: itaque suppleverit id in quo S. Catharina ipsam superaverat operando exterius: [ob diuturnioris morbi patientiam,] eo quod multo pluribus annis quam illa vixerit in tantis doloribus, interimque plurimum boni fecerit, Iesumque amaverit. Similiter vidit, quod Iesus dedit ei velut aquæductum, sive fontem quemdam, per quem nobis eadem mediante communicabat multa dona & gratias; nec solum nobis in hoc monasterio commorantibus, sed etiam aliis multis creaturis: faciensque consuetas suas petitiones, finem imposuit huic raptui.

[34] Noctu præcedente diem XII Februarii, anni MDLXXXIV secundum Florentinos, [& an. 1585 12 Febr,] nobis vero anno MDLXXXV jam inchoato, in oratione posita illa, subito rapta fuit in contemplationem

extaticam, & oculis mentis suæ vidit animam Matris Sor. Mariæ Bagnesiæ; in cælo autem, in medio pectore Verbi incarnati, instar pretiosissimi lapidis; quo Verbum sic delectabatur, sicut oblectatur sponsus speciosissimo quopiam sui ornatus monili. [in pectore Verbi pro monili locatam,] Et intellexit, quod Verbum lapidem illum inæstimabilem non solum gestabat medio in pectore, ut sibi in eo complaceret; sed etiam ut ab omnibus conspiceretur, essetque loco speculi omnibus intuentibus, ad cognoscendas ejus virtutes; puta puritatem, humilitatem, caritatem, patientiam, modestiam, benignitatem, & dulcedinem amoris, quo Deum creaturasque ejus prosequebatur; itaque suaviter cogerentur ad ipsam in re quapiam imitandam, & præbendam oblectationem aliquam Deo, sicuti ipsa præbebat continuo.

[35] Contemplanti autem beatam istam animam datum est intelligere, [ipsamque esse monasterio,] quod pro singulari dilectione, qua Deus hanc suam domum complectitur, id est monasterium S. Mariæ Angelorum, posuerit supra ipsam duo Luminaria magna, videlicet sanctissimam Matrem suam & Matrem Sor. Mariam, quemadmodum in Genesi legitur, quod creans mundum Deus, posuerit in eo duo luminaria, Luminare majus ut præesset diei, & Luminare minus ut præesset nocti. Sanctissima Virgo est luminare Solis, quia est specialis mater hujus sui monasterii, [cui Deipara est luminare majus,] sub cujus vexillo militamus; unde super ipsum spargit radios suos instar solis; atque in die gratiæ, id est, in tempore præsenti, illuminat animas, in suo hoc habitaculo collectas, ut secure ambulent per viam Dei; faciens illas cognoscere insidias adversarii, & scandala omnia quæ inimici fraudulenti volunt objicere ipsarum oculis ad eas præcipitandas; ipsa vero omnia manifestat filiabus suis, insuperque auxilium porrigit ad ea amolienda: nec non affectu materno calefacit steriles terras seu corda harum dilectarum filiarum suarum per ignem divini amoris; atque ita, præstante ipsa, incipiunt germinare flores desideriorum sanctorum, & fructus bonorum operum, atque sanctarum virtutum. Sublimiori autem longe modo eadem sanctissima Mater operatur in iis filiabus, quæ bona voluntate pollent, seque in horas singulas magis magisque disponunt; eo quod in talibus, non solum spiritualiter operetur prædictos effectus, sed etiam ceteros omnes atque etiam majores quam sol operatur in terra materiali.

[36] Luminare minus est Mater Sor. Maria Bagnesia, supra sanctissimæ Deiparæ domum posita instar Lunæ. [pro luminari minori divinitus concessam:] Sicut enim hæc, sole radios subtrahente, lumen suum terris commodat; ita beata istȩc anima, siquando Mater Dei, utique Luminare majus, imperfectionibus & negligentiis per caras filias suas commissis offensa, retrahit ab eis sui splendoris radios, easque relinquit caligine tenebrosa obvolutas; pleno compassionis affectu occurrit in ejusmodi noctis obscuritate, animasque defectibus exterioribus sic obtenebratas illustrat, auxilia efficacia porrigens ad imperfectiones suas agnoscendum; incitansque illas ad veram pœnitentiam, supplicibus suis orationibus cogit (ut ita loquar) Dei Matrem, ad condonandum culpas commissas, ingratis quidem, sed jam pœnitentibus filiabus. Addebatque ipsa Sancta, O si filiæ Mariæ possint intelligere, quantum subsidii sibi veniat ab isto Luminari minori, tempore quo in tenebris defectuum versantur! quantum eo amplius uterentur quam nunc utuntur! Neque solum auxilio ipsis est in cælo, apud Deum atque Sanctissimam Virginem; sed etiam in singularibus suarum virtutum exemplis, quæ reliquit in terra, utilissima est animis Deo sacratis; si tamen iis uti voluerint, operando ex virtute ad imitationem illius.

[37] Denuo autem considerans duo illa cælestia Luminaria, [imperfectiores vero Religiosas instar nubiū,] continuo lumen infundentia animabus Deo mancipatis; intellexit, illas quæ imperfectius intra religiosa claustra vivunt, ipsis sese opponere instar nubium: quæ licet facere nequeant, quo minus sol atque luna dent lumen suum; ipsum tamen retundunt, atque intercipiunt radios eorum, ita ut nequeant consuetos suos effectus operari in creaturis. Animæ enim illæ, quæ in sacro loco vivunt imperfectius, non solum impediunt operationes, quas in ipsis producerent Luminaria nostra; sed etiam in aliis animabus omnibus obstaculum ponunt. Multaque cum admiratione dixit: Defectus, etiam per fragilitatem commissi, sunt Luminaribus nubes. Sed postmodum confortata fuit ad conspiciendum, quomodo divinus Spiritus, [illarum benignos radios refringere:] flans super ejusmodi animas, omnes illas defectuum nubes dispellat; itaque Luminaria ipsa admirabiliter incipiant exercere operationes suas, easque ad perfectum adducere. Videbat etiam animas quasdam densissimarum instar nubium, quæ neque per lucem secundi Luminaris, neque per insufflationem divini Spiritus dissolvebantur; & sine dubio impedirent prædictos effectus, nisi Spiritus sancti vehementior ventus magno cum impetu eas in partem & angulum aliquem propelleret; itaque essent illæ quidem, non tamen impedirent quidquam, quominus Dei Mater & Anima benedicta superius nominata, vires suas exererent supra Congregationem totam. Istas autem nebulas dicebat esse animas, quæ nolunt de medio tollere impedimenta, ut in ipsis possit Dei gratia operari, ideoque in suis imperfectionibus perseverant.

[38] Intellexit etiam, magna sua cum voluptate, quomodo Virgo sanctissima omnes illas filias, [item Mariā ipsis esse matrem, Bagnesiam nutricem,] quæ eligunt se Deo consecrare in sua hac domo, assumat ipsa cum amore ineffabili, & adoptatas parturiat in spiritu ante Verbum; post parturitionem vero tradat benedictæ isti Animæ, Matris Sororis Mariæ, quæ instar amantissimæ nutricis illas educat. Post hæc ad sensus suos rediit plena gaudio, propter protectionem divinam huic suæ Congregationi paratam, mediante beatissima Virgine, simul cum hac venerabili Matre. Deo gratias. His omnibus visionibus S. Mariæ Magdalenæ, pertinentibus ad primum a religiosa ejus Profeßione annum, subjungatur alia, quæ uno post illam anno ei oblata intelligitur; cum scilicet divinitus monita fuit de instante sibi quinquennali tentatione, quam ipsa Lacum Leonum vocavit: [ac denique ante Pentecosten,] est tamen in excerptis ad me mißis primo loco posita: & sic confirmor in prænotata opinione, quod scilicet eæ mihi sint transcriptæ, non observato temporis ordine. Est autem visio ista hujusmodi, inter Pascha & Pentecosten anni MDLXXXV ipsi oblata, mense verosimiliter Majo.

[39] Dum prædicta sancta Mater, Maria Magdalena de Pazzis, manebat in spiritu rapta, [videt eamdē vestibus de latere Iesis sumptis, induere Religiosas,] vidit Matrem Sororem Mariam Bagnesiam, habentem in manu multas vestes albas: quas intellexit notare puritatem, quasque prædicta Mater desiderabat valde dare animabus, ipsam puritatem concupiscentibus & recipere idoneis. Sed quia non omnes, eamdem cupientes, etiam idoneæ erant recipere; accipiebat ipsa Mater præfatas vestes, & imponebat lateri Jesu; ubi dimittentes eum puritatis gradum, quem illȩ non erant aptȩ recipere; imbuebantur colore virtutis ejus, qua eȩdē magis indigebant; id est, alicui fiebat vestis humilitatis, alteri patientiȩ, alteri caritatis, alteri humilitatis, atque ita de ceteris; aliquibus vero,

licet non multis, eadem vestis in latere Jesu fiebat purior candidiorque. Ibat autem veneranda Mater, & animas istas induebat istis vestimentis; accipiebatque aliquarum etiam cor, ac perquam diligenter ablutum ipsis reponebat. [ipsiusque sanguinem infundere earum cordibus:] Videbat etiam quod nonnulla istorum cordium aperiebat, ut possent recipere sanguinem Jesu: verum hoc solum faciebat eis quæ istud rogaverant, optantes ut cor suum purificatum, fieret vas idoneum recipiendo sanguini Jesu Christi. Intellexit præterea Sancta hæc, quod Jesus tantum sibi complacebat in ista sua famula, quia virgo & adeo pura erat; quodque sua, divina majestas, libentius dispenset dona sua, per illos qui habent in se istam virginitatem ac puritatem, quam per alios Sanctos; & ideo conspiciebat, quod per illam Jesus dispertiebatur dona ista animabus, pro quibus veneranda Mater oraverat.

[40] Postea de se ipsa intellexit, quomodo voluntas Dei erat ut intraret in Lacum leonum: [intelligit eamdem sibi cum aliis 4 datam patronam,] addens, ne timeret, quia Verbum ipso in lacu obumbraturum ei erat; & Virgo Sanctissima, S. Augustinus, S. Angelus Martyr, S. Catharina Senensis, & dicta Mater Sor. Maria erga ipsam exercituri officium Abacuc erga Danielem, deferendo cibum ad refectionem ejus: quodque eidem Sancti cibos illos educturi essent ex Divinitate & Humanitate Verbi: & Virgo quidem sanctissima ex ōre ejus sumptura escam puritatis, contra tentationem huic virtuti contrariam; S. Augustinus, distillatum suæ Divinitatis, videlicet Sapientiam, qua reficeretur atque confortaretur contra omnes simul tentationes; S. Angelus, de manu dextera, justitiam atque patientiam; S. Catharina, ex latere Verbi, amorem & contemptum; Mater vero Sor. Maria, [pro quinquennali tentatione mox inchoanda.] humilitatem & caritatem, ex manu Verbi sinistra: his autem alimentis per Sanctos præfatos refecta atque confortata, illæsa evaderet omnes tentationes, sicut Daniel evasit dentes leonem. Intellexit etiam, quod sicut Jesus, in principio suarum omnium actionum, dum inter nos homines mortalis viveret, secundum humanitatem videlicet, fuit humiliatus, sed in fine glorificatus; sic & ipsa, in principio operationum suarum, debebat prosterni atqui allidi ad terram; quodque ipsæ operationes, quibus vel ab una sola persona contradiceretur, deberent primum vilipendi & conculcari; sed neque glorificandæ forent. De omnibus autem sit gloria Deo. Hactenus excerpta, non immediate ex ipsis Revelationem libris, quod maluissem; sed ex quadam inde sumpta collectione, post mortem Magdalenæ, aut etiam post ejus Beatificationem vel Canonizationem, prout satis indicat titulus Sanctæ, in libris ipsa vivente scriptis non inveniendus.


Anhang Mai VI




USB-Stick Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon


Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 28. Mai

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 28. Mai

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Sie könnnen mit Klick auf den Button Benachrichtigungen abonnieren und erhalten dann eine Nachricht, wenn es Neuerungen im Heiligenlexikon gibt: