Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung November III           Band November III           Anhang November III

7. November


NOVEMBRIS DIES SEPTIMUS

SANCTI QUI VII IDUS NOVEMBRES COLUNTUR

S. Amarandus martyr Viancii apud Albigenses.
S. Hieron martyr Melitinae in Armenia.
SS. Socii martyres Melitinae in Armenia.
S. Achillas episcopus Alexandriae in Aegypto.
S. Castus martyr cultus Beneventi.
S. Restitutus episcopus Tricastinus.
S. Prosdocimus episcopus Patavinus.
S. Romanus confessor cultus Cenomannis.
S. Leopardus episcopus Auximanus.
S. Rufus episcopus Mettensis.
S. Baudinus seu Baldus episcopus Turonensis.
S. Florentius episcopus Argentoratensis.
S. Cungarus seu Docunus abbas in Anglia.
S. Agomarus episcopus Silvanectensis.
S. Gebetrudis abbatissa Habendensis.
S. Willibrordus episcopus Traiectensis.
S. Blevilegnetus episcopus Venetensis.
S. Lazarus monachus in monte Galesio.
S. Ernestus abbas Zwifaltensis.
B. Lucia de Septifonte virgo Ord. Camaldulensis.
S. Engelbertus archiepiscopus Coloniensis.
B. Petrus Cambiano de Ruffia Ord. Praedicatorum.
B. Bernardinus a Fossa Ord. Fratrum Minorum.
B. Antonius Baldinucci Societatis Iesu.

PRAETERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI

Adrianus, de quo rursum in codicibus hieronymianis, iam heri cum Donato et ceteris nuntiatus est.
Alexander Thessalonicensis gladio animadversus perhibetur in menaeis [Synax. Eccl. CP., p. 203.] . In synaxariis plerisque eius historia breviter narratur die 9 novembris [Ibid., p. 208.] , ad quem de eo agemus, si modo acta praesto erunt.
Amandinum confessorem Arvernum vel certe in Arverna civitate olim cultum ad hunc diem nuntiant martyrologia illius dioecesis etiam antiquissima [Vid. S.-M. Mosnier, Les saints d'Auvergne, t. II (Paris, s. a. [1900]), p. 589; cf. H. Quentin, Les martyrologes historiques du moyen âge (Paris, 1908), p. 230. Alicubi inscriptus est ad d. 7 februarii; cf. Act. SS., Febr. t. II, p. 4.] ; in breviariis autem manu scriptis officium illius celebrandum indicatur, sed absque lectionibus propriis [Cf. Mosnier, l. c.] . De ipsius reliquiis meminit libellus De ecclesiis et altaribus quae in Claromonte consistunt, qui saec. X non est recentior [Servatus enim est in codice illius aetatis Claromontensi 83. A. 8, al. 147, fol. 149v – 150v.] : In ecclesia Sancti Saturnini … ibi sanctus Amandinus et sanctus Sidonius quiescunt [Labbe, Nova bibl. mss., t. II, p. 720; Savaron, Les origines de la ville de Clairmont (Paris, 1662), p. 357.] ; quae ecclesia postea dicta est Sancti Amandini [Cf. Savaron, l. c.] . Ab ipso etiam nomen traxit vicus Arverniae Saint-Amandin (dép. Cantal, arr. Murat, cant. Marcenat). De historia sancti nihil memoriae traditum accepimus; quo factum est ut alii Amandinum Sidonii Apollinaris discipulum dicerent, non aliam ob causam nisi quod in eadem cum eo ecclesia sepultus esset [Cf. Martyrologium Parisiense (1727), p. 344.] ; alii multo antea vixisse atque S. Austremonii discipulum fuisse inani coniectura affirmarent [Cf. Mosnier, l. c.] . Qua scientia meliorem esse ignorantiam nostram censemus.
Antonii, Melasippi et Cassinae, martyrum Ancyranorum sub Iuliano, quorum latent acta prolixiora, synaxarium iam edidimus [Synax. Eccl. CP., p. 201 – 202.] , nec quicquam amplius habemus quod notatu dignum sit.
S. Arnulfum sive Rufum, Lugdunensem episcopum anno 1074, ad hunc diem recenset Ghinius, in Sanctorum canonicorum natalibus. In qua annuntiatione tot sunt errores quot verba, ut videre est apud Pennotum, Sacri ordinis clericorum canonicorum historia, lib. II, cap. 2, § IV, et cap. 56, § I (ed. 2a, Coloniae, 1645, pp. 243 et 495).
Asclepiadorum, Perusinae civitatis patricium et deinde episcopum, ad hunc diem solus martyrologorum signavit Flaminius Cornelius in suo Hagiologio italico, ob eam solum rationem quod diem illius emortualem nusquam memoratum reppererit et dies praesens consecratus sit recolendo martyrio S. Herculani primi Perusini episcopi. Secundum Ughellium [Italia sacra, t. I, p. 1157. Inde desumptae sunt quae in Hagiologio italico de sancto nostro dicta sunt.] floruit anno 700, cuius vitam praeclaraque gesta invidiosa voravit vetustas. Illud constat, a Theodorico Metensi episcopo anno 971 illius corpus fuisse translatum.” At Sigebertus Gemblacensis, ex cuius Chronico illa translatio nota est, ait quidem a Deoderico Mettensium episcopo cum multis aliis sanctorum corporibus ex Italia in Galliam allatum esse a Perusio Asclepiotatum martyrem [Chronic. ad. an. 970 (MG., Scr. t. VI, p. 351).] , sed martyrem illum praedicat neque usquam indicat eum episcopum Perusinum fuisse. Idem alio loco [Vita Deoderici Mettensis episcopi, c. 16 (MG., Scr. t. IV, p. 474).] memorat corpus martyris egregii Asclepiotati apud Perusium fuisse a Theodorico inventum et inde ablatum; sed neque hic illum episcopum fuisse indicat et: Diem natalis eius, ait, ab incolis 9. Kal. Novembris didicimus. Nam gesta eius minime ab episcopo de Sisa [Assisii?] , ad quem locus pertinebat, quivimus extorquere. Plura de hoc Asclepiadoro novisse non licuit.
Athenodorus, frater S. Gregorii thaumaturgi, fastis Graecorum hodie inscriptus est. De eo iam dixit Iohannes Bollandus ad diem 9 februarii.
Auctus, Taurion et Thessalonica veluti martyres Amphipoli in Macedonia a Graecis hodie laudantur, eorumque synaxarium edidimus [Synax. Eccl. CP., p. 202 – 203.] . Acta vero, unde excerptum est, nondum contigit reperire. Miror hosce martyres inter Thessalonicenses a Tafelio [De Thessalonica eiusque agro (Berolini, 1839), p. 154.] haberi.
Balsama seu Balsamus. Vid. Donatus.
Cassina. Vid. Antonius.
Castor. Vid. Sinfronius.
Colmanus. Vid. Hiberni.
Donatus, Paulus, Prima seu Primus, Balsama seu Balsamus, Iulia, Ianuarius, Adrianus, qui vel Africae vel Nicomediae hodie in hieronymianis codicibus tribuuntur, iam heri turmatim occurrerunt, plerique aliunde etiam illuc translati.
Eleozimus (al. Leontius), Nectarius (al. Nestarius, Nestorius) et Leopardus (al. Leonardus) ut martyres hodie ab Utriculensibus coluntur [Ferrarius, Catalogus generalis sanctorum (Venetiis, 1625), p. 435 – 36.] . Eleozimus quidam in Actis S. Medici huius martyris corpus sepelisse traditur [Act. SS., Iun. t. V, p. 9.] ; Nectarium et Leopardum Eleozimi fratres fuisse simulque cum eo sub iudice Terentiano mortem pro Christo subiisse narrat Iacobillus [Vite de santi e beati dell' Umbria, t. III (Foligno, 1661), p. 17.] . Quonam ex fonte haec hauserit ignoro; nam in breviario antiquo Utriculensi, videlicet anni 1515, nihil praeter S. Medici Acta legisse videtur. Mense maio anni 1316 trium sanctorum corpora simul cum SS. Fulgentio et Corona translata sunt in ecclesiam Sancti Victoris [Iacobilli, t. c., p. 17, ex processu translationis.] ; quae die 3 octobris 1728 e sacello Sancti Fulgentii ad sacellum SS. Rosarii delata sunt [Ita p. 49, in libello de sanctis Utriculensibus ex Iacobillo praecipue excerpto et anno 1825 iterum impresso; cuius nonnisi mutilum et prima pagina carens exemplar invenire contigit.] . Haec sunt quae de his sanctis colligere potuimus, nec quicquam quod adderetur a nobis interrogata Curia Narniensis in tabulario suo reperiri respondit.
Eusebii Nicomediensis, qui etiam heri in codicibus hieronymianis occurrebat, dies natalis est VI idus novembris, teste breviario syriaco.
Eustasius, Pobisus et Marius, si tamen nomina incorrupte tradita sunt, cum aliis, de quibus sub Donato diximus, Nicomediae passi leguntur in codicibus hieronymianis, sed immerito, ut videtur. Quantum enim ex breviario syriaco colligi potest, solus Eusebius, de quo cras, hisce diebus Nicomediensis habendus est. Quid hodierno Eustasio cum eo de quo Bollandus noster ad diem 22 ianuarii [Act. SS., Ian., t. II, p. 350.] , non liquet.
Hiberni sancti ad hunc diem in martyrologiis Gormani et Dungallensi signati non sunt amplius tres, Fintanus [Dungall.: Fionntain.] , Colman (peregrinus, de Inis mo Cholmoic) [Voces uncis inclusae additae sunt a scholiaste Gormani et in textum martyrologii Dungallensis transierunt.] et Sodalach (anachoreta). De quibus, praeter hanc mentionem, nulla documenta reperire potui. Nam Fintenum quemdam legens Iohannes Colgan a S. Columba sanatum [Trias thaumaturga, p. 357 (Vit. S. Columbae, c. 31).] , post relatam sententiam eorum qui putarent hunc eundem esse atque Finanum filium Aidi, qui colitur die 4 octobris: “Verum, ait, quia Fintenus seu, quod idem est, Fintanus, et Finanus sunt plane diversa nomina, et nulla efficax ratio convincat unum loco alterius hic per mendum poni, potius inducor ut censeam ipsum esse aliquem ex quattuor SS. Fintanis de quibus ad 19 septemb., 1 octob., 7 et 9 novemb. agunt nostri martyrologi, locum, genus aut tempus non designantes [Ibid., p. 384, annot. 27, 28.] .” Itaque neque Colganus, nec post eum alius quisquam, quem sciam, quidvis repperit unde Fintani hi quattuor vel ab aliis homonymis vel inter se distinguerentur. — De Colmano vero illud dumtaxat notandum venit, ipsum iterum signatum esse in martyrologio Dungallensi ad diem 14 novembris; ubi et indicatur locus ex eo Inis-Mocholmog appellatus [Notum est Mocholmog et Colman esse nomina prorsus synonyma, postposito scilicet in priore suffixo og seu oc et praefixa particula Mo, utroque affectum venerationis vel dilectionis significante. Cf. Colgan, Act. SS. Hiberniae, p. 155, annot. 3.] , qui locus situs est in Hui-Fenechlais (seu Enechlais), in orientali [Cf. W.Reeves, annot. ad Mart. Dung., l. c.] parte Lageniae; qui nunc vocatur Inch, in communibus finibus comitatuum Wicklow et Wexford, ad meridiem oppidi Arcklow [Cf. J. Shearman, Loca Patriciana, pp. 169, 258.] . — De Sodalach anachoreta nihil uspiam dictum repperi.
Fibitius episcopus Treverensis ad hunc diem inscriptus legitur in codice Hagenoyensi Usuardi. De eo actum est supra ad diem 5, p. 62 – 64.
Fintanus. Vid. Hiberni.
Gaudius, in nonnullis codicibus hieronymianis, procul dubio mendum est, cuius loco scribendum Claudius. Vid. Sinfronius.
Guisberto, priori monasterii Bebenhusani, Ord. Cisterciensis, in regno Wirtembergico, nomen beati tribuunt Bucelinus (Menologium benedictinum) et Ch. Henriquez (Menologium cistertiense) eiusque virtutes et miracula certatim praeconio efferunt; sed de populari cultu qualicumque prorsus tacent. Exspectandum igitur, donec aliquid huiusmodi probabile emergat.
Henrici, Ordinis Praedicatorum, qui probabiliter S. Hyacinthi, Poloniae apostoli († 1257) socius fuit, piissimam in conventu Vratislaviae mortem Gerardus de Fracheto enarrat [Vitae FF. Ordinis Praedicatorum, ed Reichert (1896), p. 268 – 69. Cf. L. Alberti, De viris illustribus Ord. Praed., lib. V, f. 223v – 24.] ; immo beati titulo eum condecorat Frid. Steill O. P. [Ephemerides dominicano-sacrae, t. II (Dillingen, 1691), Geistlichen Lustgartens des H. Prediger-Ordens, Elffter Monath, November, p. 69 – 70.] . Sed qua ratione ad hoc fastigium illum evexerit, nos latet.
Herculani episcopi Perusini et martyris festum hodie a martyrologis, velut Floro, Adone, Usuardo aliisque indicitur. Et hunc quidem censent Perusini Herculanum I esse, cum Herculanum II episcopum quoque et martyrem, colant die 8 martii [Officia propria sanctorum a clero civitatis et dioecesis Perusinae recitanda (Romae, 1839), pp. 167, 320; Act. SS., Mart. t. I, pp. 47 – 48.] . Verum, invitis plerisque rerum umbricarum scriptoribus [Argumenta pro duobus Herculanis collecta reperies apud Bracceschi, Discorsi per dimostrare l'esistenza di due santi Ercolani vescovi di Perugia, Camerino, 1586; C. Alexius, Elogia civium Perusinorum, centuria prima, Fulginiae, 1635; F. Ciatti, Delle memorie di Perugia, Perugia, 1638; cf. Ughelli, Italia sacra, t. I, p. 1157; C. Crispolti, Perugia Augusta, Perugia, 1648, et alios.] , unum solum Herculanum agnoscendum esse validis argumentis comprobavit C. Ianningus noster [Act. SS., t. I, tractat. praelimin., p. 33 – 38.] , nec quae sapienter statuit a nobis iteranda sunt. Lectorem monitum velim post Ianningum nova S. Herculani Acta et miracula edita esse [BHL. 3824.] , in quibus tamen nihil occurrit quo eius sententia oppugnari possit. Prodierunt etiam Ann. Christ. MDCCCLXXXI in Herculanum et Constantium episcopos martyres hymni Leonis XIII p. m. testes animi obsequiique sui (Romae, typ. de Propaganda Fide).
Hilarius episcopus Patavinus infra cum Leolino recensetur.
Hunegundis abbatissae Hummolariensis elevationem hodie commemorant recentia martyrologia benedictina. Haec est celebrior illa translatio, quae die 7 novembris anni 946 facta est. Cf. Act. SS. ad d. 25 aug., t. V, p. 223 sqq.; Mabillon, Acta, saec. V, p. 213 sqq. Elevationis sive translationis historiam narratam videsis ibid., Act. SS., p. 232 – 34; Mabillon, p. 214 – 18.
Ianuarius. Vid. Donatus.
Iordani “de Italia.”, ex ordine FF. Minorum, qui idem est atque Iordanus a Iano (Giano), vico in valle Spoletana sito, quique notissimus franciscanae chronicae auctor [Ed. inter Analecta Franciscana, t. I, p. 1 – 19.] medio saeculo XIII floruit, memoriam agit Catalogus sanctorum fratrum minorum, circa annum 1335 conscriptus [Ed. a Leonardo Lemmens, 1903, p. 38.] ; sed nusquam publicae eius venerationis occurrit vestigium.
Iulia. Vid. Donatus.
Leolini et Hilarii episcoporum Patavinorum memoria diei 7 novembris, qui S. Prosdocimo sacer est, quoniam ignotus est dies migrationis, a nonnullis assignatur; a nostris vero 29 iunii.
Leonardus Utriculensis a Iacobillo dicitur [Vite de santi e beati dell' Umbria, t. III, p. 16.] , qui a ceteris Leopardus, socius S. Eleozimi.
Leontius pro Eleozimo, de quo supra, legitur in nonnullis codicibus Narniensibus et Utriculanis, teste Iacobillo [Ibid., p. 18.] .
Lucianus episcopus apud Leontinos infra cum Rhodippo recensetur.
Marius seu Maris, nullo iure, cum Eustasio, de quo supra, et aliis martyr Nicomediensis in hieronymianis exhibetur.
Melasippus. Vid. Antonius.
Memmas martyr manu recentiore ascriptus est in codice Adoniano Vaticano Reg. 511. Nihil de eo in veteribus tabulis reperiri recte notat Georgius, qui addit: “Forte est Mamas martyr aut Mennas martyr, de quo die XI novembris [Martyrologium Adonis, p. 567.] .” Quae coniectura penes Georgium esto.
Nectarius seu Nestarius, Nestorius, martyr Utriculensis dicitur cum Eleozimo passus.
Nicostratus. Vid. Sinfronius.
Optatus velut martyr Nicomediensis in hieronymianis recensetur, non recte, cum Nicomediensis in hodierno laterculo unus esse videatur Eusebius, de quo supra. Optati igitur solum nomen habemus.
Paulus. Vid. Donatus.
Pobisus (al. Probisus) cum Eustasio, de quo supra, inter Nicomedienses habetur; quod nulla ratione comprobari potest.
Prima seu Primus. Vid. Donatus.
Rhodippum et Lucianum, episcopos Leontinos in Sicilia, e tabulario et monumentis ecclesiae Leontinae hoc die annuntiat Ferrarius [Catalogus generalis sanctorum, p. 435.] . Horum acta, quantum fieri potuit, iam illustrarunt nostri diebus 3 ianuarii et 2 februarii.
Rogatus seu Rogatianus cum aliis martyribus, de quibus iam diximus, in Africa vel etiam Nicomediae in hieronymianis passus legitur. Nihil praeter nomen de eo traditum est.
B. Salomeam regis Halciorum uxorem et post mariti obitum Cracoviense S. Clarae monasterium ingressam solus hodie commemorat Ferrarius in Catalogo generali, mendosa fortasse transcriptione in errorem lapsus; nam in toto ordine seraphico festum illius celebratur die 17 novembris, quo ad Dominum migravit.
Translationem Sanguinis Domini in monasterium Augiense hoc die, quo ipsa translatio contigerat, quotannis recolebant monachi Augienses. Cf. supra ad d. 6, p. 130 DE.
Sinfronius seu Simforianus, Nicostratus, Gaudius (immo Claudius) et Castor postridie proprio loco nuntiantur, eorumque Acta dabimus sub nomine Quattuor Coronatorum.
Sodolach anachoreta. Vid. Hiberni.
Taurion. Vid. Auctus.
Thessalonica. Vid. Auctus.
B. Veronicam quandam Ordinis Praedicatorum virginem Bergomo oriundam hoc die celebrat Frid. Steill O. P. [Ephemerides dominicanosacrae, l. c., p. 70 – 71.] , vestigiis inhaerens P. Iohannis a Sancta Maria O. P., qui docet illam vitam religiosam Mediolani in coenobio Sanctae Marthae egisse eiusque Acta octo libris esse exarata a Petro (lege Isidoro) Isolano O. P. [Jan de Sainte Marie, Les Vies et actions mémorables des saintes et bienheureuses tant du premier que du tiers ordre de S. Dominique, t. II (Paris, 1635), p. 668.] . Addit insuper Steill ille Veronicam a Leone X propter crebra eius miracula fuisse “selig gesprochen und beatificirt”, id est eius cultum anno 1517 a praedicto summo pontifice permissum. Sed haec omnia, praeter originis locum, apprime conveniunt B. Veronicae de Binasco († 1497), moniali professae sub regula S. Augustini, de qua olim actum est ad diem eius emortualem, 13 ianuarii [Act. SS., Ian. t. I, p. 887 – 929.] . Unde pronum est concludere ab allatis auctoribus, similitudine nominum fortasse deceptis, Bergomensem Veronicam diversam a Binascensi perperam esse excogitatam. Cuinam autem religioso instituto sese aggregaverit, olim dubitatum est; sed moniales Ordinis S. Augustini cum coenobium Sanctae Marthae hac tempestate incolerent, quod documento coaevo constat [S. Latuada, Descrizione di Milano, t. III (Milano, 1737), p. 143 – 44.] , iure eam sibi vindicare videntur eiusque festum die 28 ianuarii celebrant. Porro anno 1749 nomen eius a Benedicto XIV Martyrologio romano inscriptum est.
Victor, qui in hieronymianis codicibus nonnullis inter nomina Sinfronii et sociorum irrepsit, plane ignotus est.

DE SANCTO AMARANDO MARTYRE VIANCII APUD ALBIGENSES

TEMPORE INCERTO

[Commentarius]

Amarandus martyr Viancii apud Albigenses (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [S. Amarandus apud Albigenses,] Viancium [Vieux, département du Tarn, arrondissement de Gaillac, canton de Castelnau de Montmirail.] locus est sex leucis a civitate Albigensi ad occidentem distans [E. A. Rossignol, Monographies communales du département du Tarn, t. III (Toulouse, 1865), p. 320 – 35.] , ubi celebre quondam erat monasterium SS. Eugenio, Amarando aliisque sanctis dicatum, ut habemus cum ex aliis monumentis, tum ex diplomate anni 924: illa casa Dei sancti Eugenii, sancti Amarandi, sanctae Carisimae et centa sanctorum [Cf. A.Longnon, Géographie de la Gaule au VIe siècle (Paris, 1878), p. 521.] ; plerumque tamen solius S. Eugenii [De S. Eugenio lege Act. SS., Iul. t. III, p. 487 – 495.] nomen exprimitur, unde nonnullis visum est a S. Eugenio coenobium conditum fuisse; haud recte, cum traditum sit S. Eugenium in loco ubi S. Amarandus martyr sepultus iacebat, supremum diem obiisse et in eodem loco depositum, ubi deinceps ecclesia et monasterium excitatum est [Devic-Vaissete, Histoire générale de Languedoc, nouv. éd., t. II (Toulouse, 1875), p. 132 – 33.] .

[2] De S. Amarando seu, ut aliis placet, Amarantho, nihil memoriae proditum est praeter ea quae ex Gregorii Turonensis libello In gloria martyrum cc. LVI, [teste Gregorio Turonensi,] LVII mox afferemus. Historiam passionis se legisse testatur Gregorius, quae nunc latet, et ex qua, praeter pauca de sancti gloria postuma, nihil excerpsit. Porro ita loquitur: (LVI). Amarandus autem martyr apud Albigensim urbem, exacto agonis fidelis cursu, sepultus vivit in gloria. Cuius, ut historia passionis declarat, sepulchrum diu vepribus sentibusque contectum latuit, sed, Domino iubente, christianis populis revelatum est, et cripta, in qua quiescebat, patefacta resplenduit. Sed cum, hostilitate inpellente, locus ille ab habitatoribus fuisset evacuatus, a longinquo venientes incolae, honorem beato martyri quasi custodi proprio nitebantur inpendere. Igitur cum cereos frequenter devotio christiana deferret, quadam die contigit, ut quidam prae longinquitate itineris incrementum ignis, quo accenderetur cereus, non exhiberet. Arreptamque silicem ferro verberat, quasi ignem eliciturus. Quod dum ageret, et crebris ictibus lapidem quatiens, nihil foci possit excutere, caelesti lampadae cereus, qui iam beato sepulchro adfixus erat, inluminatur; factumque est, ut, quae humanae non expleverant industriae, peragerentur divini nominis maiestate. Cessante humano studio, caelestia officia ministrantur, luminisque novi fulgore cereus clarificatur accensus. Quod cum populis manifestatum fuisset, incrementum foci ulterius ad accendendum lumen nullus exhibere praesumpsit. Postquam vero locus ille inhabitari ab hominibus assiduae coepit, atque ibi domos, in quibus ignis accenderetur, adessent, hoc miraculum non est ultra praestitum plebi, cum aliis miraculis frequentius inlustretur.

[3] [cum S. Eugenio celebratur.] (LVII). Huic criptae sociatur et ille Honorificianae persecutionis martyr Eugenius, sacerdotalis infulae maximum decus, quem in hac urbe detrusum exilio, vel ipsius vel sociorum eius passio narrat. Hic, cum magnis in saeculo polleret virtutibus et iam victor de tormentis martyrialibus exsilisset, tempus vocationis suae, quo arcessiretur ad gloriam, Domino revelante cognovit. Illud praecipuae, quod populis occulebatur, manifestum noscens, se martyri Amarando socium esse futurum, ad eius sepulchrum dirigitur, prostratusque solo, diutissime orationem fudit ad Dominum. Dehinc, expansis per pavimentum brachiis, spiritum caelo direxit, qui a christianis collectus, in ipsa qua diximus cripta sepulturae mandatus est [MG., Scr. rer. merov., t. I, p. 526 – 28.] .

[4] [Martyrologiorum testimonia] Gregorius a martyrologo quem Ado ad diem 7 novembris sequitur, exscriptus est [Quentin, Les martyrologes historiques (Paris, 1908), p. 315.] , Ado vero ab Usuardo, neque ex alio fonte scaturit Wandalberti, in septimo novembris, versus
Septenas, Amarante, pia de morte sacrasti [Dümmler, Poetae latini aevi Carolini, t. II, p. 598.] . Martyrologium hieronymianum hodie de Amarando silet; postridie autem annuntiat In africa primi, macchari, iusti, Amaranti et aliorum XXVIII (al. XVIII). Quam incerta sint quae ab hieronymiano, maxime sub rubrica in Africa, traduntur, iam saepius diximus et inter eruditos passim convenit; non igitur ex eo solum quod ad turmam africanam pertinere videatur, reapse in Africa passus esse dicendus est Amarantus ille; sed neque ulla ratio suppetit unde colligatur gallicanum illum fuisse, et illum ipsum qui Viancii colebatur. At vero si diversi sunt Amarandus adonianus et hieronymianus, qui fit ut eodem paene loco in calendario concurrant? Rem ita explicandam existimo. E Gregorio Turonensi Amarandum Albigensem inter sanctos et martyres collocandum esse accepit martyrologus, diem vero quo coleretur minime intellexit, neque id ex loci usu liturgico noverat. Quaesivit igitur, qui huiusmodi compilatorum usus est, quonam die Amarandus in kalendariis, puta hieronymianis, inscriptus occurreret, repperitque VI vel potius VII idus novembres Amarantum, cui historiam e Gregorio excerptam appinxit. Diem ergo 7 novembris S. Amarandi Albigensis natalem non esse probabilius est, sed postea, auctoritate martyrologorum inductum [Cf. Quentin. t. c., p. 380 – 81.] , et ab ecclesia Albigensi acceptum [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 716.] .

[5] [quomodo intellegenda.] Erunt fortasse qui res aliter componant, et Gregorium Turonensem vel e fonte turbato hausisse vel parum accurate locutum esse existiment, cum Amarandus reapse Africanus dicendus sit, non quidem apud Albigenses passus, sed in sua patria, unde eius reliquiae Viancium translatae sint; hinc corpus martyris minime a S. Eugenio prope locum exsilii repertum sit sed ab ipso ex Africa profugo, allatum, quod et alios episcopos afros e sua sede pulsos egisse fama est. Talis rei interpretatio, quae velut obvia menti occurrit, sed coniecturis magis quam factis nititur, donec argumentis comprobetur, reicienda videtur. Interim, nescio quo iure a Ruinartio [In notis ad Gregorium Turonensem, P. L., t. LXXI, p. 757.] aliisque Amarandus Decii temporibus martyrium consummasse asseveretur [Histoire générale de Languedoc, nouv. éd., t. l, p. 334.] .

[6] [Recentiora cultus monumenta.] Ecclesia Vianciensis, saec. XIV aedificata, quae S. Amarandi, S. Eugenii et aliorum sanctorum corporibus olim gloriabatur, anno 1494, iubente Albigensi episcopo Ludovico ab Ambasia [Sedit an. 1473 – 1502. Hinc operae pretium non est eos refellere qui an. 1404 vel 1464 reliquiarum translationem reponunt.] , sacris pignoribus orbata est, sanctique Amarandi cum ceterorum reliquiae in ecclesiam cathedralem translatae [Rossignol, t. c., p, 332. Antiquam translationis narrationem in archivo municipii Albiensis repperit ediditque Cl. Compayré, Études historiques et documents inédits sur l'Albigeois, le Castrais et l'ancien diocèse de Lavaur (Albi, 1841), p. 89: Translatio de las reliquias de Vieux. L'an de la incarnatio de Nostre Senhor, mial quatre cens nonanta et quatre et lo jorn de la festa de Mossenhor Sanct Miquel, regnant nostre senhor Mossenhor Charles, per la gratia de Dieu, Rey de Fransa, lo reverend payre en Dieu, Mossenhor Loys de Amboysa, per la dicha gratia, evesque d'Alby, fesec translatar et mudar de la gleysa de Vieux en la gleysa cathedrala de Sancta Cecilia d'Alby, las reliquias dels glosioses cors sans: Mossenhor Sant Eugeny, evesque et martyr; Mossenhor Sant Amaran; Mossenhor Sant Vyndemial et Mossenhor Sant Longin martyrs et de Madona sancta Caresma, verges, filha que fouec del Castelvieh; las qualas reliquias lo dich senhor evesque per quatre senhors canorgues de la dicha gleysa fec portar venerablament am sollepna procession generala, ont los senhors cossols de la cieutat d'Alby, am illuminatio de torchas am lo popular honorablement se trobero et assisteyro, et aquela fayta, fec publicar las dichas reliquias en lo sermo general que se fes, aqui meteis per lo religios et famos frayre Olivier Mailhart, observant de l'ordre de Sant Frances; per la quala translation nos done Mossenhor Iesu Christ salvation. Amen.] . Pars tamen exigua Viancii remansisse videtur, unde postea fama rettulit sanctos in pristino loco adhuc quiescere [“Une partie des reliques furent laissées à Vieux, et, comme par le passé, les fidèles accoururent les y vénérer. En 1706, des réparations furent faites au tombeau des saints, “afin que les reliques ne demeurassent pas toujours exposées à la vue, ce qui amène insensiblement le manque de respect et de vénération, et afin de prouver que les sépulcres des saints Amarand et Eugène étaient en cette église, ce que certaines personnes commençaient à nier.” On ouvrit alors, avec l'autorisation de la dame de Carlencas, le mur de la chapelle seigneuriale qui fermait les tombeaux; on y construisit un autel et on y déposa les reliques.” Rossignol, t. c., p. 332 – 33.] . Nunc unum tantum ex ossibus sancti martyris se habere existimant [H. Salabert, Les Saints et les martyrs du diocèse d'Albi (Toulouse, 1892), p. 58. Ab huius scriptoris, a quo etiam habemus opusculum: Les Saints de Vieux (Albi, 1892), tractatione de historia S. Amarandi perpendenda abstinemus, cum rhetoricis magis quam criticis artibus concepta sit. Quae vero de sancti cultu apud Albigenses collegit neglegenda non sunt.] . In cathedrali Albigensi sacellum olim erat S. Amarando cum quattuor aliis patronis dicatum, et in civitatis regione suburbana, ab eodem nuncupata, Eremitae S. Amarandi, ordinis S. Antonii, degebant. Anno 1660 et postea mentio est in publicis instrumentis confraternitatis lanionum sub tutela S. Amarandi [Salabert, t. c., p. 58 – 59, not.] . Exstabat olim Cadalonii (Cadalen, arrondissement de Gaillac) in loco dicto Faget, sacellum S. Amarandi [Rossignol, op. cit., t. I, p. 74.] ; nunc etiam ecclesiae Cadaloniensis patronus secundarius dicitur [Salabert, t. c., p. 59.] .

DE SS. HIERONE ET SOCIIS MARTYRIBUS MELITINAE IN ARMENIA

SUB DIOCLETIANO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Hieron martyr Melitinae in Armenia (S.)
Socii martyres Melitinae in Armenia (SS.)

AUCTORE P. P.

§ I. Priscae mentiones martyrum Melitinensium.

[1] [Martyres XXXIII a Cyrillo Scythopolitano memoratos] Martyrum triginta trium memoriam saeculo quarto exeunte Melitinae in Armenia viguisse, e Cyrilli Scythopolitani testimonio comperimus. Qui refert S. Euthymium, quem Melitinae anno 377 natum omnes norunt, cum in urbe patria educaretur, persaepe adire solitum esse εἰς τὸ τοῦ ἁγίου Πολυεύκτου μοναστήριον καὶ εἰς τὸ τῶν ἁγίων τριακοντατριῶν μαρτύρων [In Vita S. Euthymii, ap. Montfaucon, Analecta graeca (Lutetiae Parisiorum, 1687), p. 12.] . Orto iam Euthymio coenobium istud conditum fuisse parum prudenter inde concludatur quod ipse Cyrillus, cum paulo superius narraret quantis supplicationibus S. Euthymii parentes filium a Deo impetrassent, eos in Sancti Polyeucti templo per complures dies orabundos constitisse scribit neque sanctorum Triginta Trium martyrum ecclesiam memorat [Ibid., p. 6 – 7.] . Quaelibet enim causa satis esse potuit cur, istorum posthabito patrocinio, in S. Polyeucto pii coniuges spem suam omnem collocarent; neque si secus egerunt, valde miro casu opus erat ut id Cyrillus notare neglegeret. Quamquam plane reprobanda est licentia Metaphrastae qui sua unius auctoritate, Euthymii matrem in martyrio quoque sanctorum Triginta Trium assiduam fuisse voluit [Cotelier, Ecclesiae graecae monumenta, t. II (Lutetiae Parisiorum, 1861), p. 208.] ; quo consilio, ipse noverit. Horum profecto gloria eiusmodi non egebat mendaciunculo.

[2] [forsitan significant martyrologii syriaci] Iam pridem Melitinae muros adeoque angustos minoris Armeniae fines praetergressam esse laudem martyrum Triginta Trium, patet vel eo quod Cyrillus in regione longe dissita scribens non pressius significandum esse duxit quinam isti essent et cuiates. In illa quidem urbe eos pro fide occubuisse communiter ferunt narrationes et elogia quae recentioris aevi libellis tradita habemus: quae in hoc certe fidem merentur, utcumque in ceteris suspecta videtur eorum fides. Iam vero in vetustissimo martyrologio syriaco ubi martyres triginta tres frustra requiras, mense novembri annuntiantur [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [LXIII].] :

Die vicesimo primo, Melitinae, Plotinus aliique confessores quadraginta novem. Qui utrimque numeros recte et incorrupte scriptos putet, is nostros martyres triginta tres ab istis quinquaginta, iubente mathematica, seiungat. Verum quid est in martyrum historiis ab oscitantia scribarum minus tutum quam numeri, qui sin minus communi consilio mutari postquam in ecclesiarum libris et usu iam invaluerunt, facile tamen possunt in codice quopiam interpolari vel corrumpi? Ut enim exemplo utar maxime perspicuo, quadraginta martyres Sebastenses, quibus numerus celebratissimi nominis instar erat, non semel octo sociis aucti sunt a Gregorio Turonensi, qui tamen illorum historiam se probe doctum volebat, de cultu eorum peregrinos Orientis, si quem fors ei obtulerat, curiose auscultabat [In gloria martyrum, c. 95; ed. Krusch, MG., Scr. rer. merov., t. I, p. 552.] , quin etiam eorum Passionem “Syro quodam interpretante” latine ipse reddiderat [Historia Francorum, lib. X, cap. 24; ed. Arndt, ibid., p. 435. Martyres quoque Lugdunenses numerat Gregorius quadraginta octo (In gloria martyrum, c. 48; Krusch, p. 521). ] .

[3] [obscurius elogium] Sed quorsum, arcessitis ratiunculis, martyrum nostrorum mentionem arte vel casu corruptam alicubi exstitisse conicimus, quam manifesto intuemur? Nempe, ut alia documenta omittamus, quae illos triginta vel triginta unum fuisse referunt [Vid. infra, num. 13.] , synaxarii graeci prostat exemplar perantiquum, in quo, ad diem novembris septimum, sancti de quibus nunc inquirimus, quadraginta quinque numero recensentur [Synax. Eccl. CP., col. 199 – 200, ex optimo codice Hierosolymitano Sanctae Crucis (cf. ibid., p. XI). Quod autem in eodem elogio subiungitur, martyrum XLV sollemnitatem celebrari solitam ad Sancti Iacobi apostoli, suo loco expendetur (infra, num. 14).] . Nemo igitur rem inauditam accidisse dixerit, si martyres iidem in Breviario syriaco ad quinquaginta suppleti sunt. Multo etiam minus nos movet quod eorum antesignanus Plotinus nominatur: quippe qui nullius momenti putemus historias, in quibus princeps martyrum Melitinensium inducitur nomine Hieron, sicut dedita opera explicabimus. Ex altera autem parte Plotinum hunc eiusque socios praetermittunt omnia, quotquot nobis nota sunt, Occidentalium et Orientalium martyrologia, menologia, synaxaria, calendaria. Quo igitur casu hos martyres Melitinenses omnibus ignoratos, eodem prope loco ubi nominanda erat neque nominatur alia Melitinensis caterva notissima, solus memoret elenchus syriacus, non equidem captu facilius duxerim, quam in libello tot erroribus pleno, hoc etiam laterculum aliquo pacto fuisse vitiatum.

[4] Eidem coniecturae favet, quod ad nostros martyres valde probabiliter pertinet aliud testimonium in quo tamen rursus alium numerum legimus. [et Procopii testimonium] Refert enim Procopius Constantinopoli, regnante Iustiniano imperatore, cum aedificando templo Sanctae Irenes locus foderetur, casu repertos esse cineres martyrum non minus quadraginta, quos elogium arculae inscriptum significabat esse milites legionis duodecimae, quae Melitinae quondam stativa habuerat. Audiatur ipse Propius: Ἀλλ᾽ ἐπεὶ τούτου δὴ τοῦ τῆς Εἰρήνης νεὼ ἐπεμνήσθην, καὶ τὸ ἐκείνῃ ξυνενεχθὲν οὔ μοι ἀπὸ τρόπου τῇδε γεγράψεται. Ἐνταῦθα ἔκειτο λείψανα ἐκ παλαιοῦ ἀνδρῶν ἁγίων οὐχ ἦσσον τεσσαράκοντα· οἳ στρατιῶται μὲν Ῥωμαῖοι ἐτύγχανον ὄντες, ἐν λεγεῶνι δὲ δυοκαιδεκάτῳ ἐτάττοντο [Cf. ea quae in libro eodem idem Procopius addit: Ἦν δέ τι χωρίον ἐν τοῖς Ἀρμενίοις τὸ παλαιὸν Μικροῖς καλουμένοις οὐ πολλῷ ἄποθεν ποταμοῦ Εὐφράτου ἐφ᾽ οὗ δὴ λόχος Ῥωμαίων στρατιωτῶν ἵδρυτο. Μελιτηνὴ μὲν τὸ χωρίον, Λεγεὼν δὲ λόχος ἐπωνομάζετο… (De Aedificiis, III, 5; ed. Dindorf, p. 254; cf. V. Chapot, La frontière de l'Euphrate, de Pompée à la conquête arabe, in Bibliothèque des écoles françaises d' Athènes et de Rome, fasc. 99, Paris, 1907, pp. 74, 76, 349).] , ἐν πόλει Μελιτηνῇ τῆς Ἀρμενίας τὸ παλαιὸν ἵδρυτο. Ἡνίκα τοίνυν οἱ λιθοδόμοι διώρυσσον οὗπερ ἐπεμνήσθην ἀρτίως, κιβώτιον εὗρον γράμμασι σημαῖνον ὡς λείψανα ἔχοι τούτων δὴ τῶν ἀνδρῶν. Ὃπερ ἐξήνεγκε λεληθὸς τέως ἐξεπίτηδες Θεός, ἅμα μὲν πιστούμενος ἅπαντας ὡς τὰ βασιλέως ἀσμενέστατα ἐνδέδεκται δῶρα, ἅμα δὲ κτλ [L. c., p. 195 – 96.] .

[5] [satis probabile.] Subdit Procopius ex hisce lipsanis velut divinitus recuperatis oleum erupisse, quod aegrotanti Iustiniano imperatori valetudinem restituit. Quod prodigium, si aliquibus e sanctis ascriptum est quorum memoriae vigeant, profecto miratione non vacat illud in eorum elogio non fuisse consignatum. At veri non multo similius est, martyres inclitos quorum ossa sibi urbs regia vindicarat, postquam eorum cultus casu quopiam deletus opinione miraculi renovatus est, mox iterum obsolevisse: quasi oblivio illis invidia praecipua quadam insidiata sit [Reliquiae sanctorum militum Melitinensium non comparent inter eas, quarum mentiones in monumentis aevi medii perdiligenti studio collegit Riant; fortasse quod labentibus saeculis, haberi coeptae sunt pro cineribus Martyrum Sebastensium (cf. Exuviae sacrae Constantinopolitanae, t. II, Genevae, 1878, p. 228).] . Ineptum tamen foret illos idcirco tantum in coetu martyrum, de quo nunc quaeritur, agnoscere velle, quod illorum memoria alibi non reperiatur et quod ipsi eodem in loco atque nostri passi dicantur. Verum martyres quorum sacra pignora Dei numine effossa refert Procopius, milites fuerunt Romanae legionis; atqui pro militibus Romanis etiam habitos esse sanctos Melitinenses tres et triginta modo patebit. Iam vero qui amborum historias distinguendas esse putet, ita ut in eodem praesidio, hostium incursionibus in primis obnoxio, semel atque iterum prope dimidiata centuria militum romanorum a suis praefectis trucidata esse dicatur, is profecto caveat ne utramque narrationem inter fabulas amandare videatur.

§ II. SS. Martyrum triginta trium Acta quae feruntur.

[6] [Eorum Acta] Longa saecula emetienda sunt antequam nobis occurrit martyrum Melitinensium historia, cuius formae exstant duae. Harum posteriorem, quae inter Metaphrastae opera habetur [P. G., t. CXVI, col. 109 – 120.] , in hac disquisitione praetermittere licet, cum in priore tota nitatur eamque perpolito stilo, depravata sententia plerumque referat [Vid. infr., num. 12.] . Alteram unum, quod sciam, exhibet apographum, codicem dico 349 bibliothecae Divi Marci Venetiarum, in quo, praeter Vitas et Passiones promiscuas, numero 8 legitur μαρτύριιον τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἱέρωνος καὶ τῆς συνοδίας αὐτοῦ [Cf. supra, p. 34 et Anal. Boll., t. XXIV, p. 175 – 79, ubi volumen hoc ab aliquo e nostris accuratissime descriptum est.] . Codex saeculo XI vel XII exaratus est; [ignoto tempore scripta] libelli aetas incerta, auctoritas incertior. Asseverat quidem scriptor narrandi materiam sibi subministratam fuisse alia oratione vetustiore. Ultro id crederem nisi tot fraudatores idem mentiti essent. Sed candide ac sincere dictum sit. Notare tamen expedit, commentarium illum antiquiorem, sive in Armenia sive alibi prodiit, in Cappadocia interpolatum fuisse: [et in Cappadocia rescripta] Cappadocem enim scriptor noster se aperte profitetur. Aliquantulam quoque temporis significationem habet, peroratio miserabilis qua eversae patriae casum illacrimatur [Passio prior, num. 15.] . Scythicus enim vel Cimmericus furor (Σκυθικῆς Κίμμερινῆς παροινίας) a putido rhetore vocari potuerunt Slavorum incursiones, quos saeculo sexto Asiam populatos esse novimus [H. Gelzer, Die Genesis der byzantinischen Themenverfassung, in Abhandlungen der philolog.-histor. Cl. der königl. sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften, t. XLI (1899), p. 42 seq.] . Quam calamitatem saevitia et diuturnitate postea superarunt moslemorum grassationes, quae iam dimidiato saeculo septimo Cappadociam lacessere coeperunt [Vid. inter cetera permulta, Nöldeke, Zur Geschichte der Araber im 1. Jahrh. d. H. aus syrischen Quellen, in Zeitschrift der Deutsch. Morgenl. Gesellschaft, t. XXIX (1875), p. 86 et seq.] . Nemini profecto videbitur scriptor Arabes prae oculis habuisse qui de Hyperboreis queritur. Itaque satis probabiliter conieceris martyrum triginta trium historiam rescriptam fuisse in temporis intervallo, [saeculo circiter VI,] non perangusto quidem neque certius definito, quod inter utramque malorum seriem intercessit [Quae de sacrario martyrum Melitinensi ab auctore nimis oscitanter adumbrantur, divinare non sinunt num scripta sint ante incensam urbem a Chosroe rege, an. D. 575 (Evagrius, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, l. V, c. 14; ed. Bidez et Parmentier, Londini, 1898, p. 211).] .

[7] [narrant] Iam summatim exponendum est quid haec historia ferat. Nomina locorum quae aliquid habent quaestionis, parumper hoc loco praetermittentur, ne disputationem ingerant importunam, cui congruentior locus in postremo capite patebit. Age vero postquam hagiographus multa questus de pervicacia, qua languescente iam pristina fide, antiquae Passiones rudi stilo conscriptae improbari coeptae sint, novata oratione vetera monumenta genuine se relaturum esse asseveravit (num. 1), narrationem exorditur cuius summa capita eiusmodi sunt. Dum Diocletianus et Maximianus imperatores, cum saevitia plane invisitata christianos persequuntur, ultione caelesti contigit ut eorum copiae a Persarum exercitu bello profligarentur. Imperatores tamen hoc manifesto Dei iudicio nihilo cautiores facti, praefectum quendam Agricolaum nomine in Cappadociam miserunt, [exortam persecutionem,] qui fideles diligenter conquisitos ad fidem negandam cogeret, et si qui pertinaciter resisterent iidemque militiae idonei forent, eos non supplicio plecteret sed legionibus ascriberet (num. 2). Quae mandata cum exsequerentur praefecti apparitores, pervenerunt in vicum quendam, unde omnes incolae viribus atque aetate vigentes tempestive aufugerant. Comprehensi seniores minis ac terrore adacti sunt ut eos proderent qui quaerebantur. Nec potuerunt celare, quod fama iam latissime sparserat, esse in pago vinitorem quendam, [Hieronis] nomine Hieronem, virum portentosi fere roboris; ad cuius agrum satellitum cohortem inviti perducunt. Ingruentium hostium consilia persensit Hieron. Itaque excusso dolabrae ferro, [pugnam cum satellitibus] manubrium arripit cum quo accedentes validis ictibus excipit. Confracto telo, fustem casu inventum, in hostium dorso et lateribus similiter comminuit. Alius baculi idem usus et exitus, donec milites male mulcati aufugerunt (num. 3). Tum Hieron cum sociis octodecim in vicinam speluncam se recipit. Huc milites aucti subsidiis quae procurator rei monitus summiserat, agmine facto redeunt atque irruptionem parant. Verum ab ostio speluncae omnes resiluerunt: adeo terrebat eos homo inermis a quo tam atrociter vapularant. Porro inter oppugnantes aderat Cyriacus Hieronis frater, qui ad militiam nuper et ipse coactus fuerat (num. 4). Hic etsi cum germano suo mente et voluntate consentiebat, vecordi utique consilio, suam operam obtulit, ut tam ridiculae obsidioni finem imponeret. [et liberam deditionem,] Itaque, amotis militibus, Hieroni suadet ut ex antro egrediatur. Inexspectatae suasionis mirabilior effectus: Hieron libenter e latebra sua prodit, domum devertit, matri, parentibus, civibus valedicit, et una cum nepotibus suis Antonio et Matroniano et Victore quodam cognato, tironum comitatui annumeratus Melitinam proficiscitur (num. 5).

[8] [nuntium ab eo divinitus acceptum,] Nocte insequente dum in diversorio una cum sociis requiescit, repente visus est adesse illi senex facie habituque venerandus, qui eum monuit ut se ad fidem confitendam fortiter accingeret: martyrum enim gloriam ei atque commilitonibus eius in breve tempus paratam esse. Hos igitur a somno excitatos Hieron de nuntio certiores facit, captum sibi consilium aperit, et quamvis derelictae suae matris Stratonicae dolori illacrimans, se tamen ex aerumnosa vita gaudentem exire profitetur (num. 6). [orationem ad socios habitam,] Tum vehementi oratione illos permovet, ut in sacrificio sollemni quod die crastino a praefecto celebratum iri miro sane casu alicunde iam didicerat, ethnicorum religiones ultro et palam detestentur (num. 7). Omnes ad unum eius auctoritati et exemplis se obsecuturos esse promittunt (num. 8). Res ad Lysiam praesidem defertur, qui seditiosos tirones coram suo tribunali sisti iubet, et ut eos conspicit impavidos, [disputationem cum praeside,] Hieronem praecipue compellat (num. 9) cum quo non inaudito quidem nec breviloquenti diverbio altercatur. Deinde ad supplicia se convertit. Martyres diu et atrociter virgis caesi in carcerem parumper remittuntur. Insuper Hieroni manus dextera praeciditur, a qua globus militum romanorum tam indecoras plagas tulerat. [eius et commilitonum, uno dempto,] Interea se ad supremum certamen parant iuvenes (num. 10). Ex iis tamen unus — Victor ei nomen erat — concidit animo; qui agellum quem prope Caesaream possidebat, scripta pactione custodi carceris tradidit, a quo incolumitatem mercatus, una cum altero socio, hac ipsa nocte e vinculis se subduxit (num. 11). Profugorum amentiam et spiritale exitium graviter dolens Hieron, nihilo tamen segnius se suosque socios ad mortem naviter obeundam confirmavit. Consanguineos suos Rusticum et Matronianum ad se accitos iussit scripto excipere testamentum, quo matri sororique suae rem familiarem legavit. Iisdem praeterea mandavit ut manum suam, a praeside nuper abscissam, matri deferrent, cuius curae committebat ut certo loco huic pignori sacrarium erigeret (num. 12). [necem] Demum quarto post primam confessionem die, martyres ex urbe Melitina educti, flagris per complures horas caeduntur et gladio colla feriuntur (num. 13). Hieronis caput aliorumque sanctorum corpora Chrysaphius senator et reliqui fideles Melitinenses collatis opibus ab avaro praeside redempta honorificentissime sepelierunt (num. 14). [et sepulturam.] Manum vero eiusdem Antonianus et Matronianus noctu ex urbe clam elapsi in patriam suam ad martyris matrem pertulerunt (num. 15).

[9] [Narratiuncula dubiae fidei,] Haec fere sunt quae multo pluribus grandioribusque verbis exposuit nostri libelli scriptor. Qui dum in prooemio martyrum historias, quae ab indoctis testibus parum eleganter compositae sint, a multis velut adulteratas respui queritur, ipse fidem minuit narrationis quam a se ex vetustis commentariis integre et incorrupte redditam asseverat. Ceterum haec ipsa per se dubitationem inicit: quippe quae non modo ab earundem rerum ac temporum certioribus notitiis, sed etiam a sapienti ratione multis partibus insolenter discrepet. Vitia et rimas huius historiae is sedulo colligat, quem in disputationibus otiosis morari non pigeat. Operae tamen pretium est observare totam orationem ab ipso ingressu eo vergere ut patrocinetur sacello cuidam eiusdem regionis ubi scripta est, in quo servari credebatur manus alicuius e martyribus Melitinensibus. [quae ad commendandum Hieronis sacellum] Hoc lipsanum, quantulacumque alibi celebritate fruebatur, nostro certe scriptori universae historiae culmen est atque fastigium. Quam infinitus est in exaggerando facinore propter quod S. Hieron manu multatus fuit! Quod tamen ita perverse narrat ut licentia fingendi se prodere non possit apertius. Cum enim hominem ferat armatis militibus circumdatum, quos vi repellere pararet, sponte comminuisse telum suum, insulso artificio utitur ut illi bellicae virtutis unaque christianae mansuetudinis laudem conciliet. Satellites armatos complures a iuvene inexercitato pecudum more verberibus fugatos; quin immo partem non exiguam romanae legionis conspecto uno fuste contremuisse; tantulo praesidio pervincendo exercitum imparem fuisse, aegre pueruli sibi asseverari tulerint a ludi magistro. Quod autem Hieron, qui primum a militia ut ab impio facinore abhorrebat, repente germani fratris suasu coactoribus se tradit et ab iisdem cum reliquis tironibus libere placideque iter facere sinitur, id male institutam narrationem e salebra quidem expedit, sed ad exitum inflectit etiam absurdiorem. Nec profundissima dissimulatione tegitur mendacium, quo martyr christianus inter extrema supplicia sacrario sibi condendo locum eligens sumptusque providens nobis exhibetur. [ficta videtur] Aut igitur in litteris hagiographicis nulli sunt explorati mores, nullae artes divulgatae, aut hebetem fabulam ille finxit, cuius intererat ad sacellum istud frequentiam supplicum allicere. Et si domesticam ambitionem non satis rustice ostendit haec fucata pietas, unde tandem in laudationem martyris lites invectas putabimus quae in hoc angulo terrae agitabantur [Vid. num. 15, p. 329.] ? Sed haec alius sunt loci et modo plenius exponenda.

[10] [et fere solum Hieronem laudat,] Eadem profecto causa fuit cur in tota narratione longe praestantissimae partes uni S. Hieroni deferrentur; quae, si rerum veritati congruerent, mirum foret catervam martyrum Melitinensium tam praecellentis antesignani nomine, ut fere contigit, antiquitus non fuisse appellatam [Coenobium eis sacrum solo nomine Martyrum triginta trium vocat Cyrillus Scythopolitanus (cf. supra, num. 1, p. 325).] . Ceteroqui de illorum gestis nihil certi refert libellus noster; [pro historia martyrum XXXIII accepta fuit.] nisi forte quem decipiat perversa ista et futtilis iudicandi ratio, qua vel in stultissimis fabulis historiae vestigium retinere decernitur, quicquid non plane ridiculum est. Unum tamen satis probabiliter apparet: Hieronem eiusque socios in legionibus romanis conscriptos fuisse, et militari iudicio poenas dedisse. Tantum enim abest ut hagiographus ad ornatum narrationis id excogitaverit, ut rem sibi displicentem invitus referre et quasi dissimulare videatur. Cappadoces illos fuisse non tam libenter darem scriptori Cappadoci [Diocletiani aetate Cappadocia nec prima nec secunda ad dicionem pertinebat praefecti Melitinensis, qui Armeniam secundam regebat (cf. J. Marquardt, L'organisation de l'empire romain, trad. P. Louis-Lucas et A. Weiss, t. II, Paris, 1892, p. 301). Idem fortasse peccavit scriptor cum Melitinensis carceris commentariensem, Hieronis civem fecit (cf. infra, num. 15, p. 329).] . Sed istud etiam dicatur probabile. Demum, qui facilis esse volet, putabit etiam, dubitanter utique, martyres nostros regnante Diocletiano trucidatos fuisse, post cladem Galerio, anno 296, a Persis illatam [Herm. Schiller, Geschichte der Römischen Kaiserzeit, t. II (Gotha, 1887), p. 142.] . Reliquae narrationis fides penes auctorem esto.

[11] [Passio martyrum Sebastensium cum ista conferenda.] In primis diffidentiam movent loci quidam iusto similiores gestis martyrum Sebastensium. Quis enim non miretur a S. Hierone in vinculis dictatum fuisse testamentum, sicut illi novissima verba scripto consignasse ferebantur [G. Nath. Bonwetsch, Das Testament der vierzig Märtyrer, in Studien zur Geschichte. der Theologie und Kirche, t. I (Leipzig, 1897), p. 73 et seq.] ; ex eius sodalibus, non secus atque ex illorum numero aliquem timore victum aufugisse; brevi narrationem studiose assimulatam fuisse exemplo perillustri, quod cuilibet Cappadoci mediocriter litterato ultro se imitandum offerebat? Mitto translaticias ineptias quibus perpaucae martyrum laudationes prorsus immunes sunt. Difficultates vero praecipuae, quae ex mentionibus virorum, locorum nominibus aliisque modi eiusdem exsurgunt, suo loco in annotationibus expendentur. Et de priore quidem forma narrationis hactenus.

[12] [Metaphrastae narratio] Multo etiam leviorem considerationem postulat forma Metaphrastica, quam adiecta veteri interpretatione Gentiani Hervet [Apud Surium, t. V (Venetiis, 1556), fol. 37v – 39v.] , ad fidem codicis Parisiensis 1481, fol. 70 – 74v, graece vulgavit l. B. Malou [Cf. supr., p. 326, annot. 4.] . Libellum tamen stilo putidum, argumento levidensem; cum ab hoc opere nemo abesse sineret, relecto eodem exemplo (= B), rursus edere paravimus. Collati sunt etiam bibliothecae eiusdem:

Codex 1487, fol. 90 – 96v, in quo manu recentiore, saeculo circiter XIII, suppletum est folium membraneum, signatum 97 – 97v (= A).

Codex 1020, fol. 103 – 109 (= C).

Codex 1497, fol. 73v – 79v, in quo folium 78v inter et 79, vacat duarum pagellarum locus. Ut superiora, hoc etiam exemplum [Catal. Gr. Paris., p. 185.] ,cuius non exstant nisi membra hiantia, saeculo XI exaratum est, et menologium novembre complectebatur (= D).

Qua auctoritate deterriti simus ne plures codices editioni adornandae adhiberemus, intelleges e commentario praevio ad Acta SS. Galactionis et Episteme [Supra, p. 34.] ; ubi etiam de tribus primis codicibus illis exponitur ab eo, qui nostros quattuor ipse per se contulit. [nullius momenti.] Neque certe diligentiore cum cura explorari oportuit varias lectiones adulterati libelli, quem qui perlecto priore inspexerit, contemnendum putabit. Ex iis enim locis in quibus ab antiquiore narratione discrepat, plerosque nullo consilio interpolavit Metaphrastes, quo sua facundia spatiaretur licentius; in paucis imprudens erravit; in nullo quicquam lucis historiae attulit, ut ambas narrationes conferenti patebit [Vide, ex. gr., p. 329, annot. 6.] .

[13] [Menaea et synaxaria.] Mentiones et elogia Hieronis ac sociorum eius, quae in menaeis, synaxariisque Graecorum leguntur, e libello nostro certe omnia fluxerunt: scilicet quia prorsus deerant alia monumenta quae sanctorum illorum historiam referrent. Quod ita accidisse perspicue demonstrat series nominum quae in codicibus nonnullis legitur. Iuvenes qui una cum S. Hierone capti sunt, hoc ordine recenset istius laudator [Passio prior num. 7; ad quem varias lectiones appositas vide.] : Nicander, Hesychius, Barachus, Maximianus, Callinicus, Athanasius, Theodorus, Ducitius, Eugenius, Theophilus, Valerius, Theodotus, Callimachus, Xanthicus, Hilarius, Gigantius, Longinus, Themelius, Eutychius, Diodotus, Castricius, Theogenes, Mamas, Nicon, Theodulus, Bostrychius, Victor, Dorotheus, Claudianus, Epiphanius, Anicetus, Hieron. Integram hanc seriem pauculis nominibus detortis rettulit synaxarista quidam, non advertens ex ista caterva Victorem cum alio profugo a fide defecisse [Cf. supra, num. 7, p. 326, et Acta priora num. 11.] et ab ipso narratore martyres omnino ter denos numerari [Num. 16; cf. Metaphrastes eodem loco.] ; atque ut numerum triginta trium suppleret, Hieronem ultro et sponte geminavit [Synax. Eccl. CP., col. 201 – 202.] . Maiore diligentia usi Graecorum menaeorum scriptores, dum martyrum Melitinensium elogium e libello nostro contrahunt, Victorem praetermiserunt et cum eo Hilarium [Μηναῖον τοῦ νοεμβρίου κατὰ τὴν νεωστὶ διάταξιν τῆς ἁγίας τοῦ Χριστοῦ μεγάλης Ἐκκλησίας ὑπὸ Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου (Venetiis, 1843), p. 44.] . In menaea quadrat series quam exhibet codex quidam deterior synaxarii Constantinopolitani [Loc. cit.] .

§ III. De cultu martyrum Melitinensium.

[14] [Cultus martyrum XXXIII] Cultum martyribus nostris quondam exhibitum hodie non testantur nisi vestigia perpauca eaque subobscura. A coenobio quod eorum nomen ac titulum Melitinae gerebat, huius commentarioli prima initia profecta sunt [Supra, num. 1, p. 325.] . Num istud coenobium continuerit hunc περικαλλῆ τε καὶ ἱερὸν σηκόν, quem Hieroni et sociis eius a Chrysaphio senatore Melitinensi conditum fuisse, [Melitinae et Constantinopoli,] inferius legemus [Passio prior, num. 14.] , ii decernant, qui rem, qualis narratur, veri similem putant. Constantinopoli quoque iam antiquitus, martyribus nostris — si tamen eos reapse significavit Procopius — dicatum fuisse conicimus martyrium, non illud quidem diuturna celebritate commendatum [Num. 3 – 4, p. 326.] . Posteriore tempore festum eorum peragi solitum esse dicitur ἐν τῷ σεπτῷ ἀποστολείῳ τοῦ ἁγίου Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοῦ τοῦ Κυρίου τῷ, ὄντι ἔνδον τοῦ σεβασμίου οἴκου τῆς ἁγίας Θεοτόκου ἐν τοῖς Χαλκοπρατείοις [Synax. Eccl. Cp., col. 199 – 200; in quo elogio martyres nostros quadraginta quinque numerari suo loco monuimus (supra, num. 2, p. 325).] . Id tamen etsi legitur in egregio codice Hierosolymitano synaxarii Maioris Ecclesiae [Cf. Synax. Eccl. CP., col. XI et seq.] et saltem in altero quodam minoris momenti [Ibid., col. 201.] , nihilo tamen setius aliquantulam dubitationem habet. Nam iisdem prorsus verbis, ad eundem diem, in codice Sirmondiano annuntiatur sollemnitas S. Athenodori fratris S. Gregorii Thaumaturgi.

[15] [Hieronis vero praecipue in sacello Codesano viguit] Plura exploranda forent de sacello S. Hieroni praecipue dicato quem eius Acta, in luce vel potius in umbra quadam sublustri collocarunt. Pagum in quo situm illud erat appellatum ferunt Κοδεσσανή [Passio prior, num. 12. Idem locus a Metaphraste Καδεσανή vel Καδεσάνη appellatur.] : quo vocabulo nihil obscurius. Attamen nimis inepte fingeretur Hieron, quo iubente hoc martyrium conditum esse iactatur, dextram suam matri legasse ad solacium, eandemque loco a materna domo valde dissito assignasse; quacumque demum ex causa scriptori addere libuit, fundum sacello aedificando ab Ancyrae praefecto fuisse donatum [Passio prior, num. 11. Rem in martyrum historiis inauditam: regnante Diocletiano fuisse Ancyrae praefectum qui christianis ecclesiam conderet. Operae pretium foret colligere nomina praefectorum Ancyrae, qui hac aetate adversus fideles saeviisse feruntur: in S. Platonem Agrippinus vicarius (Act. SS., Iul. t. V, p. 231), in SS. Clementem, Agathangelum et socios eorum, Domitianus vicarius (Act. SS.,, Ian. t. II, p. 461), in S. Theodotum, Theotecnus dux (P. Franchi de Cavalieri, I martiri di S. Theodoto et di S. Ariadne, in Studi et Testi, N° 6, Romae, 1901, p. 63 et seq.), ac nescio quot alii.] . Atqui Hieroni patria domiciliumque fuit pagus Matiane vel Mantiane (Ματιανή, Μαντηανή, Ματύανα), qui locus, si in languida oratione quam scrutamur, narrandi ordinem pressius observare oporteret, itinere unius diei vel summum bidui ab urbe Melitine quaerendus foret [Ibid., num. 6. Hanc partem orationis interpolavit Metaphrastes, qui, nec mirum, Hieronem neglegenter auscultans Lysiae praefecto respondentem: “Κώμη δέ μοι τοὔνομα Ματύανα”, Tyanensem eum intellexit. Quam prono errore locus hic depravari potuerit, ostendit ipse codex noster, num. 10 (quem vide).] . Verum Matianae adiacebat vicus nomine Corama (Κόραμα) in quo fundum aliquem possidebat nescio quod πτωχεῖον τῆς Βασιλιάδος in finibus Caesareae situm [Passio prior, num. 11.] . Atqui non admodum procul a Caesarea, ad occidentem solem, Nyssam versus, tunc exsistebat civitatula Matiane, quae olim sedes episcopalis fuit eparchiae Mocisiensi subiecta. Eius loco ferunt hodieque consistere pagum vernaculo sermone dictum Matchan, in eoque conspici permultas ecclesias aliaque vetusta monumenta [W. M. Ramsay, The historical Geography of Asia Minor (London, 1890), p. 295; cf. p. 304.] . Illic et exstitisse Hieronis martyrium, et ab eius aedituo quopiam scriptum vel interpolatum fuisse commentarium qui modo relatus est, indubitanter equidem confirmaverim. Aut quam procul Caesarea inveniri potuit, cedo, homo qui fatuam hanc historiam excogitaret: praefecti huius πτωχείου τῆς βασιλιάδος filium fuisse commentariensem carceris Melitinensis; huic a Victore illo apostata in mercedem datum esse praedium finitimum ei quod ipse Coramis possideret; eumque rursus illud donum eidem πτωχείῳ addixisse? Nemo enim haec legens in Actis martyrum Diocletiano regnante interfectorum, non ilico dolum aliquem vel invidiam odoretur, quae in hoc uno Cappadociae angulo consilii aliquid habere umquam visa sint [Eiusdem modi suspicionem inicit vinetum istud in pago Pedesia Πεδησία situm, quod Hieron sorori suae legasse fertur, ut haec sui martyrii memoriam celebraret (Acta priora, num. 12).] .

[16] [neque usquam alibi.] Ecclesiae graecae fines non praetergressus est cultus S. Hieronis et commilitonum eius antequam ad Latinos a Baronio traductus est. Armeni, Syri [Unus illos in kalendario suo memorat graecorum menaeorum expilator Salibas Hachensis (Anal. Boll., t. XXVII, p. 141), qui certe apud suos cultum eorum neque invenit neque invexit.] , ac reliqui Orientales eos penitus ignoravere. Quin immo ex ipsa civitate, quam suo cruore decoraverant, nomen eorum iniuria temporum deletum est una cum aedificiis quae illud ad priora saecula detulerant, neque tandem revixit cum aevo medio, post tot direptiones et excidia, Melitene sive Malatia splendorem pristinum recuperavit. Quorum si qua recordatio viguisset, non opinor Gregorium Barhebraeum hominem Melitinensem et in rebus patriis sicut in ceteris eruditissimum, inclitos cives suos praetermissurum fuisse, cum praecipuos martyres a Diocletiano occisos in suo Chronico recenseret [Gregorii Barhebraei Chronicon syriacum, ed. P. Bedjan (Parisiis, 1890), p. 58.] .

PASSIO PRIOR
edita ex codice Sancti Marci Venetiarum 349.

Hieron martyr Melitinae in Armenia (S.)
Socii martyres Melitinae in Armenia (SS.)

Μαρτύριον τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Ἱέρωνος καὶ τῆς συνοδίας αὐτοῦ.

[1] [Martyrum laudationes] μὴν τῶν μαρτύρων τοῦ Χριστοῦ ὑπὲρ εὐσεβείας ἔνστασις καὶ τῶν ἐν τούτοις ἀνδραγαθημάτων τὰ καταρθώματα ἐπὶ τῶν ἔργων αὐτῶν [f. 75] ἀριδηλότατα τὴν ἀπόδειξιν παριστάνοντα, τῶν τοῦ Θεοῦ θαυμασιῶν τὰ μεγαλεῖα διὰ πάντων ἀνακηρύττουσιν. γὰρ χρονία παράληψις καὶ ἄνωθεν ἐκ πατέρων κατερχομένη ὡς εἰς ἡμᾶς παράδοσις ἐκ γενεῶν εἰς γενεὰς διήκουσα τῇ βεβαιώσει τῆς παρατάσεως ἰσχυροτέραν τοῦ λόγου ποιεῖται τὴν ἀνάταξιν, καὶ λόγος μὲν οὐδεὶς ἐπάξιος τῶν ἱερῶν αὐτῶν ἄθλων καὶ τῆς περὶ Θεὸν ἀγαπῆς ἐγκωμιάσαι τὸ πρόθυμον. [ineleganter scriptae.] Πλὴν ἀλλ᾽ ἐπειδὴ μετὰ τῆς εἰλικρινοῦς ἡμῶν πίστεως καὶ τὸ τῆς γνώσεως ἀγαθὸν ἐπέλιπεν, ὡς δῆθεν τῆς ἑλληνικῆς διανοίας ἐφεύρημα τοῖς τὰ χριστιανῶν πρεσβεύουσιν ἀποστερούμενον, οἱ κατὰ καιροὺς τοῖς τῶν μαρτύρων παρεδρεύοντες ἀγωνίσμασι, τὰ κατὰ δύναμιν συνεισφέροντες, τέως γε τῶν ὑπομνημάτων τὸ ἀληθὲς διασώζειν ἐσπούδαζον. Διὸ καὶ τῆς ἀφελείας καὶ ἀκεραιότητος, οἷα δὴ εὐηθείας ἀναπλάσματος καταγνόντες οἱ περὶ τὴν σοφίαν ἀπαίδευτοι καὶ ὡς ἔδοξαν εὐκαίρως ἐπιλαβόμενοι, οὐκ ὀλίγα τῶν ἀναγεγραμμένων νοθεῦσαι διεγνώκασιν, ὡς ἂν τῇ ὑπερβολῇ τῶν ἐπισπαρέντων ζιζανίων, ἐν τῇ τῆς διηγήσεως ἀνωμαλίᾳ καὶ ἐναντιότητι καὶ αὐτῶν τῶν ἀληθείας ἐχομένων ὡς ψευδῶν κατηγορήσωσιν. [cum respui coeptae sint,] Ἀλλ᾽ ἐκεῖνοι μὲν οὕτω καὶ διενοήθησαν καὶ εἰς ἔργον τὸ διαβούλιον ἤγαγον, κἂν ἐπικαλύψαι τὸ διωκόμενον φῶς τῆς περὶ ἡμᾶς ἀμωμήτου λατρείας ἀντικειμένη δύναμις οὐκ ἐξίσχυσεν. [haec historia] Ἡμεῖς δὲ ἀπαρεγκλήτως τῆς ἀληθείας ἐχόμενοι, καὶ τῶν τοῦ Θεοῦ χαρίτων τὰς ἄνωθεν ἐπιδόσεις, αἳ διὰ τῶν ἁγίων τοῖς ἀξίοις ἐπιχορηγοῦνται, μεγαλύνοντες, τὴν μὲν τῶν μαρτύρων ἀνδρείαν καὶ τοὺς ὑπὲρ εὐσεβείας ἀγῶνας τῷ πρέποντι λόγῳ καὶ ἀγάμεθα καὶ ἀποδοχῆς πλείστης ὅσης ἀξιοῦντες, γνησιώτερον μακαρίζομεν, εἰδότες δὲ ὡς ἐν τούτῳ κοινωνοὶ τῶν τε παθημάτων καὶ τῆς προαιρέσεως ἀραρότως [f. 75v] γινόμεθα, οὐδὲ τῆς διὰ λόγων εἰς αὐτοὺς θεραπείας ἀμοιρεῖν ἐπισπεύδομεν. Διὰ τοῦτο καὶ ἡμεῖς συντρόφου καὶ πνευματικῆς φιλίας ἐπιταγὴν ἐξαίτησιν ἀποπληροῦντες, [novo stilo fideliter rescripta est.] τὸ περὶ τοὺς ἀηττήτους μάρτυρας διὰ τὴν ἐκείνου ἀνενδοίαστον πίστιν ἐπιδεικνύμενοι φιλότιμον, ἐξ ἀρχαιοτέρων ὑπομνημάτων δηλονότι τὰς ἀφορμὰς εἰληφότες, τὸ μὲν τῆς ἱστορίας ἀκόλουθον ἐν οὐδενὶ διαμεῖψαι συνεωράκαμεν, τῆς δ᾽ ἐπὶ τὸ κρεῖττον μεταβολῆς εὐπρεπείας ἕνεκεν φροντίσαντες, κἂν πλεῖστον ἀπολιπώμεθα τῆς τοῦ λόγου κομψότητος δι᾽ ἀμαθίαν, ὅμως ὀλίγα τινὰ τῆς αὐτῆς ἐννοίας οὐκ ἐξιστάμεθα, παραφραστικῷ τρόπῳ χρησάμενοι, ὡς ἔνι μάλιστα 〈κατὰ [Hic supra lin. signum omissi vocabuli, quod forsitan ascriptum erat in margine postea resecto.] δύναμιν ἀνατάξασθαι διήγησιν.

[2] [Diocletianus et Maximianus furore perciti,] Διοκλητιανοῦ καὶ Μαξιμιανοῦ τοιγαροῦν τὰ τῆς Ῥωμαἳκῆς ἀρχῆς σκῆπτρα διεπόντων, ἐπὶ τοσοῦτον ο χριστιανῶν διωγμὸς ἀνερριπίσθη ὤστε τῶν πώποτε κατὰ Χριστοῦ μανέντων τυράννων ὑπερανωκισθῆναι καὶ βαρυτέραν καὶ φρικωδεστέραν τὴν καθ᾽ ἡμῶν ἐπισύστασιν ἀναφανῆναι. Πανταχοῦ γὰρ ἀνὰ πᾶσαν πόλιν καὶ χώραν διατάγματα καταφοιτῶντα παρεκελεύοντο, τοῖς τῶν αὐτοκρατόρων ὑποκύπτειν θεσπίσμασι δαίμοσι θύοντας καὶ ἀπαλλαττομένους τῆς ἐνοχῆς, ἤ, εἰ μὴ τοῦτο πεισθῶσι, μυρίαις κολάσεσι καὶ τιμωρίαις ὑποβαλλομένους βιαίῳ παραδίδοσθαι θανάτῳ. Τῶν τοιούτων τοιγαροῦν ἐνταλμάτων κατὰ πᾶσαν τὴν ὑπὸ Ῥωμαίους ἐξουσίαν ἐκπεμπομένων, καὶ τῆς ἀσεβείας, δίκην τινὸς γαγγραίνης, τὸ τῆς φύσεως ἀσθενὲς ἐπινεμομένης, ἧκε καὶ μέχρι τῆς καθ᾽ ἡμᾶς Καππαδοκῶν ἐπαρχίας τὸ θεοστυγὲς τῶν δεδογμένων, ἐπὶ πλεῖον μάλιστα τὸ ἀπηνὲς προβαλλόμενον, διὰ τὸ καὶ τοὺς ἐνοικοῦντας, ὡς φήμη διήγγελτο, μᾶλλον τῶν ἄλλων χωρῶν θερμότητι τῆς εἰς Χριστὸν πίστεως τὰ τῶν εἰδωλομανούντων σεβάσματα βδελύττεσθαι. Ἐν δὲ τῷ μεταξὺ περσικῆς δυναστείας [f. 76] κατὰ ῥωμαἳκῆς ἀνακινηθείσης ἐξουσίας, καὶ τά τε πρὸς ἀνατολὴν καὶ μέχρι Πόντου παρατείνοντα ληἳζομένης, οὐκ ἀνεκτῶς οἱ τῆς δυσσεβείας κράτορες τὰ τῆς φροντίδος ἐπὶ τοῦτο μεταθέμενοι, στρατοῦ οὐκ εὐαριθμήτου ἐπίλεκτον μοῖραν [στρατοῦ - μοῖραν cod.: στρατὸν οὐκ εὐαρίθμητον ἐπίλεκτον μοίρας.] ἐγκαθοπλίσαντες, [post cladem a Persis acceptam,] σὺν τάχει πολλῶ κατὰ Περσῶν ἀποστέλλουσι. Πολέμου δὲ συρραγέντος ἰσχυροῦ, καὶ τῶν τῆς ἀπάτης θεραπευτῶν νῶτα τοῖς ἐχθροῖς δεδωκότων, οὐκ ὀλίγαι μυριάδες τῶν ἑλληνιστῶν ἀνῃρέθησαν, τῶν ἐναντίων ἀνὰ κράτος καὶ ἐπίμονον τὴν δίωξιν ποιουμένων. γὰρ τοῦ Θεοῦ ἀδέκαστος δικαιοσύνη ἰσόρροπον, μᾶλλον δὲ πλεονάζουσαν ἀντιταλαντεύουσα κρίσιν τῇ ἀδικίᾳ, οὕτω πως ἐπὶ τοὺς βασιλευομένους ὑπὸ τῆς ἀσεβείας, τὸν τρυγίαν τῆς ὀργῆς ἀποκενοῦν, ὡς τὸ εἰκός, οὐκ ἀναβάλλεται. Ἐπὶ δὲ τῷ εἰς αὐτοὺς γεγονότι τοῦ Θεοῦ μηνίματι χαλεπήναντες, τὸ μὲν ἀνταπόδομα τῆς ἄνωθεν δικαιοκρισίας οὐδαμῶς συνῆκαν, τύχης συνάντημα τὸ πραχθὲν ἡγησάμενοι, τῆς δὲ κατὰ χριστιανῶν μανίας οὐδ᾽ ὅλως παυσάμενοι, [ubique christianos conquiri iubent.] ἄρχοντας, ὡς ἂν αὐτοὶ ᾤοντο, τὸ εὔχρηστον ἀποφερομένους ἐκλεξάμενοι, ἀνὰ πᾶσαν τὴν ὑπὸ χεῖρα γῆν ἐξαποστέλλουσι, τοῦτο μὲν τοὺς ῥώμῃ νεότητος διαφέροντας εἰς τοὺς στρατιωτικοὺς ἐντάττειν καταλόγους, τοῦτο δὲ καὶ δι᾽ ἐρεύνης πυθέσθαι [cod.: διερεύνης τίθεσθαι.] , εἴ γέ τις αὐτῶν τῆς τῶν χριστιανῶν θρησκείας προσκυνητὴς τυγχάνων τὰ ἐκείνων τῆς βδελυρίας ἀποστρέφοιτο μιάσματα· καὶ εἰ τοιοῦτόν τινα εὕροιεν, παραυτίκα τοῦτον τῇ τοῦ θανάτου ὑπάγεσθαι ψήφῳ.

[3] [Hieronis patriam invadunt satellites;] Τῶν οὖν ἐκπεμφθέντων κατὰ τὴν τῶν Καππαδοκῶν ἐνδιατριβόντων χώραν, καὶ τοὺς ἐκεῖσε ἐπ᾽ ἀνδρίᾳ φημιζομένους ἀπογραφομένων, κατέλαβον καὶ αὐτὴν τὴν περιοικίδα, ἐν ᾗ τοῦ Χριστοῦ ἱερώτατος ἀθλητὴς Ἱέρων τὴν κατοικίαν ἐκέκτητο. Καὶ δὴ μάντων, ἐν αὐτῇ φόβῳ τῆς τῶν ἀρχόντων ἐπιθέσεως φυγῆ τῆς οἰκείας σωτηρίας προνοησαμένων, μάλιστα [f. 76v] τῶν ἐν αὐτῷ τῷ ἄνθει τῆς ἡλικίας τὸ καρτερὸν ἐπιδεικνυμένων, οἳ καὶ πρὸς τὸ στρατολογεῖσθαι περὶ πολλοῦ ἀνεζητοῦντο, καὶ τῶν στρατιωτῶν ἀβάτων παρεπομένων τοῖς τῆς κακοπιστίας ἄρχουσι τὴν κώμην κύκλῳ περιλαβόντων, συνέβη μόνους τοὺς διὰ γῆρας ἀσθένειαν ἀποδράσαι μὴ δυναμένους ὑπ᾽ αὐτῶν καταληφθῆναι. Οὓς καὶ κατασχόντες, καὶ ἀπειλαῖς καταπλήξαντες, ζημίαις καὶ μάστιξιν ὑποβαλεῖν διετείνοντο, εἰ μὴ τοὺς ἀναζητουμένους παρ᾽ αὐτῶν ὑποδείξειαν φυγάδας. Οἱ δὲ οἴκοι φυλάσσοντες γηραιοὶ οἱ καὶ προύχοντες τυχόν, ἤ, ὡς ἄν τις εἴποι, πράκτορες βίας αὐτοῖς κατεπειγούσης, οἷα δὴ καὶ τῆς φήμης τοῦ μακαρίου Ἱέρωνος πανταχόσε διαθεούσης ἀκαταγώνιστον ἰσχὺν τοῦτον κεκτῆσθαι οὐδὲ γὰρ τοῖς τὰ τοιαῦτα ὑπηρετοῦσιν ἀγνοούμενον ἦν, [quem in vinea laborantem aggressi,] ὡς παρὰ τῶν ἐγχωρίων ᾀδόμενον 〈εἰς〉 τὸν [cod. ἀδόμενον τὸν.] ἀγρόν, ἐν ᾧ τῆς γεωργικῆς ἐπεμελεῖτο τέχνης, τοῦ ἀμπελῶνος κυρίου δοκιμώτατος ἐργάτης, συνεπαγόμενοι καὶ τοὺς ἐπὶ τούτῳ ταχθέντας, καταλαμβάνουσιν αὐτὸν ἅμα καὶ ἑτέρων ὀκτωκαίδεκα συγκοινωνῶν τῆς ἐργασίας ἐχόμενον. Κύκλῳ δὲ περιστάντες καὶ τὴν ἔφοδον καθάπερ τινὰ λῃστρικὴν σχηματίσαντες ἐπίθεσιν, πρὸς τὸν ζητούμενον ἐχώρουν. δὲ ὡς τούτους ἐθεάσατο ὅπλοις μὲν τεθωρακισμένους, [ab eo verberibus fugantur.] φάλαγγα δὲ στρατιωτικὴν ἀποπληροῦντας, ἐν οὐδενὶ οὐ μὲν οὖν οὔτε τὴν διάνοιαν κατεπλάγη, οὔτε πρὸς τὸ πλῆθος ἀπιδὼν καὶ δειλιάσας, ὑπέπτηξε τὴν κατάληψιν, ἀλλὰ γενναίῳ καὶ ἀκλινεῖ ψυχῆς παραστήματι, ἠρέμα καὶ ἀταράχως τοῦ στελέου τὸ σιδήριον ἀπορρίψας, ὁμόσε κατ᾽ αὐτῶν ἀντιπαρατάττεται, καὶ δὴ τοῦ κατὰ χεῖρα ὅπλου συντριβέντος κατὰ τὴν πρώτην συμβολὴν ἐπὶ τὸν τῶν ἀντιπάλων νῶτον, ἑτέροις χρησάμενος τοῖς παρατυχοῦσι ῥοπάλοις, ἕκαστον αὐτῶν πληγαῖς τε καταξάνας τὰ σώματα καὶ διὰ πάντων [f. 77] αἵματι περιρρεομένους κατὰ κράτος τρεψάμενος, ἅμα τῶν σὺν αὐτῷ ὀκτωκαίδεκα ἀνδρῶν, φυγῇ τὴν σωτηρίαν εὐκαίρως πορίζεται.

[4] [Hieron in speluncam se recipit,] Καὶ δὴ πλησίον που τῆς αὐτῆς περιοικίδος ὀχυρώτατον [cod. ὀχυρότατος..] ἐν ὑπόγεῳ λόφῳ [cod. ὑπὸ γεωλόφω..] σπήλαιον εὑρηκώς, ὅπερ τέχνη λατομίας εἰς ὑπόκενον γλυφὴν διεσκεύασεν, ἐπί τινα χρόνον, ἐν αὐτῶ κατακρυπτόμενος διεσώζετο. Οἱ δὲ στρατιῶται τοῦτο μὲν τῆς ἥττης τὴν αἰσχύνην μὴ φέροντες, τοῦτο δὲ καὶ τὴν τῶν ἀρχόντων ἀγανάκτησιν ὑφορώμενοι, θυμοῦ τε καὶ μανίας πλησθέντες, πολλῷ πλέον κατὰ τοῦ ἁγίου ἐνηρεθίζοντο. Εἰς ἑαυτοὺς δὲ γενόμενοι, καὶ τὴν ἧτταν ἀναπλάσαι βουλόμενοι, σὺν ἐρεύνῃ οὐκ ὀλίγῃ μετὰ καὶ ἑτέρας πληθύος, τὸ ἄντρον ἐν ᾧ κατεκρύπτετο διαλαβόντες, τινὰς μὲν τῶν στρατιωτῶν παραφυλάττειν εἴασαν, κατ᾽ αὐτὴν τὴν εἴσοδον ἐπιστάντας [cod. ἐπιστάντες..] , ὡς ἂν μὴ πάλιν διαδρὰς οἴχηται, [unde, post validam] ἑτέρους δὲ πρὸς τὸν τῆς ἐπαρχίας ἄρχοντα πεπομφότες, περὶ βοηθείας ἐξεκαλοῦντο· οὕτω γὰρ δειλὸν ἀσέβεια, ὡς καὶ τὰς σκιὰς ὑποτρέμειν τῶν εὐσεβούντων, μή τί γε αὐτοὺς τοὺς ἀνδρίᾳ τῶν πολλῶν διαφέροντας. δὲ τῆς περὶ ἡμᾶς ἐνορίας κατάρχων πλῆθος στρατιωτῶν πρὸς τὸ [cod. πρὸστὸ] προκείμενον ἱκανούμενον, ὧν τὸ ἐπώνυμον βραχιάται [Inter legionum partes numerantur a Iohanne Lydo βρακιάτοι ἤτοι ἀρμιλλιγέροι, ψελιοφόροι (Περὶ ἀρχῶν τῆς Ῥωμαίων πολιτείας, ed. Bekker, Bonn. 1837, p. 157).] , ταξάμενος, εἰς τὴν τοῦ ἁγίου ἐξαποστέλλει κατάσχεσιν. Συμπαρῆν δὲ μετὰ τῶν συνεληλυθότων καὶ τοῦ ἁγίου αὐτάδελφος, Κυριακὸς τοὔνομα, τῆς αὐτῆς ὑπάρχων τῷ θεόφρονι Ἱέρωνι καὶ δυνάμεως καὶ θεωρίας. Καὶ γὰρ καὶ αὐτὸς τοῖς ἐν Τυάνοις [Ita cod., cuius scriptio (ἐντυάνοις) retineri et explicari potest; quippe nihil prohibebat scriptorem inverecundum ne lectionem militum Tyanis in Cappadocia peractam fingeret. Veri tamen similius conicias hic etiam scriptum fuisse Ματηανοῖς, sicut infr. num. 5.] στρατολογηθεῖσι συνηριθμήθη, τῷ διαφόρῳ τῆς ἀνδρίας παρὰ πολλῶν εὐφημούμενος.

[5] [et irritam obsidionem,] Καὶ οἱ μὲν σὺν αὐτῷ παραγενόμενοι ὡς τῷ φόβῳ καὶ τῇ πειρᾷ τῆς τοῦ ἁγίου γενναιότητος προκατισχημένοι, ἔμειναν ἐπὶ χώρας ἐγγίσαι [cod. ἔγγίσαι.] προσλαλῆσαι τούτῳ οὐδαμῶς τολμήσαντες. δὲ μικρόν τι τῆς προσεδρείας ἀποστῆναι βουλευσάμενος [f. 77v] και τὴν ἐκβολὴν τούτου καὶ ἐπίδοσιν ὅρκῳ κατεγγυησάμενος, τῷ φυσικῷ θαρρήσας δεσμῷ καὶ τῇ ἀδελφικῇ παρρησίᾳ χρησάμενος, οἷα δὴ καὶ πρῶτος μητρικὰς ὠδῖνας σπασάμενος, [fratris suasu educitur] τὰ μὲν κολακείαις, τὰ δὲ παραινέσεσι τὴν πρεσβυτικὴν αἰδεσιμότητα εὐλαβηθῆναι, τὸν ἐν πᾶσιν ἀγαθοῖς ὑπήκοον παρέπεισε καὶ τοῦ σπηλαίου ἐξαγαγών, πρὸς τὴν πάτριον ἑστίαν σὺν αὐτῷ παραγίνεται. δὲ μητὴρ τὴν παρουσίαν τῶν τέκνων αἰσθομένην καὶ τὴν αἰτίαν τοῦ ἐπιζητουμένου ἐκ τῶν προλαβόντων διαγινώσκουσα, τῷ νεωτέρῳ παιδὶ σὺν δάκρυσι καὶ οἰμωγαῖς περιχυθεῖσα, τήν τε κατάληψιν ἀπωδύρετο, καὶ ὡς τοῦ βίου παραμύθιον ἀνεβαλεῖτο. δὲ τοῦ Θεοῦ ἱερώνυμος άνθρωπος τήν τε μητέρα στοργικῇ διαθέσει υἱοπρεπῶς ἀσπασάμενος, καὶ τοῖς συνειλεγμένοις ἅπασιν ὁμοθυμαδὸν συνταξάμενος, [et tironibus annumeratur.] πᾶσι δὲ τοῖς Ματηανοῖς χαίρειν εἰπών, ἅμα τῷ συγγενεῖ Οὐΐκτορι καὶ δυσὶν ἀδελφιδοῖς, Ἀντωνίῳ καὶ Ματρωνιανῷ, τῆς πρὸς τὰ πρόσω ὁδοῦ σπουδαιότερον εἴχετο.

[6] [In somnio de instante martyrio certior factus,] Ἐν τόπῳ δέ τινι ἐπιξενωθέντες, καὶ διὰ τὸ τὴν ὥραν πρὸς λύχνων [cod. προσλύχνων.] ἁφὰς εἶναι ἐκεῖσε καταμείναντες, καὶ βουλόμενοι ἀφ᾽ ἑσπέρας ἕωθεν τὴν πορείαν πρὸ τῆς ἡλιακῆς ἐπιλάμψεως ποιήσασθαι, κατ᾽ αὐτὴν τὴν νύκτα φαίνεται αὐτῷ κατὰ τοὺς ὕπνους ἀνὴρ λαμπρᾷ μὲν καὶ λευχείμονι τῇ στολῇ τὸ ἀξιοπρεπὲς τῆς θέας ἐπιδεικνύμενος, φωνῇ δὲ πραείᾳ πρὸς αὐτὸν ἀποφθεγγόμενος· &ldquogr;Ἰδού, φησίν, εὐαγγελίζομαί σοι σωτήριον εὐφροσύνης εὐαγγέλιον. [Luc. 2, 10.] μὲν ὁδός, ἐν ᾗ πορεύῃ, ἀστεῖα τε καὶ εὐθὴς ἐνώπιόν σου. Οὐχ ὑπὲρ βασιλέως δὲ γηΐνου καὶ δόξης διαλυομένης, πρὸς δὲ τὴν οὐράνιον βασιλείαν δι᾽ ἀγώνων ἀθλητικῶν μετατεθείς, τῷ αἰωνίω βασιλεῖ συνδοξασθησόμενος ἀπελεύσῃ.&rdquogr; Ταῦτα εἰπὼν ὀφθεὶς καὶ ἀγαλλίασιν καρδιακὴν ἐπαφείς, [socios suos admonet,] τῆς ὁράσεως ἀπέπτη. δὲ τῆς ἀγγελίας τὸ κεχαρισμένον ὡς θεῖόν τινα ὄνειρον ἀποδεξάμενος, [f. 78.] καὶ τὴν ψυχὴν κατανυγεὶς τοῖς συμπαροῦσιν αὐτῷ φίλοις καὶ συγγενέσι τοιαῦτα προσεφώνησεν· &ldquogr;Ἔγνων, φησίν, ἀδελφοὶ καὶ φίλοι, τὸ περὶ ἐμὲ τῆς τοῦ Θεοῦ οἰκονομίας εὐαγγέλιον, καὶ ὅτι ὅσα ἄν τις κτήσηται ἐπὶ τῆς γῆς, μὴ ἀποθησαυρίσῃ δὲ τῶν ἐνόντων κτῆσιν ἐν οὐρανῷ, ἐν οὐδενὶ ὄνησιν προξενοῦσαν ἐκ τῶν παρόντων εὑρήσει· &ldquogr;Τί γὰρ ὠφελήσει ἄνθρωπος&rdquogr;, φησὶν Κύριος, &ldquogr;ἐὰν τὸν κόσμον ὅλον κερδήση, τὴν δὲ ψυχὴν αὐτοῦ ζημιωθῇ; τί δώσει ἄνθρωπος ἀντάλλαγμα τῆς ψυχῆς αὐτοῦ;&rdquogr; [Matth. 16, 26.] [vitaeque se taedere profitetur.] Ἐγὼ δὲ τῶν προσκαίρων καὶ φθειρομένων οὐδενὸς λόγον ποιοῦμαι, οὐδὲ τίθημι τῆς ψυχῆς μου τιμιώτερον. [Cf. Act. 20, 24.] Ἀρκεῖ γάρ μοι καὶ παρεληλυθὼς χρόνος τῆς ματαιότητος, ἐν ᾗ διεβίωσα ἐν τοῖς ἔργοις τῶν χειρῶν μου κατατριβόμενος. Ἕν ἐστιν τὰ ἐντός μου κατεσθίει καὶ τὸν τῆς ψυχῆς ὑπεκλύει τόνον, περὶ τὴν κατὰ σάρκα μητέρα μου Στρατονίκην φροντίς. [non tamen sine matris suae] γὰρ μόνωσις καὶ τὸ ἀπροστάτευτον, τε τῆς χηρείας ἐρημία καὶ κατ᾽ ὀφθαλμοὺς ἐπισυμβᾶσα νόσος, τέλεον τοῦ φωτὸς ταύτην ἀποστερήσασα. Τὸ γὰρ ἐν ἀσθενείᾳ μικροπρεπὲς τῆς ἡλικίας ἀφίημι, οὐκ ἄν τις πρὸς ἀρετὴν ἐμπόδιον εἶναι νομίσοι. Τοῦτο τοίνυν εἰς ἑαυτὸν ἀνελίσσων, καὶ ὅτι δι᾽ αὐτῆς εἰς τὸν ἐγκόσμιον τοῦτον παρήχθην βίον, δηλονότι βουλήματι τοῦ τὰ πάντα δημιουργήσαντος Θεοῦ τὸ μὲν γὰρ τίκτειν μητέρων ἴδιον, [tristi recordatione.] ὡς τῇ φύσει δεδωρημένον ἄνωθεν· τὸ δὲ πνοὴν ζωῆς ἐντιθέναι καὶ τῇ εὐτελεῖ ταύτῃ διαρτίᾳ λογικήν τινα χάριν καὶ νοῦν πνευματικὸν ἐγκαταμίξαι, ἔργον ἂν εἴη θεῖον τοῦ πᾶν ἔμβρυον ἐν κοιλίᾳ διαπλάττοντος ὅτι τε οὐδὲν ἄξιον ἀνταπόδομα τῇ θρεψαμένῃ προσαγήοχα, σφοδρῶς ὑπὸ τῶν τοιούτων λογισμῶν ὀχλούμενος, ἑαυτοῦ καταγινώσκειν ὑπὸ τῆς συνειδήσεως ἐκβιάζομαι. Πλὴν ἐπειδὴ πρὸς ἀγῶνα μαρτυρικὸν καὶ Χριστοῦ τοῦ παμβασιλέως ἡμῶν ὁμολογίαν ἐν αὐτῷ μετακέκλημαι, τῷ τῶν ὀρφανῶν πατρὶ καὶ χηρῶν [f. 78v] προασπιστῇ ταύτην ἀνατίθημι, καὶ αὐτὸς παρέξει βοήθειαν καὶ ἰσχύν, ὑπομονήν τε καὶ παράκλησιν εἰς τὸ ῥαδίως ὑπενεγκεῖν τὸ τραχὺ καὶ δυσάντητον, τῆς χηριακῆς μονώσεως.”

[7] [Eius oratione,] Τοιαῦτα περὶ τῆς οἰκείας μητρὸς τοῦ Θεοῦ διεξελθὼν ἄνθρωπος, καὶ πικρὸν ἐκ βάθους καρδίας ἐπαφεὶς δάκρυον, πρὸς διέγερσιν τῶν προσκαρτερούντων φίλων τε καὶ συγγενῶν τὴν παραίνεσιν μετηγάγετο· &ldquogr;Παρακαλῶ ὑμᾶς, ἀδελφοί, λέγων, διὰ τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Θεοῦ, ἀποστολικῶς εἰπεῖν, κλίνατε τὸ οὖς ὑμῶν καὶ ἐνωτίσασθε τὰ ῥήματά μου. [II Cor. 10, 1.] Εἰ γὰρ ὁμοφρόνως τῆς παρ᾽ ἐμοῦ συμβουλίας ἀκούσατε, ἅτε δὴ θεαρέστου καὶ ψυχοφελοῦς ὑπαρχούσης, ἀναφαίρετον ἀντίδοσιν διὰ ταύτης αἰωνίων ἀγαθῶν παρὰ τοῦ τῆς μεγάλης βουλῆς ἀγγέλου ἀἳδίως ἀπολήψεσθε. Τίς δέ ἐστιν αὕτη; [ad detestandas in crastino sacrificio gentium religiones] Ἤκουσται ἡμῖν διὰ τοῦ κήρυκος, ὡς τῇ αὔριον μέλλει ἡγεμὼν σπονδὰς τῇ θεᾷ προσάγειν καὶ τῷ τῆς ματαιότητος εἰδώλῳ τελεῖν θυσίαν ἐπιβώμιον κατὰ τὸ πάτριον παρ᾽ αὐτοῖς σέβας. Εἰ οὖν πείθεσθε τοῖς παρ᾽ ἐμοῦ λεγομένοις, τῆς μὲν ἀπατηλῆς ταύτης ἐκκλίνωμεν ἀθεότητος, τῶν βασιλικῶν προσταγμάτων ἀλογήσαντες, ὡς αἰώνιον προξενούσης ἀπώλειαν, καθ᾽ ἑαυτοὺς δὲ γενόμενοι, θύσωμεν καὶ ἡμεῖς τῷ ἀληθινῷ Θεῷ ἡμῶν θυσίαν αἰνέσεως, καὶ τῷ ὑψίστῳ τὰς ψυχὰς ἡμῶν ἀποδώσωμεν, ὅπως ἵλεως ἡμῖν γενόμενος, φιλάνθρωπος δῷ ἡμῖν κατὰ τὸ πολὺ ἔλεος αὐτοῦ τὰς μενούσας ἡμᾶς τιμωρίας γενναιότερον ὑποστῆναι, καὶ τὰς παρὰ τοῦ ἄρχοντος προσαγομένας βασάνους βέλη νηπίων δι᾽ ὑπομονῆς ἡγήσασθαι. [Ps. 49, 14.] [Ps. 69, 8.] Καὶ μακαριοῦσι μὲν ἡμᾶς αἱ μετέπειτα γενεαὶ τοὺς ὑπὲρ εὐσεβείας ἀναδεδεγμένους ἀγῶνας καὶ τὸν διὰ Χριστὸν θάνατον ἑλομένους. [Luc. 1, 48.] Ἐπικροτήσουσι δὲ καὶ ἀγγέλων οἱ δῆμοι, ταῖς ἱερονίκοις καταστέφοντες ἀμοιβαῖς, ὁπηνίκα τῶν ἐπάθλων βραβευτὴς ἐν τῇ ἄνω Ἱερουσαλὴμ τῇ μητρὶ τῶν ἁγίων πολιτογραφηθεῖσιν, ὡς κοινωνοῖς τῶν τοῦ Χριστοῦ παθημάτων τὰ γέρα τοῖς ἀζίοις θεοπρεπῶς ἐπιδίδωσι. [I Petr. 4, 13.] Παρίημι [f. 79] τοὺς ἐν πολέμοις κινδύνους καὶ τὰς ἀνομήτους [Scriptio prior ἀνοήτους, ν, add. sup. lin.] σφαγάς, τάς τε κατὰ τὸν βίον ἀνωμαλίας καὶ ματαίας ἐρεσχελίας· αἳ καὶ σωματικῆς βλάβης παραίτιοι γίνονται, καὶ ψυχῆς ἐπιμελεῖσθαι τῆς ἀθανάτου παντοίως παρεμποδίζουσι.”

[8] [permoventur illius socii.] Ταῦτα τοῦ ἁγίου πρὸς τοὺς συνειλεγμένους παρακλητικοῖς λόγοις διεξελθόντος κατανυγέντες ὑπὸ τῆς χάριτος οἱ τῆς ἀθλητικῆς τῷ ἁγίῳ κοινωνήσαντες τελειώσεως, ὁμοφώνως ἀπεκρίναντο· &ldquogr;Πάντα ὅσα ἂν εἴπῃς ἀκουσόμεθα καὶ ποιήσομεν, καὶ τῆς ἀρίστης ὑμῶν βουλῆς ἐν οὐδενὶ ἐκπεσούμεθα. Μάλιστα τῆς καθ᾽ ἡμᾶς συνοδίας προστάτην σε βλέποντες, καὶ τὴν εἰλικρινῆ πίστιν τῶν χριστιανῶν ἀκλινῶς σὺν ἡμῖν διασώζοντα.&rdquogr; Ἀλλ᾽ ἐν τούτοις μὲν τε τοῦ ἁγίου παραίνεσις, καὶ τῶν συνάθλων ὑπόσχεσις. Τοῦ δὲ τροπαιοφόρου τούτου συντάγματος τὰ ὀνόματά ἐστι ταῦτα· Νίκανδρος [Synaxarii Constantinopolitani cod. Cd: Ἱέρων, Νίκανδρος (cf. commentarium praevium, num. 13, p. 328).] , Ἡσύχιος, Βάραχος [Menaea et Synax. cod. L: Βαράχιος.] , Μαξιμιανός, Καλλίνικος, Ἀθανάσιος, Θεόδωρος, Δουκήτιος [Men. Δουλκίτιος; L: Δουκίτιος.] , Εὐγένιος, Θεόφιλος, Οὐαλλέριος [Cd: Οὐαλέριος.] , Θεόδοτος [L: Θεόδωτος.] , Καλλίμαχος, Ξανθικός [Men: Χανθείας; L: Χανθίας.] , Ἱλάριος [Om. Men. et L (cf. comm. praev., num. 13, p. 328).] , Γιγάντιος, Λογγῖνος, Θεμέλιος [L: Θεμελίω, ex inscite descripto loco menaeorum: Ἀνίκητον ἅμα Θεμελίῳ.] , Εὐτύχιος, Διόδοτος [Men.: Θεοδόχος.] , Καστρίκιος, Θεαγένης [L: Θεογένης.] , Μάμας, Νίκων, Θεόδουλος, Βοστρύχιος [Men. et L: Ὀστρύχιος.] , Οὐΐκτωρ [Om. Men. et L (cf. comm. praev., num. 13, p. 328).] , Δωρόθεος, Κλαυδιανός, Ἐπιφάνιος, Ἀνίκητος, Ἱέρων [Hic vacat sesquilinea.] [Cd: καὶ ἕτερος Ἱέρων (cf. ann. 1, et Comm. praev., num. 13, p. 328).] .

[9] [Quos re audita praefectus] Ἀλλ᾽ μὲν τῶν ἁγίων κατάλογος ἐν τούτοις τὸν ἀριθμὸν διελάμβανεν. Τῆς δὲ περὶ αὐτοὺς ἐνστάσεως ἀριδήλου γεγενημένης καὶ μέχρι τῆς δουκικῆς τάξεως τῆς φήμης διαδραμούσης, ταραχθεὶς ἐπὶ τούτοις Λυσίας [Vid. p. 328, ann. 2, et infr. p. 335, ann. 1.] δούξ, θυμῷ τε καὶ μανίᾳ βεβακχευμένος, ἥδη τῆς ἡμέρας ταῖς ἡλιακαῖς ἀκτῖσιν αὐγαζομένης, κελεύει πάντας ὁμοθυμαδὸν ἀχθέντας ἐπὶ τοῦ βήματος δημοσίᾳ λόγον ὑφέξειν τῶν περὶ αὐτῶν ἠκουσμένων. Τῆς δὲ τάξεως μετὰ σπουδῆς τὸ προσταχθὲν ἐκτελούσης, [arcessitos increpat,] καὶ τῶν ἁγίων παραστάντων τῷ ἄρχοντι, λέγει πρὸς αὐτοὺς μετ᾽ ὀργῆς· &ldquogr;Θύσατε τοῖς θεοῖς καὶ ἀπαλλάγητε ποικίλων κολαστηρίων.&rdquogr; Ἀπεκρίθησαν οἱ ἅγιοι· &ldquogr;Δαίμοσιν ἀκαθάρτοις καὶ εἰδώλοις [f. 79v] κωφοῖς καὶ ἀναισθήτοις θύειν τῶν ἀλογωτάτων ἂν εἴη καὶ τὰς φρένας παραβλαβέντων.&rdquogr; Καὶ [Add. sup. lin.] προσθεὶς ἅγιος Ἱέρων εἶπεν· &ldquogr;Ἔργοις χειρῶν ἀνθρώπων λατρεύειν, καὶ κρεῶν, ἄρτων τε καὶ οἴνου ἀπογεύεσθαι εἰδωλικοῖς μιάσμασι κεχραμμένων, ἀνόητόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς, καὶ τὸν λογισμὸν κυριεύοντα μὴ ἐχόντων. Ἡμεῖς δὲ οἱ τῆς ἀμωμήτου λατρείας προσκυνηταὶ τὸν ὑμετέρων ἀπεχόμενοι βδελυγμάτων, θύομεν ἑκουσίως [cod. ἑκάστης.] τῷ Θεῷ ἡμῶν θυσίαν αἰνέσεως, ἐν ἁγιασμῷ Πνεύματος ἁγίου, καὶ τῶν αὐτοῦ δωρεῶν ἀεὶ ἐμπιμπλάμενοι, εἴτε ἐσθίομεν, εἴτε πίνομεν εἴτε τι ποιοῦμεν, κατὰ τὸν μακάριον ἀπόστολον, [sed frustra.] πάντα εἰς δόξαν Θεοῦ ποιοῦμεν.” [Ps. 53, 8; 49, 14., II Thess. 2, 12, I Cor. 10, 31.] Καὶ τῆς τοιαύτης ἀποκρίσεως συνεπιλαβόμενοι οἱ ἅγιοι τὸ αὐτὸ καὶ λέγειν καὶ φρονεῖν, πρὸς τὸν ἡγεμόνα ἀπέφησαν.

[10] [Hieroni,] δὲ ἄρχων πρὸς τὸν ἅγιον Ἱέρωνα συντείνας τὸν λόγον ἀνηρώτα· &ldquogr;Πόθεν εἶ σύ;&rdquogr; ἅγιος Ἱέρων· &ldquogr;Ἀπὸ τῆς δευτέρας, ἔφησεν, Καππαδοκῶν ἐπαρχίας ὥρμημαι. Κώμη δέ μοι τοὔνομα Τύανα [Lege: τοὔνομα Ματύανα vel Ματιανή, Utrumvis nomen ex isto enuntiato collatis vocibus Ματηανοῖς (num. 5) et Μαντιανοῖς (num. 12), et geographia et ipsa ratio narrationis eruere iubent (cf. Comm. praev., num. 13. Mentio Tyanorum, quae num. 4 nobis occurrit ab hac quaestione secludenda est). E vocabulo enim Ματιανή vel Ματύανα librarius quilibet peregrinus Τύανα fabricari potuit, e Τυάνοις vero Ματύανα non potuit. Ceterum Tyana, veterem coloniam romanam (Marquardt, op cit., t. II, p. 209), quae an. D. 700 – 701, per hiemem integram Arabum exercitum detinuit (Theophanes, Χρονογραφία, ed. De Boor, t. I, Lipsiae, 1883, p. 376 – 77), non appellasset vicum scriptor cappadox laudis patriae studiosissimus. De adiectiva forma in nominibus pagorum et urbium Cappadociae usitata vide Ramsay, Geography of Asia Minor, p. 281.] , ἐν ᾗ ἀνατέθραμμαι παρά γονέων εὐσεβῶν.&rdquogr; δοὺξ εἶπεν· &ldquogr;Σὺ εἶ τοῖς βασιλικοῖς ἀνθεστηκὼς προστάγμασι καὶ τῇ εὐτραπέλῳ σου καὶ κεκαυχημένῃ δυνάμει τὰ δόξαντα ἡμῖν ἀνατρέπων καὶ τοὺς παρ᾽ ἡρῶν ἀποσταλέντας στρατιώτας, χειρὶ βιαίᾳ καὶ τυραννίδι γνώμης, ῥοπάλοις ἁδροῖς καὶ βαρέσιν, ὠμῶς καὶ ἀπανθρώπως πληγὰς ἐπιτεθηκώς;&rdquogr; &ldquogr;Ἐγώ εἰμι&rdquogr;, φησίν. ἡγεμὼν πρὸς αὐτόν· [post inutilem obiurgationem,] &ldquogr;Ἐπειδὴ ὅσον κατὰ τὴν ὁρμὴν τοῦ θυμοῦ σου καὶ τὸ θρασὺ τῆς διανοίας σου, τῆς ἡμῶν ἐξουσίας καταφρονήσας, πρὸς μιαιφονίαν ἐχώρησας, ἀρχηγὸς ἀταξίας καὶ διδάσκαλος στάσεως γενόμενος, τὴν ἀμείλικτον καὶ κατεστυγημένην καὶ τῷ τοιούτῳ μύσει ὑπηρετήσασαν χεῖρα προστάσσω ἐξ αὐτῶν ἀγκώνων ἀποτμηθεῖσαν, καὶ ἑτέροις ὑπόδειγυα πρὸς σωφρονισμὸν γενέσθαι.” [abscidit manum.] Τῶν δὲ λοιπῶν ἁγίων τὸν ὅμιλον κελεύει ἁπλωθέντας χαμάζε τεινομένους ἐντεῦθεν καὶ ἐντεῦθεν, ὠμοῖς βουνεύροις ἀνηλεῶς καταξαίνεσθαι. Τῶν δὲ δημίων τὸ κελευσθὲν [f. 80.] ἀποπληρούντων καὶ ἐπὶ πολλαῖς ὥραις τοὺς ἁγίους καταικιζόντων, ὡς ἐν ἀλλοτρίοις σώμασι πάσχοντες, εὐχαριστίαν τῷ τῶν ἀγαθῶν δοτῆρι ἀνέπεμπον, τῷ ὑπὲρ τοῦ ἁγίου ὀνόματος αὐτοῦ μαστιγωθῆναι τούτους καταξιώσαντι. Μετὰ δὲ τὴν τιμωρίαν ταύτην, κελεύει εἱρκτῇ χαλεπωτάτῃ κατακλεισθέντας αὐτοὺς ἀσφαλῶς παραφυλάττεσθαι.

[11] [Victor autem cognatus Hieronis,] Κατὰ δὲ τὴν αὐτὴν νύκτα, μετακαλεσάμενος Οὐΐκτωρ τὸν τηνικαῦτα τὴν τοῦ κομενταρισίου ἀναδεδεγμένον ὑπηρεσίαν· &ldquogr;Ἐπειδὴ, ἔφη, τῶν προσδοκωμένων μοι κολαστηρίων τὴν πεῖραν καὶ τὰς παρ᾽ αὐτοῦ ἄρχοντος μελλούσας ἐπενεχθήσεσθαι τιμωρίας ἀσθενείᾳ φύσεως καὶ δειλίᾳ ὑπενεγκεῖν ἀμηχανῶ, παρακαλῶ τὴν σὴν ἐνδοξότητα ποιῆσαι μετ᾽ ἐμοῦ ἔλεος. Καὶ εἰ ταῖς παρά σοι βίβλοις, ἐν οἷς καὶ τὸ ἐμὸν ἀναγέγραπται ὄνομα, ἀπαλείψας τῶν δεσμῶν ἐξαγάγοις, δωροῦμαί σοι τὸ ἐν Κοράμοις τῇ κώμῃ κτημάτιόν μου ἐν χάριτος μοίρᾳ, εὐεργεσίας ἀμοιβὴν τῆς παρ᾽ ὑμῶν ἕνεκεν γενησομένης.&rdquogr; δὲ τῶν ῥηθέντων ἡδέως ἐπακούσας, ἅτε δὴ καὶ αὐτὸς πλησίον καὶ σύνεγγυς τοῦ ἐπιδιδομένου ἔχων ἀγροῦ μέρος ὅμορον, [fugiendi copiam mercatus,] κατὰ τὴν ἐνορίαν τοῦ πτωχείου τῆς λεγομένης Βασιλιάδος, καὶ διάκειται κατὰ τὴν ἐφορίαν που τῆς πόλεως Καισαρείας τῆς πρὸς τῷ Ἀργέῷ [Vid. comm. praev., num. 15, p. 329.] . Οὗτινος πτωχείου τοῦ αὐτοῦ ταχυγράφου ἥτοι κομενταρισίου πατὴρ ἡγεῖτο, τὴν ταχίστην τῶν ἐπὶ τοῦς συμβολαίοις γραφέα μετακαλεσάμενος καὶ τὴν δωρεὰν ἐγγράφῳ σημειώσει διαπραξάμενος, καὶ τὸ ὑποσχεθὲν ἀπολαβών, αὐτὸ μὲν ἐκεῖνο ἀποδίδωσι παραυτίκα τῷ πτωχείῳ Βασιλιάδος· τὸν δὲ Οὐΐκτορα τῶν τε δεσμῶν λύσας, καὶ τῆς φυλακῆς ἐξαγαγὼν τὴν σωτηρίαν ἑαυτῷ πραγματεύσασθαι παρεγγυᾶται. [noctu se subducit.] Ἥδη δὲ μέσης νυκτὸς ἐπιλαβομένης, καὶ πάντων ὕπνῳ βαθεῖ κατεχομένων, ἐκεῖθεν, ἤτοι ἐκ Μελιτινῆς, διαδρὰς ἅμα καὶ ἑτέρου τῶν σὺν αὐτῷ ἐγκεκλεισμένων, τὴν ἄδοξον καὶ πρὸς ἀπώλειαν ἄγουσαν διάσωσιν, ὥς γε ᾥετο, ἑαυτῷ περιποιεῖται. [f. 80v.]

[12] [Hieron] Ἡμέρας δὲ ἐπιγενομένης καὶ τοῦ δράματος ἐμφανῶς διαγνωσθέντος, λύπῃ συσχεθεὶς ἀπαραμυθήτῳ τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος Ἱέρων, τῆς τε ἀβουλίας κατέγνω, καὶ τὴν ἐπὶ τὸ χεῖρον μεταβολὴν ὁλοσχερῶς ἐταλάνισεν, πικρῶς δὲ θρηνήσας ἐπ᾽ αὐτῷ, καὶ τὴν τῆς μαρτυρίας ἔκπτωσιν ὡς χωρισμὸν ἀπὸ Θεοῦ ὄντα σφοδρῶς περιαλγήσας, προκαλεῖται τοὺς μέχρι Μηλιτινῆς διασώσαντας αὐτὸν συγγενεῖς, [scripto testamento] Ἀντώνιον καὶ Ματρωνιανὸν καί φησι πρὸς αὐτούς· &ldquogr;Τὰ μὲν παρ᾽ ἐμοῦ ἐκτιθέμενα διακούσαντες, καὶ χάρτεσιν ἐγχαράξαντες, τῇ κατὰ σάρκα μητρὶ διακομίσατε παρ᾽ ἐμοῦ καὶ ἐκτεθῆναι καὶ βεβαιωθῆναι ἅπαντα τὰ διατυπωθέντα πληροφορήσαντες. [sorori] Τὰ δέ ἐστιν ἐν τούτοις· θέλω τῇ ἀδελφῇ μου Θεοτίμῃ δοθῆναι τὸν ἀμπελῶνά μου τὸν ἐν τῷ τόπῳ τῷ καλουμένῳ Πεδησίᾳ διακείμενον [Vid. supra, p. 329, ann. 9.] , εἰς τὸ ἐπιτελεῖν τὴν τῆς μαρτυρίας μου μνήμην, ἐφ᾽ ὅσον ἂν χρόνον προσπαραμένει τῷ βίῳ, καὶ τὸν ἀντάξιον μισθὸν παρὰ τοῦ Θεοῦ ἀπολήψεται. Κυριακὸν τὸν ἀδελφόν μου βούλομαι τοῖς ἑκατὸν τριάκοντα χρυσίνοις τοῖς δοθεῖσιν ὑπὲρ αὐτοῦ ἐν τῇ τῆς στρατείας ἀπογραφῇ ἀρκεσθῆναι, καὶ μηδὲν πλέον ἐπιζητεῖν, ὑπὲρ ἐμοῦ εὐχόμενον. [matrique providet,] Στρατονίκῃ τῇ [cod. Στρατονίκην τὴν.] κατὰ σάρκα μητρί [cod. μητέρα.] μου, τὸν λοιπὸν ἅπαντα τῆς ἐμῆς περιουσίας καταλιμπάνω κλῆρον, διά τε τὴν προσοῦσαν αὐτῇ γυναικείαν ἀσθένειαν, μόνωσιν καὶ χηρείαν, καὶ τὴν πηρωτικὴν τῶν ὀφθαλμῶν ἀβλεψίαν, ὡς ἂν καὶ αὐτὴ τὸν τῶν ἀναγκαίων πορισμὸν ἕξοι καὶ τῆς ἡμῶν ἀναμιμνήσκηται προθέσεως. Ὡσαύτως καὶ τὸ ἀποτμηθὲν μέλος τῆς χειρός μου παρὰ τοῦ λυσσήσαντος καθ᾽ ἡμῶν ἀνημέρου δουκός, [et sacellum manui suae deponendae condi iubet.] τῇ μητρί μου ἀποδόντες εἴπατε αὐτῇ ὡς ἂν τῷ τῶν τὴν Ἀγκυριανῶν πολιτείαν πηδαλιουχοῦντι μεγαλοπρεπεστάτῳ Ῥουστικίῳ [Vid. comm. praev., num. 13.] , γράμμασι διαπέμψηται ὥστε τὸν οἶκον τὸν ἐν τῷ τόπῳ τῷ ἐπιλεγομένῳ Κοδεσσάνῃ [Cf. supra, num. 9.] διακείμενον, ἅμα τοῦ περὶ αὐτὸν παραδείσου καὶ τῆς ἄλλης περὶ [f. 81.] κύκλῳ φυτουργίας παρασχεθῆναί μοι, εἰς τὸ ἐν αὐτῷ τὴν τοῦ προρρηθέντος λειψάνου τῆς χειρός μου κατάθεσιν ἐπιτελεσθῆναι. Πάντας δὲ τοὺς συγγενεῖς καὶ φίλους καὶ γνωστοὺς ἡμῶν, ὅσοι τε ἐν Μαντιανοῖς [Cf. ann. 1.] καὶ ὅσοι ἐν Κοράμοις ταῖς κώμαις τὴν παροικίαν κέκτηνται, γνησίως προσαγορεύσατε τῆς ἡμῶν ξυναυλίας καὶ τῆς ἐν ἀλλήλοις συνδιαγωγῆς, μηδαμῶς ἐπιλανθάνεσθαι. Θεὸς ὑμᾶς διαφυλάξοι ἀδιαλείπτως, μεμνημένους τοῦ ὀνόματός μου. Γένοιτο, ἀμήν.”

[13] [Martyres demum a praeside nequiquam tentati,] Τῆς δὲ τοῦ ἁγίου διατάξεως ἐν τούτοις περαιωθείσης, μετὰ τετάρτην ἡμέραν τῆς ἐν εἱρκτῇ τῶν ἁγίων κατακλείσεως, ἡγεμὼν βήματος αὐτῷ ἀρθέντος δημοσίᾳ προκαθίσας, προστάττει τοὺς ἁγίους παραστῆναι, ὡς ἂν τὴν περὶ αὐτῶν ψῆφον ἀποτομώτερον ποιήσεται. Τῶν δὲ μετὰ σπουδῆς ἀχθέντων, ἐπεὶ ποικίλος ἦν καὶ παντοδαπός, πᾶν εἶδος μηχανῆς ἐπιδειξάμενος, καὶ τὰ μὲν παρακλήσεσι, τὰ δὲ ἀπειλαῖς, τὰ δὲ κολακείαις ὑπελθὼν ὡς εἶδεν ἀκλινεῖς τὸ φρόνημα καὶ πρὸς οὐδὲ ἓν τῶν παρ᾽ αὐτοῦ προτεινομένων ἐνδιδόντας τὸ σύνολον, κελεύει ἐφ᾽ ἱκανὰς ὥρας ῥαβδιζομένους ἔξω τῆς πόλεως Μελιτινῆς ὁμοθυμαδὸν κεφαλικῇ ὑπαχθῆναι τιμωρίᾳ. [extra urbem] Τοῦ δὲ προστάγματος ἔργῳ τὴν περαίωσιν εἰληφότος, καὶ μετὰ τὴν ἐπενεχθεῖσαν αὐτοῖς βάσανον ἔξω τῆς πόλεως ἐξαγαγόντες ἐπὶ γεωλόφου, ἐν ᾧ προάστειόν τινος τῶν τῆς πόλεως μεγιστάνων ὑπῆρχε, μετὰ βίας συνήλαυνον. Κατὰ δὲ τὴν ὁδὸν ἅγιος Ἱέρων ἔψαλλε σὺν αὐτοῖς τὸν ψαλμὸν τοῦτον· &ldquogr;Μακάριοι ὧν ἀφέθησαν αἱ ἀνομίαι, καὶ ὧν ἐπεκαλύφθησαν αἱ ἁμαρτίαι· καὶ μέχρι τοῦ ὁρισθέντος τόπου τὸν ψαλμὸν ἐκτελέσαντες καὶ τὸ ἀμὴν εἰπόντες, [colla feriuntur] δύο τινῶν σπεκουλατόρων παρασκευαζομένων ἐπὶ τὴν τοῦ ἔργου ἐγχείρησιν, οἱ ἅγιοι ἀλλήλους προτρεπόμενοι καὶ τῇ προθυμίᾳ διεγείροντες, καθ᾽ εἷς αὐτῶν γονυκάμψαντες καὶ τοὺς αὐχένας γενναιότητι ψυχῆς ἐκτείναντες, ξίφει τὰς κεφαλὰς ἀπετμήθησαν, καὶ ἱδρῶσιν ἔτι τῆς ἀθλήσεως [f. 81v] σταζόμενοι, Χριστῷ τῇ κεφαλῇ τῶν ἁπάντων συνήφθησαν τῆς ἀἳδίου καταξιωθέντες μακαριότητος&rdquogr;. [Ps. 31, 1.]

[14] [et a christianis clam sepeliuntur.] Οὕτω δὲ τῶν ἁγίων τελειωθέντων, ἀπὸ ὥρας τρίτης μέχρι βαθείας ἑσπέρας, ἔμειναν τὰ σώματα αὐτῶν ἐπὶ σχήματος, μηδενὸς τῶν χριστιανῶν πλησιάσαι τολμήσαντος, διὰ τὸν τοῦ ἄρχοντος φόβον. Ἐπειδὴ δὲ σκοτίας ἐπιγενομένης, τὸ δειλόν τε καὶ ἔμφοβον συνεστέλλετο τῇ ἀωρίᾳ καλυπτόμενον, χριστιανοί τινες πιστοὶ παραγενόμενοι καὶ τὰ τῶν μαρτύρων ἀνελώμενοι σώματα, σὺν τιμῇ καὶ δοξολογίᾳ τῇ δεούσῃ, καὶ ὡς ἂν καιρὸς ἐνεδίδου, ἐν τόπῳ ἐπισήμῳ τῇ ὁσίᾳ παραδόντες, ἱεροπρεπῶς κατέθεντο. Τῶν δὲ τοῦ μακαρίου Ἱέρωνος συγγενῶν Ἀντωνίου καὶ Ματρωνιανοῦ τῷ δουκὶ προσελθόντων καὶ τὴν τούτου κεφαλὴν δῶρον ἐκλιπαρούντων λαβεῖν, [Hieronis caput] τὸ τῆς φιλαργυρίας ἀνδράποδον, οὗ θέος κοιλία καὶ δόξα ἐν τῇ αἰσχύνῃ· [Phil. 3, 19.] &ldquogr;Τὰ μὲν τῆς χάριτος, φησίν, οὗτοι, ἄλλοι [cod. ἄραι, addito ν supra lin.] φέροιεν, καὶ ταύτην ἑτέροις παραχωροῦντες, ἐν οὐδενὶ λόγον ποιούμεθα. Ὑμεῖς δὲ εἰ χρυσίον παράσχοιτέ μοι ἰσοστάσιον τῆς παρ᾽ ὑμῶν ἐπιζητουμένης κεφαλῆς, συντόμως τῆς παρακλήσεως ἐπιτεύξοισθε καὶ χάριν ἔγωγε τῆς ἀντιδόσεως ἀνομολογήσω. δὲ κεχαρισμένος ἐν ὑμῖν τῆς προθέσεως τὸ ἄφθονον ἐπὶ πλεῖον ἀποδέξεται.” Τῶν δὲ πρὸς τὴν τοιαύτην ἀπόκρισιν ἀπορίᾳ συσχεθέντων οὐ γὰρ ηὐπορεῖτο χεὶρ αὐτῶν πρὸς τὰ τῆς ἀδικίας ἐκείνου ζυγὰ ἐπαρκέσαι σφοδρότερον εἰς τὴν ἐναντίαν ῥοπὴν ἐπικλινόμενα ἕτερός τις συγκλητικός, [auri pondere redimitur;] Χρυσάφιος τοὔνομα, διαπύρῳ πίστει κινούμενος, τὴν τοῦ ἐπιζητουμένου ὡς ἀληθῶς ἀτιμήτου θησαυροῦ ἀντιταλαντεύσας ποσότητα τῆς ἐφέσεως ἐπιτυγχάνει. Καὶ δὲ περικαλλῆ τε καὶ ἱερὸν ἀνεγείρας σηκόν, ἐν ᾧ καὶ τῆς εἰς Χριστὸν ὁμολογίας τελείωσιν οἱ τῆς ἀληθείας ἐδέξαντο μάρτυρες, ἐκεῖσε ταύτην αἰσίως τε καὶ μεγαλοπρεπῶς κατέθεντο. Τῷ αὐτῷ δὲ τροπῳ [f. 82.] καὶ τὰ λοιπὰ τῶν ἁγίων σώματα, οἱ μετὰ τῆς πρώτης εἰδωλολατρίας καὶ πρὸς τὴν δευτέραν οὐ μείονα πλεονάζουσαν δὲ γνώμην μᾶλλον ἐπιδεικνύμενοι, ὡς ἂν καὶ ταύτης ἀκριβεῖς θεραπευταὶ χρηματίσωσι, τοῖς πιστῶς προσιοῦσι καὶ ταῦτα ἐξαιτουμένοις, ἀργυριζόμενοι προεδίδουν. Καθὸ γὰρ ἄν τις τῶν πιστῶν εὐπορίας εἶχεν, οἱ μὲν χρυσόν, οἱ δὲ ἄργυρον, ἄλλοι δὲ λίθους τιμίους, τινὲς δὲ καὶ εἶδος ὕλης τινὸς ἑτέρας, τοῖς τῆς ἀπάτης ὑπηρέταις προσάγοντες, τὸ ἐκείνοις δοκοῦν ἀπὸ μέρους ἀθλοφορικὸν λείψανον χαίροντες ἀπελάμβανον.

[15] [manus vero] Τῆς δὲ φήμης οὕτω διαδοθείσης, τῆς ἀσεβείας προἳστάμενος ἐν κακίᾳ δὲ πρωτεύων ὑπὲρ πολλοὺς [cod. ὑπερπολλοὺς.] ἡγεμών, πρὸς ἀναζήτησιν τῆς τοῦ ἁγίου διανίσταται χειρός, βουλόμενος κἀν ταύτῃ τὸν μισθόν, ὡς ἔοικε, τοῦ κέρδους τιμιουλκῆσαι βαρύτερον. Ἀντώνιος δὲ καὶ Ματρωνιανὸς παρά τινων φιλοχρίστων τὸ μελετώμενον ἀναμαθόντες, καὶ τὴν τοῦ δουκὸς κακεντρέχειαν ὑφορόμενοι μήπως οὐ διαλάθῃ τοῦτον ἐν ᾧ ἂν ἀπόκειται τόπῳ ἐρευνώμενος θησαυρός, τῇ τοῦ Θεοῦ βοηθείᾳ καὶ τῇ τοῦ ἁγίου θαρρήσαντες πρεσβείᾳ, πάντα δὲ φόβον καὶ δειλίαν ἀπωσάμενοι, [ad matrem perlata] ἀωρὶ τῶν νυκτῶν κρυφίως ταύτην ἀνελόμενοι φεύγουσιν ἐκ Μελιτινῆς καὶ σὺν τάχει πολλῷ τὴν ἰδίαν καταλαβόντες χώραν, τῇ τοῦ ἁγίου μάρτυρος προσφέρουσι μητρὶ δῶρον ὑπερπόθητον, διηγησάμενοι τὰ κατὰ τὸν ἅγιον τοῦ Χριστοῦ μάρτυρα Ἱέρωνα, καὶ τοὺς σὺν αὐτῷ τὸν ἀθλοφορικὸν ἀνύσαντας δρόμον συμβεβηκότα. [reverenter conditur.] καὶ ἀσμενέστατα δεξαμένη ἅμα συγγενέσι καὶ λοιποῖς περιοίκοις, καὶ τὴν πρέπουσαν εὐχαριστίαν τῷ Θεῷ ἀναπέμψασα, ἐν ἀξιοπρεπεῖ θήκῃ, εἰς κλέος ἀναφαίρετον τῆς Καππαδοκῶν εἰλικρινεστάτης πίστεως, εἰς καύχημα τῆς χριστιανῶν θεοσεβείας, φιλοτίμως ἐγκατέθετο.

[16] [Hagiographi peroratio.] Ἀλλ᾽ ἡμεῖς μὲν, τῆς ἀληθείας μάρτυρες καὶ κοινωνοὶ τῶν τοῦ Χριστοῦ παθημάτων, φίλου πιστοῦ καὶ ἀγαθοῦ παρακλήσει [f. 82v] ὑπείξαντες, οὕτω πως τὸν περὶ τῆς ὑμῶν μαρτυρίας διεσκευασάμεθα λόγον. Σὺ δέ, τροπαιοφόρος φάλαγξ, τριπλῇ δεκάδι μυστικῶς ἀπαρτιζομένη, καὶ ὡς ἐν τελειότητι πίστεως τὸν τῆς ἐλπίδος καὶ τῆς ἀγάπης σύνδεσμον ἐν αὐτῇ συνέχουσα, μᾶλλον δὲ ὑπ᾽ αὐτῆς συγκροτουμένη, καὶ τὸ [cod. τω.] τῆς ἀπεριλήπτου καὶ μακαρίας τριάδος ἐν τούτοις εἰκονίζουσα κράτος, εὐμενέστερον ἐποπτεύουσα ταῖς πρὸς τὸν ἀγωνοθέτην Χριστὸν ἀκαταισχύντοις πρεσβείαις, ἴδε τὴν καθ᾽ ἡμῶν ἀπαράκλητον εἰς ὑπερβολὴν κάκωσιν, ὅπως καὶ οἷαν διὰ τὸ τῶν ἁμαρτιῶν πλῆθος ἐπικαταλαβοῦσαν, καὶ τὸν ἀνὰ πᾶσαν ἐκκλησίαν ἐπικαταραγέντα αἰφνιδίως ἀνυπέρβλητον χειμῶνα, ὃν σκυθικῆς κιμμερινῆς παροινίας, ὡς ἄν τις φαίη, ἐκνέφωσις ἐπεσκεύασεν, ἀκτῖσι [cod. ἀκτίσι.] θείας ἐπιλάμψεως διασκεδάζουσα, ἐαρίζουσαν ἡμῖν δι᾽ ἐλευθερίας [cod. διελευθερίας.] ἡμέραν ἐπανατεῖλαι παρασκεύασον, ὡς ἂν ἵλεων ἡμῖν τὸν ἀγαθὸν εὔσπλαγχνον σωτῆρα καὶ κύριον ἀπεργασαμένη, καὶ τὴν καθ᾽ ἡμῶν ἀγανάκτησιν διαλύσασα, ἀπροσκόπως ψυχῇ τε καὶ σώματι, τῇ αὐτῆς μεγαλειότητι εὐχαριστήριον αἴνεσιν ἀναπέμπειν καταξιώσειας. Καὶ μὲν πρὸς τοὺς [cod. πρὸ τοὺς.] τῆς ἀληθείας μάρτυρας ἐπιτέλευτος δοξολογία καὶ δέησις ἐπὶ τοσοῦτον.

[17] [Martyrum dies emortualis.] Ἐτελειώθησαν δὲ οἱ τῶν ἀθλοφορικῶν στεφάνων ἐπάξιοι [Vacat spatium in versu.] τοῦ Χριστοῦ μάρτυρες, τὸ τῶν ἀγώνων εὐτόνως ὑπελθόντες στάδιον, ἐν τῇ τῶν Μελιτινῶν περιφανεστάτῃ μητροπόλει, μηνὶ νοεμβρίῳ ζ᾽, ἡμέρᾳ παρασκευῇ, ὅρᾳ τρίτῃ, ἐν αὐτῷ Χριστῷ τῷ κυρίῳ ἡμῶν· ᾧ δόξα καὶ τὸ κράτος, σὺν τῷ ἀνάρχῳ πατρὶ καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ἀγαθῷ καὶ ζωοποιῷ Πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

PASSIO ALTERA
edita e codicibus A (Parisiensi 1487); B (Paris. 1481); C (Paris. 1020); D (Paris. 1497).

Hieron martyr Melitinae in Armenia (S.)
Socii martyres Melitinae in Armenia (SS.)

Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου [κ. ἐ. om. B.] μεγαλομάρτυρος [μάρτυρος D.] Ἱέρωνος καὶ τῶν σὺν αὐτῷ ἁγίων τῶν ἐν Μελιτινῇ ἀθλησάντων.

[1 – 2] Ἱέρωνι τῷ γενναίῳ πατρὶς μὲν δευτέρα τῶν Καππαδοκῶν, πόλις δὲ Τύανα, μήτηρ Στρατονίκη, γυνὴ θεοσεβὴς καὶ φοβουμένη τὸν Κύριον. Ἐπεὶ δὲ Διοκλητιανός τε καὶ Μαξιμιανὸς τὴν Ῥωμαἳκὴν διεῖπον ἀρχήν, ἄνδρες δεισιδαιμονεστάτω [δεισιδαιμονέστατοι corr. ex δεισιδαιμονεστάτω C.] , καὶ ζῆλον ὅτι πλεῖστον περὶ τὰ εἴδωλα κεκτημένω [κεκτημένοι corr. ex κεκτημένω C.] , ἀγγελθὲν αὐτοῖς ὡς πᾶσα τε τὼν Ἀρμενίων χώρα καὶ Καππαδοκῶν παρὰ φαῦλον αὐτῶν τὸ δόγμα ποίουσι καὶ τοῖς προστάγμασιν ἀντιπίπτουσιν, ἱκανῶς συνδιασκεψάμενοι, δύο [δύο τε B.] τῶν ἄλλων ἄνδρας ἀπολεξάμενοι τὴν φρένα βαθεῖς, τὸν λόγον ἐπιστρεφεῖς [τὸν λόγον ἐπιστρεφεῖς om B.] , πολὺ τὸ ἔντεχνον καὶ σκολιὸν ἔχοντας, εἰς ἑκάτερον πέμπουσιν ἔθνος, ὧν τὸν μὲν ἕνα τῆς τῶν Ἀρμενίων χώρας ἡγεῖσθαι παρεκελεύσαντο Ἀγρικόλαος [Lysiae duci, qui in Passione S. Hieronis Cappadociam Armeniamque simul rexisse fingitur, collegam istum auctoritate sua creavit Metaphrastes, qui Agricolao tunc temporis obtigisse Armeniam legerat in Actis martyrum Quadraginta Sebastensium (cf. Act. SS., Mart. t. II, p. 19 et seq.; Synax. Eccl. CP., col. 521) et S. Blasii (P. G., t. CXVI, col. 817 et seq.). Lysiam et Agricolaum item consociavit in Passione SS. Eustratii et sociorum (P. G., l. c., col. 469). Cf. Bollandus ad Acta S. Blasii (Act. SS., Febr. t. I, p. 331).] οὗτος ἦν τὸν ἕτερον δὲ τῆς Καππαδοκῶν ἐπιτροπεύειν· Λυσίας αὐτῷ τὸ ὄνομα. Οἷς δὴ καὶ πρόσταγμα ἦν οὐχὶ τοὺς μὴ πειθομένους μόνον τῷ βασιλικῷ θεσπίσματι καὶ τοῖς εἰδώλοις ἐθέλοντας προσκυνεῖν τιμωρεῖσθαι, ἀλλὰ καὶ τοῖς στρατιωτικοῖς καταλόγοις τοὺς ἐπιτηδείους ἐναπογράφεσθαι.

[3] Ἐπιστάντι τοίνυν τῷ Λυσίᾳ τῇ τῶν Καππαδοκῶν, καὶ τοὺς ἐπὶ ῥώμῃ διαβοήτους ἐπιζητοῦντι, μηνύεται Ἱέρων, ἀνὴρ τὴν χεῖρα ῥωμαλέος, τὴν ψυχὴν γενναῖος, τῶν καθ᾽ ἑαυτὸν ἁπάντων διαφορώτατος, καὶ παραχρῆμα πέμπει στρατιώτας αὐτὸν ἄξοντας. Ὡς δὲ τῇ αὐτοῦ ἐπιστάντες οἰκίᾳ, τὸν ζητούμενον οὐ κατέλαβον καὶ γὰρ τὸ ἴδιον ἦν ἐργαζόμενος γήδιον μαθόντες ἔνθα εἴη, ἐκεῖσε γίνονται. δὲ πλῆθος ἀθρόον ἰδών, καὶ ὡς αὐτὸν ὁρμῶντας τάχει πολλῷ ἄλλως τε δὲ καὶ τὸ δρώμενον ὑποπτεύσας καὶ οὐκ ἐθέλων, θεοσεβὴς ὢν ἐκεῖνος, ἀνθρώποις ἀσεβέσι καὶ μοχθηροῖς συστρατεύεσθαι, ταχέως, ἀγροικικῶς ὡς εἶχε, τὸν στελεὸν τῆς μετὰ χεῖρα δικέλλης ἐκβαλὼν τούτῳ τοὺς ἐπιόντας ἠμύνετο, καὶ δῆτα, σφοδρότερον αὐτοῖς ἐμπεσὼν οὐκ ἀνῆκε παίων ἕως πάντας αὐτοὺς διεσκέδασε, πολλὰ τὴν φυγὴν ἐπαινέσαντας, ὡς σώζειν ἀσφαλῶς δυναμένην.

[4] Εἶτα πρὸς δευτέραν χωροῦσιν ἐπίθεσιν, ἅμα μὲν καὶ τὴν προτέραν ἀναπαλαίσοντες [ἀναπαλέσοντες D.] ἧτταν, ἅμα δὲ καὶ δι᾽ αἰσχύνης τὸ πρᾶγμα τιθέμενοι [τὸ πράγματι θέμενοι A.] , εἰ, τοσοῦτοι ὄντες, ἑνὸς ἀγγελθήσονται ἡττημένοι, οὐ μὴν δὲ ἀλλὰ καὶ αὐτὸν τὸν ἄρχοντα δεδιότες, εἰ [εἰ erasa postrema littera A.] τὰς χεῖρας αὐτῶν παντάπασι διαφύγοι, καὶ δὴ πολλοὺς καὶ ἄλλους εἰς συμμαχίαν ἑταιρισάμενοι, συνεπιτίθενται τῷ ἁγίῳ. δὲ πρὸ τοῦ καταλαβεῖν [καταβαλεῖν AD.] ἐκείνους, τὸ παρακείμενον σπήλαιον σύναμα δεκὰ [om. C.] καὶ ὀκτὼ ἀνδράσι τοῖς συμπαροῦσιν αὐτῷ ὑπεισδύς, εὐθύς, τὸ ᾀδόμενον, ἀετὸς ἦν ἐν νεφέλαις, ἀπράκτους τοὺς ἐπιτιθεμένους ἀπολιπών. Αὐτίκα τοίνυν οὗτοι τὸ ἄντρον ἐν κύκλῳ διαλαβόντες, ἱκανοὺς μὲν ἱστῶσι παρὰ τὸ στόμιον, ὡς ἂν μὴ διαδρὰς οἴχηται, ἑτέρους δὲ πρὸς τὸν τῆς πόλεως ἄρχοντα στέλλουσι, προσθήκην τῶν συμμαχησόντων αἰτοῦντες. δὲ πέμπει μὲν οὐ μικρὰν χεῖρα, πέμπει δὲ καὶ Κυριακὸν τὸν τοῦ θείου Ἱέρωνος ἀδελφόν.

[5] Ὡς δὲ παρῆσαν ὁμοῦ, οὐδεὶς ἦν ὃς ἐτόλμα τὸ ἄντρον [ὃς τὸ ἄ. ἐ. B C.] ὑπεισελθεῖν, τὰς χεῖρας Ἱέρωνος ὑποφρίττοντες. μέντοι Κυριακός, ὡς ἀπορουμένους ἑώρα, ὑποχωρῆσαι μικρὸν συνεβούλευεν, οὐ βίᾳ μᾶλλον ἀλλὰ πειθοῖ [ἀλλαθοῖ (in marg. add. corr. πει) C.] τοῦτον αἱρήσειν ἐπαγγειλάμενος· καὶ γενόμενον, πείθει τὸν ἀδελφὸν τοῦ ἄντρου ὑπεξελθεῖν, καὶ παραλαβὼν αὐτὸν ἐπὶ τὴν ἰδίαν μητέρα φοιτᾷ. δέ, τὰ τοῦ πράγματος πυθομένη, καὶ ὡς αὐτίκα μέλλει τῷ δουκὶ κατάκριτος υἱὸς αὐτῆς παραστήσεσθαι, περιχυθεῖσα τούτῳ θερμῶς ἐδάκρυε, μόνην ἀποκαλοῦσα τοῦ βίου παραμυθίαν γήρως τε βακτηρίαν καὶ χαλεπῆς χηρείας παραψυχήν, καὶ ὅπως μόνη καὶ ἀπαράκλητος ὅσον οὔπω καταλειφθήσεται, τοὺς ὀφθαλμοὺς πεπηρωμένη, τῷ γήρᾳ βαρυνομένη, τῇ χηρείᾳ τε τρυχομένη. δὲ ταύτην μετ᾽ αἰδοῦς τῆς προσηκούσης ἀσπασάμενος, συνταξάμενός τε τοῖς συνειλεγμένοις, ἅμα τῷ συγγενεῖ Οὐΐκτορι καὶ δυσὶν ἀδελφοῖς, Ἀντωνίῳ καὶ Ματρωνιανῷ τὴν ἐπὶ Μελιτηνὴν [τὴν Μελιτηνὴν D.] συντονώτερον ὤδευε, κατεπειγόντων αὐτὸν τῶν ἐπὶ τὸ ἀγαγεῖν πεμφθέντων στρατιωτῶν.

[6] Ἔν τινι δὲ τόπῳ τῆς ἑσπέρας ἐπικαταλαβούσης αὐλισάμενοι, τὴν ἕω περιμένοντες ἦσαν. Κατ᾽ αὐτὴν δὲ τὴν νύκτα λευχείμων τις αὐτῷ ἐπιφαίνεται, πραείᾳ καὶ φιλανθρώπῳ φώνῃ· &ldquogr;Ἰδού σοι, λέγων, Ἱέρων, σωτηρίαν εὐαγγελίζομαι. μὲν οὖν ὁδός, ἣν πορεύῃ, εὐθεῖα ἐνώπιόν σου. Οὐχ ὑπὲρ βασιλέως δὲ γηΐνου καὶ δόξης ῥᾷστα λυομένης ἀγωνιῇ ἀλλ᾽ ὑπὲρ οὐρανίου βασιλέως τὸν ἆθλον ἀνύσεις, καὶ ὅσον οὔπω πρὸς αὐτὸν ἀφίξῃ δοξασθησόμενος.&rdquogr; Ταῦτα εἰπὼν ὀφθείς, καὶ ἄρρητόν τινα εὐφροσύνην αὐτῷ ἐνθείς, εὐθὺς ᾤχετο. δὲ περιχαρὴς ἀναστάς, τοῖς συμπαροῦσι φίλοις καὶ συγγενέσιν· &ldquogr;Ἔγνων, ἀδελφοί, ἔφη, τὸ τῆς περὶ ἐμὲ τοῦ Θεοῦ οἰκονομίας μυστήριον, καὶ λοιπὸν πρόθυμός εἰμι περὶ τὴν προκειμένην ὁδόν. Εἷς θησαυρός, μία κτῆσις, εἷς πλοῦτος, ἐν οὐρανοῖς ἀποκείμενος. Τὰ δὲ παρόντα οὐδὲν τοὺς κεκτημένους ὀνίνησι. [Matth. 16, 26.] Τί γὰρ ὠφελήσει ἄνθρωπον εἰ [εἰ erasa postrema littera A.] τὸν κόσμον ὅλον [om. B.] κερδήσει καὶ ζημιωθῇ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ; Οὐδέν μοι τῆς ψυχῆς τιμιώτερον, οὐδὲν βέλτιον. Ἱκανὸς παρεληλυθὼς τῆς ζωῆς μου χρόνος, ὃν ἐν ματαιότητι διεβίωσα [ἐβίωσα C.] . Ἄπειμι λοιπὸν πρὸς Θεόν. Μία με τήκει φροντίς, τῆς μητρὸς μόνωσις· χήρα γὰρ ἐκείνη καὶ τῶν προστησομένων ἔρημος, πρὸς τούτοις καὶ φωτὸς ἀπεστερημένη καὶ ἡλικίας εἰς ἔσχατον ἀφιγμένη, κἀμὲ ἤδη ἀφαιρουμένη, τοῦ γήρως τὴν βακτηρίαν. Πλὴν ἀλλ᾽ ἐπεὶ διὰ Χριστὸν πρὸς θάνατον κατεπείγομαι, αὐτῷ πάντως μελήσει περὶ αὐτῆς, τῷ πατρὶ τῶν ὀρφανῶν καὶ κριτῇ τῶν χηρῶν.”

[7] Οὗτως γενναῖος Ἱέρων εἰπὼν καὶ τῇ μνήμῃ ταύτῃ τῆς τεκούσης ἐπιδακρύσας, τὸ λοιπὸν τῆς ὁδοῦ διήνυεν. Εἶτα τὴν Μελιτήνην φθάσας [Animadverte hic mutatam fuisse temporum seriem et cf. Comm. praev., num. 15, p. 329, annot. 6.] , ἐγκλείεται τῇ φρουρᾷ μεθ᾽ ἑτέρων τριάκοντα πρὸς τῷ ἑνὶ [Dempto igitur Victore profugo, quem solum aufugisse infra narrabit Metaphrastes (num. 11), martyres triginta unus numerantur.] τὸν ἀριθμὸν ὄντων. Πρὸς οὓς ἅγιος· &ldquogr;Ἀκούσατέ μου τῆς συμβουλῆς, φίλοι καὶ ἀδελφοί, ἔφη, τὰ συνοίσοντα γὰρ ἐρῶ, οὐ πρὸς τὸ παρόν, ἀλλὰ πρὸς τὸ μέλλον· δι᾽ [διὸ C D.] καὶ πᾶσα φροντὶς τοῖς φοβουμένοις τὸν Κύριον. Κήρυγμα διηγγέλη, [διαγγέλη A.] ὡς αὔριον ἀθεώτατος ἡγεμὼν θυσίας μέλλει προσενεγκεῖν τοῖς μὴ οὖσι θεοῖς. Εἴτε οὖν ἐμοὶ πείθεσθε, καταφρονήσωμεν τοῦ κηρύγματος τούτου, καὶ εἰδώλοις μήτε προσκυνεῖν ἀξιώσωμεν, μήθ᾽ ὅλως θυσίαν αὐτοῖς προσαγάγωμεν. Θύσωμεν δὲ μᾶλλον θυσίαν αἰνέσεως τῷ ἀληθινῷ Θεῷ ἡμῶν, καὶ τούτῳ τὰς εὐχὰς ἡμῶν, προσενέγκωμεν, ἵνα προσσχὼν τῇ δεήσει τῶν ψυχῶν ἡμῶν, δῴη γενναίως τὰς ἐπαχθησομένας ἡμῖν βασάνους διενεγκεῖν καὶ τοῦ μακαρίου τέλους ἐπιτυχεῖν.” [Ps. 49, 14.]

[8] Ταῦτα τοῦ ἁγίου εἰρηκότος· &ldquogr;Οἱ λόγοι σου, εἶπον οἱ συμπαρόντες, ὡς κηρίον μέλιτος τῷ ἡμετέρῳ λάρυγγι ἐνεδύνθησαν, συμφέροντα γὰρ ἡμῖν ἀληθῶς καὶ σωτήρια συνεβούλευσας.” [Prov. 24, 13.]

[9] Ἀνενεχθείσης δὲ τῷ τυράννῳ τῆς τῶν ἁγίων ἐνστάσεως, καὶ ὅτι τοῦ μὲν δόγματος τοῦ βασιλικοῦ καταπτύουσι, τῆς τῶν χριστιανῶν δὲ καὶ λίαν ἰσχυρῶς ἀντέχονται πίστεως, δυσθυμήσας ἐπὶ τούτοις καὶ ὀργισθείς, ἐφ᾽ ὑψηλοῦ τε τοῦ βήματος καθεσθεὶς καὶ τοὺς ἁγίους παραστησάμενος· &ldquogr;Τίς ὑμᾶς, ἔφη, δαιμόνων [σκαιότης δαιμόνων C.] εἰς ἄπειρον ἀνοίας ἐλάσας πρὸς τοσοῦτον κράτος ἀνταίρειν ἔπεισε καὶ βασιλικῶν θεσπισμάτων καταφρονεῖν παρεσκεύασε, θεοῖς τε τοῖς μεγάλοις μὴ προσκυνεῖν;&rdquogr; &ldquogr;Φρενοβλαβεῖς ἂν ὑπήρχομεν, οἱ μάρτυρες εἶπον, καὶ δαιμόνων ἀληθῶς παίγνιον, εἴγε τὸ τοῦ Φεοῦ σέβας ξύλοις καὶ λίθοις, ἔργοις χειρὸς ἀνθρωπίνης, ἐνέμομεν. Νυνὶ δέ, σώφρονι χρώμενοι λογισμῷ, τῷ τῶν ὅλων προσκυνοῦμεν Θεῷ, ὃς τὸν οὐρανὸν καὶ τῷ πνεύματι τοῦ στόματος ἐκ τοῦ μὴ ὄντος [στόματος αὐτοῦ μὴ ὄντα B.] παρήγαγεν.”

[10] Ἐπεὶ δέ τις τῶν παρεστώτων τῷ ἄρχοντι τὸν Ἱέρωνα ὑποδείξας· &ldquogr;Οὗτός ἐστιν, ἔφη, τοῖς παρὰ σου σταλεῖσιν ἀντικαταστὰς καὶ δράσας ἅπερ ἀκήκοας&rdquogr;, δοὺξ ἐπιστραφεὶς πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Πόθεν εἶ συ;&rdquogr; ἔφη. Ὧς δὲ τῆς δευτέρας Καππαδοκῶν ἐπαρχίας ὁρμᾶσθαι ἔφησε, τὴν πατρίδα τε εἴρηκε, Τυανεὺς εἰπὼν εἶναι [Vid. supr. p. 329, ann. 6 et p. 333, ann. 1.] , δοὺξ πάλιν· &ldquogr;Σὺ εἶ τοῖς βασιλικοῖς, ἔφη, προστάγμασιν ἀντιλέγων, καὶ τῷ τῇ δυνάμει τῶν χειρῶν ἐπιγαυριᾶν, τοὺς παρ᾽ ἡμῶν σταλέντας [σταλένστας D.] στρατιώτας τὰ χαλεπώτατα διαθέμενος;&rdquogr; Καὶ γενναῖος Ἱέρων οὐδὲν τὸ παράπαν ὑποστειλάμενος ᾔδει γὰρ [om. C.] καὶ αὐτὸς μετὰ τοῦ Δαυῒδ λέγειν· &ldquogr;Τοὺς μισοῦντάς σε, Κύριε, ἐμίσησα, καὶ ἐπὶ τοῖς ἐχθροῖς σου ἐξετηκόμην&rdquogr; [Ps. 138, 21.] αὐτὸς εἶναι διωμολόγησεν. δὲ ἄρχων οὐκ ἐπαινέσας ὡς ἀνδρίαν τὸ γεγονός, ἀλλ᾽ ὡς θρασύτητα κακίσας μᾶλλον, καὶ περὶ τὸ διατεταγμένον ἀπείθειαν, κολάζειν ἠξίου. &ldquogr;Ἐπεὶ γάρ σε, φησίν, εἰς τοῦτο θράσους ἀφροσύνη συνώθησεν, ὡς καὶ βασιλικῆς ἐξουσίας καταφρονῆσαι, τῆς ἡμῶν τε ἀλογῆσαι προστάξεως, καὶ τοὺς ὑπηρέτας κατακόψαι ῥοπάλοις, τὴν ἀπαιδεύτῳ φρενὶ δουλεύσασαν χεῖρα ἐξ αὐτοῦ ἀγκῶνος ἀποτμηθῆναι κελεύω.&rdquogr; Θᾶττον οὖν ἐρρήθη τὸ προστασσόμενον ἐτελεῖτο. Τοὺς δὲ ἄλλους ἁγίους κελεύει δεθέντας [διαταθέντας C.] νεύροις βοῶν ἀνηλεῶς ξέεσθαι, ὅπερ εὐφροσύνης μᾶλλον ὀδύνης τοῖς μάρτυσι πρόξενον ἦν. Ἐπὶ πολλαῖς γὰρ ταῖς ὥραις ἐγκαρτεροῦντες, χάριν ὡμολόγουν Θεῷ, τοιαύτας ὑπομεῖναι τὰς τιμωρίας ὑπὲρ τοῦ ἁγίου αὐτοῦ ὀνόματος ἀξιώσαντι. Τί τὸ ἐντεῦθεν; Εἱρκτὴ τὰς μάστιγας διαδέχεται.

[11] Πλὴν ἀλλ᾽ οἶδα τὸ ῥηθήσεθαι μέλλον, ὅτι, ὥσπερ τότε πραχθὲν τοῖς ἁγίοις, οὗτω νῦν ἀκουσθέν, λύπην ὑμῖν τοῖς ἀκροαταῖς ἐμποιήσει. Εἷς γὰρ τῶν συναθλητῶν, ᾧ Οὐΐκτωρ [ Ἰοὐκτωρ A D.] ὄνομα, ὃν καὶ συγγενῆ τοῦ ἁγίου φθάσας λόγος [ λ. φθ. C.] ἐδήλωσε, ταῖς τε προλαβούσαις ἤδη πληγαῖς διαχαυνωθεὶς τῷ φόβῳ τε τῶν μελλόντων ἐπενεχθήσεσθαι προκατασεισθείς, λάθρα τὸν κομενταρήσιον μετακαλεσάμενος, ἐλεῆσαι αὐτὸν ἠξίου μάλα ταπεινῶς καὶ ἀνελευθέρως, καὶ τό τε ὄνομα τῶν ὑπομνημάτων [ὑπομνηματογράφων B.] ἐξελεῖν, αὐτόν τε τῆς φυλακῆς ἀφεῖναι, μισθὸν ὑπὲρ τούτου λαβόντα τὸ ἐν Κοράμοις αὐτοῦ γήδιον. δὲ πρὸς τὴν ἀξίωσιν ἀσμένως [ἀσμέ| hic incipit lacuna in D.] διατεθείς, ἐτύγχανε γὰρ αὐτῷ κείμενον καὶ ἐκ [ἐν B.] γειτόνων τὸ ὑπισχνούμενον ἀφίησι τὸν Οὐΐκτορα [Ἰούκτορα A.] τοῦ δεσμωτηρίου. Ὃς νυκτὸς διαδράς, σωτηρίαν ἐφεῦρεν ἀπωλείας ἔμπλεω [ἔμπλεων B?] τῆς ἐσχάτης, ζημιωθεὶς δείλαιος καὶ γῆν ἅμα καὶ τὴν ψυχήν, τὴν μὲν τῷ δόξαντι σῶσαι, τὴν ψυχὴν δὲ τῷ δαίμονι παραδούς.

[12] Ἡμέρας δὲ ἤδη διαυγαζούσης, τὸ δρᾶμα γνοὺς Ἱέρων, ἀφορήτῳ συνείχετο λύπῃ καὶ δάκρυσιν ἐθρήνει πικροῖς τὴν τοῦ συγγενοῦς ἀπώλειαν· &ldquogr;Οἴμοι, λέγων, Οὐΐκτωρ [Ἰούκτωρ A.] , τί σοι γέγονε; Πῶς χαλεπῶς πεπραγμάτευσαι; Πῶς ὤνιον [corr. infr. lin. add αἰ-(αἰώνιον).] ἐκτήσω ψυχῆς ἀπώλειαν; Τί προδέδωκας σεαυτὸν τοῖς ἐχθροῖς; Ἵνα τί δόξης στεφάνων αἰσχύνην προείλου φυγῆς; Ἵνα τί ζωὴν βραχεῖαν ἀντηλλάξω τῆς αἰωνίας; Πῶς μικρὰν ἄνεσιν χαρᾶς προέκρινας ἀπεράντου; Πόσον δ᾽ ἂν καὶ ἠνίασε τὰ ἐξ ἀνθρώπων κακὰ πρὸς οὕτω πικρὰς ὀδύνας, ἃς ἔχειν μέλλεις εἰς χεῖρας ἐμπίπτων Θεοῦ, καὶ πυρὶ γεέννης αἰωνίῳ παραδιδόμενος;&rdquogr; Οὕτως ἐκεῖνος ἀποδυρόμενος, ἐπείπερ ἱκανῶς εἶχε τῶν θρήνων, τοὺς αὐτοῦ καλέσας συγγενεῖς, Ἀντώνιόν τε καὶ Ματρωνιανόν· &ldquogr;Δεῦτε, ἔφη, τῆς τελευταίας ἀκούσατέ μου βουλήσεως, ἵνα δὴ καὶ ἐπανιόντες εἰς πέρας αὐτὴν ἀγάγητε. Βούλομαι τῇ μὲν ἀδελφῇ τῇ ἐμῇ Θεοτιμίᾳ τὸ κτῆμά μου τὸ ἐν Πεδισίᾳ [ἐμπεδισία A.] δοθῆναι, ἵν᾽ ἐκεῖθεν ποριζομένη τὰς πρὸς τὸ ζῆν ἀφορμάς, τὴν τῆς μαρτυρίας αὐτὴ τῆς ἐμῆς μνήμην ἐπιτελῇ. Τὰ δὲ ἄλλα πάντα ὅσα μοι καὶ περίεστιν, ἀφίημι τῇ μητρὶ δι᾽ αὐτό τε τὸ ἐκ τῆς [om. B.] χηρείας ἀτημέλητόν τε καὶ ἀβοήθητον, πρὸς δὲ καὶ τὸ γῆρας καὶ τὴν τῶν ὀφθαλμῶν πήρωσιν. Τὴν δὲ χεῖρά μου τὴν ἀποτμηθεῖσαν ἀποδόντες αὐτῇ, εἴπατε γράμμασι τὸν μεγαλοπρεπέστατον ἀξιῶσαι Ῥουστίκιον, ὃς τὴν τῆς Ἀγκύρας διέπων ἐστὶ πολιτείαν, ὥστε τὸν ἐν Καδεσάνῃ [Καδεσανῆ B.] παρασχεῖν οἶκον, τοῦ τὴν χεῖρά μου ταύτην ἐκεῖσε κατατεθῆναι.”

[13] Οὗτω ταῦτα τοῦ ἁγίου διαθεμένου, τέσσαρσιν ὕστερον ἡμέραις ἡγεμὼν τοῦ βήματος προκαθίσας μετακαλεῖται τοῦτον σὺν τοῖς ἄλλοις ἁγίοις. Ἐπεὶ δὲ πολλαῖς μηχαναῖς τὴν αὐτῶν καταβαλεῖν στερρότητα πειρασάμενος, καὶ τοῦτο μὲν θωπείαις, τοῦτο δὲ ἀπειλαῖς διακωδωνίσας, τελευταίον δὲ καὶ ἰσχυρῶς ῥαβδίσας, κεφαλὰς ἀποτμηθῆναι [|θῆναι D rursus post lacunam.] κελεύει. Ὡς δὲ τῆς πόλεως οἱ ἅγιοι ἐξήγοντο, ἔψαλλον κατὰ τὴν ὁδόν· &ldquogr;Μακάριοι οἱ ἄμωμοι ἐν ὁδῷ, οἱ πορευόμενοι ἐν νόμῳ Κυρίου.&rdquogr; [Ps. 118, 1.] Εἶτα τὸν ὡρισμένον τόπον καταλαβόντες, ἐπὶ γόνυ τε κλιθέντες, καὶ· &ldquogr;Δέξαι, Χριστέ, τὰς ψυχὰς ἡμῶν εὐμενῶς&rdquogr;, εἰπόντες, τὰς μακαρίας ἀπετμήθησαν κεφαλάς. [Act. 7, 59.]

[14] Νυκτὸς δὲ χριστιανοὶ τὰ σώματα αὐτῶν [τὰ σ. αὐτ. om. C.] ἀνελόμενοι, θάπτουσιν ἐντίμως. Ἀντώνιος δὲ καὶ Ματρωνιανὸς τῷ δουκὶ προσελθόντες χρυσίον ἐδίδοσαν ἱκανόν, ὥστε τὴν τοῦ ἁγίου Ἱέρωνος λαβεῖν κεφαλήν. δέ· &ldquogr;Εἰ μή τοι [μοι C D.] ἀντίρροπον, ἔφη, καὶ τῇ κεφαλῇ ἰσοστάσιον παράσχητε [παράσχηται D.] τὸ χρυσίον, οὐ λήψεσθε [λήψεσθαι D.] ταύτην&rdquogr;, πολλοῦ τιμώμενος κατάπτυστος οὐκ εὐσεβεῖ λογισμῷ τὴν τοῦ παντὸς ἀξίαν ἀληθῶς [om. C.] κεφαλήν. Οἱ δὲ τοσούτου πρίασθαι μὴ δυνάμενοι, ἐν ἀπόροις ἦσαν. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν κατὰ τὸ ἀνθρώπινον. Θεὸς δὲ κἀνταῦθα δίδωσι πόρον. Συγκλητικὸς γάρ τις πιστὸς καὶ φιλόμαρτυς [φιλομάρτυς A.] , ᾧ Χρυσάφιος τοὔνομα, χρυσὸν ἀντιστήσας τῇ κεφαλῇ, λαμβάνει ταύτην παρὰ τοῦ ἄρχοντος ναόν τε οἰκοδομήσας περικαλλῆ, ἔνθα οἰ ἅγιοι τὸ τῆς ζωῆς ἐδέξαντο πέρας, ἐκεῖσε ταύτην τὴν ἱερὰν κεφαλὴν ἐντίμως καὶ μεγαλοπρεπῶς κατατίθησιν.

[15] μέντοι φιλοχρήματος ἡγεμών, ἅτε κέρδους τοσούτου διὰ τῆς τοῦ ἁγίου τυχὼν κεφαλῆς, τὴν χεῖρα ἐζήτει, καὶ ἀπ᾽ αὐτῆς βουλόμενος χρηματίσασθαι. Ἀλλ᾽ οἱ σπουδαῖοι Ἀντώνιός τε καὶ Ματρωνιανὸς αἰσθόμενοι τοῦ βουλήματος, ἀωρὶ τῶν νυκτῶν ἀνελόμενοι ταύτην, φεύγουσι καὶ τὴν ἰδίαν καταλαβόντες πόλιν, τῇ μητρὶ τὴν χεῖρα τὴν τοῦ φιλτάτου παιδὸς ἀποδιδοῦσι, πάντα δὴ τὰ περὶ τὸν ἅγιον κατὰ μέρος διηγησάμενοι. δὲ τὴν μαρτυρικὴν ἐκείνην χεῖρα μετὰ χεῖρας [χεῖρα C.] λαβοῦσα, καὶ τῇ χαρᾷ τὸ τῆς λύπης κεράσασα δάκρυον, θαμινὰ ταύτην ταῖς ὄψεσι περιέστρεφε, κατεφίλει καὶ ὡς ὅλον ἔχουσα τὸ ποθούμενον, οὕτως αὐτῇ περιεχεῖτο, περιεπτύσσετο, οὐκ εἶχεν τι καὶ γένοιτο, τοῦτο μὲν χαρᾷ τοῦτο δὲ καὶ λύπῃ ἑαυτὴν μερίζουσα· &ldquogr;Ὢ οἷα ἀνθ᾽ οἵων ἀπείληφα, ποθεινότατε, λέγουσα, ζῶντα μέν σε καὶ σῶον ἐκπέμψασα [Ζῶντα - ἐκπέμψασα om. D.] , νυνὶ δὲ ἀνθ᾽ ὅλου καὶ ζῶντος, χεῖρα μόνην κομισαμένη, μέρος τι, φεῦ! καὶ βραχὺ λείψανον, ὥσπερ ἵνα πλέον θρηνῶ, καὶ κέντρον ἔχω τοῦ πάθους, πρὸς τὴν μνήμην διὰ ταύτης ὁδηγουμένη. Καίτοι πόνῳ μέν σε ἀθλία ἐγεννησάμην, μόχθῳ δὲ καὶ ἐξεθρεψάμην [μόχθω δ. κ. ἐξ. al. man. in marg. C.] , γήρως ἔσεσθαι βακτηρίαν ἐλπίσασα, ἀσθενείας χειραγωγίαν, ἀθυμίας παραψυχήν. Ἀλλὰ γὰρ τί πέπονθα πρὸς πένθος κατενεχθεῖσα καὶ δάκρυα, δέον ἀγάλλεσθαι καὶ σκιρτᾶν, ὅτι μάρτυρος ἐγενόμην μήτηρ, ὅτι τῷ Θεῷ δῶρον τῆς ἐμῆς κοιλίας ἐκαρποφόρησα, ὅτι σε οὕτω, φίλτατε καὶ θρέψασα καὶ παιδεύσασα, καὶ τὴν εὐσέβειαν ἐξασκήσασα, οὐκ εἶδον κοινῷ καὶ ἀκερδεῖ θανάτῳ τελειωθέντα; Ἔχει γὰρ πολὺ τὸ ὠφέλιμον μαρτυρικὸς θάνατος, ᾧ σὺ τετελείωσαι. Ἀλλά με καὶ τελευτήσας μὴ πάντη καταλίπῃς· παῖς δὲ πρὸς τόν, ὑπὲρ οὗ τὸ αἷμα ἐξέχεας, πρεσβείαις σου, τῆς ἐπιπόνου [ἐπιπόνου με C.] καὶ μοχθῆρας τάχιον ἀπαλλάξας ζωῆς, παρά σοι στήσαις, ἀποδοὺς ἐν τούτῳ μοι τὰ τροφεῖα.&rdquogr; Ταῦτα εἰποῦσα, τὴν χεῖρά τε ἐν ᾧ ἐκελεύσατο [ἐν ἐκέλευσε D.] τόπῳ μάρτυς, κατέθετο, καὶ τὰ διατυπωθέντα πάντα εἰς πέρας ἤγαγε, δοξάζουσα Χριστὸν τὸν Θεὸν [ἀληθινὸν Θεόν CD.] ἡμῶν, ᾧ πρέπει πᾶσα δόξα, μεγαλωσύνη τε [om. CD.] καὶ μεγαλοπρέπεια [αἴνεσις CD.] , σὺν τῷ ἀνάρχῳ αὐτοῦ Πατρὶ καὶ τῷ ζωοποιῷ Πνεύματι, νῦν καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

DE S. ACHILLA EPISCOPO ALEXANDRIAE IN AEGYPTO

ANNO 312

[Commentarius]

Achillas episcopus Alexandriae in Aegypto (S.)

AUCTORE P. P.

[1] [Achillae historia, a Sollerio adumbrata, perfici nondum potest.] Sollerius noster, cum in erudita sua Patriarcharum Alexandrinorum historia chronologica rettulisset Achillam S. Petri martyris successorem e numero sanctorum a monophysitis quibusdam exclusum fuisse, quod Arium diaconatu augeri permisisset, haec subdidit: “Nimia haec Coptorum atque Habessinorum religio Achillae sanctitati nihil prorsus derogare poterit, ut ex professo demonstrabitur tum, cum eius res gestae prolixius erunt digerendae” [Act. SS., Iun. t. V, p. 36 *.] . Utinam homo doctissimus hic adesset, ut quae tam securo animo pollicitus est, ipse per se exsequeretur. Documenta enim quae fortassis, ita scribens, interim ad lucem emersura esse confidebat, oblivio non restituit; neque historiae quam ille quondam adumbravit, quidpiam certi hodie addere possumus.

[2] [Eum fuisse doctorem Alexandrinum testatur Eusebius] De Achilla, notissimum exstat Eusebii Caesariensis testimonium: καθ᾽ ὃν (id est sub Theona espiscopo) ἐπὶ τῆς Ἀλεξανδρείας, ἐπὶ ταὐτὸν τῷ Πιερίῳ πρεσβυτερίου ἠξιωμένος, Ἀχιλλᾶς ἐγνωρίζετο, τῆς ἱερᾶς πίστεως τὸ διδασκαλεῖον ἐγκεχειρισμένος, οὐδενὸς ἧττον σπανιώτατον φιλοσοφίας ἔργον καὶ πολιτείας εὐαγγελικῆς τρόπον γνήσιον ἐπιδεδειγμένος [Historia ecclesiastica, l. VII, c. 32, 32; ed. Schwartz (Lipsiae, 1908), p. 730.] . Clarius eadem dicere poterat Eusebius. Incertum enim reliquit utrum Achillas in celebratissima schola catechumenorum magister fuerit [Harnack, Die Chronologie der altchristlichen Literatur, t. II, 2 (Leipzig, 1904), p. 68.] , an in ecclesia quadam docendi munus exercuerit. Verum Epiphanius inter ecclesiarum rectores qui iamiam imminente ariana procella, fidelium Alexandrinorum animos ad se converterant, Achillam non nominavit [Κατὰ αἱρέσεων, LXIX, 2; ed. Dindorf, t. II (Lipsiae, 1861), p. 144 – 45.] . Quid causae fuit cur hoc loco praetermitteret theologum doctrina et eruditione longe praeclarissimum? Forsitan quod Achillas, non in ecclesia fideles, sed in schola ecclesiae quodammodo extranea catechumenos docuerat. Quae etiam ratio esse potuit cur Eusebius studiose notaret Achillam in presbyteratu Pierio aequiperatum fuisse. Nam perillustris illius διδασκαλείου magisterium, sicut exemplum ostendit Origenis, non proprie ad sacerdotem spectabat. Minime tamen liquet deliberatum fuisse Epiphanii silentium, qui paulo ante Petro martyri, neglecto item Achilla nostro, successisse Alexandrum obiter affirmavit [Haeres., LXVIII, 3; Dindorf, p. 133.] .

[3] [Fertur etiam Petri martyris comes fuisse] Achillam memorant cum Acta parum sincera S. Petri Alexandrini [Graece apud J. Viteau, Passions des saints Écatérine et Pierre d'Alexandrie (Paris, 1897), p. 69 – 85; syriace, P. Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. V (Parisiis, 1895), p. 543 – 61; coptice, H. Hyvernat, Les Actes des martyrs de l'Égypte (Paris, 1886), p. 263 – 83; armenice, t. II (Venetiis, 1874), p. 218 – 27; latine vid. BHL. 6692 – 6698.] , tum laudatio quaedam eiusdem sancti, Alexandro episcopo ascripta, quae in illis Actis tota nititur et in coptico apographo partim servata est [Hyvernat, l. c., p. 247 – 62.] . In ista quidem fingitur Alexander ita loquens:

[Ibid., p. 258.] : Multum sanguinem effudit (Diocletianus) propter Christi nomen, in Africa, Mauretania, Aegypto et Oriente. Quapropter in Mesopotamiam aufugit sanctus Petrus, me comite, cum patre meo Achilla. Nullam esse huius narrationis fidem vix opus est annotare.

[4] [et ab eodem in carcere designatus, qui locum eius acciperet.] Neque veri similior est historia in Actis S. Petri inserta, cuius summam paucis accipe. Cum sanctus episcopus in carcere supremum diem exspectaret, ad eum ab Ario, iam tum ecclesia extorre, missi sunt Alexander et Achillas cum aliis presbyteris et clericis, qui sententiam in se latam deprecarentur. Eorum intercessione repulsa, archiepiscopus gravissimis verbis iterum Ario maledixit. Cum autem astantes dolore percitos videret, εἰσελθὼν μέσον τοῦ κλήρου καὶ κατασχὼν δύο τῶν πρεσβυτέρων γέροντας, Ἀχιλλᾶν ὀνόματι καὶ Ἀλέξανδρον, τῇ μὲν δεξιᾷ Ἁχιλλᾶν, τῇ δὲ εὐωνύμῳ Ἀλέξανδρον, λαβὼν αὐτοὺς ἐν μέρει τῆς φυλακῆς ἀνήγγειλεν αὐτοῖς μακάριος καὶ ἤδη Χριστοῦ μάρτυς λέγων οὕτως· &ldquogr;Ἐμὲ μέν, τοῦ Θεοῦ ἐνδυναμοῦντος ἐν τούτῳ τῷ μαρτυρίῳ τελειωθῆναι δεῖ· τοῦτο γὰρ καὶ ἔγνων. Σὺ δὲ μετ᾽ ἐμέ, Ἀχιλλᾶ πρεσβύτερε, τῆς ἱερατείας καὶ τοῦ θρόνου γίνῃ διάδοχος· μετὰ δέ σε, εἰς τὸν ἀδελφόν μου Ἀλέξανδρον κατὰ διαδοχὴν θρόνος καταντήσει. Οὕτω γὰρ καὶ ἐδηλώθη μοι&rdquogr; [Viteau, p. 71.] . Deinde illis aperuit se ab ipso Christo in viso mandatum accepisse ut Arium pessimae haeresos auctorem ab ecclesia perpetuo arceret successoresque suos moneret ne umquam cum illo communicarent. De Achilla quidem haec habet Passio S. Petri, quam ad diem 25 novembris dedita opera excussum iri promisit quoque Sollerius [Patriarcharum Alexandrinorum historia (Act. SS., Iun. t. V, p. 35 *).] . Haud scio an tamen ille cui obtinget ista provincia, rem plane conclusam et absolutam inventurus sit [Cf. Harnack, Chronologie, l. c., p. 74, annot. 4.] .

[5] [Alexandriae factus episcopus,] Sancto martyri Petro in regenda ecclesia Alexandrina successisse Achillam, magis certum est quam ut adductis testibus contra Epiphanium [Vid. supr. num. 2, p. 338.] demonstretur. Id autem quoto anno contigerit, e numerorum, quos auctores tradidere, varietate mirifica, conferendo eligendo, demendo addendo, divinando, eruere voluerunt viri docti et peracuti [Sollerius, l. c., p. 36; Eusebius Renaudot, Historia patriarcharum Alexandrinorum iacobitarum (Parisiis, 1713), p. 65 – 66; Tillemont, Mémoires pour servir à l'histoire ecclésiastique, t. VI (Bruxelles, 1732), pp. 91, 315 – 16; A. von Gutschmidt, Verzeichniss der Patriarchen von Alexandrien (Kleine Schriften, t. II, Leipzig, 1890), p. 426 – 427.] : infelicissimum disputandi genus. Securiorem viam iniit Harnack, cum historicis rationibus ostendit Maximini persecutionem, refervescente qua Petrus sublatus est, extremo anno 311 exarsisse [Chronologie, l. c., p. 71, annot. 2.] . Porro si verum habet ecclesiae Alexandrinae constans nec leviter spernenda recordatio, obiit ille “martyrum novissimus” die 25 novembris. Occisi antistitis sedem per annum circiter vacasse scribit Gelasius Cyzicensis [Τῶν κατὰ τὴν ἐν Νικαίᾳ σύνοδον πραχθέντων σύνταγμα, lib. II, cap. 1; P. G., t. LXXXV, col. 1225.] . [sive aliquanto tempore post Petri necem.] Cuius testimonio refragari videntur canones Eusebii Caesariensis, si tamen eos rettulit et probe rettulit armenius interpres [Mutilo codici armenio chronici Eusebiani apud Iohannem Baptistam Aucher (Eusebii Pamphili chronicon bipartitum, t. II, Venetiis, 1818, p. 303 – 304) folium postremum restitutum fuisse ex eclogariis Samuelis Aniensis, chronographi saec. XII, vir doctus Alfredus de Gutschmidt aut non animadvertit aut levius tulit (Kleine Schriften, l. c., p. 426). Nam ut demus Samuelis chronotaxin Eusebii canonibus fideliter institisse, constat ipsum Samuelem ab amanuensibus male habitum esse. In exemplo quo usus est Aucher, episcopatus Achillae collocatur ad annum tertium olympiadis 273, qui est annus Christi 315; in alio ad annum 316 (, ed. Arsacius Ter-Mikelian, Vagharsapat, 1893, p. 64), in alio demum ad annos 317 – 318 (Brosset, Samouel d'Ani. Tables chronologiques in Collection d'historiens arméniens, t. II, Saint-Pétersbourg, 1876, p. 369; cf. Id., Samouel d'Ani. Revue générale de sa chronologie, in Bulletin de l'Académie de Saint-Pétersbourg, t. XVIII, 1873, col. 402 et seq., et infr. annot. 10).] , quem secutus esse creditur Samuel Aniensis. Hic enim ad eundem annum uno tenore memorat occubuisse Petrum martyrem, et post eum Achillam episcopum Alexandriae factum esse [Ter-Mikelian, l. c.; cf. Aucher, Chronicon,, et Brosset, Tables chronologiques, ll. cc.; quae ambo exempla menses septem () numerant.] : : Alexandriae passus est Petrus, et episcopatum decimus septimus excepit Achillas, mensibus quinque (alias septem). Verum quid hoc loco exhibuerit haec armenia versio libri Eusebiani nutantibus coniecturis indagare taedet, cum id fortassis perspicue doceri possimus inspecto illo codice monasterii Edsmiazinensis, unde istius versionis apographa, quotquot exstant, omnia ducta esse demonstravit Mommsen [Die armenischen Handschriften der Chronik des Eusebius, Hermes, t. XXX (1895), p. 321 – 38; cf. A. Schöne, Die Weltchronik des Eusebius (Berlin, 1900), p. 257, annot. 1.] . De quo igitur, ut officio nostro abunde satis fieret, virum doctum huius coenobii datis litteris interrogavimus necdum responsum tulimus.

[6] [sive angustiore] Eandem fortassis opinionem atque Gelasius, sed nugatoria computatione depravatam rettulit Eutychius Alexandrinus, patriarcha Melchitarum saeculi X, qui Achillam anno post Petri martyrium quinto episcopum factum esse confirmat [Annales, ed. L. Cheïkho (Beryti, 1906; Corpus scriptorum christianorum orientalium. Scriptores arabici Textus, ser. 3, t. VI), p. 117.] [Ita codd., hoc loco.] “Et postquam occisus est Petrus Alexandriae patriarcha, anno quinto, Achillas eius discipulus patriarcha creatus est.” Quam praesens fuerit errandi periculum, scriptori praesertim in ratione temporum inconsulto et temerario, apparet legenti chronicon Hieronymi, ubi a Petri nece ad episcopatum Alexandri numerantur anni non minus decem, cum tamen Achillas, qui solus inter utrumque intercesserit, non nisi brevissimo tempore sedisse constet [A. Schoene, Eusebii chronicorum canonum quae supersunt, t. II (Berolini, 1866), pp. 189, 191; cf. Harnack, Chronologie, l. c., p. 79.] .

[7] [vel nulla mora interposita,] Utcumque se res habet, plerique auctores Alexandrini Achillae electionem ita narrant ac si brevi tempore post viduatam sedem contigisset. Aut quam obstitisse diuturnioris morae causam putarunt, qui Achillam ab ipso Petro designatum fuisse dictitabant [Vid. supra, num. 4. Nostra porro aetate Porphyrius Uspenski in opere postumo auctorem secutus, quem me fugisse fateor, rem ita narrat: “Mortuo Petro, episcopi congregati, cum Achillam ad thronum episcopalem duxissent, ablatum sancti umerale illi imposuerunt” , ed. Chr. Loparev, Petropoli, 1898, p. XI).] ? Quin adeo Petrus ibn Rahib, dum Achillam sabbato creatum fuisse narrat, cum paulo ante Petrum die 25 novembris feria sexta obiisse rettulisset [Petrus ibn Rahib, Chronicon orientale, ed. L. Cheïkho (Beryti, 1903: Corpus scriptorum christianorum orientalium. Scriptores arabici. Textus. Ser. 3, t. I), p. 110.] , certe haec ambo, bidui spatio contigisse significat, prout luculenter ostendit numerus dierum, quo scriptor idem Achillae episcopatum emetitur [Vid. num. 10; cf. Tillemont, l. c., pp. 91, 316.] .

[8] [a Meletianis agitatus fuit,] De rebus quas Achillas episcopus gessit, duo tantum tradita reperimus. Meletianos quidem incusat Athanasius quod insolenter et seditiose se gesserint κατὰ τοῦ μακαρίου Πέτρου τοῦ μάρτυρος, καὶ μετ᾽ αὐτὸν τοῦ μεγάλου Ἀχιλλᾶ [Apologia ad Constantium imp., num. 23; P. G., t. XXV, col. 592; cf. Contra Arianos, num. 11, ibid. p. 268; num. 59, p. 356.] , idemque referunt Socrates [Historia Ecclesiastica, lib. I, cap. 6; ed. Hussey, t. I (Oxonii, 1853), p. 24.] , et alii deinceps. Maiorum suo nomini calumniarum causam paravit Achillas cum Arium fronte magis quam mente paenitentem in ordinem diaconorum restituit adeoque sacerdotio initiavit: [et propter nimiam in Arium clementiam,] utrumque enim liquido affirmat arianae perturbationis expositor consultissimus Hermias Sozomenus [Historia ecclesiastica, lib. I, cap. 15; ed. Hussey, t. I (Oxonii, 1860), p. 72.] : Ἐπεὶ δὲ Πέτρος ἐμαρτύρησε, συγγνώμην αἰτήσας Ἀχιλλᾶν (Ἄρειος), ἐπετράπη διακονεῖν [Cf. supr. num. 1. Arium ab Achilla nostro, plebis oratu, diaconum fuisse creatum intellexit Severus ibn al-Mokaffa: (Historia patriarcharum Alexandrinorum, ed. Chr. Fr. Seybold, Beryti, 1904: Corpus scriptorum christianorum orientalium, ser. 3, t. IX, p. 63).] καὶ πρεσβυτερίου ἠξιώθη. Μετὰ δὲ ταῦτα καὶ Ἀλέξανδρος ἐν τιμῇ εἶχεν αὐτόν. Aliter tamen Gelasius Cyzicensis, cuius ipsius verbis referre placet laudationem qua totum S. Achillae episcopatum complexus est [Σύνταγμα lib. II, cap. 1; P. G.,, l. c., col. 1225 – 27.] : Μετὰ δὲ τὸν ἐνιαυτὸν [Vid. supr. num. 5.] χειροτονεῖται εἰς τὸν θρόνον αὐτοῦ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Πέτρου Ἀχιλλᾶς, ἀνὴρ στιβαρὸς καὶ μεγαλοφυής, ἀξιόφρων, εὐλαβείᾳ ὁμοῦ καὶ σοφίᾳ πλείστῃ ὅσῃ διαπρέπων, καθὼς ἡμῖν τὰ παλαιὰ καὶ ἀπλανῶς ἔχοντα διηγοῦνται συγγράμματα. Ὃς πολλὰ παρακληθεὶς ὑπεδέξατο τὸν Ἄρειον εἰς τὴν διακονίαν. Τοῦτο δὲ ἐπιβιώσαντος μῆνας πέντε μόνον, ὑποδέχεται τὴν τῆς ἱεροσύνης ἀρχὴν τῆς αὐτόθι τῶν Ἀλεξανδρέων ἐκκλησίας Ἀλέξανδρος κτλ.

[9] [post brevem episcopatum,] Sedem episcopalem, quam senex possedisse fertur [Cf. num. 4: δύο τῶν πρεσβυτέρων γέροντας] , brevissimo tempore obtinuit Achillas. Quinque mensibus eum ecclesiae suae praefuisse modo audivimus a Gelasio Cyzicensi; quinque item aut septem ab Eusebio vel eius armenio interprete [Num. 5.] . Eutychius vero Alexandrinus [Annales, ed. L. Cheïkho, p. 117.] , Severus ibn al-Mokaffa [Historia patriarcharum Alexandrinorum, Seybold, p. 63.] et alii quos recensere piget, sex mensibus eum sedisse volunt. Iisdem verbis utitur Petrus ibn Rahib; qui tamen magis definite addit eum ducentis diebus munere functum esse [Chronicon orientale, Cheïkho, l. c., p. 110.] . Hic tamen falso calculo usus est ut scriberet. et obiit die decimo nono mensis baunah feria tertia: idus enim iuniae in feriam tertiam incidere non potuerunt nisi anno Domini 310 vel 321 [Id iam peropportune notavit Tillemont, l. c., p. 316; cf. Sollerius, Act. SS., l. c., p. 36 *.] .

[10] [iudicio Dei sublatus fuisse] Maturato exitu praereptum fuisse Achillam, quod Ario benignius fortasse quam prudentius ignoverit, certo rescivisse sibi videntur scriptores alexandrini posterioris aevi [Petrus ibn Rahib, Eutychius, Severus, alii.] . Quorum invidioso ineptoque oraculo error nominum subesse potuit. Nam inter Arii asseclas aperte iam Ecclesiam impugnantis, exstitit alius Achillas, diaconus, adversus quem Alexander episcopus, [in vulgo creditur,] nostri successor, in binis litteris invehitur [Alexandri Alexandrini epistula ad Alexandrum, apud Theodoretum Historia Ecclesiastica, lib. I, cap. 4; ed. Gaisford (Oxonii, 1854), pp. 9, 30; ad episcopos ecclesiae catholicae, ap. Socratem, lib. I, cap. 6; Hussey, p. 14.] . Hunc fortasse sibi persuaserunt esse ipsum episcopum qui olim Ario minorem poenam deprecanti facilius conixisse ferebatur; qua et nominum et rerum similitudine virum doctum nuperrime etiam deceptum vidimus [L. B. Radford, Three teachers of Alexandria: Theognostus, Pierius and Peter (Cambridge, 1908), p. 1, annot.] . [ineptius profecto quam verius.] Achillae memoriam prudens aut imprudens infuscavit quoque scriptor, quisquis ille fuit, Actorum S. Petri martyris, cum visum illud fingeret, quod superius memoravimus [Num. 4.] . Necesse enim fuit ut episcopus ille incautior, maiore cum levitate culpaque graviore fecisse videretur, quod caelesti numine monitus esse putabatur ne faceret. Undecumque tandem alii de S. Achilla deteriorem opinionem hauserunt, nobis iudicandi regula esto Athanasii, Eusebii, Gelasii sententia.

[11] [Cultum eius in graeca ecclesia] Haec tamen illi parum profuit. E synaxariis ecclesiae graecae, praeter antiquum exemplar Patmiacum, pauci tantum codices unius neque admodum probatae originis, Achillam (quem isti vocant papam Romae et Alexandriae) breviter memorant ad diem tertium iunii [Synax. Eccl. CP., p. 725 – 26.] : utique pro decimo tertio [Cf. supra, num. 9.] . Alii longe plurimi penitus eum neglexerunt. [fere ignoratum] In fastis Latinorum illum invexit Ado Viennensis, vel scriptor, quisquis ille fuit, parvi martyrologii romani [Cf. supra, num. 9.] : qui elogium eius non in calendario quopiam graeco repperit, sed ex eodem loco historiarum Eusebii desumpsit, unde ad diem quartum novembris eruit S. Pierii mentionem, et ad secundum Theodoti Laodicensis, episcopi ariani [Historia ecclesiastica, VII, 32, 23, 26 – 27; 30; ed. Schwartz pp. 726, 728, 730. De Theodoto, cf. Act. SS., Nov. t. I, p. 420; de S. Pierio, ibid., t. II, 1, p. 254 – 64.] ; quod iam erudite notavit noster Sollerius [Martyrologium Usuardi, Act. SS., Iun. t. VII, p. 656 – 657; cf. Quentin, Les martyrologes historiques, p. 612 – 13.] . Iamvero cum haec tria nomina intra paucos dies distributa cernamus, profecto suspicari cogimur hisce fictis commemorationibus ab homine inverecundo, inter omnes anni partes, datum esse locum, quem primum casus obtulerit. [latina inchoavit.] Ne quis igitur opportuno consilio factum existimet, cum propinquitate festorum coniunctos videat Pierium et Achillam, homines eiusdem aetatis, patriae, studii et laudis; sed in eadem vicinia ex eodem loco eadem via introductum respiciat haereticum Theodotum illum, quem antiquitas catholica nusquam inter sanctos recepit; neque iam de S. Achillae cultu plura fidenter explorari posse sperabit.

DE SANCTO CASTO MARTYRE CULTO BENEVENTI

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Castus martyr cultus Beneventi (S.)

H. D.

[1] [S. Casti multiplex memoria.] S. Casti nomen variis diebus plerumque cum socio passim occurrit, maxime in fastis ecclesiarum regni olim Neapolitani. Et de sanctis quidem Casto et Aemilio martyribus africanis in Italiam delatis nonnulla leguntur apud Cyprianum [Act. SS., Maii t. V, p. 129.] . De Casto et Secundino qui Sinuessae et Caietae [Ibid., Iul. t. I, p. 19.] , de Casto et Cassio qui Capuae coluntur [Ibid., p. 20.] , de aliis etiam cognominibus nihil traditum est quod vel obscurissimum vel apprime fabulosum non sit, ita ut, omnibus rite perpensis, unum eundemque S. Castum, martyrem afrum, multis in locis et in diversa societate fidelium venerationi oblatum esse, et ab hagiographis, pro locorum varietate novis iisque confictis Actis laudatum, admodum probabile videatur.

[2] [S. Castus Beneventanus] In nonnullis libris beneventanis die 7 novembris, pridie in aliis Sancti Casti episcopi et martyris memoria occurrit [Supra, p. 127, inter praetermissos.] . Quam implexae sint et vanae eruditorum coniecturae de episcopo et martyre ceterum ignoto, intelleget qui Ferrarium ad hunc diem legerit [Catalogus sanctorum Italiae (Mediolani, 1673), p. 698.] . Huius tricas expedire nec quicquam iuvat, cum de Casto nostro non minus quam de ceteris plerisque historia prorsus sileat.

[3] [episcopus Treventinus] Fide enim digna non est Vita S. Casti, in novem lectiones divisa, quam ex codice Casanatensi 457, saec. XV, fol. 142 – 144v edituri sumus [Catal. Lat. Rom., p. 22370.] , et ideo tantum proferimus ne unicum, quod de S. Casto Beneventano superest, monumentum neglexisse videamur. Narrat quippe hagiographus Castum de finibus urbis Romae oriundum a S. Clemente papa ad Treventinam civitatem — est autem Triventum urbs antiqua in Samnio — velut episcopum missum esse, et a Sarracenis ibidem occisum; dein a fidelibus in basilicam sui episcopatus sepultum. Post multos annos, regnante Arechi principe Beneventano, [fuisse dicitur] a quodam Madio Carioso sacrum corpus Beneventum translatum est in propriam possessionem, ubi erat oraculum Sancti Andreae iuxta ecclesiam beati Petri apostoli. Haec fuse, intermistis solitis locis communibus ab auctore evolvuntur, qui se relatu quorundam fidelium accepisse mentitur quae de gestis S. Casti profert. Sunt autem tam inepte excogitata ut neque confutatione indigeant.

[4] [Beneventum translatus.] Treventi sanctum Castum cultum fuisse certum videtur. Ineunte saeculo elapso, ecclesia cathedralis Treventina duabus constabat ecclesiis, superiore ita dicta, quae SS. Nazario et Celso sacra erat, et inferiore S. Casto dicata. Erat autem S. Castus “ex antiqua traditione” episcopus civitatis et eodem in loco sepultus [G. V. Ciarlanti, Memorie istoriche del Sannio, t. I (Campobasso, 1823), p. 72 – 75.] . Huius antiquae traditionis fontem reperire nemini adhuc contigit, neque nimium audax coniectura est Treventinos sanctum quendam ignotum, cuius reliquias servabant, velut suum episcopum temere traduxisse; hac quippe ratione sancti haud pauci in fastos episcoporum passim irrepserunt. Hunc autem Castum, quisquis ille est, Treventinis ereptum et Beneventum translatum esse, quanam nixus auctoritate hagiographus asserat, non patet. Reliquiis sancti cuiusdam Casti sacellum in possessione Madii Cariosi Beneventani situm insigne fuisse veri simile est. Translationem ex urbe Treventina ad normam translationum quae iubente Arechi principe peractae sunt confictam esse satis probabile est, ut ne in hoc quidem narratori fides habeatur. De S. Casto nulla amplius in dioecesi Beneventana memoria agitur; Treventinos autem modernos de sua in sanctum veneratione frustra interrogavimus.

VITA S. CASTI
Ex codice Casanatensi 457. Cf. Comm. praev., num. 3.

Castus martyr cultus Beneventi (S.)

In festo sancti Casti episcopi et martyris.

[S. Castus Romanus]Lectio I〉. Beatissimus igitur Castus, castus nomine et opere, proprie et appellative, de finibus urbis Rome originem duxit. Qui ab ipso pueritie sue tempore cor gerens senile nullis animum vanitatibus dedit. Postquam vero litterarum studiis a parentibus traditus fuerat non solum in mundanis disciplinis sed etiam in divinis de die in diem proficiebat. Sed spretis huius mundi scientiis in divinis laudibus sine intermissione operam dabat, ut videret Deum deorum in Syon. [Ps. 83, 8.] Denique, sicut relatu quorundam fidelium accepi, fuerat boni magistri discipulus, scilicet beati Clementis pape et martyris, qui tempore Traiani imperatoris, quia eius culture deorum suorum sua colla flectere nolebat, suo iussu apud Cersonam insulam exilio destinatus est, postremum vero, ancora ad collum eius ligata in mare precipitatus est; et sic martyrio coronatus migravit ad Deum. Cuius orationibus et meritis beatus Castus roboratus in sancta eius doctrina atque religione adolevit.

[propter vitae sanctitatem] Lectio II. Factus igitur adolescens exemplo sancti predicti magistri provocatus, carnem suam ieiuniis macerabat, vigiliis quoque et orationibus vacabat. Amictum [ammictum cod.] nudis, viduis et orphanis, esurientibus [exurientibus cod.] pauperibus cibum et sicientibus potum tribuebat. Hec omnia beatissimus Castus assidue implebat, ut, cum venerit Dominus in fine seculi iudicaturus humanum genus, laudando eum dicat sibi: “Veni, benedicte patris [pater ita corr.] mei, percipe regnum quod preparatum est tibi ab initio seculi. Vidisti enim me esurientem [exurientem cod.] et dedisti mihi manducare” [Matth. 25, 34.] et cetera. Et quia castitatis vigore fulgebat, quia abstinentie angustiis gloriabatur, meruit ad summum provehi [provei cod.] sacerdotii gradum.

[a S. Clemente episcopus creatur] Lectio III. Per idem tempus erat in Treventina civitate populus indisciplinatus et fortasse sine veri Dei noticia; unde necesse erat ut grex qui dispersus erat per verbum et exemplum sancte vite boni pastoris in unum congregaretur. Hoc audiens beatus Clemens ait discipulo suo beatissimo Casto: “Ecce, fili, eruditus es de omnibus que fecit dominus noster Iesus Christus. Surge, accipe Spiritum sanctum et pontificii dignitatem, et proficiscere ad civitatem quae dicitur Treventus. Multitudo populi indisciplinati te prestolatur. Predica eis de vero Deo et ne formidaveris. Potens enim est Deus ut augeat tibi gratiam et prosperum faciat iter tuum, et angelus Domini bonus comitetur tecum.” [Tob. 5, 21.] Et hec dicens beatus Clemens episcopus benedixit ei et emisit eum a se. Cumque audissent aliquanti fideles adventum beatissimi Casti,exierunt obviam ei; laudabant et benedicebant Deum dicentes: “Benedictus qui venit in nomine Domini.”

[et Treventum mittitur;] Lectio IIII. Cum autem appropinquasset pontem civitatis, ecce et alii fideles cum gaudio suscipientes eum cum ymnis et laudibus obviaverunt ei usque ad locum in quo erat mansurus. Hiis ita transactis, beatissimus Castus fecit convenire totam plebem a Domino sibi commissam et loquens eis de regno Dei docebat eos iuste et pie vivere: “Filioli mei, audite me et liberate vos; servite Domino in timore, sicut dicit sanctus David, et exultate ei cum tremore. Apprehendite disciplinam a me licet indigno episcopo, ne pereatis de via iusta.” [Ps. 2, 12.]

[totam provinciam ad Christum] Lectio V. Hiis et huiusmodi ammonitionibus assidue corroborati redibant ad propria laudantes et benedicentes Deum atque dicentes: “Benedictus Deus, qui dignatus est nobis dare talem pastorem et episcopum animarum nostrarum.” Et non solum Treventinam civitatem sua predicatione ad Deum convertit, sed etiam tota provincia catholicam fidem suscepit, unde non tantum episcopus sed etiam eorum apostolus vocitatur.

[convertit.] Lectio VI. Iste beatissimus Castus, fratres mei, tocius vite sue cursu cum vigili hoste conflictum habebat. Quantas eius insidias, quanta luctamina pertulerit ab eo, non est nostrum evolvere. Et ipse qui vicit primum hominem ab isto sanctissimo viro est victus. Sed de religione, vita et abstinencia eius ista sufficiant. Nunc autem qualiter publicum tenuerit martyrium, per quod venerit ad palmam victorie effundendo sanguinem suum, in subsequenti declaratur.

[A Sarracenis] Lectio VII. Quodam namque tempore quidam Sarraceni perfide mentis, congregato navali exercitu, navigaverunt; navigantes autem venerunt ad castellum quod dicitur Penna de Buci quod est supra mare, [crudeliter vulneratus,] et ibi considerarunt [considerantes cod.] qualiter possent invadere [evadere cod.] regionem illam que erat prope castellum illud. Exeuntes denique ad terram depopulati sunt totam illam provinciam et venerunt ad locum ubi erat vir Dei beatissimus Castus. Quos ut vidit beatissimus Castus, ut erat pie mentis, cepit monere eos ne tam crudeliter agerent in populo. Hec et alia monente beato viro, que ad edificationem [hedificationem cod.] animarum pertinerent, unus ex eis, qui erat crudelior, arrepto gladio brachium eius abscidit; et nondum illi feroces satiati tanto facinore etiam suos socios et discipulos interfecerunt. Quibus interfectis et beatissimo Casto semivivo relicto, abierunt. Quod audientes viri civitatis catervatim venientes cum magno merore et singultu tulerunt eum et reportaverunt usque ad ecclesiam sui episcopatus.

[clero et populo adstante, moritur.] Lectio VIII. Hiis de vita et actibus beati viri prelibatis, qualiter de hoc seculo obierit narrare properemus. Denique cum videret sacerdotes et clericos ac populum ibi astantes merentes, motus iis fletibus, conversus ad eos dixit: “Filioli mei, nolite contristari, nec conturbetur cor vestrum de debilitate corporis mei, quia virtus in infirmitate perficitur, spiritus autem corrobatur; sed gaudete et exultate Deo adiutori nostro, quoniam propero ad illam beatitudinem quam promisit Deus diligentibus se. [II Cor. 12, 9.] In qua intercessor ero pro vobis apud Dominum Iesum Christum.” Et cum hec dixisset, sanctissima sua anima carne soluta est. Videntes autem hoc qui astabant et qui audierant cum magno fletu emittebant [emictebant cod.] voces suas ad celum. Et post lamenta et animi dolores officiosissime sepellierunt eum cum ymnis et canticis et spiritualibus in basilica sui episcopatus, ubi et alibi meritis et orationibus suis dominus noster Iesus prestat beneficia credentibus in se. Sed qualiter eius sanctissimum corpus, annuente Deo, Beneventum translatum sit, e vestigio promendum est.

[Corpus eius Beneventum defertur.] Lectio IX. Cum in Treventina civitate per multorum annorum curricula beatissimi Casti lateret corpus, quidam nobilis homo Beneventanus, nomine Madius, cognomento Cariosus, audita fama de virtutibus et mirabilibus beatissimi Casti, tactus [tacto cod.] divino spiramine anxie cogitare cepit qualiter illud sacratissimum corpus Beneventum transferre posset. Sed quia in illis diebus Beneventanus princeps, Arichis nomine, prefate civitati dominabatur, non poterat obtinere quod voluit. Tandem, habito concilio optimo, suppliciter rogavit prefatum principem ut sue petitioni ac desiderio faveret. Ut autem cognovit princeps eius desiderium et devotionem quam erga sanctissimum virum Castum habebat, hoc quod postulaverat ab eo facere permisit. Qui mox, collecta multitudine sacerdotum, clericorum et religiosorum virorum, venerunt ad locum ubi sacrum corpus situm erat. Quod inde auferentes cum ymnis et laudibus Beneventum transtulerunt atque in altario recondiderunt ubi erat oraculum sancti Andree iuxta ecclesiam beati Petri apostoli in ipsa possessione predicti Madii Cariosi; ubi a Domino prestantur multa beneficia per merita beati Casti usque in hodiernum diem.

DE SANCTO RESTITUTO EPISCOPO TRICASTINENSI

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Restitutus episcopus Tricastinus (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [S. Restituti cultus antiquus] Sancti Pauli Tricastinorum, quae Delphinatium provinciae civitas est [De civitate eiusque episcopis iam dictum est in Act. SS., Febr. t. I, p. 92 – 93; Anal. Boll., t. XI, p. 375. Lege quoque L. Duchesne, Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule, 2e éd., t. I (Paris, 1907), p. 263 – 65.] , primum episcopum suis placitis consentientes S. Restitutum asseruerunt quicumque hunc sanctum perhibebant illum ipsum fuisse caecum a nativitate cuius oculos Christum aperuisse ex Evangelio accepimus [Ioh. IX, 1 – 38.] et gesta eius, qualia ab hagiographis narrantur, historiae fide comprobata esse censebant. Quae cum nostra aetate ab omnibus sanioris iudicii criticis inter fabellas amandentur, et in catalogis episcoporum e veteribus schedis concinnatis opera virorum doctorum qui haec commenta vel ignorarunt vel spreverunt, quinto loco, videlicet post S. Paulum, Restitutus sedisse affirmetur [Sammarthani, Gallia christiana, t. III (1656), p. 845 – 846.] , id primum, posthabita traditione quam dicunt apostolicam, quaerendum nobis est rexeritne omnino ecclesiam Tricastinensem, de tempore, si opus fuerit, postea indagaturis.

[2] [in pago cognomine.] Villa Sancti Restituti, locus Sancti Restituti olim dictus est pagus non longe a civitate Tricastina remotus, nunc Saint-Restitut [Canton de Saint-Paul-Trois-Châteaux, dép. de la Drôme.] , a sancto patrono, ut patet, nomen sortitus [J. Brun-Durand, Dictionnaire topographique du département de la Drôme (Paris, 1891), p. 359.] . Huius loci ecclesiae, quae saeculo XII exstructa est, adiacet sacellum, saeculo IX aedificatum duasque in partes divisum, videlicet cryptam, ubi erat S. Restituti sepulcrum, et alteram, quae plano pede est, in qua erectum est eiusdem altare [U. Chevalier, Gallia christiana novissima, t. IV (1908), p. 300. Cl. auctori, qui plagulas huius operis, quando nondum vulgatum erat, perhumaniter nobis misit, maximas gratias habemus.] . Antiquae venerationis cultusque haec esse signa indubia exploratum est.

[3] [Varia monumenta scripta;] Porro haec habemus monumenta scripta de S. Restituto. Antiquissima eius mentio exstat in membrana quam se in capsa reliquiarum repperisse testatur anno 1516 episcopus Guillelmus Adhemarii, his verbis expressa: Memoria quod anno MCCXLIX, mense iulio, magister Giraudus de Claromonte aedificavit sepulchrum beati Restituti autoritate Domini Laurentii Tricastinensis episcopi, et Giraldus Maunerii capellanus Sancti Restituti proxime abstraxit cum multis aliis de sepulchro ubi quiescit totum corpus beati Restituti brachium dextrum et posuit in locum istum et apposuit signum suum [Infra, in instrumento recognitionis reliquiarum anni 1516.] . In martyrologiis antiquioribus S. Restituti nostri nomen non occurrit; in recentioribus nonnullis, ut in Aquensi, qui saec. XIV exaratus est, hac formula laudatur: Septimo idus novembris … Eodem die, sancti Restituti Tricastine civitatis episcopi [Chevalier, t. c., p. 30. Cf. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France, t. XVI, p. 17.] vel hac, quae est martyrologii Sancti Savini de Levitania, incertae aetatis: Depositio sancti Restituti, Tricastinae civitatis episcopi [Sammarthani, Gallia christiana, t. III, p. 846.] . Hisce testimoniis adde instrumentum translationis reliquiarum S. Restituti sub Stephano Genevés episcopo et comite Tricastinensi anno 1465 [L. A. Boyer, Histoire de l'église cathédrale de Saint-Paul Trois-Châteaux (Avignon, 1710), p. 358 – 66; Chevalier, t. c., p. 19 – 25.] et alterum, quod, nova peracta recognitione, edidit anno 1516 episcopus Guillelmus Adhemarii nosque typis iterum vulgamus [Boyer, t. c., p. 391 – 95; Chevalier, t. c., p. 26 – 29.] , necnon sigillum, cuius aetas in ancipiti relinquitur, in quo cernitur impressum oculorum par cum hac inscriptione: S. ECC(LESI)E SANCTI RESTITVTI — S. S. RESTITVTI SACERDOTIS [Chevalier, t. c., p. 30.] ; nec quicquam remanere videtur quo S. Restituti memoria illustretur, praeter historiam, de qua nunc.

[4] Vita S. Restituti legitur in duobus codicibus saeculi XV, quibus adhibitis eam proferemus. Hi sunt:

[Vita] A = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis lat. 916, olim Fouquetianus. Fol. 43 – 58: Incipit Officium beati Restituti confessoris, cum Vita (fol. 44v – 54v) in novem lectiones ad matutinum distributa [Catal. Lat. Paris., t. I, p. 40.] . Ex hoc ipso codice a nostris primum edita est [Catal. Lat. Paris., t. c., p. 44 – 50.] , iterumque, cum integro officio, recusa a v. cl. U. Chevalier [Bulletin d'histoire ecclésiastique des diocèses de Valence, Gap, Grenoble et Viviers, t. XVI (1896), suppl., p. 20 – 32.] , qui eandem tertio, demptis reliquis officii partibus, nuperrime typis expressit [Gallia christiana novissima, t. c., p. 11 – 18.] . Codicis Fouquetiani apographum servatur in codice 8965 – 66 bibliothecae Regiae Bruxellensis, qui fuit quondam musei Bollandiani. Apographo neglecto, ipsum librum Parisiensem iterum cum edito contulimus.

B = Codex bibliothecae Sancti Genovefae Parisiensis 1648, variis tractatibus theologicis, non una manu saec. XV exaratis, refertus [Ch. Kohler, Catalogue des manuscrits de la bibliothèque Sainte-Geneviève, t. II (Paris, 1896), p. 111 – 13.] , quibus additae sunt Vitae S. Thomae Cantuariensis, S. Verani, et (fol. 81v – 89) S. Restituti, quae, uno deficiente folio, integra non est. Partem superstitem etiam cum edito conferre non omisimus; plurimis tamen variantibus lectionibus, quae solam scribendi rationem attingunt, ut chaballos, camellos, bacculum et ita porro, paginas nostras onerare visum non est.

[5] [omnino fabulosa] Artissimam esse huius Vitae cum famosis illis Massiliensibus fabellis tam planum est ut nulla probatione indigeat, neque ulla etiam res ipsa confutatione [De his L. Duchesne, Fastes épiscopaux, t. c., p. 321 – 59. Cf. Anal. Boll., t. XII, p. 296 – 97; t. XV, p. 84 – 85; t. XVI, p. 516 – 18; t. XVII, p. 360 – 62; t. XVIII, p. 66 – 67; t. XXIV, p. 499 – 501. Nullius prorsus momenti sunt quae profert Nadal, Réponse à la question suivante: A quel siècle doit-on rapporter les premières prédications évangeliques dans la province du Dauphine, et en particulier dans les villes de Valence, Die et St.-Paul-Trois-Châteaux, Congrès archéologique de France, Mende etc., 1857 (Paris, 1858), pp. 277-81.] . Quandonam historia caeci nati in cathedram Tricastinensem provecti venditari coepta sit, non liquet. Primum qui haec asseruerit fuisse episcopum Stephanum Geneves, qui anno 1465 sancti reliquias transtulisse fertur, existimavit L. A. Boyer [Op. cit., p. 7; cf. Gallia christiana, t. I (1715), p. 705.] . Quicquid de huius translationis historia, quam mox obiter expendemus, censendum iudices, res altius repetenda videtur, cum iam a Bernardo Guidonis, qui ineunte saec. XIV floruit, Restitutus cecus illuminatus a Domino nuncupetur [Apud J. H. Albanès, Gallia christiana novissima, t. I (Montbéliard, 1899), p. 24, not. 4] , nisi alium atque Tricastinensem intellexisse Restitutum fingatur. Adverte tamen non caecum a nativitate Restitutum appellari a Bernardo, qui alio loco agit de beato Cedonio, qui fuit caecus natus et a Christo illuminatus [Albanès, ibid.] . Cedonium illum, quem et Chelidonium alii, alii Sidonium nominant, Aquensium episcopum fuisse nonnulli existimant, et mutato nomine ad sedem Tricastinensem translatum [Act. SS., Aug. t. IV, p. 591 – 93.] . Sed talibus ineptiis taedet, immo pudet, diutius immorari.

[6] [Quare caecus natus dictus.] Iam quaerat quispiam quare Restituto nostro caeci nati cognomen dederint consonamque historiam appinxerint. Id ex nominis eius ratione, quasi illius cui Christus visum restituerit, ortum esse vix crediderim; alias plane ob causas easque plerumque etiam magis futtiles sanctos Galliarum antistites in discipulos Domini transmutare solebant fabulatores. Certum quicquam vel firma ratione probatum non habeo quod afferam. Id tamen notabile est S. Restitutum ad morbos oculorum depellendos a piis fidelibus vulgo imploratum fuisse [Quod vel ex oratione officii proprii S. Restituti constat: Omnipotens sempiterne Deus, qui per merita beati Restituti confessoris tui atque pontificis a multorum oculis dolorem sanas et visum clarificas, praesta quaesumus, ut per eius suffragia a nostris oculis et mentibus omnem morbum repellas et corruptionem. Per eumdem. Ap. Chevalier, in Bulletin d'histoire ecclésiastique des diocèses de Valence etc., t. XVI, suppl. p. 21.] . Utique, repones, quia caecus a nativitate habebatur. At e contra, si quis contenderit oculorum patrocinium, cuius procul dubio insignia S. Restituti statua gestabat, fabulae concinnandae ansam praebuisse, inanem hanc esse coniecturam minime asseverabo.

[7] [An fuerit episcopus Tricastinus.] Antiquiorem esse et validioribus niti argumentis traditionem Tricastinorum qui Restitutum episcopum vindicant, affirmare non ausim. Certe qui anno 1249 S. Restituti reliquias recognoverunt, in documento, quo antiquius nullum exstat de sancto testimonium scriptis mandatum, episcopum illum nequaquam nuncupant [Supra, n. 3.] . Quaenam sint illa monumenta Tricastinensia quibus S. Restitutus post Paulum in episcopum sublimatus asseratur, quaenam veteres illae schedae archivi cathedralis et membranae Pereskianae quae Iacobo Adhemar de Monteil episcopo seriem decessorum suorum subministrarunt [Sammartani, Gallia christiana, t. c., pp. 845, 846.] , plane ignotum est. Cetera omnia, quae pro S. Restituti episcopatu afferuntur, ex Vita commenticia aliqua ratione deducta sunt nec digna proinde quae audiantur. Cum autem non raro acciderit ut sancti antiqui, sive martyres sive confessores, in catalogos episcoporum irreperent, iure an iniuria inter antistites Tricastinenses annumeretur S. Restitutus, in medio relinquendum.

[8] [Reliquiarum recognitiones.] Licet de prisca seu, ut aiunt, ab immemorabili S. Restituti cultus celebritate ambigendum non sit, pauca admodum litteris consignata sunt de eius ecclesia, sepulcro, reliquiis. Auctoritate Laurentii episcopi anno 1249 sepulcrum beati Restituti aedificatum esse et partem reliquiarum abstractam iam audivimus [Supra, n. 3.] . Anno Domini 1516 a Guillelmo Adhemarii episcopo sacras reliquias rursus recognitas et translatas fuisse constat ex instrumento authentico, quod pridem ab A. Boyer vulgatum [Boyer, t. c., p. 391 – 95. Cf. supra, p. 343, n. 3.] , hic rursus edendum esse putavimus. Ab hoc autem tempore videntur in ecclesia Sancti Restituti quievisse usque ad annum 1561, quo a Calvinistis impie combustae sunt [Boyer , t. c., pp. 226, 209; Gallia christiana, t. I, pp. 705, 730.] .

[9] [Instrumentum anni 1485] Passim legitur episcopum Stephanum Geneves anno 1465 S. Restituti sepulchrum aperuisse ex eoque ossicula nonnulla collegisse [Boyer, t. c., p. 182 – 84; Gallia christiana, t. c., p. 726; Nadal, Histoire hagiologique du diocèse de Valence (Valence, 1855), p. 50 – 52.] . Totius incoepti habemus prolixam narrationem, in litteris quas ipse Stephanus dedisse fertur, quasque, undenam nescio, protulit Boyer. Commenticias illas esse recte iudicavit v. cl. U. Chevalier [Gallia christiana novissima, t. c., p. 25.] , qui easdem ex officina falsariorum prodiisse censuit qui Montilii Ademarii diplomata finxerunt [Chevalier, Cartulaire municipal de la ville de Montélimar (Montélimar, 1871), p. 1 – 28.] . Hinc nullam creat difficultatem quod testatur episcopus se aliosque adstantes in sepulcro vidisse ossa beati Restituti … cum peciis sui baculi pastoralis et totam catenam ossium et brachiorum suorum et costas suo ordine stantes et ossa capitis, prout sepelitur quilibet antistes [Boyer, t. c., p. 361.] ; quae aperte contradicunt documento anni 1249 de ablatione brachii dextri et aliarum partium commonenti. Quaenam causa falsorum inventorem impulerit ut mendacia mendaciis adderet, plane latet, nisi conicias illum voluisse fabellis Tricastinensibus et Massiliensibus novam auctoritatem conciliare vel dubia de reliquiis S. Restituti fortasse oborta repellere .

[10] [spurium est.] Ex sequentibus, si quid intellegis (immutatam enim phrasim exscribimus), causas recognitionis, velut ex ore episcopi accipe: Post varias et crebras adversitates, turbationes, impedimenta, inconvenientia, aemulationes, molestias, et vias apud Sanctam Sedem apostolicam et curiam regiam delphinalem ab anno Domini 1450 citra lites et litium dispendia ac expensas, quibus pro iuribus nostrae ecclesiae salvandis affecti sumus, necnon et tentationes, infirmitates et turbationes adversus potestates tenebrarum, carnis et mundi, quibus subditur humana infirmitas, iuxta illud Apostoli: Et sicut tunc persequebantur, ita et nunc, Christi autem gratia liberati. Et nonnullas vigilias, orationes, et alia bona quae misit Deus in corde nonnullorum confratrum nostrorum nobis cum eis existentibus unius cordis et unius animae in verbo Dei: Dabo vobis cor carneum ut colatis me et faciatis voluntatem meam; et revelationem vobis faciam a personis fide dignis asserentibus sacrum corpus b. Restituti caeci a nativitate atque praesulis Tricastini evangelica lege et Ecclesia catholica approbati evidentius in Evangelio propalati, Sidonius vel Celidonius prius nominati, Iesu Christi Nazareni discipuli, et per eum illuminati, nonnullis quod Orleanis in quadam cripta, aliis Sancti Maximini in Provincia, nonnullisque aliis quod in sua Sancti Restituti, Tricastinensis nostrae dioecesis, ut sua testatur legenda, ecclesia tumulatus fuerat et iacebat. Dein, postquam dixerat se ossa gloriosi praesulis conspexisse, pergit: et dictae dubitationes quod alibi sit sepultus omnino sublatae sunt. Haec ea saltem de causa afferenda erant quia alia quaedam commenta, praeter ea quae in Vita S. Restituti leguntur, diserte hoc loco expressa habemus. [De S. Restituto Aurelianis quiescente.] Quorum unum notatu dignum est quod Aurelianis sancti corpus iacere a nonnullis asserebatur. Conferenda sunt quae hoc die Molanus enuntiat: Item depositio sancti Restituti episcopi Tricastrensis, cuius corpus Aurelianis in monasterio S. Euurtii praecipuo colitur honore [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 659.] . Hinc et Ferrarius: Aurelianis in Gallia S. Restituti episcopi primi Tricastinensis [Catalogus generalis sanctorum (Venetiis, 1625), p. 435.] . Cognominem quendam sanctum ab Aurelianensibus olim cultum esse et pro Restituto nostro temporum decursu habitum suspicatus, tum S. Evurtii tum civitatis annales evolvi et doctissimos quosque ipsius loci interrogavi essetne Aurelianis sancti cuiusdam Restituti memoria; nullam omnimo superesse unanimes responderunt [Vv. dd. A. Merlin et Edm. Séjourné, Aurelianensibus, qui libros et tabularia inspexerunt, maximas gratias refero.] . Quid ergo rei subsit me ignorare fateor, et nodum doctioribus solvendum relinquo. Primus, quod sciam, falsarius narrat Ludovicum XI regem Sancti Restituti ecclesiam orationis gratia visitasse: nec non a christianissimo rege Francorum Ludovico XI dignissimo beati Restituti potentissimo dignis cum muneribus peregrino [Boyer, t. c., p. 358. Nec aliunde haec verba officii S. Restituti, lect. Va, desumpta videntur: Quapropter sepulcrum istud fidelium undequaque confluentium et ipsius Ludovici undecimi peregrinatione gloriosum extitit. Apud Nadal, t. c., p. 49, not. 2.] . Haec ille ex loci traditione vel e proprio penu deprompta.

[11] S. Restituti festum celebrari intermissum est quando anno 1801 sedes episcopalis Tricastinensis unita est cum Valentinensi. [Reliqua cultus monumenta.] Sancti patroni cultum instauravit Petrus Chatrousse, episcopus Valentinensis, qui officiis propriis dioecesis suae, anno 1853 editis, officium S. Restituti e priscis Tricastinorum breviariis desumptum inseruit [Nadal, t. c., p. 47 – 48.] . Quamvis Vita S. Restituti quam edimus, viris doctis [Boyer, t. c., p. 6: “Nous ne voulons pas nous rendre garants de cette tradition ni obliger le lecteur à la croire.” Gallia christiana, t. I, p. 705: “Certe tam recens opinio nullatenus potest pro traditione venditari.”] et nonnullis episcopis Tricastinensibus [Lege quae de episcopo Antonio Du Cros († 1630) narrat Boyer, t. c., pp. 7, 248 – 49.] suspecta videretur, illam tamen decurtatam, non emendatam, legere est in breviariis, non solum antiquo illo in pergamena litteris gothicis exarato, de quo Boyer [T. c., p. 6 – 7.] , sed et in recentioribus annorum 1627, 1692, 1758, quae Tricastina sunt, et in libris Tricastino-Valentinis annorum 1853 et 1884. Immo episcopus F. X. de Lambert, qui officia propria anno 1758 edidit, ecclesiae suae traditiones, quas vocant, defendere aggressus est [Mandatum pro officiis propriis sanctorum ecclesiae Tricastinensis, 1758.] . Antiquitus etiam in dioecesi Valentinensi S. Restituti memoria celebris habebatur, ut testantur missalia manuscripta saec. XV et impressum anni 1504, sanctique nomen in litaniis recitabatur post S. Aegidium, ante S. Georgium [Chevalier, Gallia christiana novissima, t. c., p. 30.] . In ecclesiarum quoque Aptensis et Vivariensis breviariis S. Restitutum officium proprium habuisse, lectionesque partim ex geminae recognitionis Actis desumptas fuisse monet Boyer [Boyer, t. c., p. 8.] . In dioecesi Aquensi sanctus Restitutus etiam colebatur, habemusque ex instrumento consecrationis ecclesiae Sancti Salvatoris anni 1534 altare S. Restituti in ea erectum esse [Albanès, Gallia christiana novissima, t. I, instrum., p. 97.] .

VITA S. RESTITUTI
E codicibus Parisinis Bibl. Nat. lat. 916 (= A), Bibl. Sanctae Genovefae 1648 (= B). Cf. Comm. praev., num. 4.

Restitutus episcopus Tricastinus (S.)

BHL Number: 7198

Incipit officium beati Restituti confessoris.

[Restitutus in Galilaea] Lectio prima. — Precipue narranda sunt gesta divinitus celebrata inter cetera atque laudanda, cum documenta nostra a vitis sanctorum patrum procedant, per quorum merita vita nostra in Domino ferveat et lucescat. Dicendum est ergo de quodam adolescente, qui cecus natus in finibus principatus Galilee [Gallilee B.] , nobili propagine in oppido [hopido A.] Tabarie [Thabarie B.] oriundus, dixit patri suo: “Pater mi, audistis voces clamantium de Iesu Nazareno, quanta facit [corr., prius fecit A.] in cunctis populis miracula. Claudos ambulare facit, cecos illuminat, surdi audiunt, mortuos resuscitare facit triduanos. Vadam ad eum, et cum natus sim tibi sine oculis, clamabo ut habeat misericordiam in servo suo, ut oculos meos aperiat virtute sua.” Respondit pater:[caecus natus,] “O fili mi, impossibile est te umquam videre; cum oculi tibi non sint nec aliqua series oculorum tibi appareat, quomodo fiet istud?” Respondit filius: “Numquid maius est mortuos suscitare quam oculos aperire homini viventi?” Dixit pater pietate motus: “Fili mi, fides tua te salvum faciet. Accipe de thesauro caballos, camelos, iumenta et omnia que [om. A.] habeo universa.”

[a Christo] Lectio II. — Respondit filius: “Pater mi, audivi humilem vitam suam. Non equitat, non superbus est, sed misericors et pius, plenus dulcedine atque humilitate. Ibo ad eum mendicando.” Et hec dicens, discessit [dicessit A.] ab eo in habitu paupertatis cum minima comitiva. Accidit autem post dies multos invenit Iesum; et cum multe turbe [turbe multe B.] sequerentur eum, interrogavit ubi erat transiturus. Dixerunt ei: “Hic transiet, non tardabit.” Qui cum venisset in quadrivio [cadrivio A.] cum multitudine magna dicentium: “Hic est vere propheta qui salvabit nos,” adolescens cecus clamavit voce magna, dicens: “Iesu, fili David, fili Dei, pietatem habe in me et miserere mei. Iesu, fili David, fili Dei, pietatem habe, habe in me et miserere mei.” Conversus Iesus dixit ceco: “Quid vis tibi faciam?” — “Domine, ut videam.” Continuo Dominus Iesus lutum fecit cum terra et [de A.] saliva, et linivit locum oculorum eius, dixit ei: “Vade ad natatoria Siloe et oculos tuos lava.” Adolescens autem fecit sicut praecepit ei Iesus. Venit ad fontem Siloe et [om. A.] lavit; primitus vidit Iesum, impletus Spiritu sancto, in fide Christi confirmatus est. Vocatum est nomen eius Restitutus. Glorificans et laudans Deum, secutus est Dominum. Post hec crevit et [om. A.] factus est clericus omni bonitate, pudicitia, iustitia et veritate plenus, atque fervens fervore divino, nullum respiciens nisi solum Iesum.

[Christum nuntiare incipit,] Lectio III. — Interrogabant eum qui viderant eum cecum, dicentes: “Quis [qui A.] fecit tibi oculos?” Respondit eis: “Iesus Nazarenus, qui habet potestatem et omnium dominus est, rex regum et [om. A.] dominus dominantium, quem videbam priusquam mihi oculos aperiret.” Multi interrogabant eum [om. B.] ; quibus respondere minime [corr. in margine B.] curabat. Sed amore divino inflammatus, semper Deum inspiciens, nullam habens curam [curam habens B.] de terrenis; sed flexis genibus continue orabat [adorabat A.] Iesum, dicens intra se quia hic est vere propheta, qui salvabit nos, sic per multos dies manens, non comedens neque bibens. Sed gratia Altissimi fovebat eum tanto favore quod facies eius fulgebat sicut aurum; oculi ejus tanto erant [om. A.] fulgore quod omnes mirabantur, dicentes: “Hic factus [om. B.] salvus est in fide Christi.” Perseverans divino studio Restitutus cepit scripturas aperire; Spiritu sancto imbutus, cunctis populis Iesum esse filium Dei praedicabat. Tanto divino operi [opere A.] applicatus factusque de numero discipulorum Domini, tantam gratiam consecutus est apud Deum quod populi inclinabant ad beatitudinis suae pedes. Sic manens, omnia terrena deserens [deserans B.] , non serus acquirendo celestia, largire pauperibus non avarus. [et cum aliis Gallias petit.] Postque Domini ascensionem [acensionem A.] prefatus beatus Restitutus una cum beato Trophimo, beato Eutropio, beato Maximo [nunc Maximum nunc Maximinum scribunt, quae ultima lectio probanda est; cf. BHL. 5443.] , beata Martha, beata Magdalena et quorundam aliorum sanctorum societate, ascendit naviculam super mare absque humano regimine, sub Dei spe divinitus transfretantes sine remis atque velamine. Ad portum [ablato folio, hic deficit A.] declinantes Aralate perrexerunt. Venientesque prope urbem Aralate in loco vocato Quoquo regio, ibi facta fuit divisio inter eos pro penitentia apud Deum facienda. Beata Martha cum Trophimo atque Eutropio hic remansit. Verum beatus Restitutus cum beata Magdalena atque beato Maximo Aquensem [Aquenssem A.] provinciam visitarunt, in deserto valde aspero. Ibi vero beatus Restitutus, Omnipotentis gratia roboratus, per multos annos in habitaculo Saxinatim ieiunando et orando penitentiam agens. Sepe visus chorus angelorum. Aves aeris sibi necessaria ministrabant.

[Ecclesiae Tricastinensis episcopus] Lectio quarta. — Accidit autem in octuagesimo fere etatis sue, cum ecclesia urbis Tricastine iam pastore careret, conventus prefate urbis congregatus ad eligendum pastorem, cum pauci essent, venit eis in somnis celestis visio: “Restitutus vocabitur qui datus est nobis in pastorem.” Surgentes de cellis suis, divino officio matutinarum completo, narravit unus alteri visionem que [qua A.] eis apparuerat, glorificantes, laudantes Dominum, qui tantam gratiam eis impendere dignatus est, electionem et provisionem eis facere de pastore. Et proni in orationem, rogabant diutius Dominum nostrum Iesum Christum ut daret eis notitiam ubi reperiretur pro presule Restitutus. Finita oratione, unus ex eis, Saluber nomine, cepit cantare alta voce Te Deum. [mirabiliter designatus,] Mirabantur autem ceteri quia ita subito inceperat. Et ad vocem illius unanimiter concordantes, finito psalmo cum orationibus propriis, interrogabant eum arguendo quid sibi acciderat, ut ita repente cantaret. Respondit eis: “Domini mei fratres carissimi, non miremini, quia scio locum ubi reperietur sanctus episcopus noster. Proficiscamur [profiscamur A.] et exeamus villam secreto, cum multi sint inter nos contra fidem nostram. Ne forte nos habeant in contemptum deridendo, cum paucis christianis vadamus et in adventu nostro iocundo reportabimus amicis nostris consolamen et gaudium, Altissimo inspirante.”

[reperitur] Lectio quinta. — Accepta sibi christianorum societate congrua, exientes villam, iter suum properantes, interrogabant illum sanctum hominem qui Te Deum inceperat: “Quo vadimus nos?” At ille respondit: “Narrabo vobis quae vidi. Dum eram in oratione, licet indignus sum Deo, dixit michi vox ad aurem: “Incipe cantare Te Deum, ex quo Deus tibi providet de pastore. Nam in Aquensi [Aquenti A.] provincia invenies Restitum in deserto valde aspero.” Et dum loquebatur vox illa, per manum beatum Restitutum tenebam. Vidi eum pulcherrimum [hic rursum habemus B.] , magne altitudinis in persona. Capilli eius candidi; facies angelica apparebat, oculi eius coruscantes. Quid dicam de eo? Mihi totus divinus apparuit.” Gaudentes ceteri dicebant: “Ergo proficiscamur [profiscamur A.] ad partes illas. Dominus illuminabit gressus nostros et diriget nos ad eum qui docebit nos in via eterna.” Peragentes iter suum, post aliquos dies intrantes urbem Aquensem [Aquenssem A.] , beato Maximo presidente, narraverunt ei que visa, gesta fuerant et audita, inter cetera notificantes rogantesque ut doceret quid facturi [supra lin. corr. B.] essent ad inveniendum illum sanctum hominem Restitutum. Qui respondens dixit eis: “Audivi a pluribus quod in quodam deserto versus orientem est quidam eremita in grapa rupis cellam suam habens, cui fere deserti obediunt, aves aeris sibi ministrant: cuius nomen penitus [penitus nomen B.] ignoro.” Dicunt ei: “Rogamus te, serve Dei, ut des nobis conductum, qui sciat veritatem itineris. Venientes cum eo, per te transeamus.” Respondit beatus Maximus [Maximus B.] : “Est hic senex quidam qui scit omnia in deserto, qui ducet vos [nos B.] ad eum.” Qui senem rogantes, perrexerunt illuc, et post dies aliquos venerunt ad cellam in qua erat beatus Restitutus. [in deserto] Et respicientes viderunt eum in oratione genu flexo. Et procidentes salutaverunt eum, dicentes: “Ave, serve Dei.” Qui respondens dixit [om. A.] eis: “Qui aperuit meos oculos [meos oculos aperuit B.] det vobis vitam eternam.” Erat autem ibi famulus qui cum eo venerat a Galilea, et [om. A.] interrogantes eum quo nomine vocaretur iste [om. B.] amicus Dei [add. B.] , respondit eis: “Restitutus est nomen eius.” At illi gaudentes, glorificantes Deum, cum maxima devotione atque reverentia amplexu timido palpitabant eum, dicentes: “Serve Dei Restitute, nos non te elegimus [corr., prius agimus B.] , sed Deus elegit te, providens de te nobis in pastorem, et datus es [corr., prius est B.] nobis urbis Trigastrine [Tricastrine B.] episcopus.” At ille stupefactus cum rubore respondit: “O amici Dei, quomodo possunt hec fieri? Insufficientia [insuficientia A.] mihi superest, scientia deficit, nulla [corr., prius in illa A.] dignitas [corr., prius dignitatis B.] in me latet, ut pontificatus dignus sim honore.” At illi clamabant altius [alcius A.] , dicentes: “Pater bone, Restitute serve [om. B.] Dei, virtus Altissimi tibi praestitit dignitatem.” Tunc cum lacrimis respondens cum [om. A, supra lin. B.] devotione in celum suspirans, dixit: “Fiat mihi secundum Domini nostri sue celsitudinis voluntatem.” Et respicientes eum devotione et gaudio pleni, ceperunt cantare unanimes Te Deum, et odor suavitatis tabernaculum implevit. Audientes fere deserti voces psallentium [corr., prius sallentium B.] , venientes in occursum, videntes servum Dei Restitutum, inclinabant ad eum, ita ut omnibus videbatur quod honorem cum reverentia servo Dei impendebant. Cum vidisset beatus Restitutus, dixit eis: “Nolite nocere alicui”, et [om. A.] continuo ab eis recesserunt.

[et ad sedem deducitur.] Lectio sexta. — Arripientes iter suum, rogabant ipsum [cum B.] ut iumentum ascenderet. Respondit servus Dei: “Non. Dominus et magister noster sine equo et iumento ibat, dum fecit mihi oculos. Nolite me, mei domini, fingere meliorem.” Videntes autem humilitatem eius, ceperunt ei obedire. In Aquensi [Aquenci A.] urbe [urbem B.] transitum facientes, ad beatum Maximinum [Maximum B.] accesserunt. Qui cum magno gaudio suscipiens Restitutum, moribus atque doctrina illustrabat. Modicam moram facientes, a beato Maximino [Maximo B.] discesserunt [corr., prius discesserunt B.] . Festinantes iter suum, docebat eos predicando fidem Christi. Post multos dies venientes prope urbem Trigastrinam [Tricastrinam B.] , populi multitudo venit obviam [oviam A.] eis. Videntes sanctum episcopum, quisque eum tangere et de vestimentis eius habere cupiebat. Induentes eum sacris vestibus [corr., prius vestimentis B.] , mitram, anulum atque baculum pastoralem deferebat; in adventu eius iocundo multi confirmati sunt in fide Christi. Intrantes autem civitatem, languentium caterve sequebantur, ita ut vix transitum per viam facere poterant. Accedens autem [om. A.] mulier, prona coram beato presule rogabat eum [bis scriptum erat B.] dicens: “Serve Dei piissime, unicus filius meus per decem annos furiositate permansit insensatus [incensatus A.] . Tange eum baculo, et salvus fiet.” At ille respondens ait: “O mulier, non est meum; sed ille qui oculos meos aperuit [qui aperuit oculos meos B.] illuminet eum Spiritu sancto et virtute”. Tetigit eum baculo pastorali, et continuo sanatus est, laudans et [om. B.] glorificans [om. B.] Deum; et in fide Christi multi crediderunt. Videntes mirati sunt valde qui furiosum viderant, dicentes intra se quia hic sanctus amicus est Dei altissimi.

[Caecos et multos aegrotos] Lectio septima. — Dum divina celebraret officia, ductus est quidam nobilis, per XV annos non videns, in faciem eius et [om. A.] dixit: “O presul egregie, roga dominum [Iesum add. prius, sed del. A.] nostrum Iesum [Christum add. B.] , quem nos credimus adorando. Habe mecum misericordiam, bone pastor, ut oratione tua possim recuperare claritatem.” Continuo sanati sunt oculi eius. Pre nimio gaudio cum tota familia cepit dicere: “Vere hic est [supra lin. corr. B.] qui habet postestatem a Deo vero.” Tunc non minima pars urbis confirmata est in fide Christi. Multi febricitantes rogantes eum sanati sunt, tantam in beato confessore fidem habentes [habentes fidem B.] quod vix poterant recedere ab eo. Omni die continuans predicare populo, viam veritatis edocendo, tam in sermone graciosus quam in persona speciosus, Dei altitudinem sapiebat. Dum una die, magna confusione populi adunata, predicaret populo verbum Domini, homo quidam dives valde super equum venit, et procidens coram sancto presule, genu flexo [g. f. om. B.] , dixit: “Pastor bone, qui a Deo electus es, habe misericordiam in me, quoniam filius meus, cupiens ad [corr. supra lin., prius a B.] te venire, cadens [corr., prius quadens B.] de equo, bine tibie sibi fracte [corr., prius facte B.] sunt. [in civitate] Ecce eum coram te destinavi. Dic ei benedictionem tuam, et continuo ambulabit in Christi nomine, quem adoro.” Servus Dei Restitutus, pietate motus, respiciens in celum, rogavit Dominum Iesum, dicens: “Iesu bone, salvator mundi, qui de nihilo cuncta creasti et mihi oculos dignatus es aperire, presta puero huic [huic puero B.] gratiam benignitatis tue, ut circumstantes cognoscant [supra lin. corr., prius conoscant B.] gloriam altitudinis tue, qui manes in trinitate [cum patre add. B.] et unitate [om. B.] in [om. B.] Spiritu sancto per cuncta secula seculorum.” Et [om. A.] omnis chorus respondit “Amen.”

[et in Longavilla sanat,] Lectio octava. — Mox surrexit puer sanatus omnino, laudans et gratias agens Deo. Clamans [supra lin., corr. B.] omnis populus quod hic est vere amicus Dei sanctus, defensor [deffensor A.] et pax istius patrie. Post dies aliquos audivit prefatus beatus Restitutus quod in quodam monte in loco nomine Longavilla multi erant homines in fide Christi minime credentes. Ubi presul Dei subito abiit [habiit A.] ; erat autem prope civitatem. Dum venisset prefatus beatus Restitutus, venerunt obviam ei, respicientes eum cum magno gaudio, devotione et [supra lin. A.] honore, aliqui pauci in fide Christi credentes. Et ducentes eum ubi perfidi morabantur, congregata cohorte, predicando docebat eos [om. B.] Iesum esse filium Dei. Qui vero arguebant contra eum, dicentes legem eorum esse meliorem. Dum autem contenderet demonstraretque eis viam veritatis, venit alienigena: percussus gladio, oculum suum erutum deferebat in sua manu. Et procidens ad pedes beatissimi confessoris Christi, clamabat dicens: “Pater mi, serve Dei [om. A.] Restitute, miserere mei.” Humiliatus in oratione servus Dei dixit ei: “Credis in Deum?” Et [om. A.] dixit [om. A.] “Credo, pater.” Accipiens oculum quem in manu portabat, dixit ei: “Habe fidem in eo qui me illuminavit, et illuminabit te virtute.” Convertens autem oculum cum sancta manu sua in locum suum unde erutus [exutus B.] fuerat, mox omnino sanatus est. Laudes et gratias agens Deo, dicebat quia hic est vere amicus Dei altissimi. Videntes circumstantes confirmati sunt in fide Christi. [sacrumque ministerium exercet.] Et ita confitendo atque confessiones audiendo, predicando fidem Dei, docens omni populo ibi [om. B.] per multos annos permansit sanctus confessor Dei, docens omni populo viam veritatis, ecclesiam Dei ibi edificans in honorem virginis Marie et prope ecclesiam duos fontes, quorum unus est ad similitudinem fontis natatorie Siloe, ubi Iesus aperuit oculos eius; in quo prohibitus est introitus mulierum. Multa miracula facta sunt lavantibus oculos [aculis A, B.] in Christi nomine et beatissimi confessoris, recuperantes visum, atque [que A, B.] caterve languencium sanabantur. Hic autem ieiunando et orando per longum tempus permanens, unicuique iusticiam ministrabat. Electis cibariis cotidie in eius oppido [opido A.] preparatis, ipse autem numquam gustans, sed tantum [tantus A.] pane ordeaceo Dei gratia fovebatur. Postquam populus ille conversus confirmatusque in fide Christi fuit, precepit ibi aliam edificare ecclesiam, coniunctamque collateratam ecclesie beate Marie quam primitus edificaverat, limitans ipse signansque sancta manu sua.

[Albae in Italia] Lectio nona. — Sequentibus diebus multis, devocione repletus Romam visitare festinans, iter suum arripiens perrexit in partibus Ytalie in urbe nomine Alba, ubi innumerabilis populus adversarius contra fidem Christi existebat. Audiens autem sanctus confessor Dei, tamquam bonus bellator [pastor B.] , congregata magna multitudine prefati populi, cepit eos docere. Illi autem confundere eum conabantur, dicentes: “Legem nostram, in qua nati sumus [corr. supra lin. B.] , [populum docet;] obtinere cupientes, ponemus te in lacu et arena leonum.” Dum autem contenderent [contenderet A.] , accedens mulier cuius filius infirmabatur, in adventu beatissimi Restituti hospita sua, dicens fletu amarissimo: “Hospes bone, serve Dei [de B.] , presul egregie, si fuisses in domo mea, filius meus non esset mortuus.” Dixit ei beatus discipulus Christi Restitutus: “O mulier, hospes mea dilecta, per mortem [pro morte B.] corporis filii tui noli flere, sed per mortem [pro morte (supra lin., corr.) B.] anime ipsius. Sed si credis in eo qui me illuminavit, forte filius tuus vivet.” At illa dixit: “Credo, benignissime pater, toto corde meo, et in [supra lin. A.] intimis anime mee glorifico eum.” Baptizata atque [que A.] confirmata in fide Christi, iussit beatus presul Dei discipulus deportari filium mortuum in grabato suo. Videns beatus 〈Dei [om. A, B.] 〉 servus, devocione motus, procidens in oratione, diucius orans, tetigit mortuum [corr. add., p. (per ?) sed del. B.] baculo suo pastorali, et [om. A.] confestim surrexit laudans et glorificans Deum, baptizatusque 〈et [om. A, B.] 〉 confirmatus, cum magna cohorte secutus est servum Dei Restitutum, et factus est de familia eius. Videntes ceteri, [mortuum suscitat;] flamma [flama A.] diabolica inflammati, dicebant unanimes: “Iste vere arte magica fruitur, et contra legem nostram satagit ad destruendum [destruandum corr. B.] . Omnis qui contra legem facit, dignus est morte. Ponamus ergo eum [supra lin., corr. B.] in arena leonum.” Respondit preses: “Precipio ne aliqua cibaria dentur leonibus per binos dies, ut famescentes [famexentur A.] subito devorent eum.” Positus est in carcere Dei discipulus. Completis autem binis diebus, ductus est sanctus presul [dei add. A.] in lacu leonum more solito [corr. supra lin., prius subito B.] homicide. [exponitur feris,] Sequebantur eum [corr. supra lin., prius autem B.] turbe multe, ut viderent [corr., prius viderant B.] eius finem. Dum intrasset autem beatus vir Dei Restitutus in spelunca leonum, omnis circuiens [circuens A, B.] populus infinitus. Ipse autem orabat Iesum, dicens: “Domine Iesu, si morte hac dignus sum, suscipe spiritum meum.” Mox omnes leones, leopardi cetereque fere, ad eum venientes, cum reverentia lingebant osculando manus, pedes atque vestimenta ipsius. [a quibus nihil laeditur;] Mirabantur innumerabiles circumstantes, dicentes: “Vere cum magna reverentia [corr., prius reverancia B.] suscipiunt eum.” Videns preses, recordans sui facinoris, dixit: “Nos filii iniquitatis sumus. Vere homo sanctus atque iustus est iste.” Precepit eum extrahi festinanter, et procidens [procidans B.] ad pedes beatissimi confessoris [beatissimi conf. pedes B.] , rogabat eum dicens; “Serve 〈Dei [om. A, B.] 〉 pie, presul sanctissime, pietatem habe in me et miserere mei.” Respondit beatus confessor Dei dicens: “Non est meum vobis dimittere, sed ille qui cuncta potest dimittat vobis.” Stansque in oratione, rogabat Iesum dicens: “Domine, dimitte eis, quia cecati sunt; nesciunt quid faciunt.” Preses autem, illuminatus divino lumine, cum tota turba prefate urbis baptizatus est in nomine domini nostri Iesu Christi. Post multos dies beatus Restitutus Romam visitare appetens [apetens A.] , infirmitate corporis sui [sui corporis B.] sanctissimi detentus, certaminibus finem imponens, diabolo devicto, disposuit suo corpori sepulturam, iubens famulis suis corpus suum apud Galliam Trigastrinensem [Tricastrinensem B.] destinari prope urbem versus orientem, in loco ubi edificari preceperat ecclesiam per eum limitatam. [moritur.] Omnibus vero completis, celos obdormit [obdormit' A, B.] aperiens, in Domino exspiravit vij° [VI° B.] idus novembris in urbe quae Alba vocatur, ubi chorus angelorum per aera fulgebant, dulces cantus resonantes [resonantes cantus B.] : “Gloria, laus in altissimis Deo”. Ibi multa miracula facta sunt tangentibus locum ubi sanctum corpus erat positum. Ad Galliam Trigastrinam [Tricastrinam B.] profecti [provecti A, B.] sunt famuli eius cum sancto corpore, sicut preceperat eis beatus Restitutus, et ibidem divinitus sepultus [om. B.] est infra muros ecclesie per eum limitate [sepultus add. B.] ; quam vivus non potuit, mortuus complevit, fulgentibus miraculis a Deo suis meritis collatis. Amen.

INSTRUMENTUM RECOGNITIONIS RELIQUIARUM S. RESTITUTI ANNO DOMINI 1516
Ex editione L. A. Boyer de Sainte Marthe, Histoire de l'église cathédrale de Saint-Paul-Trois-Châteaux (Avignon, 1710), p. 391 – 95.

Restitutus episcopus Tricastinus (S.)

In illius nomine qui suo nos proprio redemit sanguine. Amen. Anno a Nativitate inclitissima eiusdem Domini 1516, indictione 4 simul cum eodem anno more Romanae curiae sumpta, et die undecima mensis martii, pontificatus SS. in Christo patris et domini d. Leonis divina providentia papae X, anno eius quarto, christianissimoque principe nostro Francisco, Dei gratia Francorum rege, delphino Viennensi comiteque Valentinensi et Diensi, domino nostro regnante, ac etiam reverendo in Christo patre et domino nostro Guillelmo Adhemarii miseratione divina et sanctae sedis apostolicae gratia Tricastinensi episcopo et comite praesulante, dominis communibus civitatis Tricastinensis et terrae communis et iurisdictionis eiusdem existentibus. Sagax humanae naturae discretio, hominis labilitate pensata, decrevit antiquitus rerum gestarum seriem in monumenta publica conficere, ne lapsu prolixioris temporis edax praeteritorum consumat oblivio, sed potius fulta scripturarum testimonio, probatio veritatis permaneat immortalis. Proinde noverit modernorum praesentia futurorumque posteritas non ignoret quod, cum reverendus in Christo pater et dominus d. Guillelmus Tricastinensis episcopus et comes, ac etiam abbas commendatarius perpetuus abbatiae B. Petri Belli loci, Lemovicensis dioecesis, in ecclesia parrochiali almi Restituti praesulis et confessoris, praedecessoris sui, dominique nostri Iesu Christi discipuli, a patria Galileae et oppido Thabariae oriundi nobilique propagine procreati, caeci nati et a Deo illuminati, qui post domini nostri Iesu Christi passionem, more perfidorum inimicorum fidei christiane versutia in eis partibus vigente, in comitiva almorum Maximini et Eutropii, sanctarumque Marthae et Magdalenae, sororum B. Lazari, quem Deus suscitavit a mortuis, sine remigie veloque transfretavit, portumque Arelativum applicuit, indeque divino spiramine in episcopum Tricastinensem et pastorem ecclesiae ab ipso fundatae fuit sublimatus; cuius corpus hac in alma requiescit ecclesia, in qua multi devote affluentes, eiusdem beati Restituti pia intercessione luminis recipiunt claritatem. Uti ab octo diebus citra applicuit Petrus Grossi de Balons, Gratianopolitanae dioecesis, qui affectu pio lachrimabiliter coram populo ibidem in ecclesia parrochiali eiusdem loci congregato, de seipso attestatus fuit quod quando ibidem applicuit, fere erat visu destitutus et privatus, et quod nihil videbat nisi aliquantulum sole lucente, nunc vero, completa novena, Deo gratias et ipsi beato Restituto reddens, sentit suum visum optime illustratum. In ipsa quidem ecclesia dictus dominus episcopus, pia sinceraque devotione motus, cupiens demum in honorem Dei, Virginis Mariae beatique Restituti officium glisci et augmentari, collegium sex dominorum presbiterorum fundare proposuit, et ad huiusmodi fines apud Urbem et sanctam sedem apostolicam supplicationem et munimenta destinaverit pro horis inibi canonicis diurnis et nocturnis dicendis et celebrandis, uti iam dicuntur; volensque idem dominus Tricastinensis episcopus tumulum ipsius beati Restituti alias per praedecessores suos seu aliquem ipsorum fuisse visitatum et apertum, ipse quoque dominus episcopus tumulum extra terram in altum super quatuor pillones erectum, et supra tumulum subterraneum in quo iacet corpus ipsius B. Restituti, ut asseruit, descendi iussit, tandemque illum visitavit et aperiri fecit in plurium fide dignarum personarum praesentia. Quo aperto, infra ipsum tumulum reperit unum os brachii dextri eiusdem beati Restituti infra quamdam capsam fusteam pannis lineis et sericeis honorifice involutum cum quadam modica cruce argentea deaurata et a parte posteriori nemore munita et quodam scripto in pergameno descripto, quod infra praesentem actum inseri iussit sequentis tenoris: “Memoria quod anno M.CC.XLIX, mense iulio, magister Giraudus de Claromonte aedificavit sepulchrum beati Restituti, autoritate domini Laurentii Tricastinensis episcopi; et Giraldus Maunerii, capellanus Sancti Restituti, proxime abstraxit cum multis aliis de sepulchro ubi quiescit totum corpus beati Restituti, brachium dextrum et posuit in locum istum, et apposuit signum suum.” Quod quidem scriptum fuit lectum in conspectu et praesentia ipsius domini episcopi pluriumque notabilium personarum infra scriptarum, et os devotissime a pluribus personis osculatum. Ipsaque die per eumdem dominum episcopum devotissime, una missa in altari magno submissa voce celebrata, et post ipsam missam alia missa solemnis dicta est per virum venerabilem dominum Desiderium Caroli, presbiterum dicti collegii, alta voce, choro respondente, de translatione B. Restituti praesulis et confessoris, cum introitu Gaudeamus omnes in Domino etc. Demumque dictus dominus episcopus in comitiva nobilium et venerabilium virorum dominorum Alexandri Adhemarii, canonici et archidiaconi, Stephani Audigerii, Petri Audigerii, Crispini Marini, Ioannis Reolay, canonicorum dominorum capituli ecclesiae cathedralis Tricastinensis, ibidem ad fines infra scriptos capitulariter convocatorum, Georgii Berengerii, Antonii de Rua, Stephani de Puteo, hebdomadariorum, Petri Giraudi cantoris, Dionisii Giraudi, Claudii Chavanelli, Ioannis de Lausuno, Antonii Allegroni, Claudii Coffini, Claudii Godoni et Durandi de Mura, chorariorum et habituatorum ecclesiae cathedralis Tricastinensis, venerabiliumque virorum fratrum Ioannis Bressonis, ordinis Minorum de Observantia, Pictaviensis, Francisci Bodonis, eiusdem ordinis, Bitericensis diocesium, conventualium Observantiae Burgi Sancti Andeoli, dioecesis Vivariensis, in civitate Tricastina durante quadragesima commorantium, tumulum in quo iacet corpus dicti B. Restituti iam exhumatum et ante maius altare dictae ecclesiae existens aperiri, et lapidem ad ostium ipsius monumenti repositum revolvi iussit; quo revoluto et monumento aperto, fuere oculatim visa per assistentes et circumstantes ossa ipsius B. Restituti a capite usque ad pedes, unaque pars baculi pastoralis * illius. Quibus visis et tandem honorifice cum pannis lineis coopertis, fuit cantatum alte et devote canticum Te Deum laudamus etc., cum versiculis sequentibus, et aliae piae preces et orationes. Quibus decantatis, fuit ipsum monumentum cum dicto corpore et dicto loco contra ventum partim infra parietem et ancram, locumque iam destinatum et praeparatum, honorifice translatum, et cum lapide, quo per antea erat coopertum, repositum. Statuens et ordinans idem dominus episcopus cum praedictorum dominorum capituli assistentia, consensu et consilio ab inde in antea simili die fieri apud ecclesiam et celebrari officium de Translatione B. Restituti praesulis et confessoris; proponendo ibidem supra dictum tumulum altare erigi et reponi, capellulamque inibi aedificari debite clausam pro custodia fideli dicti corporis, uti iam operarios summa cum diligentia apposuit, et de praedictis acta seu publicum instrumentum fieri. De quibus etiam dominus Iacobus Granerie, presbiter procurator generalis et piarum causarum dicti domini episcopi, ad opus ipsius et aliorum quorum intererit, petiit sibi fieri publicum instrumentum et publica instrumenta per nos notarios infra scriptos. Acta fuerunt haec praedicta omnia in ecclesia praefata. Praesentes fuere nobilis Ludovicus de Gast, loci Thori, Cavallicensis dioecesis, oeconomus dicti domini Tricastinensis episcopi, nobilis Stephanus Pontii senior Abolenaee, domini Desiderius Caroli, Antonius Flandini, Matthaeus Fayeti, Marcus Brioude presbyteri, discreti et providi viri Antonius de Cornu baiulus, Antonius Payani, Ioannes Bovis, scindici, Ioannes Gauterii, Restitutus Bovis, Georgius Donadei, Claudius Ruffi, Vincentius Lamis, Antonius Solerii, Raymundus Gentoni, Nicolaus Bovis, Franciscus de Cornu Sancti Restituti, magister Drivonus Boneyronis, notarius vicebailivus Tricastinus, nobilis Ludovicus Cheyluci, Stephanus Amblardi, Antonius de Ponte, apothecarius, Henricus Marcelli, magister Dionisius Giraudi, notarius, Ioannes Remigii, clericus, Ioannes de Illice, lathomus Tricastinensis, domini Andeolus Bonerii, Petraelatae, Gerentonus Graneti, presbiteri Montisecuri, pluresque alii testes ad haec vocati; et ego Ioannes Remigii, notarius publicus, civis Tricastinus subsignatus.

[Annotatum]

* ed. pastoris

DE SANCTO PROSDOCIMO EPISCOPO PATAVINO

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Prosdocimus episcopus Patavinus (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Antiquiora de S. Prosdocimo] De Prosdocimo, quem primum urbis Patavii episcopum a S. Petro apostolo huc missum aliarumque dicionis Venetae seu marchiae Trivigianae ecclesiarum conditorem extollunt eiusdem Acta et plerique rerum Patavinarum scriptores, mirum est quam alte sileant tam sacrae quam profanae antiquitatis monumenta. Si enim quaeramus quis omnium primus eius nomen, ne dicam gesta, posteris tradiderit, nullus occurrit qui aetate anonymum superet a quo habemus celebre diploma Opilionis, quo varia bona tribuuntur monasterio Sanctae Iustinae, ubi corpus sanctae Iustinae et sancti Prosdocimi et multa corpora aliorum sanctorum requiescunt [A. Gloria, Compendio delle lezioni teoreticopratiche di paleografia e diplomatica (Padova, 1870), tav. XX; Id. Codice diplomatico Padovano del sesto secolo a tutto l'undecimo (Venezia, 1877), p. 3, n. 4.] . Quod quidem testimonium ab iis qui nuper instrumenti sinceritatem tueri conati sunt ad saeculum usque VII ascendere perhibetur [A. Gloria, Intorno alla donazione di Opilione al monastero di S. Giustina, esame critico, s. l. a. (Per le auspicatissime nozze Papafava Antonini dei Carraresi Cittadella Vigodarzere).] . Nobis cum Muratorio [Antiquitates italicae medii aevi, t. III, p. 38.] aliisque [V. g. G. Berettus apud Muratori, Rerum italicarum scriptores, t. X, p. CLVII.] inter ficticia amandandum videtur, nec membrana adhuc superstes saeculo XI antiquior, meo saltem iudicio, est [“Da pergamena del sec. X.” Ita A. Gloria, Codice diplomatico Padovano, p. 5.] . Alia habemus documenta diplomatica quibus S. Prosdocimi nomen traditum est. In charta Gauslini episcopi, quae mense februario anni 970 data censetur, haec leguntur: cum venissem ego Gauslinus episcopus in ecclesiam beatae Iustinae martyris et beati Prosdocimi praesulis … ut ob ipsius 〈Christi〉 amorem sanctorumque omnium nec non et beatae Iustinae martyris beatique Prosdocimi confessoris coenobium aedificarem monachis [Gloria, t. c., n. 55, p. 80.] … donamus et confirmamus ad monasterium sanctae Iustinae virginis et sancti Prosdocimi confessoris Christi… [Ibid., t. c., p. 81.] . Ita fere et Urso, 2 februarii 1014: Ego Urso … donamus et confirmamus ad monasterium sancte Iustine virginis et sancti Prosdocimi et sancti Benedicti confessoris Christi… [Ibid., t. c., n. 98, p. 132.] . Etiamsi de harum litterarum integritate nullum moveatur dubium, quod postea expendemus, remotam antiquitatem minime attingunt, illudque prae oculis habendum tanti viri, qualis ab Actorum eius scriptore effingitur Prosdocimus, cultum saeculo VI minime celebrem fuisse; nullo enim patrono, praeter Iustinam, teste Fortunato [Vita S. Martini, IV, 672.] , Patavium tunc gloriabatur.

[2] [testimonia.] Testimonia de S. Prosdocimo inde a saeculo IX colligi ex actis capituli Patavini asseruit Fr. Dondi [F. Dondi dell' Orologio, Dissertazioni sopra l'istoria ecclesiastica di Padova, t. I (Padova, 1802), p. 26.] , quae tamen nec ab ipso neque ab alio quopiam adhuc prolata sunt. Vitam autem S. Prosdocimi in codicibus saeculi X exstare et in libro chorali monialium Sancti Petri, saeculo XI exarato, S. Prosdocimum protoepiscopum nuncupari addit laudatus praesul. Demus egregium virum in expendenda librorum aetate non errasse, licet Brunatius, qui harum rerum peritus habetur, nullum Vitae Prosdocimi saeculo XI exeunte antiquiorem codicem se novisse testetur [“Un codice della biblioteca de'PP. Eremitani qui di Padova è il piu vecchio che si abbia fino al presente giorno, di mano che par alla fine del mille, se non al principio del mille cento … noi a tal codice deputiamo l'undecimo secolo. Altri manoscritti con questi atti sono o nella detta biblioteca degli Eremitani o di Santa Giustina di Padova o nell' archivio della chiesa di Cividale d'Austria anche nelle biblioteche di Venezia o altrove.” Gio. Brunacci, Storia ecclesiastica di Padova, t. I, fol. 2 (codex manuscriptus musei civitatis Patavinae, B. P. 1755).] , longissimum inter res gestas et commentarios aevi spatium intercessisse e codicum aetate minus quam ex rebus ipsis cuilibet manifestum erit.

[3] [Acta minime antiqua,] Actorum S. Prosdocimi, quae circumferuntur et a Mombritio edita sunt [BHL. 6960.] , codices antiquos nullos reperire contigit. In iis autem quos excussimus, historia eius ita tradita est ut neque de singulorum variantibus lectionibus colligendis cogitatio animum subeat, cum nullius omnino momenti ad indagandam historiae veritatem visae sint; quare ex paucis iisque selectis libris Vitam S. Prosdocimi proferre optimum duximus. Constat autem, ubi integra est, tribus partibus, prologo videlicet, Vita ipsa et additamento, quod editionis nostrae ultimum capitulum est. Prologo destituta est Mombritiana editio. Hi vero sunt codices quos adhibere visum est.

[e codicibus quattuor edenda,] A. Codex Patavinus musei civitatis. Membraneus, foliorum 54, 0m, 285 × 0,215, binis columnis maximam partem (fol. 1 – 34, 41 – 48) saec. XIV exaratus. Fuit olim cenobii Dive Iustine Patavine. In foliis quinque non signatis initio libri leguntur carmina a quodam venerabili abbate Sancte Iustine de Padua in honore beatissime Dei genitricis Marie nec non et sanctorum quorum corpora habentur in dicto monasterio Sancte Iustine edita, et dein Missa sanctae Iustinae. Folio 1 incipit liber his verbis: Adsit principio virgo Maria meo. In nomine domini ac salutaris nostri Iesu Christi sueque intemerate et illibate genitricis semper virginis Marie nec non et Matthie, Luce, Prosdocimi, Maximi et sancte Iustine virginis martyris ac regine de Padua aliorumque sanctorum in ecclesia dicte sancte Iustine venerabiliter quiescentium quorum meritis gloriosis liber iste praecipue famulari debet. Et quidem totus est de sanctis Patavinis et reliquiarum inventionibus. Fol. 7v – 13 legitur Vita S. Prosdocimi, integra, qualem eam ex hoc codice edituri sumus. Capitulorum distinctionem nos ipsi induximus, et communem quandam scribendi legem secuti sumus. Fol. 45 incipit a vesperis officium S. Prosdocimi, quod fol. 48 desinit in invitatorio ad matutinum. Antiphonae ad vesperas rhythmicae sunt:

Almi laudes confessoris
Beati Prosdocimi
Resonemus cunctis horis
Mente Deo proximi, etc.

Hymnus exorditur:

Lux et decus ecclesie
Servator innocentie, etc.

Rhythmicum etiam est invitatorium:

Summo regi iubilemus
Redemptori optimo,
Corde ore decantemus
Beato Prosdocimo. Venite, etc.

Illud ipsum officium metricum esse videtur de quo F. Dondi, in dissertatione de ritibus ecclesiae Patavinae, quamvis illud versibus leoninis conceptum esse crediderit: Introdottosi poi il gusto de'versi leonini, fecero i nostri maggiori compor l'officio del detto santo in versi [Dissertazione sopra liriti, discipline, costumanze della chiesa di Padova (Padova, 1816), p. 9.] .

B. Codex Venetus bibliothecae S. Marci IX, 65. Chartaceus, foliorum 37,0m, 205 × 0,14, saec. XV exaratus. Fuit olim Sanctae Mariae de Pratalea, postea vero Apostoli Zeni. Libellis hagiographicis Patavinis totus constat, ea ratione, ut si ex praecedente A ultima deleveris, hunc fere nostrum codicem habeas. Fol. 1 in margine scriptus est idem ille versiculus qui in codice A: Adsit principio virgo Maria meo. Fol. 10 – 21 legitur Vita S. Prosdocimi, cuius variantes lectiones, quae nullius plane momenti sunt, annotare praetermisimus.

C. Codex Vaticanus latinus 3723. Membraneus, foliorum 12, binis columnis saec. XV exaratus. Fol. 2 cernitur stemma gentilicium Eugenii p. IV. Folia 2 – 9 complet Vita S. Prosdocimi, non tamen integra, cum desint prologus et additamentum. Lectiones huius codicis habes in infimis paginis.

D. Codex bibliothecae Ambrosianae O. 173. Membraneus, foliorum 39, 0m,245 × 0,180, lineis plenis saec. XV exaratus [Anal. Boll., t. XI, p. 353.] . Fol. 10v – 17v legitur Vita S. Prosdocimi integra, e qua primum editus est prologus [Ibid., p. 354.] ; quem nos iterum cum codice contulimus. Ceteras variantes lectiones in corpore Vitae fere negleximus.

[4] [ceteris neglectis,] Cetera, quae occurrerunt, Vitae S. Prosdocimi exemplaria seponere visum est. Haec autem sunt:

E.Codex Patavinus bibliothecae Universitatis 19. Chartaceus, foliorum 51, 0m, 198 × 0,140, saec. XVI, videlicet anno 1571 (fol. 46) exaratus. Totus est de sanctis Patavinis. Fol. 15 – 31v, Vita S. Prosdocimi, tum prologo tum additamento carens.

F. Codex Patavinus bibliothecae Universitatis 702. Membraneus, foliorum 102, 0m, 120 × 0,085, saec. XV exaratus, ad usum monasterii Sanctae Iustinae. Fol. 49 – 65v, Vita S. Prosdocimi, non integre exscripta.

G. Codex Patavinus bibliothecae Universitatis 1145. Chartaceus, foliorum 72, 0m, 160 × 0,114, saec. XV/XVI exaratus. Continet officia, inter quae exscripta sunt documenta (fol. 4 – 7, 10v – 16, Vita S. Prosdocimi) ut plurimum non integra.

H. Codex Patavinus bibliothecae Universitatis 1637. Membraneus, foliorum 267, 0m, 400 × 0,284, binis columnis saec. XV accuratissime et eleganter exaratus. Fol. 264v: Iste liber est monasterii S. Iustine virginis et martyris ac regine de Padua ipsi monasterio eiusdem virginis deputatus et signatus numero 484. Altera pars est lectionarii de sanctis, cuius principium est codex eiusdem bibliothecae 1636. Fol. 193v – 197, Vita S. Prosdocimi integra, videlicet cum prologo et additamento.

K. Codex Patavinus bibliothecae Antonianae IV, 74. Membraneus, foliorum 253, binis columnis saec. XIV exaratus, 0m, 39 × 0,25. Variae sanctorum Vitae [A. M. Iosa, I codici manoscritti della biblioteca Antoniana di Padova, p. 124 – 25.] , quas inter, fol. 210 – 217v, Vita S. Prosdocimi, absque prologo et additamento. L. Codex Venetus S. Marci IX. 28. Membraneus, foliorum 284, 0m, 525 × 0,340, paginis bipartitis exaratus saec. XIV. Olim basilicae S. Marci. Inter varias sanctorum Vitas occurrit fol. 221 – 225v, Vita S. Prosdocimi, quae in his verbis abrumpitur: pollui non pateretur (n. 16).

M. Codex Venetus S. Marci IX. 86. Chartaceus saec. XVIII exaratus a Ioanne Brunatio, qui inter alia de sanctis Patavinis documenta Vitam S. Prosdocimi e variis libris exscripsit. Et quidem fol. 1 – 8v, e codice membraneo saec. XII qui erat “in bibliotheca Patrum Heremitarum S. Augustini Patavii”, Vitam prologo et clausula carentem; fol. 9 – 16v, ex B. Mombritio; fol. 22 – 29v, e codice membraneo saec. XIV, descripto a magistro Francisco de Donoctis de Mutina, qui codex apud eosdem patres Heremitas servabatur, Vitam absque clausula; fol. 30 – 38: “ex tabulario maioris ecclesiae Civitatis Austriae de codice pergameno saec. XIV”, absque clausula; fol. 39 – 46v, ex codice saec. XV. bibliothecae S. Iustinae Patavii, Vitam cum prologo et clausula.

N. Codex Vallicellanus H. 9, qui est ex collectaneis Gallonii, inter plurima apographa [Catal. Lat. Rom., p. 424 – 29.] habet etiam fol. 294 – 304 Vitam S. Prosdocimi, absque prologo.

O. Codex Bruxellensis 8935, inter alia collectanea Bollandiana servat Vitam S. Prosdocimi ex Mombritio, cui praemissus est prologus “ex codice ms. bibl. Ambrosianae 4° litt. S, num. 91”.

[5] [nullius sunt fidei.] Quod Actis S. Prosdocimi veluti bonae notae documento usi sunt nonnulli rerum Patavinarum scriptores, hominibus simplicioribus et artis criticae parum peritis facile condonatur; quod a viris doctis, hisce in rebus exercitatis, eorundem Actorum patrocinium suscipi potuit, vix in patriae laudis cupiditate excusationem habet. Nec cuipiam, qui Actorum vindicias ab A. M. Trevisolo [Difesa della missione apostolica di S. Prosdocimo. (Padova), 1774.] et F. Dondi [Dissertazioni sopra l'istoria ecclesiastica di Padova, t. I, p. 12 – 34.] , ut alios taceam, concinnatas perlegerit, mirum videbitur nos ab eorundem argumentis minutatim refellendis abstinere. Quis enim, nostris diebus, serio legat libellum qui a capite ad calcem cum probata historia, et nonnullis in locis secum ipse pugnat? Marcum et Apollinarem, quorum socius fingitur Prosdocimus, a S. Petro missos fuisse, et in Galliae Cisalpinae civitatibus primis ecclesiae saeculis episcopos sedisse nemo inter peritos serio contendit [F. Savio, Gli antichi vescovi d'Italia. Il Piemonte (Torino, 1899), p. 80; L'apostolicità delle chiese d'Italia, in Rivista storico-critica di scienze teologiche, t. I (1905), p. 342 – 7.] . Vitalianum regem Patavii temporibus S. Petri vixisse merito irridetur, et fabulatorem, qui S. Prosdocimum sub Claudio floruisse et ab eodem S. Iustinam sub Maximiano sepultam esse narrat, suis ipse lectoribus irridere voluisse probabile est. Quare, cum res de se satis perspicua sit et I. Bueus noster, quando de S. Iustinae Actis agebat, pseudo-Maximi commentum satis everterit [Act. SS., Oct. t. III, p. 795 – 99.] , actum agere otiosis hominibus relinquo.

[6] [Apostolum marchiae Trivigianae] Unum tantum, quod viros bonos, Actorum S. Prosdocimi vindices, movit, expendere operae pretium videtur, nempe aliarum, praeter Patavium, civitatum traditiones hagiographo aliqua ratione suffragari. In plerisque enim, quas fidei [S. Prosdocimum fuisse tradunt] praedicandae causa adiisse fertur, veluti apostolus vel patronus colitur. Et ex Actis quidem habemus Prosdocimum, postquam Sanctam Sophiam Patavii condiderat, civitatem Estensem petiisse, dein Vicentiam, Asylum (Asolo), Feltrum, Altinum, Tarvisium et multa alia oppida et castella (c. 13, 14). Quae oppida et loca alii distinctius enumerarunt, v. g. Antonius Monterosso in Vitis manuscriptis antistitum Patavinorum: Se ne passo poscia ad Este, Vicenza, Asolo, Feltre, Altino, Concordia, Udero [lege Oderzo], Treviso e Belluno et ad altre citta della provincia Veneta con evangelizarla con sua predicazione e miracoli. In Vicenza, distrutto il tempio di Venere, eresse una capella a Maria Virgine in quel anno che fu assunta in cielo. Cosi fece in monte Summano et a Schio et in altri luoghi [Compendio delle vite de'vescovi di Padova di Antonio Monterosso notario Padovano (codex manuscriptus musei civitatis Patavinae, B. P. 385).] .

[7] [et nominatim Vicentinorum,] Et apud Vicentinos quidem fama est S. Prosdocimum urbem ad fidem Christi perduxisse; eundem etiam primum suum episcopum agnoscunt, adduntque in monte Summano haud longe a Vicentia ecclesiam B. Mariae Virginis ab eo exstructam, ubi olim fanum Summano idolo erectum fuerat [Ughelli, Italia sacra, t. V, p. 1030.] ; ecclesiam quoque Sanctae Mariae “della pieve di Schio” et alias non paucas in eadem dioecesi [F. Barbarano de Mironi, Historia ecclesiastica della città, territorio e diocese di Vicenza, t. I (Vicenza, 1602), p. 23 – 31.] . In monte Berico autem Apollinis signum evertisse, templum vero in quo simulacrum colebatur, S. Apollinari episcopo et martyri Ravennati consecrasse a nonnullis perhibetur [T. Riccardi, Storia de' vescovi Vicentini (Vicenza, 1786), p. 1.] . Feltrenses etiam non fidem tantum sed et ecclesiam cathedralem S. Prosdocimo se debere fatentur [Ughelli. t. c., p. 369.] et in templi fronte haec inscripserunt: DIVO PETRO APOSTOLO A SANCTO PROSDOCIMO DICATVM [G. Bertondelli, Historia della città di Feltre (Venetia, 1673), p. 18.] . Quae de S. Prosdocimo narrant Tarvisini, [Tarvisinorum,] ab Actis non discrepat: “Sciunt praeterea Prosdocimum, cum moraretur Tarvisii, de S. Petri martyrio divinitus factum fuisse certiorem, ideoque templum, quod Deiparae Virgini destinaverat, consecrasse magistro, Tarvisinosque deinde pro divo tutelari Petrum veneratos fuisse, cuius titulo Tarvisinam cathedralem nobilitatam esse voluerunt [Ughelli, t. c., p. 485.] .” Et hinc quidem non inepte colligunt Tarvisinam ecclesiam primam fuisse quae in orbe christiano sub invocatione S. Petri fuerit sacrata [Scottus, ap. Ughelli, t. c., p. 487.] . His unum adiungo S. Prosdocimi cultum, si ex kalendariis quidpiam colligere licet, apud Tarvisinos vix ante saeculum XIII celebrem fuisse. Etenim, in kalendario antiquo anni circiter 1184 Prosdocimus prima manu scriptus non est [[R. degli Azzoni Avogari], Memorie del beato Enrico, t. II (Venetiis, 1760), p. 132.] .

[8] [Bellunensium,] Bellunensis traditio nutare videtur, aliis S. Prosdocimum, aliis SS. Hermagoram et Fortunatum gentem illam ad Christum convertisse contendentibus [Ughelli, t. c., p. 143.] . Non ita Opitergii, ubi fertur “D. Prosdocimus, discipulus S. Petri, illius provinciae episcopus”, [Opiterginorum,] populum Opiterginum christiana fide imbuisse; quod probant ex “antiquis inscriptionibus parietibus ecclesiae maioris infixis huius tenoris: SANCTVS PROSDOCIMVS DIVI PETRI DISCIPVLVS PATAVII EPISCOPVS IN HAC VRBE OPITERGII TEMPLVM MARTIS INGRESSVS, AC EIVS IDOLO DESTRVCTO, OPITERGINOS AD CHRISTI FIDEM CONVERTIT, BAPTIZAVIT, TEMPLVMQVE IPSVM D. IOANNI PRAECVRSORI DICAVIT.” Inde primus in cathedra Opitergina sedere meruit [Ughelli, t. X, p. 152.] .

[9] [Atestinorum,] Quid ceterarum, de quibus nihil distinctius attulimus, urbium cives hac in re senserint, non ita perspicuum est, nec, ut verum fatear, id resciscere multum refert. Quod enim de Atestinis egregie perspexit Isidorus Alessi [Ricerche istorico-critiche delle antichità di Este (Padova, 1776), p. 296 – 300.] , id de ceteris eodem pacto affirmandum videtur, scilicet traditionibus illis de S. Prosdocimi praedicatione nullum subesse fundamentum praeter ipsa S. Prosdocimi Acta [Lege v. g. J. Ricati, Prefazione allo stato antico e moderno della città di Asolo (Pesaro, 1768), p. XXIX.] , quorum asserta pro lubitu quisque ornarit. Mihi quidem, fateor, antequam in rem penitus perspicerem, probabile visum erat S. Prosdocimi biographum per eas civitates sanctum virum circumduxisse a quibus illum coli fama audisset. Et hoc quidem pacto id genus fabulatores suas historias texere solent. Verum, donec de cultu S. Prosdocimo iis in locis, antequam eius Vita legeretur, exhibito constabit, ab illa coniectura abstinere malo.

[10] [Reatinorum.] Aliunde fluxisse existimo, undenam vero nescio, quae apud Reatinos de sancto nostro fama est. Hi quoque enarrant S. Prosdocimum suam in patriam evangelium intulisse, ecclesiam S. Petro dedicasse, templum quoque cathedrale, quod Virgini assumptae sacrum est ab eodem inchoatum postea ab Honorio III consecratum esse. Prosdocimum primum suum episcopum habent, qui postea Patavinam sedem occuparit. Quarum rerum argumentum illud solum occurrit, aliquos huius urbis antiquos nummos S. Prosdocimi effigie percussos repertos fuisse [Ughelli, t. I, p. 1195 – 96.] . Levissimum, ut patet, argumentum, etiamsi verum esset; quod merito ambigitur. Nullum enim talem nummum, ne in libris quidem expressum, videre contigit neque ullus rei nummariae peritus, a nobis interrogatus, se vidisse recordatur.

[11] [De S. Prosdocimi episcopatu] Ex dictis satis efficitur ad historiam ecclesiae Patavinae conscribendam Acta S. Prosdocimi nihil conferre, neque de sancti aetate vel gestis quicquam constare. Utinam id saltem exploratum esset Prosdocimum in serie episcoporum legitimum locum occupare. Verum omnes qui aetatem tulerunt antistitum Patavinorum catalogi, inde ab antiquissimo qui ante saec. XIII exaratus non est [A. Bonardi, Il Liber regiminum Paduae, in Miscellanea di Storia Veneta, ser. II, t. VI (1899), tabella ad p. 21.] , ipsis S. Prosdocimi Actis nituntur et nullius proinde auctoritatis hac in re censentur [Catalogos quos e fontibus variis emanasse existimabat Dondi, Dissertazioni, t. I, doc. p. 3, 12, a catalogo Rolandini reapse diversos non esse statuit F. Savio, Indizio d'un placito lombardo o veneto dell' 845 circa nella lista episcopale di Padova, in Archivio storico Lombardo, 1904, p. 91, nota.] . Utique in charta Gauslini episcopi, anno 970 data, beati Prosdocimi praesulis mentio occurrit. At nunc velim diplomatum Patavinorum, quae initio huius commentarii attulimus, testimonium paulo accuratius perpendatur.

[12] [nullum exstat] In chartis Patavinis quarum primigenia scriptura servata est vel quarum tenorem nemo in dubium revocavit, ubi de monasterio Sanctae Iustinae sermo est, nusquam ante annum 1076 S. Prosdocimi nomen sanctae martyris nomini adiungitur. Ita Rorius episcopus, anno 874, in ecclesia sancte et venerabilis Iustine … prope ecclesia eiusdem venerabilis virginis Iustinae in qua eius sanctissimum corpus humatum requiescere videtur [Gloria, Codex diplomaticus, n. 15, p. 29.] . Burchardus episcopus, anno 1034: de ecclesia sancte Iustine virginis que sita est foras civitatem Pataviensem [Gloria, t. c., n. 129, p. 165.] ; Odelricus episcopus anno 1064: de ecclesia sancte Iustine que sita est foris civitatem Pataviensem [Gloria, t. c., n. 187, p. 217.] . Aliter in eiusdem episcopi litteris anno 1076, 10 ianuarii datis: monesterio sancta Iustina et sancti Prosdocimi sita foris urbe Patavensi ubi multa corpora sanctorum requievit [Gloria, t. c., n. 227, p. 254.] ; et in litteris 30 martii eiusdem anni: monasterio sancte Iustine et sancti Prosdocimi Christi confessoris sito extra urbem Patavi … in eodem monasterio sancte virginis Iustine et sancti Prosdocimi Christi confessoris [Gloria, t. c., n. 229, p. 256.] . In his duo praecipue notanda sunt. Primum, Oldericum non solere episcoporum praedecessorum suorum nomina exprimere omissa dignitatis mentione. V. g. venerabilis Gausilinus Patave 〈nsis ecclesiae〉 episcopus; Ursus venerabilis eiusdem sancte ecclesie episcopus [Gloria, t. c., p. 217.] . Si ergo S. Prosdocimum confessorem simpliciter nuncupavit, nec sedis suae conditorem neque etiam episcopum illum fuisse audiverat. Alterum est, post annum 1064, quo primas litteras dedit, ante vero 1076, quo ultimas, in coenobio Sanctae Iustinae reliquias revelatas esse quas in ecclesiam cathedralem transtulit. De invento S. Danielis corpore sacro narratio exstat notissima [BHL. 2090.] . Alium hisce temporibus, quando de inveniendis reliquiis, maxime in ecclesia Patavina, certabatur [Act. SS., Oct. t. III, p. 790 – 91.] , repertum esse thesaurum, Prosdocimum dico, haud veri absimile iudico, cum secus vix rationem reddas cur ab eodem episcopo nunc S. Iustinae solius nunc SS. Iustinae et Prosdocimi coenobium Patavinum nuncupetur. Esto nulla ad nos usque huius inventionis historia pervenerit. Neque enim quis existimet alias quas habemus Patavinas reliquiarum revelationes statim a testibus litteris mandatas fuisse. Serioris enim aetatis sunt et artificiose conscriptae, nativamque et sinceram indolem minime produnt.

[13] [satis sincerum] Hinc nemo nobis opponat libellum Inventionis SS. Iuliani, Maximi et Innocentium, in quo narratur SS. Innocentium corpora quievisse inter altare B. M. V. et arcam S. Prosdocimi. Nam etiamsi constaret anno MLIII, ut ferunt, hasce reliquias repertas esse, narratio certe aetate multo inferior est quam res gesta, et multa absurda gratisque conficta continet, fortasse ipsis S. Prosdocimi praelucentibus Actis fabulosis quae Maximo, secundo post Prosdocimum episcopo, sicut etiam sermones duo de S. Iustina [Cf. BHL. 5851.] dolo malo supposita sunt.

[14] [documentum.] Neque maior difficultas oritur ex instrumentis initio huius commentarii allatis. Opilionis diploma non ante tempus confectum est quo multa corpora sanctorum in ecclesia Sanctae Iustinae quiescere Patavini intellexerunt. Gauslini et Ursonis litterae ex iis sunt quas nonnisi in apographis saeculi XIII exeuntis legimus, quasque a recentioribus documentis attinctas esse vehemens suspicio est. Nec levem confirmationem suspicio inde accipit quod Burchardus episcopus, cum anno 1034 decessorum suorum Gauslini et Ursonis donationes confirmat,nullam nec S. Prosdocimi nec S. Benedicti mentionem inicit, sed Sancte Iustine ecclesiam, Sancte Iustine monasterium, Sancte Iustine coenobium foras civitatem tantummodo exprimit.

[15] [Vitae S. Prosdocimi] Restat ut Actorum S. Prosdocimi praecipuas propagines breviter recenseamus. Horum epitomen habes tum in nonnullis codicibus, ut in Antoniano V. 85, saec. XIV, fol. 14 – 15 [Iosa, I codici manoscritti della biblioteca Antoniana di Padova, p. 237 – 38.] et in codice 611 bibliothecae Universitatis Patavinae, saec. XIV, fol. 302 – 304 (inc. Beatus Prosdocimus ex provincia Graeciae nobilissimis parentibus ortus — des. qui forte in cronicis non reperiuntur); tum apud Hilarionem Mediolanensem [Legendarium quoddam nonnullorum sanctorum abbreviatum (Mediolani, 1494), fol. 104v – 105.] , fol. 104v – 105 (inc. Beatus confessor Christi Prosdocimus nobilissimis natalibus exortus — des. cui beatus Maximus successit qui et illius vitam descripsit … amen.) et apud Petrum de Natalibus, X, 33 (inc. Prosdocimus episcopus apud civitatem Patavinam claruit tempore Neronis — des. in oratorio prefato Dei Genitricis clarens miraculis sepultus quievit). [scriptores recentiores.] Vitam S. Prosdocimi deinceps enarrarunt Hieronymus Lippi [Hieronymi Lippi Patavini de vita sanctissimi confessoris Christi Prosdocimi archipraesulis Patavini, codex ms. Bibliothecae civitatis Patavinae, B. P. 555. Fol. 95: “MDXLIIII, XV sept. In cella Viridi Patavii manu mea Hieronymi Lippi Patavini auctoris scriptae historiae.”] , Antonius Boatto [L'angelica del Boatto academico desioso nuovamente composta… La Vita di santo Prosdocimo primo episcopo di Padoa (Venetiis, 1542). Incipit Vita “Alto principio dal cui sol dipende | Gli altri principii le cause e le forme | Ed ond' esser quel ch' e sol si comprende.”] , Antonius Monterosso [Vite dei vescovi di Padova da S. Prosdocimo a Giorgio Cornaro, supra, p. 352. Monterosso obiit 26 ianuarii 1672.] , Philippus Maria de Lugo [Di san Prosdocimo greco, discepolo dell' apostolo S. Pietro, primo vescovo e protettore di Padova. Orazione panegirica del P. Lettor F. Filippo Maria da Lugo, M. O. recitata in S. Francesco Grande della stessa città nella quaresima dell' anno 1789. Venezia, pp. 32. Sequuntur: Note istorico-critiche al panegirico di S. Prosdocimo protovescovo di Padova, del Padre F. Filippo Maria da Lugo M. O., pp. 31, in quibus Bollandianos, Tillemontium, alios impugnat.] , Iohannes Prosdocimus Zabeo [Panegirico in lode di S. Prosdocimo primo vescovo di Padova letto in Venezia nel gennaio 1801 per l'accademia dei Patrologi,, s. l. a.; rursum editus in libro Panegerici dei quattro santi protettori principali di Padova Prosdocimo, Antonio, Daniele e Giustina in quali si aggiunge quello del cardinale e già nostro vescovo b. Gregorio Barbarigo scritti dal professore D. Gio. Prosdocimo Zabeo. Padova, 1828.] , Ricardus Perli, b. m., cuius opus ineditum (1886), benigne annuente auctore, legere potui, et anonymus qui officia propria patronorum Patavinae civitatis concinnavit [Officia propria sanctorum quatuor Patavinae civitatis patronorum, etc. Patavii, 1671.] . Hieronymi Cathanaei, monachi S. Iustinae Vitam S. Prosdocimi, quam se nondum vidisse conquerebatur B. Scardeonius, neque nobis reperire contigit [Cf. Act. SS., Oct. t. III, p. 791.] . Alios mitto, qui de S. Prosdocimo in suis chronicis vel historiis verba fecerunt et quorum opera pleraque passim allata sunt.

[16] [Reliqua cultus sacri] Ut ex dictis colligitur, admodum obscura sunt cultus S. Prosdocimi primordia, neque, si recta sunt quae statuimus, saeculum XI antecedunt. Nihilo minus, ut erat hac aetate fervidum in novos sanctos obsequium, maxima veneratione inde ab initio eum prosecuti sunt Patavini, et, quod Olderici episcopi litteris comprobatur, statim cum S. Iustina coenobii Patavini patronus dictus est, [monumento Patavina.] eiusque reliquiae in summo honore habitae. Hae autem iacuerunt in sacello prope ecclesiam S. Iustinae usque ad annum MDLXIII, quo de sacris exuviis in novum templum tranferendis cogitatum est. Et tunc quidem sepulcrum apertum est, et ossa e caemento durissimo seu gypso, in quo iacebant, educta et in arca marmorea decentius exornata congesta. Translatio tamen dilata est, et tandem consultius visum sacrum corpus relinquere in antiquo sacello, quod ducto ambulacro cum novo templo coniunctum est anno 1565. Qua ratione res coepta sit et mutatum consilium, lege apud Iacobum Cavacium nec te paenitebit [Historiarum coenobii D. Iustinae Patavinae libri sex (Patavii, 1696), p. 283 – 88. Historia recognitionis anno 1564 ex eodem Cavacio iterata est in libro Anno 1877. Settimo centenario dell' invenzione dei SS. corpi di S. Giustina, S. Luca, S. Mattia e di alcuni santi Innocenti. Strenna religiosa ai cattolici Padovani (Padova, 1876), p. 61 – 64.] . Reliqua quae de cultu S. Prosdocimi tradita sunt, minoris sunt momenti. In codice bibliothecae Capituli Patavini sign. A. 49, membraneo saec. XIV exarato, ordinem rogationum continente, initi o scriptus est, manu saeculi XV, ordo supplicationis hisce diebus institui solitae. Primo die, post alias, statio est ad Sanctum Prosdocimum monialium; secundo die ad capellam S. Prosdocimi in praetorio; terio ad altare S. Prosdocimi in Sancta Iustina. Monacharum Sancti Prosdocimi, quae sub S. Benedicti regula vivebant, coenobium prope muros civitatis constructum erat, ubi nunc sunt ita dicti “forni militari.” De eius fundatione, fatis atque illustrioribus incolis, inter quas est beata Eustochium Patavina [G. M. Giberti, L'invitta guerriera trionfante di Satanasso Eustochio da Padova, in Venetia, 1672; G. Cordara, Vita, virtu' e miravoli della B. Eustochio virgine Padovana, in Venezia, 1768; G. Salvio, La vita della beata Eustochio Padovana, in Venezia, 1734.] , disserere nostrum non est [Nonnulla de hoc coenobio apud A. Portenari, Della felicità di Padova (Padova, 1623), p. 472 – 73.] . De voto a civibus tempore pestis, anno MDLXXV, S. Prosdocimo et ceteris patronis nuncupato alibi dictum est [Act. SS., Oct. t. III, p. 795. Qua ratione S. Prosdocimus anno 1320 Patavinis opem tulerit narrat Michael Savonarola, Libellus de magnificis ornamentis regie civitatis Padue, ed. A. Segarizzi (Citta di Castello, 1902), p. 18.] . Anno MDCCCLXXIV ad eosdem pro exaltatione sanctae ecclesiae a Patavinis pie supplicatum est [Notizie religiose pubblicate in occasione di privati pellegrinaggi che i devoti cittadini di Padova intrapresero nell' anno 1874 per l'essaltazione di S. Chiesa e per implorare alla loro città le divine misericordie, Padova, 1875.] . Festum S. Prosdocimi protoepiscopi Patavini civitatis et dioecesis patroni principalis agebatur die 7 novembris, sub ritu duplici primae classis cum octava, et fiebat processio ad D. Iustinae ob lucrandam plenariam indulgentiam, quam Gregorius XVI concessit [Ordo recitandi divini officii … iuxta ritum ecclesiae Patavinae pro anno… MDCCCXLVII (Patavii, 1846), p. 60.] . Nunc celebratur dominica diem 7 novembris insequente [Cf. Officia propria sanctorum vetera ac recentia omnia in unum collecta pro diocesi Patavina (Patavii, 1888), p. 384.] , ex rescripto Leonis XIII, anno 1884 ad episcopum postea cardinalem Iosephum Callegari.

VITA S. PROSDOCIMI
Ex codd. A = Patavino Musei civitatis, C = Vaticano latino 3723, D = Ambrosiano O. 173. Cf. Comm. praev., num. 3.

Prosdocimus episcopus Patavinus (S.)

BHL Number: 6961, 6960

Incipit prologus beati [sancti D.] Maximi episcopi in Vita sancti Prosdocimi confessoris et primi episcopi Paduae ac [(confessoris-ac) archipraesulis Padue et D.] discipuli beati Petri apostoli [prologum om. C.] .

[1] [S. Prosdocimus in Graecia] Religiosorum virorum electorumque Christi athletarum merita sacris litterarum institutionibus in toto corde percipientes, fratres carissimi, divina largiente clementia, utcumque possumus, explicamus. Eorum imitemur exempla; hi enim divini amoris igne [igni D.] ferventes, pompamque istius saeculi parvi pendentes, intendentes illud evangelicum, domos, patres, matres, universamque huius mundi [huiusmodi D.] substantiam reliquerunt, et centuplum accipientes, vitam aeternam possidere meruerunt. Qui cum pro aeternis temporalia despexissent et spernentes terrena ad caelestia anhelassent, quidam diversis corporum passionibus, quidam autem animorum macerati, et in testimonio fidei probati, in Christo Iesu sunt coronati. De quorum collegio et societate beatissimi confessoris Christi Prosdocimi vitam venerabilem praedicamus, ut eius laudibus festivo cultu insistamus, qui clarus in virtutibus, probus in moribus inter consimilium videlicet agmina ceu rosa fulsit in Graecia. Quaecumque enim Dei erant, desiderabat, et ut eius erat posse vel nosse, divinae pietatis nutu adimplebat et [om. D.] harum aliarumque innumerabilium virtutum [virtutum innumerabilium D.] constantia athletis conumeratus, nunc super astra cum angelis est locatus.

Explicit prologus [om. C, D. ] .

Incipit Vita sancti Prosdocimi episcopi edita a beato Maximo episcopo successore eius [(Incipit-eius) om. D; (edita-eius) confessoris C.] .

[2] [natus,] Igitur [om. C.] beatissimus athleta Dei Prosdocimus, nobilissimis quidem [siquidem C.] natalibus ortus, cum a parentibus suis litterarum studiis erudiendus traditus fuisset, probitate morum enitens, quaecumque [qui cum C.] mundialis sapientiae, quae apud Deum stultitia esse perhibetur, intendebat, christiano vocabulo functus in divinae sapientiae cultum protendere cupiebat. Qui cum non haberet monstrantem sibi declinare a via erroris et ingredi viam veritatis, ecce, ut pro paucis plurima reciperet, terrena [terrenum C.] pro aeterna hereditate despexit; et in annis puerilibus divini amoris iugo se totum inflexit, [cum Marco et Apollinari] collegas vero probatissimos Marcum et Apollinarem [Apollenarem A et sic deinceps, Appolinarem C.] sibi associavit, et eisdem comitantibus viam arripuit; et ingressus civitatem Antiochiam [Antiochiam civitatem C.] sancti Petri tunc temporis patriarchae conspectui se [om. C.] praesentavit et eius dominio se subiugavit, ut suis eruditionibus imbutus mundum et concupiscentiam despiceret tutus. O ammirabilis omnipotentis Dei clementia. O unius et trium innumerabilis laetitia. [S. Petrum, Antiochiae commorantem] O et nos, fratres carissimi, unum in tribus personis conlaudemus [collaudamus C.] Deum [om. C.] , qui hos ad salutem nostram conglomemeravit patronos. Hos praefatos Christi servos, Marcum, Prosdocimum et Apollinarem cum beatus Petrus vidisset, laeto animo eos suscepit, et diurnis nocturnisque horis in divino servitio ardentissimo amore sibi adhaerere fecit, ut per unius instructionem et trium amplificationem per universam ecclesiam reverentia divinae unitatis et fides excitaretur sanctae Trinitatis. Omnes habentes aures audite et intento corde percipite ut beatus agricola Petrus evangelicae doctrinae in cordibus fidelium semina seminavit, et pacis et caritatis praedicamenta monstrando in eis fructificavit. Docuit enim homines mundum despicere et concupiscentiam carnis parvipendere, Deum amare et omni desiderio ad caelestia anhelare, et sic illustrando populum convertebat ad Dominum [Deum C.] .

[3] [adit,] His ita digestis, sancti eius discipuli Marcus, Prosdocimus et Apollinaris Christum pro humano genere natum, passum, mortuum, sepultum et die tertia [tertia die C.] resurrexisse cunctosque in se credentes de morte liberasse praedicabant; et non patientes inter sancta magistri eorum semina diabolici inimici supra seminantis oriri zizania, ea videlicet radicitus eradicabant et corda audientium in documentis fidei et virtutum non minus corroborabant. Horum talium eruditionibus et nos, dilectissimi, instructi gratias agamus Deo [domino C.] nostro, qui talium erudivit nos [nos erudivit C.] documento. Operis autem incoepti summam [om. C.] dum beatus Petrus [agnitionem C.] trium discipulorum Marci, Prosdocimi et Apollinaris adminiculo complesset et normam catholicae fidei longe lateque prorogasset, ovibus sibi commissis sanctae doctrinae pabula fideliter administravit et eis aeternam dulcedinem praebens fidei spei caritatisque agnitione [agnitionem C.] ad plenum usque satiavit.

[4] [eumque Romam usque comitatur:] In tempore igitur Claudii caesaris [(Cl. c.) impiissimi et crudelissimi Neronis C.] exiens beatissimus Petrus de civitate Antiochia [Antiochia civitate C.] cum discipulis suis Marco, Prosdocimo et Apollinari ad expugnandum Symonem magum [(ad-magum) et insequente Symone mago C.] Romam usque pervenit. Cumque introisset beatus Petrus cum discipulis supradictis, a turba fidelium honorifice susceptus est. Quo ordine suscepto, oves sibi commissas ut pius pastor regere coepit; et quod debile et morbidum erat foras [om. C.] eiecit. Audiens autem et alia sua ovilia deserta et oves eius pastorem non habentes [non habentes pastorem C.] a latrunculis dispersas et a rabidis [rapidis C.] lupis esse discerptas, onus sibi commissum quodammodo lenire placuit et ecclesiae sibi commissae quosdam post se rectores praevidere voluit. Ad haec vero divina gratia admonitus ne tantarum lucernarum radii unius tantum domus spatio detenti remanerent, sed sparsim per latum orbem diffusi ignorantias hominum depellerent, et caligines erroris eorum veri luminis cognitione illustrarent, ecce ordinans episcopos Marcum ad Aquilegiam civitatem direxit evangelizare et praedicare dominum Iesum Christum; Apollinari vero Ravennam commisit.

[5] [ab eodem episcopus Patavinus creatur.] Et his in viam directis, dixit idem sanctus Petrus ad beatum Prosdocimum: “Non oportet talentum tibi traditum in terra abscondi; sed in lucrum huiuscemodi thesaurum non habentibus tradi; ut, cum Deus [dominus C.] tuus redierit, non inter pigros et malos servos te computet, sed inter fideles ad [om. C.] gaudium sempiternum introire te [om. C.] faciat. Iam enim [om. C.] messem maturam te metere mitto et multum populum urbis Patavii vario languore depressum tibi sanandum committo: multa enim gens tui adventum exspectat.” Respondens autem beatus Prosdocimus sancto Petro dixit: “Pater sancte et magister inclite, nam et ego homo iuvenis [ego iuvenis homo C.] sum, et non sum dignus ad hoc opus et quae praecipis inchoare pertimesco.” Erat enim beatus Prosdocimus annorum viginti. Dixit ei beatus Petrus: “Noli timere, fili mi, quoniam dominus Deus tuus spiritum sapientiae suae daturus est tibi.” Et ordinans eum episcopum pastorali virga munivit et dixit: “Accipe baculum et habeas potestatem infirmos sanandi, paraliticos curandi, daemones fugandi, caecos illuminandi, etiam mortuos suscitandi.” Dansque ei osculum dixit: “Vade in pace, et gratia Dei semper tecum sit.” Beatus autem Prosdocimus magno gaudio repletus abiit et Patavium felix eius adventu iustus et sanctus intravit.

[6] [Patavii aegrotos curat] Erant autem ante portam civitatis multi infirmi et varia aegritudine [infirmitate C.] depressi; et sanctus Prosdocimus signo crucis muniens se ad expugnandas discordias [et add. C.] inimicorum et [om. C.] insidias pacem [post add. C.] immisit dicens: “Pax huic domui.” [Matth. 10, 12.] Nec mora, dictum eius pax assecuta est. Quos cum visitasset infirmos, beatus Prosdocimus in primis genu flexo [genuflexu C.] orabat ad Dominum, dicens: “Domine Deus pater caeli et terrae, qui es vera salus et verus medicus, in cuius adventu varia mundi istius infirmitas sanata et pristinae sanitati restituta est; ne despicias famuli tui flebiles preces, sed exaudi et immitte ad imaginem tuam conditis Spiritum sanctum de caelis, quo illuminati idola vana respuant, et te solum vivum et verum Deum agnoscant, et tibi fideliter oboediant.” Qua completa oratione erigens se singulis manus imposuit, et in virtute domini nostri Iesu Christi sanati sunt. Qui cum variis languoribus erepti fuissent, omnes una voce clamabant dicentes: “Magnus est Deus christianorum.”

[7] [populumque baptizat.] Dixit autem eis [sanctus Prosdocimus add. C.] : “Si idola vana et surda quae nec sibi nec aliis prodesse possunt, respuatis, et in dominum Iesum Christum toto corde et tota anima credatis, maiori videlicet sanitati restituemini, et omnes insidias diaboli evitabitis. Ipse enim Christus Iesus [Iesus Christus C.] propter primi hominis Adae debitum solvendum de virgine natus est ut nos secundo regeneraret; passus 〈et [om. A, C.] 〉 vulneratus est, ut nos passione animarum et vulneribus peccatorum sanaret; mortuus et sepultus tertia die ressurrexit, ut nos a perpetua morte sepultos resuscitaret. In quem si credatis, in saecula saeculorum cum ipso [(cum ipso) om. C.] regnare valeatis [valebitis C.] .” Omnis autem multitudo clamabant dicentes: “Credimus in dominum Iesum, quem tu praedicas. Quia, cum variis languoribus multo tempore essemus gravati et quis Deus christianorum esset prorsus ignari, diis inanibus hostias portantes, eos misereri nobis invocavimus et nihil profecimus. Ecce una hora sub invocatione nominis Iesu Christi variis languoribus sanati sumus et in eum fideliter credimus.” Beatus Prosdocimus levans manus suas ad caelum, Deum benedixit dicens [om. C.] : “Gratias tibi ago, domine Iesu Christe, qui non derelinquis sperantes in te, sed quicquid servi tui seminis doctrinae tuae seminaverint in cordibus fidelium fructificare [fructificari C.] iubes immitendo Spiritum sanctum, qui gloriosus vivis et regnas in saecula saeculorum.” Qui cum respondissent Amen, praedicans eis paenitentiam in [et C.] remissionem peccatorum, baptizavit eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Et veniens Spiritus sanctus de caelo eos illuminavit, et illuminatos in fide Christi confirmavit. Eadem vero hora baptizati sunt numero centum sexaginta promiscui sexus et eo amplius. Unde et nos, fratres carissimi, glorificemus Deum, qui tantam multitudinem coadunavit numero fidelium.

[8] [Vitalianus rex] Cumque in nomine domini nostri Iesu Christi beatus Prosdocimus has et alias virtutes praeclaras ostenderet et populo sibi commisso [(sibi commisso) om. C.] quid declinandum esset quidve faciendum suggereret, ut turris in cacumine montium aedificata non potuit templum Spiritus sancti abscondi; sed per bona opera et mirabilium virtutum exercitia quae in Spiritu sancto infirmos sanando faciebat viri Dei fama personuit et ad notitiam Vitaliani regis pervenit. Et ipse quidem rex vario languore oppressus erat. Qui cum diu beatum Prosdocimum inquireret et quibus in locis habitaret [habitare eum C.] diligenti animo investigaret [vestigaret C.] , ecce quidam vir qui ab eo sanatus christianus factus est, dixit Vitaliano regi: “Homo iste, quem tu requiris, servus Dei est electus et artibus medicinae perfecte instructus et [om. C.] quibuscumque invocando nomen Christi sui manus imponit, eos videlicet pristinae sanitati reddit. Quem si ad te venire iusseris, abrenuntians diabolo et pompis eius et respuendo idola vana in Deum christianorum credideris, procul dubio ab omni dolore curabit te, et in anima et corpore sanaberis.” Rex autem dixit ei: “Et tu credis Deum christianorum maiorem esse diis nostris Iove, Marte et [om. C.] Apolline, qui nos et nostra dirigunt et ab omni adversitate defendunt? ” Respondens autem ipse dixit: “Utique in Deum qui fecit omnia quaecumque sunt [(fecit-sunt) omnia quaecumque voluit fecit C.] in caelo et in terra credo, et idola vana respuo; quia, ut dicit psalmista, simulacra gentium argentum et aurum, opera manuum hominum. [Psalm 113, 4, 5.] Oculos habent et [cum habeant C.] non vident, aures et non audiunt; manus et non palpant, pedes et non ambulant; neque enim est spiritus in ore ipsorum. Et alibi: Similes illis fiant qui faciunt ea, et credentes in eis pariter cum illis aeterna vita privantur et perpetuis suppliciis deputantur”. [Psalm. 113, 8.]

[9] [sanctum ad se adduci iubet;] Quod cum talia audisset, Vitalianus rex dicit ei: “Adiuro te per Deum quem tu credis, ut hominem istum ad me inducas, et si me meosque ab instantis infirmitatis periculo sub invocatione nominis Christi sui [eius C.] liberabit, ego et uxor mea cum tota familia in Christum [in Christum om. C.] credemus, nam [et C.] viam veritatis agnoscere desideramus.” Accurrens autem homo ille festinanter ad beatum Prosdocimum dixit [dicit C.] ei: “Quid moraris? noli tardare; ipse enim Vitalianus rex tuae visitationis adventum exspectat, et curationis tuae medela subveniri exoptat.” Audiens haec Christi confessor, magno gaudio repletus est, et suspiciens in caelum dixit: “Domine mi rex aeternae gloriae, mitte Spiritum sanctum tuum in os meum, qui loquens in me verbum tuae salutis praedicet et corda audientium hoc intellegere et intellegendo implere concedat.” Et haec dicens, citissimo cursu festinavit, et domum Vitaliani regis intravit. Qui cum ingrederetur [quo ingresso C.] , signaculum sanctae crucis quattuor in partibus cubiculi regis impressit, et indicens pacem ad lectum [lectulum C.] eius accessit. Erigens autem [om. C.] se Vitalianus rex dixit sacerdoti Christi [Christi sacerdoti C.] Prosdocimo: “Cuius nationis es vel cuius culturae deum sectaris?” Cui [qui C.] respondens ait:” Christi enim servus sum ego, et colo dominum meum Iesum Christum, qui pro humano genere de caelo descendere et ex Maria virgine nasci dignatus est. Ipse enim pro nobis pati et crucem subire voluit iustus pro iniustis; mortuus et sepultus tertia die resurrexit et per [post C.] quadraginta dies apparens discipulis suis locutus est de regno Dei; et videntibus illis elevatus ferebatur in caelum, quo omnes credentes secuturi sunt eum, et cum ipso regnaturi per aevum. [Act. 1, 3.] In quem tu si perfecto [si tu perfecto C.] corde credideris, salutem profecto corporis et animae consequeris, et per fontem baptismatis ablutus et ingressus secundae regenerationis viam ipsum procul dubio comitaberis, et aeterni regni particeps eris.”

[10] [cum tota familia] Audiens vero Vitalianus rex verba huiuscemodi exhortationis levans utrasque manus ad caelum cum lacrimis aiebat: “Domine Deus quem fidelis tuus praedicat, aperi mihi fontem vitae et ad eum dignanter concede me servum tuum venire.” Et conversus ad beatum [sanctum C.] Prosdocimum dixit: “Serve Dei electe, festina, ne moreris, et baptiza me.” Et continuo cathetizavit eum et uxorem eius, benedicensque aquam expansis manibus ad Dominum orabat: “Domine Iesu Christe, incomprehensibilis, ad cuius nutum reguntur omnia et subsistunt universa, aperi his viam veritatis et agnitionis tuae, ut te Deum vivum et verum cognoscant et tibi fideliter serviant et digne et laudabiliter benedicant nomen tuum gloriosum in saecula saeculorum.” Illis autem respondentibus Amen, tunc praedicans eis paenitentiam in remissionem peccatorum, in primis dixit Vitaliano: “Credis in Deum patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae, maris et omnium quae in eis sunt?” At ille respondit: “Credo.” [Luc. 24, 47.] — “Credis et in Iesum Christum filium eius pro nobis natum passum mortuum et sepultum et [(mortuum-et) om. C.] tertia die resurgentem a mortuis, et te [om. C.] post mortem resuscitaturum, [baptizatur;] et vitam aeternam tibi daturum?” Et ille respondit: “Credo.” Et sic finito sanctae fidei documento, baptizavit eum et uxorem eius cum universa familia sua et sic ab omni languore curati sunt, perfectaeque sanitati restituti sunt.

[11] [Christum ab omnibus coli praecipit;] Et dixit Vitalianus rex: “Magnus est Deus quem tu praedicas.” Mittensque per universum populum urbis Patavii vicinarumque villarum undique ad egregium Christi sacerdotem regali praecepto confluere iussit, ut omnes qui [om. C.] sub eius dominio fuissent, nullum [qui C.] alium nisi verum Deum christianorum [christianorum Deum C.] colerent. Qua conventione facta populi [populi facta C.] , vir Dei in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti baptizavit eos, et in fide sanctae Trinitatis confirmavit. Erat enim innumerabilis multitudo virorum ac [et C.] mulierum qui baptizati sunt a viro Dei, et benedicens eos ibi refecit. Qui gaudentes et exsultantes in Domino et corde retinentes [mittententes sic C.] salutis verba, remeabant ad propria. Quod postquam factum est, divulgabatur fama per finitima regni eius loca quod Vitalianus christianus effectus esset, et idola vana respuisset ac in Christum Deum firmiter credidisset.

[12] [Sanctam Sophiam Patavii exstruit;] Eodem vero tempore cum cresceret multitudo christianorum et divinae legis cultus per universum Patavium mirifice coleretur, ecce Vitaliano regi et omnibus suis complacuit domum Domino aedificare [aedificari C.] , et in ea [eo C,] divinis laudibus diu [die A, C.] noctuque immorari; quod constructum beatus Prosdocimus astante plebe fidelium in honore domini nostri Iesu Christi et sanctae Sophiae consecravit, ut postposita huius mundi stultitia vera sapientia hoc in templo celebraretur et sapientibus sapientior Deus digne glorificaretur. Ad haec vero divinae legis cultores quosdam presbiteros, quosdam autem diacones [diaconos C.] et totius ordinis viros ordinavit et eisdem cum eo conversantibus diurnis nocturnisque horis Domino Deo nostro fideliter ministravit, et sacrificando hostiam laudis vota sua in conspectu populi reddidit.

[13] [S. Iustinam procreat.] In illis autem diebus Vitalianus rex non habebat filium nec filiam; sed placuit Domino Iesu Christo ut cognosceret uxorem suam. Quae concepit et peperit filiam; quam beatus Prosdocimus baptizans eam [om. C.] ipse de fonte suscepit et nomen ei Iustinam imposuit, et sanctarum litterarum disciplinis imbuit. Quo facto, dixit Vitalianus rex ad beatum Prosdocimum: “Accipe milites meos, et vade per universas regni mei civitates, et praedica dominum nostrum Iesum Christum, qui me per te servum suum visitavit et ab omni languore [langore C.] curavit. [Regni civitates]” Nec mora, Christi sacerdos viam ingressus est, et appropinquans [apropians C.] civitati nomine Adeste ab omni populo quamvis paganissimo oberrante honorifice tamen susceptus est. [A testum,] Quibus cum verba salutis praedicaret et viam veritatis monstraret, baptizans omnes Christo credere fecit, et providens [previdens C.] eis quosdam rectores animarum eorum, commendatos Christo et salutatos eos dimisit [omisit C.] . Exiens autem inde intravit [Vicentiam,]civitatem Vicentiam [Vincentiam C et ante corr. A.] et ibi praedicavit [praedicans C.] baptismum paenitentiae in remissionem [remissione C.] peccatorum, multum cathetizans populum convertebat ad Dominum. Et recedens inde castellum nomine Asylum [Asilum C.] adiit [adierat C.] . [Asylum,] In [om. C.] quo praedicando innumerabilem populum Christo credere fecit; construxit etiam [om. C.] ibi ecclesiam ad honorem sanctae Mariae virginis et dedicavit eam et in eo loco rectores ecclesiae ordinavit. Inde vero egressus civitatem nomine Feltrum [Feltris C.] intravit, [Feltrum,] et ibi maximam multitudinem promiscui sexus fonte baptismatis renovavit et ibi construens ecclesiam in honore [honorem C.] sancti Petri [apostoli add. C.] consecravit. [Altinam,] Post haec vero Altinam civitatem et multa alia oppida et castella peragrans fidelibus monitis imbuit et, relictis idolis, verum Deum colere fecit. Construxit autem [enim C.] in his praetaxatis [pretextis C.] locis singulas ecclesias et presbiteros et diacones ad regendum populum Domini ordinavit, et benedixit eos ac dimisit.

[14] [Tarvisium,] Cumque coepisset [cepit C.] ire per villas et loca beatus Prosdocimus praedicando et infirmos sanando et multos baptizando, usque ad Tarvisium [A corr., prius Tarvitiam; Tervitiam C.] civitatem pervenit, ibique mansit apud quendam militem Euphrosinum [Euforsinum C.] nomine; cui cum indicasset unde adveniret [veniret C.] , aut quid ageret, ait ad eum ille miles: “Hospes, filia mea excaecata est; adhibe medicinam ut videat, et sequar Deum tuum credens in eum.” Quam puellam beatus Prosdocimus alacriter ad se perduci iussit, et [om. C.] videntibus cunctis qui aderant nihil aliud sanctus Prosdocimus quam signum [signo C.] crucis super oculos faciens dixit: “Domine Deus omnipotens, tu intromitte cognitionem filii tui domini nostri Iesu Christi in hanc civitatem, ut non solum istius puellae oculos corporales illumines, sed etiam interiores oculos gentilium commorantium in loco isto aperias, et ut celeriter agnoscentes Iesum Christum filium tuum esse Deum, locum [locus C.] mihi praedicationis tribuant cum magno effectu.” Expletis his sermonibus, vidit caeca et provoluta pedibus beati Prosdocimi una, cum parentibus suis credentes in Christo baptizati sunt in fluvio Silo non longe ab urbe Tarvitia [Tervicia C.] diffluente.

[15] [ubi comitis uxorem sanat,] Erat autem uxor cuiusdam comitis, nomine Theodora, quae per annos plurimos gravissima tenebatur infirmitate, quam nullus medicorum poterat curare. Factum est autem ut praedictus miles christianus astaret ante comitem [et add. C.] de coniuge infirma sermocinantem. Et [om. C.] ait ad eum miles: “Est apud me quidam peregrinus provectae aetatis [provecta aetate C.] qui etiam filiam meam illuminavit. Si permiseris eum illam videre, mox convalescet.” Ait ei comes: “Et hic, unde advenit?” Qui respondit: “Ab urbe Patavio.” Comes dixit: “Ergo romani generis est?” Respondit: “Nescio, plus tamen graecus videtur [(plus-videtur) om. C.] .” Dicit ei comes: “Secreto [secrete C.] perduc eum in domum meam, ut cognoscam vera esse quae dicis.” Et factum est ita. Cumque ingressus fuisset in urbem Tarvisium [corr., prius Tervitium A; Tervitiam C.] , beatus Prosdocimus [(b. P.) om. C.] circumsignans se dixit: “Deus, qui operaris cum magistro meo Petro, operare et mecum, ut clarificetur nomen tuum, et fiat voluntas tua.” Et ingressus domum comitis cum honore susceptus est. Ait autem ad eum comes: “Bene advenisti, medice.” Cui beatus Prosdocimus respondit: “Requiescat in vobis pax Dei et domini nostri Iesu Christi.” Comes dixit: “Quis est de quo dicis?” Sanctus Prosdocimus respondit: “Filius Dei vivi.” Comes ait: “Ut video, Galilaeus es tu.” Sanctus Prosdocimus respondit: “Etiam.” Dicit ei comes: “ Nosti curationes?” Sanctus Prosdocimus respondit: “Nihil sine nomine Iesu.” Comes ait: “Quae virtus est in Iesu? ” Beatus Prosdocimus respondit: “Convoca huc [hic C.] milites tuos et, cunctis videntibus agnosces virtutem domini mei Iesu Christi.” Cumque omnes astarent, ait comes: “Ecce mulier mea lecto tenetur infirma annis plurimis, cui omnis medicina contraria exstitit. Si qua enim medicina est in te, operare.” Cui beatus Prosdocimus respondit: “Aperiat Deus oculos cordis vestri, ut videntes mirabilia eius credatis in Iesum Christum.” Tunc apprehendens manum mulieris ait: “Surge in nomine domini nostri Iesu Christi; esto sana et crede in illum.” Statim surgens mulier descendit sana de lectulo clamans et dicens: “Quia non est alius Deus praeter Iesum, [ad Christum convertit S. Prosdocimus.] quem tu praedicas.” Hoc autem videns comes et milites eius obstupuerunt dicentes: “Quia hic est vere Deus qui talia facit.” Interea ipse comes cum uxore et filiis et familia sua credentes in Iesum baptizati sunt in illo die centum duodecim. Sed et multi alii ex paganis qui interfuerunt perceperunt fidem Iesu Christi. Habitavit vero intra domum comitis in urbe Tervitia beatus Prosdocimus aliquanto tempore; et cotidie ad eum veniebant multi ex populo, et docebat eos secreto dicens: “Credite in Iesum Christum, quoniam ipse est Deus caeli et terrae.” Et credentes baptizabantur. Multi vero nobiles dabant filios suos beato Prosdocimo, ut ab eodem sacris litteris erudirentur. Construxit autem [enim C.] ecclesiam in honore sancti Petri apostoli et consecravit eam, et tres presbiteros ibi ordinavit et diacones [diaconos C.] duos et [om. C.] clericos quinque ad regendum populum Domini benedixitque [benedixit C.] eos et reversus est ad sedem suam.

[16] [Mortuo Vitaliano,] Cumque introisset in civitatem Patavium [Patavii C.] , ab omni clero et populo cum magno gaudio susceptus est [fuit C.] ; rex autem laetatus est de adventu eius. Factum est autem post aliquantum tempus ut Vitalianus rex de hoc mundo migraret ad Dominum, et sepeliretur in sepultura patrum suorum; et post triginta dies uxor eius Prepedigna [Prepidigna C.] mortua est et sepulta iuxta virum suum. Post quorum obitum beatissima Iustina orationi et ieiunio vigilanti animo instabat orans et deprecans Dominum, ut eam sibi ancillam et sponsam servaret et edaci stupro et coniugali crimine [(et c. c.) om. C.] eam pollui non pateretur. Audiens autem impiissimus et crudelissimus Maximianus mortem Vitaliani regis, [S. Iustina] ardens in concupiscentiam virginis [beatissime C.] Iustinae, [ecce add. C.] concito cursu Patavium ingressus est et, missis militibus suis, sanctam virginem sibi fecit praesentari, ut relicta christiani nominis cultura, idolis compelleret immolare, et eius thalamis frui. Quae cum aeterni sponsi delicias adamasset et cuncta quae de terreno sponso sibi [om. C.] promittebantur, aurum, argentum, servos et ancillas, pro nihilo duceret, diversis paenis cruciata est, et gladio lateri eius infixo sauciata est, [Col. 059A] et sic feliciter reddens spiritum migravit ad Christum. [martyrio coronatur] Maximianus vero cito reversus est Romam. Beatus autem Prosdocimus accipiens corpus beatissimae Iustinae [om. C.] virginis cum aromatibus condivit et plurimis secum commeantibus in condigno Deo [Deo condigno in C.] cymiterio sepelivit; ubi per eius interventionem et merita multa a Deo populis [om. C.] praestantur beneficia. [et a Prosdocimo scriptis laudatur.] Passionem vero eius idem ipse vir sanctus Prosdocimus scripsit, et nostrae memoriae tenendam commisit. Proximo vero tempore impiissimo [Maximiano add. C.] imperatore mortuo et sepulto in inferno cum diabolo, erat in hac civitate Patavii quidam patricius nomine Opilius, vir christianissimus, qui divina revelatione admonitus ecclesiam construxit in honore sanctae Iustinae, et prope eam [et p. eam om. C.] de lapidibus pretiosis et opere muselaeo fecit oratorium in honore sanctae Mariae. Quam ecclesiam simul cum oratorio sanctus Prosdocimus consecravit, et ibi plurimas sanctimoniales feminas Deo servientes ordinavit. Quid plura, ne inceptum sermonem [incepti sermonis C.] prolixior eloquii tarditas interrumpat, et ne audientium intentio vilescat, ecce de multis ad pauca redeamus.

[17] [Qui cum sedisset annos nonaginta tres,] Cumque sanctus Prosdocimus gemma pontificum per [om. C.] plures annos in [om. C.] pontificali sede presideret, et dominus noster Iesus Christus per merita et intercessionem eius infirmos sanando, paralyticos curando, daemones effugando, surdis auditum et mutis eloquia reddendo magna et [(magna et) aliaque C.] et innumerabilia prodigia [faciendo add. C.] populo ostenderet, maturus aevo et cursu finito septimo idus novembris ad Christum migravit. Qui ab universo populo civitatis susceptus est et in oratorio Sanctae Mariae honorifice sepultus est. Vixit autem beatus Prosdocimus in episcopatu suo annis nonaginta tribus mense uno et diebus quindecim. In cuius transitu exsultet caelum continens eius spiritum; exsultet tellus, quae tantae dignitatis erat ut [om. C.] susciperet [susciperet C.] eius sacratissimum corpus; [in pace quievit.] laetetur autem et tota mater Patavii ecclesia cum electis filiis suis, quae fovet pretiosa beatissimi confessoris ossa, cuius merito et obtentu assiduo istic nititur atque consistit. Et nos, fratres carissimi, plus solito laetabundi tantae solemnitatis diem celebrantes, gaudeamus et exsultemus in Domino, qui tanto talique nos glorificavit patrono. Ipse enim pro nobis ad Dominum nostrum exorare dignetur, ut qui devotis laudibus ex animo [animis C.] sua hodie celebramus festa, aeterna cum illo in caelis concelebrare [celebrare C.] mereamur sollemnia. [Pseudo-Maximi testimonium.] Post obitum vero [post vero obitum C.] eius ego Maximus successor ipsius [eius C.] , ab omni clero et populo electus et a romano episcopo consecratus ista omnia quae vidi et audivi de eo scripsi. Multa praeter haec scio, sed parva quidem narro. Vos autem, fratres, qui haec gesta auditis, fideliter tenete, et merita beati Prosdocimi sollicite deprecamini, ut per eius merita vota nostra perficiantur [perficiat C.] , ut descendat super nos pia benedictio Domini, detque nobis Deus ita vitam agere in hoc saeculo ut post transitum nostrum mereamur cum illo vitam aeternam [om. C.] percipere. Amen [hic des. C.] .

[18] [Temporum computatio.] Tempore Telesphori papae et Antonii Pii imperatoris quarto anno vel circa illud tempus obiit beatus Prosdocimus completis nonaginta tribus annis et uno mense et diebus quindecim in episcopatu. Cuius ordinatio in episcopum est septimo die exeunte septembri. Computatio ista de tempore beati Prosdocimi incipit a quarto anno Claudii, in quo beatus Petrus Romam intravit et in eodem anno Prosdocimum Paduam destinavit. Hoc autem dicimus sive credimus ex devotionis intuitu non ex temeritate praesumptionis.

DE S. ROMANO CONFESSORE CENOMANNIS CULTO

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Romanus confessor cultus Cenomannis (S.)

AUCTORE A. P.

[1] [S. Romanus inde a saec. XII] Qui extra Cenomannensem ecclesiam vix in uno alterove recenti martyrologio nominatus est S. Romanus [[Chastelain], Martyrologe universel (Paris, 1719), p. 566; Martyrologium Parisiense (Parisiis, 1727), p. 344.] , is in illa ecclesia publici cultus honores iam pridem est consecutus. Nuntiatur enim tum in kalendario missalis Cenomannensis saec. XII in.: VII idus novembris. Natale sancti Romani confessoris, nepotis sancti Iuliani Cenomannis [La Province du Maine, t. IX (1901), p. 61.] , tum in martyrologio Cenomannensi saec. XIII exarato [Codex bibliothecae publicae Cenomannensis 244.] : VII idus novembris… Ipso die sancti Romani confessoris, nepotis sancti patris nostri Iuliani [Cf. G. Busson et A. Ledru, Actus pontificum Cenomannis in urbe degentium (Au Mans, 1901), p. 38, annot. 2.] , atque eodem die in recentioribus breviariis et missalibus festum ipsius fere inscriptum est [V. gr. in breviario et in missali saec. XV (cod. Parisinis Bibl. Nat. lat. 1302 et 867; cf. Catal. Lat. Paris., t. III, pp. 588, 716). De ceteris satis erit testimonium hoc attulisse: “S. Romani … canoniale legitur officium sub ritu semiduplici in vulgatis omnibus Cenomanensis ecclesiae breviariis et missalibus iam multoties citatis, de annis 1489, 1494, 1507, 1517, 1645, 1663, 1693 etc. et etiam in ordine Cenomanensi manuscripto, de anno 1481” (Officia propria insignis ecclesiae Cenomanensis SS. DD. Pii PP. IX iudicio correctioni et sanctioni a RR. PP. Ioanne Baptista Bouvier ep. Cenomanensi proposita. Cenomani, 1854, annot. ad kalendarium, die 7 novembris).] .

[2] [et probabiliter iam saec. X] Antiquiora his testimonia de S. Romano etiam habemus, et primo quidem in narratione quae legitur in Gestis Aldrici episcopi (BHL. 260), cap. 44 [Ed. Waitz, in MG., Scr. t. XV, p. 323.] : Praescriptus quippe Aldricus … invenit quaedam corpora sanctorum sex, quae in desertis aecclesiis valde divinis officiis et luminaribus atque reliquis divinis cultibus negligebantur, [a Cenomannensibus cultus,] quae una cum consilio consacerdotum suorum in gremio suae sedis aecclesiae et in confessione senioris eiusdem aecclesiae altaris decenter et rationabiliter collocavit, id est corpus sancti Iuliani … et sancti Turibii … sanctique Pavatii … seu (id est et) sancti Romani, sacerdotis praecipui et, ut fertur, nepotis sancti Iuliani et Romanae aecclesiae ministri, quem etiam sanctae Iuliae fratrem nonnulli esse testantur… In memorata eiusdem aecclesia 〈e〉 senioris altaris confessione praedicta corpora sanctorum, ut praefixum est, sollempniter decenterque et ordinabiliter collocavit, ea videlicet ratione ut inibi officia et luminaria et cetera ad divinum cultum et ad honorem sanctorum pertinentia pleniter haberent… Quem locum legit et partim exscripsit qui translationem illam S. Iuliani litteris mandavit (BHL. 4547), quam inter Actus pontificum Cenomannensium reperire est; ubi de S. Romano haec dicta sunt [Actus, ed. Busson et Ledru, p. 328 – 29.] : Iuxta quem (Pavatium) inventum est corpus quarti, Romani videlicet sacerdotis eximii et, ut fertur, nepotis sancti Iuliani et sanctae Romanae ecclesiae ministri; quem etiam sanctae Iuliae fratrem nonnulli esse testantur. Qui loci si ab ipsis auctoribus tum Gestorum tum Actuum scripti essent, certiores iam fieremus inde saltem a medio saeculo IX, quo tempore et Gesta et Actus primum composita sunt, non solum S. Romanum Cenomannis coli coeptum esse, sed etiam illum tunc velut nepotem S. Iuliani primi episcopi esse habitum. Verum Gestorum caput 44 operi postea, et quidem forsan non ante saec. X, adiunctum esse videtur [Cf. Waitz, t. c., pp. 322, 323; A. Ledru, in La Province du Maine, t. IV (1896), p. 99 – 100; t. XIV (1906), p. 89 – 90.] ; narratio autem de translatione S. Iuliani in Actibus inserta, ipso auctore luculenter monente [Actus, ed. c., p. 330; cf. A. Ledru, l. c., t. IV, p. 105.] , longe post mortem Aldrici episcopi († 856) conscripta est.

[3] [saeculo autem IX iisdem, ut videtur, ignotus,] Cum igitur neque inter sanctos Cenomannenses, quorum reliquias in altaribus maioris ecclesiae anno 835 Aldricus collocavit [Gesta Aldrici, c. 3 (ed. Waitz, t. c., p. 312, l. 1 sqq., l. 35 sqq.). ] , neque alibi sive in Gestis Aldrici, sive in Actibus pontificum, quin etiam neque in ipsis Vitis S. Iuliani (BHL. 4543 – 4546) nominatus sit Romanus, vix non certum videtur ipso saeculo IX nepotem illum S. Iuliani Cenomannensibus prorsus ignotum fuisse [G. Busson, in La Province du Maine, t. XII (1904), p. 236; A. Ledru, ibid., t. XIV, p. 85.] . Etsi autem veri videtur simile anno 835 vel paulo prius reapse inventa et translata esse corpora S. Iuliani et aliorum sanctorum Cenomannensium, quid tamen tunc in S. Romano actum sit, quo signo reliquiae ipsius sint agnitae, qua de causa factum sit ut nepos S. Iuliani diceretur atque frater S. Iuliae, — quae ceterum prorsus incognita est neque alibi usquam recurrit, — haec et cetera huiusmodi prorsus ignoramus.

[4] [forsan idem est] Nuper aliqui rem totam coniectura quadam probabili explanare visi sunt [Busson, ibid., t. XII, p. 237; Ledru, ibid., t. XIII, p. 74 – 75; t. XIV, p. 85. Coniecturam illam adumbravit non Castellanus in Martyrologio (ita perperam Busson, l. c.), sed quidam collega noster in Catal. Lat. Paris., t. III, p. 716.] , e castro Blavio, prope quod villa sita erat Blacciagus [Plassac, dép. Gironde, arr. et cant. Blaye.] , quam ecclesiae Cenomannicae Bertichramnus episcopus (cca. 586 – 626) testamento suo donaverat [Cf. Actus, ed. c., p. 121 – 22; Ledru, in La Province du Maine, t. XIV, p. 371; t. XV, p. 100.] , [S. Romanus confessor Blaviensis,] allata esse aliquando [Ipso saeculo VI a S. Bertichramno allata esse opinatus est Ledru, ibid., t. XIII, p. 74.] cum nomen et cultum, tum forsan reliquias S. Romani presbyteri haud ignobilis, cuius sepulcrum Blaviensi castello erat contiguum [Ita Gregorius Turonensis, In gloria conf., c. 45. Vid. Vita S. Romani in Anal. Boll., t. XXVI, p. 52 sqq.; cf. t. XXVII, p. 211.] . Porro cum tempore oblitos esse Cenomannenses quisnam reapse esset ille S. Romanus ab ipsis cultus; quo factum esse ut postea, forsan cum inventae essent reliquiae S. Romani, coniectando diceretur nepos primi Cenomannensis episcopi: ut fertur, nepotis sancti Iuliani. Neque tamen omittendum est alio die, id est 24 novembris, coli solitum esse sanctum Blaviensem, alio die, 7 novembris, S. Romani festum a Cenomannensibus esse celebratum. Si ergo iidem esse dicendi sunt Romanus Blaviensis et Romanus Cenomannensis, quaerat quispiam cur dies utriusque cultui assignati sint diversi. [cuius reliquiae Cenomannos delatae sint.] Cuius rei ratio, quae ceterum multiplex esse potest, ea non videtur, quod die 7 novembris sancti translatio esset facta; etenim aliqua saltem illius translatio alio die recolebatur, ut docet martyrologium Cenomannense saec. XIII [De quo supra, p. 359, annot. 3.] : IX kalendas aprilis. Translatio corporis sancti Romani sacerdotis eximii [Actus, ed. Busson et Ledru, p. 331, annot. 2.] .

[5] [Cui Cenomannenses Vitam] Quicquid id est, cum Cenomannenses de sancto illo, quem suum existimabant, paucissima docti essent, sacerdotem eum fuisse, probabiliter (ut fertur) nepotem notissimi S. Iuliani, forsan (nonnulli testantur) fratrem S. Iuliae alias prorsus ignotae, in quadam ex aedibus sacris Cenomannensibus olim sepultum, ubi de Vita conscribenda cogitatum est, quae in officio ecclesiastico pro more legeretur, in angustiis versatum esse hagiographum veri est simile. [ex aliorum sanctorum Vitis confinxerunt] Qui penuriae suae ita consuluit, ut ex aliis sanctorum Vitis non verba tantum, sed res etiam mutuaretur, quibus historiam S. Romani componeret. Non solum enim, quod iam monuerunt vv. dd. G. Busson [La Province du Maine, t. XII, p. 236.] et W. Levison [Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. XXX, p. 202.] , ex Vita et ex Virtutibus S. Fursei (BHL. 3209, 3213) plurima exscripsit [Vitae habuit codicem quendam classis C Kruschianae; cf. MG., Scr. rer. merov. t. IV, p. 430 – 31; Levison, l. c.] , sed multa etiam e Vita S. Paterni a Fortunato conscripta (BHL. 6477) in S. Romanum transtulit; a qua vel ipsam praefationem excerpsit, quam operi suo praefigeret. Quae furta si dempseris, remanent in Vita Romani paucae dumtaxat sententiae, eaeque nullius momenti; ceterum et illas ex tertio quodam fonte simili modo haustas esse crediderim, etsi, multo conatu adhibito plurimisque Vitis relectis, ea quae iam alibi legisse mihi videbar, reperire non contigit. Locos supra allatos ex Gestis Aldrici et ex Actibus pontificum prae oculis habuisse inopem illum scriptorem non puto, cum Romanum non S. Iuliani nepotem, sed ex eius progenie dumtaxat procreatum dixerit atque de S. Iulia prorsus non meminerit; de genere ergo S. Romani non tam scriptis libris quam vulgata fama certior factus esse dicendus est. [et sub ementito] Furto suo ut auctoritatem fidemque conciliaret, non dubitavit istud sub ementito magni illius Gregorii Turonensis nomine proferre, quem ineptus falsarius archiepiscopum incaute dixit. [Gregorii Turonensis nomine ediderunt;] Neque hoc solum fraudes suas patefecit, verum etiam toto sermone, qui tum a rusticiore lingua optimi Turonensis episcopi, tum generatim a saeculi VI usu multis in locis — iis utique exceptis quos e Fortunato transcripsit — longe differt, atque aliis sententiis plurimis, quas ex libellis multo recentioribus hausit. Vita enim Fursei († 641/652) saec. VII, Virtutes autem eiusdem saec. IX conscriptae sunt [Cf. Krusch, in Mg., Scr. rer. merov. t. IV, pp. 425, 427.] . Utrum ipso saeculo IX, postquam inventae et translatae dicuntur S. Romani reliquiae, an potius saeculo X, quo S. Romanus, ut videtur, Cenomannensis haberi coeptus est, an etiam post, et quidem multo post, opusculum suum litteris mandaverit falsarius, non est unde definiamus. Codices enim recentis aetatis sunt, res narratae ipsum S. Romani tempus — incertum alioquin illud [Qui Romanum S. Iuliani nepotem faciunt, ut Iulianum alii saec. I, alii et quidem verius saec. III vixisse existimant, ita in nepotis tempore designando dissentiunt.] non superant; sermo autem, utpote ex aliorum scriptorum verbis vix non totus compositus, certo saeculo attribui nequit. Unum extra controversiam positum est, Vitam illam inter documenta historica nequaquam posse computari.

[6] [quam, codicibus inter se] Illam nobis servaverunt codices

1a) Bruxellensis Bibliothecae Regiae 11987, olim monasterii Rubeae Vallis prope Bruxellas. Est hic tomus quartus legendarii ab Antonio Ghentio († 1543) canonico Rubeaevallensi [Cf. quae de eo scripsimus Anal. Boll., t. VI, p. 31 – 34.] exarati. Inest Vita foliis signatis pridem CLXV-CLXVIv, nunc vero 127 – 128v.

1a *) Bruxellensis Bibl. Reg. 8935, qui complectitur maiorum nostrorum “collectanea” pro die 7 novembris. Inest (fol. 118 – 120) Vita exscripta “ex ms. Rubrae Vallis”. Est hoc apographum, neque illud ubique accuratum, codicis 1a.

1b) Parisinus Bibliothecae Nationalis, Coll. Duchesne 83. Inest (fol. 186 – 188v) Vita saec. XVII in. ex nescio quo codice exscripta.

2) Parisinus Bibl. Nat., lat. 1302. Est hoc breviarium Cenomannense saec. XV exaratum [Cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 601.] , in quo (fol. 450v – 451v) exscripta sunt, tamquam lectiones in festo S. Romani recitandae, Vitae prologus et capita 1 – 3.

Ex codice iam deperdito, cuius aliquo in loco (cap. 9 sub fin.) apices cum tempore evanuerant vel saltem lectu erant difficiles, exscripta esse exempla nostra 1a, 1b, manifestum est. Hoc enim loco praetermisit librarius in 1a verba quadraginta, relictis in pagella versibus duobus vacuis; in 1b autem ex verbis illis alia omissa sunt, alia non integre exarata, indicatis utrobique lacunis. Quas feliciter explere potuimus ex Virtutibus Fursei, quas in toto hoc capite ad verbum expilavit Vitae auctor.

[7] [et ad scriptoris fontes collatis,] Ex his Virtutibus aliisque antiquis libellis, quos idem, ut diximus, exscripsit, ratio suppeditatur ut genuina scriptoris verba restituamus ubi, quod non raro accidit, exempla 1a, 1b vel inter se vel ab exemplo 2 discrepant. Nulli enim ex tribus, neque etiam consentientibus codicibus 1a, 1b, fidem ubique tribuendam esse clare, vel paucis locis collatis, perspici potest.

Non codici 2 soli:

Prol. iniungere nobis non distulisti] Fortunatus, 1a; i. nobis non distulistis 1b; i. vobis non distuli 2.

C.1 sacris quibusdam miraculorum praesagiis] Vita Fursei, 1a, 1b; s. quidem m. p. 2. crescente vero aetate] Vita Fursei, 1a, 1b; c. ergo ae. 2.

C.2 sacri verbi semina] Vita Fursei, 1a, 1b; sicut v. s. 2.

Non codicibus 1a et 1b solis:

Prol. Magnae caritatis … testimonium] Fortunatus, 2; testimonium om. 1a, 1b.

C.1 miraculorum praesagiis apparentibus] Vita Fursei; m. p. a parentibus Vitae Fursei codices aliquot, 2; m. p. presentibus 1a, 1b.

C.3 ut ab omnibus … exspectaret] Fortunatus, 2; ut ab hominibus … spectaret 1a, 1b.

Non codicibus 1b et 2 solis:

C.2 aliquot vacabat annis] Vita Fursei, 1a; aliquibus v. a. 1b, 2.

C.3 nox succederet] Fortunatus, 1a; mox s. 1b. 2.

Non codici 1a soli:

C.1 gratia providentiae] Vita Fursei; gratiae divinae providentia 1a; gratiae providentia 1b, 2.

C.4 se virtutibus honorabat] Fortunatus, 1b; se v. ornabat 1a.

C.7 nullus … alio loquebatur] Virtutes Fursei, 1b; n. … alii l. 1a.

Non codici 1b soli:

C. 1 corpore castus, mente devotus, affabilis conloquio (eloquio 1a), amabilis aspectu] Vita Fursei, 1a, 2; (om. castus mente et amabilis) 1b.

C.2 Hac ex causa] Vita Fursei, 1a, 2; Hac de causa 1b.

C.13 potentissimo operi] Virtutes Fursei, 1a; potentissime o. 1b.

[denuo proferimus,] Atque haec, quae pluribus persequi facile possum, satis fore crediderim. Quin etiam in Vita adeo parvi momenti tam diu immorari noluissem, nisi e re visum esset exemplo luculento ostendere nequaquam ilico vitio dandum esse philologis, ubi libellum ad pauca quaedam exemplaria typis parant, si non hunc vel illum seu illos codices ubique sequuntur, sed selectas e singulis exemplaribus lectiones pro re et pro tempore recipiunt.

[8] [postquam saepe eiusdem epitome,] Vitam in codice nescio quo legit et in brevem epitomen contraxit qui lectiones liturgicas de S. Romano conscripsit in breviario Cenomannensi an. 1693, 1748 et 1823 editas [Recusae sunt anno 1854 inter Officia propria ecclesiae Cenomannensis, p. 130 – 31. Cf. supra, p. 359, annot. 5.] .

[9] [semel ipsa integra prodiit.] Ipsam Vitam in Analectis Bollandianis, t. XXIII, p. 309 – 314, edidit v. cl. Renatus Poupardin, codicibus usus 1b, 2. Qui in initio vix non ubique codicem 2 secutus est, neglectis melioribus codicis 1b lectionibus; in tota autem Vita, cum fontes ipsius non agnovisset, parum profecit.

VITA S. ROMANI CONFESSORIS

Romanus confessor cultus Cenomannis (S.)

Ex codicibus Bruxellensi 11987 (= [VII° YDUS EIUSDEM (id est novembris). Prologus sancti Gregorii Thuronensis episcopi in Vitam sancti Romani presbyteri et confessoris;] ) atque Parisinis Coll. Duchesne 83 (= [Incipit Vita s. R. p.;] ) et lat. 1302 (= [De sancto Romano confessore.] ). Cf. Comm. praev., num. 6.

Vita Paterni (ed. Krusch), prol.

[Prologus.] Dilectissimo et meritis venerando totoque sinu pectoris amplectendo in Christo patri [fratri 1b, 2.] et [corr. in E 1b; om. 2.] abbati [et add. 2.] ecclesiae Sanctorum Apostolorum [Eadem quae dicta est Sancti Victuri, sitaque erat ultra fluvium Sartae. Quae distinguenda est a vicina ecclesia Sancti Iuliani, in qua S.Iulianus sepultus erat et quae postea dicta est Sancti Iuliani a Prato. Utraque saltem saeculo IX coniuncta erat cum monasterio virorum. Cf. A. Ledru, in La Province du Maine, t. IV (1896), p. 65 – 73; t. XIV (1906), p. 57.] Gregorius sanctae Turonicae ecclesiae [om. 1a; (T. e.) e. T. 2.] etsi [acsi 1b; om. 2.] indignus archiepiscopus [episcopus 1b post corr.] . Magnae caritatis atque dulcedinis testimonium [om. 1a, 1b.] profero, qui voto sollicit o beati Romani sacerdotis eximii [(s. e.) e. s. 2.] opinionem tam celebrem iniungere nobis [vobis 2.] non distulisti [distulistis 1b; distuli 2.] , ut eum [(ut e.) ut cum 1a; om. 2.] aliqua loquente pagina promulgari [pro vulgari 2.] insinuares, qui certe nec apud vos oblivione [(a. v. o.) o. a. v. 1a, 1b.] nec apud nos absens est virtute, cum magis sacris actibus agonizando in hoc saeculo certaret, nunc vero [aeternam add. 2.] possideat vitam [Vita eiusdem add. 1a.] .

V. Paterni 9.

Vita Fursei (ed. Krusch), 1.

[1] [Romanus advena nobilis,] Fuit enim praedictus sanctus [om. 1a.] Romanus, ut a paginola a te directa et a tuis apocrisariis [apocrisiariis 1b.] didicimus [didiscimus 2.] atque a multis, fama crebrescente, bonis et veris hominibus audivimus, virtute venerabilis et prudentia praeditus, advena quidem, sed nobiliter conversatus, et iuxta saeculi ordinem generosis parentibus exortus, [de genere S. Iuliani,] ex progenie sancti [beati 1b, 2.] Iuliani primi Cenomannicae civitatis episcopi [(Ce. ci. e. p.) Ce. urbis e. p. 1b; p. Ce. urbis e. 2.] procreatus, nobilis quidem genere, sed nobilior fide, saeculi dignitate inter suos clarus, sed divinorum munerum gratia praecipuus. Huius infantia viri [(i. v.) v. i. 2.] sacris quibusdam [quidem 2.] miraculorum praesagiis apparentibus [aparentibus 2, presentibus 1a, 1b.] fulgebat. Summis etiam sacerdotibus per divinam providentiam commissus, sacris litteris et pontificalibus erudiebatur disciplinis. Crescente vero [ergo 2.] aetate, gratiae [divinae add. 1a.] providentia erga illum omnium bonorum affectus cotidie crescebat. Erat enim [predictus beatus Romanus add. 2.] forma praecipuus, corpore castus [om. 1b.] , mente [om. 1b.] devotus, affabilis eloquio, amabilis [om. 1b.] aspectu.

Ibid. 2

[2] Bonorum ergo operum plenus gratia [(p. g.) gratie p. 2.] , patriam parentesque relinquens, sacrae scripturae studiis aliquot [aliquibus 1b, 2.] vacabat annis. Instructus quidem et sapienter edoctus, [monasteriis apud Cenomannos conditis,] iam monasteria per diversa loca, ubicumque locum opportunum reperiebat [inveniebat 1b, 2.] , aedificare cupiebat. Unde factum est ut cives Cenomannici, qui Deum timentes erant, illum admodum diligerent et ad haec peragenda, prout melius poterant, ei solacia praeberent [prebebant 2.] ingentia; et sic factum est ut, Deo donante, loca quae ipse aedificare coeperat [(i. ae. c.) ae. c. i. 1b; ae. i. c. 2.] valde crementarentur, et agmina Deo servientium ad ea confluebant et in eis Domino totis nisibus militabant atque, multis religiosis undique confluentibus viris, aliquos etiam parentum pia sollicitudine evocare curavit. Hac ex [de 1b.] causa dum patriam parentesque visitare properaret, ut inter illos sacri [sicut 2.] verbi semina spiritualibus seminaret eloquiis, astitit ei [et 2.] angelus Domini [in via add. 2.] et ait ei: “Certa quae coepisti, ut manipulos plurimos Domino praesentare valeas”.

V. Paterni 27.

Ibid. 28.

[3] [vitam degit] Cuius hortatu confortatus ardentius praedicta [(a. p.) ardentia plurima 1a, 1b.] negotia adimplere curabat, et adeo [ad illa tam 2.] sanctam et arduam vitam fertur duxisse, ut praeter panem et aquam vel holera sale condita nulla sumeret cibaria, [in parsimonia et duritia.] nisi forte festivi [festi 1a.] diei amor eum [ei 1a.] amplius vel sollemnitas praegustare cogeret. Aspectus autem non solum feminarum sed etiam virorum removebat a sua praesentia, ut ab omnibus [hominibus 1a, 1b.] summotus sollicite exspectaret [spectaret 1a, 1b.] adventus angelicos et cresceret in divinitate quod deerat in homine; lectulum numquam habens, lectaria [lectuaria 1a.] nesciens, in pluma numquam caput [(n. c.) c. n. 1a.] reclinans, sed veste tantummodo, qua die usus erat [et add. 1a al. man.] , nocte contentus est. Pro molli [enim add. 1a, 1b.] lana hirsuto cilicio induens [induebatur 1a, 1b.] , ut inter horas soporis non esset requies corporis et mutato ordine adhuc post peractum diem nox [mox 1b, 2.] succederet in labore [Hic desinit 2.] .

Ibid. 31.

Ibid. 32.

Ibid. 41.

Ibid. 42.

Ibid. 43.

[4] [Presbyter factus,] Hinc fama praecurrente [procurante 1b.] , vir Dei Romanus diaconus ac presbyter divinis precibus ordinatur. Quantum enim dignitas in se creverat, tantum se virtutibus honorabat [ornabat 1a.] . Locus vero, quo habitare solebat, florum odore fragrabat, et omnes qui ad eum veniebant tam doctrinis divinis quam bonis odoribus repleti ab eo exibant [exiebant 1b.] . [virtutibus] Denique virtutibus crescentibus [clarescentibus 1a.] , crescebant et miracula. Mantula [Miraculum quod in vico Mantela (Maule, dép. Seine-et-Oise, arr. Versailles, cant. Meulan) gestum esse narraverat Fortunatus in Vita S. Paterni, in viculum cognominem, quem prope Cenomannos repperit, transtulit falsarius noster. De Mantula Cenomannensi (Maule, dép. Sarthe, arr. et cant. Le Mans. comm. Saint-Saturnin) cf. Actus pontificum, ed. c., p. 570.] quadam in villa nomine quidam puer a serpente percussus est. Sanctus autem vir Dei sacerdos Romanus illuc, cum de quadam oboedientia remearet, nutu Dei accessit. Itaque facto crucis super eum signaculo, et olei sacrati liquore perfuso, penetratum veneno tali curavit antidoto, nec morbus illic praevaluit, ubi talis medicus unguenta produxit.

[5] [et miraculis] Denique cum quadam vice ad ecclesiam Apostolorum ultra fluvium Sartae [Sarre 1a.] ad orationem pergeret [properaret 1a.] et ad locum cimiterii christianorum, non procul a praedicta Apostolorum ecclesia siti, adveniret, quidam vir obviam ei venit in eodem loco, qui longo tempore mutus erat. Quem sanctus Romanus interrogat, si in ecclesiam intrare potuisset; cui ille nihil respondit, quia officio linguae privatus erat. Iterum interrogat eum, quare ei non responderet [respondit 1a.] aut cur molestus esset; qui faciens signum se mutum esse et loqui non posse significavit. Quem statim sanctus Romanus apprehendens manu secum duxit et in ecclesia Apostolorum, oratione peracta, eum sanavit atque pristinum linguae Dei auxilio ei restituit officium. Cui obnixe praecepit ut nemini hoc diceret, sed Deo in omnibus gratias semper ageret.

V. Paterni 49.

Ibid. 48.

Ibid. 43.

[6] Huius etiam signi meritum memoriae non fraudatur [fraudetur 1a.] . Erat namque praedictus sanctus sacerdos Romanus ita [om. 1a.] in ecclesiarum restauratione vel [in add. 1b.] novarum aedificatione exercitatus, ut numquam ei in his satis elaborasse sufficeret, dum more sanctorum recuperationem construeret, culturae utilitatem disponeret, pauperum administrationem sine mora mirabiliter procuraret, ut esset in singulis mirabilis et in omnibus singularis. Cuius adventu Cenomannis immundi spiritus de obsessis corporibus in fugam conversi sunt, pariterque qui frigoribus torquebantur a daemonibus obsessi, mox ut praedictus sanctus Dei illuc [illic 1b.] advenit, incolumes effici meruerunt.

[7] [Virt. Fursei (Krusch), 8.] Deinde veniens in pagum Andegavensem, in vico cuius vocabulum est Crovius [Cronto 1a.] [Vicus est reapse pagi Andegavensis a Gregorio Turonensi non semel nominatus (Virtutes S. Martini, IV, 17, 23; In gloria conf., 94), de cuius situ incassum inquisiverunt viri docti. Cf. Longnon Géographie de la Gaule au VIe siècle, p. 304 – 6. Sive autem nomen a Gregorio accepit scriptor Vitae S. Romani, sive secus, voluit utique illo designare vicum qui hodie dicitur Cré-sur-Loir (dép. Sarthe, arr. et cant. La Flèche). Id quod aliquatenus saltem contradicit iis qui Cré a Crovio derivari posse negarunt. Cf. Longnon, p. 305.] super fluvium Lith [Le Loir rivus, alias dictus Lidus, Liddus, Ledus.] , ibi obviavit ei vir malignus, qui irridebat eum et dicebat non eum esse servum Dei, sed mammonae [mammonem 1b.] , et exuens eum pallio suo, et minans eum fustibus cum discipulis suis, et pergens ad domum suam portavit praedicti viri Dei sancti Romani cappam secum. [Matth. 6, 24.] Quam cum iactasset mulieri suae, insiliens super [in 1a.] eum spiritus malignus et super [in 1a.] uxorem suam [eius 1a.] et super [in 1a.] unicam filiam suam, contrivit [conticuit 1b.] linguas eorum, et filia surda et caeca effecta est nullusque eorum alio [alii 1a.] loquebatur; secutusque est eum vir Domini usque ad domum eius petens hospitium. Et responso non invento, misericordia motus fecit orationem pro eis, ut indulgentiam acciperent [perciperent 1a.] . Meritis vero sancti [predicti 1b.] viri crediderunt, simulque sanitatem recipere meruerunt.

Vita Fursei (Krusch), 4.

Ibid. 5.

[8] [fulget.] Erat autem in iam dicto viro sancto incomparabilis gratia, nihil terrenum competens [appetens 1a.] , sed omnipotenti se semper totum tribuens, praelatis subditus et subditis reverendus, magnatibus, vero et regibus timendus, humilibus et contemptoribus saeculi imitandus, omnibus bonis amabilis, iniquis et peccatoribus terribilis, divinis virtutibus praeclarus et verbis divinis semper deditus; ab obsessis enim corporibus daemonia fugabat, et pauperes recreabat. Denique cum quadam nocte molestia corporali correptus, [Ab angelo de tempore mortis docetur] in solo tantum pectusculo vita palpitaret, vidit angelum Domini ea quae ad opus praedicationis sunt congrua sibi annuntiantem, eumque septem annos [annis 1a.] in opere [opera 1b.] praedicationis completurum praedicentem; quod et ita [(et i.) i. et 1b.] factum est.

Vita Fursei (Act. SS.), 26.

[9] [et monita] Inter cetera ergo haec ipse ei angelus [(ei a.) a. ei 1a.] Domini agere suadebat: “Declina”, inquit, “ a malo et age bonum. [Psalm. 36, 27.] Vitam tuam craetoris Dei [tui 1a.] laude utendo serva. [] Omne quod malum est abnegando respue. Esto sicut fidelis dispensator, nihil tibi praeter victum et vestitum vindicans, sicque in auferendo [afferendo 1a; offerendo 1b.] lucro sicut in augendo temperatus; qui enim sic libenter damnum [ita 1a corr.; donum 1a ante corr.; donum 1b.] sicut datum susceperit, [salutaria percipit,] os mutorum aperire poterit; nihil mendicans nisi vestitum tantum retinens. Deo odibile est aliena appetere [competere 1b.] et propria retinere; pauperi enim et cunctis non habentibus convenit petere, [et add. 1b.] habentibus autem indigentibus dispensare. Eleemosynae nullo rogante dispensandae sunt pauperibus, bona [(bona-insistant) om. 1a, duobus versibus relictis vacuis; quae uncis 〈 〉 inclusimus desunt etiam in 1b, lacunis indicatis: ea supplevimus ex ipso sonte, id est ex Virtutibus S. Fursei.] quo〈que in omnes homines〉 operanda sunt, maxime in domesticos fide 〈i〉. Iniquo〈rum vero dona〉 in pauperes et omni solacio destitutos 〈impertienda [accepit | 1b.] 〉 sunt. Nulla ergo discordia in ecclesia Dei 〈sit, sed qui in〉 plebe sunt, apostolico ordini [add. 1b sup. lin.] et doctrinae sanctae insistant [insistunt 1b.] ; qui vero in monasteriis degunt, cum silentio operantes suum panem manducent.”

Ibid. 27.

[10] “ Sunt vero nonnulli qui a doctrinae officio se [ semet 1a.] excusant [recusant 1b.] et propter curam saeculi in publicum prosiliunt. Bonum igitur quod agunt in occulto ponentes, lucem boni exempli proximis abscondunt; saeculi vero causas sive actiones [sine… tiones 1b.] in publico agentes mortiferae cupiditatis venenum publice eorum cordibus infundunt. Te ergo ipsum nec semper remotum nec semper in publico decernas. Sed quando te remotum esse volueris, omni custodia serva te ipsum, omnia divina observando praecepta. Et quando in publicum processeris, ad animarum salutem, non ad huius mundi inhiando lucra, animum intentum adhibeto, sed et si quis tibi prima hora diei dona contulerit et ante vesperum paenituerit, sicut libens suscepisti, ita hilaris ei restitue.”

Ibid.

[11] “Nullam quoque ad patrimonii custodiam, nullamque ad curam huius saeculi intenti cordis diligentiam adhibeas, sed omnibus adversantibus vel contrariis puri pectoris indulgentia, bona pro malis rependens, pro inimicis summum supplica [precare 1a.] Deum. Qui enim cordis pacati lenitatem contrariis et sibi resistentibus illaesam [om. 1a.] servaverit, omnium ferarum et bestiarum ferocitatem in mansuetudinem convertet [convertit 1b.] . Nullum enim boni operis sacrificium sic Deo [(s. D.) D. s. 1a.] acceptabile aut probatum est, quam patientissimi cordis contra omnes iniurias lenitatis mansuetudo, per quam omnia adversa ac damna quasi lucra et prospera spe futurae [supernae 1a.] remunerationis laetus, iuvante Domino [Deo 1b ante corr.] , suscipit. Duo enim humanae animae [(h. a.) humani generis 1a.] inimici esse probantur, diabolus et mundus, et unusquisque vicissim alterius dilectionem insinuat, ut per hoc quod anima mundi huius illecebris substernitur [(i. s.) s. illicebris 1b.] ab adversario vincta et possessa teneatur.” Haec et reliqua quae ab eo audiebantur, [quae ipse aliis] et multa alia quae divinitus ei inspirata didicerat atque in [om. 1b.] catholicis libris legerat, omnibus praedicabat.

Virt. Fursei (Krusch), 3.

Ibid. 4.

Ibid. 6.

[12] [tradit.] His rite gestis, antedictus sanctus Romanus nobilior ceteris effectus cunctis praedicabat remedium paenitentiae, et multos ac [et 1b.] innumerabiles ab erroribus [errore 1b ante corr.] salvabat. Denique, angelo admonente, petiit ab episcopo suo sibi [om. 1b.] licentiam dari in Romaniam transmeare, ubi piis precibus ad limina sanctorum Petri et Pauli et [ac 1a.] ceterorum sanctorum orationibus [om. 1a.] vacaret. [Ab itinere romano] Qui ad haec respondit, dicens non se dimissurum eum, nisi eo voto vovisset iterum reverti. Quo audito, ut decebat, episcopo suo oboediens Domini athleta vovit dicens [d. 1a.] , auxiliante Domino, reversurum se esse; petensque eius benedictionem directus est ab eo cum pace. Nobis autem longum est enarrare quanta tam in eundo quam illic [illuc 1b.] stando seu revertendo per eum Dominus dignatus est operari miracula.

Ibid.

[13] Sed adhuc potentissimo [potentissime 1b.] operi eiusdem divino iungendum est miraculum. [per pagum Vindocinensem rediens] Veniens autem revertendo a Roma in pagum Vindocinensem, in villa quae dicitur Mauriacas [Forsan Morée, dép. Loir-et-Cher, arr. Vendôme. Poupardin.] , super fluvium Lith, audivit planctum magnum in domo [domum 1b.] cuiusdam ducis, eo quod filius eius valde aegrotaret, ita ut ei restitutionis nulla spes esset. Appropinquans autem sanctus Romanus ad domum praedicti ducis, iam die declinante, petiit sibi dari mansionem; sed cum nuntiatum esset iam dicto duci quod peregrinus quidam et Dei servus Roma revertens petierat sibi dari mansionem, divina inspiratione compunctus, quia vir bonus et iustus erat, exivit obviam ei, et cum magno gaudio suscepit illum atque ad omnia quae imperaret [imperabat 1b.] se paratum [(se p.) p. se 1b.] esse [om. 1b.] ostendebat. Ut autem ad eum venit, humiliavit se coram illo [eo 1b.] et, petita benedictione, introduxit eum [om. 1a.] in domum suam, et ostendit ei unicum filium suum iam semivivum et de reparatione [resurrectione 1b.] sua iam desperatum. Cui vir sanctus respondens ait: “Infirmitas haec non est ad mortem sed pro gloria Dei, ut glorificetur Deus per eum”. [Ioh. 11, 4.] Facta vero oratione, [filium ducis sanat.] sanctus Romanus tangens [tetigit 1a.] eum contra animam sanctificati liquore [(s. l.) l. s. 1b.] olei [ungenti et 1a.] , auxilio Dei sanavit puerum [eum 1a.] , et quasi mortuum de lecto consurgere [surgere 1a.] fecit, ac pristinae sanitati reddidit. Cui memoratus princeps multa munera obtulit; sed nihil vir sanctus, ut solitus erat, ab eo accepit, sed paenitentiam ei agere et bona opera adimplere diebus vitae suae persuasit.

Virt. Fursei 3.

Vita Fursei (Krusch), 7.

Ibid. 9.

Ibid. 10.

[14] [Demum Cenomannis] Revertens autem ad praedictum pagum Cenomannicum obviantes ei et ad se venientes debiles et claudos, caecos atque leprosos vel etiam qui varias habebant infirmitates, cunctos sanabat et ab infirmitatibus liberabat, et omnibus se petentibus necessaria tribuebat. Completis vero septem annis, quos angelus ei complendos praedixerat, ut superius memoratum est, sanctus quadam infirmitate correptus angelica fruitur visione et, emisso spiritu, caelestibus suscipitur agminibus angelorum, et sic praesentia relinquens ad aeterna commigravit regna. Obiit [(O. e. p. s. R.) om. 1a.] enim praedictus sanctus Romanus septimo idus novembris et vivit cum Christo in sempiterna saecula. Corpus vero illius a sancto episcopo Cenomannensi [om. 1b.] . acerdotibus et a multis illustribus viris in cimiterio cum magno psallentio sepelitur christianorum, [et sepelitur.] ultra fluvium Sartae [Sarten 1a.] ab [in 1b.] occidentali parte urbis Cenomannicae, atque 〈haud [add. 1a man. pr. in marg.; om. 1b.] 〉 procul a sepultura sancti Iuliani primi eiusdem civitatis [(e. c.) Cenommanicae urbis 1b.] episcopi honorifice humatur. Ubi recta fide petentibus merito illius multa fiunt miracula, divinaeque virtutes clarescunt, adiuvante domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat in saeculorum saecula. Amen [Explicit Vita sancti Romani presbyteri add. 1b.]

DE S. LEOPARDO EPISCOPO AUXIMI IN PICENO

SAEC. IV?

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Leopardus episcopus Auximanus (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. De cultu antiquo S. Leopardi.

[1] [Cultum S. Leopardi antiquiorem] S. Leopardi cultum antiquum demonstrant monumenta non pauca, singillatim vero, quae antiquiora sunt saeculo XIV:

a) Elenchus possessionum ecclesiae Ravennatis, descriptus in codice bibliothecae Portus Monaecensis [Monaco.] , quem antiquitatis peritus vir Caietanus Marini exeunte saeculo X exaratum iudicavit. In quo elencho memoratum in quadam notitia legitur casale diaconie Sancti Leopardi et in alia notitia,, coloni Sancti Leopardi [Pomp. Compagnoni, Memorie isto ricocritiche della chiesa e de' vescovi di Osimo, Opera postuma, continuata da Filippo Vecchietti (1782 – 1783), t. I, p. 3, annot. 8; t. V (Appendice de' documenti), pp. 12, 14. In hoc documento utique, sicut et in aliis quae ad cultum S. Leopardi extra dioecesim Auximanam spectant (cf. infra, num. 42 – 46), non indicatur perspicue significari S. Leopardum episcopum Auximanum; sed vix de alio cogitari potest.] .

[2] [saeculo XIV]b) Charta donationis confecta anno 1061, qua conceditur Petro presbytero canonico de episcopatu Sancti Leopardi eiusque successoribus, qui pro tempore ordinandi sunt, in canonica Sancti Leopardi fundus quidam in perpetuum possidendus [Compagnoni-Vecchietti, t. V, p. 18.] .

[3] [demonstrant] c) Instrumenta iuratae fidelitatis vel concordiae aut concessionis, in quibus promittit pars quae se alteri obligat, vel ecclesiae Sancti Leopardi annuatim in festo sancti Leopardi semper mittere et dare cereum unum decem librarum: ita per suos consules commune Castri Fidardi [Castelfidardo.] anno 1196 [L. Martorelli, Memorie historiche dell' antichissima città d'Osimo (1705), p. 71; Dom. Pannelli, Memorie di San Leopardo vescovo d'Osimo (1755), p. 3; F. A. Zaccaria, Auximatium episcoporum series (1764), p. 23; Compagnoni-Vecchietti, op. c., t. V, p. 24.] ; vel ecclesiae Sancti Leopardi dare et deferre annuatim in festo sancti Leopardi unum pallium de seta valens …: ita, anno 1199, Albertus filius Attonis, comitis Carvoncelli [Zaccaria, op. c., p. 63 (minus accurate); F. Ughelli, Italia sacra, ed. N. Coleti, t. I (1717), p. 498.] , et commune castri Montis Urbani [Zaccaria, op. c., p. 24.] , anno 1203 commune castri Arcioni [Compagnoni-Vecchetti, op. c., t. V, p. 28.] , et anno 1205 commune castri Montis Sanctae Mariae [Martorelli, op. c., p. 143.] .

[4] [documenta] d) Instrumentum concordiae initae inter Recanatenses et Auximates die 17 novembris anno 1199, opera Iohannis de Sancto Paulo cardinalis, qui iniurias utrimque illatas invicem condonari et reparari iubet, salvis rationibus quas … ecclesia Sancti Leopardi ad maiorem reparationem exigendam afferre posset [Martorelli, p. 75.] . Et alterum instrumentum concordiae initae inter Auximates et Cingulanos die 20 februarii anno 1204, in quo non minus septies mentio fit ecclesiae Sancti Leopardi [Martorelli, op. c., p. 86 – 89; Ughelli, t. c., p. 499; Zaccaria, op. c., p. 64 – 67. Adde instrumentum quo Sinibaldus I episcopus Auximanus anno 1237 multos fundos et ecclesiam Sancti Paterniani emphyteotico iure concessit monachis Sanctae Crucis Fontis Avellani Recanatensibus, in quo etiam sexies ecclesia Sancti Leopardi nominatur (Compagnoni-Vecchietti, op. c., t. V, p. 57 – 61).] .

[5] [publica] e) Indulgentiae concessae anno 1291 a Monaldo episcopo Auximano nomine omnipotentis Dei, Beate Marie … necnon gloriosorum Leopardi et Vitaliani patronorum nostrorum … [Compagnoni-Vecchietti, t. V, p. 109.] .

[6] [et liturgica] f) Antiphonarium exaratum pro ecclesia Auximana saeculo XII/XIII, in quo leguntur fragmenta officii S. Leopardi, nimirum antiphona ad Magnificat in primis vesperis, his verbis concepta: Infunde, precamur, Domine, intercedente beato Leopardo confexore tuo …; deinde Invitatorium: Laudemus Dominum in hac sacra solempnitate beatissimi patris nostri Leopardi; etc. Et in eodem codice ad calcem Laudum pro feria II haec annotatio: Commemorationes de apostolis, de S. Leopardo et de pace dicuntur sicut supra notatum est in Matutino dominicae [Pannelli, op. c., p. 67.] .

[7] [non pauca,] g) Quibus addendus est catalogus sacrae supellectilis qua anno 1267 sacrarium Auximani templi principis instructum erat; quae inter alia continebat unum candelerium metalli magnum, quod sedet super altare sancti Leopardi [Zaccaria, Excursus litterarii per Italiam (1754), p. 255; Compagnoni-Vecchietti, op. c., t. V, p. 82.] ; et lamina argentea quae iuxta corpus sancti inventa traditur anno 1296 [Cf. infra, num. 25 sqq. Haec lamina, si opinionem quorundam doctorum recentiorum sequamur, illam saeculo VIII vel etiam VI confectam putantium (cf. ibid.), testimonium insigne cultus multo antiquioris saeculo XII praebet.] .

[8] [nullum tamen vetus martyrologium.] Attamen S. Leopardum nullus veterum martyrologorum, sed primus annuntiavit Philippus Ferrarius in suo Catalogo sanctorum Italiae (1613), ad diem 7 novembris. Quem secuti sunt Claudius Castellanus in suo Martyrologio Universali et Flaminius Cornelius in Hagiologio Italico.

§ II. De legenda S. Leopardi.

[9] [Legenda S. Leopardi] De S. Leopardo Auximano idem fere dicendum est quod supra [Pag. 239, num. 14.] diximus de S. Severo Barcinonensi: quam certus et antiquus est eius cultus, tam incerta et obscura historia. Habemus quidem satis prolixa eius Acta, quae, in novem lectiones distributa, recitabantur die illius festo intra divinum officium in ecclesia cathedrali. Quae Martorelli [Op. c., p. 32.] ait descripta esse charactere antiquo in codice pergameno qui servabatur in archivo capituli eiusdem ecclesiae. Sed cum haec edidisset Martorelli anno 1705, quinquaginta post annis scribens Dominicus Pannelli, exemplar istud in eo archivo in cassum quaesivit, et multa dumtaxat repperit apud nobiliores viros Vitae apographa recentiora [Pannelli, op. c., p. 46 – 47; cf. p. III.] . Secundum haec adornavit Pannelli suam illius documenti editionem [Ibid., p. 47 – 66.] , ita tamen ut non, sicut nunc solent viri docti, diversorum apographorum inter se collatorum variantes lectiones recensere curaverit, sed ipse inter eas quae sibi praeferendae viderentur selegerit [Ibid., p. 47 med.] vel etiam subinde, quod sane conicere licet, eas emendarit.

[10] [ex apographis recentioribus edenda,] Habemus eiusdem Vitae apographum manu saeculi XVII nescimus unde descriptum et ad maiores nostros transmissum, quod servatur in codice Bibliothecae regiae Bruxellensis notato 8935. Apographum istud, magis barbaro scribendi genere conspicuum, repraesentare videtur exemplar minus emendatione recentiore adulteratum quam textum a Pannellio editum, sed huiusmodi mendis deturpatum est ut imperitum prorsus amanuensem qui illud transcripserit prodat. Duplici igitur subsidio isto usi, Vitam S. Leopardi lectoribus nostri operis quam accuratissime fieri potuit exhibemus.

[11] [et ipsa, ut videtur, non antiquior saeculo XV,] Vitam illam nulla fide dignam esse iam nemini doctorum virorum dubium, credo, videtur [Ita pronuntiarunt Pannelli, op. c., p. III, 10, 42, 100; Zaccaria, Auxim. epp. series, pp. 32, 45, 46; Pomp. Compagnoni, op. c., t. I, pp. 2, 35, 55, etc.; tom. V, p. 237 (Ita hoc loco Compagnonus: “Acta illa omnibus fere suspectae fidei, immo et ineptarum fabularum notis scatere facile mecum consentient eruditi, ut propterea mirum non sit habita esse tamquam apocrypha in Ecclesia mea, nullis videlicet propriis S. Leopardi lectionibus hoc saltem tempore inde usurpatis aut impetratis”).] . Non ante medium saeculum XV fuisse conscriptam satis colligitur ex veteris civitatis Auximanae descriptione quam exhibuit scriptor in exordio suae opellae [Vit. c. 2.] . Hanc enim concinnare non potuit nisi postquam exploratae sunt illius civitatis antiquae ruinae: id autem factum non est ante aetatem Cyriaci Anconitani, qui anno 1437 Auximum invisit et quae ibidem antiquitatis vestigia reperire potuit sedulo recensuit [Cf. Th. Mommsen, CIL., t. IX, pp. XXXVI, 559.] . Accedit quod idem scriptor [Vit. c. 5 med.] testem citavit Platinam; is autem Vitas Romanorum pontificum post medium saeculum XV composuit obiitque anno 1481. Nomen quidem Platinae non occurrit in editione Pannellii; sed haec editio, ut diximus [Supra, num. 9 extr.] , quod ad primaevi textus integritatem spectat, iure suspecta est. Singillatim autem in ipso loco modo indicato, cum in apographo nostro bollandiano sententia expedite fluat et optime sibi cohaereat, apud Pannellium contra, omissis vocibus apud Platinam in Vita domni Innocentii pontificis, quasi hiulca et abrupta pendet in voce habetur: unde maxime probabile videtur voces a Pannellio suppressas in textu servandas esse. Nec multo post saeculum XV Vitam editam esse inde liquet quod eius compendium iam inseruit Gaspar Zacchius, episcopus Auximanus ab anno 1460 ad annum 1470, libello suo de serie episcoporum qui ante ipsum sedem Auximanam tenuerunt [Compendium istud e codice ms. edidit Pannelli, op. c., Dissert. praelim., p. I.] .

[12] [nec antiquiorem Vitam secuta,] Aliam tamen huius Vitae auctori antiquiorem praeluxisse Vitam inde suadere conatus est Pannelli [Op. c., p. 67 sqq.] quod, cum in antiphonario saeculi XII/XIII [Cf. supra, num. 6.] legantur fragmenta nonnulla, admodum sane pauca, officii alicuius S. Leopardi, in alio codice saeculi XVI officium integrum repertum est, in quo omnia illa leguntur quae legebantur in codice antiquiore; unde sibi colligere posse videtur Pannelli officium istud iam in usu fuisse in ecclesia Auximana ante saeculum XIV. Iam vero in eiusdem officii hymnis [Qui recitati sunt apud Pannellium, pp. 72, 73, 77.] tota narratur S. Leopardi historia qualis in Legenda infra edenda legitur. Sed hoc argumentum supponit nulla additamenta ad antiquius illud officium accessisse; quod sane non demonstratur. Ceterum, cum nulla pars Vitae, si excipias narrationem eorum quae diu post mortem S. Leopardi, extremo nempe saeculo XIII et postea, consecuta sunt [Vit. cc. 16, 17.] , testimoniis ipsa antiquioribus confirmetur, parvi refert ad eius auctoritatem utrum saeculo XIV, vel etiam XIII aut XII, an potius saeculo XV conscripta esse credatur.

[13] [ex anachronismis] Porro ad ostendendum quam parum fidendum sit auctore anonymo Vitae, unum indicium, prorsus ineluctabile, hic afferre satis erit. Nimirum S. Leopardum non solum affirmat coaetaneum fuisse beati Martini illius Turonensis episcopi [Vit. c. 4.] , sed et cum eo convenisse narrat ubi ipse iam episcopali munere fungeretur [Ibid., c. 9.] et eius funeri interfuisse [Ibid., c. 10.] . Ex alia vero parte refert eundem Leopardum episcopum Auximanum creatum fuisse ab Innocentio I summo pontifice et ante sub eodem Romae inter presbyteros versatum esse [Ibid., c. 5.] . Iam vero Innocentius I pontifex electus est anno 401, quo anno certe Martinus iam e vivis discesserat [Cf. A. Lecoy de la Marche, S. Martin (2e éd., 1890), p. 620 – 22.] .

[14] [et confusione personarum in ea admissis] Atque ita demonstrata iam scriptoris nostri levitate, iure merito admodum suspectum vel etiam prorsus ficticium censuerunt viri docti [Inter quos recentiores illi quos citavimus supra, p. 365, annot. 16.] quod idem refert de itinere romano S. Leopardi eiusque apud Innocentium favore. Qua autem ratione ad illud fingendum adductus sit, facilis est coniectura. Legerit nempe in Libro pontificali, Innocentio I summo pontifice inter presbyteros romanos fuisse Leopardum quendam, qui apud pontificem in praecipua existimatione haberetur [Lib. pontif., ed. Duchesne, t. I, p. 222.] , atque hunc continuo et gratuito eundem censuit quem Auximates episcopum suum fuisse tradebant. Neque advertit Leopardum iam inter praecipuos presbyteros romanos floruisse tempore Siricii, altero Innocentii decessore, qui sedit anno 384 – 399 [Cf. ibid., annot. 5.] .

[15] [prorsus fide] S. Leopardi Vitae subiuncta sunt [Vit. c. 13 sqq.] quaedam de veneratione illi exhibita post mortem. [indigna censetur.] Utrum haec eidem anonymo attribuenda sint qui Vitam conscripsit ratio dubitandi praecipue est clausula extremo capitulo 12 affixa. Attamen unum utriusque documenti auctorem fuisse existimat Pannelli [Op. c., p. 43.] , tum propter stili similitudinem, tum ratione particulae itaque exordio capituli 13 insertae, tum quod ea ultima capitula pars sunt novem lectionum in quas legenda distributa est. Quae argumenta refellere tam superfluum quam facile apparet, cum certe haec posterior totius libelli pars subiuncta sit post absolutam partem priorem ac proinde huius auctore antiquior censeri nequeat; quod solum scire nostra interest.

§ III. De S. Leopardi historia.

[16] [Quo tempore floruerit Leopardus] Ex dictis in paragrapho superiore sequitur quaecumque ad res gestas a S. Leopardo pertinent nobis prorsus esse ignota. Neque etiam certo statuere possumus quo tempore vixerit. Nullum enim de hac re testimonium affertur legenda nostra antiquius; haec autem aetatem sancti definivit ex assimulatione illa Leopardi Auximani cum presbytero romano eiusdem nominis quam commentus est fallax Vitae scriptor [Cf. supra, num. 14.] .

[17] [et num primus Auximanus episcopus fuerit] Vulgo tradunt, neque est cur negemus, ecclesiam Auximanam fundatam esse a S. Leopardo, quem et primum episcopum habuerit. Nam in antiquissimis documentis insignita indicatur Auximi ecclesia principalis titulo S. Leopardi [Cf. supra, num. 1 – 5.] . Iam vero, satis probabile videtur quod ait Ughellius [Agens de Cyriaco, primo, ut creditur, Anconitanae ecclesiae episcopo, in Italia sacra (ed. Coleti), t. I, p. 327.] , primis temporibus nempe “principi pastorum cuiuscumque civitatis nobilius templum consecrari” consuevisse; quod utique exemplis non paucis confirmari potest [Possit quidem aliquis argutus contradictor obicere inde non omnino constare Leopardum fuisse primum Auximanum episcopum. “Nam,” ait Alexius Mazochius (Commentarii in vetus marmoreum Neapolitanae ecclesiae kalendarium, tom. II, p. 519), “hoc in locis pluribus usu venisse deprehenditur, ut non eum primum episcopum numerent qui, postquam ibi sedes episcopalis stabilita fuit, primus revera sedit, sed eum qui primus ibi evangelium disseminavit, praesertim si idem, magna multitudine ad Christum conversa, regionem illam suo sanguine irrigaverit. Ita ferme Bollandus ad XVII Ian. in S. Genulpho § 2 et Tillemontius in S. Dionysio Parisiensi censuerunt.” Contra quam opinionem, si de S. Leopardo, nullo sane argumento positivo, proferatur, non aliam prorsus efficacem responsionem opponi posse video quam testimonium laminae argenteae quae apud corpus S. Leopardi inventa fuit anno 1296, si vere tam antiqua existimetur quam nonnulli eam iudicarunt.] .

[18] [incertum est.] Certum aliquod indicium circa aetatem qua floreret S. Leopardus nobis praesto esset, si verum censere liceret quod a quibusdam affirmatum ait et ipse probabile videtur existimare Iohannes Baldi [Le Vite de gli incliti martiri Vittore e Corona, di S. Leopardo vescovo e de gli altri santi che son sepulti nella chiesa Osimana (Ancona, 1620), p. 104.] , Leopardum nempe cum Paulino [Qui cum ipso tempore Innocentii I S. P. presbyterorum romanorum collegio aggregatus erat (Lib. pontif., loco supra citato annot. 12) et postea Nolanus fuerit episcopus.] iussu Innocentii I interfuisse synodo Burdigalensi in qua condemnatus est error Priscillianistarum; ubi cum magnam sibi laudem doctrinae et constantiae peperisset Leopardus, statim episcopus ab Innocentio creatus fuisset. Verum id satis refutatur ex anachronismo in ea assertione admisso. Nam synodus Burdigalensis adversus Priscillianistas, quam Platina quidem Innocentii I tempore coactam dixit, celebrata est anno 385 [Mansi, Conc., t. III, p. 677.] , annis amplius quindecim antequam Innocentius ad pontificalem cathedram evectus est [Severum hoc iudicium de Baldio profert eruditus vir Compagnoni Auximanus episcopus (cit. supra, p. 363, annot. 2): “Poco, a dir vero, siamo tenuti a questo canonico, il quale, tranne qualche buon gusto di stile, per altro più oratorio che istorico, lavorò la sua operetta col sol fondamento o di conghietture, non sempre misurate e verisimili, o di apocrife memorie, di volgari tradizioni, soggette bene spesso ad errore…” (op. c., t. I, praef., p. II).] . Neque ullum aliud usquam allatum repperi argumentum unde quicquam certum vel aliquatenus vere probabile circa S. Leopardi aetatem statui queat.

§ IV. De veneratione reliquiarum S. Leopardi ante finem saeculi XIII.

[19] [Incertum quoque] Si auctori posterioris partis legendae nostrae anonymae fidem habere fas est, statim post sancti mortem ciborium aedificatum est super eius venerabile corpus et ad eius sepulcrum concursus coepit fieri plebium eius opem invocantium [Vit. c. 13.] , quod utrumque pro temporibus illis canonizationis, ut nunc loquimur, certum indicium videtur. At nullum huius rei aliud vetus testimonium exstat.

[20] [quo tempore] Asserit Iohannes Baldi decreto pontificio S. Leopardum ab Hilario papa (an. 461 – 467) sanctorum confessorum albo inscriptum esse [Quin et fuit qui opinaretur (Onofri, Vetustissimae Auximatis urbis breves notitiae, p. 92) iam canonizatum esse Leopardum ab Innocentio I ac proinde non serius quam anno 415, quo obiit Innocentius.] et hac occasione ossa illius in sua ecclesia reposita esse in novo et egregie ornato sepulcro, admodum amplo et muris circumdato, ut exterius circuiri posset. Adiungit idem scriptor, postea, tempore belli duce Belisario saeculo VI gesti adversus Gothos Italiae tunc dominantes, ab his, licet Arianis, qui multo numero Auximum oppidum servabant [Cf. Procopius, Bell. goth., l. II, cc. 11, 13, 16.] , in magno honore habita et, cum timerent urbem expugnatum iri a Belisarii copiis, arcae marmoreae inclusa in humo defossa fuisse sub eadem ecclesia, ac denique, Gothis expulsis et prioribus incolis Auximatibus in patriam suam reversis, sacrum corpus a canonico quodam repertum fuisse cum lamina argentea cui inscriptae erant hae voces: SANCTUS LEOPARDUS EPISCOPUS AUXIMANUS; et hanc inventionem contigisse die 7 novembris circa annum 700, Sergio l romano pontifice [Baldi, op. c., p. 133 – 35.] .

[21] [eius reliquiae honorari coeperint] Haec omnia se legisse ait Baldi in scriptura fide digna [In scrittura d'autorità.] . Sed scripturam istam aut aliquod eius vestigium nemo umquam vidit praeter unum Baldium. Cuius testimonium, per se admodum exigui momenti [Cf. supra, annot. 1.] , praeterea in re praesenti magis suspectum facit quod narratio eius de inventione facta anno 700 prorsus convenit cum historia inventionis quam anno 1296 certo contigisse mox referemus [Cf. § seq.] . Merito igitur ista narratio a viris doctis respuitur.

[22] [ante finem saeculi XIII.] In posteriore etiam parte Vitae S. Leopardi [Cap. 16 init.] legitur Vitalianus Auximanus episcopus, qui sedit saeculo VIII [Cf. Zaccaria, Auxim. epp. series, p. 46 – 49, annot. 1 in Vitalianum.] , basilicam in nomine et honore sancti Leopardi construxisse. Testimonio huic quicquam momenti tribuendum esse negat Pannellius [Op. c., t. I, p. 11, annot. 20.] , neque enim scriptori XIV saeculi ea quae saeculo VIII acciderunt narranti fidem habendam esse. Verum adversus argumentum hoc mere negativum reclamant Zaccaria [Auxim. epp., p. 33 – 34.] et Compagnoni [Op. c., t. I, p. 438 – 39.] . Potuit enim, ut aiunt, auctor ille rei huiusce monumentum ob oculos habere, quod nunc intercidit. Aliquid argumenti inde etiam deducunt, quod inventio corporis Leopardi anno 1296, instrumento publico consignata, in eo reinventio dicitur [Cf. infra, num. 24.] . Licet enim, ut libenter fatetur Zaccaria, multis quae Pannellius [Cf. infra, annot. 21.] eruditissime disputat, ostendi possit sequiore aevo inventiones saepe dictas fuisse reinventiones, id tamen nominis ad novam inventionem designandam per sese aptius est quam ad primam significandam. “Quid vero” ita etiam Zaccaria, “si Vitalianus templum aedificaturus S. Leopardi corpus invenisset?… Multum vero ad confirmandam hanc coniectationem meam facit argentea lamella, quam anno MCCXCVI cum sacro corpore inventam scimus. Eius antiquitas, si Pannellium audimus, octavo saltem saeculo aequalis est: uno alterove saeculo ipse vetustiorem crediderim. Utut est, lamella illa medio octavo saeculo a Vitaliano, inventum S. Leopardi corpus iterum tumulante, collocari in arca potuit. Id multo probabilius est quam quod Pannellius coniciebat, Othonum temporibus, quibus sacra corpora, ne rapinis obnoxia essent, in abditissimis locis celabantur, Auximates quoque S. Leopardi corpus occultasse [Cf. infra, num. 29.] . Ita Zaccaria, cuius sententiae calculum suum adiecit Compagnoni. Fatendum tamen est, illam uno fundamento solido niti, testimonio nempe scriptoris Vitae anonymae; illud autem, quod ad haec remota tempora pertinet, non adeo sane magni ponderis est.

§ V. De inventione corporis S. Leopardi anno 1296 et de lamina argentea apud illud reperta.

[23] [Prima certa inventio corporis S. Leopardi] Celebrior est inventio extremo saeculo XIII facta [Refertur quidem integro ante saeculo, anno nempe 1196, Gentilis Auximanus episcopus ecclesiam, quam iam saeculo VIII instauraverat Vitalianus, altius extulisse et amplitudine auxisse atque magnificentius exornasse; sed nulla in notitiis ad id spectantibus de corporis S. Leopardi inventione aut translatione legitur mentio (cf. Compagnoni, t. c., p. 439), praeter testimonium Iohannis Baldii (op. c., p. 138), cuius ratio habenda non est (cf. supra, annot. 1).] . Hanc satis fuse enarravit anonymus noster [Vit. c. 16.] eiusque narrationem confirmat instrumentum insertum codici veterum statutorum civitatis Auximanae, quod primo editum est a Martorellio [Op. c., p. 136.] et deindi accuratius ex originali exemplari apud Pannellium [Op. c., p. 6 – 10.] . Illud secundum posteriorem editionem hic lectoribus nostris exhibemus. Sic igitur habet.

[24] [contigit] De reinventione [Ex hac voce, quae et in titulo et bis in corpore apographi recurrit, non sequi quod voluerunt quidam, videlicet priorem quandam inventionem ante annum 1296 factam esse, prolixe contendit Pannellius. Etenim, ait (op. c., p. 8 – 9, annot. 12): a) Particula reduplicativa re, alicui voci praefixa, praesertim apud scriptores infimae aetatis, saepe nihil addit significationi vocis simplicis:exemplo sit verbum recommendare, quod utique saepius non aequivalet verbo commendare iterum, sed verbo simplici commendare: b) in corpore documenti dicitur corpus S. Leopardi fuisse reinventum et repertum: ubi vox repertum manifeste usurpatur ut synonyma voci reinventum; c) ex illa voce reinvenire derivata est vox italica reinvenire, quae certe, quod ad sensum spectat, prorsus idem sonat quod invenire.] corporis SSmi LEOPARDI CONFESSORIS IN MAIORI ECCLESIA. — Anno Domini millesimo CC. nonagesimo sexsto tempore Domni Bonifacii PP. [anno 1296.] VIII. indictione VIIII. die sabbati, quarto exeunte mense Iulii [Id est die 28 iulii. Etenim, ut scripsit Rollandinus quidam notarius Bononiensis, qui vixit anno 1265, in tractatu Notularum seu de Arte Notariae, Ponitur dies in instrumentis … secundum consuetudinem Bononiensem, in hoc exemplo: primo die intrante Maio, et sic de singulis usque ad 16 (in mensibus nempe qui habent dies 31); transactis autem 16 ponuntur per Exeunte hoc modo, 15 exeunte Maio (17 die mensis), 14 exeunte Maio (16 die mensis), et sic de singulis usque ad penultimum… Ap. Du Cange, V. Mensis intrans, stans, exiens (ed. Henschel, t. IV, p. 361, col. 3).] , tempore venerabilis patris Domni Iohannis Dei et Apostolice sedis gratia episcopi Auximani et nobilis militis Domni Nycolai Rape de Lucca honorabilis potestatis civitatis Auximi, fuit reinventum et repertum corpus sanctissimi Leopardi in maiori ecclesia civitatis predicte sub altari maiori ecclesie predicte in quadam arca lapidea, super sanctissimum pectus suum habens unam tabulam argenti in qua erat sculta ymago episcopalis et virga pastoralis et in eadem erant hee littere deaurate: SANCTVS LEOPARDVS. Quod corpus sanctissimum tanto tempore iacuerat occultum, quod memoria non extabat. Ad cuius corporis reinvenctionem interfuerunt vocati pro parte dicti Domni episcopi Auximani venerabilis pater frater Girardinus episcopus Humanus [Girardinus O. M., episcopus Humanatensis an. 1289 – 1322 (Ughelli, Italia sacra, t. I, p. 745).] et dictus Domnus potestas et Dompnus Stephanus prior canonice Auximi et totum capitulum Auximi et quamplures nobiles de terra et plures alie honeste persone et bone et non vocate. Clausulam instrumenti seu subscriptiones non subiunxit amanuensis qui illud in codicem statutorum transtulit.

[25] [Quae autem simul cum corpore] Locus hic esse videtur breviter disserendi de lamina illa argentea, quam cum S. Leopardi corpore inventam referunt documenta modo allata quamque adhuc exhibere se posse gaudent Auximates. Servatur hodieque in crypta ecclesiae cathedralis Auximanae in hierotheca eleganter exornata. Ipsa lamina 32 centimetra in altitudinem, 19 in latitudinem patet [Ampliorem laminae et hierothecae cui inclusa est descriptionem tradit Iosue Cecconi in dissertatione cui titulus Intorno all' antica lamina di S. Leopardo primo vescovo di Osimo (Osimo, 1872), pp. 5 – 6, 24 – 26.] . Eius aspectum repraesentat imago, satis accurate sculpta [Quod nobis constat ex alia laminae imagine quam arte photographica nuper expressam ad nos transmisit ven. quidam Auximanus sacerdos.] , quam exhibent Pannelli, Compagnoni-Vecchietti [Op. c., t. I, p. 39; Pannelli et Cecconi in capite suorum cuiusque scriptorum de S. Leopardo.] et Cecconi.

[26] [inventa refertur] Communis, credo, sententia est hanc laminam avulsam esse a libro liturgico quem olim exornabat aut ex arcula seu capsa quibus eiusmodi libri vel alia ad rem liturgicam pertinentia in ecclesiarum gazophylaciis servabantur. Id demonstrare videntur foramina quae in singulis quattuor angulis tabellae conspiciuntur, recipiendis utique paxillis quibus haec operculo ligneo affixa erat, et confirmat quoque vestigium, in altero angulo superiore, retinaculi quo, ut conicere pronum est, revincta erat una ex offendicibus quibus liber vel arcula claudebatur.

[27] Usum antiquum huiusmodi ornamentis pretiosis libros liturgicos cooperiendi comprobant testimonia non pauca. [tabella argentea,] Sic de Childeberto I rege narratur apud Gregorium Turonensem illum post devictum et caesum Amalricum regem Visigothorum ex Hispania detulisse sexaginta calices, quindecim patenas, viginti evangeliorum capsas, omnia ex auro puro ac gemmis pretiosis ornata [Hist. Franc., l. III, c. 10 extr.] . Et in Libro pontificali refertur Vitaliano S. P. (657 – 672) imperator Cpolitanus Romam direxisse beato Petro apostolo evangelia aurea cum gemmis albis mirae magnitudinis in circuitu ornata [Lib. pontif., ed. Duchesne, t. I, p. 343.] . Leo quoque III S. P. (795 – 816) obtulit beato Petro apostolo fautori suo evangelia aurea cum gemmis prasinis atque hyacinthinis et albis mirae magnitudinis [Ibid., t. II, p. 15.] , et Paschalis I (817 – 824) in ecclesia beati Petri fautoris sui evangelia cum blatthin ex argento [Ibid., p. 59.] . Quaedam huius generis κειμήλια fuse descripsit Antonius Franciscus Gorius in suo opere quod inscriptum est Thesaurus veterum diptychorum consularium et ecclesiasticorum [Tomo III (1759).] .

[28] [quam certo] Praecipue inquirendum hic venit quam certum sit illam tabellam vere repertam esse anno 1296 in sepulcro S. Leopardi et quonam tempore illic reposita censeri possit.

Quod ad primam quaestionem attinet, antiqua sane consuetudine solitos fuisse iuxta sanctorum corpora in arcis quibus haec includebantur schedulas vel laminas argenteas aut plumbeas apponere, ut certiores redderentur qui postea illas arcas aperirent quaenam reliquiae servarentur in eis, non paucis testimoniis comprobatur [Nonnulla recitat Cecconi, op. c., p. 18.] . Sed non minus constat haud raro accidisse ut in relatione inventionis corporis, quod sancti alicuius esse putabant, sed prorsus ignoti, huiusmodi schedulae mentio occurreret, quam merito valde suspectam vel manifeste confictam iam existimant eruditi [Exemplum huius rei videsis supra, p. 239 – 40, num. 17 – 20.] . Neque in re praesenti satis certa testimonia aut indicia adsunt ut audeamus fidenter asserere nullum illius generis suspicioni hic locum esse.

[29] [et qua occasione antiquitus] Quo autem tempore, si lamina vere in sepulcro inventa cum corpore fuisse credatur, in eo sit posita, admodum incertum est. In primis sane valde mirum apparet quod in sepultura S. Leopardi ad id adhibitum sit operculum libri liturgici. Unde haud improbabiliter suspicati sunt quidam scriptores id factum esse non in publica aliqua et sollemni translatione aut recognitione, sed, imminente aliquo periculo subreptionis sacrorum lipsanorum, corpus Leopardi citatim esse absconditum et, quod tempus urgeret, quo dignius simul et certius cuiusnam esset testarentur, illam argenteam laminam e libro qui ea operiebatur, esse detractam. Eamque opinionem non parum confirmari inde existimant quod, ubi repertum fuit sacrum corpus anno 1296, tanto tempore iacuerat occultum quod memoria eius iam non exstabat [Cf. supra, num. 24.] . Quod utique facile intellegitur fieri potuisse, si illud diu ante clam absconditum fuerit, non vero ita si, postquam publice fuisset elevatum vel translatum, in loco sepulturae immotum quievisset.

[30] [in sepulcro posita fuerit ] Porro inde adducti sunt ad investigandum quo tempore illa occulta translatio facta fuerit. Cumque nullum huius rei testimonium scriptum aut vestigium quodvis reperirent, alii putarunt sacrum corpus ita reconditum fuisse saeculo VI sive a Gothis Auximi obsessis a Belisarii copiis [Cf. supra, num. 20.] sive ab Auximatibus obsessis a Totila [Procop., Bell. Goth., l. III, c. 11.] ; alii factum coniectarunt saeculo X Ottonibus I et II imperatoribus, quo tempore ingentem praedam ab horum copiis ex Italia collectam fuisse tradunt, tum pecuniae et rerum materia aut artificio pretiosarum, tum etiam sacrorum lipsanorum [Cf. Pannelli, p. 17.] , insigni praecipue in illo genere expilatore Theodorico Mettensi [Muratori, Antiq. Ital., t. V, p. 8.] . Opinione vero F.-A. Zaccariae “lamella illa medio octavo saeculo a Vitaliano, inventum S. Leopardi corpus iterum tumulante, collocari in arca potuit [Cf. supra, num. 22, post med.] ”. Sed ita rationem non reddit cur ea ab operculo libri ecclesiastici detracta sit et quomodo acciderit ut postea locus ubi repositum fuerit corpus prorsus ignotus esset [Cf. supra, num. 28.] . Quovis autem fundamento caret, praeter auctoritatem prorsus contemnendam Iohannis Baldi [Cf. supra, numm. 20, 21.] , sententia Cecconi, qui aliquatenus probabile censuit laminam confectam esse ubi sanctorum catalogo sive ab Innocentio I sive ab Hilario S. P. ascriptus fuerit Leopardus [“Siamo perfino indotti a credere, con una conghiettura forse non del tutto improbabile, che non andrebbe molto lungi dal vero colui che pensasse questa lamina avere incominciato ad adornare un evangeliario della chiesa Osimana, nella circostanza della canonizzazione del santo vescovo, avvenuta per opera o di Papa S. Innozenzo I … o per quella di Papa Ilario” (Cecconi, op. c., p. 25). Addit quidem statim Cecconi: “Per avvalorare questa nostra opinione, noi, a voler esser sinceri, confessiamo di non avere con noi nè sode ragioni nè storici documenti”. Quod et de aliis omnibus opinionibus hic allatis dicendum est.] .

[31] [satis probabiliter definiri nequit.] Diversarum istarum opinionum fautores singuli suam tutari conati sunt disserendo de forma casulae seu pallii, de tonsura, de mitra, de aureola, ut ostenderent haec, qualia in imagine visuntur, optime concordare cum aetate quam huic attribuebant [Pannelli, op. c., p. 14 – 17; Compagnoni-Vecchietti, op. c., t. I, p. 46 – 53; Cecconi, op. c., p. 27 – 33.] . A quibus disceptationibus, ut prorsus supervacaneis, utique abstinuissent, si ipsis licuisset legere quae nuper erudite scripsit de liturgicis vestibus R. P. Iosephus Braun S. I. [ Die liturgische Gewandung im Occident und Orient (Freiburg im Br., 1907), passim.] et praesertim si inspexissent tum imaginem S. Cornelii saeculo VI, iudicio v. v. Iosephi Wilpert, depictam in coemeterio Callisti [Le Pitture delle Catacombe Romane (Roma, 1903), tab. 256 (cf. ibid., p. 461).] , tum alia quaedam vetera monumenta, sive musivo opere confecta [Braun, op. c., p. 626 (saec. VII), p. 645 (saec. IX).] , sive ex ebore exsculpta [Revue de l'art chrétien, nouv. sér., t. III (1885), p. 24 (saec. X. Vid. G. Schlumberger, Mélanges d'archéologie byzantine, 1re série [1895], p. 85).] , sive minutis picturis expressa [Braun, op. c., p. 670 (saec. IX. Cf. Catal. Gr. Paris., p. 10), p. 646 (saec. XI), p. 97 (saec. ?).] . Perspexissent namque primo intuitu, Leopardi effigiem, qualis in lamina Auximana repraesentatur, prorsus congruere cum archetypo quodam quod ubique artifices christiani, inde iam a saeculo VI et usque ad saeculum XI et forte serius, ad repraesentandum episcopum quemlibet sibi proponebant.

§ VI. De corporis S. Leopardi inventionibus vel recognitionibus factis anno 1479, anno 1513 et anno 1753.

[32] [Post finem saeculi XIII] Post inventionem anni 1296, illustriores pietatis Auximatum erga praecipuum patronum suum manifestationes exhibitas esse decursu saeculi XIV et XV demonstrant monumenta publica, quae post medium saeculum XVIII autographa servabantur in archivis Auximanis.

a)In primis nimirum in compilatione statutorum civitatis Auximanae, quae saepius rescripta est inde ab anno 1308, legitur haec [Introducta in collectionem statuto anni 1371; sed iam in statutis anni 1297 et anni 1308 et deinceps in subsequentibus invocari consueverunt SS. Leopardus, Vitalianus et Benvenutus (Compagnoni-Vecchietti, op. c., t. I, p. 60, annot. 2).] Rubrica VII. De celebratione et cultu sanctissimorum defensorum nostrorum Leopardi, Victoris, Vitaliani et Benvenuti, et in eo statuto praescribitur quod potestas, confalonerius, priores, cancellarius et camerarius, una cum hominibus consilii generalis, per requisitionem praecedentibus tubis et instrumentis personaliter accedere teneantur ad episcopalem ecclesiam, ubi festa ipsa coluntur, et ibi per manum potestatis [In editione codicis statutorum typis excusa anno 1571 pro his verbis (offerre unum-extiterit ordinatum) legitur: per manus proprias omnium et singulorum praedictorum offerre unam candelam cerae albae qualitatis secundum providentiam dominorum confalonerii et priorum, deferendam de palatio nostrae residentiae ad dictam ecclesiam cathedralem in manus sacerdotis humiliter et devote, sumptibus tamen communis nostrae civitatis (Pannelli, p. 19, annot. 30).] offerre unum pallium de sirico valoris centum solidorum denariorum pro quolibet ipsorum festorum, et nihilominus per ipsa regimina et consilium portentur et offerantur ibidem de candelis cereis quot opportune fuerit secundum providentiam dominorum potestatis, confalonerii et priorum et prout per dominos potestatem, confalonerium et priores extiterit ordinatum. Et dicta festa praecedenti die bandiantur ex mandato et parte potestatis, pena centum solidorum de suo salario applicanda communi [Pannelli, op. c., p. 19; Compagnoni, t. I, p. 61.] .

[33] [celebrior in plebe Auximana] b) Formulae iuramenti quod praescriptum fuit Galterio Brano, qui potestatis munere functurus erat anno 1360, tale praefixum est exordium: In nomine Domini. Die VII mensis ianuarii 1360… Ad reverentiam omnipotentis Dei, et eius matris semper Virginis Dominae Sanctae Mariae, et beatorum apostolorum Domni S. Petri et Domni S. Pauli, et gloriosorum confessorum Domni S. Leopardi et Domni S. Vitaliani, qui sunt rectores et defensores huius civitatis… [Martorelli, op. c. p. 91; Pannelli, op. c., p. 18.] . Et simile exordium habet instrumentum concordiae inter Malatestam, qui civitati principabatur, et plebem qui contra eum seditionem moverat, anno 1416 stabilitae [Martorelli, p. 231; Pannelli, p. 18.] .

[34] [S. Leopardi cultus,] c) Anno 1432, occasione inventionis corporum SS. Victoris, Coronae et Philippi, impetravit cathedralis ecclesia Auximana ab Eugenio IV S. P. bullam qua conceduntur indulgentiae omnibus qui in 〈festis〉 SS. Victoris, Coronae et Philippi praedictorum, ac in S. Leopardi confessoris, cuius corpus, ut etiam accepimus, in ecclesia predicta honorifice conservatur, dictam ecclesiam devote visitaverint annuatim… [Pannelli, p. 21 – 22; Compagnoni-Vecchietti, t. V, p. 165.] .

[35] [miraculorum quoque fama confirmatus.] d) Miracula quaedam, invocationi S. Leopardi ascripta, consignavit ex officio anno 1476 Stephanus sacerdos notarius publicus. Quae ex instrumento autographo edita a Pannellio [Op. c., p. 26 – 35.] , secundum hanc editionem paulo inferius [Infra, p. 377 – 79.] inter documenta de sancto nostro inseremus.

[36] [Translationes anno 1479,] Inde autem adductus est episcopus Auximanus Lucas Cardutius ut corpus S. Leopardi, quod anno 1296 inventum, ita sedulo reconditum fuit ut iam non appareret locus sepulturae, denuo elevaret et honoratiore ac magis conspicuo loco poneret, quod factum est die 30 octobris anni 1479. Inventionem hanc sedulo descripsit idem Stephanus notarius et narrationem suam narrationi miraculorum modo memoratae subiunxit. Istud quoque documentum ex autographa scriptione edidit Pannelli [Op. c., p. 35 – 41. De codice et auctore cf. ibid., p. 22 – 25.] . Quam editionem secutus est Compagnoni [Op. c., t. I, p. 67 – 69. Omissum tamen hic est breve compendium Vitae S. Leopardi, quod loco prooemii praemissum est inventionis descriptioni.] , et nos sequemur [Vid. infra, p. 379 – 80.] .

[37] [anno 1513,] Tertia sollemnis translatio, facta anno 1513, breviter narratur in codice quodam qui tempore quo scripsit Pannellius servabatur apud nobilem domum dominorum de Aqua. Quae licet nullo instrumento publico asserta sit, cum tamen non uno indicio narratio fide digna ostendatur [Compagnoni, op. c., t. I, p. 143 – 45.] , non est cur eam in dubium vocemus. His autem paucis verbis italice concepta in dicto codice legitur translationis relatio: Sotto il di 13. Giugno 1513. nel tempo ch'era vescovo monsig. Antonio Sinibaldi fu fatta la ricognizione del corpo di santo Vitaliano nostro vescovo nel nostro vescovado, e fattane processionalmente la traslazione alli Corpi Santi [Ita suo tempore adhuc nuncupari cryptam subterraneam ecclesiae cathedralis Auximanae testatus est Pannellius.] con buone spese del vescovo, coll' assistenza di tutti i cleri e preti diocesani. Ed in detto anno detto monsig. fece la traslazione de' corpi di S. Leopardo e de' Ss. martiri Fiorenzo e compagni nelli detti Corpi Santi [Pannelli, op. c., p. 91; Compagnoni, t. c., p. 144.] .

[38] [ac postremo anno 1753.] Quarta denique inventio seu recognitio corporis S. Leopardi instituta est anno 1753, auctore et praeside Pompeio Compagnono episcopo. Cuius authenticum instrumentum, editum a Pannellio [Op. c., p. 83 – 90.] et deinde in appendice ad illius episcopi ingens opus saepius supra laudatum [Op. c., t. V, p. 248 – 254.] , et nos denuo hic edendum censuimus [Infra, p. 380 – 83.] .

§ VII. De hodierno cultu S. Leopardi apud Auximates.

[39] [Corpus S. Leopardi adhuc servatum in ecclesia cathedrali Auximana] Ab anno 1753 nulla facta est alia translatio vel recognitio reliquiarum S. Leopardi. Itaque adhuc requiescit eius corpus in altari in quo illo tempore repositum est. Servatur etiam in ecclesia cathedrali eleganti hierothecae inclusa lamina illa argentea quae anno 1296 apud sacrum corpus reperta est [Cf. supra, num. 25.] . Sed multum deferbuit et quasi restincta est popularis pietas erga sanctum patronum Auximanae civitatis [Haec et quae sequuntur de hodierna observantia erga S. Leopardum docuit nos ven. vir Antonius Dennesi canonicus, a secretis capitulo ecclesiae cathedralis Auximanae, litteris datis die 28 ianuarii 1897.] . Cuius rei forte praecipua aliqua causa fuisse credi potest decretum quo Pompeius Compagnonus episcopus legendam S. Leopardi apocrypham declaravit et inter officium divinum recitari vetuit. Inde utique factum est ut sacerdotes iam ea quae in hac legenda referebantur plebi e suggestu praedicare desierint. At popularem pietatem erga sanctum quendam, ut in suo fervore permaneat, foveri necesse est narratione rerum mirandarum quae ab eo patratae vel impetratae traduntur, et etiam demonstratione locorum ubi haec contigerint; his memoriis autem oblitteratis, mox evanescere solet. Quod et Auximi accidisse existimamus.

[40] [eiusque officium ibidem celebratum.] In cathedrali quidem ecclesia celebratur quotannis ad diem 7 novembris festivitas S. Leopardi sub ritu duplicis secundae classis cum octava, et in hac sollemnitate sacris operatur principalis capituli dignitas, quibus interest pontificali apparatu civitatis antistes. Sed suppresso officio proprio S. Leopardi, quod antiquitus in usu erat [Cf. supra, num. 12.] , officium totum fit de communi confessoris pontificis, sine ullis lectionibus propriis [Profitebatur id et Compagnonus in memoriali quod Benedicto XIV obtulit ad impetrandum ut S. Leopardus denuo titulo patroni tutelaris ecclesiae cathedralis Auximanae S. Theclae adiungeretur, dissimulans tamen antiquas lectiones eius iussu neglegi coepisse (cf. supra, p. 365, annot. 16. Cf. etiam infra, adnot. ad Vit. c. 12).] .

§ VIII. De cultu S. Leopardi extra dioecesim Auximanam.

[41] [Extra dioecesim Auximanam] Admodum pauca de his se resciscere potuisse querebatur Pannellius [Op. c., p. 78 – 82.] . Plura quaedam collegit Vecchietti [Compagnoni-Vecchietti, op. c., t. I, p. 8 – 10, annot.] . Apud illos non minus octo loca indicantur extra dioecesim Auximanam sita, ubi S. Leopardus singulari quodam cultu honoratus sit. Videlicet

[42] [ecclesiae titulo S. Leopardi consecratae in territorio Reatino,] In territorio Reatino exstructam esse ecclesiam in eo loco ubi Romanus pontifex receperat S. Leopardum cum grege anserum ad se accedentem et in ea depictas fuisse aves, benedictione sancti accepta avolantes, et praeterea ecclesiolam in loco ubi illae primo apparuere, refert scriptor Vitae infra edendae [Vit. c. 8.] . Quas ecclesias et picturam suo tempore adhuc conspici (non tamen se vidisse) testatur Iohannes Baldi [Op. c., p. 120.] . Haec asserta si aliunde confirmata non essent, parvi utique pendenda viderentur. Sed prorsus certum est multis testimoniis Chronici Farfensis, quorum tria ad saeculum decimum, tria ad saeculum undecimum et ultimum ad annum 1118 pertinent [Il Chronicon Farfense di Gregorio di Catino, ed. Hugo Balzani (Romae, 1903, inter Fonti per la storia d'Italia pubblicate dall'Istituto italiano), t. I, p, 315, l. 24 – 26; p. 319, l. 36; p. 339, l. 9; t. II, p. 123, l. 6; p. 169, l. 13 – 16; p. 176, l. 8; p. 281, l. 13.] , in territorio Reatino exstitisse iam ante medium saeculum X et deinceps ecclesiam Sancti Leopardi inter possessiones Farfensis monasterii [Cf. supra, pag. 364, annot. 2.] .

[43] [in castro Phalleroni,] Ecclesiam Sancti Leopardi in Castro Phalleroni recenset Alexander III in bulla qua anno 1180 confirmavit possessiones monasterii Sancti Petri Veteris [Compagnoni-Vecchietti, t. I, p. 9.] in dioecesi Firmana.

[44] [in castro Pirae] In Castro Pirae [Apiro.] , quod oppidum est in dioecesi Camerinensi, celebris fuisse traditur ecclesia Sancti Leopardi, a qua pars oppidi nomen accepit, ut patet ex quodam capite statuti innovati anno 1380, in quo legitur libri VI Rub. 42. Quod de Castro Pire fiant quatuor quarteria. Statuimus et ordinamus quod quarterium S. Urbani et S. Leopardi ex nunc auctoritate huius statuti sint et esse debeant et habeantur pro uno quarterio tantum, et vocetur et nominetur quarterium S. Leopardi [Pannelli, op. c., p. 81.] .

[45] [et in territorio Cerritensi.] In eadem dioecesi Camerinensi alia dicebatur ecclesia antiquitus consecrata in territorio Cerretensi sub titulo Sancti Leopardi [De qua in codice quodam ms. qui saeculo XVIII servabatur in domo nobilis viri Philippi de Aqua:A di 22 settembre 1681 io, Flaminio Guarnieri (is canonicus erat capituli cathedralis Auximanae), mandai diverse notizie al signor don Bernardo Lorvega, curato di S. Maria della Porta di Cerreto di Fabriano, del nostro glorioso S. Leopardo, primo vescovo nella nostra città di Osimo, perchè in quella cura vi è una chiesa eretta anticamente del 1300 in circa ad onore del nostro S. Leopardo, nel cui quadro di pittura vi si legge: S.Leopardus episcopus Auximanus (Compagnoni-Vecchietti, op. c., t. I, p. 8 – 9).] , cui anno 1681 cardinalis Bichi Auximanus episcopus concessit particulam reliquiarum S. Leopardi, quae inclusa est in hierotheca in formam brachii conformata et terminata manu lignea deaurata, certis diebus in illa ecclesia plebis venerationi exponendam; quod testatus est die 29 octobris praedicti anni Iosephus Hilarius eo tempore episcopi Auximani cancellarius [Compagnoni-Vecchietti, ibid., p. 8.] .

[46] [Eiusdem memoria signata in kalendariis Septempedano, Eugubino, Firmano, Avellitano et Melphitano.] Praeter haec, nota sunt alia quattuor oppida et monasterium, in quibus saeculo XIV et saeculo XV singulari honore colebatur S. Leopardus. Edita nempe sunt quinque kalendaria, quorum duo pertinent ad civitatem Sancti Severini seu Septempedanam, alterum confectum anno circiter 1400, alterum vero inter annos 1447 et 1457; tertium, ad usum ecclesiae Eugubinae, extremo saeculo XIV concinnatum; quartum, quod legitur in capite antiqui missalis in archivo ecclesiae cathedralis Firmanae, quod scribi fecit ad usum suum reverendus Iohannes de Firmonibus de Firmo … episcopus et princeps Firmanus (an. 1412 – 1421); quintum denique, monasterii Sanctae Crucis Fontis Avellani etiam ascribitur anno circiter 1400. Iam vero in omnibus his documentis signata est ad VII idus seu diem 7 novembris festivitas S. Leopardi, adiecto titulo, in quattuor quidem prioribus, episcopi et confessoris, in quinto autem confessoris [Ibid., p. 9 – 10.] . Quibus addendum est kalendarium quod praefixum est cuidam breviario Melphitano post medium saeculum XV exarato, in quo ad diem VII id. novembres signata legitur memoria S. Leopardi epi. et mart. [Apud I.-M. Giovene, Kalendaria vetera mss. ecclesiarum Apuliae et Iapygiae (Neapoli. 1828), p. XLII; cf. ibid., p. XII – XIII.] .

Hactenus de vita et cultu Leopardi. Iam accedimus ad edenda antiqua documenta.

I. VITA S. LEOPARDI
Ex. cod. Brux. 8935 (1) et editione Dominici Pannellii (2). Cf. Comm.praev., num. 9, 10.

Leopardus episcopus Auximanus (S.)

BHL Number: 4884

Vita S. Leopardi episcopi Auximani et confessoris ex Ms. codice eiusdem ecclesiae, estque per lectiones distincta, ut in eius festivitate legi solet [In festivitate sancti Leopardi episcopi et confessoris 2.] .

[1] [Prologus.] [Lectio prima 2.] . Ego quidem [qui 1.] propter defectum scientiae ac vim regnantium vitiorum, cum nulla virtus [(c. n. v.) nec v. aliqua 1.] in me vigeat [viget 1.] , non sum dignus tanto operi ponere nomen meum. Sed illi qui [(i. q.) ille (ita corr., prius illi?) qui 1; quia ille 2.] dixit: Aperi os tuum, et ego adimplebo illud, [Ps. 80, 11.] ipsi cum tremore, eo quod non sum dignus ab eo gratiam impetrare, totaliter me committo, ut sua piissima misericordia mihi concedat indignissimo peccatori, ut de tanto praesule patre nostro Leopardo, de iis quae audivi ab antiquis in antiquissimisque libris perlegi [Haec non falso dicta a scriptore nostro credere licet, modo addatur ea quae in antiquissimis libris legit, ab ipso accommodata esse S. Leopardo episcopo Auximano, cum nequaquam de eo scripta essent, vel, ut descriptionem civitatis Auximanae (cc. 2, 3), non proprie ad S. Leopardum spectare.] , quae sunt veridica et dicenda [(et d.) dicendo 2.] dicam, quae autem non vel veritatem in aliquo offuscarent [offuscaret 1.] , non lingua carnis dicere vel manu scribere valeam ullo modo.

[2] [Auximanae civitatis descriptio et laus.] Erat quaedam nobilissima civitas in medullio [Id est meditullio seu umbilico regionis.] Marchiae, quae monarchiam totius regionis tenere videbatur, scilicet Auximana [Auximum urbs iam celebrata legitur ut civitas magna apud Plutarchum (in Vita Pompeii, c. 6), et ut urbium Piceni princeps, quam Romani metropolim nationis vocare solent apud Procopium (De bello Gothico, l. II, cc. 11, 23).] , in qua propter fertilitatem et pulchritudinem eius Adrianus imperator [Unam inscriptionem Auximanam reperio in qua legitur Hadriani imperatoris nomen ((CIL., t. IX, n. 5883), nullum autem praeterea indicium quo censeri possit imperator is Auximi commoratus esse.] et multi alii resederunt [residerunt 2.] , et multi nobiles Romani, sicut de Roma, ita et de Auximo cives erant [Auximum scilicet colonia erat civium Romanorum (Vell. Paterc., Hist. l. I, c. 15; Th. Mommsen, CIL., t. IX, p. 589).] . Quae [Ea 2.] est in sublimi posita monte [Cf. Procop., De bello Goth., l. II, c. 23: Excelso in colle sita, nullum habet (civitas Auximana) in plano aditum; quo fit ut ab hostibus omnino sit inaccessa.] , nec est a montibus circumdata. Undique cingitur magnis ripis [Id est rupibus seu collibus petrosis? Cf. Du Cange, v. ripa 1.] et muris magnorum lapidum circumcirca [Quae hic describuntur antiqua ornamenta civitatis Auximanae colligere potuit scriptor noster aspectu ruderum quae paulo ante revelata fuerant. Cf. Comm. praev., num. 11.] ; et [om. 2.] super muros eius sunt pulcherrima atria, quae columnis marmoreis sustentantur; super atria vero sunt homines sculpti ex [om. 1.] lapidibus, in tam magna multitudine ut semper [urbs ipsa add. 2.] militibus munita [(m. m.) munita hominum 1.] ab inforis [in foris 2.] [Id est extra? Urbs scilicet, prae statuarum multitudine quae in muris positae erant, multis militibus munita apparebat iis qui procul eam conspiciebant.] probaretur. Intrinsecus autem sunt turres, palatia et moenia infinita. Amplissima eam duo balnea confinabant [Id est confines, contermini erant. Cf. Du Cange, ad h. v.] , quae aquis per conductos [Id est canales, tubos. Cf. Du Cange, v. conductus 4.] plumbeos et antra [Id est piscinas, aquarum receptacula, gallice châteaux d'eau? aut forte legendum antlia?] artificiosissima [artificiosissime 1.] replebantur. Habebat insuper quandam pulcherrimam ianuam ab australi, quam auream nominabant, eo quod artifices ante eam auri monetam [monetas 2.] sedulo fabricabant [Unde huiusmodi traditio orta sit non assequor. Fortasse in explorandis urbis ruinis (cf. Comm. praev., num. 11), inventa sunt hoc loco quaedam aurea numismata vel nummi.] , sicut in Lucano legitur [Nulli huius generis versus leguntur apud Lucanum.] :

Auximon urbs prava,nunc depravaris ab hoste
      Et prostrata taces [iaces 1 corr., iacis 2.] verba dolosa tua.
Dic mihi, nunc, quaeso, ubi est iactantia tanta,
      Qua praesumebas facere tanta prava?
Fores ante tuas auri cudebas monetam,
      Respice cuditum cuius te domat imago.

Platea vero quae iuxta capitolium [Capitolii nomine in municipiis designantur aedes in quibus congregabantur civitatis aediles, servabantur documenta publica, ius dicebatur, etc.] permanebat, caelo rameo [Id est cupreo seu aereo (italice di rame). Viderit scilicet scriptor vestigium porticus vel absidis cuius fornix huiusmodi metallo coopertus erat.] tegebatur. De templis et idolis taceo, quae ex auro et [om. 2.] argento et ex politis lapidibus erant sculpta. Civitas [om. 1.] tanta excellentia fulciebatur [fulciebantur 1.] quod de ea scriptum est: Pentapolitanorum [Pentapolianorum 1, Pentapolianarum 2.] pulchrior Italianorum [om. 2.] . Pentapolis dicitur a pente, quod est quinque, et polis, quod est civitas, eo quod erat domina quinque civitatum [Praeter Pentapolim Cyrenaicam seu Libycam et alias quasdam in Oriente, nota est inde a saeculo VII Pentapolis Italica in Piceno, cuius nomen frequenter occurrit in Libro pontificali (ed. L. Duchesne; vid. indicem, tom. II, p. 626). Sed cum nusquam in veteribus documentis definiti sint huius Pentapoleos limites neque indicatae quinque civitates insignes unde regionis illud vocabulum ortum est, diversi scriptores recentiores diversas pro suo quisque studio indicarunt. Sic Hieronymus de Rubeis (Historiarum Ravennatum lib. IV extr.; apud Graevium-Burmannum, Thes. antiquit. et hist. Ital., t. VII, part. I, p. 212 extr.): “Quam regionem graeca voce Pentapolim appellant, ea Ravennam, Caesenam, Classem, Forum Livii et Pompilii continebat earumque civitatum agros. Atque haec Pentapolis altera erat Exarchatus pars; alteram Aemiliam vocant.” Alii quinque civitates, unde Pentapolis regio suum nomen traxit, fuisse aiunt Ariminum, Pisaurum, Fanum, Auximum et Anconam (Act. SS., Iul. t. III, p. 296 D; Oct. t. VI, p. 470 B); alii Anconam, Senogalliam, Ariminum, Pisaurum et Fanum (A. Amati, Dizionario corografico dell' Italia, t. V, p. 1073); alii Anconam, Senogalliam, Urbinum, Auximum et Humanum (ibid.; cf. Vecchietti, op. c., t. I, p. 173). Perperam autem pro sua civitate ut invictum argumentum attulerunt Auximates subscriptionem quae apposita legitur actis synodi Romanae anno 680 coactae, his verbis conceptam: Ioannes episcopus sanctae ecclesiae Auximatis provinciae Pentapolis in hanc suggestionem… (Mansi, Conc., t. XI, p. 311); nam ex hac subscriptione dumtaxat colligitur Auximum oppidum situm fuisse in regione Pentapolitana, non vero fuisse unam e quinque civitatibus unde ea regio suam nuncupationem nacta sit.] . Quam sit fertilis, bene sentiunt Auximates, qui in quattuor solariis [Id est in quattuor temporibus anni? Aliam quippe locus pati non videtur significationem; quam tamen neque apud Cangium neque in alio quopiam lexico indicatam reperio.] fructificant terras suas. In primo siquidem colligunt [om. 1.] oleum; in secundo, vinum [in neutro genere add. 1.] ; in tertio,ficus optimas; in quarto et ultimo, frumentum infinitum.

[3] [In ea passi traduntur S. Sisinnius et socii eius martyres.] Quidam autem Romani, huius urbis [(h. u.) om. 1.] famam nimiam [om. 2.] audientes, venere in eam verbum Domini praedicare [(v. D. p.) ad v. D. praedicandum 2.] , habitantes in praedio cuiusdam nobilissimi Romani [Haec manifeste desumpta sunt ex Actis S. Antimi ad diem 11 maii (Act. SS., Maii t. II, p. 616), n. 5.] , qui eos Romae ex [(R. ex) de Roma 1.] vinculis liberavit. In quo [(In quo) Eo in 2.] loco pacis tempore [(p. t.) paucissimo temporis spatio 2.] in eorum nomine exstitit ecclesia [(in eorum-eccl.) exst. eccl. in eorum n. 2.] fabricata, quia videlicet [(q. v.) qui verum 1.] sancti Diocletianus [ita 1, 2, leg. Diocletius.] , Sisinnius [Siscignus 1.] , Florentius atque Maximus fugientes [eo fugerunt 2.] cum audivere tumultum saevientis populi [a quo tandem add. 2.] , fuerunt unanimiter trucidati. De istis siquidem scriptum est: Mirabilis Deus in sanctis suis. [Ps. 67, 36.] Ostenderat Deus mirabilia [innumera add. 2.] ibi propter eos. Pervenit insuper usque ad apicem summi pontificis miraculorum fama quae pro eis Dominus ostendebat [(q. p. e. D. o.) quibus eorum precibus D. urbem Auximanam condecoravit 2.] . Quia [vero add. 2.] legitur: Nube pari [ut add. 1.] , ideo creditur tam nobili civitati tamquam sponsae tam nobilissimum sponsum patronumque, egregium scilicet Leopardum, a Deo penitus fuisse [om. 2.] reservatum.

[4] [S. Leopardus, Germanus ortu,] [Lectio secunda 2.] . Leopardus Theutonicus [Cur scriptor Leopardum e Germania oriundum finxerit, ratio esse potuit quod nomen illius aliquid barbari sonare ipsi videretur.] fuit oriundus [origine 2.] , coaetaneus beati Martini [Cf. supra, Comm. praev., num. 13.] . Et sicut beatus Nicolaus fuit electus ab incunabulis, ut semel in die videlicet quarta et sexta feria bibere 〈t〉 mammas, ita et isti [in isto 2.] Dei gratia supervenit, sicut de ipso canitur in antiphona nocturnali: Antequam sanctus Leopardus te scire posset [possem 1.] per aetatem corporis, praevenisti eum, Deus [(e. D.) cum Dei 1.] , in benedictionibus dulcedinis, ut per te alacri consummato sacerdotio, laetificares eum in gaudio cum vultu tuo. Et sicut David rex in pueritia fuit unctus, ita et iste a Deo in puerili aetate fuit episcopus ordinatus. Qui a primaevo aetatis suae ieiuniis et [om. 2.] orationibus ac piis operibus insistebat, similiter ecclesias multipliciter frequentabat, supra modum ab omni vitio fuit liber; quem iure possumus nominare beatum, sicut scriptum est: Beatus vir qui portavit iugum ab adolescentia sua; [Thren. 3, 27.] qui non ut puer, sed senex moribus appareret et non ut filius viri nobilissimi ac praeclari, sed ut presbyter [Hac voce aliquando significari hominem humilis condicionis et tali sensu hoc loco eam adhibitam esse ait Pannelli. At certe sensus iste neque indicatur apud Cangium neque eruitur ex verbis Gaufredi Vosiensis de Iohanne presbytero apud Cangium altatis. Potius crediderim hic laudari Leopardum quod exteriori habitu non fastum et superbiam iuvenis nobilissimo loco nati, sed modestiam quae decet clericum aut monachum prae se ferebat.] incedebat. Evangelii siquidem non surdus auditor, parentes [parentis 1.] , bona omnia ac patriam derelinquendo, semper in se ipso palmam martyrii flagitabat.

[5] [ab Innocentio I R. P. presbyteris romanis aggregatus, et dein episcopus Auximanus renuntiatus,] Postquam ad annos discretionis pervenit, magnus fuit statura, sed maximus sanctitate. Tandem adiit Romam apostolorum Petri et Pauli limina visitare [Cf. supra, Comm. praev., num. 14.] . Qui a papa totaque curia propter famam eius honorifice est susceptus. De cuius allegorice nomine breviter aliquid dicere studeamus. Cuius [om. 2.] nomen compositum est ex [(est ex) et 1.] nominibus leonis et pardi; et ipse imitatus est utriusque naturam. Quia natura pardi est semper in tribus saltibus [saltis 1.] capere praedam suam. Qui eandem naturam est totaliter imitatus, eo quod [(eo quod) eoque 1.] sanctus Innocentius Albanensis, qui tunc Petri cathedram gubernabat, primo commisit eidem Sanctorum Gervasii et Protasii in Urbe ecclesiam constituendam [construendam 2.] de facultatibus cuiusdam nobilissimae donnae Vescinae, sicut de ipsius donnae [dominae 2.] processerat voluntate. Secundo commisit eidem [tibi 1.] Sanctae Agnetis iuxta Urbem ecclesiam gubernandam, sicut V° kalendas augusti in festo sanctorum Nazarii et Celsi, Victoris et Innocentii legitur et habetur apud [(apud-pontificis) om. 2.] Platinam in Vita domni Innocentii pontificis [In lectionibus de sanctis qui coluntur die 28 iulii mentio utique fit. S. Innocentii papae, sed nequaquam de S. Leopardo, et apud Platinam legitur quidem administratio ecclesiae Sanctae Agnetis commissa fuisse Leopardo et Paulino presbyteris, sed nullatenus Leopardus ille postea Auximanam ecclesiam rexisse.] . Tertio dictus sanctus Innocentius, tamquam expertus de ipsius prudentia, legalitate [Id est probitate, bonitate. Vid. Du Cange, V. legalitas 2.] ac plenissima sanctitate, sicut [sic 1.] beatus Petrus [(b. P.) P. b. 1.] misit Marcum Aquileiam et Apollinarem Ravennam, et alii summi pontifices per universum orbem quam plurimos destinarant, ita iste Innocentius, vere innocens, discipulum suum innocentem ad gentem Auximanam, idolorum culturis deditam [Vehementer huic asserto repugnant scriptores Auximani (Dom. Pannelli, op. c., Dissert. praelim., p. vij-xvj; Compagnoni-Vecchietti, t. I, p. L sqq. Add. Zaccaria, Auxim. epp., p. 11 – 15). Sed quaecumque congerunt ad demonstrandum christianam fidem Auximi iam floruisse primis saeculis aevi nostri, reducuntur ad generale illud argumentum quod expressit Thomas Mamachi (Originum et antiquitatum christianarum, l. II, p. 245, annot. extr.) his verbis: “Id erat Petro eiusque successoribus curae ut coetus christianorum ubique in Italia constituerentur. Itaque Innocentius I pontifex maximus Epist. 25 ad Decentium Eugubinum: “ Manifestum est, inquit, in omnem Italiam nullum instituisse ecclesias nisi eos quos venerabilis apostolus Petrus aut eius successores constituerint sacerdotes…” Distulisse autem eos ad tertium quartumve saeculum ut in Italia religioni latissime propagandae operam darent, cum in remotissimis regionibus adeo propagata secundo saeculo esset, ut ne vicus quidem esset in quo Christus minime coleretur, numquam credam.” Et quod singulatim ad Auximatem regionem spectat, afferunt Acta S. Antimi, in quibus narratur christianos ibidem versatos esse tempore persecutionum. Sed, etiamsi haec Acta prorsus sincera esse putentur, quod certo tempore christiani in quadam regione martyrium subierunt, inde non sequitur eodem tempore regionem illam fidem Christi recepisse.] , transmisit perspicuum Leopardum, ut tam perfidam [et add. 2.] infidelem gentem ab aeterna morte, si posset, et ad Iesu Christi gratiam traheret suo opere et exemplo [(t. s. o. et ex.) s. o. et ex. t. 2.] . Qui perfectionem sui magistri ac domini habere desiderans, ipsum innocentem est opere et nomine imitatus. Sicut in evangelio ait Christus: Omnis [(Omnis-Christus) om. 1.] quippe perfectus est, si sit sicut magister eius;ait etiam ipse Christus: Non potest arbor bona malos fructus [om. 1.] facere. [Luc. 6, 40, Matth. 7, 18.] Ideo iste sanctus Leopardus, tamquam doctus a bono magistro, in isto [hoc 2.] tertio saltu ita ad se viriliter praedam traxit quod nullus Auximanorum remansit [remanserit 2.] praeda humani generis inimici.

[6] [Auximates ad veram fidem convertit.] [Lectio tertia 2.] . Talis est autem leonis natura cui [ut sibi 2.] semper [tamquam add. 2.] mortui filii oriuntur [oriantur 2.] ; qui accedit ad eos et tam diu mugitat super eos donec in eis spiraculum mittit vitae. Quam doctus [(Q. d.) ipsum leonem 2.] sanctus Leopardus est per omnia imitatus. Qui [quia 2.] suscepto pastorali officio, ut est dictum, ad dictam gentem in anima [(in a.) ut ad animam 2.] mortuam properat sine mora [quae sequuntur duae incisae sententiae, inverso ordine leguntur in 2: credens p. m. invenire, non timens … ferrum.] , non timens mortem, non minas saevientis populi, non vincula neque ferrum, credens palmam martyrii invenire [(in a.) ut ad animam 2.] ; super [tamdiu super 2.] filios spirituales mugitavit, scilicet praedicationibus, miraculis et exemplis, ut [om. 2.] ne quis in anima mortuus remaneret. Hic est enim speculator Auximanae plebis insignis atque magnificus, qui divinae providentiae [prudentiae 2.] nutu ad eiusdem civitatis tutelam, ut superius, factus est praesul praefatus [om. 2.] . Erat autem praefata civitas, sicut superius dictum est, tota ferme adhuc gentilitatis erroribus dedita et idolorum squaloribus inquinata. Quam eximius idem confessor Domini christianae fidei [om. 1.] religionem docuit et sacri baptismatis unda perfudit. Tantus enim praedicationis eius [om. 1.] vigor praevaluit ut ne quis idolorum cultor in eadem civitate penitus remaneret [Decem vel undecim ecclesias a Leopardo Auximi aedificatas esse ait Baldi (op. c., p. 111 – 13), sed nullo allato huius rei vetere teste.] . Nam per Christi gratiam caecos illuminabat, daemones ex obsessis corporibus pellebat, auditum surdis, mutis praebebat eloquium, alia quoque plurimarum virtutum insignia [signa 2.] praecipua crebrius [crebius 1.] et multipliciter exhibebat.

[7] [Daemonem sub specie monachi latitantem prodit et fugat.] Inter multimoda autem prodigiorum et virtutum eius insignia, haec nimirum exhibuisse perhibetur praecipua [om. 2.] . Quia legerat in Evangelio esse genus daemoniorum quod non eicitur nisi [in add. 2.] oratione et ieiunio, corpus suum ieiuniis et orationibus totaliter macerabat, ut de obsessis corporibus etiam expelleret illud genus. [Marc. 9, 28.] Contigit autem [Huiusmodi narratiunculas de daemone sub specie humana vel angelica se occultante legere potuit scriptor in Vitis sanctorum non paucis. Meminisse satis erit Vitas S. Gilduini (Act. SS., Ian. t. II, p. 792, n. 8 – 11), S. Godrici (Act. SS., Maii t. V, p. 73, nn. 14, 15), S. Paterniani (Act. SS., Iul. t. III, p. 298, nn. 6, 9) et S. Blevigneti paulo inferius ad hunc ipsum diem 7 novembris edendam.] ut in monasterio [monasterium 2.] Casae Novae intraret [intraverit 2.] malignus spiritus in habitu monachi [monachali 2.] ; qui ita erat serviens et oboediens [(s. et o.) o. et s. 2.] omnibus ut ab omnibus amaretur. Beatissimus vero Leopardus, qui, ut propheta, futura praesciebat, sensit periculum quod dicto monasterio imminebat. De suo labore non curans, ad locum properat sine mora; qui ab abbate et monachis propter sanctitatem eius cum maximo honore et cordis devotione exstitit hospitatus. Sanctus autem dixit abbati: “ Iube omnes monachos ad capitulum convenire [conveniri 1.] .” Congregatis vero fratribus, dixit ad eos: “ Non estis omnes.” Qui responderunt: “Vere, pater, nisi unus [(n. u.) solus u. abest 2.] , qui in [om. 1.] refectorio praeparat et est valde necessarius in coquina.” Et sanctus etiam ad eos [(etiam ad eos) ad eos: Etiam 2.] : “Illum sine mora adducite. ” Cumque [is add. 2.] duceretur et videret beatissimum Leopardum, coepit trucissime gemere et titubare. Sanctus vero dixit [ad eum add. 2.] : “In virtute [veritate 1.] Iesu Christi praecipio tibi, daemon, ut dicas istis quis es, et quid fecisti eis, et quid facere intendebas.” Daemon vero [(D. v.) At d. 2.] ait: “Ego sum”, inquit [om. 2.] , “humano generi inimicus. Terras, vineas, arbores, cum [om. 2.] grandine aut cum [(a. c.) et 2.] afa et brucis et erucis [rucis 1.] prohibui fructificare a tempore quo inter ipsos veni, credens tam [adeo 2.] eos attenuare victualiter [om. 2.] ut omnes vagabundi irent circum circa et ne in [(et ne) eni (?) 1. ] isto loco me [om. 1.] et fratres meos non incenderent orationes eorum.” Et sanctus ad eum: “Praecipio tibi ut nemini noceas, et ad deserta loca ire festina [festines 2.] .” Qui cum clamore et foetore exivit, sicut praeceptum ei fuerat per beatissimum Leopardum.

[8] [Romanum pontificem adit anserum silvestrium grege prodigiose comitante.] [Lectio quarta 2.] . Quadam autem vice [is add. 2.] volens Papiam visitare, sicut tenebatur de iure, cum pervenit in planitiem civitatis Arieti [Scilicet Reate, italice Rieti. Pontifex Romanus in illa civitate aliquamdiu resedit in decursu saeculi XIII (cf. Potthast, Reg. Rom. Pont., p. 1852 – 61.] , ubi curia residebat, vidit [alios add. 2.] episcopos cum multitudine militum copiosa, non minima secum encenia [ensenia (et paulo infra enseniola) 1, 2.] deferentes. Tunc incepit in se habere aliquid verecundum [verecundiae 2.] , eo quod non ibat cum comitiva nec enceniola [ensenia (et paulo infra enseniola) 1, 2.] aliqua summo pontifici deferebat. Tunc in se reversus, sicut [ut 2.] Abraham ait: Dominus [Deus 2.] providebit. [Gen. 22, 8] Subito autem stetit acies silvestrium anserum ante eum et, si ambulabat sanctus [(a. s.) s. a. 2.] , ambulabant [et add. 2.] anseres, et si stabat sanctus [om. 2.] , pariter et anseres stabant. Tunc intellexit vir Dei qualiter pro comitiva et encenio [ensenia (et paulo infra enseniola) 1, 2.] provisae [provisum 2.] a Domino erant [erat 2.] sibi. Suum iter persecutus est et [(p. e. et) persequens 2.] civitatem ingressus [ingreditur 2.] , a civibus aspicitur, et [omnes add. 2.] mirantur qualiter [quare 2.] anseres silvestres contra naturam et usum in civitatem hominem sequerentur. Inceperunt eum etiam ipsi sequi, ut viderent quo fine illud miraculum clauderetur. Intrat in palatium papae sanctus, anseres similiter intravere; cives et advenae eum pariter sequebantur, ita quod nullus episcoporum ad papam intraret cum tam magna comitiva. Propter sanctitatem eius fuit sibi obvius papa et ait: “Quid est hoc, episcope Auximane?” — “ Ut de ipsis recreemini [recreamini prius 1, 2.] , pater sancte.” Vidit papa quod quicquid de eo audierat, opere [opera 2.] compleretur. Ait ei: “Benedic, sancte episcope, aves ipsas, ut ad loca sua revertantur.” Cumque benediceret eas, sicut a summo pontifice habuerat in mandatis, tam alte elevatae sunt ut humanis oculis minime viderentur. Tunc in dicta civitate nomini eius ecclesia exstitit fabricata, et ibi depictae fuerunt aves ad memoriam futurorum [Hanc fabellam desumere potuit scriptor noster ex Vita S. Cerbonii episcopi Populonii, de quo simile aliquid narratur (Ughelli, Italia sacra, t. III, p. 707; Act. SS., Oct. t. V, p. 99, n. 16). Ecclesiam S. Leopardi Reate exstitisse iam inde saltem a medio saeculo X, ex testimoniis certis constat (cf. supra, Comm. praev., num. 42) et in ea depictum fuisse miraculum anserum a S. Leopardo ad summum pontificem adductorum asseruit Baldi (ibid.). Interrogatus autem de ea re Antonius Geminianus, Ord. Praed, a Dominico Leone, Ord. Servorum B. M. V., respondit litteris die 23 iulii 1757 datis, picturam illam calce coopertam fuisse ante annos circiter quinquaginta iussu parochi qui ecclesiae praeerat. De eadem ecclesia et pictura scribebat idem Dominicus Leoni die 31 ianuarii 1759: “ Il P. abate di Farfa mi spedisce la stessa relazione che mi mandò il P. Geminiani Domenicano. Dice però il P. abate, che la chiesa di S. Leopardo vescovo Osimano è di piccola mole. Nella struttura è simile all' altre più antiche della citta [di Rieti]. Essendo stata imbiancata, non più si vede il fatto dell' oche, il quale stava dipinto vicino all' altar maggiore, di che ci è un testimonio vivente” (ap. Compagnoni-Vecchietti, op. c., t. I, p. 128 – 29, annot. 11).] . Ubi vero ei [om. 2.] anseres apparuere, etiam nominis sui ecclesiuncula est fabricata.

[9] [Malevolus sancti irrisor divinitus punitus.] Sanctus Martinus Turonensium [Turunciorum 1.] praesul perrexit Auximum [Cf. supra, Comm. praev., num. 13.] , visurus beatissimum Leopardum. Quem laetus suscipiens [(Q. l. s.) a quo laeto admodum susceptus est 2.] iussit [is add. 2.] affluenter de optimis dapibus [(de o. de) optimas dapes 2.] praeparari. Ipsis refectis, familiares, more solito, residua pauperibus erogavere [erogare 1.] ; cuidam pauperi aemulo et iniquo de residuis carnibus ultra modum solitum destinavere. Qui cum carnibus in manibus ivit ad quosdam alios aemulos, dixitque eis: “Iste hypocrita episcopus nobis praedicat abstinentiam, et ipse conducit [nobis add. 1. ] tantas carnes quod familiares eius eas proiciunt et non valent comedere ullo modo.” Quod dicebat [docebat 1.] ore voluit operibus comprobare, et ait eis: “Videte quantas [carnes add. 2.] mihi dedere et multis aliis in maiori et longissima [(et l.) om. 2.] quantitate.” Viderunt [videntes corr. 1.] aemuli carnes; ita erant cum [(c. ita e. c.) ita esse carnes (cum om.) 2.] manibus pauperis unitae [unitas 2.] quod [ut 2.] non duae, sed una caro penitus appareret. Ad quod miraculum stupefacti, plorantes [om. 2.] clamabant misericordiam de [om. 1.] commissis. Interea sanctus Martinus iverat in viam suam, beatus vero Leopardus perrexerat unanimiter [simul 2.] ad honorandum [proficiscentem hospitem add. 2.] . Qui cum invenissent [pauperes add. 2.] lacrimantes exaltatis [et elatis 2.] vocibus acclamantes [acclamabant 1.] in tantum quod [ut 2.] ad eos convenerunt [convenerint 2.] omnes cives. Sancti vero, seditionem timentes, amplius non processere, sed in contrada Montisflorentini stetere. Venientes ad eos cives [(V. ad e. c.) om. 2.] et aemulus plorans suum maluit confiteri reatum. Sancti autem in oratione prostrati, eum ab illo monstruoso improperio liberarunt. In loco ubi pauper fuit restitutus ad pristinum statum [(ad p. s.) om. 1.] , post migrationem sancti Martini cives Auximani in ipsius nomine ecclesiam construxere.

[10] [In ecstasi positus Auximi, apud Turones funeri S. Martini interest.] [Lectio quinta 2.] . Denique dum [cum 2.] die dominico coram populo Auximano [sanctus Leopardus add. 2.] missarum sollemnia [(m. s.) missam sollemnem 2.] celebraret in ecclesia Beatae Eustochiae, quae in vocabulum Sanctae Luciae exstitit [fuit 2.] translata, mox ut ad dominicam orationem secundum missae ritum ventum est [fuit 2.] , subito mirum in modum ecstasi [sic1, 2.] quasi gravi sopore paululum [paulum 2.] sopitus obmutuit et per unius horae spatium conquievit. Tunc in se reversus, dominicae orationis verba resumens, ex more complevit et sacrosancti corporis et sanguinis Iesu Christi sacramenta percepit. Cumque sacerdotibus et populo praebere, ut moris est, communionis sacrae [sacra 2.] mysteria decrevisset [omnes add. 2. ] , unanimiter coepere pertinaci animositate firmare numquam se ab eius manibus eadem percipere [recepturos 2.] sacramenta, ni [(ni eis-indicaret) nisi indicaret quae fuerit causa propter quam aliquanto tempore ante altare obticuerit 2.] eis propter quod paulisper ante altare obticuit indicaret [(ni eis -indicaret) nisi indicaret quae fuerit causa propter quam aliquanto tempore ante altare obticuerit 2.] . Tunc benignus Christi pontifex vultu placido eis quod viderat in suo oromate ilico intimavit. Perhibuit enim beati Martini animam se vidisse cum ingentis gaudii pompa decussatim [de causatim 1.] [Id est decenter, reverenter. Vid. Du Cange, VV. decusatim, decussatim.] efferri ad caelestia regna. Hoc comperto [(H. c.) Hac comperta 1.] , omnis fere clerus et populus diem horamque diligentissime notavere, fidosque nuntios urbem usque Turonicam citius direxere. Reversi vero qui missi fuerant de hinc legati, ita invenere veraciter beatum Martinum ex hoc mundo migrasse ad Dominum sicut praesago Domini antistiti fuerat ostensum [ostendit 1.] ; recognoscentes manipulum beatissimi Leopardi, quod [quem 2.] ibi [ubi 1.] divina dispositione laxavit [Id est dimisit, reliquit, ex italico lasciare. Vid. Du Cange, v. laxare 2.] suis manibus portavere [Huiusmodi prodigium legimus in Vita S. Severi Barcinonensis, ex Vita S. Severi Ravennatis excerptum (supra, p. 243, nn. 5, 6). Idem narratur de S. Ambrosio apud Gregorium Turonensem, De miraculis S. Martini, l. I, c. 4.] .

[11] [Laus virtutum illius.] Ex hoc igitur tempore celebre eius nomen magis ac magis innotuit, et apud patricios et exteros venerationi est habitus praesul illustris. Coepere [coeperunt 2.] ergo ad eum venire non solum de vicinis urbibus, sed etiam de procul positis catervatim populi confluere atque ab eo monita sanctae institutionis cum omni aviditate et cordis devotione suscipere et suppliciter se eius sanctis orationibus commendare. Erat enim fide catholicus, caritate plenus, probitate praecipuus, virtutibus fulcitus, hospitalitate benevolus, dapsilitate [Id est liberalitate. Vid. Du Cange, V. dapsilis.] munificus, spiritualium quoque ciborum distributor egregius, praedicator doctus, pupillorum et viduarum [(p. et v.) v. et p. 2.] sustentator misericors, ovium [omnium 1.] custos, infirmorum pius visitator et maerentium consolator. Erat enim eius conversatio et religiositas tam clero quam omni [om. 2.] populo imitabilis et devota. Praedicationis suae pio eloquio mirifice audientium corda doctrinae sanae subdebat [suddebat 1.] et ad Christi misericordiam protrahebat [pertrahebat 2.] , se ipsum egregium praebens exemplum; nam quod docebat ore, opere exhibebat. Nemo quidem ipsius praedicationis verba despicere rite valebat, cum illum [ille 1.] iuste et pie vivere [om. 1.] cum miraculorum etiam exhibitione cernebat. Ex quibus videlicet miraculis pauca [de multis cursim add. 2.] praelibavimus; nam cunctas eius virtutes et actus laudabiles [eleoncis? 1.] nec sermo referre, quamvis disertus, nec tempus sufficere exiguum nec ingeniolum parvum valet [potest supplevit corr. 1, prius om.] . Quocirca, his omissis, ad eius sanctissimum veniamus excessum.

[12] [Pie moritur et in ecclesia a se constructa sepelitur.] [Lectio sexta 2.] . Igitur, iam senio defessus, sensit per spiritum suum obitum adfuturum [Et in hoc capitulo non pauca satis similia sunt iis quae leguntur de S. Severo Barcinonensi (cf. supra, p. 243 – 45, cc. 9, 10, 17).] . Accito clero ac populo firmiter asserit se iam Deum velle de laboribus suis quiescere et in gaudio sempiterno ponere. Corporis et sanguinis Christi perceptione se muniens, flentes fratres hortando consolabatur, eosdem erudiens quomodo [(e. q.) verum quod 1.] deberent contra antiquissimum hostem viriliter pugnare [expugnare 1.] , ostendens eis omnes vias, modos et actus quos habet ad miseras animas captivandas; deinde virtutes omnes propter quas anima in caelestibus sublimatur, de caritate maxime praedicando, asserens sine ea nullam posse animam ad felicia gaudia [regna 2.] pervenire. Sed quia Romae rexerat ecclesiam Sanctae Agnetis, sicut exstitit superius praelibatum, iuxta capitolium [capitulum 1.] Auximanae urbis in ipsius nomine et sanctorum Victoris et Theclae [Tledae 1.] ecclesiam [In hunc locum ita commentatur F.-A. Zaccaria (Auximatium episcoporum series, p. 32 – 33): “Atqui Leopardum numquam rexisse Romae ecclesiam S. Agnetis certum est, alius quum fuerit a Leopardo presbytero cuius liber pontificalis meminit. S. Victor praeterea multo serius Auximatibus innotuit. Theclae tamen dicatum a Leopardo templum non omnino forsan abhorret a vero. Licet enim prioribus Ecclesiae saeculis quae exstruebantur sacrae aedes, eas vix sanctorum honoribus dicatas credam, quarto tamen aerae christianae saeculo, quo Leopardus floruit, plura invenimus sanctorum nomini inscriptas ecclesias. Epiphanius h. 69 ecclesiam commemorat Dionysii appellatam; Ambrosius l. 8, ep. 60, basilicam indicat quam condidit (S. Bassianus Laudensis) Apostolorum nomine; Apostolorum basilicam excitavit Constantinus, Eusebio teste lib. IV. Quanta autem sanctae virginis celebritas in Occidenti fuerit, norunt eruditi omnes et comprobarunt cardinalis Baronius ac Dominicus Georgius, in notis ille ad Romanum, hic ad Adonianum martyrologium, nuperrime autem Bollandiani in eius Actis ad diem XXII septembris… Quod si caussas ignoramus, cur id honoris sanctissimae protomartyri tributum a Leopardo fuerit, non inde fit ut nullae ipsi fuerint. Neque ideo dico, ut praefracte tueri velim S. Theclae a Leopardo dedicatum Auximatium templum, sed ut ostendam nihil esse cur id factum negemus.” Huic Zaccariae conclusioni libenter assentimur. Constat quidem, in monumentis mediae aetatis, inde saltem a saeculo XI, semper designatam fuisse ecclesiam cathedralem Auximanam sub titulo Sancti Leopardi (cf. supra, Comm. praev., num. 1 – 6), et contendit Pompeius Compagnoni episcopus, in libello supplici quem medio saeculo XVIII obtulit Benedicto XIV, titulo illi primum anno 1593 substitutum esse titulum Sanctae Theclae a cardinali Gallo, tunc Auximate episcopo, non alia ratione quam auctoritate Vitae, quam iam omnes eruditi fabulis scatere fatentur (Compagnoni-Vecchietti, op. c., t. V, p. 237). At certe in hoc asserendo erravit, cum Pannellius protulerit documentum paulo antiquius, statuta nimirum synodalia Bernardini de Cuppis impressa anno 1567, inter quae legitur: Festa particularia huius civitatis Auximi… Festum sanctae Teclae virginis. Titulus est ecclesiae cathedralis. Die 23 septembris (Pannelli, op. c., p. 60, annot.). Sed et haec assertio orta censeri potest ex Vita. Aliquam autem rationem testimonia illa conciliandi suggerit relatio inventionis anni 1479, dum narrat (Cf. infra, p. 379, n. 1) titulum Sancti Leopardi antiquiori titulo Sanctae Theclae substitutum esse a S. Vitaliano, qui S. Leopardum in sede Auximana exceperit (at non statim post illum, ut videtur existimare relationis auctor, sed saeculo VIII, quibusdam intermediis, quod satis demonstravit Zaccaria op. c., p. 46 – 49, annot. 1 in Vitalianum). Sed et illud antiquiore testimonio confirmari velimus.] ordinarat, apud quam [quem 1.] se humari praecepit. Vocaturque locus ille Castrum vetus Coloniae, in quo imperatores et potestates saeculares monarchiam tenere videbantur; sed, sicut legitur, homo sanctificat locum; locus profanus sanctificatus exstitit corpore suo. Ibi ergo, in arca saxea, sicut ipse praeceperat, ad australem plagam sollemniter sepultus est [(s. e.) e. s. 2.] . Praefuit autem praeclarus Christi confessor episcopus Leopardus praefatae urbis civibus annis circiter XL [Sequitur in 1: Exstat adhuc Auximi vetustissima Leoparda familia a Gotobaldo sanctissimi praesulis fratre, viro nobilissimo ac praeclaro edita. Praefuit antistes: quae non leguntur in 2.] , temporibus Valentiani et Theodosii minoris [om. 2.] imperatorum [Hae notae chronologicae profecto excogitatae sunt a nostro anonymo secundum praeiudicium quo putavit Leopardum Auximanum episcopum eundem esse atque presbyterum romanum cognominem qui sub Innocentio I S. P. floruit (cf. supra, Comm. praev., num. 6). Itaque, hoc praeiudicio sublato, iam omni prorsus fundamento carent.] , regnante in perpetuum domino nostro Iuse Christo, cui est honor et gloria cum Deo [om. 2.] Patre et Spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen [om. 1.] .

[13] [Auximum a barbaris vastatum,] [Lectio septima 2.] . Sepulto itaque beatissimo Leopardo, ciborium aedificatum est super eius venerabile corpus. Ad quod coeperunt [coepere 2.] aegrotorum nonnulli certatim concurrere et opem Domini per magnifici confessoris merita postulare; qui mirum in modum assequebantur plurimi sanitatis [sanctitatis 1.] donum. Fiebant [ferebant 1.] insuper innumera mirabilia per eximii praesulis Leopardi merita [suffragia 2.] . Suffragiis [Iis 2.] denique rite peractis, post multum temporis spatium, civium exigentibus meritis, eadem civitas a gentibus Carpeforum [Haud improbabilis videtur opinio Pannellii censentis (op. c., p. 62, annot. 134) isto nomine hic designatos esse Carpos, qui in Pannonia sedem gentis suae habebant et, graece Καρποὶ seu Καρποδάκαι dicti, saepe cum Getis vel Gothis aliisque populis apud veteres confusi sunt. Cf. Vinc. De-Vit, Totius latinitatis Onomasticon, t. II, p. 138.] et Vandalorum [Vuandalorum 2.] [A Vandalis Piceni fines invasos et vastatos fuisse nusquam memoratum est. Itaque veri simile iterum videtur eos a scriptore nostro nominatos esse pro Gothis; hi enim re vera ante medium saeculum VI Auximum civitatem occuparunt Vitige rege (cf. Procop., De bello Gothico, l. II, cc. 10, 11, etc.).] exstitit obsessa et viriliter expugnata. In tantum enim vigor eorum praevaluit quod homines, necessitate compulsi, per antra [atras 1.] , cavernas et aquaeductus clam de nocte exientes, civitatem dictam vacuam hominibus dereliquerunt. Quidam autem de exercitu quandam struem [(q. s.) avem 2.] deviam requirebant [dequirebant 1, requirebat 2.] . Cum venirent [veniret 2.] ad fores dictae urbis, invenere [invenit 2.] neminem ni [sic 1, 2.] statuas lapidum sculptas. Sed cum non audirent [(s. c. n. a.) et vocem nullam audivit neque 2.] gemitum neque canticum, conduxerunt [conduxit itaque 2.] exercitum circum circa; et sic dicta civitas exstitit miserabiliter capta atque vastata. Nam cum ecclesiarum aedificia, atria, domos, turres [(d. t.) t. domus 2.] , et moenia eiusdem urbis fere omnia essent funditus dirupta [diruta 2.] atque subversa, proseucha [Id est oratorium. Cf. Du Cange, ad h. v.] vero quae [quare 1.] super tumbam sacri corporis habebatur, Deo protegente caelitus, mansit illaesa [illaesus 1.] [Secundum quosdam, ipsi Gothi sollicite procurabant ne Leopardi sepulcrum violaretur. Cf. supra, Comm. praev., num. 20.] . Quam sacerdotes et populus, qui residui fuerant, ceu quoddam asylum fidenter adibant, atque in orationibus sedulis et divinis sacrificiis cotidie vacabant.

[14] [illaesa manente aedicula in qua humatus erat Leopardus.] Mansit [prostrata add. 2.] praefata civitas annis XL [ac add. 2.] deserta. Post haec quidam Ravennae patricius, nomine Syrasus [prius Syraiusus 1, Syracus 2.] , qui Ravennae praesidebat [Syrasus is aliunde prorsus ignotus est. Nullo etiam vetere documento commemorata reperitur migratio illa Ravennatum Auximum quam narrat scriptor noster anonymus.] , veniens cum satellitibus suis et inquilinis urbem resarcivit diruptam [dirutam 2.] . Sed columnae marmoreae, quae atria sustentabant, non ad primum modum, sed iacent ut [et 1.] homines [(i. ut h.) ut h. i. 2.] in sepulcris; imagines lapidum, bases et capitella dirupta [diruta 2.] et inordinata iuxta murum dictae [om. 2.] civitatis, ubi foditur [fodetur 1.] , inveniuntur [invenientur 1.] , ita sane quod indispositio lapidum approbat [approbant 1.] supradicta. Postquam autem ibi [ubi 1.] fuit populus abundanter collectus, et aedes et moenia civitatis angustius resarcita, quadam incuria dicta civitas est igne succensa. Dum autem domorum et ecclesiarum nimis incendium conflagraret, usque ad aediculam sacri corporis edax pervenit ignis. Sed mox ut globi ignium cancellos ligneos, qui ante sacrum corpus fuerant, attigissent, retrorsum, mirabile dictu, divinitus acta est flamma ilicoque exstincta. Quod verum [videlicet 2.] signum a Deo ostensum pariter atque triviatim cunctis innotuit, ut non solum a vicinis, sed etiam a longinquis, omni industria [(o. i.) om. 2.] sanctum corpus libuisset venerari libenter.

[15] [Dies memoriae Leopardi recolendae prodigio revelatus.] [Lectio octava 2.] . Sed propter habitationem non habitam diuturnam [elicitur (?); nam 1.] annua sollemnitas [celebritas 2.] cunctis mortalibus manebat ignota. Quam Deus non sine miraculi exhibitione decrevit misericorditer demonstrare. Denique moris erat in urbe Auximana, ut verni [verno 2.] tempore in scholis pueri degentes magistris suis coronas hordeaceis culmis intextas imponerent causa caumatis arcendi [(c. a.) a. c, 2.] tempore aestatis. Nam cum eadem corona ante sacrosanctum [sacrum 2.] corpus tamdiu arida foret suspensa, mirabile visu, VII idus novembris ita est viridis effecta ut non solum viriditatem praetenderet, sed etiam florum gratia reniteret [retineret 1.] . Ex quo mirum divinitus ostenso certificati [certiores facti 2.] cives, indubitanter collectum est [(c. e.) collegerunt 2.] ut festivitas sanctissimi confessoris Leopardi inclite [om. 2.] celebraretur annuatim cum gaudio ea [eadem 2.] die. Pontificavit autem gloriosus Christi confessor quadringentesimo et decimo anno [(q. et d. a.) quatricentisimmo X ann. 1.] .

[16] [Corporis translatio instituta tempore Bonifacii VIII R. P.] Temporibus autem Bonifacii papae VIII quidam Iohannes, Auximanorum praeclarus episcopus, sanctitate plenus, et in ecclesiis restaurandis sollicitus et [ac 2.] devotus, basilicam quam sanctus Vitalianus [Vitalinus 1.] in nomine et honore sancti Leopardi construxit, propter ipsius brevitatem studuit ampliare. Ignorabat enim ubi in dicta ecclesia Leopardi corpus incliti permaneret. Laborantibus magistris, quidam canonicus fodere coepit una cum eis. In paucis percussionibus quandam arcam saxeam pulchram invenit; sed quid esset penitus ignorabat. Cum pico ferreo in ipsius arcae extremitatem anguli percutere non sinebant [sinebat 2.] , in tantum [(in t.) intactum 1.] ut fatigatione compulsus sit [om. 2.] socium advocare [advocaret 2.] . Qui percutiens, mirabantur [mirabatur 2.] qualiter lapis ille integer et immobilis permaneret. Sed videntes lapidem eundem immobilem, coepere [coeperunt 2.] refodere circa illum, donec arca apparuit quae [quare 1.] sancti Leopardi penitus credebatur, qui ita suam arcam divina dispositione ab illis percussionibus custodivit illaesam quod non solum [solam 1.] 〈non〉 [om. 1, 2.] fractam [fracta 2.] , sed non signum aliquod demonstravit. Episcopus vero gavisus, convocans coepiscopos urbium vicinarum, clerum et populum [(et p.) cum populo 2.] , cum maxima [(c. m.) m. c. 2.] curiositate et cordis devotione tumulum patefecit. In quo invenit magnum et integrum unum corpus, super quod unam scriptam invenit ex auro et argento distinctam, in qua unus episcopus erat sculptus cum grossis litteris de ipso argento, dicentibus: SANCTUS LEOPARDUS EPISCOPUS AUXIMANUS. [Lectio nona 2.] Transtulitque sanctissimas eius reliquias sub eius altare ex marmore factum; ante quod composuit unam tabulam ex auro et argento nobili schemate factam [Cf. supra, Comm. praev., num. 23 sqq.] .

[17] [Sanatio prodigiosa cuiusdam monachi,] In cuius translatione sunt [om. 2.] multa corpora de diversis languoribus [sunt add. 2.] liberata. Inter quae [(I. q,) intereaque 1.] quidam frater Heremitanorum de comitatu Firmi habebat tibias demolitas, in tantum quod non fratribus aliis solum, sed prae multitudine saniei sibi ipsi [om. 2.] plurimum olebat. Qui audita inventione sancti corporis Leopardi, sibi [ipsi add. 2.] se cum lacrimis in oratione prostravit [eumque deprecabatur add. 2.] , ut ipsum deberet suis precibus liberare, eo quod [(eo quod) eoque 1.] videbat fratres non intrare propter foetorem ubi ipse manebat, et si cum eis aliquando staret, videbat eos pariter [(eos p.) p. eos 2.] turbulentos. Qui se fecit Auximum asportare. Et dum in loco eorum [Id est in monasterio sui ordinis?] non plane quiesceret nec plenissime vigilaret, apparuit ei quidam episcopus magnus statura, qui dixit ei: “Extende tibiam tuam.” In manibus autem suis tenebat filum argenteum, et incepit ducere a genu et extraxit usque ad pedem; et sic fecit in alia tibia, et abscessit, dixitque ei: “Curatus es.” Frater autem evigilans, tetigit suas tibias, quae erant sanitati pristinae restitutae. Qui plorans gaudendo, laetas habendo lacrimas, aliis fratribus quod sibi acciderat nuntiavit. Qui surgentes, tam magnum miraculum videntes, omnes tota nocte in oratione stetere [(in o. s.) s. in o. 2.] . Mane autem facto, veniunt omnes ad dictum corpus processionaliter et devote.

[18] [et alia miracula Leopardi invocatione impetrata.] Post multa miracula et paucos dies reclusere [ita corr., prius recludere 1, recluderunt 2.] ipsam arcam cum hymnis piis et canticis, in commune gaudentibus clero et populo [et add. 2.] , Christum laudantibus, qui vivit et regnat cum Patre et Spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen.

II. MIRACULA SCRIPTO CONSIGNATA ANNO 1476
Ex editione Pannellii. Cf. Comm. praev., num. 15.

Leopardus episcopus Auximanus (S.)

BHL Number: 4886

In Dei nomine. Amen. Anno Domini MCCCCLXXVI, indictione nona, tempore sanctissimi in Christo Patris et Domini nostri Sixti divina providentia Pape quarti, presidente vero in cathedrali ecclesia civitatis Auximane Reverendissimus Dominus [Sic.] Pater Lucas Cardutius de Florentia, presens liber factus fuit ad laudem et gloriam omnipotentis Dei, eiusque gloriose genitricis Virginis Marie, nec non et gloriosissimi confessoris sancti Leopardi patris nostri. In quo quidem libro continentur miracula facta a Deo propter merita supradicti gloriosissimi sancti Leopardi, et per me notarium infrascriptum bene et fideliter scripta diebus et millesimis et mensibus, atque in presentia infrascriptorum, prout sequitur.

(I.) Die XIIII mensis decembris 1476. Venerabilis vir dompnus Nicolaus Bartholi de Auximo canonicus et archipresbiter Auximanus constitutus personaliter coram domino Clemente canonico Auximano et reverendissimi domini episcopi Auximani vicario, etc. necnon impresentia mei notarii et testium infrascriptorum, recepto prius iuramento de veritate dicenda, dixit ista, videlicet: qualiter cum ipse dompnus Nicolaus equitaret causa accedendi ad balneos esculanos [Iuxta civitatem Asculanam exstant fontes aquarum sulphurearum celebres. Cf. A. Amati, Diz. corografico dell' Italia, t. I, p. 455.] propter infirmitatem sciatice, quam patiebatur, accidit quod cum ipse transiret super quoddam fluvium vocatum Lazuli [Asola seu Azula (ital. L'Asola) fluviolus in Marchiis. Cf. ibid., p. 464.] in territorio Montis Ulmi [Montolmo. Cf. ibid., t. V, p. 411.] , habuit transire super quoddam pontem fractum, et 〈in〉 illo tunc erant [Vocem istam in codice cancellatam esse notat Pannellius, op. c., p. 28, annot. 46.] ibi duo ligna que distabant unum ab altero circiter medium pedem, et stans ipse equester in illo periculo, non valens retrocedere, orationem fudit ad Deum, ut propter merita gloriosissimi sancti Leopardi dignaretur eidem auxilium prestare. Facta oratione, equus super quo sedebat transivit super duo ligna iam dicta absque ulla lesione, et liberatus fuit; et ita testificatus est impresentia mei notarii et testium infrascriptorum. Actum Auximi in domibus ecclesie Sancti Petri Suppi [Quae erat ecclesia parochialis, vulgo nuncupata Sancti Petri Filiorum Suppae (Pannelli, op. c., p. 29, annot. 48).] … Presentibus… Et ego donnus Stefanus Iohannis de partibus Frantie, rector parochialis ecclesie Sancti Petri foris portam de Auximo, publicus imperiali auctoritate notarius et iudex ordinarius presens interfui, et ea rogatus scribere scripsi et publicavi signumque meum apposui consuetum.

(II.) Die XIIII mensis decembris 1476. Supradictus venerabilis vir dompnus Nicolaus Bartoli in presentia supradicti domini Clementis canonici et vicarii, nec non et mei notarii et testium infrascriptorum, mediante suo iuramento, dixit et confessus 〈est〉 hoc miraculum, videlicet quod cum ipse dompnus Nicolaus veniret de castro Montisfani [Montefano. Cf. Amati, op. c., t. V, p. 332.] versus civitatem Auximanam, habuit transire circa pontem panciette [Iste pons semel et iterum memoratur in antiquis statutis Auximanis. Horum alterum his verbis conceptum legitur: De ponte faciendo in contrata Flumicelli iuxta viam actando et murando. Ordinamus, quod per utilitatem communis et castri Montisfani, quod pons Flumicelli de Pancepta, qui est in via nova, reactetur et muretur… (Pannelli, op. c., p. 29, annot. 49).] , et intervenit quod equus super quo sedebat habuit ponere pedem inter duo ligna, in tantum quod non valebat abstrahere pedem; unde ibi diu stans, orationem fudit, et facta oratione liberatus fuit propter merita sancti Leopardi. Actum Auximi ut supra, presentibus ut supra. Et ego Stefanus, etc.

(III.) Die dominico quintadecima mensis decembris 1476. Dña Piera Thome, et ad presens uxor Antonii de Monticulo [Monticole. Cf. Amati, t. V, p. 407.] , constituta personaliter coram domino Clemente canonico Auximano et vicario et aliis quampluribus canonicis, me notario et testium infrascriptorum [Sic.] , mediante suo iuramento narravit hunc [Sic.] miraculum, dicens quod tempore quo dominus Astorgius archiepiscopus Beneventanus et Marchie Anconitane gubernatoris [Supplenda vox locum tenens? Cf. annot. seq.] suam residentiam cum tota curia generali tenebat in civitate Auximana [Creatus est Astorgius gubernator Auximi anno 1430, ut constat ex quadam notitia inserta libro memoriali publico civitatis ita concepta: Dicto Millesimo [1430] Reverendissimus in Christo Pater (perperam apud Martorelli Procurante) et Dominus Dominus Astorgius episcopus Ancone et Numane, locumtenens generalis Marchie pro S. R. Ecclesia et gubernator Auximi pro dicta S. R. Ecclesia venit in Auximum cum tota sua familia animo habitandi et curiam generalem retinendo in dicta civitate… (Martorelli, op. c., p. 245; Pannelli, op. c., p. 30, annot. 52). Archiepiscopus autem Beneventanus idem renuntiatus est anno 1436 (Ughelli, Ital. sacra, t. VIII, p. 162). Miraculum igitur hic narratum contigit inter annos 1430 et 1436.] , accidit quod unus de familia dicti domini gubernatoris ducebat unum equum ad fontem, et dum transiret in capite platee dicte civitatis, videlicet ante portarellam, obviam habuit fratrem carnalem dicte dñe Piere, puerulum etatis trium annorum, cui nomen Matheus, et equus super quo sedebat dictus famulus calcitrando percussit dictum puerum in capite, videlicet in tymporibus, in tali forma quod proiecit eum contra murum, et ibi puer remansit tamquam mortuus. Hoc facto, occurrit ibi Egidius tubicen, qui portavit dictum puerum in domo sui patris. Unde dña Katherina mater dicti pueri, videns eius filium mortuum, [votum fecit Deo quod si propter merita gloriosissimi confessoris sancti Leopardi vitam reassumeret atque sanitatem, quod volebat quod cunctis diebus vite sue esset ad servitia [Quae uncinis inclusa sunt verba, in ms. codice cancellata sunt (Pannelli, op. c., p. 31, annot. 55).] ], et quam plurimi viri et mulieres stantes ad videndum dictum eius filium, inter quos erat ibi presens medicus, qui tunc erat in dicta civitate Auximi, et fecit experimenta secundum artem medicine ad videndum utrum dictus puer esset mortuus si vel ne, ponendo sibi unam candelam accensam in ore ad videndum utrum candela extingeretur propter flatum, et videns quod candela non extingebatur nec ullo modo lumen dicte candele movebatur, indicavit dictum puerum esse mortuum. Et erat ibi presens rector parochialis ecclesie Sancti Archangeli de Auximo, qui vocabatur frater Cesar D., et habuit dicere dñe Katherine, commatri sue: “Commater, noli flere, habeas devotionem erga sanctum Leopardum”. Unde dicta dña Katherina flexis genibus votum fecit Deo et beato Leopardo quod precibus supra dicti sancti Leopardi dignaretur omnipotens Deus vitam et sanitatem restaurare dicto eius filio, et promisit quod dictus eius filius esset sacerdos et ad servitia supradicti sancti Leopardi cunctis diebus vite sue. Hoc facto, dictus puer incepit trahere anelitum et restitutus fuit in sanitate pristina, ad laudem Dei, etc.

(IV.) Die XV mensis decembris 1476. Tempore … Domini Sixti divina providentia Pape quarti, indictione nona, constituta personaliter coram venerabili viro dño Clemente … et me notario infrascripto et in presentia infrascriptorum testium, doña Dyalta olim uxor Laurentii Bernardi de Auximo, eius iuramento mediante, corporaliter tactis scripturis existentibus in manus praefati dñi vicarii, revelando miracula beatissimi Leopardi …, quod cum ipsa fuit infirma et egrota toto eius corpore ac manibus et pedibus impedita per sex menses vel circa, fecit orationem beatissimo prefato Leopardo, ut eius intuitu et precibus dignaretur rogare omnipotentem Deum ut eius pietate et misericordia dignaretur eam liberare de dicta egritudine et infirmitate vigente in eius corpore et manibus et pedibus, et ipsa intendebat et volebat depingi facere figuram prefati sancti Leopardi in ecclesia episcopatus Auximi ad honorem et laudem Dei et prefati sanctissimi Leopardi, et facta dicta devotione, noctis tempore apparuit sibi in visione prefatus sanctus Leopardus cum maxima comitiva, que subito ivit retro prefatum sanctum Leopardum. Qui sanctus Leopardus ivit cum dicta comitiva per viam Auximi versus ecclesiam Sancti Martini, et cum esset illac prope dictam ecclesiam, retrocessit et dedit benedictionem omnibus ibidem existentibus et in specie ipsi dñe, quam secum ducebat per manum; et ipsa licentiata et habita prius benedictione, ipsa liberata fuit a dicta infirmitate, in maxima convalentia se et sua persona sensiit, et prefatus sanctus Leopardus ab oculis suis evanuit.

(V.) Item paulo post dicta dña, constituta ut supra, dixit et revelavit quod cum Michael Laurentii de Monte Sancte Marie in Cassiano [Monte Santa Maria in Sabina. Cf. Amati, t. V, p. 386.] , habitator Auximi et gener dicte dñe, conduxisset eius uxorem una cum Sigismundo eorum filio extra civitatem propter pestem vigentem in ipsius civitate. Que dña habens maximam voluntatem videre dictum Sigismundum eius nepotem, ivit extra dictam civitatem, et invenit dictum puerum nigrum et quasi mortuum, suo videri, continue plorantem et vociferantem tamquam vox unius caniculi. Que dña subito accepit ipsum puerum in manibus et ipsum devote recomandavit prefato sancto Leopardo, promittendo sibi, casu quo sit exaudita a liberatione dicti pueri et eius resanatione [Cod. resatione.] , qui puer stetit per duos dies in dicta infirmitate nichil accipiendo, nec lac nec aliam substantiam, quod volebat dici facere unam missam apud altare sancti Leopardi et dictum puerum tenere donec fuerit expleta dicta missa; et facta dicta oratione et devotione, dictus puer Sigismundus liberatus fuit a dicta infirmitate, et incepit lac suggere, et sic resanatus fuit et est, ad laudem Dei … — Acta … — Presentibus…

(VI.) Die XXI mensis decembris 1476. Tempore sanctissimi … Domini Sixti … Constitutus personaliter coram … Doño Clemente Diūti … et me notario infrascripto et testium infrascriptorum venerabilis vir doñus Dominicus Bartholomei canonicus Auximanus, eius iuramento mediante de veritate dicenda, hunc narravit miraculum factum … Quod cum predictus doñus Dominicus esset puer etatis sex annorum vel circha, patiebatur febrium, et diu stans in dicta infirmitate devenit in tantam debilitatem quod non valebat aliquid sumere pro substantatione sue vite, et stetit per spatium quindecim dierum quod nichil manducavit neque bibit. Unde hec videns doña Bionda mater dicti doñi Dominici, votum fecit Deo omnipotenti quod, si propter merita gloriosissimi sancti Leopardi dictus puer sanitatem recuperare posset, quod vovebat, et ita erat sua intentio, quod dictus puer efficeretur sacerdos. Facta oratione Deus omnipotens propter merita supradicti sancti Leopardi sanitatem restituit dicto puero. Hec testificatus est supradictus doñus Dominicus nunc, qui tunc temporis erat puer; et de omnibus supradictis dixit se recordare preter quam de voto quod fecit mater eius; sed et pluries ac pluries dicta mater eius recitavit sibi hunc miraculum dicendo: “Fili mi, tu recuperasti vitam propter merita sancti Leopardi; quia tu stetisti per XV dies quod non potuisti manducare neque bibere; et ego feci votum pro te quod tu esses sacerdos, et fui exaudita propter merita dicti sancti Leopardi. Propterea te deprecor quod debeas Deo servire et esse devotus supradicti sancti Leopardi.” — Actum … Presentibus … — Et ego Stefanus etc.

III. INVENTIO CORPORIS S. LEOPARDI ANNO 1479
Ex editione Pannellii. Cf. Comm. praev., num. 36.

Leopardus episcopus Auximanus (S.)

BHL Number: 4887

ihũs. Invencio corporis beatissimi patris nostri sancti Leopardi.

[1] Gloriosissimus Christi confessor sanctus Leopardus episcopus, prout in eius Legenda habetur et legitur, fuit temporibus Valentiniani et Theodori imperatorum, contemporaneus beati Martini episcopi Turonensis et a beato Innocentio papa missus ad populum Auximanum vano deorum cultui deditum; qui ad verum Christi cultum revocavit, cathedram episcopalem primus ipse accepit et exinde dicta est civitas. Vixit episcopus Auximanus annos XL, postea spiritum Deo reddidit. Sepultus itaque fuit in ecclesia Sanctorum Victoris et Tecle, prout ipse preceperat. Successit et sanctus Vitalianus, qui predictam ecclesiam ampliavit et in titulum Sancti Leopardi transtulit. Post multos annos supervenerunt dicte civitati propter sua demerita multas tribulationes, ita quod fuit devastata funditus et ruinata, ac etiam per annos XL inhabitata, et nomen huius gloriosissimi sancti Leopardi absconditum propter propter dictam inhabitationem. Cantat itaque sancta mater Ecclesia: Corpora sanctorum in pace sepulta sunt et vivent nomina eorum in eternum. [Eccl. 44, 14.] Propterea provisum fuit a Deo ut quidam vir potens, nomine Patricius, de civitate Ravenna deveniret in dicta civitate Auximana, et ibi habitare incepit, ita quod cum suis satellitibus et inquilinis illam resarcivit. Itaque post aliquod tempus rexit ecclesiam Auximanam quidam episcopus, nomine Iohannes, qui beatus dicitur. Legendo in antiquis libris et passionariis quod dictum corpus gloriosissimi sancti Leopardi sepultum esset in dicta ecclesia, desiderans tam sanctum corpus videre, cum omni diligentia et devotione insimul cum suis canonicis fodere inceperunt, in tantum quod devenerunt usque ad quamdam arcam saxeam grandem; aperta qua archa, invenerunt unum corpus magnum integrum, super quo erat una 〈s〉cripta de argento cum uno episcopo sculpto cum licteris in circuitu de auro et argento dicentibus: SANCTUS LEOPARDUS EPISCOPUS AUXIMANUS. Deinde post multa miracula et aliquos dies dictam archam transtulit et sub altare maius ex marmore facto illam abscondit. Hec habentur in Legenda.

[2] Sub annis itaque christiane salutis M.CCCCLXXIX, indictione duodecima, tempore sanctissimi in Christo Patris et Dñi nostri Dñi Sixti divina providentia Pape quarti, praesidente vero in ecclesia Auximana Reverendissimus in Christo Pater et Dominus Dominus Lucas Carducius de Florentia, audiens itaque de sancto Leopardo prout supra narrata sunt, maximam erga sanctum habuit devotionem, et perquirens cum suis canonicis si possibile esset dictum corpus videre, responsum fuit a canonicis antiquiores quod multi alii episcopi videre cupierunt et tamen huc usque nullus ausus fuit manus mictere ad perquirendum; dicant quod forsan nondum advenerat hora clarificationis huius gloriosissimi sancti, quia legitur quod folium non cadit de arbore absque licentia Patris qui est in celis.

[3] Postea die trigesima mensis octobris supradicti anni, dños canonicos convocavit post horam vespertinam, videlicet Dñum Marium canonicum et vicarium, D. Anthonium de Leopardis archidiaconum Auximanum, D. Dominicum Bartholomei, D. Clementem, D. Iulianum, D. Karolum, D. Iacobum et D. Stefanum francigenam, omnes canonici dicte cathedralis ecclesie. Et congregati omnes insimul prope altare maius Sancti Leopardi, Reverendissimus Dñs Episcopus supradictus sermonem fecit, exortando omnes ad bene vivendum et devotionem habere erga patrem nostrum sanctissimum Christi confessorem Leopardum, et qualiter ipse cupiebat videre corpus eius quando esset datum desuper, et ideo congregaverat eos insimul ad hoc ut unusquisque diceret votum suum, quia dicitur quod vox populi vox Dei. Quid dicam? Omnes unanimiter uno ore cum gemitibus et lacrimis hoc expostulabant. Hec audiens supradictus Dñus Lucas Episcopus licentiam dedit et benedictionem, ut cum omni devotione et diligentia sanctum corpus perquireretur.

[4] Hoc facto, fores ecclesie clause fuerunt et in continenti inceperunt suprascripti dñi canonici fodere retro altare maius dicte ecclesie, prout Legenda testatur. Fodiendo devenerunt ad quoddam murum ex lapide cocto arena et calcina, factum ita durum quod cum scarpellis frangere oportebat. et videntes altare maius ex marmore facto fundatum esse super hoc murum, deliberatum fuit ad modum unius fenestrae illum solummodo aperire. Hoc facto, inventum fuit culmen sive summitas unuis archee saxee, et in continenti ex 〈is〉 titatum fuit illam esse archam ubi iacebat sanctum corpus. Postea concavatum fuit magis subtus, et inventa fuit archa saxea grandis; qua visa, omnes gavisi fuerunt. Deinde deliberatum fuit quod fieret una fenestrula in lapide qui supra hanc archam iacebat, ad hoc ut sanctum corpus videretur. Facta qua fenestrula, inventum fuit, prout Legenda predicat, [et 〈s〉criptam et omnia signa inventa fuerunt [Quae uncinis inclusa sunt, in codice sunt cancellata.] ] corpus magnum et integrum, prout et nunc stat et videri potest ab omnibus congruis temporibus.

[5] Nunc superest ut de exultatione huius sancte inventionis aliquid dicamus. [Revelatum fuit per certos canonicos magnificis Dñ Prioribus, et hoc ex parte Dñ Episcopi; qui Dñ qui Dñ Priores tunc erant, qui tunc erant hoc nomine vocabantur: Pet. Primus siquidem vocabatur [Quae uncinis inclusa sunt, in codice sunt cancellata.] ]. Supradictus Dñus Episcopus per certos suos canonicos hec Dñis Prioribus mandavit intimare; qui Dñ Priores hec intelligentes nunciaverunt suis concivibus, et assotiati cum maxima comitiva civium venerunt ad locum, videntesque tam mirum, quod et patres eorum videre non potuerunt, cum lacrimis ex summa spirituali alacritate laudes Deo dederunt; et quia in antevigilia huius gloriosissimi sancti [Id est die 5 novembris: nam festivitas S. Leopardi, ut paulo infra indicatur, celebrabatur die 7 huius mensis.] hec fuerunt, crevit et devotio et alacritas. Publicatum fuit omnibus per civitatem degentibus; campane 〈ad〉 ecclesiam inivitabant; populus iubilabat; infirmi congratulabantur et multi surgebant; sacerdotes sacrificia Deo offerebant pro delictis et peccatis populi. Quid plura? In die festivitatis, quae est septima novembris, fuit tam maxima multitudo populi utriusque sexus, tot vota et miracula quod usque in hodiernum diem super eius sepulcrum signa apparent. Accidit etiam quod infra octavam huius glosissimi sancti Reverendissimus Dñnus Nicolaus episcopus Madrusiensis [Seu potius Modrussensis, in Illyrico, qui anno 1462 a Pio II S. P. legatus missus est ad Stephanum postremum Bosniae regem. Cf. Farlati, Illyricum sacrum, t. IV, p. 108.] , missus in Ungaria legatus, rediens Romam habuit pernoctare in civitate Auximana. Unde, audiens inventio 〈nem〉 tam sancti corporis, discedere noluit nisi prius visitaret. Quod visitato, iudicavit esse tam clero quam populo thesaurum pretiosum.

Hec de inventione; devenimus ad miracula.

MIRACULA

Dña Magdalena … [In codice hoc loco relicta est lacuna, in qua, ut haud improbabiliter conicit Pannellius, nomen mariti inscribendum erat.] et ad presens vidua, moram trahens in civitate Auximi in parochia Sancte Lucie in domibus venerabilis viri Dñi Mathei Thome de Auximo, que domus posite sunt in dicta parochia iuxta bona heredum Paterniani Adiuti, res heredum magistri Iohannis de Stampinella muratoris, viam et alia latera, constituta personaliter die dominica, que fuit septima mensis novembris, que est sollempnitas sancti Leopardi, presentavit filium suum unicum Iohannem, coram Reverendo Patri Dño Mario vicario astante in altari infra missarum sollempnia, coram me notario, testium infrascriptorum, etc. et narravit hunc miraculum, videlicet quod diebus elapsis accidit suprascripto filio suo Iohanni quedam infirmitas, que vocatur a quibusdam catarrum, a quibusdam gucta [Vid. Du Cange, ad h. v. 2.] , et cecidit sibi in gucture in tali modo quod deglutire non poterat nec aliquid sumere, sed nec etiam anelitum pertrahere, et non videbatur aliud nisi spuma super eius labia. Accidit quod venerabilis vir Donus Matheus venit causa visitandi, et videndo quod dictus puer laborabat in extremis, videndo iam quod fecerunt duos tractus et lacrimam habebat in oculis, que omnia sunt signa mortis, dixit supradicte Magdalene: “Vade, fac votum Deo” [Abrupta hic pendet narratio in codice. Unde, sicut et ex lacuna quae relicta est initio huius capitis et ex vocibus in relatione inventionis cancellatis (num. 5) colligitur hic non haberi ipsum instrumentum authenticum, sed dumtaxat adversaria unde illud postea accuratius conscribendum erat.] .

IV. RECOGNITIO RELIQUIARUM S. LEOPARDI ANNO 1753
Ex editione Pannellii et Compagnoni. Cf. Comm. praev., num. 39.

Leopardus episcopus Auximanus (S.)

Elapsis iam duobus annis, ex quo inventa fuerutn sacra capita beatorum Christi martyrum Florentii, Sisinii et soc., eorumque corpora, quae in confessione cathedralis huius Auximanae adservantur, fuerunt recognita, statuit Illustrissimus et Reverendissimus D. Pompeius Compagnonus episcopus Auximanus et Cingulanus idem pastoralis sollicitudinis officium in corpus S. Leopardi episcopi Auximani, suique decessoris impendere. Et gravissimae profecto intervenerunt causae, quibus ipse ad huius tam praeclari consilii exequutionem impulsus fuit.

Siquidem rescierat primo sacrum illud thesaurum parum tute in urna sua custodiri. Notum enim erat per quamdam parvam fenetram in interiorem ipsius urnae partem inspici posse. Eadem autem fenestra adeo leviter obstructa erat, ut facillimum cuique esset ipsam detegere. Et revera affirmabant plerique, traditione a maioribus accepta, magnum hinc detrimentum fuisse olim sacro corpori illatum, incendium scilicet, quo casu quodam correptum fuerat.

Accedebat secundo non levis suspicio, ne sacrum idem corpus parum decore a maioribus nostris, ut rudis eius aetatis simplicitas ferebat, tumulatum fuisset, cuius sane rei recens exemplum intervenerat in sacris pignoribus praedictorum martyrum, quae scilicet eodem tempore atque ad episcopo eodem sub alio eiusdem confessionis altari locata fuerant.

Tertio denique relatum fuerat Dominationi suae Illmae et Rmae, Illmos DD. Furium Camillum canonicum huius cathedralis et Ioannem Franciscum fratres Sinibaldos, ad quod nempe spectat ius beneficii cuiusdam erecti in ipso altari S. Leopardi, statuisse novam et decentiorem urnam ad sacrum corpus recondendum elargiri; quorum sane laudabili pietate obsecundandum esse censebatur.

Die itaque 18 mensis aprilis anni 1753, circa secundam noctis horam idem Illmus et Rmus D. episcopus accessit ad confessionem suae ecclesiae cathedralis ante altare, sub quo d. sac. corpus S. Leopardi conditum requiescit. Inde clausis ecclesiae ianuis, cum ante idem altare breviter orasset, una cum Rmis D. Ioanne Baptista Taleono archidiacono, D. Roberto Pio ab Aqua archipresbytero, ac D. Furio Camillo Sinibaldo eiusdem cathedralis canonico, necnon admodum Rdis D. Dominico Baccarino coerimoniarum magistro episcopali, et D. Dominico Pannelli Dominationis suae Illmae et Rmae a secretis, meque cancellario episcopali, inspexit, et consideravit suprascriptum altare divo Leopardo dicatum; quod in omnibus suis partibus bene clausum atque compactum nec ullibi vitiatum repertum est. Postea pluribus cereis accensis, de mandato, etc., per magistros Petrum Pieruccium et Nicolaum Mazzierum huius civitatis caementarios ad hoc ante vocatus demolita altaris mensa, detectum fuit lapideum operculum formae arcuatae, in cuius medio apparuit parva fenestra ferreis clathris munita, per quam intra urnam pariter lapideam inspiciebatur. Hinc publicata per me fuit excommunicationis poena d. Illmo et Rmo D. episcopo reservata contra quoscumque aliquid de dictis sacris reliquiis surripere audentes, et exinde amoto operculo, extracta fuit primum lamina argentea cum effigie insculpta episcopi pontificalibus indumentis iuxta antiquum morem ornati, et librum manu sinitra tenentis, ad cuius latera sic erat scriptum: ✠ SCS LEOPARDUS.

Extracta inde fuerunt sacra ossa corporis dicti S. Leopardi, per totam urnam, quae altaris longitudinem constituebat, dispersa; quod quidem sacrum corpus inventum fuit omnimo dissolutum, ossa vero consumpta et in pulverem redacta. Inter ossa autem et pulveres dispersa erant frustula holoserici phrygio opere intexti, et ligni ustulati. Hic addendum est, in demolotione mensae supradicti altaris inventum fuisse a cornu evanhelii lapidem, in quo sequentes literae incisae legebantur: ANT.SIN.

Post haec dicta sacra ossa de mandato ut supra, etc., per preafatos Rmum D. archipresbyterum ab Aqua et R. D. Dominicium Baccarinum in capsula lignea, linteo albi coloris subiecto, collocata fuerent, pulveres vero, atque alia, pariter in altera capsula fuerunt reposita. Et diende eaedem duae capsulae, prima scilicet sera et clavi clausa ac duobus sigillis dicti Illmi et Rmi D. episcopi in cera hispanica super pellem rubri coloris fitmata, secunda vero clavis defixa ac quatuor sigillis praedictis ut supra munita, ad ecclesia superiorem translatae fuerunt, et in armario depositae quod in muro cavatum est prope altare SS. apostolis Philippo et Iacobo dicatum; idemque armarium duabus clavibus firme clausum est, et in parte superiori munitum quatuor in cera rubra hispanica super pellem rubri coloris impressis sigillis dicti Illmi et Rmi D. episcopi, qui etiam armarii claves una cum altera praedictae capsulae accepit, et penes se retinuit, praedentibus et semper assistentibus actui praedicto Dominatione sua Illma et Rma ac superius descriptis testibus.

Die autem 21 eiusdem mensis aprilis, hora 21 coram et praesentibus supradictis Rmis. … Idem Illmus et Rmus Dnus episcopus accessit ad ecclesiam cathedralem et ad locum armarii in quo supradicti S. Leopardi ossa deposita fuerantm et inspectis praedictis quatuor sigillis armario impressis, issdemque repertis intactis nec in aliqua parte vitiatis, prout omnes supradicti viderunt, etc., tradidit mihi cancellario episcopali infrascripto armarii claves; qui de mandato etc. eadem sigilla avellens, dictum armarium aperui. Deinde vero duobus cereis accensis praefati Rmi Dni archidiaconus et archipresbyter, ac DD. Baccarinus et Pannellius superlliceo et stola induti, extraxerunt dictas capsulas, unam scilicet, quae sacra ossa continebat, et alteram, in qua cineres induti fuerant, et iugiter hymnos et laudes sanctorum canentes, dictas capsulas ab ecclesia transtulerunt per sacristiam ad palatium episcopale baiulantes, et super mensa decenter operta collocarunt, duobus hinc inde cereis semper ardentibus; et accersitis de mandato etc. excelmis DD. Iosepho Moretto physico primario, Iacobo Scipiono medico secundario, Claudio Renaut chirurgo huius civitatis Auximi, ac D. Ioanne Bellisario chirurgo terrae Montis Philoptrani, et iterum publicata per me excommunicationis poena dicto Illmo et Rmo D. episcopo reservata contra quoscumque aliquid de dictis sacris reliquiis surripere audentes, apertisque iisdem capsulis, fuerunt inde extracta dicta sac. ossa, quae sub oculis dictorum DD. in arte medicinae et chirurgiae respective peritorum exposita, mandavit idem Illmus et Rmus D. episcopus, ut accurate et diligenter inspicerent, factaque per ipsos recognitione ac diligenti animadversione super dictis sacris ossibus, infrascriptam fecerunt relationem, videlicet etc.

Avendo noi infrascritti con tutta diligenza ed esattezza, secondo che richiede la nostra arte e perizia, osservate molte ossa umane, estratte da una cassetta aperta alla nostra presenza, che ora è stata portata in questa stanza del palazzo episcopale e collocata sopra bacili a cio destinati, quali ossa ci è stato riferito esser del corpo di S. Leopardo vescovo di questa città d'Osimo, che stava nell' altare sotterraneo di questa chiesa cattedrale dedicato al medesimo santo, diciano e riferiamo che le medesime ossa formano una buona parte d'uno scheletro, e che la parte che manca si può credere consunta da qualche incendio, mentre alcune di esse ossa in scorgono fino ad oggi offese dal fuoco; il che infatti può anche confermare la molta polvere nel sepolcro rinvenuta ed ora esistente nell' altra cassetta parimente qui portata ed aperta, in cui perciò le ossa mancati debbono essersi risolute; che è quanto abbiamo potuto osservare. E ad effetto di sapersi la qualità e quantità di dette sacre ossa, ne abbiamo fatta la seguente descrizione, o sia inventario, del tenore etc.
Pezzi di tibie numero 20.
Ossa de'femori numero 3.
Falangi numero 31.
Ossa nominate processi numero 50.
Ossa dette fucili maggiori numero 6.
Pezzi di clavicole superiori numero 6.
Pezzi di coste numero 24.
Osso del coccige.
Due vertebre intere.
Pezzi d'altare vertebre numero 3.
Due pezzetti di cranio.
Denti numero 21., alcuni de' quali non sono interi.
Pezzi d'ossa innominate numero 166.
Tre pezzi di precessi offesi dal fuoco.

Molti altri frammenti d'ossa e polvere assai, fra la quale sono stati ritrovati pezzi d'abito, et alcuni ricamati d'oro, ed altre diverse robe offese dal fuoco.

Io Giuseppe Moretti primo medico confermo quanto sopra mano propria.

Io Giuseppe Moretti primo medico confermo quanto sopra mano propria.

Io Claudio Renaut chirurgo confermo quanto sopra mano propria.

Io Giovanni Bellisari chirurgo condotti della terra in Monte Filottrano confermo quanto sopra mano propria.

Post haec dictus Illmus et Rmus D. episcopus mandavit tam capsula, in qua sac. ossa continebantur, quam aliam, in qua cineres inclusi fuerant, sigillis ut supra munitas, deferri ad dictum armarium prope altare SS. apostolorum Philippi et Iacobi huius cathedralis ecclesiae, ibique collocari; quibus eodem modo quo supra expletis, et praesentibus supradictus omnibus ut supra nominatis, clauso eodem armario et sigillis Dominationis suae Illmae et Rmae super pellem rubri coloris impressis ut prius obsignato, omnes discesserunt etc.

Interim statuerat Illmus et Rmus D. episcopus translationem sacri corporis usque ad diem VII. novembris, quae est sanctissi Leopardi memoriae sacra, differre, praesertim ut novum altare sub quo recondendum erat perfici posset. Cum vero compertum fuisset mense maio sequentis anni 1754 celebrandum esse solemne triduum pro beatificatione beati Iosephi a Cupertino, cuius corpus in ecclesia RR. PP. Min. Conventualium huius civitatis adservatur, constituit eamdem translationem etiam ad praedictum mensem maium proferendam, ut scilicet maiore populi concursu, quod erat femme omnium votum, frequentaretur.

Appetentibus autem dictae translationis diebus, quae die 30 eiusdem mensis celebranda erat, idem Illmus et Rmus D. episcopus praecepit, ut per octo dies ante ad futuram solemnitatem populo publicandam ante ad futuram solemnitatem populo publicandam campanae ecclesiae cathedralis post vesperas campanae ecclesiae cathedralis post vesperas pro more pulsarentur; item ut praedictae et omnium civitatis ecclesiarum pariter pulsarentur tribus diebus translationem praecedentibus circa auroram, meridiem et solis occasum; quae omnia respective observata sunt.

Interim Dominatio sua Illma et Rma die 22 dicti mensis maii accessit ad dictam ecclesiam cathedralem, una cum dictis Rmis DD. archidiacono Ioanne Baptista Talleono et archipresbytero Roberto Pio ab Aqua, necnon RR. DD. Dominico Baccarino et Dominico Pannellio meque etc., et postquam pervenerunt omnes ad saepe dictum armarium prope altare SS. apostolorum Philippi et Iacobi, recognita fuerunt sigilla, quibus ut supra munitum fuerat, per dictos Dominos testes, illisque integris repertis nec ulla parte vitiatis, prout asseruerunt, apertum per me fuit dictum armarium, et exinde dicti Domini archidiaconus et archipresbyter ac Rmi Domini Caietanus Florentius Martorellus, et Carolus Marcellus Dittaiutus, praedicti catherdralis canonici, superpelliceo et stola induti, extraxerunt capsulas, in quarum una sac. ossa, in altera vero cineres continebantur, et accensis luminibus, fuerunt translatae ad palatium episcopale, et in domestico sacello depositae, cuius claves Dominatio sua Illma et Rma penes se retinuit, donec dictis sacris ossibus per d. Dominum Dominicum Baccarinum intra feretrum seu urnam crystallo a quatuor lateribus obstructam, in qua dictum sacrum corpus transferendum erat, collocatis, et obsignato dicto feretro sigillis eiusdem Illmi et Rmi Dni episcopi Auximani, praesentibus pro more supradictis Dominis testibus etc., die 29 mensis maii dicta sacra ossa in feretro ut supra ad ecclesiam delata sunt, baiulantibus Rmis Dominis Caietano Florentio Martorello, Carolo Marcello Dittaiuto, Simone Franciono et Sebastiano Salvino, huius cathedralis ecclesiae canonicis, ceteros vero sacros ritus peragente praedicto Illmo et Rmo Domino episcopo, et exinde super altare maius, qua ecclesiam spectat dilatatum, publicae fidelium venerationi fuerunt exposita; incoeptis circa ea sacris vigiliis, quas RR. sacerdotes alternatim usque ad sacrarum reliquiarum depositionem continenter prosequuti sunt.

Sacri autem cineres duobus vitreis vasibus inclusi in armario dicti sacelli remanserunt, cuius pariter armarii claves Dominatio sua Illma et Revma apud se custodivit. In recensione vero dictorum cinerum quinque et triginta monetae diversarum urbium et principum inventae sunt, quae apud eundem Illmum et Rmum D. episcopum una cum lamina argentea, de qua supra etc. fuerunt servatae.

Statuta ergo die 30 dicti mensis pro translatione praedicta facienda, convocatis ad cathedralem ecclesiam capitulo et clero civitatis, Illmus et Rmus D. episcopus accessit ad dictam ecclesiam una cum Illmis et Rmis Dominis Francisco Vivano episcopo Camerinensi et Fabrianensi et Leonardo Cicconio episcopo Montis Alti, qui ad solemnitatem invitati fuerant, et deinde idem Illmus et Rmus Dominus episcopus Montis Alti pontificalibus vestibus indutus solemniter missae sacrificium immolavit, ac etiam homiliam ad populum habuit.

Post meridiem, decantatis vesperis, cum sacra supplicatio habenda esset, superveniens subita magna aquae vis in causa fuit ut ad diem sequentem 31 transferretur, in qua, antemeridianis officiis mature peractis, habita fuit solemnis supplicatio, qua per civitatem sacra ossa translata sunt in supradicta urna affabre ornata, baiulantibus subinde Illmis et Rmis DD. episcopis Montis Alti et Auximano, et Rmis DD. canonicis ecclesiae cathedralis sibi invicem succedentibus, ac praecedentibus iuxta eorum ordinem clero saeculari et regulari sacris vestibus induto, et confraternitatibus civitatis; qui omnes cereos accensos manu gerebant, ut etiam Illmus magistratus, qui subsequebatur post Illmum et Rmum Dominum episcopum Camerinensem, qui pone urnam incedebat, agmen claudente populo civitatis universo. Ita cuncti, psalmos et hymnos laudesque ss. pontificum et confessorum canentes processerunt per civitatem, militia urbana incedentium latera protegente, inter tubarum et campanarum sonitus et strepitum bellicorum tormentorum.

Eodem ordine ad ecclesiam cathedralem reditum est; et post vesperas praesentibus … meque cancellario episcopali infrascripto, et Domino Philippo de Urbinatis notario et secretario priorali huius Illmae communitatis ad praesentem repositionis actum vocato, de mandato ut supra etc., publicata prius per me excommunicationis poena Dominationi suae Illmae et Rmae reservata contra quoscunque aliquid de dictis sacris reliquiis surripere audentes, apertum fuit dictum feretrum, praevia signorum recognitione per dictos DD. testes facta de identitate eiusdem, atque inde extracta fuerunt sacra ossa et septem vitreis vasibus inclusa.

Postea comitantibus omnibus supradescriptis, fuerunt delata ad confessionem prope altare recens constructum divo Leopardo dicatum, quod remota mensa iam fuerat patefactum; hinc fuerunt dicta vasa collocata in capsula cupressina et holoserico rubri coloris interius contecta, una cum praedictis duobus vasibus pulvere et ossium fragmentis refertis, nec non plumbea theca probe clausa, in qua inclusa fuit membrana per eosdem Illmos et Rmos DD. episcopos subscripta, et per me cancellarium episcopalem infrascriptum et dictum Dominum Urbinatem pro more publicata, quae omnia hucusque narrata summatim exhibet, cuius exemplum ad calcem huius instrumenti descriptum legitur. Deinde capsula duobus ferreis uncis in operculo firmata, et munita quatuor sigillis Illmi et Rmi Dni episcopi ex cera hispanica in pelle rubri coloris per me cancellarium infrascriptum impressis, inclusa fuit in alia capsula plumbea in recenti marmoreo tumulo parata, quae deinde per magistrum Alexium Pescatori stanno ad os eius quaqua versum illita proque artis peritia obstructa fuit, in cuius operculo ex parte exteriori haec incisa verba leguntur: Corpus S. Leopardi episcopi Auximani hic repositum die 31 maii MDCCLIV.

Denique superpositi fuerunt tres lapides, quibus altaris mensa constituitur et totum sepulchrum contegitur, qui duobus ferreis vinculis ad utrumque latus et gipso circumquaque firmati sunt, atque ita supradicta omnia perfecta sunt etc.

Tenor membranae, de qua supra fit mentio.
Ad perpetuam rei memoriam.

Anno Domini 1754, indictione secunda, tempore SS. patris et Domini Benedicti PP. XIV, anno eius XIV, Illmus et Rmus Dominus Pompeius Compagnonus episcopus Auximanus et Cingulanus et pontificio solio assistens, episcopatus sui anno XIV, sacrum corpus SS. confessoris Leopardi, primi, ut creditur, Auximatis episcopi, quod die 18 mensis aprilis superioris anni 1753 ex antiquissimo eius tumulo extraxerat riteque recognoverat, quemadmodum in actis episcopalis audientiae fusius declaratur, die 29 maii in feretro compositum et per ecclesiam delatum, baiulantibus Rmis DD. Caietano Florentio Martorello, Carolo Marcello Dittaiuto, Simone Franciono, et Sebastiano Salvino, huius cathedralis ecclesiae Auximanae canonicis, et sacros ritus peragente praedicto Illmo et Rmo Domino Compagnono episcopo Auximano, publicae fidelium venerationi exposuit. Die vero 31 eiusdem mensis maii, divinis officiis rite peractis, supplicatio solemni pompa per civitatem ducta fuit, baiulantibus Illmis et Rmis DD. Leopardo Cicconio episcopo Montis Alti, ac Pompeio Compagnono praedicto dicto episcopo Auximano et Cingulano, et sacros ritus peragente Illmo ac Rmo Domino Francisco Vivano episcopo Camerinensi et Fabrianensi. Hora tandem 23 idem sacrum corpus in recens marmoreum tumulum inlatum, ibique nova duplici arca, cupressina scilicet interiori et plumbea exteriori, reconditum, in pace sepultum fuit. Praesentibus… atque rogatis, etc. In fidem, etc.

Pompeius episcopus Auximanus et Cingulanus.
Franciscus episcopus Camerinensis et Fabrianensis.
Leopardus episcopus Montis Alti.
Ita est Sanctes Amodeus Auximanus not. publ. et curiae episcopalis Auximi ad civilia cancellarius rogatus, etc.
Loco † Signi.
Ita est, Philippus de Urbinatis ex Murro Vallium Firmanae dioecesis not. publ., et ad praesens illustrissimae civitatis Auximi secretarius prioralis ad huiusmodi actum repositionis interfui et rogatus fui, etc.
Loco † Signi.

DE SANCTO RUFO EPISCOPO METTENSI

SAEC. V INEUNTE?

[Commentarius]

Rufus episcopus Mettensis (S.)

AUCTORE A. P.

[1] [Rufum, episcopum] Etsi vix quidpiam de historia S. Rufi memoriae traditum est, in hoc saltem consentiunt et Gesta et catalogi episcoporum Mettensium, ut illum nonum episcopum huius sedis dicant eique assignent decessorem Sambatium, successorem Adelphum. Primum, ut videtur, de illo meminit carmen de episcopis Mettensis civitatis, quod a Paulo Diacono conscriptum alii opinantur [E. Dümmler, in MG., Poet. lat. t. I (1880), p. 29.] , alii negant [O. Holder-Egger, in MG., Scr. t. XIII (1881), p. 303.] , quodque certe inter annos 769 – 791, probabiliter circa an. 776 est compositum. In quo uno versu Rufus laudatur, et quidem laude, ut in aliis episcopis fere factum est, ex ipso nomine facetius quam verius accepta:

Post hos, Ruffe, venis flammis rubicundus amoris [Ibid., p. 304, l. 24.] .

[Mettensem nonum,] Neque multo plura noverat ipse Paulus Diaconus, qui de vita S. Rufi nihil, de cultu pauca quaedam litteris mandavit in Gestis episcoporum [MG., Scr. t. II, p. 262, l. 8 – 20.] : Rufus vero et Adolfus, qui sunt in numero nonus et decimus, magnis absque dubio in vita meritis fulsisse credendi sunt, quandoquidem tali etiam post obitum fulsere miraculo. Horum denique corpora cum in basilica Beati Felicis martyris essent humata, sicut ad nos usque decurrit relatio, vir quidam erat religiosus ac de animae suae cura sollicitus, qui nocturno tempore, ut privatis orationibus se Domino commendaret, universa quae extra muros eiusdem civitatis sita erant oratoria indesinenti studio circumire solebat. Hic itaque dum ad praedictam Beati Felicis martyris pervenisset basilicam, nec tamen ingrediendi ei esset concessa facultas, accessit iuxta murum forinsecus ad eam partem qua praedictorum sacerdotum corpora requiescebant, atque ibi se in orationem tota mentis intentione prostravit. Qui dum post effusas preces ab oratione surrexisset, et in eorum sanctorum honorem ad quorum e regione sepulcra oraverat psalmi versiculum, id est Exultabunt sancti in gloria, pronuntiaret, mox ad intus vocem subiungentis audivit: laetabuntur in cubilibus suis.

[2] [die 7 novembris vita functum esse,] Haec saeculi VIII scriptores Mettenses. Paulo post, id est ante medium saec. IX, traditum invenimus diem sancti nostri emortualem: Rufus VII idus novembris [MG., Scr. t. XIII, p. 305, l. 18. Cf. L. Delisle, Mémoires sur d'anciens sacramentaires (Paris, 1886), p. 100 – 101.] in splendido illo sacramentario Mettensi, in quo praeter Versus de episcopis supra allatos, legitur etiam index dierum quibus singuli episcopi sunt defuncti. Cum quo congruit scriptor aequalis Rabanus, in Martyrologio: Eodem die (VII idus nov.) natale sancti Rufi Mettensis urbis episcopi et confessoris, qui translatus est a praedicta urbe, consentientibus Drogone praesule, in Wormaciensem pagum in villam quae vocatur Oterenheim [Iam Odernheim, haud procul Alceia (Alzey, Rheinhessen).] , temporibus Hlothharii imperatoris et Hludovici regis; ubi etiam sanctitas eius multis virtutibus claruit [P. L., t. CX, col. 1178; cf. E. Dümmler, in Forschungen zur Deutschen Geschichte, t. XXV (1885), p. 199. Hic locus in editione interpolata martyrologii Bedae insertus est (cf. P. L., t. XCIV, col. 1097); unde factum est ut tamquam Bedae proferretur a Baronio in annotatione ad Martyrologium Romanum die 7 novembris.] . Quam translationem inter annos 840 – 854 factam esse, tempora Hlotarii imperatoris (20 iun. 840-† 29 sept. 855) et Drogonis episcopi († 8 dec. 855) collata cum tempore martyrologii, quod Rabanus Ratleicho abbati Selingenstadensi († 14 iun. 854) conscripsit, luculenter ostendunt.

[3] [non saeculo III] Ante finem autem saeculi IX coniectando vel aliter definierant Mettenses quanto tempore Rufus sedem episcopalem obtinuisset. Ita enim catalogus episcoporum extremo saec. IX confectus: Rufus episcopus sedit annos XXVIII, obiit VII idus novembris [MG., Scr. t. XIII, p. 305, l. 45. Ceteri catalogi saeculo XII anteriores non sunt et Rufi solum nomen praebent (ibid., p. 306, l. 50).] . Reliquum erat ut, quo tempore vixisset, distinctius proponeretur; quod praestitit medio saeculo XII auctor Gestorum episcoporum Mettensium, qui c. 9 affirmavit: Nonus post Sambatium Rufus Mettensium fuit episcopus, qui XXIX annis sedit in episcopatu, a tempore Severi et Antonini Caracalla, Macrini, Aurelii Antonini, Aurelii Alexandri (= 193 – 234), temporibus Calixti, Urbani et Zepherini apostolicorum (= 199 – 230); sepultusque in ecclesia Sancti Clementis [Haec Paulo Diacono (supra, num. 1), non contradicunt. Monasterium enim quod pridem dictum erat Sancti Felicis, postea Sancti Clementis nominari consuevit.] . Idem autem scriptor de translatione in Odernheim meminit, sed in hoc lapsus est, quod non Rufum, verum decessorem illius Sambatium huc translatum esse commentus est [Gesta c. 8 (MG., Scr. t. X, p. 536, l. 5/6).] . Quem errorem correxit saec. XII/XIII auctor Chronici Sancti Clementis Mettensis, qui tum Gestis tum catalogo episcoporum usus, tempus S. Rufi aliter neque certe melius definivit [MG., Scr. t. XXIV, p. 493, l. 57 – 59.] : Rufus nonus Mettensium fuit episcopus, qui annis XXIX sedit in episcopatu; obiit VII idus novembris sub papa Calisto (= 217 – 222), imperante Maximino tertio eius imperii anno (= 237), sepultusque est in ecclesia Sancti Clementis et postea translatus in Otreneym. Chronicon autem Universale Mettense, quod circiter an. 1250 compositum est, ad annum 203 (alias 204) recenset [Ibid., p. 502, l. 38.] Rufum (al. S. Rufum), quem docet sedisse annos 28 (al. 29. et additum est vel 38).

[4] [sed sub initio saeculi V] Mettenses igitur in hoc saltem aliquando consentiebant, quod Rufum sub initio saeculi III vixisse opinabantur. Quos illi soli sequentur, qui Clementem primum episcopum a S. Petro in Gallias missum esse credunt. Qui vero his “apostolicis” legendis fidem non tribuunt et multo recentiore tempore initium condendae ecclesiae Mettensis factum esse compererunt, hac via S. Rufi tempus definire sunt conati: Victorem qui in catalogo episcoporum quintus recensetur, anno 346 concilio Coloniensi subscripsisse (Victor Mediomatricorum) atque eundem esse Victorem episcopum gallum, qui anno 344 decretis concilii Sardicensis adhaesit; Auctorem vero, qui decimus tertius est in catalogo, anno 451, quo tempore Hunni Gallias vastaverunt, vixisse; porro Rufum, nonum episcopum sub initio saeculi V esse collocandum. Hunc tamen computum omni ex parte caducum quidam censuerunt: Acta concilii Coloniensis esse apocrypha; concilio Sardicensi adhaesisse Victorem episcopum, gallum utique, cuius tamen sedes non sit indicata, ac proinde fieri quidem posse ut ille Mettensis praesul fuerit, nihil tamen certius esse asseverandum; de Auctore tandem res fabulosas et inter se non bene cohaerentes esse traditas [Cf. v. gr. A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. I3 (1904), p. 32; [V. Chatelain], in Revue historique de Metz, t. I (1904), p. 222 – 24.] . Quibus opponi potest, etsi Acta concilii Coloniensis sint apocrypha, subscriptiones tamen episcoporum videri fide dignas [Postquam nuper de his Actis plurimi in diversas sententias abierunt, haec tandem fuit sententia v. cl. L. Duchesne, Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule, t. I2 (1907), p. 361 – 65; quae optimis argumentis niti videtur.] ; maiorem inde vim accedere coniecturae quae Victori episcopo gallo Mettensem sedem assignet; de Auctore ut tradita sint nonnulla fide indigna, minime tamen improbabile esse illum medio saeculo V vixisse [Legatur ipse Hauck, l. c.: “doch mag es richtig sein, dass er (Auctor) in die Hünnenzeit fällt.”] . Quibus perpensis, statuet prudens rerum aestimator computationem illam non certis quidem, probabilibus tamen rationibus effici.

[5] Parum tamen profecissemus, si verum esset, quod aliqui dixerunt, istam totam infirmo niti fundamento, id est generatim non recte traditam esse Mettensium episcoporum seriem. Catalogos enim qui supersunt quique optime inter se conveniunt, quamvis bonae notae aestimaverit iudex austerus L. Duchesne [T. c., p. 4] , vel ex eo reiciendos censet v. cl. A. Hauckius [T. c., p. 32, annot. 4: “Man sieht schon aus diesen Zahlen, dass die Liste unmöglich ist.” Cf. etiam Chatelain, t. c., p. 224, qui affirmat hanc esse “la loi naturelle des successions épiscopales”, ut singulis episcopis assignentur 18 – 20 anni pontificatus. Si ergo decem Auctoris successores ab anno 451 ad annum 535 sederint, singulis annos circiter 8 tribuendos esse; atqui “ce chiffre inférieur est contraire à toutes les vraisemblances.”] , quod Victori quintum locum, Auctori decimum tertium, vigesimum tertium Hesperio illi assignant, qui concilio Arvernensi anno 535 interfuit, quemque Hauckius, duce Cointio [Annales ecclesiastici Francorum, t. I (1655), p. 115.] , primum Mettensem episcopum affirmat de cuius tempore certo constet. Iam vero in hac serie:

5. Victor (anno 344 – 346?)
13. Auctor (anno 451?)
23. Hesperius anno 535
illud, si quid intellego, viro docto displicuit quod totum saeculum (344 – 451) octo dumtaxat episcopi, annos autem circiter octoginta (post 451-ante 535) decem suo regimine implerent. Verum humanae vitae spatium in ipsis etiam episcopis varium esse atque mutabile, ac proinde allatis rationibus non solum impossibilem sed ne veri absimilem, ne mirabilem quidem ostendi seriem, quae tradita est, episcoporum Mettensium, aliis omissis, vel ex paucis exemplis nullo negotio demonstrari potest. Ut enim ab Mettis non recedamus, haec ex ea parte seriei episcoporum, quae nullo dubio subiacet, excerpimus:
43. Robertus an. 883 – † 916
48. Adalbero 11 an. 985 – † 1005
id est: episcopi 6, anni 123;
56. Stephanus an. 1120 – † 1163
61. Conradus an. 1213 – † 1224
id est: episcopi 6, anni 105;
63. Philippus an. 1261 – 1264
72. Ludovicus an. 1325 – 1327
id est episcopi 9, anni 67.

Ne vero sola tempora posteriora respexisse videamur, adeamus Turonensem illam ecclesiam, de cuius praesulibus optime sumus edocti:

2. Litorius an. 337/338
6. Briccius † circ. an. 444
id est episcopi 5, anni plus 105;
9. Volusianus an. 491
21. Euphronius † an. 573

id est episcopi 13, anni 83.

Quae satis fore crediderim, ut constet quam caute in his, quae vel veri dissimilia vel etiam impossibilia dicuntur, sit viro historico agendum. Nihil ergo obstare videtur quominus non ut certum quidem, sed ut probabile saltem habeamus Rufum et nonum episcopum Mettensem fuisse, et vel saeculo IV exeunte, vel V ineunte vixisse.

[6] [probabile videtur.] Cetera autem, licet pauca, quae de eo tradita superius attulimus, multo minus probabilia dicenda sunt [Quae de Rufo nostro tradit Vita S. Adelphi, successoris ipsius (BHL. 76), quamvis haec medio saeculo IX scripta esse existimetur, adeo fabulosa sunt ut vix obiter commemoranda sint. Finxit scriptor illius Adelphum, transcursis studiis, commissum esse avunculo suo Rufo, Metensis ecclesiae praesuli sanctissimo, sed subregulo seu rectori palatii ac regis consiliario, in bonis tam saecularium quam ecclesiasticorum negotiorum actibus exercitandum (vid. Act. SS., Aug. t. VI, p. 507, num. 2, et cf. annotata, p. 508). Neque diutius immorandum censeo coniecturae Gamsii ( Series episcoporum, p. 292), qui de Rufo scripsit haec: “forsan idem qui c. 386 in historia Priscillianistarum memoratur.” Quantum ipse conicio, in mentem Gamsio venerunt Rufus et Magnus episcopi, qui anno 385 Treveris apud Maximum imperatorem egerunt, ut causa Priscilliani Evodio praefecto permitteretur (Sulpicius Severus, Chron., II, 50, 7). Hos autem solis nominibus notos esse idem Gamsius alibi monuit (Die Kirchengeschichte von Spanien, t. II, 1, p. 377).] praeter translationem, de qua scriptor prorsus aequalis meminit Rabanus, atque forsan etiam diem obitus. Dierum enim quibus obierunt episcopi, ii praesertim qui ut sancti festo singulari colebantur, fideliter in ipsorum ecclesia maiore servatam esse memoriam, et facile intellegitur, et in non paucis locis est notatum. Vidimus autem iam a medio saeculo IX vel etiam paulo antea testatos esse Mettenses Rufum die 7 novembris vita functum esse [Cf. supra, num. 2, 3.] ; quibus concordant cum Rabanus (natale S. Rufi), tum martyrologia Epternacense, Habendense, Tullense saec. XII et XIV [Cf. H. Quentin, Les martyrologes historiques (Paris, 1908), p. 243.] , et nonnulla exemplaria interpolata Usuardi (depositio S. Rufi) [Ed. Sollerii, p. 658.] , ex quibus transiit sancti nomen in Martyrologium Romanum. Ab hac quidem antiquitatis fide nuper recessit ecclesia Mettensis, quae licet hoc die 7 novembris sancti festum recolat, in lectione tamen propria officii liturgici, cum Saussaium [Martyrologium Gallicanum, p. 273 – 74, ad d. 11 maii.] exscriberet, tradidit Rufum die 27 augusti obiisse, 7 vero novembris in Odernheim esse translatum [Officia propria dioecesis Metensis (Metis, 1859), p. 29.] . Quod recte dictum esse non crediderim. Die enim 27 augusti Rufum Mettensem nuntiant editiones dumtaxat martyrologii Usuardini Lubecana et Coloniensis anni 1490 atque Greveni anni 1515 [Cf. editionem Sollerii, p. 404 – 5.] , non aliam, ut videtur, ob causam, quam quia eodem die ab ipso Usuardo nominatus est Rufus ille martyr Capuanus; Mettenses autem sancto suo colendo olim elegisse diem quo corpus illius ab eis ablatum esset et in Odernheim translatum, neque veri est simile, et catalogo episcoporum repugnat, atque vel inde improbabile apparet, quod in ipso vico Odernheim translatio illa olim die 7 octobris recolebatur [Cf. Gallia christiana, t. XIII (1785), col. 683.] . Cur autem in antiquo martyrologio ecclesiae Mettensis, quod Meurissius attulit, die 11 maii nuntiatus sit cum S. Agatumbro episcopo, — cuius est hic festus dies, — etiam Rufus noster [Cf. Act. SS., Maii t. II, p. 632.] , explicare non valeo [Cf. rem similem Act. SS., Oct. t. IV, p. 1009, num. 7.] .

[7] [Epistula ad Nicetium Treverensem ab alio Rufo scripta.] Saussaio etiam duce, erravit iterum qui allatam de S. Rufo lectionem conscripsit, ubi dixit magnos S. Rufi animos “in epistola quam scripsit ad metropolitam suum etiam nunc elucere.” Est haec epistula a Rufo episcopo Taurinensi ad Nicetium episcopum Treverensem circ. an. 550 data [Cf. MG., Epist. t. III, p. 133 – 34.] . Quae postquam olim a quibusdam atque ab ipso Calmeto habita erat ut a Rufo nostro scripta [Histoire de Lorraine, nouv. éd. , t. I (1746), p. XX – XXI; Bibliothèque Lorraine (1751), col. 853 – 54.] , iam pridem vero scriptori est restituta [Cf. v. gr. Bouquet, Recueil des historiens de France, t. IV, p. 75; [D. Jean Françoiset D. Nicolas Tabouillot], Histoire de Metz, t. I (1769), p. 224; Gallia christiana, t. XIII, col. 683 – 84.] .

DE S. BAUDINO SEU BALDO EPISCOPO TURONENSI

MEDIO SAEC. VI

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Baudinus seu Baldus episcopus Turonensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Baudinus episcopus Turonensis] S. Baudini seu Baldi [Vulgo Bauld, Bault, Baud.] curriculum vitae ita breviter descripsit Gregorius Turonensis in catalogo episcoporum Turonensium, quo clausit librum ultimum suae Historiae Francorum [Hist. Franc., l. X, c. 31.] : Sextus decimus [Sextus decimus scilicet, si cum Gregorio duos episcopos qui paulo superius in hoc catalogo sub numero decimo indicantur simul sedisse, Theodorum et Proculum, ita coniungas ut unum constituant pontificatum. Si vero eosdem ut duos distinctos episcopos computaveris, iam Baudinus in ordine episcoporum Turonensium decimus septimus notandus veniet, qualis re vera notatur in nonnullis aliis veteribus catalogis (ap. L. Duchesne, Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule, t. II, 1900, pp. 286, 293, 294). Sed certe minus accurate locutus est Gregorius ubi (H. F., l. IV, c. 3) Baudinum ait successisse decimum sextum episcopum post obitum beati Martini, cum secundum ipsum eius catalogum (et omnes alios) Martinus tertio loco inter pontifices Turonenses collocandus sit et ita inter eum et Baudinum duodecim (vel ad summum tredecim) alii intermedii computandi.] Baudinus ex referendario [ Referendarius “apud Francos primae stirpis reges dictus ille cui commissa erat anuli regis cura, quique regis diplomata subscribebat” (Du Cange, Gloss. med. et inf. lat., ed. Henschel, t. V, p. 651); quo munere ornati, postea Cancellarii appellati sunt.] Chlotharii regis [Primi scilicet huius nominis inter reges Francorum.] ordinatur episcopus, habens et filios, multis elemosinis praeditus. Aurum etiam, quod decessor eius reliquerat, amplius quam viginti milia solidorum, pauperibus erogavit. Huius tempore alter vicus Noviliacus [Iam ab Iniurioso Baudini decessore fundatum esse vicum eiusdem nominis paulo supra rettulerat Gregorius: alter hic a Baudino episcopo aedificatus indicatur. Tres vici in antiqua civitate Turonum hoc nomine insigniti apud Gregorium leguntur (praeter duos nempe iam dictos nominatur et tertius, In gloria confessorum, c. 7, qui videtur ab utroque diversus). Hodieque in dioecesi Turonensi et praefectura quae ab Angere et Ligeri fluminibus nuncupatur (dép. d'Indre-et-Loire) exstant adhuc tres eius vocabuli vici, Neuillé-le-Lierre (arr. de Tours, canton de Vouvray), Neuillé-Saint-Pierre (arr. de Tours, chef-lieu de canton) et Neuillé-le-Noble ou le Brignon (arr. de Loches, cant. de la Haye), sed quinam horum singuli singulis apud Gregorium indicatis assimulandi sint satis definiri non potest (A. Longnon, Géographie de la Gaule au VI e siècle, p. 281).] aedificatus est. Hic instituit mensam canonicorum [Seu, ut aiunt, vitam communem.] . Sedit autem annos quinque, menses decem, obiitque et sepultus est in basilica Sancti Martini [Cf. infra, num. 5.] .

[2] [Clotario I rege Francorum.] Elogium istud vel iisdem vel fere iisdem verbis, maiore minoreve compendio, sed nullo additamento, exscripserunt sequentibus temporibus Chronica Turonensia Petri filii Bechini [Apud A. Salmon, Recueil de chroniques de Touraine (1854), p. 23.] , Turonense Magnum [Ibid., p. 81.] , Turonense abbreviatum [Ibid., p. 174.] , archiepiscoporum Turonensium [Ibid., p. 209.] et libellus de commendatione Turonicae provinciae [Ibid., p. 296.] ; ac postea Martyrologium gallicanum Andreae Saussayi [Part. II (Paris. 1637), p. 839.] et Martyrologium Ebroicense [Ed. Paris. 1752, p. 296.] .

[3] [Eius Vita prolixior, non ante finem saeculi XI conscripta.] Non paulo prolixiorem Vitam, prolixiorem, inquam, verbis, at vix copiosiorem rebus narratis, in codice saeculi XVI, quem servat bibliotheca publica Rotomagensis, simul cum historia elevationis corporis S. Baldi seu prioris translationis atque alterius translationis Vernulio Lochas anno 1086 factae et miraculi per intercessionem SS. Hermelandi et Baldi anno 1331 impetrati, repperit quidam collega noster [Cf. Anal. Boll., t. XXIII (1904), p. 229 – 32, n. 2 – 4.] . Haec Vita, post finem saeculi XI conscripta, quippe quae translationem anni 1086 memoret, satis manifeste eadem est atque illa quam in vetustissimis Turonensis ecclesiae codicibus a se inspectam ait Iohannes Maan et ex qua hausit breve compendium quod suo operi de Turonensis ecclesiae historia inseruit [I. Maan, Sancta et metropolitana ecclesia Turonensis (1667), p. 36.] . Apographum autem codicis Vernuliensis, quem a D. Stephano Housseau exscriptum ait Bartholomaeus Hauréau [Gall. christ., t. XIV, p. 20 c.] , sed a se ipso visum non testatur, inter collectanea sub nomine illius compilatoris servata in Bibliotheca nationali Parisiensi [De his collectaneis videsis Bibliothèque de l'École des chartes, t. XXXII (1871), p. 286 sqq.] , quamvis diligenter inspecta, repertum non est. Itaque ex uno codice Rotomagensi Vitam illam cum documentis eidem subiunctis, a praedicto collega nostro accurate descripta, ad calcem huius commentarii exhibemus. In qua, praeter ea quae leguntur apud Gregorium Turonensem, paucae quaedam referuntur traditiones locales ad sanctum nostrum spectantes.

[4] [Sedit circa medium saeculum VI.] Ex computatione spatiorum temporis quae apud Gregorium singulorum pontificum Turonensium regimini assignantur [Hist. Franc., l. X, c. 31.] colligere licet S. Baudinum sedisse circa aut paulo ante medium saeculum VI, sed non ita, quibus certis annis sederit, disertius definire. Maanius quidem exordium pastoralis officii ab illo suscepti illigat anno 539, quem Clotarii I regis vicesimum quartum fuisse ait [Loc. cit. supra, annot. 17.] : sed nescimus utrum id hauserit ex vetere aliquo documento, cuius iam copia nobis non est, an ex suis ipsius computationibus et coniecturis, et eius opinio multiplici argumento refutatur. Etenim a) Iniuriosus, Baudini decessor, legitur in sede Turonensi excepisse Francilionem anno Iustiniani imperatoris secundo [Chronicon Turonense magnum (ap. A. Salmon, op. c., p. 80).] , qui erat Christi 528 vel 529; cumque, secundum Gregorium Turonensem [Hist. Franc., l. X, c. 31.] , sederit annos fere septemdecim, inde ad annum 544 vel 545 vitam protraxisse novimus. b) Idem Iniuriosus subscripsit praesens concilio Aurelianensi secundo, anno 533 et, anno 541, concilio Aurelianensi quarto, ac per presbyterum suum Campanum concilio Aurelianensi tertio, anno 538 [MG., Conc. t. I, pp. 64, 98, 86.] . c) Eius tempore obiit Chrothildis regina [Hist. Franc., l. c.] ; sed, ut monuit Henschenius, quo anno obierit Chrothildis non satis constat, certe ante annum 548 [Cf. Act. SS., Iun. t. I, p. 297, annot. f.] . Ex his itaque indiciis omnino adducimur ut consentiamus sententiae doctissimi viri Brunonis Krusch, qui episcopatum Baudini concludit his terminis: Sedit circa a. 546, Dec. — 552, Nov. [MG., Scr. rer. merov. t. I, p. 593, annot. 2.] . Cui sententiae suffragatur v. cl. Ludovicus Duchesne [Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule, t. II, p. 283.] .

[5] [Eius corpus in vico Vernulio] Gregorius Turonensis scripsit S. Baudinum Turonibus in ecclesia Sancti Martini sepultum esse [Cf. supra, num. 1.] . Huic traditioni contradixit scriptor Vitae sancti, qui testatur [Vit. cc. 14 – 16.] illum obiisse Vernulii, dum in eo loco visitationem pastoralem institueret, et ibidem primo sepultum esse in humili vici ecclesia, postea vero in basilicam in eius honorem constructam translatum. Id etiam asserit vehementer monachus ille Sancti Iuliani qui saeculo XIV nonnulla supplevit ad Chronicon Turonense abbreviatum, ita scribens: Hunc quem Baudinum Gregorius appellat, ecclesia Turonensis et etiam totum vulgus Baldum sive Baudum vocat. Hic sanctus habetur in Turonia et certo certius non in ecclesia Sancti Martini, sed in vico Noviliaco, qui modo vocatur Vinulium, Verneuil seu Vernolium, fuit sepultus [A. Salmon, Chroniques de Touraine, p. 209, annot. 4.] . Sed cum idem statim addat: Et ista patent per legendam translationis eiusdem sancti, dicendum est testimonium illud nihil addere auctoritati alterius. Nam haec legenda translationis vel ipsi scriptori Vitae attribuenda est vel certe illi nota erat [Cf. num. seq.] .

[6] [elevatum est] Huius translationis narrationem, hactenus ineditam, iam exhibere licet, ex eodem illo codice Rotomagensi descriptam qui nobis Vitam S. Baudini servavit [Cf. supra, num. 3.] . Quo tempore illa narratio confecta sit, nullo satis certo indicio constat. Diserte quidem indicat Vitae scriptor eam ipsa Vita antiquiorem esse [Vit. c. 13 extr. Sed et posteriorem fuisse translatione anni 1086 (de qua infra, num. 8) aliquis iudicare potuerit ex ipsius titulo, in quo appellatur scriptio Translationis primae historia: neque enim prima diceretur nisi successisset altera. Verum titulus ille forsan non ab ipso auctore, sed ab aliquo librario qui serius documentum descripserit, eidem praefixus est.] , non tamen negat a se esse concinnatam. Sed idem scriptor videtur magis elegantiam sermonis sectari quam scriptor Translationis; quin et in prologo suo quendam rhythmicum affectare numerum, cuius nullum studium in relatione translationis apparet. Itaque diversum Translationis auctorem a Vitae scriptore existimaverim. Canonicum autem Vernuliensis ecclesiae fuisse et per se valde probabile est, et probabilius fit ex eo quod tam libenter immorari videtur [Cap. 4 – 6.] in describendo prodigio quo adductus fuit Sulpicius ille Ambasiacensis castri dominus ut canonicorum collegium Vernulii institutum amplis possessionibus ditaret et colonos suo dominio subiectos ad huius generis liberalitatem erga eosdem exercendam excitaret.

[7] [ante vel circa medium saeculum XI,] At legendam illam fabulis scatere pronuntiavit Bartholomaeus Hauréau [Gall. christ., t. XIV, p. 20.] . Nullum tamen alium errorem in ea notavit nisi quod translationem factam esse narrat a sancto Arnulpho Turonicae ecclesiae tunc archiepiscopo [Cap. 3, 4, 5.] , “cum sive falsus sive verus Turonensium praesul S. Arnulfus ante B. Baldum vixerit.” Invictum quidem argumentum, si indicare voluisse existimetur legendae scriptor S. Arnulphum illum qui ut martyr colitur die 18 iulii [De quo Act. SS., Iul. t. IV, p. 396 sqq.; cf. Hauréau, t. c., p. 18.] . Sed alter exstitit archiepiscopus Turonensis nomine Arnulphus, nemini dubius, qui vixit saeculo XI [Cf. Hauréau, t. c., p. 58 – 61.] , post annorum sane multorum curricula [Vit. c. 15.] a S. Baldi sepultura elapsa. Quod autem hic sanctus dicitur, id vel per aliquam confusionem cum Arnulpho illo martyre, qui ferebatur brevissimo tempore Turonensi ecclesiae praefuisse saeculo VI, factum censeri potest, vel potius quod vocem illam sanctus adhibuit scriptor eo sensu quo synonyma erat voci venerandus aut alii simili, quod non ita raro in usu fuit tempore medii aevi. Arnulphus is sedit ab anno 1023 ad annum 1053 [Hauréau, l. c.] ; quae tempora optime concordant cum temporibus Sulpicii [Alias Supplicii.] thesaurarii Sancti Martini et Ambasiacensis castri domini [Vit. c. 14; Transl. c. 2. Cf. Chronicon Turonense magnum (ap. Andr. Salmon, Chroniques de Touraine [1854], pp. 118, 125); Chronica de gestis consulum Andegavorum (ap. Paul. Marchegay et Andr. Salmon, Chroniques d'Anjou [1856], pp. 88. 89); Chronicon Vindocinense (ap. Paul. Marchegay et Aem. Mabille, Chroniques des églises d'Anjou [1869], p. 165).] , qui praecipuus elevationis illius auctor fuit. Non est igitur cur narrationem de qua hic agitur suspectam habeamus. Et hinc ulterius colligitur elevationem Vernulii institutam fuisse paulo ante medium saeculum XI. Quin et dicendum videtur ipsam illius relationem conscriptam esse ante annum 1086 [Cf. num. seq.] . Nusquam enim quicquam innuit scriptor unde significetur corpus S. Baudini iam Vernulii non servari; contra vero in fine suae lucubrationis vehementer adhortatur cives Vernulienses, ut illum tamquam singularem et apud se praesentem patronum sedulo colant.

[8] [et anno 1086 translatum Lochas.] Primam autem illam translationem mox secuta est altera, qua sanctae reliquiae Vernulio Lochas anno 1086, Radulpho I Turonensi archiepiscopo, deportatae sunt. Huius brevem memoriam repperit Iohannes Maan in chartario Lucacensi et ab eo mutuatus est Barth. Hauréau [Gall. christ., t. c. p. 70.] . Quam et nos e codice Rotomagensi hic exhibemus [Infra, p. 393 init.] , ad complendam seriem documentorum ad vitam et cultum S. Baudini spectantium.

[9] [Inde ab anno 1331 sollemni pompa quotannis] Eam seriem denique claudit oratio quam pro contione habuit nescio quo tempore canonicus quidam Lucacensis ad celebrandum miraculum anno 1331 SS. Hermelandi et Baudini invocatione impetratum, quod, e voto publico hac occasione emisso, inde singulis annis Lochenses et vicani proxime adiacentis regionis sollemni pompa memorare consueverunt. Documentum illud, in codice Rotomagensi [Cf. supra, num. 3.] Vitae S. Baudini et Translationibus subiunctum, et hactenus ineditum, nos ex eodem codice hic proferendum duximus [Infra, p. 393 – 94.] .

[10] [deferebatur per circumiacentem regionem.]Quo tempore sermo iste prolatus sit, nullo indicio constat. Ritus autem processionis annuae perseveravit Lochis usque ad finem saeculi XVIII. Huius quasdam vices ita describit eruditus vir Carré de Busserole [Dictionnaire géographique, historique et biographique d'Indre-et-Loire et de l'ancienne province de Touraine, t. III (= Mém. de la Soc. archéol. de Touraine, t. XXIX), p. 65.] : “ Ce vœu fut renouvelé le 13 juin 1727 et recut l'approbation de l'archevêque de Tours. — Les curés des trente paroisses suivantes étaient tenus de prendre part à la procession Azay-sur-Indre, Aubigny, Saint-Bauld de Verneuil, … — Plusieurs curés ayant négligé de satisfaire à l'obligation qui leur était imposée, le lieutenant du bailli de Touraine, à la date du 26 mai 1597, rendit une ordonnance portant que tout ecclésiastique qui, sans cause valable, s'abstiendrait de venir à la cérémonie, serait passible d'une amende. Au jour fixé, les curés devaient se trouver réunis pour le départ, à huit heures du matin, devant l'église Saint-Ours. — Par un mandement du 28 mai 1777, l'archevêque de Tours décida que la procession, au lieu d'aller jusqu'à l'église de Ferrières, se rendrait désormais jusqu'à l'abbaye de Beaulieu. Les curés des paroisses autres que celles de Saint-Ours de Loches et de Beaulieu cessèrent, à la même époque, d'être contraints d'y assister.”

[11] [S. Baudini apud Turones veneratio.] In ipsa autem civitate et in reliqua dioecesi Turonensi non aliud indicium venerationis sancti episcopi nobis innotuit praeter indicationem officii die festivitatis illius celebrandi, in breviariis et ordinibus Turonensibus quae in bibliotheca nostra servantur. Nimirum: a) Saeculo XVII, Breviarium Turonense … instar Romani digestum, in parte aestivali, edita anno 1612, signat festum S. Baldi ad diem 7 novembris, sub ritu semiduplici: in cuius officio omnia dicenda indicantur de communi, praeter lectionem quartam; haec autem desumpta est ex Greg. Turon. lib. 10 hist. [Loco scilicet citato supra, num. 1.] , et Breviarium insignis ecclesiae S. Martini Turonensis, in parte aestivali, edita anno 1635, item ad diem 7 novembris: S. Baldi confessoris episcopi iij. lectionum. Omnia de communi confess. pontif., praeter orationem et tertiam lectionem (item desumptam ex Gregorio Turonensi, l. c.).

b) Saeculo XIX, Ordo divini officii recitandi iuxta usum sanctae ecclesiae et ritum breviarii Turonensis pro anno Domini 1830 ad diem 10 novembris annuntiat festum S. Baldi Turon. episc. semid. At in appendice ad hunc Ordinem notatur in capitulo cui titulus Index festorum patronalium [Ubi significari videtur sollemnitates patronorum particularium in singulis ecclesiis celebrari dominica diem proprium festivitatis eorum sequenti (vel praecedenti).] ad diem 7 novembris: Dom. XXIII post Pent. S. Baldi, anticip. e die 10. In Ordinibus autem pro anno 1839 et pro anno 1844, ad diem 10 novembris: Dominica (XXV pro anno 1839, XXIV pro anno 1844) post Pent. De ea. Lect. IX de S. Balbo et com. eiusdem. Denique Ordo divini officii recitandi … iuxta ritum sanctae Romanae ecclesiae, ad usum cleri Turonensis … pro anno 1871, ad diem 7 novembris: S. Baldi Turon. E. conf. Duplex.

I. VITA S. BAUDINI
Ex codice Rotomagensi Montbret 189. Cf. Comm. praev., num. 3.

Baudinus seu Baldus episcopus Turonensis (S.)

[Prologus] Prologus in vitam beatissimi Baldi archiepiscopi Turonensis et confessoris, cuius corpus in ecclesia collegiata Beatae Mariae de Lochis multis miraculis coruscans requiescit.

[1] Ad excolendam vineam Domini Sabaoth, ad dilatandas eiusdem vineae propagines, summus ille paterfamilias circa horam praesertim undecimam operarios destinavit, apostolos videlicet, quatinus sono praedicationis eorum, abscedente iam hieme, vox turturis audiretur in terra nostra, ficus produceret grossos suos, vineae florentes odorem emitterent et flores fructus utique parturirent. Hi sunt columnae firmissimae basaeque templi Domini, in quibus boves mansuetudinis, leones ferocitatis ac cherubim scientiae plenitudinis opere sculptario sunt depicti, super quas columnas totum stabilimentum huius vineae sustentatur. Rursus et alios misit operarios, martyres videlicet, qui viti verae, id est Christo, tamquam veri palmites adhaeserunt et eandem vineam, id est ecclesiam, ex confessione verae fidei candidatam ac proprii sanguinis effusione purpuratam reddiderunt. Hi sunt vectes imputribiles deaurati intromissi circulis aureis, in quibus devehitur arca Dei. Novissime vero et alios direxit operarios, antistites scilicet venerandos ac confessores eximios, qui in eiusdem vineae cultura labore multiplici desudantes, aeternae retributionis remunerari denario meruerunt. Hi utique voluntarii palmam martyrii occupassent, si ratio temporis et persecutionis acerbitas sibi praestare martyrium potuissent. Iam enim suo tempore rhinoceros ad feriendos christicolas laxatus, iam fidei loris constrictus, iamque praesepi Domini alligatus, cornu suum iugo christianae fidei subiugavit, iamque sponsa in secreta quiete dans ubera sua sponso innixaque [cod. innexaque.] super dilectum suum, iam laeva eius sub capite in itinere fovebatur, dextera illius in patria desiderans amplexari.

[2] Ex horum igitur antistitum consortio exstans beatissimus Baldus, Turonorum quondam archiepiscopus, quem sanctus Turonensis Gregorius beatum Baldenum appellat, huius vineae a Domino indefessus operarius destinatus, tamdiu infatigabiliter in eadem vinea laboravit, donec finito incolatus sui tempore ad aeternae remunerationis stipendium feliciter perveniret. Sane quia diem nobis anni reduxit volubilitas, in qua idem beatissimus pontifex inter sacra caelicolarum ovans contubernia feliciter assumptus est, felicitati illius nos decet congaudere ipsiusque merita ad laudem Dei, ex cuius munere sunt, magnificare, ac de eius vitae praeconiis aliquid, prout possibilitas suggerit, posteris enarrare. Verae felicitati illius congaudere debemus, si eius suffragia devotis ac sinceris mentibus imploremus. Et licet virtutibus eius aequari minime valeamus, fidem tamen illius et devotionem sectari et vitam, in quantum possumus, imitari debemus. Nostrum enim est sanctos laudare; divini muneris est virtutum charismata, quibus ipse voluerit, condonare. Quia igitur beatissimus Baldus divinorum regulam explevit praeceptorum, adeptor praemiorum factus est aeternorum. Nam quem totis visceribus dilexit in terris, nunc oculis spiritalibus amicabilem sibi conspicit in caelis; caelestis vitae donis potitur aeternis, quia divina se praecingens militia contra mundi phantasmata, invisibiles hostiles incursus et carnis illecebras constantissime dimicavit et caput omnis malitiae conculcans, de invisibilium incursibus hostium mirifice triumphavit. In terris se sanctus humiliavit, et ecce Deus hunc in caelis mirabiliter sublimavit. Despexit mundum, et ecce possidet caelum. Quid utilius? quid felicius? sic coronantur, qui sic Domino famulantur.

〈Vita〉.

[1] [Baldus, Ambasiae dominus,] Fuit igitur beatissimus Baldus immensi specie decoris ornatus, vultum angelicum praeferens [cod. perferens.] et, sicut de sancto Iob legitur, simplex, rectus ac timens Deum et a malo recedens. Ab ineunte quidem aetate actibus intentus salubribus ac operibus expositus pietatis, moribus insignis ac genere venustus. Nam alodium a generationibus eius, ut aliquorum habuit relatio, fuit castrum quod ab ambabus aquis dictum olim Iulius Caesar super flumen Ligerim constituens Ambaquium [Similem originem nomini illius castri assignant quidam scriptores recentiores (cf. Hadr. Valesius, Notitia Galliarum, p. 14). Cf. A. Holder, Alt-celtischer Sprachschatz, col. 113. Distat autem Ambasia (vulgo Amboise) a civitate Turonum 23 circiter chiliometris ad orientem.] nominavit.

[2] [iuvenis sanctitate floret,]Aevum itaque adolescentiae cum modestia transiens, iuveniles, ut plerique facere solent, non exercuit vanitates. Nam caelesti praeventus gratia, in iuvenili corpore senilis maturitatem animi praemonstrabat. Hunc igitur fore cunctis virtutibus intrinsecus adornatum multiplicia virtutum indicia exterius demonstrabant. Nam gressu ac voce mensuratus, verba bene ordinata proferebat; parva dicere, plurima autem intellegere satagebat. Non temerarius verbo, non superabundabat sermonibus; non facilis erat ad risum, verecundia ornabatur, insolentium hominum consortia spernebat, deorsum visum, sursum habens animam. Conditiones [ita cod.] malas fugiebat, non magistralem [ita cod.] dignitatem, nihilque existimabat omnes saeculi honores. Serenitas in eo specialiter praefulgebat, clementia in eo florebat. Laudem devitans humanam, Deo sollerter placere studebat. De bonis etiam quae ab opulenti domo paterna iusto quidem medio [ita cod.] suscipere poterat, esurientes reficiens, nudos operiens, oppressis a creditoribus subveniens et aegrotos familiariter atque personaliter visitans, tamquam arbor fructifera fructum bonae operationis multiplicatum Domino laudabiliter exsolvebat.

[3] [sicut et in statu coniugali;] Talibus igitur vir beatus pollens virtutibus, cum adhuc iuvenis esset et in potestate parentum amicorumque existeret, quibus oboediendum est, ut ait apostolus: Filii, oboedite parentibus, ab eisdem nexui uxorio, licet multum renuerit, obligatur. [Ephes. 6, 1, Col. 3, 20.] Ad uxorem itaque causa procreandea prolis ingrediens, ab eadem sibi filius procreatur. Habens igitur uxorem tamquam non habens, sic ea quae sunt copulae coniugalis exercuit, quod tamen appetere quae Dei sunt vir beatissimus non omisit. Sic placuit coniugi, quod numquam displicuit Creatori, sic moderatae commixtioni servivit, quod articulum propagationis in usum non transtulit voluptatis.

[4] Factum est enim ut, fama bonitatis eius audita, [apud Clotarium regem referendarii munere fungitur.] Clotharius rex Francorum eum ad se accersiret et eum in palatio suo referendarium [Cf. supra, p. 386, annot. 4.] promoveret. Sed ob haec vir beatus non in gloriam elatus est humanam; sed quanto plus honoris habuit, tanto inani gloria vacuus humilius se deiecit. Sic referendarii dignitatem exercuit, quod semper regi aut pro ecclesiis aut pro pauperibus intercessit. Sic principis terreni votis paruit, quod caelestis amore principis a tramite rectitudinis praemiis aut precibus non recessit.

[5] [Virtutum fama praeclarus,] Factumque est ut ex debito naturae uxoris contubernio privaretur. Tunc coepit vir beatus praecipue castitate pollere, eleemosynas multiplicare, corpus abstinentia domare ac diligentia summa pietatis operibus insistere. Tunc quam maxime ostium eius patuit viatori et foris non remansit peregrinus. Buccellam suam non comedit solus, sed comedit pupillus ex ea. Esurienti panem suum fregit egenosque et vagos induxit in domum suam et absque operimento pauperem non reliquit. Sic vir beatissimus per longa tempora ieiuniis, orationibus, eleemosynis ac aliis pietatis operibus se exercens, tamquam hinnulus cervorum montem conscendit aromatum, ut ad montem, qui Christus est, facilius pertransiret.

[6] [Turonensis eligitur episcopus] Factum est autem in illis diebus ut Turonensis archiepiscopus, Iniuriosus nomine, carnis ergastulo solveretur. Tunc omnes, tam clerus quam populus, unanimes in Spiritu sancto beatissimum Baldum, cuius vitam irreprehensibilem noverant, in Turonensem archiepiscopum elegerunt. At vir beatissimus, licet diu multumque renuisset, totus tamen divinae dispositioni subditus atque a vitio obstinationis alienus, cum iam donis caelestibus, quibus aliis proficere posset, praeventus esset, et ex corde culmen pontificale fugit et invitus oboediit. Electus est itaque in archiepiscopum Turonensis civitatis ex referendario Clotharii regis ordinatus, ut beatus Gregorius Turonensis in hunc scripsit modum: Decimus septimus archiepiscopus Turonensis fuit sanctus Bauldenus. Hic ex referendario Clotharii regis ordinatus episcopus, habens et filium, multis eleemosynis praeditus [Cf. Comm. praev., num. 1.] .

[7] [et in pontificatu etiam omni virtutum genere] Sumpto itaque episcopatu, quantae perfectionis quantaeque humilitatis ac quantae misericordiae opera in populo vir beatissimus exercuerit, exilis facundia sermonis enarrare non sufficit. Nam continuis studiis ad altiora proficiens, sanctitatis perfectionem cotidianis profectibus acquirere nitebatur. Erat enim studio castitatis mundus, abstinentiae robore validus, doctrinae dapibus refertus, patientiae longanimitate humilis, auctoritatis fortitudine erectus, pietatis gratia benignus, iustitiae severitate districtus, cogitatione nitidus, actione praecipuus, singulis compassione proximus, prae cunctis contemplatione suspensus, bene agentibus per humilitatem socius, contra delinquentium vitia per zelum iustitiae erectus, cunctis vitiis praemortuus, virtutum nectare plenus, tantaque virtus parsimoniae illi succreverat, ut prae nimia alimentorum abstinentia quasi quodam doloris aculeo tabescere videretur. Praecinctus itaque lumbos, lucernas ardentes bonorum operum semper gestans in manibus, abnegavit semetipsum, tollensque crucem suam cotidie, crucifixus mundo illique mundus, stetit viriliter contra versutias diaboli impigreque secutus est Christum.

[8] [insignem se exhibet,] Ante episcopatum quidem humilis et abiectus, post episcopatum autem humilior et abiectior factus est. Quicquid de fisco suo, quicquid de suae ecclesiae stipendiis habuit, retento victu parcissimo suorumque necessariis [ita cod.] , quicquid inde supererat totum in usum pauperum dispensabat. Ex affectu quoque mundana quaeque despiciens ac cuncta Christi dilectioni postponens, sola interna caelestia desiderabat. Nulla etiam illicita perpetrans, perpetrata ab aliis quasi propria deflebat. Ex affectu cordis eorum alienorum [ita cod.] infirmitati compatiens, in bonis proximorum quasi in suis profectibus laetabatur. Vigiliarum, quantum humanitas capere potest, iugi continuatione fulgens, cuncta Dei praecepta adimplere sollicite satagebat. Sermo otiosus de eius ore non exibat, sed Dei laus in eius ore iugiter resonabat. Corpore tantum saeculo vivens, corde et animo caelo inhiabat inhabitabatque. Blandimenta mundi, respecto intimo terrore, contemnebat; terrores autem mundanos, considerato internae dulcedinis blandimento, despiciebat. Contra autem adversa ac prospera semper quasi quodam virtutum clipeo muniebatur ac, iuxta vocem apostoli, per arma iustitiae a dextris et a sinistris gradiens, in nullo delectationis infimae latere [ita cod.] flectebatur. O beatum pontificem, quem non gloria generis elatum, non rerum temporalium affluentia superbum, non dignitas episcopalis tumidum, non prospera elevatum, non adversa turbatum aliquo modo reddiderant.

[9] [et in regimine sollertem] Erat autem idem sanctus pontifex internorum curam gerens, in exteriorum occupatione non minuens, exteriorum providentiam internorum sollicitatione non relinquens. Nec interioribus occupatus exteriora neglegebat, aut exterioribus deditus ab intimis non corruebat. Nam et plures vicos ipse infra terminum Turonicum construxit et ecclesias erexit, alterum videlicet vicum, qui Noviliacus dicitur [Cf. supra, p. 386, annot. 6.] , et capellam quae ex suo nomine capella Sancti Baldi ab incolis vocitata usque hodie perseverat [Hodieque vicus est 19 circiter chiliometris ab oppido Lochis distans. Cf. J.-X. Carré de Busserole, Dict. géogr., hist. et archéol. d'Indre-et-Loire, t. I (1878), p. 158.] .

[10] [atque munificum erga egenos.] Praeterea ad omne opus pietatis vir beatissimus manum extendens, quibuscumque petentibus misericordiae opera non denegavit. Nam, ut supradictus scripsit beatus Gregorius [Cf. supra, Comm. praev., num. 1.] , aurum quod praedecessor eius reliquerat, viginti milia solidorum [cod. solidoq.] scilicet et amplius, pauperibus erogavit. Et ut Deo deservientibus temporalia stipendia non deessent, hic in ecclesia B. Mauricii Turonicae civitatis, quam beatus Martinus aedificaverat [Cf. Act. SS., Sept. t. VI, p. 384, n. 179 – 181; Lecoy de la Marche, Saint Martin, 2e éd. (1890), p. 219 – 22.] , mensam canonicorum instituit. Iure ergo sanctus ac beatus merito praedicatur, qui post aurum non abiit nec speravit in thesauris pecuniae. Sed quia dispersit ac dedit pauperibus eam, idcirco iustitia eius manet in saeculum saeculi cornuque eius exaltabitur in gloria et elemosynas eius enarrabit omnis ecclesia sanctorum. Et quoniam radix omnium malorum avaritia apud eum aruit, recessit ambitio, sed potius disciplinam, quae est ordinata morum correctio, et misericordiam apprehendit. Profecto non est iratus ei Dominus, nec periit de via iusta. Et idcirco credimus quia nec labor eius sine mercede nec certamen sine victoria nec eius exercitium exstitit sine fructu, cum inter alios consolationis filios habitus sit et ipse coronam pro cinere, gaudium pro luctu, pallium laudis pro spiritu maeroris [Adde consecutus sit?] .

[11] [A naufragio, interveniente S. Martino,] Tantam praeterea virtutis efficaciam eius oratio obtinuit, ut oratione sua morbos curaret et immundos spiritus ab obsessis corporibus expelleret, obtinereque ilico meruit quicquid eius orationis instantia postulavit. Nam quodam die, dum idem sanctus Baldus in periculo maris esset et beatum Martinum fusis precibus invocaret, statim beatus Martinus illi affuit; moxque omnis fragor maris et tempestas cessavit; prout sanctus Gregorius in primo libro miraculorum sancti Martini rem gestam prosequitur, in haec verba: “Cum beatus Bauldenus episcopus Turonicae civitatis in villam navigio subvehente transiret, subito adveniente cum violentia venti nimbo teterrimo, mare placidum commovetur impulsu flaminis [cod. fluminis.] . Navis undarum mole turbatur, tollitur caput primum in fluctus, secundum declinatur inter undarum hiatus. Hi in scaena [cod. cena.] , id est in umbraculo montis aquosi, dependent, hi apertis 〈undis〉 [om. cod.] in ima vadis dehiscunt; sed nec antenna residet, quae beatae crucis signaculum praeferebat. Tunc resolutis timore membris et omnibus sine spe vitae iam mori paratis, prosternitur sanctus senior in oratione cum lacrimis et geminas tendens palmas ad astra, beatissimi Martini auxilium precabatur et ut sibi dignaretur adesse velociter proclamat. Unus autem ex perfidis dixit: “Martinus ille, quem invocas, iam te dereliquit, nec tibi in hac necessitate succurret.” Vere credo hanc vocem ab insidiatore fuisse prolatam, ut beatum sacerdotem ab oratione turbaret. Sed ille, hoc iaculum fidei lorica repellens, magis magisque sancti viri praesidium flagitabat, simulque cohortans ut omnes orarent. Cumque haec agerentur, subito supervenit odor suavissimus quasi balsamum in navim, et tamquam si cum turibulo aliquis turificaret, odor timiamatis effragravit. Quo odore adveniente, cessit saeva ventorum violentia, elisisque aquarum astantium molibus, redditur mare tranquillum. Mirantur omnes morti iam dediti fluctuum pacem, et protinus, data serenitate, redduntur in littore. Quod nullus ambigat adventu beatissimi Martini et oratione beatissimi pontificis Bauldeni hanc tempestatem fuisse sedatam.” Haec sanctus Gregorius Turonensis [De virtutibus S. Martini, l. I, c. 9 (MG., Scr. rer. merov. t. I, p. 593).] .

[12] [prodigiose servatur.] Rogamus ergo te, beatissime Balde, Christi confessor egregie, ut ad auxilium nostrum Martinum sanctissimum advoces, nosque indignos famulos tuos, vitiorum iam summersos iacentesque in gurgite ac huius maris fluctibus involutos, tuis sacris precibus misericorditer erigas, potenter abstrahas atque ad portum tranquillitatis aeternae feliciter nos perducas. Amen.

[13] [Pie moritur Vernulii;] Postquam autem sanctissimus Baldus per multos annos ecclesiae Turonensi praefuit et omnia tam spiritualiter quam temporaliter in rebus ecclesiasticis sancte et viriliter utiliterque ordinavit, volens eum Dominus redimire praeliorum diademate, dum diocesim suam visitaret, contigit ut ad vicum cui Vernullium [Verneuil-sur-Indre (dép. d'Indre-et-Loire, canton de Loches), vicus 49 fere chiliometris ad meridiem et orientem Turonibus distans et 9 chiliometris ab oppido Locharum, ad quod oppidum, ut mox indicabitur (num. 15), corpus S. Baudini postea translatum est. Cf. Carré de Busserole, op. c., t. VI, p. 387).] nomen habetur, qui vicus de feodo Ambaquiensis castri fore dignoscitur, deveniret, ibique, levi tactus incommodo, intra regna caelestia evocatus, feliciter migravit ad Dominum, felicitatis aeternae dulcoribus potiturus.

[14] [ibi corpus eius postea cum honore elevatum est.] Ne autem sanctum corpus eius aliquo haberetur tempore reverentiae, iussit se in parvula eiusdem vici basilica sepeliri. Ad cuius tumbam postea magna et multimoda miraculorum signa a Domino patrata sunt et virtutum charismata populo diversis temporibus demonstrata. Nam ibidem caeci visum, claudi gressum ac febricitantes pluries sanitatis gaudia receperunt, multaque alia ibidem morborum genera curata sunt. Sed et puer in balneo incaute a matre relictus summersusque idem et mortuus, meritis beati Baldi fuit pristinae vitae restitutus. In quo vico postea Sulpicius, Ambaquiensis castri dominus, honorabiliorem construxit basilicam; in qua sanctum corpus beatissimi Baldi transferri fecit [Cf. infra, p. 391 – 92.] ; in qua translatione maxima ibidem miracula a Domino patrata sunt, prout lector in historia eiusdem translationis legere potuerit et videre.

[15] [ac deinde Lochas translatum.] Post annorum vero multorum curricula corpus sanctum beati praesulis de vico illo Vernullii ad ecclesiam Beatae Mariae castri, quod Lochas dicitur, quod quidem castrum a praedicto vico per quattuor fere distat milia, translatum est ac iuxta corpus beatissimi Hermellandi confessoris abbatis venerabiliter est sepultum [Cf. infra, p. 393 init.] . Ubi etiam, quotiens fides petentium exigit, se multis miraculis coruscum manifestat, praestante domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.

II. ELEVATIO CORPORIS S. BAUDINI IN VICO VERNULIO
Ex eodem codice Rotomagensi. Cf. Comm. praev., num. 6, 7.

Baudinus seu Baldus episcopus Turonensis (S.)

Translationis primae beatissimi Baldi archiepiscopi Turonensis et confessoris apud Vernullium factae incipit historia.

[1] [S. Baldi corpus ex humili ecclesia in qua sepultum erat,] Quanta fidelium devotione colenda quantoque digna consistat honore diei praesentis haec nostra celebritas, quam beatissimi deicolae Baldi, Turonorum quondam archiepiscopi, venerabile corpus de loco, ubi primo sepultum iacebat, in locum in quo nunc a fidelibus reverentissime veneratur, translatum primo fuisse recolimus, cum etiam festivitate duplicata ipsius basilicae dedicatio cum gaudiis et laudibus apud Vernullium celebretur, et eiusdem patris nostri virtutum miraculorumque valde praecelsa declarat auctoritas. Qua de re licet indignus et tantae materiae impar viribus, digna tamen auditu relatuque dicturus, praefati patris virtutum miraculorumque valde praecelsum, de multis pauca referens, humili stilo sermonis subintrare tentabo palatium. Sed Dei iudicium metuens illudque Salomonicum: Os quod mentitur occidit animam retractans, de beati Baldi miraculis, omnino servata veritate, si potuero, quaedam quae a legitimis et fidelibus viris didici, quaedamque quae meis oculis aspexi, ignorantibus recitabo. [Sap. 1, 11.]

[2] [procurante Sulpicio Ambasiacensi domino, in ampliorem] Igitur post obitum beati Baldi fuit in pago Turonico generosissimus Sulpicius nuncupatus Sancti Martini thesaurarius et Ambasiaci castri dominus [Cf. supra, Comm. praev., num. 7 extr.] , Deum timens mandatisque eius deditus. Qui beati Bauldi [ita cod. hoc loco.] virtutibus cognitis, quia ad huius Sulpicii feodum pertinebat locus et ecclesiola in qua sancti viri reliquiae servabantur, divina inspirante gratia, in corde suo disposuit in honore divinae Trinitatis et sanctae Dei genitricis semperque virginis Mariae Sancti Baldi novam et honorabiliorem priore construere basilicam, qua beatissimi corpus transferretur honorificeque servaretur. Cuius votis effectum divina gratia ministravit, ut probat ecclesia in vico praedicto constituta.

[3] [ab Arnulpho archiepiscopo,] Quid plura? Dies aderat opportunus quo Deus omnipotens ad laudem sui nominis et utilitatem populi sui famuli corpus transferri providerat. Ad quod efficiendum convenerant ex locis confinibus multi viri religiosi et utriusque sexus populi. Affuit et sanctus Arnulphus ibidem, Turonicae sedis tunc archiepiscopus [Cf. ibid.] , in cuius consilio praefatum consistebat opus, cum cleri multitudine, qui ad ecclesiam novam illam praedictam dedicandam consecrandamque convenerant.

[4] [non sine insigni prodigio,] Cuius peracto consecrationis officio, ipse sanctus Arnulphus eiusdemque coadiutores, sancti corpus accipientes frustraque deferre nitentes, sed Dei iudicio nihil efficere valentes, in plateae medio beata membra deponunt. Quibus prodigiis omnes qui aderant stupefactos sanctus Arnulphus taliter alloquitur: “Dilectissimi fratres, Adae filii peccatoris et ipsi peccatores, videte et intellegite cuiusmodi retributio subsequatur peccatum. Mementote quod hominis primi superbia et inoboedientia a paradiso deiecti sumus, et nobis cotidie peccantibus bona sua multotiens aut differt Deus aut omnino surripit. Nunc quoque videmus quatinus peccatis nostris exigentibus sancti corpus nec saltem movere valemus. Quapropter ex intimo cordis affectu ad Deum clamemus, ut nostra delicta nobis dimittat.”

[5] [translatum.] His et aliis quam pluribus verbis ad populum expletis, omnes inibi consistentes pro suis reatibus id accidisse timentes, lacrimis et orationibus aures Tonantis pulsavere, dicentes: “Exsurge, Domine, adiuva nos, salvifica nos propter nomen sanctum tuum, et quid de hoc opere peragendum sit, nobis tua ineffabili bonitate demonstra.” Hac oratione completa, praefatus Sulpicius coram omni populo omnipotenti Deo et beatissimo Baldo praedictam villam cum toto ipsius procinctu et appendiciis pro sui totiusque populi delictorum venia consequenda perpetuo iure donavit. Quo dono cartulae litteris confirmato, sanctus Arnulphus et eiusdem coadiutores iterum sancti corpus accipiunt, miroque modo velut hac oblatione lenitus caelorum rex, absolutos abire corpusque, quod antea immobile remanserat, deferre permittit. Quod sanctus Arnulphus in suis deferens humeris, hymnis et canticis in praefata illa nova basilica iuxta altare honorifice collocavit, eodemque die statuit hanc dedicationis translationisque sollemnitatem observari et a populo devotissime celebrari.

[6] [Canonicorum collegium in hac ecclesia constitutum.] Quibus peractis, praefatus Sulpicius, visis virtutibus quas eo die ad laudem famuli sui divina bonitas effecerat, in eadem ecclesia quam composuerat ad omnipotenti Deo et beato Baldo rite debiteque famulandum servitores constituit, qui ad Dei laudes die noctuque peragendas inibi persisterent, septem videlicet canonicos. Ad quorum procurationem redditus necessarios attribuit, videlicet animalium frugumque decimas omnes ad eiusdem villae dominium pertinentes, terrasque carrucis decem sufficientes et colibertorum suorum familias sex cum heredibus suis, suorumque censuum propriorum medietatem atque nemorum quae ab eo in illa curia possidebantur, ad opus canonicorum, nulla causa impediente, concessit. Omnes etiam Vernulienses hac libertate donavit, ut absque dominorum favore, ipsorum tamen redditibus salvis, unusquisque de terris suis atque pecuniis quantum vellet ecclesiae iam dictae praestare posset.

[7] [Violatores festi S. Baldi divinitus puniti.] Quia tempus est, quo lucerna, quae diu sub modio latitaverat, supra candelabrum debet ostendi, beatissimi Baldi miraculorum lumen propalare curabo. Nempe fuere quidam de parrochianis Vernuliensis ecclesiae qui spiritu superbiae decepti, hodiernam sollemnitatem contemnentes, famulos suos in huius die festivitate operari iusserunt; quorum alii prata secare, alii segetes metere perrexerunt. Sed ut ostenderet Deus hunc diem sollemni veneratione dignum, qui in ipso operati sunt die, nihil omnino de suo labore perceperunt. Qui enim messuerant, a fulgure et tempestate manipulos suos combustos longeque dispersos invenerunt; qui autem prata falcaverant consimilia passi sunt. Nam eodem vesperascente die, quaedam terribilis exorta tempestas fulgurum coruscatione aerem vicinum perturbavit, ut hi qui prata secuerant, tunc cenantes, terrore prae nimio fere de vita desperarent. Sed ad Deum conversi, relicta mensa, ad ecclesiam cucurrerunt. Ubi veniam postulantes, ex tunc et deinceps hunc diem singulis annis se libentissime sollemnizaturos voverunt.

[8] [Alia miracula per invocationem S. Baldi impetrata,] Oculis nostris quam plures aspeximus aegrotos Dei misericordiam et beati Baldi adiutorium deposcentes, qui aquam, de qua sancti sepulcrum ablutum fuerat, ebibendo confestim sanitatem receperunt. Vidimus et agricolam, Rainauldum nomine, Bonellum cognominatum, ab aegritudine, quam medici emigraneam nuncupant, tam graviter astrictum, ut nec somno nec requie perfrui potuisset. Cuius matertera ipsum ad ecclesiam Sancti Baldi deduxit, ipsius ecclesiae diaconum, nomine Rainaldum, suppliciter postulans, ut sancti Baldi venerandas reliquias, quas in pixide servabat, extraheret et cum ipsis oculum tam graviter debilitatum tangeret. Quo facto, mox aeger sanus effectus, qui triduo requie somnoque caruerat, dormiendo requiescere coepit.

[9] [inter quae pueri mortui resuscitatio.] Eodem fere tempore mulier quaedam Vernuliensis, necessitate compulsa, quendam parvulum, quem habebat, filium, in balneo linquens, ad domum cuiusdam vicini sui quam cito reditura perrexit. Sed, peccatis impedientibus, magis quam deberet redire tardavit. Quae tandem, peracto negotio, propter quod ierat, ad domum suam rediens, infantulum, quem vivum reliquerat, mortuum repperit, capite submerso deorsum. Quae vehementi constricta dolore, cum magno eiulatu se miserrimam et filicidii ream clamitare coepit. Ad cuius mirabilem vocem convenientes vicini maestamque solari cupientes, eius tristitiam nequaquam mitigare valebant. Magna denique diei parte in lamentationibus expensa, confines iterum deflentem his verbis aggrediuntur: “Noli, mulier, noli duplicare homicidium, ne et te dolendo interimas. Vade potius ad ecclesiam et de mortui sepultura provide.” Quibus illa: “Vere defunctum ad ecclesiam deferam, non ad sepeliendum, sed ut ipsum ab illo repetam cui de domo mea prodiens servandum commendavi.” Tunc ipsa defuncti corpus ad ecclesiam delatum ante beati Baldi altare deposuit. Quem illa taliter invocans ait: “O carissime Dei amice, beatissime Balde, iustum esse videtur ut filium meum, quem tibi sicut tua familiaris custodiendum tradideram, quia hoc potes efficere, sine dilatione mihi reddas. Credo enim quod si pro filio meo vel solummodo Creatorem respicias, tuis sanctis precibus donabit illum Deus.” Hac oratione terminata, mulier a terra filii sui corpus elevavit; qui, divina largiente gratia, paululum reviviscente eius spiritu, suspirare more solito coepit. Quo Vernulienses prodigio vehementer admirati, — ab hora enim diei secunda usque ad vesperum frigidus et absque suspirio iacuerat immobilis et exanimatus, — ad ecclesiam gratulabundi concurrunt, et ad notificationem tanti miraculi tintinnabula et campanas sonare fecerunt, atque omnipotenti Deo, qui taliter sanctum suum mirificavit, et quotannis mirificare non desinit, multifarias Deo gratias tulerunt. Tunc pueruli mater ad laudem et memoriam huius divini beneficii in eadem ecclesia filii sui camisiam obtulit, quae ante altare trabecula quadam dependens, indigenis et alienis fidelibus in testimonium demonstratur.

[10] [Exhortatio ad S. Baldum colendum.] Haec et alia quam plurima beneficia crebro largitur omnipotens Deus ad honorem famuli sui; quem nobis, fratres, patronum constituamus et intimo cordis affectu diligamus, et dilectum honoremus, ut honoratum fiducialius in necessitatibus advocemus et advocatum fidenter exoremus, ut nos sua festa colentes caelestium bonorum faciat esse consortes, largiente Domino, cui laus, gloria, virtus honorque per infinita saeculorum saecula. Amen. Anno autem Domini millesimo [centesimo] [Haec vox (centesimo) per oscitantiam quandam librarii huc intrusa est. Annus enim 1086, non 1186, cum temporibus Fulconis Richin comitis Andegavensis et Turonensis concordat.] octuagesimo sexto translata fuerunt caput et ossa beatissimi Baldi, [Corpus S. Baldi anno 1086 Vernulio Lochas translatum.] quondam Turonensis archiepiscopi, de Vernulio ad ecclesiam Beatae Mariae de Lochis [Loches (dép. Indre-et-Loire), 40 circiter chiliometris ad meridiem et orientem distans a civitate Turonum. Cf. Carré de Busserole, t. IV, p. 79.] ab Hermenario priore eiusdem ecclesiae collegiatae de Lochis, tunc domino Vernulii, consentiente ad hoc Fulcone Richin comite Andegavensi ac Turoniae duce [Fulco Richin anno 1060, annos natus septemdecim, comes Andegavensis factus, dein anno 1067 dicione Turonum potitus est (Chronica de gestis consulum Andegavensium, ap. Paul. Marchegay et Andr. Salmon, Chroniques d'Anjou, t. I, pp. 131, 139). Obiit circa annum 1110 (t. c., p. 195).] , atque Raodulpho, Inimico-Dei cognominato, Turonensi archiepiscopo [Radulphus I, archiepiscopus Turonensis ab anno circiter 1070, multas simultates habuit cum canonicis suae ecclesiae cathedralis; unde ex odio eius hi probroso illo cognomine ipsum dehonestarunt (cf. Gall. christ., t. XIV, p, 63).] .

III. SERMO DE SICCITATE ANNO 1331 INVOCATIONE S. BAUDINI DEPULSA ET DE VOTO PUBLICO EA OCCASIONE EMISSO
Ex eodem codice Rotomagensi. Cf. Comm. praev., num. 9.

Baudinus seu Baldus episcopus Turonensis (S.)

Sequitur historia praecipui miraculi gloriosissimorum confessorum Hermellandi et Baldi intercessione a Domino Deo facti, cuius sollemnitas in Lochensi collegiata ecclesia singulis annis in crastino sollemnis festivitatis sacrosanctae Eucharistiae celebratur et nonnullis vicinis parrochiis sollemni voto observatur.

[1] [Prologus] Catholicorum patrum orthodoxae fidei professorum praeclara merita studiis honoranda sollicitis ac sonoris efferenda praeconiis merito censuit alma mater Ecclesia, quatinus laudes omnipotentis Dei, qui in sanctis suis merito collaudatur, accrescant, et inde sancti patres ab eadem Ecclesia tanto propensius honorari se sentiant, quanto eam eximiis actibus ac doctrinis sanctissimis sublimius erexerunt. Horum siquidem beatissimorum patrum vita admirabilis, conversatio laudabilis praelucidaque ac salutaria documenta praedictam illustrarunt Ecclesiam, decoraverunt virtutibus ac moribus multipliciter informarunt. Per ipsos praeterea quasi per luminosas faces ardentesque lucernas super candelabrum in domo Domini positas effugatis errorum tenebris totius corpus Ecclesiae tamquam sidus irradiat matutinum. Ii nempe sunt viri beatissimi qui carnis adhuc trabea circumdati non solum meritorum lampade radiantes, verum etiam miraculorum magnitudine coruscantes mundum radio suae praedicationis ac suae praeconio sanctitatis splendidum reddiderunt. E quorum numero beatissimi confessores Hermellandus et Baldus, quorum venerabilium corporum praesentia haec Lochensis nobilitatur collegiata ecclesia, quasi duo micantia caeli sidera suis temporibus saeculo splenduerunt ac dulcifluis virtutum odoribus referti, signis et prodigiis multiplicibus effulserunt. Sane licet uniuscuiusque praedictorum sanctorum festa annis singulis singulariter congruis laudibus haec attollat ecclesia, verumtamen hodie amborum simul sollemnitatem recolit. Cuius sollemnitatis institutio non sine causa dignoscitur procul dubio fore talis.

[2] [Anno 1331, immani siccitate] Anno igitur Domini millesimo tricentesimo tricesimo primo tanta siccitas a calendis mensis februarii usque ad calendas mensis iunii ita universaliter totam istam patriam coartavit, [Lochensem regionem affligente,] ut terra, prae nimio solis ardore ac aestus fervore dehiscens, hiatibus scissa quam plurimis atque rimis iam patefacta creberrimis, ariditatem suae sitis patenter ostenderet et seges solo adhaerens, humore deficiente, minime pullularet. Nam et aestivale semen, quod manu ruricolae ipsa tellus exceperat, nondum mortificatum, adhuc infructuose in sinu suo ac inutiliter retinebat. Marcescebant rosae et hominum esu penitus olera negabantur. Arescebant vineae et arbusta, ipsaeque vineae viticolarum fossorio minime colebantur. Prata et paludes prae temporis ariditate totaliter aruerant et iumentis pabula parcissime ministrabant.

[3] [corpora sanctorum Hermelandi et Baldi] Unde metuens populus ob hoc alimentorum penuriam advenire, coepit sanctorum suffragia per diversas ecclesias implorare ac humiliter deprecari, quatinus eorum meritis et precibus ille qui quondam de silice lymphas abundanter sitienti populo ministravit, ad irrigandam aridae terrae superficiem pluviam largiri de caelo misericorditer dignaretur. Quod cum diutius, peccatis exigentibus, praestare divina dignatio distulisset, tandem istius incolae villae, divina inspiratione, ut pie credimus, animati, huius Lochensis ecclesiae canonicos instantissime rogaverunt ut beatissimorum confessorum Hermellandi et Baldi corpora processionaliter deveherent, quatinus eorum meritis et precibus a Domino plurima [ita cod., forsan leg. pluviam?] de caelo consequi mererentur. Nam eorum quam plures a maioribus suis, ut ipsi fatebantur, acceperant quod, cum siccitas esset et praedictorum sanctorum deveherentur corpora, statim copiosa pluviae abundantia arenti terrae caelitus praestabatur.

[4] [sollemni supplicatione per eam delata sunt,] Ne igitur levis assensus forsan ingratas redderet supplicantium mentes et inde sanctorum vilesceret auctoritas, favere petentibus aliquamdiu distulerunt canonici. Cernentes tandem praedicti canonici fidem populi in sua petitione perdurantis, considerantesque illud dictum Salvatoris: Si habueritis fidem sicut granum sinapis, dicetis huic monti “Transi hinc”, et transibit, et Nihil impossibile erit vobis, [Matth. 17, 19.] necessitatemque temporis intuentes, spoponderunt sese sanctorum corpora in crastino festi Eucharistiae ad capellam Beatae Mariae, quam Ferrarias [Ferrières-Larcon, 19 chiliometris Lochis distans. Cf. Carré de Busserole, t. III, p. 56.] supra Bellilocum [Beaulieu, 2 chiliometris Lochis distans. Cf. ibid., t. I, p. 165.] vulgus nominat, processionaliter delaturos.

[5] [eaque occasione votum publicum emissum,] Deferentibus igitur sacerdotibus nudis pedibus statuta die ad praedictam capellam sanctorum pignora cum clericorum ac religiosorum choris, affuit tunc ibidem maxima circumadiacentium parrochiarum populi multitudo, sanctorum patrocinia venerantes et Dei adventum misericordiae praestolantes. Dictis vero missis, cum ad praedicationem audiendam populus assedisset, canonicus, cui tunc praedicandi commissum erat officium, nutu ac iussu canonicorum inter cetera plebi dixit: “Scitote, carissimi, nos voto ac promissione irrefragabili Deo et sanctis confessoribus promisisse, ut Deus omnipotens, praecipue beatorum confessorum intervenientibus meritis, nostrorum nobis culpas remittat facinorum et ut nobis de caelo pluviam celerius elargiri dignetur, quod diem istam in honore Dei et sanctorum confessorum Hermellandi et Baldi annis singulis perpetuo sollemnem celebrabimus et capsam beatissimi Baldi, quae lignea est, ad laudem et gloriam Dei argenteam fabricari faciemus.” Hac igitur promissione exhilaratus populus quam plurimum et laetatus, coepit Deo multiplices gratias reddere et sanctorum suffragia ferventius ac devotius implorare.

[6] [ac re quae postulabatur impetrata,] Quid plura? Relatis ad locum suum sanctorum corporibus et eorundem capsis a populo devotissime deosculatis, subito operuit nubes caelum et aestus fervor ac aeris intemperies in auram dulcifluam subito commutatur. Nam ipsa die quam plures populi, qui ad petenda sanctorum suffragia convenerant, pluviae copiam habere meruerunt, illi videlicet qui firmiores in fide, longanimiores in spe et in caritate solidiores existebant. Crastina vero die in istis partibus coeperunt nubes mugire tonitrua, coruscationes micare et aerem variis spissitudinibus obumbrare. Tunc ruunt imbres e caelo, unde telluris madescit ariditas, fluunt rivi et in lutum pulveres convertuntur. Gaudet ruricola et aestivalia semina iterum humo iacit. Virescunt prata, ut fenum et herba servituti hominum amministrent. Pullulat ampla seges, ut apto matura in tempore ad fomentum hominum in horrea recondatur; grossescunt uvae et in racemos aptissime convertuntur. Miratur populus et laetatur, et gratias agens Deo, sanctorum merita rite veneratur. Nam omnium exstitit firma fides quod precibus et meritis beatorum praedictorum huiusmodi pluviae largitio divini muneris potius exstiterit quam naturae. Censent praeterea canonici diem istam in laude sanctorum sollemniter perpetuis temporibus excolendam. Ecce Helias precibus iterum caelum reserat et arenti terrae ut germinet fructum suum pluviam elargitur. O iusta comparatio. Nam iusti iusto in hoc iustissime comparantur, si iustorum opera operibus iusti fore similia dignoscuntur. In hoc praeterea beatus Hermellandus Heliae merito comparatur, quoniam, ut in eius historia legitur, sicut Helias oleum, ita beatissimus Hermellandus vinum augmentasse multotiens perhibetur [Cf. Act. SS., Mart. t. III, p. 580 – 82, numm. 19, 24, 27.] . Haec sunt opera tua, Christe, qui sanctos tuos in caelis gloriose coronas et in terris mirabiliter honorum culminibus amplificas.

[7] [secundum votum hierotheca argentea fabricata est et in illa repositum S. Baldi corpus.] Fabricatur itaque iuxta votum argentea capsa ad beati pontificis Baldi pignora recondenda. Qua peracta, accersitur antistes ad translationem beatissimi pontificis Baldi celebrandam. Qui veniens cum abbatibus nobiliumque ac ignobilium multitudine, fractis seris capsae ligneae ipsamque aperiens ac intro prospiciens, invenit beatissimi pontificis membra membro [ita cod.] serico involuta ac scedulam haec verba continentem: Hic sunt caput et ossa beati Baldi Turonensis quondam archiepiscopi. Tunc laetus effectus praedictus pontifex, venerabile pignus inter manus accipiens et versus populum se convertens, substentantibus militibus eius ulnas, Te Deum laudamus inchoavit et chorus ad finem usque devotissime decantavit. Dictis igitur missis ac deosculatis a populo beatissimi pontificis reliquiis, reassumens eas antistes in illa argentea capsa recondidit et translationis huiusmodi festum hoc die celebrari perpetuo constituit, ut dies ista, nobis ob memoriam sanctorum iam sancta ac celebris, nobis quoque celebrior haberetur, quae procul dubio ob beati pontificis translationem, annuente Domino, fit sanctior.

[8] [Quod ut debito honore deinceps servetur,] Celebremus igitur, carissimi, sollemniter hanc diem et sanctorum laudibus humiliter insistamus. Honoremus eos piis mentium affectibus et colamus, ne tamquam ingrati tantorum merito privemur patrocinio beatorum. Nam multos legimus ob ingratitudinem sive incuriam sanctorum pignoribus a Domino fuisse privatos. Legimus enim in historia Undecim milium virginum [Cf. Legenda aurea, c. 158, § 2 (ed. Graesse, p. 704 – 705).] quod quidam abbas impetravit ab abbatissa Coloniae donari sibi corpus unius virginis, promittens quod illud in capsa argentea in sua collocaret ecclesia. Sed cum hoc per annum integrum facere distulisset, quadam nocte, dum idem abbas cum suo conventu matutinas decantaret, virgo illa corporaliter desuper altare descendit; post haec altari reverenter inclinans per medium chori, videntibus monachis ac stupentibus, a monasterio recessit. Abbas igitur ad capsam currens et eam vacuam inveniens, Coloniam, unde corpus virginis deportaverat, properavit, cumque abbatissae cuncta per ordinem intimasset, perrexerunt simul ad locum unde corpus sumpserant et illud ibidem invenerunt. Ecce quomodo abbas ingratus iuste corpus virginis amisit, cui reverentiae debitum, quod exhibere debuit et promisit, non impendit.

[9] [hortatur sermonis auctor.] Impendamus ergo, fratres, sanctis nobis creditis reverentiam, ne ob incuriam nostram ipsorum debeamus iuste amittere praesentiam. Imitemur quoque eorum vitam, quantum possumus, et eorum suffragia iugiter recolamus, ut eos in necessitatibus nostris fiducialius advocemus. Rogemus insuper eos, ut continui pro nobis oratores existant, quatinus nos, qui caelestis areae messoribus meritis coaequari non possumus, saltem, eorum suffragiis adiuti, in illa caelesti area post terga metentium spicas legamus, praestante domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.

DE S. FLORENTIO EPISCOPO ARGENTINENSI

SAEC. VII IN.

COMMENTARIUS PRÆVIUS

Florentius episcopus Argentoratensis (S.)

AUCTORE A. P.

[1] [Videtur S. Florentius] De hoc sancto, quem saeculo VII Argentinensem ecclesiam rexisse ferunt, primus meminit auctor catalogi metrici episcoporum Argentinensium, qui in codice saeculi X nobis est servatus, medio autem saeculo IX compositus videtur [Cf. O. Holder-Egger in MG., Scr. t. XIII, p. 321.] . Meminit autem septimo loco, post S. Arbogastum et ante Ansoaldum, hoc usus versu utique florido, minime tamen luculento:

Florens florigeram coepit Florentius haram [Ibid., p. 322. Ceteros catalogos neglegere possumus, cum duo ex eis (ibid., p. 322, I et III) ex metrico illo celeberrimo excerpti sint et cum eodem hic prorsus consonent; tertius vero quidam, saec. XIII exaratus, in quo Arbogastus, Florentius, Ansoaldus tamquam 18us, 19us et 20us episcopi recensentur (ibid., p. 323, II), viginti primorum episcoporum seriem a sciolo nescio quo prorsus perturbatam exhibeat; inepte autem atque mendose perturbatam esse mox ostendemus.]

Iam vero in primis quaeritur quaenam fides catalogo metrico sit adhibenda. Recesserunt ab illo cum antiqui scriptores aliquot [Vid. supra, annot. 2.] , tum recentiores bene multi [V. gr. Henschenius noster in Act. SS., Febr. t. I, p. 829, num. 69; Grandidier, Histoire de l'église … de Strasbourg, t. I (1777), p. 126 sqq.] , ea utique ratione permoti quod Arbogastum et Florentium, ut in ipsorum Vitis legitur, tempore Dagoberti regis sive I huius nominis (an. 623 – 639) sive II († 678) vixisse credebant. Ex quo factum est ut alii aliter viginti primorum episcoporum ordinem componerent seu potius perverterent, v. gr. [ante annum 614] Atque haec parum feliciter. Series enim B rectae temporum rationi prorsus contradicit, cum certo constet Rotharium circa annos 660 – 665 vixisse [Comparet siquidem in diplomatibus Childerici II hoc tempore datis (MG., Dipl. imp. t. I, pp. 26, 27, num. 26, 28).] , Ansoaldum vero concilio Parisiensi anni 614 subscripsisse [MG., Concilia t. I, p. 192, l. 30.] . A quo vitio etsi immunis est series C, id tamen habet incommodi quod antiquissimum omnium testium, catalogum dico metricum, neglegit, ut documentorum multo recentiorum et fidei sublestae, Vitarum dico SS. Arbogasti et Florentii, rationem habeat. Arbitratus est utique Rettberg illum qui catalogum composuit nomina quidem primorum episcoporum, qualia in ecclesia Argentinensi a maioribus tradita servabantur, collegisse; quoniam vero de tempore, quo quisque vixisset, nihil certi comperisset, ea, prout ipsi liberet, [Argentinensis episcopus fuisse] recensuisse [Kirchengeschichte Deutschlands, t. II (1848), p. 63.] . Verum arbitror aliter eum opinaturum fuisse, si de aetate episcopi Ansoaldi certior factus esset atque firmius tempora Arbogasti et Florentii a tempore Dagoberti regis separasset [Cf. quae habet pp. 61 et 65.] . Quod ubi fit, — et optimo iure fieri potest [Monuit ipse Rettberg (p. 65) Dagobertum solitum esse nominari, ubicumque nominandus erat rex aevi merovingici qui rebus ecclesiasticis faveret. Atque certe ut in Neustria Childebertus, ita in Austrasia Dagobertus ab hagiographis sequioris aevi induci solet, tamquam qui ecclesiis monasteriisve opem auxiliumque tulerit.] , — etsi in hoc catalogo quaedam dubia remanent et obscura [V. gr. quisnam fuerit quove tempore vixerit Amandus ille, a quo series episcoporum initium ducit; item quo tempore vixerint ceteri episcopi ab Amando ad Ansoaldum atque utrum integra tradita sit series an, quod haud improbabile est, aliquot nomina scriptori ignota manserint ac proinde ab eo sint praetermissa.] , nulla tamen videtur adesse ratio cur non credamus viros illos ac maxime Arbogastum, Florentium, Ansoaldum revera episcopos Argentinenses fuisse [Id de Arbogasto atque de Ansoaldo certis constat monumentis, de Arbogasto inscriptione Argentinae olim inventa (cf. F.-X. Kraus, Die christlichen Inschriften der Rheinlande, t. I, p. 11), de Ansoaldo autem actis concilii Parisiensis anni 614.] atque eo ordine sese in sede excepisse,[et saltem inde a saeculo X] quo in catalogo recensentur.

[2] Confirmantur haec altero documento antiquissimo in quo Florentius noster laudatur, Vita S. Deicoli abbatis Lutrensis (BHL. 2120), saeculo X post annum 973 conscripta. In qua extollitur civitas Argentina… quae, exceptis reliquiis principalibus, proprios se gaudet possidere patronos, quos a Domino suscepit verae fidei fundatores et divini verbi prodigos seminatores, id est Amandum, Iustinum, Arbogastum, Florentium et alios nonnullos, quorum nomina in beati ordinis albo superna illa regia sine fine tenet caraxata [MG., Scr. t. XV, p. 676, lin. 32 – 36.] . Quod enim proprio vocabulo episcopi non dicuntur quattuor illi sancti [Cf. Rettberg, t. c., p. 61.] , id nihil est, quandoquidem simili prorsus modo, dum eodem loco episcopos aliquot Mettenses et Treverenses laudat Vitae scriptor, illos non episcopos, sed oratorio modo patres, sanae doctrinae magistros, doctores nominat. Ex quo etiam loco colligere licet quattuor illos beatos episcopos saeculo X inter sanctos recensitos fuisse eorumque corpora in dioecesi Argentinensi praeter alias reliquias principales esse servata [Cf. Act. SS., Oct. t. XI, p. 828, num. 1.] . Atque reapse in kalendario quodam nescio cuius ecclesiae vel monasterii Argentinensis, quod extremo saeculo X vel ineunte XI exaratum videtur [M. F. Beckius, Martyrologium ecclesiae germanicae pervetustum (Augustae Vindel., 1687), p. 27 – 28, § 10; cf. p. 23 sqq.] , die 7 novembris inscriptus est Florentius episcopus et confessor [Ibid., fol. sign. c.] ; quo etiam die in aliquot martyrologiis recentioribus laudatur, [inter sanctos honoratus.] v. gr. in codice Usuardino ecclesiae Beatae Mariae Traiectensis, saeculi XII [Cf. Martyrologium Usuardi ed. Sollerius, p. LVII, n. 219 sqq.] : sancti Florentis Strazburgensis episcopi et confessoris [Ibid., p. 658.] , et in aliis quibusdam inde a saeculo XVI, atque in ipso martyrologio Romano.

[3] [Forsan iam saeculo IX corpus eius in monasterium Haselacense translatum erat,] Neque tamen affirmare licet hoc die sanctum vita functum esse [Alii alios dies designant (cf. Grandidier, Hist. de l'église de Strasbourg, t. I, p. 236, annot. l), nemo autem documenta antiqua profert quibus dicta sua fulciat.] , cum videatur potius festo ipsius celebrando assignatum esse diem translationis, quam sub initio saeculi IX, Rachione ecclesiam Argentinensem regente, VII idus novembres factam esse homines saeculi XII hac inscriptione, de qua sermo infra recurret, confirmabant: Ego Rachio Dei gratia Argentinensis episcopus Florentium confessorem et episcopum VII iduum novembris in Avellanum transtuli, et hunc diem solemnem banno constitui. Amen [Inserta est in diplomate Burchardi Argentinensis episcopi anno 1143 (St. A. Würdtwein, Nova subsidia diplomatica, t. VII, p. 127; Ch. Schmidt, Histoire du chapitre de Saint-Thomas de Strasbourg, Strasbourg 1860, p. 288). Vid. infra num. 10.] . Avellanum autem illud latinum nomen aliquod est monasterii quod pridem Hasala vel Hasela dictum (Halslach, in circulo Molshemii in Alsatia), primo fratres sub regimine abbatis [Cf. MG., Libri confraternitatum, p. 221.] , postea vero canonicos sub praeposito habuit incolas. [quod ab ipso conditum esse postea commenti sunt.] Atque ipsum S. Florentium non solum aliquando huc translatum esse, verum etiam, dum adviveret, ibidem degisse et monasterium Hasale condidisse ferunt; cuius rei primum testem habemus illum qui Vitam S. Deodati (BHL. 2131) paulo ante medium saeculum XI conscripsit [Cf. J.-B. E. L'Hôte, in Anal. Boll., t. VI, p. 153 – 55; Chr. Pfister, in Annales de l'Est, t. III (1889), p. 551 – 54.] . Refert is tamquam id quod fama vulgata compererat (num. 4): Igitur terque quaterque beato Deodato … prae ceteris comites tantae mercedis cohaesisse feruntur isti, Arbogastus et Florentius; quorum prior in sacro nemore, quod theutonico idiomate Heiligenforst vocitatur, eremitica vita est functus indeque ad episcopatum Argentinae civitatis raptus; cui decedenti alter a solitudine Hasale abstractus successor est datus. Hi postquam plurima terris monstravere suorum insignia meritorum, vocati a Domino requiescunt spiritu in caeli aula, corpore autem in locis quae instituisse eos diximus supra. Sed non est haec Vita S. Deodati cui ultro confidamus. Ut enim erravit scriptor ubi S. Deodatum eodem tempore, quo S. Hildulphus, vixisse et cum eo conversatum esse rettulit [Cf. L. Jérôme, L'abbaye de Moyenmoutier, t. I (Paris, 1902), p. 90 – 98 (= Bulletin de la Société philomatique Vosgienne, t. XXIII, p. 202 – 10).] , ita potuit, falsa fama deceptus, Arbogastum et Florentium comites S. Deodato adiungere, licet multo ante tempore floruisse videantur. Deodatus enim post medium saeculum VII in Alsatiam se contulit [Cf. Pfister, t. c., p. 587.] , Arbogastus autem et Florentius anno 614 iam vita functi erant, si quidem testem audimus catalogum metricum, qui, utpote medio saeculo IX compositus, certe multo maiorem fidem meretur quam Vita S. Deodati ducentos post annos conscripta. Sed neque alterum illud, quod in ista non antiqua Vita legitur, a S. Florentio conditum esse monasterium Hasale, certo nobis constare potest, cum non sit definire utrum inde haec fama orta sit, quod reapse in loco Hasala vixerit S. Florentius, an eo dumtaxat quod aliquando illuc corpus sancti viri fuerit translatum [Prorsus neglegendum est atque vix commemorandum diploma Dagoberti I regis (MG., Dipl. imp. t. I, p. 147 – 49), quo monasterium, quod in loco Hasela ipse construxerit, atque honorabilem Florentium Dei amicum ibidem in solitudine commorantem donis quibusdam auget. Illud enim tam spurium est quam quod maxime.] .

[4] [Vita eius saeculo XII conscripta,] Atque haec sunt, pauca quidem et valde ieiuna, quae de S. Florentio, etsi non certo, probabiliter tamen affirmari possunt. Cetera multo plura, quae de eo tradita sunt, nullam fidem merentur. Narrata sunt enim in Vita sancti episcopi, quae saeculo XII primum conscripta est atque fabulis est plena. Habemus utique Vitas seu Legendas S. Florentii saltem quattuor (BHL. 3043 – 3046); verum ex una ceterae pendent omnes, quam nobis servavit

[quam ex exemplari integro] Codex Bernensis bibliothecae publicae 114, fol. 152 – 154, quae exarata sunt extremo saec. XII vel ineunte XIII (= 1). Huius priorem partem ex apographo saec. XIV, quod in archivo capituli Sancti Thomae Argentinensis reppererat (= 1 a), edidit anno 1860 Carolus Schmidt (cf. BHL. 3045). Eiusdem prioris partis ipsum initium in tres lectiones divisum repperimus in Lectionario quodam ad usum ecclesiae Wormatiensis saec. XV composito, qui nunc est codex bibliothecae Vaticanae Palatinus lat. 477 (= 1 b), fol. 198v – 199v. Conscripta est Vita a quodam, ut videtur, clerico sive Argentinensi sive Haselacensi ante finem saec. XII, cum apographum supersit hoc circiter tempore exaratum; non tamen ante annum 1143, quandoquidem inventionem reliquiarum S. Florentii, quae illo anno contigit, disertis verbis enarrat [Omissam esse in apographo capituli Sancti Thomae ultimam partem Vitae, in qua parte de translatione reliquiarum S. Florentii in Haselam sermo est (cf. Ch. Schmidt, op. c., pp. 133, 261),nemo mirabitur qui noverit contentiones saeculo XII obortas de possessione corporis sancti praesulis (vid. infra, num. 9 sqq.).] .

[et epitomis] Ab hac nihil differt Vita BHL. 3044 (= 2) praeterquam quod et initio, et aliis locis resectis, brevior facta est. Hanc igitur epitomen, cuius particulae solummodo editae sunt [Apud Le Cointe (cf. BHL. 3044), sed et antea in Godefridi Henschenii De tribus Francorum regibus … diatriba (Antverpiae, 1655), pp. 77 – 78, 87. ] , integram contulimus cum Vita primigenia. Repperimus autem illam tum in apographo quod olim maiores nostri ex “ ms. Passionali Bodecensi mensis novembris” desumptum acceperant [Servatur nunc cum aliis huiusmodi apographis in codice 8935 bibliothecae regiae Bruxellensis; cf. Anal. Boll., t. XXVII, p. 338T.] , tum maxime in minore legendario Bodecensi, saeculi XV, qui iam in bibliotheca Universitatis Monasteriensis servatur sub numero 353 [Cf. J. Staender, Chirographorum in regia bibliotheca Paulina Monasteriensi catalogus (1889), p. 55, n° 219 (353); Anal. Boll., t. XXVII, p. 27638.] .

[nonnullis] Eiusdem Vitae BHL 3045 epitomen multo breviorem, non tam resectis quam contractis locis plerisque, praetermissa etiam altera narrationis parte, ex breviario Argentinensi anno 1 manu exarato [Eadem epitome legitur in breviario Argentinensi typis excuso an. 1489, fol. 490v – 492.] edidit Grandidier (BHL. 3046); in qua epitome (= 3) Vitae prioris verba, quantum fieri potuit, fere servata sunt, ideoque varias quasdam lectiones suis locis ex editione Grandidier attulimus. [inter se] Alteram epitomen ab epitome 3 prorsus diversam atque ea etiam breviorem in breviario cuiusdam capituli helvetici canonicorum ordinis S. Augustini (= cod. 5 bibliothecae Seminarii clericorum Argentinensis, saec. XIV/XV, fol. 376) repperit v. cl. Lucianus Pfleger; quam edidit in Strassburger Diözesanblatt, t. XXI (1902), p. 71 (=4). Quae cum verbis, non rebus, a Vita 1 iam multum recedat, vix paucas eius lectiones variantes annotare visum est.

[5] [diversis edimus,] Contra aliis verbis conscripta est pars prior et longior alterius epitomae (BHL. 3043), quam “ ex quodam ms. codice”, sed “ mutato stilo”, ut saepe nimis solebat, edidit Laurentius Surius; huius verba genuina ex codice Coloniensi, collato cum codice Carthusiae Coloniensis, ad Bollandum olim misit P. Iohannes Gamans S. I. [Apographum illud in codice Bruxellensi bibliothecae regiae 8935 invenire est. Cf. supra, p. 396, annot. 13.] ; a quo apographo paucas quasdam sententias protulerunt pridem tum Henschenius noster [Op. c., pp. 78, 87 – 88.] , tum Carolus Le Cointe (cf. BHL. 3043). Vitam illam antiquam esse et ante saeculum undecimum conscriptam inde collegit Grandidier [Histoire de l'église de Strasbourg, t. I, preuves, p. XXXIX, annot. f.] “quod auctor loquens de praediis Florentio concessis dicat: quae usque in praesens monasterium Hassle sibi vendicat; quae verba saltem innuunt Haselacensem ecclesiam tunc nondum saeculari toga fuisse donatam”; iam vero saltem ante annum 1096 abbatia Haselacensis facta erat ecclesia collegiata atque monachorum locum obtinebant canonici saeculares [Cf. Grandidier, Alsatia sacra, ed. A. M. P. Ingold, t. I. (Nouvelles œuvres inédites de Grandidier, III, Colmar, 1899), p. 87.] . Verum allata verba Surii sunt, non scriptoris antiqui, apud quem legitur: quae usque hodie ad claustrum Hasaelahe pertinent; “claustrum” vero aeque canonicorum dicitur atque monachorum [Cf. Ducange, s. v.] . Postquam autem paucioribus verbis ea ipsa quae de vita moribusque S. Florentii in legenda antiquissima traduntur, complexus est epitomes scriptor, quaedam de ortu eiusdem, de obitu atque de translatione sub Rachione episcopo facta subiunxit, quae vix non ad verbum vel ex legenda antiquissima vel ex illius epitome BHL. 3044 exscripsit.

[6] [epitome quadam metrica] Recensenda tandem est Vita quaedam, si Vitam appellare fas est, metrica, quam ex breviario Argentinensi anno 1489 excuso [Fol. 490v – 492v.] collegit Henschenius noster [Superest Henschenii apographum in laudato codice Bruxellensi 8935. De breviario illo cf. Henschenius De tribus Dagobertis, p. 77. Subiunctus est in apographo hymnus Exultet vallis Hasela (= Chevalier, Repert. hymnol. 5913) ex eodem breviario exscriptus.] et cuius versus paucos ipse protulit [Ibid., pp. 88, 90.] . Constat haec antiphonis et responsoriis, quae simul composita epitomen efficiunt vix non totius Vitae antiquissimae, non omissis miraculis quibus illa clauditur, nulla autem prorsus re addita.

[7] [iure neglecta,] Ex his quae monuimus liquet satis futurum fuisse ut Vitam illam ex codice Bernensi ederemus, collatam cum epitomis BHL. 3044 et 3046. Ut tamen de epitome BHL. 3043, cuius verba genuina nondum prodierunt, possit lector ipse iudicare, illam etiam ex apographo Gamansii subiungemus; Vitam autem metricam, utpote recentem et nullius momenti, neglegendam censuimus.

[7] [de rebus a Florentio gestis nihil fide dignum perhibet;] Iam vero omissa in praesentiarum illa parte tum Vitae antiquissimae tum quarundam epitomarum, in qua de translatione corporis S. Florentii saeculo IX et de inventione eiusdem saeculo XII factis sermo est, cetera vix non omnia, ea dico quibus res a S. Florentio gestae narrantur, eiusmodi sunt ut sapientibus quibusque fidem nullam fecerint. Quod Florentius post Arbogastum episcopus Argentinensis fuit, quod forsan in Hasala vixit atque ibidem monasterium condidit, haec nosse poterat scriptor sive ex documentis, quae et nos habemus, sive ex vulgata opinione. Ea autem quae his superaddidit, ut sancto suo iustam legendam pararet, non solum nullo antiquo monumento confirmantur, sed fabulam prorsus olent [Id censuerunt non solum severiores viri historici, sed et alii mitiores. Vid. v. gr. Grandidier, Histoire de l'église de Strasbourg, t. I, p. 280 – 30, et cum eo Hunckler, Histoire des saints d'Alsace (Strasbourg, 1837), p. 516 – 17.] . Sunt hae narratiunculae mirae, quales in bene multis sanctorum Vitis recentiore tempore conscriptis vel eaedem vel similes occurrunt. Compaginatas esse illas narrationes in quoddam Vitae schema, quod ad similitudinem Vitae S. Arbogasti (BHL. 656), cui sucessisse fertur Florentius, scriptor constituerit, opinati sunt viri docti [Cf. Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, pp. 65, 66.] ; quibus assentiri dubito. Summum id e Vita Arbogasti colligere potuit alter biographus, Florentium tempore Dagoberti regis vixisse; atque ut legerat Arbogastum, postquam filium regis misero casu mortuum ad vitam revocasset, a Dagoberto oppidum Rubiacham et aliquot praedia dono accepisse, ita narravit Florentio, quod filiae eiusdem regis caecae et mutae visum et loquelam restituisset, villam regiam Kircheim esse traditam [Vita S. Florentii, cap. 7: domicilium, quod ipse inhabitabat, Kircheim scilicet, cum omnibus suis appendiciis libere contradidit; distinctius idem explicatum est in diplomate spurio Dagoberti: regalem nostram habitationem bene ordinatam seu procuratam Kirckhaim cum suburbiis Marley, villam Corone, Virdenheim, villam Vege … tradidimus. Haec autem dubiae fidei esse inde colligitur quod saeculis IX et X non desierat Kircheim esse villa publica atque regia (cf. I. D. Schoepflinus, Alsatia illustrata, t. I, p. 705), ut censendum duxerit Schoepflinus, qui Acta S. Florentii et diploma Dagoberti fide digna habebat, “Dagoberti successores Kircheimense palatium alio dono vel concambio, uti vocant, redemisse”.] . Cetera in utraque Vita vel diversa sunt vel etiam inter se contraria. Sic v. g. Arbogastus in Vita ipsius de Aquitania Argentinam venisse dicitur, dum in Vita Florentii legimus tum Arbogastum tum Florentium atque Theodatum et Hildulfum de Scottia, hoc est Hibernia, in Alsatiae fines se contulisse [Quod equidem merito mireris, cum haec minime scottica sint nomina, sed partim germanica, partim latina. Cf. Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellem, t. I7, p. 135, not 1.] .

[8] [neque ex aliis monumentis] Si qui autem pauci praeter hos, quos recensuimus, de S. Florentio meminerunt scriptores antiqui, hi ex notis documentis totum id quod proferunt desumpsisse videntur. Richerus certe Senoniensis [Chron., l. I, c. 5 (MG., Scr. t. XXV, p. 260, l. 35 – 39).] Vita S. Florentii atque forsan etiam Vita S. Deodati usus est. Quod autem Annales Argentinenses [MG., Scr. t. XVII, p. 87, l. 19 – 20.] saec. XIII in. compositi tradunt, quodque inde in Annales Marbacenses [Ibid., p. 146, l. 12 – 13.] transiit, quorum testimonium olim saepe allatum est tamquam ex auctoris incerti fragmento historico [Hunc titulum Annalibus praefixerat primus editor Urstisius.] desumptum, id est: Anno Domini 673 floruit beatus Arbogastus, qui filium Dagoberti a morte suscitavit. Eodem tempore extitit Florentius, qui filiam eiusdem regis a demonio vexatam liberavit. Ambo Argentine vicissim succedentes episcopi claruerunt, [meliora de eo docemur.] id denique tandem ex Vitis Arbogasti et Florentii profluxit, quamquam nescio quomodo factum est ut pro puella caeca et muta huc daemoniaca induceretur; atque notabile est annalistam utrumque sanctum in tempora Dagoberti II transtulisse. Cui sententiae album calculum apposuerunt scriptores recentiores, quotquot Vitae S. Florentii vel integram, ut Henschenius noster [De tribus Dagobertis, p. 87 – 91. Etiam antequam hanc diatribam de tribus Dagobertis componeret, parare coeperat Henschenius commentarium praevium ad Vitam S. Florentii, qui aliquando in Actis Sanctorum ederetur. Servatur ille, ipsius Henschenii manu scriptus, in codice Bruxellensi bibliothecae regiae 8935 impletque paginas septemdecim formae non exiguae. Ex quo tamen nihil in usus nostros desumere potuimus.] , Berain [[P. Berain], Mémoires historiques sur le règne des trois Dagoberts au sujet des fondations de plusieurs églises d'Alsace faites par le saint roy Dagobert second et faussement attribuées à Dagobert premier, et particulièrement de la fondation de l'église collégiale d'Hastach, avec un abrégé de la vie de S. Florent son patron, évêque de Strasbourg, et une dissertation critique sur sa chartre. Strasbourg, 1717.] , Gatrio [A. Gatrio, Das Breuschthal oder urkundliche Nachweisung des entscheidenden Einflusses des Haslacher Einsiedlers und Strassburger Bischofes Florentius auf die christliche Umgestaltung des Breuschthales und des Elsasses. Rixheim, 1883. In explicanda vita sancti illius, de quo tam pauca memoriae tradita sunt, plus centum paginas (p. 1 – 135) impendit scriptor mirum in modum disertus.] , Rumpler [In opere anonymo: Die Wallfahrt zu dem wunderthätigen und grossen Heiligen Florentius Bischofe und Bekenner in Haslach, im Breuschthale. Nebst Gebeten und Andachtsübungen (Strassburg, 1886), p. 7 – 59.] , vel saltem aliquam fidem tribuerunt, ut Grandidier [Histoire de l'église de Strasbourg, t. I, p. 227 sqq.] et Hunckler [Histoire des saints d'Alsace, p. 514 sqq.] , dum alii sapientiores [Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, p. 65 – 66; Friedrich, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, p. 508 – 10.] ab his documentis prorsus recesserunt atque ignorare quam incerta tradere maluerunt; quibus prorsus assentiendum censemus.

[9] [Orta saeculo XII contentione de sancti corpore,] Superest ut de S. Florentii reliquiis quae memoriae tradita sunt, paucis examinemus. De quibus reliquiis magna diuturnaque contentione decertarunt inde a saeculo XII adversus Haselacenses canonicos canonici ecclesiae collegiatae Sancti Thomae Argentinensis. Hi quidem in ecclesia sua, quam a S. Florentio conditam iactabant, sanctum episcopum olim humatum esse atque ipsius reliquias servari dicebant; illi vero, ut non negabant Florentium prius in urbe Argentina tumulo conditum esse [Vita, c. 8: ecclesia, quam vivus rexit, corporis humatione decoratur.] , volebant tamen sacrum ipsius corpus ineunte saeculo IX ad Haselam esse translatum atque ibidem deinceps permansisse. Utris autem fides adhibenda sit, equidem non liquet. Ecclesiam Sancti Thomae a Florentio esse conditam non solum nullo antiquo documento confirmatur [Neque ita antiquus videtur fuisse “antiquus liber salicus ecclesiae S. Thomae litt. a.”, in quo legebatur fol. 376: Florentius nos (lege suos?) compatriotas fratres ecclesiae S. Thomae multum dilexit et cum ipsis versabatur, et in spiritualibus atque temporalibus fideliter procuravit (Grandidier, Hist. de l'église de Strasbourg, t. I, p. 386, annot. c).] , sed ideo in dubium plurimum venit quod, cum saeculo X recenserentur possessiones monasterii Sancti Thomae, haec erat incolarum illius sententia ecclesiam suam ab Adaloh Argentinensi episcopo (817 – 825) esse constructam [Narratur ut in antiquis vero temporibus quidam Argentinensis civitatis antistes, Adaluohc nomine, inibi pro remedio suae animae in honorem sancti Thomae apostoli aeclesiam construxerat … (Würdtwein, Nova subsidia diplomatica, t. V, p. 327; L. Schneegans, L'église de Saint-Thomas à Strasbourg et ses monuments, Strasbourg, 1842, p. 283; Ch. Schmidt, Hist. du chapitre de Saint-Thomas, p. 285).] . Neque vero dixeris ecclesiam illam ab Adaloh non conditam, sed, postquam collapsa esset, instauratam esse, ac proinde ipsius originem in tempus multo antiquius atque forsan ad aetatem S. Florentii esse reponendam. Quae enim in huius rei testimonium profertur inscriptio sarcophago Adaloh episcopi insculpta [Adelochus praesul ad Dei laudes amplificandas hanc edem collapsam instauravit DCCCXXX.] , haec nequaquam saeculo IX sed multo post tempore atque vix ante saec. XI/XII confecta est [Cf. F.-X. Kraus, Die christlichen Inschriften der Rheinlande, t. II, p. 156, n° 121.] .

[10] [cum canonici S. Thomae Argentinensis] Quo autem loco sepultus sit S. Florentius, nusquam ante saeculum XII traditum esse videtur. Tunc vero, Burchardo Argentinensem cathedram obtinente (1141 – 1162), quidam praesumentes contra unitatem ecclesiae, [tabulam plumbeam suis postulatis faventem protulissent] speciem quidem pietatis habentes, virtutem autem eius abnegantes, cum plumbea tabula emerserunt, qua videbatur id testificari et asserere praefatas reliquias (beati Florentii) in ecclesia Sancti Thomae fuisse inventas. Haec ipse Burchardus in litteris quibus contra canonicos Sancti Thomae atque pro Haselacensibus sententiam tulit [Vid. supra, p. 396, annot. 5.] ; qui ea quae a fautoribus Sancti Thomae proferebantur incredibilia censet, commentum inventicium, rem novam, errorem. Cum igitur, convocato consilio canonicorum suorum, abbatum, praepositorum aliorumque religiosorum, hac de re episcopus deliberare coepisset atque canonici Sancti Thomae cum tabula surrexissent eiusque scripturam publice recitassent, processerunt etiam Haselacenses canonici, rationabiles causas opponentes, testimonium fidei et auctoritatem, translationis sollemnitatem, temporis antiquitatem, ipsius loci titulos aliasque probabiles obiectiones. Quae verba si cum iis conferas quae sub initio earundem litterarum scripserat episcopus: Protestatur ecclesiae auctoritas, quae translationem ipsius sollemniter celebrat; tradit etiam temporis antiquitas eas (reliquias) VII° idus novembris Haselahe esse translatas, sicut modo per experientiam comprobatum est, colliges forsan iam ante celebratum esse in Hasela festum translationis S. Florentii; ceteras vero rationabiles causas et probabiles obiectiones, quia nusquam distincte et singillatim expositae sunt, aestimare non poteris. Porro audita hac controversia et utriusque partis quaestione dicentis: “Ecce hic” “Ecce illic”, iussit episcopus rem integram esse, donec cum religiosis personis Haselam venisset et rei veritatem expertus esset. Dum autem morae impatientes canonici Sancti Thomae contra consilium omnium, contra episcopi decretum reliquias a se inventas per urbem cum laudibus portabant, magis, ut ait episcopus, confisi multitudine populari quam veritate rei, ipse Haselam se contulit atque, aperta theca, invenit viditque gloriosas beatissimi Florentii reliquias; invenit praeterea maximum, ut existimavit, veritatis argumentum, ipsius videlicet sandalia vetustate temporis paene consumpta situque annorum demolita. Ratus igitur amplius non esse exspectandum neque ulterius dubitandum, episcopus cum suis laeti pro voto festinantes prae gaudio in hymnos et laudes proruperunt, gloriam Deo dederunt, sonitu campanarum concrepante, populoque concurrenti thesaurum inventum ostenderunt. [atque canonici Haselacenses alteram tabulam plumbeam] Ossa tamen, quae in theca reppererant, hoc die intrectata reliquit episcopus, et quidem, ut docet, tum propter ipsorum reverentiam, tum propter nostram indignitatem; rem miram sane, cum his duobus minime prohibitus sit episcopus quominus sequenti die ossa revolveret. Suspicio autem inde augetur quod ipse episcopus timuisse videtur ne in suspicionem venirent canonici Haselacenses; primo enim die, antequam abiit, reliquias repositas sigillo suo se obsignavisse testatur ob maiorem cautelam et ad cavendam calumniatorum versutiam. Et quidem postridie, cum iterum aperta esset theca, ecce ex improviso apparuit plumbea tabella dimidiae palmae occulta inter ossa, imaginem beati Florentii cum his litteris continens: Ego Rachio Dei gratia Argentinensis episcopus Florentium confessorem et episcopum VII° iduum novembris in Avellanum transtuli et hunc diem solempnem banno constitui. Amen.

[11] [sui iuris testem opposuissent,] Quam inscriptionem non possumus quin suppositiciam habeamus, tum quod eo tempore eoque modo reperta est ut non iniuria suspicari liceat voluisse Haselacenses tabulae plumbeae canonicorum Sancti Thomae et suam tabellam opponere, tum quod non videtur antiqua haec vox Avellanum, qua Haselacensis ecclesia designatur; testibus enim Grandidier [Alsatia illustrata, t. II (1761), p. 149.] et Schoepflino [Hist. de l'église de Strasbourg, t. I, p. 382.] , ita nuncupari solebat Hasela saeculo XII [Quod scripsit Hunckler (Hist. des saints d'Alsace, p. 521. annot. 1): “Haslach porte dans la plupart des diplômes des dixième et onzième siècles le nom d'Avellana ou Avellanum”, id veritati consentire minime video.] et sequentibus, non autem, ut videtur, antea; atque reapse veri simile est non nisi post aliquod tempus factum esse, ut nomen Haselam, quod monasterium a flumine vicino tulerat, etymon secuti in latinam linguam transferrent: hasel enim germanice idem est quod latine corylus, cuius arboris fructus sunt nuces avellanae. [sententiam pro Haselacensibus dixit episcopus,] Quamquam igitur nos suppositam ab Haselacensibus tabellam illam plumbeam non minore iure suspicamur [Suspicatus est et Carolus Schmidt, Hist. du chapitre de Saint-Thomas de Strasbourg, p. 133 – 34, rationibus adductis, ut opinor, non idoneis, id est 1° quod in inscriptione dicatur Rachio gratia Dei Argentinensis episcopus, quamvis haec formula “gratia Dei episcopus” vix ante finem saeculi X sit usitata; qua in re erravit vir doctus, cum haec iam a saeculo VII usu recepta sit (cf. Giry, Manuel de diplomatique, p. 337); 2° quod incertum sit num translatio reliquiarum facta fuerit VII idus novembris, cum hoc die, quo S. Florentii festum celebrare consueverunt, videatur potius vita functus esse beatus episcopus; atqui de die mortis minime constat, potuitque episcopus eodem die et mori et post annos paucos multosve transferri; quin etiam, ut alias non raro factum est, forsan praecipuo festo dies translationis est assignatus. Quod autem ex Libro vitae ecclesiae Sancti Thomae die 3 aprilis festum translationis agi indicatur, id nihil est, cum hoc procul dubio sit festum translationis in Sancti Thomae, non in Haselam.] quam quo iure ipsi suppositiciam esse tabulam plumbeam canonicorum Sancti Thomae non obscure significabant, aliter tamen visum est Burchardo episcopo, qui, amputata omni occasione dubitationis obstructoque omni commento quaestionis, reliquias Haselacenses pro veris habuit, sigillo obsignavit confirmavitque. Neque vero hac sententia litibus finis est impositus, [quamquam nec sic lites sunt finitae.] cum postea a saeculo XIV° ad XVIumsaltem se caput S. Florentii possidere iactarent canonici Sancti Thomae, contradicentibus Haselacensibus, episcopis vero Argentinensibus modo coniventibus, modo et quidem saepius contradicentibus [Singula facta, quae hic recensere operae pretium non videtur, vid. relata apud Grandidier, Hist. de l'église de Strasbourg, t. I, p. 238 – 40; Ch. Schmidt, op. c., pp. 134 – 37, 360, 451 – 53.] .

[12] [Ab utraque ecclesia reliquiae aliis in locis distributae.] Ex utraque porro ecclesia, in qua corpus vel partem corporis beati praesulis conservari affirmabant vel etiam credebant, aliquot reliquiarum partes aut particulae variis in locis sunt distributae. Ita Carolus IV imperator anno 1353 tum a canonicis Sancti Thomae, tum ab Haselacensibus accepit reliquias, quas secum Pragam detulit, in qua urbe altare S. Florentio condidit [Cf. Grandidier, t. c., p. 238 – 39; Schmidt, op. c., p. 137.] ; ita Rudolphus archidux, Alsatiae landgravius, anno 1358 a canonicis Sanctae Thomae partem brachii impetravit [Cf. Grandidier, t. c., p, 239; Schmidt, l. c.] ; ita anno 1650 a canonicis Haselacensibus tradita est P. Florentio de Montmorency S. I. “costa una S. Florentii” [Vid. hac de re annotationem P. Iohannis Bollandi manu scriptam in codice Bruxellensi bibliothecae regiae 8935. Ex his corrige quae habet Grandidier, t. c., p. 238.] ; quam cum collegio Insulensi Societatis Iesu donasset, in illud sollemni pompa translata est diebus 6 et 7 novembris anni 1651 [Insunt in eodem codice tum narratio manu scripta, cui titulus Acta in translatione reliquiarum S. Florentii episcopi Argentinensis celebrata anno 1651 in templo collegii Societatis Iesu Insulis, tum typis excusa in folio singulari formae magnae Ode sapphica dicata Divo Florentio anachoretae primum, deinde Argentinensium episcopo… Incipit haec: Dive, cui vires opis esse largas, prodiitque Insulis ex officina Ignatii et Nicolai de Rache, sub bibliis aureis, anno 1651.] .

[13] [De imagine S. Florentii lapidea.] Imaginem sancti cuiusdam in lapide caelatam, quae in ecclesia Sancti Thomae Argentinensi conspicitur, quamque saeculo IX factam esse quidam censuerunt, etsi multo posterior videtur, alii S. Florentii [L. Schneegans, op. c., p. 158 – 60; Schmidt, op. c., p. 196 – 97 et planche 2.] , alii S. Patricii [A. Martin in Ch. Cahier et A. Martin, Mélanges d'archéologie, t. IV (1856), p. 266 – 68 et planche XXVIII.] esse sunt opinati. Reapse autem S. Florentii est imago altera lapidea, quae in muro quodam inaedificata est, quo cingitur domus olim praepositi Haselacensis; cui etsi appositi sunt hi annorum numeri: Anno 1315. Renov. 1790, videtur tamen ipsa statua saeculo XII non posterior [Vid. F.-X. Kraus, Kunst und Alterthum in Elsass-Lothringen, t. I (Strassburg, 1876), p. 201 cum figura 109; cf. Gatrio, op. c., p. 70 cum tabula II.] .

I. VITA S. FLORENTII EPISCOPI

Florentius episcopus Argentoratensis (S.)

BHL Number: 3045

Est haec Vita BHL. 3045, quam edimus ex codice Bernensi 114, saec. XII/XIII (= 1), collato cum exemplaribus non integris capituli Sancti Thomae Argentinensis saec. XIV (= 1a) et Bibl. Vaticanae Palat. lat. 477, saec. XV (= 1b), cum epitome BHL. 3044 desumpta ex codice Monasteriensi Bibl. Universitatis 353, saec. XV (= 2) et cum duabus brevioribus epitomis, altera BHL. 3046, reperta in breviario Argentinensi an. 1399 (= 3), altera in codice 5 seminarii clericorum Argentinensis saec. XIV/XV (= 4). Cf. Comm. praev., num. 4.

Vita beati Florentii episcopi [De sancto Florencio episcopo 1b; Vita sancti Florencii ep. quae est VII° idus novembris 2; nullum lemma in 1a.] .

[1] [Prologus.] Gloriosi [Totum caput om. 2.] ac beatissimi confessoris atque pontificis Florentii [Florencii 1a, 1b et ita deinceps.] virtutes et miracula summatim perstringere necnon ad posteritatis memoriam transmittere, et tanti patris auctoritas et christianae religionis deposcit utilitas.

[2] [Florentius ex Scottia] Temporibus namque [om. 2.] illustris [illustrissimi 1b.] Francorum regis Dagoberti [Dagaberti 1b, 2, 4; om. 1a.] praeclarus pater Florentius ineffabili tam odore quam decore virtutum floruit. Nam Christi bonus odor factus ecclesiam Dei longe lateque opere ac sermone fidelis ac prudens Domini [om. 1a.] servus aeternae vitae refecit pabulo. [II Cor. 2, 15., Matth. 24, 15.] Nobilibus siquidem [om. 1b.] secundum saeculum ortus parentibus, Scotorum indigena, memorans quod scriptum est: Egredere de terra et de cognatione tua, [Gen. 12, 1.] in flore vernantis adhuc adulescentiae, quod apud maturos etiam perrarum est, iam carnis calcans illecebras [(c. i.) calcatis illecebris 1b.] , patriam parentesque deseruit ac paupertati voluntarie se [om. 2.] subiciens, ascitis sibi eiusdem sancti propositi sociis, Arbogasto [Episcopus Argentinensis, de quo Act. SS., Iul. t. V, p. 168 – 79.] videlicet, Theodato [Is est Deodatus episcopus, ut ferunt, Nivernensis, de quo Act. SS., Iun. t. III, p. 869 – 84; nuper vero Chr. Pfister, Les légendes de S. Dié et de S. Hidulphe, in Annales de l'Est, t. III (1889), pp. 377 – 408, 536 – 88.] atque Hildulfo [Hildolfo 1b; Hildolpho 2.] [Hildulfus abbas Mediani Monasterii, de quo Act. SS., Iul. t. III, p. 205 – 38, et Pfister, l. c.] , [in Alsatiam veniens Haselae consistit,] peregrinationis laborem aggressus, longo terrarum transacto spatio, Domino duce, fines attigit [attegit 1a; attingit 3.] Alsatiae, et eo locorum ubi rivulus, qui ab incolis Haselahe [Vasago 3.] nuncupatur [Iam Hassel, Haslach.] , Vosago [Haselache 1b; Hasalahe 2; Hasela 3; Haselech 4.] terminum ponens, fluvio cui nomen Brusca est [Germ. Breusch, gall. Bruche.] illabitur, manendi sibi requiem elegit. Praedictis [(Praedictis … fame cruciata, c. 3 extr.) om. 2.] itaque sociis eius ab ipso recedentibus, novus advena non longe a rivulo praefato, mediocri reperta planitie, consedit [resedit 1a.] ibique super vepres et spinas serere nolens, exstirpatis fruticibus [fructibus 1a.] , parvum novale modico conspersit semine; quod usque in praesens Praticulum sancti Florentii ex [om. 1a.] eius censetur nomine.

[3] [terram excolit,] Tellus igitur nova nuper proscissa [procisa 1a; precisa 1b.] sarculo uberius germinans in culmum ac [procisa 1a; precisa 1b.] segetem pullulare [pululare 1.] coeperat, cum bestiae feraeque silvestres et innumerae novo delectatae pabulo [papulo 1a.] irruunt, vastant ac paene totam proculcant [perculcant 1b; conculcant 1a.] areolam, et dentibus avidis, ventre famelico, iam emergentia depascunt germina. Beatus vero [ergo 1b.] Florentius revolvens illud psalmistae: Labores manuum tuarum quia manducabis, beatus es, [Ps. 127, 2.] alienae stipis subsidium mendicare subterfugiens, tantilli novalis aegre tulit dispendia suosque labores humanis usibus aptos ad [et 1 ante corr.] beluarum ingluviem deputari. [messem a feris miraculo defendit] Ad ea igitur, quae saepius expertus fuerat, conversus suffragia, confidenter egit in Domino potentique usus [om. 1a.] imperio brutis mandat animalibus ut segetem suis excultam laboribus ulterius attingere non praesumant; terminos quoque [quos 1a.] in quattuor angulis, quattuor affixis virgulis, in nomine Domini Iesu Christi consignavit [om. 1a.] . Obstupescit bestialis feritas, terminos non attingit, pabulum longe quaesitum aviditas beluina [(a. b.) om. 1b.] licet famelica respuit; dictu [om. 1b.] mirabile, innumerabilis bestiarum multitudo velut compedita verborum constricta tenetur imperio, et quae prius paene satiata parcere non norat [vetat 1b.] , iam parcit fame cruciata [Hic desinit 1b.] .

[4] [et Dagoberti regis venatores sibi insultantes compescit.] Eo quoque tempore praeclarae [perclare 2.] famae rex Dagobertus [Dagbertus 1a; Dagabertus 2, 4.] apud municipium tunc Troniam, quasi Troiam novam, nunc Kircheim [Kirchen 4.] dictum [Cf. I. D. Schoepflinus, Alsatia illustrata, t. I (1751), p. 704 – 6.] , tam commoditate quam venustate loci tractus domicilium sibi fixerat; quod quale vel quantum fuerat, superstites adhuc ruinae testantur. Fuit huic regi filia a nativitate tam visus quam loquelae officio privata. Voluit enim, ut credimus, Dominus per servum suum Florentium suae virtutis insignia in hac declarari [declarare 2.] puella. Venatores [(Venatores … adiit, c. 5 sub init.) om. 2.] itaque regis dum uno dierum, canum coniunctis copulis, per abrupta montium iuga seu vallium concava semitarum compendiis notos silvarum lustrassent anfractus, nullam de consueta ferarum multitudine poterant indagare. Ammiratione igitur permoti canumque discursibus intenti, ad agellum beati viri eorum ductu perveniunt ibique ferarum multitudinem velut in unum conglobatam reperiunt et, dum venari cupiunt, sua spe frustrantur. Conclamant igitur idque arte magica factum protestantes, in servum Dei [Domini 1a.] suum furorem exacuunt, pugnis et fustibus caedunt, clamidem auferunt ac bipennim; quam vir sanctus, postquam ea pro libito usi essent, sibi reddi postulavit. Patrato scelere, cum spoliis reditum parant, paludem obviam sed modicam de vicino incurrunt [om. 1a.] ; [Ps. 68, 3.] infixi sunt in limo profundi, nutant, conantur ac multo defatigati conamine, cum egredi vel progredi nequeunt, divinae ultionis indicium esse [(i. e.) add. in marg. 1.] intellegunt. Tandem maerentes et facti paenitentes ad cor redeunt, ad virum Dei festinare ac veniam impetrare consilium ineunt, dataque redeundi facultate properant, pedibus sancti prosternuntur, satisfactionem offerunt; cito ac leviter veniam, quam petunt, consequuntur. [Isai. 48, 8.]

[5] [A rege ad palatium accitus,] Accepta igitur venia, laeti regem festini [festivi 1a.] adeunt, rei eventum ex ordine non sine ammiratione exponunt. Rex itaque equum auratis instructum faleris ad ipsum transmittit et ut ad se veniat, deputatis honestis nuntiis, interpellat. Beatus vero Florentius mundi pompam respuens dorso aselli, agni superstrato vellere, humilis insedit et regis palatium, legatis sociatis [sociatus 1a.] , adiit. Dignatus est autem [(D. e. a.) Quia cum quadam vice a rege accersitus esset, dignatus est 2.] Dominus virtutum servum suum humilitatis habitu praeditum misericorditer praevenire. [filiam ipsius caecam et mutam sanat] Nam regis filia ab aetate primaeva caeca et muta, viro Dei cominus exsistente, videndi pariter et loquendi dona percepit, praesentibus omnibus suae salutis annuntians auctorem [(an. au.) au. an. 1a.] . In haec ergo [om. 2.] verba puella curata primam vocem aperuit: “Ecce”, inquit, “ecce venit sanctus Dei Florentius, cuius meritis divina gratia me illuminavit et usum loquendi [atque videndi add. 3.] concessit.” Ad tanti novitatem miraculi contremiscit mater, obstupescit et pater; discurrit rumor, regalis concurrit familia, exoritur laetitia, prae gaudio manant lacrimae, laus et gloria Christi in sublime attollitur, cunctus populus in occursum sancti [om. 2.] viri cum desiderio properat [preparatur 1.] . Interea Dei famulus honorifice susceptus interiora regiae domus ingreditur; rex et regina Deo gratiarum actiones agentes pedibus eius licet renitentis provolvuntur; quos ipse sublevat suisque meritis actum negans, divinam gratiam in Dei laudem et gloriam monet esse convertendam [committendam 2.] . O [(O … adimplevit, c. 6 extr.) om. 2.] admirandam Dei potentiam, qui sancti sui fidelis cooperator exsistens per adhuc absentem miracula exercuit, caecam a nativitate illuminavit, mutam loqui fecit, insuper ipsam spiritu prophetiae donavit. Nam puella hospitem ignoti sibi [add. sup. lin. 1.] nominis praesago [presagio 1a.] spiritu et advenire praedixit, et ex nomine quis esset indicavit.

[6] [et vestem in solis radio suspendit.] Sed ne quis hoc beati Florentii meritis factum esse ambigeret, novo et inaudito signo [miraculo 1a.] subsequenter est confirmatum. Famulo quippe Dei palatium ingresso, tota regalis familia ammirationis stupore seu [vel 1a.] aliis occupationibus detenta clamidem tanti viri, cum ea exueretur [exuetur 1a.] , non excepit. Beatus autem Florentius se circumspiciens a fenestra solarem radium contra se dirigi attendit et, ut assolet, eundem radium atomis [athomis 1 corr., 1a.] conspersum perticae similitudinem praetendere. Sciens ergo quia [quod 1a.] omnia possibilia [forent add. 3.] credenti, clamidem exutam eidem lineae sustinendam commisit. [Marc. 19, 22.] Res mira, pulvillus tenuis, aer impalpabilis solidae substantiae officium adimplevit [Similia non de solo S. Goare (cf. MG., Scr. rer. merov. t. IV, p. 416, c. 6), sed de multis aliis sanctis ore vulgi ferebantur. Cf. Ch. Cahier, Caractéristiques des saints dans l'art populaire (Paris, 1867), p. 99.] .

[7] Claret in his, quae omnia disponit, Dei virtus et sapientia; [Haselam aliasque terras a rege dono accipit.] quae sic obliviosas mortalium mentes in suae divinitatis notitiam excitat, ut et se timentium [necessitatibus add. 2 in marg.] regum ac potentium donationibus sublevet [sublivet 2 ante corr.] indigentiam. [Sap. 8, 1.] Dum enim horum novitate insignium praedicatur Deus magnus et mirabilis, regis etiam animo accepta occurrunt beneficia. Ipse quoque, ne ingratus iudicetur, quid honoris quid beneficentiae [beneficiencie 2.] Dei famulo valeat impendere, diligenter attendit. Deinde, quod gratius sancto Dei noverat, locum quem inhabitandum elegerat perpetuo possidendum donavit. Ad haec, ne quid humanis deesset necessitudinibus [necessitatibus 1a.] , his scilicet qui ibidem Deo forent servituri, domicilium quod ipse inhabitabat, Kircheim [Kyrchen 4.] scilicet, cum omnibus suis appendiciis libere contradidit, donationemque factam auctoritate regia roboravit. Adicit [(Adicit … consignavit) om. 2.] his fama diutina quod sanctus Dei possessionem sibi traditam certis petiit distingui limitibus. Cuius petitioni rex, ut creditur, divinitus illustratus in hunc modum assensit, ut illos suae possessioni sciret attinere terminos, quos asello [assello 1a.] vectus posset ambire [ambulare 1a.] , donec rex balneis sua membra fovisset [Huiusmodi fabulas in Vitis sanctorum non raro occurrere monuimus supra in S. Leonardo, p. 153, annot. 1. Similior narrationi huic de S. Florentio est fabula vulgaris de B. Andrea presbytero Slaulosiensi in Dania, de qua cf. Iac. Grimm, Deutsche Rechtsalterthümer (Göttingen, 1828), p. 88; Hans Olrik, Danske Helgeners Levned i oversættelse (Havniae, 1893 – 1894), p. 320; quamvis neutra ab altera pendere videatur.] . Nec mora, festinus abit sanctus, quem nec [add. in marg. 1.] ardua montium, nec profunda vallium, nec retardabant [retardabat 1a.] invia, quin tanta terrarum pervolaverit spatia quae vix aliquis duplicato tempore velocissimo etiam vectus equo posset permeare. Quantocius [Quamcius 1a.] itaque regressus regem apparatu regali invenit indutum; sed necdum cyrotecas nudis manibus aptaverat; quas vir sanctus, ne tempus statutum praeterisse argueretur, suis manibus regi consignavit.

[8] [Episcopus factus,] Circa id temporis praeclarae famae ac meriti nobilis ille Argentinensium [Argentinencium 2.] antistes Arbogastus, huius vitae liberatus ergastulo, caelesti [om. 2.] curiae [om. 2.] consignandus [om. 2.] evocatur [om. 2.] , votisque communibus eidem beatus Florentius substituitur. Quantis autem virtutibus illuxerit quantave diligentia [(q. d.) add. in marg. 1.] in opere et sermone plebem commissam rexerit, [Argentinae sepelitur,] [eloquentie add. 2.] nostrae non est opis [operis 1a; opus 2, 3; (n. n. e. o.) non possum 4.] explicare. Peracto [Pacto 3.] tandem praesentis vitae cursu, felici fine migravit ad Dominum [7° idus novembris add. 2 sup. lin. Hic desinunt 3, 4.] . Confluentibus quam plurimis [ex add. 1a.] religionis officio ad eius exsequias, ecclesia, quam vivus rexit, corporis humatione decoratur [Hic desinit 1a.] .

[9] [unde postea Haselam transfertur;] Elapso vero tempore, Rachio Argentinensis episcopus [Alias Reccho, qui sedem Argentinensem ab anno 783 obtinuit usque ad annum circiter 810.] , divino per visum commonitus oraculo sanctissimi viri corpus [(s. v. c.) add. in marg. 1.] ad ecclesiam in loco nemoris, quem primitus sibi delegerat, transtulit ipseque sibi sepulturam ibidem [om. 2.] elegit. [ubi ipsius reliquias] Suborta est postmodum de reliquiis sancti Florentii pia contentio. Burkardus [Burgardus 2.] igitur episcopus [Argentinensis an. 1141 – 1162.] ac Bertoldus [Bertholdus 2.] custos Argentinensis tunc in Haselahe [Hasalache 2.] praepositus, [Burkardus episcopus, suborta contentione, recognoscit.] ascitis [accitis 2.] abbatibus Meginhardo Maurimonasterii [Maurimonasterio 2.] [Cca. 1133 – 1143.] , Ottone de Altorf [Cca. 1133.] religiosisque quam pluribus, thecam [tecam 1 ante corr.; techam 1 corr.] reserant corpusque sanctissimum, ut antiquitas tradiderat, reconditum cum subscriptione laminae plumbeae inveniunt, Deoque cum hymnis et canticis gratias iterato thecam [techam 1.] consignant. Adest testis divinae gratiae, agitur processio; defertur puer toto corpore debilis meritisque sancti viri, omni populo coram posito, sanitati restituitur.

[10] [Clientes suos a siccitatibus,] Isdem temporibus caelo clauso, ne plueret super terram, siccitate diutina tellus ardore [ardoris 2.] solis exusta, fructu vacua, famem minabatur. Episcopo clero populoque petente, sancti Florentii reliquiae Argentinam deferuntur et e vestigio terram salubris [salubribus 2 corr. al. man.] imber [ymbribus 2.] infudit.

[11] [pluvia,] Alio quoque tempore dum iam [om. 2.] messis instat, nimia vis imbrium segetem prosternit, populus spe colligendae frugis destituitur. Reliquiae sancti tolluntur ad Kircheim [Kercheim 2.] , processio agitur, serenitas optata terris redditur.

[12] [bellis,] Tempore alio insurgunt praelia, terror hostilis ubique personat, clerus in Haselahe metu perculsus sanctum suum in praedium [presidium 1.] Můzziche [Muzziche 2.] dictum [om. 2.] deportat [deportant 2.] ; qui suum aegre [add. sup. lin. 1.] ferens exsilium una nocte pacem, ut creditur [(p. ut c.) ut c. p. 2.] , toti terrae impetravit, sicque crastino suae quietis loco cum gaudio restituitur.

[13] [incendio,] Non multo post domus in atrio sita [scita 2.] monasterio fere contigua ex incuria subito igne accensa; flamma foris erumpente, iam in aedem sanctam grassabatur, cum mox, oppositis eiusdem sancti reliquiis, quasi vento valido in se retorta quievit.

[14] [praedonibus] Castri etiam in Ringelstein [Ringhelensten 2.] dominus, Anshelmus [Ancelmus 2.] nomine [Fertur Anselmus quidam de Ringelstein subscripsisse diplomati confirmationis a Friderico imperatore monasterio Neoburgensi concesso (Stumpf-Brentano, Die Reichskanzler, t. II, n° 3738; ubi diploma dubiae fidei censetur).] , persaepe rettulit quod clientela sua, sicut illud hominum genus assolet, incolas vallis multimode molestabant; quorum querela clamor et lacrimae ad aures sancti Dei perstrepebant. Nec mora, sequitur ultio divina; unius anni spatio quam plures e familia morbo correpti peste perierunt, commilitones et socii mutuis se vulneribus consciderunt. Demum dominus febre corripitur, mors sola praestolatur, somnus subrepit visumque est sibi [ei 2.] se [om. 2.] iuxta curtim, quae dicitur Sancti Martini, in condensis veprium secus viam iacere, ac penes se reverendae personae virum in equo transire suique doloris causas inquirere. Quo viso, dolens auxilium postulat et quis sit praeteriens demandat. Cui sanctus: [defendit sanctus.] “Ego sum”, inquit [add. sup. lin. 1.] , “Florentius. Tu per me sanitati restitutus equo, quem me sequi vides, inside ac me quantocius imitare. A molestia quoque populi, quem hactenus turbasti, summa cautela desiste.” Obtemperat aeger sicque somno excitus [excitatus 2.] surgit sanus et redit ad propria, gratias agens Deo Patri et Filio et Spiritui sancto, qui est benedictus in saecula [seculorum add. 2.] . Amen.

II. VITA BREVIOR S. FLORENTII EPISCOPI
Est haec epitome BHL. 3043, quam edimus ex apographo codicis olim Coloniensis (= 1), cum variis lectionibus codicis olim Carthusiae Coloniensis (= 2). Cf. Comm. praev., num. 5 et 7.

Florentius episcopus Argentoratensis (S.)

BHL Number: 3043

De sancto Florentio episcopo Argentinensi VII° idus novembris.

Vita I, c. 2.

c. 3.

[1] Temporibus Dagoberti regis sanctus Florentius, comitantibus secum sancto Arbogasto [Arbagasto 1.] , Theodato atque Hildolpho, de Scotia venit in Alsatiam. Et sancto Arbogasto socio [facto?] episcopo in Argentinensi ecclesia, Florentius contulit se in silvam Hasaelahe, ubi Bruscha [ita 2; Benstha 1.] fluvius de uno Vosago [ita 2; p| |sago 1; legendum puto “pago” annotavit Gamans.] effluit, ibique coepit manibus suis laborare novalia, de quorum fructibus viveret. Et cum modicam sibi domunculam ibidem aedificasset, cervae et aliae bestiae de silva egredientes quicquid [quamquam 1 ante corr.] ipse laborasset [laborassent 1 ante corr.] , devastabant. Quas cum comprehendere non posset, quod instrumenta venatoria non habebat, omnes ante domum suam in nomine Domini praecepit adesse et ibi eas fixas stare.

c. 4.

[2] Illis diebus Dagobertus rex in palatio suo Kircheim [Kirchim 1 ante corr.] manens servos suos venatum ire praecepit; qui cum omnes montes et silvas perlustrassent et nullam feram invenire possent, tandem venientes ad domum viri Dei invenerunt multitudinem ferarum ante ianuam eius congregatam et quasi ligatam stantem. Indignati igitur et eum non cognoscentes [corr. man. pr. ex agnoscentes 1.] , tunicam eius violenter tulerunt, et abierunt. Quos ille sequens etiam bipennem, quam habebat, eis dedit secum deportandam. Qui recedentes venerunt ad quandam paludem, et equi eorum procedere noluerunt. Quos cum fortiter urgerent calcaribus, nihil profecerunt, donec reddiderunt sancto viro quae ei abstulerant. Venientes igitur ad dominum suum haec omnia ei narraverunt.

c. 5.

c. 6.

c. 7.

[3] Statim ille equum suum optime stratum ei misit et quam primum ad se venire rogavit. Qui nolens equo regio sedere, stravit asellum suum et sic ad palatium regis profectus est. Cumque limen portae attigisset, filia regis a nativitate caeca et muta visum et loquelam recepit, et Florentium clamavit, cum tamen nomen eius prius incognitum omnibus esset. Et cum in palatium ascendisset et ad regem introire debuisset, cum non haberet ministrum sibi servientem, in radium solis, qui per fenestram splendebat, chlamidem suam suspendit, donec loqueretur regi; et ita vestitus eius in radio solis tanquam in solido ligno pependit. Quem cum rex et omnes mirarentur, tradidit eidem sancto viro magnam partem eiusdem silvae ad cellam ibidem aedificandam, villasque adiacentes et praedia multa dedit, quae usque hodie ad claustrum Hasaelahe pertinent.

c. 8.

[4] Deinde sancto Arbogasto mortuo, sanctus Florentius ei in episcopatu successit, et in magna vitae sanctitate conversatus populum sibi commissum sicut bonus pastor gubernavit. In ecclesia quoque sua Hasaelahe religiosas personas ad serviendum Deo instituit, et in bonis operibus consummatus in aeternum cum Christo regnaturus in pace quievit.

c. 2.

c. 8.

[5] Fuit autem beatus Florentius nobilibus secundum saeculum ortus parentibus, sed ineffabiliter virtutum exstitit ornatus moribus. In flore namque vernantis adhuc adolescentiae, quod apud maturos etiam perrarum est, iam carnis calcans illecebras, patriam parentesque deseruit et paupertati voluntariae ac peregrinationi pro Christi nomine se subiecit. Nam Christi [episcopi 1 (utique in exemplari legit epi pro Χρι).] bonus odor factus [sanctus 1.] ecclesiam Dei longe lateque opere et sermone fidelis ac prudens Domini servus aeternae vitae pabulo refecit. Peracto tandem praesentis vitae cursu felici fine septimo idus novembris migravit ad Dominum et ecclesia [ita 2; ecclesiam quam … erexit … decorarat (corr. decoravit) 1. Cf. Vitam I, l. c.] quam vivus rexit [ita 2; ecclesiam quam … erexit … decorarat (corr. decoravit) 1. Cf. Vitam I, l. c.] corporis humatione decoratur [ita 2; ecclesiam quam … erexit … decorarat (corr. decoravit) 1. Cf. Vitam I, l. c.] .

c. 9.

Cf. c. 10 – 14.

[6] Elapso vero tempore, Rachio Argentinensis episcopus, divino per visum admonitus oraculo, sanctissimi viri corpus ad ecclesiam in loco nemoris, quem primitus sibi delegerat, transtulit ipseque sibi sepulturam ibidem elegit; multisque miraculis Dominus virtutum postmodum beatum Florentium fidelem suum famulum mirificavit. Amen.

DE S. CUNGARO CONFESSORE IN WALLIA

SAEC. VII

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Cungarus seu Docunus abbas in Anglia (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [Cungarus, cuius Vita primum saeculo XVI conscripta est,] Quicquid recentiores de S. Cungari huius [Vulgo Cyngar seu Kyngar.] historia referunt haustum est ex uno eoque admodum caenoso fonte, Vita nimirum eius quae exhibetur in Nova Legenda Angliae edita Londini anno 1516 sumptibus Winandi de Worde, quae vulgo citatur sub nomine Iohannis Capgravii et recens, anno 1901, iterum accuratissime typis excusa est opera v. cl. Caroli Horstman. Vita haec non reperitur in Sanctilogio a Iohanne Tinmuthensi collecto quod exhibet codex Musei Britannici Cotton. Tiberius E. I., sed primum in editione anni 1516 supra indicata, Sanctilogio sive a Capgravio sive ab alio aliquo adiuncta; quam cl. Horstman ex genere scribendi confectam esse saeculo XIV existimat [Cf. Nova Legenda Anglie, ed. C. Horstman, t. I, pp. IX, XI, XVII.] . Certe illam fide dignam non esse, ex iis quae in ipsa narrata habemus discutienda mox liquido patebit.

[2] [sive quo tempore vixerit,] In primis nimirum neque qua aetate vixerit Cungarus, de quo hic sermo est, ex hoc documento probabiliter definire licet, adeo inter se pugnant quae de ea re in illo traduntur. Nam ex una parte legitur Cungarus aequalis fuisse Dubricio episcopo Landavensi [Vit., c. 15 med.] , qui supremum diem obiit decurrente anno 612 [Annal. Cambr., ad h. a., ed. J. Williams (London, 1860), p. 6. Opera hic passim citata, distinctius fere indicata sunt in commentario de S. Iltuto, supra p. 219 sqq.] ; ex alia vero eidem Cungaro totum territorium circa Cungresbiriam largitus esse Ina rex Anglorum [Vit., c. 9 init.] , quo nomine sane intellegendus est designari praeclarus ille Ina rex Westsaxonum, qui leges Anglosaxonum collegit; is autem mortuus est anno 726 vel 728 [Anglo-saxon Chronicle, ed. Benj. Thorpe (1861), t. II, p. 39.] , amplius centum annis post Dubricium.

[3] [sive ex qua regione oriundus sit, non constat.] Nec minus incertum est unde oriundus sit Cungarus noster. Duos quidem viros genere et sanctitate insignes, hoc nomine appellatos, saeculo VI in Wallia floruisse docent genealogiae huius regionis, alterum ex stirpe Cunedda Wledig, ex stirpe Cystennen Gorneu alterum [Myvyrian Archaeology, p. 421; W. J. Rees, Lives of the Cambro British Saints, p. 593, nn. 9, 10, et p. 598, n. 13 (cf. n. 33); Rice Rees, An Essay on the Welsh Saints, pp. 111, 113.] . Hic posterior ex stemmate eius genealogico dubium non est quin idem sit atque consobrinus S. Kebii qui in huius Vita memoratur [W. J. Rees, Cambro Brit. SS., p. 498.] et forte atque ille qui recensetur inter eiusdem Kebii discipulos [Ibid., p. 496.] . Ab utroque supra memorato certe diversus dicendus esset Cungarus de quo nunc sermo, si ratio haberetur traditionis illius quae ipsum filium facit imperatoris cuiusdam Constantinopolitani et Luciriae imperatricis [Vit., c. 1.] . Hanc autem traditionem inter fabulas amandandam esse nemo iam, credo, non consentit; inde tamen non temerarie conicere sibi posse videtur cl. v. W. Hunt [The Somerset Diocese, Bath und Wells (London, 1885), pp. 5, 6.] Cungarum hunc ex transmarinis partibus, forte ex Britannia armoricana, in Maiorem Britanniam commigrasse ac proinde non fuisse wallicum ortu. Sed id, ut patet, vim coniecturae utcumque probabilis non excedit.

[4] [Monasterium] Duplex monasterium a Cungaro constitutum esse refert Vita, alterum inter Anglosaxones in loco ab Ina rege ipsi donato, qui eius nomine Cungresberia est nuncupatus, [condidisse refertur Cungresberiae,] alterum in Wallia [Vit., c. 15; cf. c. 9 – 13.] . Quod autem ad prius spectat, Vitae narratio non concordat cum libello De primordiis episcopatus Somersetensis extremo saeculo XII conscripto [Ecclesiastical Documents now first published by the Rev. Joseph Hunter (London, printed for the Camden Society, 1840), pp. 10, 14.] neque cum Chronico Glastoniensi, in quibus refertur Cungresberiam tempore Inae regis dudum fuisse sedem episcopalem, non proinde locum desertum, quem Cungarus iudicare potuerit maxime aptum vitae heremiticae ducendae et liberalitate regis accipere ad coenobium constituendum. En verba Chronici: Anno Domini CLXVII episcopatus Somersetiae per SS. Faganum et Deruvianum sumpsit exordium et in Kungresberia per multum tempus sedes episcopalis fuit. Sederunt itaque in eadem sede plurimi pontifices successive usque ad tempus Inae regis Westsaxonum, quorum numerum, gesta et tempora nusquam repperimus descripta. In tempore autem praedicti regis, Daniel, qui in cathedra de Kungresberia sedebat ultimus, sedem illam, quae illic per DC annos vel amplius remanserat, ad villam quae tunc Tethiscine, nunc vero Welles nominatur, Ina donante et ei consentiente, transtulit [Cit. ap. H. Wharton, Anglia sacra, t. I, p. 553, annot. Cf. Dugdale, Monasticon angl., t. VI, part. III, p. 1465; Th. Duffus Hardy, Descriptive Catalogue …, t. III, p. 150, n. 256; Haddan et Stubbs, Councils, t. I, p. 150.] . Equidem ultro profitemur fontes illos ambos parum sinceros iure reputari posse; sed inde saltem demonstratur relationem Vitae Cungari neutiquam confirmari sed potius enervari traditionibus quae saeculo XII et XIII in regione Somersetensi vigebant.

[5] [et alterum in Wallia,] Monasterium in Wallia a Cungaro conditum sunt qui putarint [Rice Rees, Welsh SS., p. 183.] idem esse atque monasterium Docguinni sen Docunni, quod unum erat e tribus quorum abbates in rebus ecclesiasticis dioecesis Landavensis et in primis in eligendo et constituendo episcopo praecipuam quandam partem habuisse indicantur [Cf. Vit. S. Oudocei in Libro Landavensi, ed. Evans et Rhys, pp. 131, 132.] . Nec sane improbabiliter. Nam et Cungarus apud Britannigenas seu Wallenses Doccuinus vocabatur et abbas Docguinni seu Doccuni saepissime legitur subscripsisse chartis Landavensibus simul cum utroque alio abbate, cuius et ipsius monasterium nomine fundatoris designatur, Iltuti nempe et Catoci seu Caitonili [Lib. Landav., pp. 140, 143, 144, 147, etc., etc. (cf. ibid., Ind. ad v. Docunni); W. J. Rees, Cambro Brit. SS., p. 390.] . Sed et in Achau y Saint refertur Cungarus quidam condidisse coenobium in regione Glamorganensi in loco qui dicebatur Llangenys; verum num haec de Cungaro nostro intellegenda sint fortasse non satis certum [Cf. Rice Rees, Welsh SS., pp. 183, 211, 232.] . Nihil autem cum eo commune habere videtur Docuinus ille (wallice Dochdwy) S. Cadfani seu Catoci socius, qui episcopus huius opera ordinatus, aliquamdiu dioecesis Landavensis regendae curam suscepit [Ibid., p. 219 – 20. Cf. W. J. Rees, Cambro Brit. SS., pp. 340, 342.] .

[6] [cultus illius monumenta.] Ex his omnibus apparet quam incerta sint quae spectant ad historiam S. Cungari. Constat autem sub eius nomine antiquitus et hodieque dedicatas esse ecclesias vel oratoria de Badgeworth in comitatu Somerset, de Hope in comitatu Flint et de Llangefui in comitatu Anglesey [Rice Rees, op. c., p. 232; Sam. Lewis, Topogr. Dict. of England, v. Badgeworth, et Topogr. Dict. of Wales, vv. Hope et Llangefui.] . Ad diem 7 novembris indicta est eius memoria in martyrologio quodam latino confecto inter annos 1220 et 1224, in martyrologii Usuardini codice Altempsensi exarato post medium saeculum XIII, in martyrologio Norvicensi saeculi XV et in kalendario wallico transcripto extr. saeculo XVI [Rich. Stanton, A Menology of England and Wales (London, 1887), p. 531 et [E. Bishop], Supplement (1892), p. 783.] ; ad diem vero 5, in martyrologio Richardi Challoner [A Memorial of ancient British Piety, p. 153.] .

VITA S. CUNGARI
Ex Iohannis Capgravii Nova Legenda Angliae. Cf. Comm. praev., num. 1. Variantes lectiones editionis prioris seu anni 1516 (1) et posterioris, cl. C. Horstman (2), notavimus.

Cungarus seu Docunus abbas in Anglia (S.)

BHL Number: 2013

De sancto Cungaro heremita et confessore.

[1] [Cungarus, imperatoris Constantinopolitani filius,] Dum quidam Constantinopolitanus imperator ab imperatrice, Luciria nominata, speraret generare prolem, nullam generabat. Unde ambo tristes condolebant de infecunditate communi, et inceperunt assidue ieiunare, eleemosynas erogare, omnipotentem Deum fidenter et incessabiliter invocare, quatinus omnium donorum donator donaret eis filium adoptivum, qui genitori posset succedere et post imperatoris obitum retinere imperium. Itaque adiuvante maiestate exauditae sunt preces amborum, acceptabilia et accepta dona eleemosynarum. Post haec vero imperatrix religiosissima divino nutu feliciter concepit et post conceptionem felicius generavit. Audita igitur nativitate pueri, parentibus et compatriotis exsultantibus, venerunt potentes duces, nobiles et divites ad imperialem curiam, collaudantes unanimiter et benedicentes summi datoris benivolentiam, quae exaudierat petitionem postulatam et insuper perduxerat ad perfectionem et impletam et implendam.

[2] [ne ad coniugium contrahendum cogeretur,] Infans nutritus crevit ad pueritiam et gradatim puer bonae indolis florebat, tendens ad iuvenilem formam. Forma eius erat decora et inenarrabilis; propter quod multi reges et reginae desiderabant copulare talem filiabus suis. Audiebant enim illum esse amatorem largitatis et adornatum moribus legitimis. Interea consensu parentum et compatriotarum cuiusdam regis nobilissimi filia pacta est illi cum honore utriusque regni. Ille autem caducam potestatem despiciens et quod est perpetuum animo eligens, virginitatem inviolatam servans, sub vili amictu discessit ab imperiali curia, nulli revelans quae cogitabat, ac [at 1.] nulli consentiens, divinitus inspiratus pervenit ad Tyrrheni maris [Rei geographicae parum peritus scriptor mare Tyrrhenicum (quod Corsicam et Sardiniam insulas atque Italiam alluit) videtur existimare Constantinopoli proximum.] litora. Unicus itineri insistebat, sed comitabatur illi societas divina. Quando debuerat venari per nemora, latenter adibat divinum oratorium, repetita saepissime oratione dominica. Quando etiam cogebatur a curialibus ludere aleis, discedebat illis invitis, festinando ad ecclesiastica oracula; ibi remanens et genuflectens cum eximio affectu orabat. Et non ad curiale prandium, sed ad caenam constitutam venire solebat. Ieiunia frequentabat, ita ut omnes videntes et audientes de iuvenis religione admirarentur.

[3] [e patria aufugit] His peractis, post discessionem unici filii lugebant parentes, et cives, dediti maestitiae, iussu imperatorio secuti sunt iuvenem Cungarum fugientem ut [et 1.] , si possent inventum occupare, caperent et reducerent invitum ad imperatorem. Illis autem venientibus cum magna festinatione ad aequoreum litus, ecce navis prompta erat ad transfretandum. Iuvenis autem videns illos sequentes, et ventorum prosperitatem et paratum navigium, intravit navem velatam [Id est velis instructam. Quae significatio notata non est apud Cangium.] ; et sic veniens prospere ad aequoream marginem, devitavit odiosam persecutionem. Indigenae itaque investigantes proposuerant, ab imperatore admoniti, cogere fugitivum ad reversionem; sed Deus praescius et praevisor futurorum noluit ut a proposito impediretur, sed potius adimpleret primitus conceptam intentionem suam. Inchoaverat enim a pueritia castissime vivere et indesinenter orare et nullum offendere. Ac dum invitaretur ad equestre certamen, nolebat militare; suum certamen erat primi adversarii insidias superare et contemplari caelestia et spernere transitoria. Elegerant parentes sui et cives ipsum futurum imperatorem, sed maluit ipse tendere ad caelestem electionem. Electus itaque Dei famulus Cungarus elegit nativam terram deserere, incipiens peregrinari, desiderans complere evangelicum praeceptum quod audistis, scilicet: Qui non reliquerit patrem et matrem et fratres et sorores et uxorem et filios et agros propter me, non est me dignus. Illud audiens nec obliviscens, sed firmiter recondens in pectore, non cessavit donec fideliter adimpleret. Noluit autem sanctissimus Cungarus et iuvenis mansuetissimus remanere in vicinia parentum, timens, si vicinum audirent commorantem filium, sine dilatione advocarent sibi unicum et carissimum.

[4] [in Britanniam, ubi in regione Somersetana,] Hac occasione et angelica exhortatione recessit a ripa Tyrrheni maris et pervenit ad Italiam, et de Italia trans Alpes ad Galliam, de Gallia navigando ad Britanniam. Toto enim conamine nitebatur [nitabatur 1.] solitariam vitam ducere; propterea inquirebat et interrogabat diligenter in itinere loca congrua heremitae. Dum itaque conaretur implere intentionem a Deo sibi inspiratam, direxit iter suum ad partem quandam Britanniarum quae vocatur Somersete, quam sic incolae nominant regionem. Deinde ammonitus iterum angelica revelatione, pervenit ad amoenissimum locum aquis et arundineto circumdatum, postea suo vocabulo Cungresbiria nominatum [Quod hic asserit scriptor, locum a Cungaro nomen suum accepisse, nulla auctoritate aliunde firmatur, nec ullum vestigium cultus S. Cungari ibidem umquam notatum repperi. Ait quidem Rice Rees (Welsh SS., p. 232) illum patronum esse vici Cungresberiae. At Sam. Lewis (Topogr. Dict. of England, t. I, p. 474) et qui edidit The Calendar of the Anglican Church (Oxford-London, ap. J.-H. Parker, 1851, p. 209) tradunt ecclesiam Cungresberiensem dicatam esse sub titulo S. Andreae apostoli neque ullum huiusmodi titulum assignant Cungaro.] . Cungarus enim apud Angligenas vocabatur, Doccuinus, quasi doctor, apud Britannigenas vocabatur; nec immerito, qui doctrinae suae fluenta seminabat per patriam, et quocumque ibat non cessabat praedicare verbum Dei secundum traditionem apostolicam. Omnia quae dabantur ei a regibus et divitibus, continuo erogabat pauperibus.

[5] [in loco sibi angelica visione designato,] Sanctissimo et reverentissimo Cungaro adveniente in patriam quae Somerseta nuncupatur ab incolis, proposuit ibidem perseverare. Qui dum nocte membra quieti dedisset et iam [(et iam) etiam 1, 2.] somnus a consueta contemplatione spiritum suspendisset, revelatum fuit illi ab angelo ut ubicumque videret aprum in die crastino, ibi construeret habitaculum et postea fundaret oratorium. Qui expergefactus, ad angelicam revelationem gavisus est valde et festinanter processit; ac ex improviso vidit aprum iacentem in arundineto ac visum praeterivit; territus autem aper cursu solito fugitivus abscessit. Ille autem, viso apro, secundum angelicam promissionem, insuper intuens loci illius aquosi et silvestris amoenitatem, laetabatur, proferens huiusmodi sermonem: “Hic est locus quem quaesivi; hic manebo, ut serviam sanctae Trinitati.” Nec mora, habitaculum construxit, dehinc mensus est cimiterium; quo emenso, fundavit in honore sanctae et individuae Trinitatis oratorium.

[6] [anachoreticam vitam duxit.] Perseveravit igitur in hoc loco Deo dilectus Cungarus, indutus cilicio, vitam ducens irreprehensibilem in ieiuniis et crebris orationibus sine impedimento. Omni hora matutina intrabat in frigidam aquam, ibi permanens donec orationem dominicam ter repetisset [Huiusmodi paenitentiae exercitium satis consuetum fuisse sanctis gentium celticarum aut saltem de multis eorum narrari, colligitur ex Vitis SS. Patricii (Act. SS., Mart. t. II, p. 577, n. 160 med.), Brigidae (Act. SS., Febr. t. I, p. 159, n. 55), Gildae Albani (Colgan, Act. SS. Hib., p. 177, c. II), Cuannathei (ibid., p. 250, c. IX), Conalli (ibid., p. 278, c. VI), Farannani (ibid., p. 337, c. X), Kierani (ibid., p. 462, c. XXXII), Cadroes (ibid., p. 497, c. XV), etc.] . Sic itaque frigescens de amne consurgens revertebatur ad ecclesiam, vigilans et exorans summi Creatoris omnipotentiam. Nona autem hora utebatur ordeaceo pane, numquam fungens ferculis vel saturitate. Macies tenuerat corpus eius pertenue, ita ut qui eum viderant dicerent illum languidum esse aut febricitantem. Vita heremitica erat ei dulcissima, aestimanti imitanda Pauli primi heremitae et Antonii vestigia.

[7] [Locus ille, antea sterilis, in fertilem campum prodigiose conversus.] Istud primum miraculum peractum est per divinam clementiam a iustissimo Cungaro. Loca aquatica et arundinea, quae essent circa culturam suam, tunc nullam utilitatem praebentia, conversa sunt in campos cultui aptissimos ac in florida prata. Hoc audito miraculo, undique per Angliam et etiam per universam Britanniam cum eximia reverentia magnificabant electum Dei famulum, talia dicendo in laudem eius et honorem:

Laudant indigenae dicendo: “Videmus aperte
Campos cum pratis ubi crevit arundo palustris.”

[8] [Aridus baculus, ab illo terrae infixus, intra unius diei spatium in frondosam arborem crescit.] Transacto tali ac tanto miraculo, dum quadam die staret reverentissimus Cungarus in cimiterio clericis [Non semel memoravimus (singillatim Act. SS., Nov. t. I, p. 463 – 464, n. 40 sqq.), ex Mabillonio, monachos frequenter clericorum nomine designatos fuisse.] suis circumstantibus, optavit ibi cresceret taxus, ut fieret umbraculum propter calorem aestivum ac ramorum dilatatione decoraretur cimiterium. Dum igitur talia optaret, baculum de arbore taxo factum tenens in manibus, affixit in terram, nec retrahere potuit. Qui die sequenti, cunctis ibi astantibus et videntibus, fronduit, postea latissimam in arborem crevit et, secundum petitionem et desiderium beatissimi Cungari, umbraculum clericis ac populo pro fervore aestivali fuit. Unde dictum est:

“Taxus adest viridis, non arida nec manualis;
Quod fuerat siccum [sutum 1, 2.] , frondet mirabile lignum.”

[9] [Loci possessio Inae regis liberalitate Cungaro concessa.] Revelatis undique et promulgatis talibus miraculis, Ina [Iva 1.] rex Anglorum largissimus largitus est venerabili Cungaro totum territorium libere circa Cungresbiriam situm, promisitque quod ipsemet ei refugium esset inviolatum [immolatum 1.] , ne orationibus suis impediretur, quamdiu ipse regnaret, a regali tumultu militum. Idem autem Ina [Iva 1.] rex post donationem supradicti territorii noluit deinceps locum iam sancto datum et concessum visitare, ne venerabili Cungaro molestiam ex accessu ipsius generaret. His quidem peractis, ceteri reges successores eiusdem non ausi sunt visitare nec etiam videre locum ex praesentia Cungari venerabilem. Si enim contingeret casu ut reges aut viderent aut visitarent a beato Cungaro incultum, aut graviter et continuo inciperent infirmari aut viso loco non haberent longius spatium vivendi.

[10] [Edgarus rex, quia eundem locum aspexit, divinitus multatus.] Multi itaque reges, eundem locum improbe videntes, ad citam mortem pervenientes de sua improbitate poenam dederunt. Rex Anglorum Edgarus [Obiit anno 975.] die quodam, dum venaretur in nemore, ignoranter accessit ad locum beati viri, quemque regibus videre non erat licitum locum incaute intuitus est. Quem posteaquam [postea cum 1, 2.] vidisset, paenitentia ductus ex intimo corde condoluit, dicens: In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum; redemisti me, Deus veritatis. [Ps. 30, 6.] Inde autem valde contristatus, paenitentiam egit, quod locum sanctum intuitus est, quem nullatenus videre ei permissum erat. Magnam vero partem terrae largitus est Deo et sancto Cungaro. Omnem etiam clerum eiusdem territorii devotissime oravit, quatinus pro eo preces funderent Domino, ne pro temeritate, qua locum videre aggressus est, ipsum de hac luce citius et nimis improvidum ultio divina propellat. Regressus autem formidolosus de venatu, in palatio regis se recepit ac, valido languore oppressus, nono die diem clausit extremum. Multi itaque reges prius huius loci reverentiam et privilegium violare timuerant et praecedentium successores amplius, audito hoc miraculo, timuerunt.

[11] [Multa miracula ibidem a Cungaro patrata.] Cum itaque huiusmodi studiis et virtutibus tam Deo quam hominibus placeret Deo dilectus Cungarus, constituit in eodem oratorio suo duodecim canonicos qui regulariter viverent et in honore sanctae et individuae Trinitatis in eodem templo Deo officiosissime deservirent. Construxerat enim idem templum lapidibus, quod primitus fuerat ex virgis et tabulis contextum. Confluebat autem undique multitudo languentium ad sanctum Dei famulum Cungarum, quatinus per merita ipsius et orationes curarentur ab infirmitatibus et diversis languoribus; quos per Dei gratiam, invocato sancto nomine Trinitatis, curabat omnes a quacumque detinebantur infirmitate.

[12] [Alterum oratorium, iterum monente angelo, in Wallia condit.] Cernens autem vir Dei tali occasione a dilecta sibi solitudine et ab orationis instantia se nimium praepediri, de recessu ab eo loco secum saepius pertractavit; quod et tandem opere complevit. Audierat enim ultra Sabrinum fretum loca aptissima et secretissima esse, quae videre non modice cupiebat; quae si sibi animo sederent, statuit in eisdem locis quanto secretius tanto devotius Deo famulari. Igitur iter aggressus, litus marinum petiit, prosequentibus eum et deducentibus clericis suis cum aliis diversi sexus et lacrimantibus ac eiulantibus de tanti patris sui et fidelissimi [et add. 1, 2.] defensoris decessu. Transfretavit autem beatus Cungarus cum quibusdam clericis secum retentis in regionem Glatmorcantiae, in portu Camensi prospere appulit. Deinde venit ad arduum montem non minus uno stadio ab aequore distantem. Quem cum ascenderet [et vidit add. 1.] , invenit ibi liquidissimum fontem; iuxta quem construxit habitaculum et coepit signare cimiterium. Nocte igitur insequenti dum quieti membra concessisset, angelica visione admonitus est quatinus locum quem sibi elegerat [eligerat 1.] habitandum cito desereret et ad alium locum sibi a Deo destinatum ulterius requirendum cito praepararet. Qui statim expergefactus a somno, quae visione nocturna audierat sollicita mente pertractans, locum quem inhabitare coeperat deseruit ac, non longius ab eodem loco digressus, pervenit ad arduum montem omnibus modis tanto habitatore dignissimum. Qui statim comperiens angelicam promissionem ad se esse completam, in hunc modum loqui exorsus est:

“Hic fons, hic lapides, hic templi materiales;
Hic fluviale bonum nutritur ubique per amnes.
Hic mea sit sedes, locus iste parabit honores.
Vult Deus hic habitem, monstrans in monte laborem.”

His dictis, construxit aedificium, et postea metitus est cimiterium. Quod dum emensus fuisset, in honore sanctae et individuae Trinitatis fundavit oratorium [Cf. Comm. praev., num. 5.] .

[13] [Inde exturbare illum aggressus Poulentus rex, deinde duplici miraculo ad locum ipsi concedendum adductus est.] Cum itaque inibi perseverare proposuisset, quodam die bubulcus Poulenti regis Glatmorcantiae [Huius regis mentio occurrit et in Vita S. Iltuti (cf. supra, pp. 225, 226).] venit ad locum. Qui cum beatum Cungarum vidisset absque licentia regali ibi heremiticam mansionem construxisse, indignatus ita secum tacite pertractavit, dicens: “Indignum quippe valde est hominem advenam et ignotum domino meo rege Poulento inconsulto regiis territoriis inhabitare. Quapropter quantocius huius rei causa indicandae regem Poulentum adibo”. Qui statim quod in voto habuit opere complens, regi Poulento indicavit Cungarum heremitam advenam non licentiatum in agellis regiis habitare. Quo audito, rex Poulentus in iram excanduit, et ad locum eundem visendum statim cum festinatione properavit. Quo cum pervenisset et de beato viro prout audierat certum comperuisset, in beatum virum iniurias et cetera inhonesta furiose intulit effrenatus in eum. Qui cum diversis modis iniuriarum beatum virum Cungarum concitasset et ut abiret gradu concito praecepisset, sanctus Cungarus, ut erat mansuetus, mansuete respondit, dicens:

“Tu rex, sed servus mihi mox servilis habendus.
Hic remanere volo, pro te discedere nolo.
Me male compellis; rogo sis correctus ab alto.
Audiat ipse Deus, te vertat recta loquendo.”

Qui cum regem huiusmodi verbis de imperitia corripuisset, statim idem rex amissione visus multatus est. Quo sine dilatione compuncto ob tantam iniuriam sancto viro illatam, quem prius violenter corripuerat, mox ad genua provolutus eiusdem, veniam sibi de illata iniuria postulavit, et ut de sui obcaecatione, quam iuste meruerat, apud misericordem Deum veniam postularet. Sanctus autem Cungarus, innata sibi pietate, regi truculento, sed iam per Dei gratiam et visitationem humili et mansueto, plene compassus, gratiam, quam ipse rex sibi non meruerat, a Deo postulavit et oculos regis pristinae luci restituit, ita ut multo limpidius iam illuminatus videret quam antequam caecatus esset. Rex autem Poulentus, viso tanto miraculo in se per Dei gratiam perpetrato, dedit beato Cungaro totum territorium circa locum quem elegerat; et mansionem construxit in qua cum omni securitate et pace devotissime Deo deservivit. Construxit autem in eodem loco oratorium in honore sanctae et individuae Trinitatis, in quo , sicut et apud Cungresbiriam, duodecim canonicos 〈constituit [om. 1, uncinis inclusum add. 2.] 〉, qui regulariter viventes Deo servirent. Ipse autem tamquam sollicitus et pater sanctissimus utriusque monasterii curam gerebat et propria praesentia frequentius recreabat.

[14] [Princeps quidam, Cungari possessiones sibi iniuste vindicare nitens, divinitus morte punitus.] Princeps quidam, nomine Pebiau [Pebian 1, 2.] [Pebiau seu Pepiau ille princeps certe diversus est a Pepiau rege, avo S. Dubricii (Lib. Landav., ed. Evans, p. 78 – 79), cuius nomen et filiorum eius saepe apparet inter auctores vel testes chartarum Landavensium (Lib. Land., pp. 72, 73, 75, 76, 162, 163, 235).] , voluit auferre sancto Cungaro, qui etiam Doccuinus apud Wallenses vocabatur, ex eo quod eos viam Domini docebat; volebat, inquam, auferre magnam partem terrae quae et ex dono regis et attestatione vicinorum ad ecclesiam suam pertinebat. Beatus autem Cungarus, testimonium sibi perhibente conscientia sua, tam iniustae exactioni penitus non cessit, sed diem certum omnimodo statui procuravit, quo sub certis et fidelibus iudicibus hinc inde constitutis super terrae portione praedicta redderetur unicuique quod suum esset. Die autem constituto, quo super hoc iusta inquisitio fieret, convenit multitudo vicinorum, ut de mandato Poulenti regis, cuius potestati et iuri praedicta terrae portio pertineret, summopere discerneret. Praefatus autem princeps nomine Pebiau [Pebian 1, 2.] , magna stipatus testium copia, cum vi et fraude niteretur in causa praefata beato Cungaro inferre iniuriam, ad modum cerae ad ignis ardorem liquescentis in conspectu omnium qui aderant liquescendo annihilatus est [Similem fabulam legimus in Vita S. Iltuti (supra,p. 230, c. 17).] . Quod videntes, omnes timore turbati sunt et glorificaverunt Deum, qui iustum iudicium iudicans, innocentem liberavit de manu potentis iniqui, reddens in caput suum quod meruerat. Ex hoc autem et deinceps erat [etiam 1.] beatus Cungarus honori et venerationi omnibus hominibus qui eius famam et sanctitatem audierant, et colebatur et venerabatur ab omnibus quasi angelus Dei.

[15] [Cungarus, suscepto ex pietate itinere Romano et Palaestinensi, Hierosolymis moritur.] Cum igitur beatus Cungarus omnibus virtutibus esset adornatus simulque iam dictis atque aliis innumeris miraculis clarus esset [divinus add. 1, 2.] , cumque videret utrumque monasterium, scilicet in Cungresbiria et quod in Vallia fundaverat, ambulare et fructificare in timore Dei, incidit ei in mentem propositum divinitus, scilicet adeundi limina beatissimorum Petri et Pauli et eorum suffragia ad divinam misericordiam obtinendam implorare. Deinde etiam hoc in votis habuit ut, visitatis sacris pignoribus apostolorum, etiam Hierosolymitanam visitaret terram [om. 1, uncinis inclusum add. 2.] et sancta loca deoscularetur in quibus steterunt pedes Domini. Accepta itaque licentia ac benedictione Dubricii Landaviensis episcopi, simulque et monasteriorum quibus pater praeerat, necnon et parochianorum vicinarum ecclesiarum, iter quod in voto habuit aggressus est. Quod etiam pie et devotissime adimplens, posteaquam Romae sacratissima sanctorum apostolorum limina visitavit ac aliorum sanctorum innumerabilium suffragia inibi dormientium imploravit, Hierosolymam profectus est. Qui peragratis ac visitatis locis sanctis, in eadem urbe pro vitae suae meritis transitoriae ad regna translatus est caelestia. Unde, sicut a maioribus accepimus, a sociis et fidelibus, qui ei individui comites adhaeserunt, translatus est usque Congresbiriam, praestante domino nostro Iesu Christo, cui est honor et gloria per infinita saecula saeculorum.

DE SANCTO AGOMARO EPISCOPO SILVANECTENSI

ANTE MED. SAEC. VII

[Commentarius]

Agomarus episcopus Silvanectensis (S.)

C. D. S.

[1] [S. Agomarus, episcopus Silvanectensis] S. Agomarum [Alias Aigomarem, Agmarum vel Almarum.] episcopum Silvanectensem statim post Malulfum illi ecclesiae praefuisse discimus ex antiquissimo catalogo episcoporum Silvanectensium qui descriptus legitur manu saeculi X in sacramentario eiusdem ecclesiae confecto circa finem saeculi IX [Cf. L. Delisle, Mémoire sur d'anciens sacramentaires, in Mémoires de l'Académie des Inscriptions et Belleslettres, t. XXXII. I, pp, 143, 145. Catalogus laudatus exhibetur ibid., p. 371.] . Iam vero novimus ex Gregorio Turonensi [H. F., l. VI, c. 46 (MG., Scr. rer. merov., t. I, p. 287).] Malulfum curasse exsequias Chilperici I regis Francorum occisi anno 584 [G. Richter, Annalen … der Merovinger, p. 81.] . Itaque non ante finem saeculi VI floruit Agomarus.

[2] [exeunte saeculo VI] Alterum quendam terminum vitae Agomari praebent concilium Clippiacense anni 626 aut 627 et alterum concilium, quod praeside Sonnatio episcopo Remensi celebratum est circa annum 630. Quibus nimirum interfuit Agomarus. [Ed. F. Maassen, MG., Conc. t. I, pp. 201, 203.] .

[3] [et ineunte VII,] Nihil aliud certi de Agomari historia novimus. Subscripsisse quidem fertur chartae fundationis monasterii Fossatensis apud Parisios anno 640 [Pardessus, Diplomata, t. II, p. 68, n. 293,] . Sed charta ista multiplici capite suspecta est [Cf. K. Voigt, Die Vita S. Baboleni und die Urkunden für St.-Maur-des-Fossés, in Neus Archiv, t. XXXI (1906), p. 314 sqq.] .

[4] [quam diu sederit incertum est.] Exordium episcopatus Agomari anno 598 illigavit Carolus Cointius [Ann. eccl. Fr., t. II, p. 456, n. IV (ubi citat Annales Silvanectenses Caroli Jaulnay, nn. 14, 15, cuius auctoritas minimi facienda. Cf. Act. SS., Oct. t. XII, p. 912, n. 14).] . Sed postea sibi contradixit, ubi ad annum 644 [Non 649, ut perperam aiunt auctores Galliae christianae (t. X, p. 1383).] Agomarum obiisse notavit, cum sedisset annos sex et triginta [Ann. eccl. Fr., t. III, p. 183, n. LXIX, ubi nullum indicat fontem unde id hauserit.] .

[5] [Illius mentio non occurrit in martyrologiis, antiquis,] S. Agomarum cultu ecclesiastico nondum honoratum fuisse non recte inde colligatur quod neque eius nomen comparet sive in litaniis quae leguntur in capite sacramentarii Silvanectensis saeculi IX [Vid. Delisle, t. c., p. 365.] sive in kalendario eidem codici praefixo [Cf. ibid., p. 313 sqq.] , neque titulo sancti ornatur in catalogo episcoporum Silvanectensium illi inserto [Cf. ibid., p. 371.] . Nam in litaniis illis nullius alius episcopi Silvanectensis nomen occurrit praeter nomen S. Reguli omnium primi, qui etiam unus signatus est in kalendario [Ad. d. IX kl. maias. Sanctini vero nomen (ad VII id. ianuarias) recentiore manu eidem kalendario intrusum est.] , et in catalogo nullus omnino, neque ipse Regulus titulo sancti decoratus legitur.

[6] [sed in kalendariis saeculi XIV et XV.] Neque S. Agomarum memorat ullum martyrologium generale antiquius saeculo XVIII. Secundum auctores Galliae christianae [Tom. X, p. 1383.] , “martyrologium ecclesiae Silvanectensis [Descriptum ante annum 1318 (Catalogue des mss. des bibliothèques publiques de France, t. III, p. 271 [Bibliothèque de Provins, n. 41]).] de eo sic habet: VII idus novembris Silvanectis, sancti Almari episcopi et confessoris. Ita quoque martyrologium Sancti Frambaldi et Sancti Reguli kalendarium. Necrologium vero Beatae Mariae Silvanectensis meminit eiusdem Almari VIII idus novembris.” Sed cuius aetatis sint haec tria documenta posterius allata non indicatur. — Saeculo deinde XVIII, ad diem 7 novembris Agomarum signarunt martyrologia Claudii Castellani (1707), Parisiense iussu Cardinalis de Noailles editum (1727), Autisiodorense (1751) et Ebroicense (1752). Sed et festivitas S. Almari seu Agomari ad d. 7 novembris celebranda indicatur in kalendariis praefixis antiphonario Silvanectensi saeculi XIV ac breviario item Silvanectensi saeculi XV et alteri saeculi XIII – XIV [Catal. Paris., t. III, p. 716 (cf. p. 586).] .

[7] [Ipsius reliquiae servatae in ecclesia cathedrali Silvanectensi.] Corpus S. Agomari quiescere aiebant auctores Galliae christianae [Tom. X, p. 1383.] in capsa inter pilas maioris arae ecclesiae cathedralis Sancti Reguli. Eius reliquias extremo saeculo XVIII subduci potuisse manibus impiorum, una cum reliquiis sanctorum ipsius decessorum Levangii, Sanctini, Malulphi, Candidi, Liethardi et Amandi, et permixte cum iisdem terrae mandatas fuisse in civitatis coemeterio, ac post sexaginta annos inde erutas esse ab Illmo Iosepho Armando Grignoux episcopo Bellovacensi, Noviomensi et Silvanectensi (an. 1842 – 1878) et honorifice denuo in ecclesia cathedrali Silvanectensi collocatas testatus est v. v. Ag. Sabatier [Vie des saints du diocèse de Beauvais (1866), p. 79.] .

DE SANCTA GEBETRUDE ABBATISSA HABENDENSI

POST MED. SAEC. VII

[Commentarius]

Gebetrudis abbatissa Habendensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

§ I. De notitiis circa S. Gebetrudem antiquioribus medio saeculo XI.

[1] [S. Gebetrudis, secundum antiquiora documenta,] Duplicem dumtaxat mentionem S. Gebetrudis repperimus certo antiquiorem saeculo XI. Alteram videlicet in Vita primigenia [Seu potius relatione de extremis diebus vitae.] S. Adelphii, quam si non antea, certe aetate carolingica conscripsit anonymus, idem, ut videtur, cui debemus et Vitas S. Amati et S. Romarici [Vid. B. Krusch, in MG., Scr. rer. merov. t. IV, p. 210 – 12.] . Is narrat Gebetrudem abbatissam cum suis virginibus occurrisse corpus S. Adelphii e Luxoviensi coenobio ad Habendense deferentibus [“Nam cum alveum Mosellae iam gestantes transmeassent, ecce veniens sancta Tetta, quae et Cebetrudis, abbatissa occurrit obviam cum sanctis sororibus, gestantibus sanctorum reliquias cum cereis et crucibus…” Vit. S. Adelphii c. 6 (MG., t. c., p. 227).] , et in clausula opellae suae profitetur eam scriptionem a se susceptam esse eiusdem abbatissae iussu [“Haec quippe pauca sunt narrata de multis, quae sancta atque almifica Tetta abbatissa ob memoriam beati viri Adelphii seu propter exemplum fidelium in processu temporis recolenda commentariolo indita stilo sulcari praecepit…” Ibid., c. 12 (t. c, p. 228).] . At nusquam alias in Vitis primigeniis SS. Amati, Romarici et Adelphii [Quas, post Philippum Labbeum (qui praetermisit Vitam S. Amati) et Iohannem Mabillonium, nuper accurate edidit cl. v. Bruno Krusch, MG., t. c., p. 215 sqq.] quicquam de S. Gebetrude profertur.

[2] [parthenoni Habendensi praeerat] Alteram antiquam Gebetrudis memoriam praebet Liber Vitae exaratus in monasterio Habendensi saeculo IX – XI, qui nunc servatur Romae in Bibliotheca Angelica, ibidem signatus nota A. 2. 12 [Codicem accurate descripsit cl. v. Adalbertus Ebner in Neues Archiv für ältere deutsche Geschichte, t. XIX (1894), p. 49 – 83.] . In ea scilicet parte codicis quae exscripta est saeculo IX legitur sequens elenchus Romaricensium abbatissarum: Mactafledis abbatissa. Erkhendrudis abbatissa. Sigoberga abbatissa Gebedrudis abbatissa. Sevilla abbatissa [Neues Archiv, t. c., p. 71. Harum quinque abbatissarum tres nominatae leguntur in Vitis sanctorum Habendensium supra indicatis (num. 1), Mactefledis nempe in Vita S. Amati, c. 8 (MG., t. c., p. 218), Caecilia, quam eandem esse censent quae in elencho Sevilla appellatur, in Vita S. Romarici, c. 1 (ibid., p. 221) et Gebetrudis in Vita S. Adelphii (cf. supra, num. 1). Advertit cl. Krusch (MG., t. c., p. 213) tria quoque horum nominum, aliquantum adulterata, legi in Vita S. Columbani a Iona Bobiensi conscripta inter nomina sanctimonialium (non Abbatissarum) Evoracensium, Gibitrudis scilicet, Ercomtrudis et Augnofledis. Qua observatione et aliis eidem adiunctis (ibid., p. 211 – 13) fidem seu auctoritatem anonymi Vitarum Habendensium aliquatenus in suspicionem vocare videtur. Kruschii argumenta refutare nuper conatus est cl. v. Marius Besson in Zeitschrift für Schweizerische Kirchengeschichte, t. I (1907), p. 25 – 30. Cf. Anal. Boll., t. XXVI (1907), p. 342.] .

[3] [tempore obitus S. Adelphi, qui obitus non contigit ante annum 673.] Ex iis itaque documentis id unum de S. Gebetrude ut certo notum ante medium saeculum XI statuere licet, nimirum illam unam fuisse ex primis abbatissis Habendensis parthenonis [Quem anno circiter 620 conditum fuisse iam dudum inter eruditos convenit.] , et quidem eo tempore quo S. Adelphius in coenobio Luxoviensi vita defunctus est eiusque corpus statim post ipsius obitum delatum ad suos Habendenses [Vit. S. Adelphii, c. 5 (MG., t. c., p. 227).] . Adelphius autem minus triennio ante obitum suum honorabiliter susceptus est Luxovii ab Ingofredo loci abbate [Ibid., cc. 2, 3.] , qui, ut meminit v. cl. Krusch [MG., t. c., p. 226 not. 3.] , Waldeberto abbati Luxoviensi successit defuncto anno 670; unde colligitur Adelphium non ante annum 673 ex hoc mundo decessisse atque adeo Gebetrudem adhuc in vivis degisse hoc anno. Aliae vero notae chronologicae aut eventus vitae illius, praeter receptionem corporis S. Adelphii, nulla in iisdem documentis consignata sunt, sed neque ullum indicium cultus ipsi exhibiti.

§ II. De traditionibus circa historiam S. Gebetrudis medio saeculo XI posterioribus.

[4] [Secundum Vitam recentiorem S. Adelphi,] Ast medio saeculo XI vel brevi post in lucem prodiit altera Vita S. Adelphii, priore illa non paulo prolixior, in qua Adelphius frater fuisse S. Gebetrudis et nepos S. Romarici et uterque ex huius ordinatione ipsi in regendo Habendensi monasterio proxime successisse narrantur. Auctiorem illam Vitam ex uno codice Romaricensi a Petro Francisco Chifflet exscriptam acceperunt maiores nostri [Cf. Act. SS., Sept. t. III, p. 812, n. 7.] , neque alius codex illam continens usquam innotuit. In ipso autem eo codice nomen aut aetas auctoris sive in prologo sive in clausula non manifestatur; clericum tamen illum vel monachum Habendensis ecclesiae ministerio addictum fuisse inde satis colligitur quod Adelphium patrem nostrum appellat et se ex oboedientia erga coenobii matrem opus suscepisse profitetur [Cap. 1 (t. c., p. 818).] . Scriptor quidam recentior, multum quidem in monumentis Habendensibus compilandis versatus, sed iudicio critico non ita insignis [Cf. infra, num. 12.] , Sebastianus Valdenarius, ait [Act. SS., l. c.] matrem illam, cui Vita dedicata est, fuisse Odam, quae medio saeculo XI coenobio praefuit [Cf. Act. SS., t. c., p. 810, n. 5; Krusch, MG., t. c., p. 214.] , idque per se satis probabile videtur [Cf. infra, num. 12.] ; aliis praeplacet hanc Vitam secundam, quae manifeste eo tendit ut nobilitatem generis ac sanctitatem conditorum coenobii et huius ab exordio opulentiam extollat, fabricatam esse ultimis annis saeculi XI vel ineunte saeculo XII, quo tempore non pauca falsa diplomata in eundem finem ibidem conficta sunt [Cf. A. Didier-Laurent (cit. p. 411, annot. 1), p. 204 – 214. Confirmationis alicuius loco pro ea opinione afferunt verba scriptoris Vitae, qui in suo prologo ad abbatissam: Itaque tuis iussis, ait, obtemperare statui, non alia occasione quam ut, quemadmodum ecclesiae tuae curandis emolumentis te intentam video, ita quoque causa sis cur ego beati Adelphii gloriae amplificandae allaborem… (Act. SS., t. c, p. 818, n 1).] . Ceterum nullum testem aut vadem profert eorum quae tam multa et mira Vitae primigeniae adiunxit, neque in ullo documento antiquo quicquam occurrit unde haec confirmentur.

[5] [is S. Romarici,] His verbis itaque initia Habendensis parthenonis exponit anonymus noster: Gloriosissimus namque ac Deo dilectissimus Romaricus cum inter primates polleret in palatio, regia fultus familiaritate, cumque regem et regnum, regali utpote ortus prosapia, strenuo procuraret moderamine, cepit consilium, felici usus commercio, peritura postponere, soli inhaerere Deo. Habebat vero eodem tempore tres filias pudice ac liberaliter, prout tanti viri expetebat reverentia, educatas; quarum conubia diu multumque secum volvens in pectore, licet affatim suppeterent opulentia in rebus, nobilitas in genere, maluit eas Christo cum flore virginitatis destinare. Quippe in cuius corde iam mundus aruerat, cui profecto palatinae dignitatis pompa sordere coeperat, nemini nisi Christo funiculum hereditatis adscribendam deliberabat. Verum quaedam e filiabus ipsius, nomine Aselberga, paternae non acquiescens devotioni, expers hereditariae sortis et absque patris consilio, nupsit cuidam in partibus Sicambriae, cui vocabulum Berthilinus, summae nobilitatis multaeque potentiae viro [Act. SS., t. c., p. 818, n. 3.] .

[6] [monasterii Habendensis conditoris,] Deinde, post narratum secessum Romarici ex aula regia, hortatore et magistro S. Amato [Ibid, n 4.] , sic pergit anonymus scriptor [Ibid., n. 5.] : Pari ergo affectu (Amatus et Romaricus) infra vastum Vosagi profundum, locum heremiticae solitudini competentem reperiunt, quod ab antiquis appellatum didicimus Habendi castrum, in quo regi regum iugi famulantes exercitio monasterium puellarum aedificant [Ita emendatum pro aedificavit, quod legebatur in codice.] , atque curae pastoralis functi officio ad custodiendum gregem industria sollerti invigilant.

[7] [nepos erat et frater S. Gebetrudis,] Audiens vero Asselberga [Ibid., n. 6.] patrem renuntiasse saeculo, direxit ei filiam nomine Tectam, quam iam susceperat ex coniuge Bethilino, sperans hoc modo elicere quatenus hereditatis pignus, quod sibi iure competebat hereditario, restitueret puellae. Beatus vero Romaricus, procreationis suae primitias alacri vultu contemplatus, cum ceteris, quas ibidem aggregaverat, Domino perenniter famulaturam dedicavit; quae postmodum eiusdem monasterii mater, vocata est Gebetrudis. Mater vero, cum comperisset quid ageretur de filia, felix secundo partu, rursus animum aggreditur flectere, sed, ut reor, non sine divina suggestione: nam puerulun, quem paulo post pepererat, transmisit avo baptizandum atque ad relictae possessionis heredem constituendum. Quem serenissimus pater Romaricus gaudio magno suscipiens, benedixit Dominum, cuius praesidio, quod filia neglexerat, geminae prolis officio gratulabatur duplicatum.

[8] [ac simul cum ea regendo monasterio a S. Romarico deputatus:] Huius itaque [Ibid., n. 8. Capite superiore (n. 7) rettulit anonymus scriptor Adelphium, cum instituendus S. Arnulpho (Mettensi episcopo) traditus fuisset, eo doctore ad eximiam vitae sanctitatem pervenisse.] tam illustris ephebi pater excellentissimus, cum se relatu frequenti in domo Dei comperisset plurimum fructificasse, ob eiusdem carissimi filii dilectionem hereditatem in partibus Provinciae monasterio Habendo contradidit opulentam, licet ab Agarenis postmodum vehementer vastatam. Post discessum vero beatissimi Amati, devotissimus pater Romaricus, cum iam sui dissolutio corporis immineret, dilecto sibi Adelphio … sanctarum curam puellarum commisit, quas ipse cum germana sua, prudentissima videlicet Gebetrude, viriliter cuncta regens ac paterno affectu disponens … pie ac strenue gubernavit.

[9] [sed haec Vita auctior] Haec si vere ita contigisse credi possent, admodum mirum appareret ab auctore Vitarum primigeniarum SS. Amati, Romarici et Adelphii, qui et in Habendensi monasterio vixit [Cf. Krusch, MG., t. c., p. 211 med.] et cum Gebetrude familiariter conversatum se dicit [Cf. supra, num. 1.] , sive ignorata fuisse sive, si non ignorasset, alto silentio involuta, cum nihil magis curae esse consuesceret hagiographis illius aetatis quam ut condicionem secundum saeculum nobilem illorum quorum describerent gesta vel eorundem cum aliis sanctitate praeclaris viris cognationem praedicarent; ac singulatim, cum iussu Gebetrudis Adelphium celebraret [Cf. supra, p. 409, annot. 4.] , ne verbulo quidem indicasse ipsum Gebetrudis fuisse fratrem.

[10] [ex multiplici capite] Sed et alia et per se incredibilia et vel inter se vel cum assertis in Vitis sanctorum Habendensium prioribus nequaquam cohaerentia congessit scriptor ille recentior. Etenim, cum Romaricus statim post conversionem suam bonis omnibus se spoliasset [Quod, ut innuit Mabillonius (loco citato num. seq.) imprudenter satis fecisset, cum praeter duas filias, quas quidem, secundum interpolatorem nostrum, Domino consecrare deliberaverat ac proinde divitiis non indigere iudicare potuerit, tertiam haberet filiam, legitimis et honestis nuptiis coniugatam, quas invito utique patre, non tamen, ut videtur, rationabiliter invito, contraxerat.] praeter villam quam ad bonum opus profuturum unam tantummodo reservasset, quamque mox ad monasterium puellarum in ea aedificandum a se alienavit [Vit. S. Romarici, cc. 4, 5 (MG., t. c., pp. 222, 223).] , non intellegitur qua ratione, post conditum iam coenobium Habendense adducta fuerit Aselberga ut filiam suam Tettam ad eum dirigeret, sperans hoc modo elicere quatenus hereditatis pignus, quod sibi iure competebat hereditario, restitueret puellae [Cf. supra, num. 7 init.] , ac postea etiam, quamvis utique spes illa ipsam fefellisset, nihilo minus rursus patris animum aggressa sit flectere, Tettae fratrem puerulum transmittendo avo baptizandum atque ad relictae possessionis heredem constituendum [Cf. ibid., extr.] . Et cum ex hac parte quoque decepta esset, statim narratur Adelphii pater, quo sane conivente Habendum missi fuissent pueri, cum filium in domo Dei comperisset plurimum fructificasse, profectu in virtutibus scilicet, non divitiis, grati animi demonstrandi causa ob eiusdem carissimi filii dilectionem hereditatem monasterio Habendensi contradidisse opulentam [Cf. supra, num. 8.] .

[11] [fide digna non videtur;] Itaque auctioris Vitae scriptori asserenti S. Romaricum ante conversionem coniugatum fuisse diserte refragatus est Iohannes Mabillonius [Ouvrages posthumes de D. Jean Mabillon et de D. Thierri Ruinart, par D. Vincent Thuillier, t. II (1724), p. 77.] et nuper magna vi argumentorum illius narrationem nulla fide dignam esse demonstravit v. v. Didier-Laurent [Le mariage et la donation de S. Romary, in Bulletin de la Société philomatique Vosgienne, 27e année (1901 – 1902), p. 159 – 266.] . Unde et ex hoc documento nihil nobis de S. Gebetrude certum vel probabile innotuit praeter ea quae colligere licuit ex antiquioribus supra laudatis [Cf. supra, num. 3.] .

[12] [sicut nec Acta Romaricensia a Sebastiano Valdenario collecta] Ex traditionibus autem Romaricensibus, quae certo magnam partem ex figmentis illis saeculo XI et XII concinnatis ortae sunt, fere prodiit quicquid postea de celebri parthenone narratum est. Eas sedulo collegit ac suis coniecturis vel commentis auxit post medium saeculum XVI Sebastianus Valdenarius, prior Herivallensis [Coenobii scilicet a monasterio Romaricensi dependentis, a quo uno tantum miliario distabat.] , sed laudatoris ac patroni partes agens, non scriptoris historici critici, in collectaneis gallice scriptis et adhuc ineditis, quibus titulum fecit Registre des choses mémorables de l'église Saint-Pierre de Remiremont. De quibus Iohannes Perierus noster: “Praesumere licet, ait, dictum auctorem opus suum sub hoc titulo: Acta rerum memorabilium ecclesiae S. Petri Romaricensis concinnasse iuxta monumenta latina apud Romaricenses reperta [Act. SS., t. c., p. 822 c.] .” At quam parum probabilis sit haec Perieri praesumptio, saltem quod ad monasterii origines spectat, ex ipsius Valdenarii confessione satis liquet [Nempe in prologo suo profitetur antiquorum documentorum Romaricensium vix quicquam remanere, “ains quelque petit discours d'icelle ramassé depuis six cents ans en ça:” quibus ultimis verbis satis perspicue significare videtur Vitam auctiorem de qua dictum est supra. Et alio loco: “Or de peindre à vif quelle estoit la prime face et antique figure de ce monastère d'Habeburg [id est Habendensis], il n'est possible, tant à cause de la ruyne d'icelluy faicte par les Huns, alias Hongres, gens barbares, sarrasins, mescréans, en l'an de grâce neufz cens ou environ … que pour avoir esté bruslez à mesme instant les libvres, légendes, registres et chartulaires de ladicte église, desquelles, s'ilz nous restoient, nous en pourrions encore tirer plus certaine et assurée cognoissance, non seulement de ce que nous remarquons sur ce lieu, mais aussy de toutes les choses que nous voulons déduyre en nos commentaires et registres, ce néantmoins si ne voulons-nous produyre en iceulx aucune chose qui ne soit vraisemblable, salutaire et conforme à ce que les anciens nous en ont délaissez et escript” (cit. ap. Didier-Laurent, Bulletin de la Soc. phil. Vosgienne, t. c., p. 221).] . Itaque et ex hoc opere nihil subsidii afferri illarum originum historiae perspicue demonstravit v. v. Didier-Laurent [Bulletin de la Soc. phil. Vosg., t. c., p. 219 – 37.] .

[13] [et Vita S. Romarici edita a Nicolao Serario] Denique Vitam S. Romarici, in qua non pauca de eius liberis narrantur, edidit Nicolaus Serarius in libro quem inscripsit Comitum par inclytum B. Godefridus, S. Romaricus, edito primum Moguntiae anno 1605 atque iterum, inter scriptoris Opuscula theologica, anno 1611. At ipso Serario teste, praecipuus ipsi in hac Vita conscribenda fons prae manibus fuerunt Acta a Valdenario collecta [Ibid., p. 243 – 45.] . Unde neque huius auctoritati praestat illius auctoritas.

[14] [ac legendae officiis liturgicis Romaricensibus insertae.] Quae vero interea vel postea editae sunt legendae sanctorum Habendensium in documentis liturgicis Romaricensibus, quorum antiquissima sunt breviarium anno 1425 exaratum [E quo legendam S. Amati secundum primigeniam editionem concinnatam, S. Adelphii secundum Vitam auctiorem, et S. Romarici secundum huius formam prolixiorem, eodem tempore quo Vita auctior S. Adelphii conscripta est, confectam (cf. Krusch, MG., t. c., p. 214), in qua tamen nulla mentio fit coniugii vel liberorum sancti, edidit v. v. M.-A. Guinot, Étude historique sur l'abbaye de Remiremont (Paris, 1859), p. 369 – 74, p. 374 – 77 et p. 377 – 88.] et Officia propria insignis ecclesiae sancti Petri Romarici Montis typis edita Divione anno 1657 [Huius editionis exemplar in bibliotheca nostra Bollandiana hodie quoque servatur.] , eas ex Vita S. Amati unica et Romarici atque Adelphii Vitis auctioribus haustas esse ex comparatione textuum in utrisque documentis facile constat. Ex Vitis autem auctioribus et aliis corruptis fontibus modo indicatis [Num. 12, 13.] desumpta sunt quae de exordiis Romaricensibus rettulerunt Iohannes Ruyr [Recherche des sainctes antiquitez de la Vosge (1633), 1re partie, liv. III et IV (p. 25 – 52).] Augustinus Calmet [Histoire de Lorraine, liv. IX, c. 16 – 28 (ed. II, tom. I, p. 384 – 94).] , maiores nostri [Act. SS., Sept. t. III, p. 809 sqq.] , alii, novissime autem Guinot [Op. cit. supra, annot. 8.] . Haec igitur fusius recensere, quod ad historiam vitae S. Gebetrudis spectat, supervacaneum est. Restat ut de sanctae nostrae gloria postuma ac singulatim de corporis translationibus dicamus.

§ III. De S. Gebetrudis gloria postuma.

[15] [Nullum exstat vestigium cultus S. Gebetrudis] Nullum indicium cultus S. Gebetrudis antiquius saeculo XI hactenus prolatum esse supra indicavimus [Num. 1 – 3.] . Vetustissimum itaque monumentum unde vere is exstitisse demonstretur, martyrologium est Romaricense saeculo XII exaratum, cuius excerpta quaedam a Petro Francisco Chiffletio ad maiores nostros transmissa editioni suae martyrologii Usuardini inter auctaria passim inseruit Sollerius [Cf. Martyrologium Usuardi, p. LXIII, n. 264.] , quodque nunc servatur in bibliotheca nationali Parisiensi inter codices latinos recens acquisitos [Nouvelles acquisitions latines, n. 349. Cf. Dom H. Quentin, Les Martyrologes historiques du moyen âge (1908), p. 239.] . In quo legitur ad diem VII id. nov.: Adest etiam venerabilis transitus nobilissime virginis Gebetrudis abbatisse sanctissime, sororis beati Adelfii, que suis meritis multa beneficia sibi summa devotione querentibus prestat [Quentin, op. c., p. 240.] . Et ad diem XIII kal. sept.: Eodem die translatio sancte Gebetrudis [Ibid.] .

[16] [antiquius saeculo XI.] Alterum illius cultus testimonium fere eiusdem aetatis praebet Processionale Romaricense, nunc Bibliothecae regiae Bruxellensis codex signatus II. 265 [Cf. J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique, t. I, p. 404.] . In litaniis nempe huic codici insertis, in quibus nullus sanctus occurrit qui sit aetate posterior S. Gerardo episcopo Tullensi in fine saeculi X defuncto et a S. Leone IX S. P. medio saeculo XI inter sanctos relato [BHL. 3432.] , leguntur [Fol. 84.] nomina sanctorum Habendensium Amati, Romarici et Adelphii, necnon et Gebetrudis et Clarae [Quam eandem esse existimant atque Caeciliam abbatissam (cf. Proprium an. 1657, p. 59: In festo S. Caeciliae seu Clarae virginis. Caecilia, quae et Clara et Segoberga … beati Romarici dupliciter filia). Certe hic cogitare non licet de S. Clara Assisiensi, cum in iis litaniis neque S. Franciscus neque S. Dominicus (sed unus inter fundatores Ordinum S. Benedictus) neque S. Ludovicus invocati sint.] . In martyrologio etiam Hagenoyensi in Alsatia, ineunte saeculo XV exarato, signata est ad diem 7 novembris memoria In monasterio Habetensi in Burgundia, sanctae Gebedrudis virginis et abbatissae [Sollerius, Martyrol. Usuardi, p. 658; cf. p. LX.] .

[17] Sequuntur antiquitatis ordine memoriae translationum corporis S. Gebetrudis. Has quidem novimus dumtaxat ex Sebastiani Valdenarii Actis [Cf. supra, num. 12.] et ex Proprio Romaricensi anni 1657 [Cf. supra, num. 14.] , [Corpus S. Gebetrudis] cuius legendae ex iis Actis manifeste deprompta sunt. Quae documenta utique in omnibus certae fidei non esse diximus; sed profecto traditiones referunt quae in coenobio Romaricensi vigebant saeculo XVI, et licet nonnullae eorum partes validis argumentis refutentur [Cf. supra, num. 9 – 11.] , non ideo statim censendum omnia quae continent falsa esse, ac proinde, ubi nulla ratio suspicionis apparet, sua probabilitate non carent quae in iis narrantur, quamvis haec probabilitas ad indubiae auctoritatis gradum pertingere temerario iudicaretur. Quibus praenotatis, testimonia circa priores reliquiarum S. Gebetrudis translationes ex iis excerpta hic exhibere non pigebit.

[18] [in monte Habendensi inventum circa initium saeculi X,] Tres omnino translationes, seu potius inventionem et duas translationes corporis S. Gebetrudis, in coenobio Romaricensi celebrari indicat Proprium anni 1657. In quo ad diem 7 novembris haec leguntur: Ceterum quattuor omnino diebus per annos singulos Romaricensis ecclesia beatae Gebetrudis memoriam colit. Felicem enim eius obitum celebrat septimo idus novembris; Inventionem in Sancto Monte [Ita scilicet nuncupatus est locus ubi primo conditus est parthenon et in quo etiam constitutum est coenobium fratrum qui spirituali regimini et temporalium rerum curae ministerium suum praebebant. Sed imperante filio magni Caroli Ludovico Pio, qui monachorum pater ac monasteriorum restitutor fuit, sacrarum virginum familia e coenobio Habendensi (seu Monte Sancto) in Romaricum Montem (e conspectu montis Habendi in altera ripa Mosellae fluminis situm) deducta est (Proprium, p. 51, ad d. 17 Maii; Act. SS. t. c., p. 223, n. 14), fratrum coenobio remanente in Monte Sancto.] quinto decimo kalendas octobris; Translationem in Romaricum Montem tertio decimo kalendas septembris; Elevationem denique per sancti Leonis papae noni legatos idibus novembris [Proprium, p. 117.] . Quae sane festivitates omnes ad praedictos dies notatae sunt in kalendario quod Proprio praefixum est et inter officia propria.

[19] [et paulo post in Romarici montem] De prima autem illa inventione, cuius memoria celebrabatur die 17 septembris, quo tempore et qua ratione facta fuerit, neque excerpta ex Actis Valdenarianis a Chiffletio transmissa ad maiores nostros et ab his ad diem 11 septembris de S. Adelphio agentibus edita quicquam habent, neque officium illius diei in Proprio, in quo scilicet nulla proponitur lectio, sed solummodo Pro commemoratione de inventione sanctae Gebetrudis, in vesperis et in laudibus antiphona, versiculus cum responso et oratio. Si autem verum est inventionem contigisse in Sancto Monte, translationem sacrarum virginum familiae in Romaricum Montem ante illam contigisse iudicandum est. At eodem illo tempore simul cum ea familia huc translata sunt pariter beatorum Amati, Romarici et Adelphii abbatum corpora [Proprium, p. 51; Act. SS., t. c., p. 223, n. 14.] et admodum mirum esset nullam mentionem hic fieri corporis S. Gebetrudis. Nulla etiam huiusmodi mentio legitur in relatione secundae translationis eorundem sanctorum, quae facta est anno Arnulfi imperatoris duodecimo et ultimo, secundum vulgarem aeram octingentesimo nonagesimo nono [Proprium, p. 34 extr., ad d. 15 februarii; Act. SS., t. c., p. 824, n. 20 extr.] .

[20] [translatum,] Sed disertum testimonium de translatione corporis S. Gebetrudis praebent Acta et Proprium, ubi narrant tertiam translationem, ineunte saeculo X factam, trium primorum sanctorum abbatum Habendensium. Nimirum irruentibus Hungaris [Anno scilicet 910 vel 916. Cf. Act. SS., t. c., p. 825, nn. 29, 30.] … ac Lotharingiam saeva populatione pervagantibus, necesse habuerunt sacrae virgines in suum castellum confugere [Habendense nempe, unde ante medium saeculum IX ad vicinum Romaricum Montem se transtulerant (cf. supra, num. 16 extr.).] , ut se ac suorum sanctorum reliquias in tuto collocarent… Cum ea procella pervasisset [Intra annos 910 et 920 (cf. Act. SS., t. c., p. 826, n. 34).] , sacrae virgines de reditu coeperunt cogitare. Inventum fuerat in Sancto Monte pretiosum corpus beatae Gebetrudis virginis. Eam gemmam thesauro suo adicere decreverunt. Itaque una eademque die mensis augusti vigesima, et trium sanctorum abbatum in pristinas sedes [Scilicet ad ecclesiam parthenonis Montis Romarici.] revecta sunt corpora et sanctae Gebetrudis corpus eandem in basilicam primum illatum est [Act. SS., t. c., p. 835, nn. 39, 41. Cf. (ex Proprio, p. 72 – 73, ad d. 20 augusti) ibid., p. 825, nn. 25, 27.] . Advertendum autem nullum in illis narrationibus indicium praeberi alicuius veri cultus ecclesiastici, qualis sanctis canonizatis exhiberi solet. Nam corpora virorum aut mulierum, qui fama virtutum christianarum claruerunt, honoratiore loco in ecclesia sepelire certe huiusmodi cultui aequiparari iure nequit, neque alius honos sanctis Habendensibus tributus hic refertur.

[21] [ibidem cum corporibus sanctorum Romarici, Amati et Adelphii] Medio deinde saeculo XI facta est translatio quarta SS. Amati, Romarici et Adelphii ac secunda S. Gebetrudis, cuius relationem ex monumentis Romaricensibus descriptam ad maiores nostros transmisit laudatus iam Petrus Chiffletius, his verbis conceptam: Cum sanctus Leo papa nonus [S. P. an. 1049 – 54.] , Tullensis adhuc tum episcopi nomen ac dignitatem retinens, ad Tullensem suam ecclesiam accessisset, ibique S. Gerardi Tullensis episcopi, quem paulo ante divino admonitu Romae in sanctorum canonem retulerat, sacros artus, e veteri tumulo excerptos, in pretiosam lipsanothecam magno cum splendore et apparatu transtulisset, venerabilis Oda, Romaricensis abbatissa, similes honores suis quoque patronis pio studio procuravit. Itaque eius rogatu sanctus Leo Hugonem Bisonticensem archiepiscopum et Udonem Tullensis ecclesiae primicerium Tullo in Montem Romaricum destinavit. Qui de sanctorum Romarici, Amati, Adelphii et Gebetrudis virtutibus ac miraculis iudiciaria inquisitione instituta [Hac occasione iussu Odae Vitas auctiores S. Romarici et S. Adelphii conscriptas fuisse haud improbabiliter censent; cui opinioni assentiri videtur v. c. Br. Krusch (MG., t. c., p. 214).] , primum eorum corpora ex humili loco, in quo hactenus quieverant, in sublimiorem sollemni pompa extulerunt.

[22] [sollemniter elevatum est] Deinde eorum, ut vere Dei sanctorum, historias ac miracula, Romani, a quo missi erant, pontificis auctoritate, et conscribenda et divinis officiis inserenda sanxerunt. Celebrata est haec translatio idibus novembris anno Verbi incarnati millesimo quinquagesimo primo, Leonis noni papae tertio, praesente inter alios quam plurimos Gerardo Luxoviensi abbate. Et in extollendis reliquiis hic ordo de industria servatus est, ut a sancto Romarico, tamquam fundatore, initium fieret; tum ad sanctum Amatum; ab hoc, ad beatum Adelphium; ultimo, ad sanctam Gebetrudem procederetur [Act. SS., t. c., p. 827, nn. 38, 39.] .

[23] [per delegatos a S. Leone IX R. P.] Hanc narrationem non antiquitus, sed diu post rem gestam fuisse conscriptam, ex ipso genere scribendi facile videtur constare. Attamen credibile est eam vere ex antiquis monumentis Romaricensibus fide dignis translatam fuisse, adeo nomina et cetera quae in illa memorantur cum documentis certis concordant. Notandum praecipue illam ab aliis recentioribus eiusdem rei relationibus discrepare quod elevationem et sanctitatis declarationem non ab ipso Leone IX S. P., sed per eius legatos institutam esse testatur, dum Proprium Romaricense [Pag. 119 (ad diem 13 novembris). Ubi tamen paulo ante (cf. supra, num. 17 extr.) recte dicitur sancta fuisse elevata per Leonis legatos.] , Iohannes Ruyr [Recherche des sainctes Antiquitez de la Vosge (1633), p. 49 (part. I, liv. IV, ch. 12).] et auctor legendae quam exhibet Iohannes Mabillonius [Act. SS. O. S. B., saec. II, p. 135, annot. b.] id per ipsum pontificem in propria persona factum asserant, non advertentes Leonem IX mense novembri 1051 iam dudum Romae reducem fuisse [Cf. Act. SS., t. c., p. 827, n. 40 – 42; Jaffé-Loewenfeld, Reg. Rom. Pont., n. 4255 (t I, p. 540).] .

[24] [Inde in eodem monasterio celebratus est cultus S. Gebetrudis.] Ex eo tempore itaque praecipuo cultu honorata est in monasterio Romaricensi S. Gebetrudis. Eius memoriae recolendae in coenobii martyrologio iam duplicem diem assignatum vidimus [Cf. supra, num. 15. Satis mirum quidem apparet quod in martyrologio Romaricensi signata est ad Id. Nov… elevatio sanctorum Romarici, Amati et Adelphii (Quentin, Les Martyrologes historiques du moyen âge, p. 241), nomine Gebetrudis praetermisso, cum in eodem documento celebranda indicetur translatio die 20 augusti instituta (cf. supra, numm. 15, 20, 22). Cum tamen in annuntiatione diei 7 novembris Gebetrudis dicatur soror Adelphii, liquet martyrologium confectum esse post conscriptam Vitam S. Adelphii auctiorem.] , eiusque nomen ibidem insertum fuisse litaniis processionalibus [Cf. supra, num. 16.] , sed et quattuor festivitates de eadem post medium saeculum XVII annuatim celebrari consuevisse [Cf. supra, num. 18.] .

[25] [Eiusdem reliquiae, extremo saeculo XVIII furori impiorum subtractae,] A medio autem saeculo XI e sua hierotheca motae non fuisse videntur reliquiae S. Gebetrudis usque ad finem saeculi XVIII [Memorantur quidem, praeter supra narratas aliae translationes sanctorum Romaricensium factae annis 1567 et 1634 (Act. SS., t. c., p. 828, n. 44; J.-B.-E L'Hote, Vie des saints … du diocèse de Saint-Dié, 1897, t. I, p. 351); sed in harum relationibus mentio non fit corporis S. Gebetrudis.] . Quo tempore, saeviente in Gallia atroci persecutione et sacrarum rerum abolitione, quinque capsae, eius et aliorum sanctorum Romaricensium exuvias continentes, confractae sunt a viris impiis qui ecclesiam Romaricensem sacrilego furore invaserunt et diripuerunt die 20 ianuarii anni 1794, et quae in eis servabantur ossa, simul permixta, in sacristiam et alia loca proiecta. Ea tamen maximam partem sanctimoniales et pii quidam fideles colligere potuerunt et servaverunt usque ad tempus quo pax restituta est [Didelot, Remiremont. Les saints, etc. (Nancy, 1887), p. 440 – 41; L'Hote, t. c., p. 351 – 53.] .

[26] [annis 1803 et 1805 in ecclesiam Romaricensem relatae, et anno 1851 recognitae,] Inde itaque, rursus quinque capsis inclusa, sollemni pompa in ecclesiam, iam parochialem, Romaricensem illata sunt annis 1803 et 1805 et in maiore illic altari collocata. Quae et periti medici auctoritate episcopali ad id deputati anno 1851 recognoverunt et quae singula ossa singulis sanctis attribuenda essent, quantum fieri potuit, definierunt [Didelot, op. c., p. 509 – 15. Altera vero recognitio, instituta die 11 februarii 1852, solum spectabat ad ossa S. Romarici.] .

[27] [post incendium eius ecclesiae, denuo anno 1887 in ea repositae fuerunt;] At die 7 – 8 iulii anno 1886, fulminis ictu incendium excitatum est in ecclesia Romaricensi, quod et hierothecas ac partem etiam sacrorum ossium consumpsit. Quae ex his remanserunt, novis thecis, quas piorum quorundam virorum ac mulierum suppeditavit liberalitas, inclusa sunt et sollemniter ab Illmo episcopo Sancti Deodati in altari reposita die 28 augusti anni sequentis [L'Hote, op. c., t. I, p. 355.] . Inter haec videntur integra servata esse ea quae S. Gebetrudis agnita fuerant anno 1851 [Ibid., t. II, p. 624. Cf. Didelot, p. 513.]

[28] [earum particula in vico Bayecourt.] Aliqua particula reliquiarum S. Gebetrudis servatur etiam in vico Bayecourt [L'Hote, t. II, p. 639.] .

[29] [Duae ecclesiae in dioecesi Sancti Deodati S. Gebetrudem patronam agnoscunt.] In dioecesi Sancti Deodati duae ecclesiae vicanae S. Gebetrudem patronam propriam colunt, altera ut primariam [Chamois-le-Roulier, con de Bruyères.L'Hote, t. c., p. 329.] , altera ut secundariam [Jussarupt, con de Corcieux. Ibid.] . Sed nullam illius memoriam signatam repperimus, sive in Breviario Tullensi [Cuius exemplar in nostra bibliotheca servatur, editum an. 1748 – 49.] , sive in San-Deodatensi [Officia quorumdam festorum quae ritu Romano in ecclesia S. Deodati specialiter celebrantur (1733). Cf. Ordo divini officii celebrandi pro annis 1830, 1865, 1871.] .

DE SANCTO WILLIBRORDO EPISCOPO TRAIECTENSI ET FRESONUM APOSTOLO

ANNO 739

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Willibrordus episcopus Traiectensis (S.)

AUCTORE A. P.

[Praefatio]

[1] [De Fresonicae ecclesiae] Cum, Dagoberto I regnante, Fresonicae gentis partem quandam sub dicionem suam redegissent Franci eandemque iteratis conatibus ad christianam religionem adducere aggressi essent Francorum antistites, praesertim S. Amandus, S. Eligius atque, ut videtur, S. Cunibertus Coloniensis episcopus [Cf. A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. I3, pp. 321 sqq., 328.] , etsi initium aliquod fidei in hoc populo spargendae factum erat atque Traiecti ad Rhenum ecclesiola erat exstructa [Vid. epistula S. Bonifatii, quae mox (infra, num. 5) afferetur: propter fundamenta cuiusdam destructae a paganis ecclesiolae, quam Wilbrordus derutam usque ad solum in castello Traiecto repperit.] , parum tamen per haec profectum est nihilque certe actum stabile, cum, tabescente post Dagoberti mortem Francorum imperio, Fresones et ereptas sibi olim terras recuperarint, et relicta fide christiana ad avitas superstitiones ultro redierint. Quod Franci haud ita prospere tentaverant, id paulo post Anglosaxones, apud quos tunc temporis ecclesia vegetior atque ad opus Dei alacrior adolescebat, feliciore exitu rursum sunt adorsi. Ex quibus primo S. Wilfridus Eboracensis archiepiscopus, dum anno 678 episcopatu suo ab Ecgfrido rege pulsus, Romam iturus … navem conscendit, flante Favonio pulsus est Fresiam et honorifice susceptus a barbaris ac rege illorum Aldgilso, praedicabat eis Christum, et multa eorum milia verbo veritatis instituens, a peccatorum suorum sordibus fonte Salvatoris abluit [Beda, Hist. eccl., V, 19; cf. IV, 12, 13. Vid. Vitam S. Wilfridi auct. Eddio Stephano, c. 24 – 26, ex qua haec accepit Beda,] ; non videtur tamen vir egregius recentes illos a baptismate christianos in corpus quoddam constituisse, quod mole sua staret et viribus omnium unitis pericula morbosque repelleret. Unde factum est ut postquam, transacto hieme, Wilfridus coeptum iter perrexerat Romamque contenderat, greges pastore orbatae paulatim perirent. Neque tamen Fresones omnino dereliquit, utpote qui illorum apostolum S. Willibrordum et instituerit et forsan illuc miserit, primum Fresonum episcopum S. Suidberctum consecraverit atque, dum anno 703 ultimum iter Romam facit, in Fresiam diverterit et apud S. Willibrordum sit commoratus.

[2] [conditore Willibrordo] Interea enim semel atque iterum alii de Anglosaxonum gente Wilfridi vestigia secuti erant, ut Fresonibus evangelium annuntiarent, anno 686 vel 687 Wictberctus monachus, qui postquam magister ipsius S. Ecgberctus ad praedicandum in Germaniam venire voluerat, nec valuerat, ipse Fresiam adiit, ubi duobus annis continuis genti illi ac regi eius Rathbedo verbum salutis praedicabat, neque aliquem tanti laboris fructum apud barbaros invenit auditores [Beda, Hist. eccl., V, 9.] ,ideo utique quod, Francis iterum Fresonum libertati imminentibus, Radbodus ille rex non iam, uti decessor ipsius Aldgilsus, christianae fidei praedicatoribus favebat, utpote quos suspicaretur cum Francis christianis communia habere consilia. Wictbercto igitur ad suos reverso, tenax propositi Ecgberctus anno 690 duodecim alios fidei praecones in Fresiam misit, quibus alter ex discipulis eius praeerat, Willibrordus noster, qui vix non quinquaginta annis illi operi erat allaboraturus et parva quaedam initia fidei stabiliendae, quae a decessoribus facta erant, ita restituturus et aucturus, ut Fresonicam demum ecclesiam fundaret atque formaret et iure merito Fresonum apostolus appellaretur.

§I. De fontibus historiae S. Willibrordi.

[3] [meminerunt scriptores aequales] De quo viro eximio, quamvis plura optaverimus, habemus tamen documenta nonnulla et antiqua et fide digna, quibus de ipsius gestis, indole, sanctitate, etsi non plene, quadamtenus tamen fimus certiores. [Eddius Stephanus,] Quorum agmen ducit Eddius Stephanus, qui in Vita S. Wilfridi (BHL. 8889), quam paulo post an. 710 conscripsit [Cf. ed. Raine, p. XXXII.] , haec de Wilfridi apud Fresones praedicatione tradit [Cap. 26 (ed. Raine, p. 37).] : Deinde eo anno, accepta praedicatione, omnes principes, exceptis paucis, et multa milia vulgi in nomine Domini baptizabat; et primum ibi secundum apostolum fundamentum fidei posuit, quod adhuc superaedificat filius eius in Hripis nutritus, gratia Dei Wilbrordus episcopus, multo labore desudans, cuius merces manet in aeternum. Inde, ut chartas omittamus bene multas, de quibus postea sermo recurret, [Beda Venerabilis,] veniunt Bedae Chronica maiora seu Liber de sex huius saeculi aetatibus anno 725 compositus, quattuordecim ante annis quam vita functus est Willibrordus; ibi ad an. mundi 4649 [MG., Auct. ant. t. XIII, p. 316; cf. P. L., t. XC, col. 569, ad an. 698.] : Idem papa Sergius ordinavit venerabilem virum Vilbrordum, cognomine Clementem, Fresonum genti episcopum, in qua usque hodie pro aeterna patria peregrinus (est enim de Brittania gentis Anglorum) innumera cottidie diabolo detrimenta et christianae fidei facit augmenta; idem vero Beda in Historia ecclesiastica, quam vivente etiam Willibrordo conscripsit et anno 731 perfecit, ter de sancto viro meminit; non solum enim his locis, in quibus utrumque iter S. Wilfridi in Fresiam memorat, S. Willibrordum nominat: siquidem ubi de primo itinere et de baptizatis multis barbarorum milibus rettulit [Quem locum attulimus supra, num. 1.] , haec subdit (V, 19): et quod postmodum Vilbrord, reverentissimus Christi pontifex, in magna devotione complevit, ipse (Vilfrid) primus ibi opus evangelium coepit; de altero autem itinere haec habet (III, 13): Denique reverentissimus antistes Acca solet referre quia, cum Romam vadens apud sanctissimum Fresonum gentis archiepiscopum Vilbrordum cum suo antistite Vilfrido moraretur, crebro eum audierit de mirandis, quae ad reliquias eiusdem reverentissimi regis (Oswaldi) in illa provincia gesta fuerint, narrare; sed et propriis capitibus (V, 10 et 11) de rebus a Willibrordo gestis non pauca enarravit, quae, ut ad historiam ipsius illustrandam praecipui sunt momenti, ita hic in primis proferri oportet.

V. 10. Ut Vilbrord in Fresia praedicans multos ad Christum converterit; et ut socii eius Heuualdi sint martyrium passi.

Ut autem vidit vir Domini Ecgberct, quia nec ipse ad praedicandum gentibus venire permittebatur, retentus ob aliam sanctae ecclesiae utilitatem, de qua oraculo fuerat praemonitus; nec Victberct illas deveniens in partes quicquam proficiebat, temtavit adhuc in opus verbi mittere viros sanctos et industrios, in quibus eximius Vilbrord presbyteri gradu et merito praefulgebat. Qui cum illo advenissent, erant autem numero XII, divertentes ad Pippinum ducem Francorum, gratanter ab illo suscepti sunt; et quia nuper citeriorem Fresiam expulso inde Rathbedo rege ceperat, illo eos ad praedicandum misit, ipse quoque imperiali auctoritate iuvans, ne qui praedicantibus quicquam molestiae inferret, multisque eos, qui fidem suscipere vellent, beneficiis adtollens; unde factum est, opitulante gratia divina, ut multos in brevi ab idolatria ad fidem converterent Christi.

Horum secuti exempla duo quidam presbyteri de natione Anglorum … venerunt ad provinciam Antiquorum Saxonum … Nam uterque eorum appellabatur Heuuald [Quos in lemmate huius capitis socios S. Willibrordi nominavit Beda, hos idem cum S. Willibrordo in Germaniam venisse in Martyrologio suo dixit: V non. oct. Apud Antiquos Saxones natale duorum Hewaldorum presbyterorum, qui cum Willibrordo episcopo venientes in Germaniam, transierunt ad Saxones… Cf. H. Quentin, Les martyrologes historiques du moyen âge (Paris, 1908), p. 105 – 6.]

V. 11. Ut viri venerabiles Suidberct in Britaniis, Vilbrord Romae sint in Fresiam ordinati episcopi.

Primis sane temporibus adventus eorum in Fresiam, mox ut conperiit Vilbrord datam sibi a principe licentiam ibidem praedicandi, acceleravit venire Romam, cuius sedi apostolicae tunc Sergius papa praeerat, ut cum eius licentia et benedictione desideratum evangelizandi gentibus opus iniret; simul et reliquias beatorum apostorum ac martyrum Christi ab eo se sperans accipere, ut dum in gente, cui praedicaret, destructis idolis ecclesias institueret, haberet in promtu reliquias sanctorum, quas ibi introduceret; quibusque ibidem depositis, consequenter in eorum honorem, quorum essent illae, singula quaeque loca dedicaret. Sed et alia perplura, quae tanti operis negotium quaerebat, vel ibi discere vel inde accipere cupiebat. In quibus omnibus cum sui voti compos esset effectus, ad praedicandum rediit.

Quo tempore fratres, qui erant in Fresia verbi ministerio mancipati, elegerunt ex suo numero virum modestum moribus et mansuetum corde Suidberctum, qui eis ordinaretur antistes, quem Brittaniam destinatum ad petitionem eorum ordinavit reverentissimus Vilfrid episcopus, qui tum forte patria pulsus in Merciorum regionibus exulabat. Non enim eo tempore habebat episcopum Cantia, defuncto quidem Theodoro, sed necdum Berctualdo successore eius, qui trans mare ordinandus ierat, ad sedem episcopatus sui reverso.

Qui videlicet Suidberct, accepto episcopatu, de Brittania regressus, non multo post ad gentem Boructuarorum secessit, ac multos eorum praedicando ad viam veritatis perduxit; sed expugnatis non longo post tempore Boructuaris a gente Antiquorum Saxonum, dispersi sunt quolibet hi, qui verbum receperant; ipse antistes cum quibusdam Pippinum petiit, qui interpellante Bliththrydae coniuge sua, dedit ei locum mansionis in insula quadam Hreni, quae lingua eorum vocatur In litore; in qua ipse, constructo monasterio, quod hactenus heredes possident eius, aliquandiu continentissimam gessit vitam, ibique diem clausit ultimum.

Postquam vero per annos aliquot in Fresia, qui advenerant, docuerunt, misit Pippin, favente omnium consensu, virum venerabilem Vilbrordum Romam, cuius adhuc pontificatum Sergius habebat, postulans ut eidem Fresonum genti archiepiscopus ordinaretur. Quod ita, ut petierat, inpletum est, anno ab incarnatione Domini DCXCVI. Ordinatus est autem in ecclesia sanctae martyris Ceciliae, die natalis eius, imposito sibi a papa memorato nomine Clementis; ac mox remissus ad sedem episcopatus sui, id est post dies XIIII, ex quo in urbem venerat.

Donavit autem ei Pippin locum cathedrae episcopalis in castello suo illustri, quod antiquo gentium illarum verbo Viltaburg, id est Oppidum Viltorum, lingua autem gallica Traiectum vocatur; in quo aedificata ecclesia, reverentissimus pontifex longe lateque verbum fidei praedicans, multosque ab errore revocans, plures per illas regiones ecclesias, sed et monasteria nonnulla construxit. Nam non multo post alios quoque illis in regionibus ipse constituit antistites ex eorum numero fratrum, qui vel secum vel post se illo ad praedicandum venerant; ex quibus aliquanti iam dormierunt in Domino. Ipse autem Vilbrord, cognomento Clemens, adhuc superest, longa iam venerabilis aetate, utpote tricesimum et sextum in episcopatu habens annum, et post multiplices militiae caelestis agones ad praemia remunerationis supernae tota mente suspirans.

[4] [ipse Willibrordus,] His multo quidem ieiunior, ast tum propter manum scriptoris veneranda, tum ob notas temporis, quas exhibet, valde pretiosa est brevis sententia, quam apposuit Willibrordus ipse anno 728 ad marginem kalendarii manu anglosaxonica an. 702 – 706 exarati [Habes illud in codice iam Parisiensi Bibl. Nat. lat. 10837, fol. 34 – 41.] , quo Willibrordus uti consuevisse videtur et quod pridem Epternaci servatum ante medium saec. VIII cum noto illo Epternacensi apographo martyrologii hieronymiani in unum librum conglutinatum est [Cf. L. Duchesne in Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [VIII].] . In hoc igitur libro, fol. 39vo, in margine ad mensem novembrem (a die V idus novembres ad diem IIII kal. decembres) haec scripta sunt [Annotationem illam, quam primus, nisi fallor, edidit Bollandus noster, Act. SS., Ian. t. I, p. XLVI, non semel postea recusa est, V. gr. in Voyage littéraire de deux religieux bénédictins, t. II (1724), p. 298 (ex autographo); a I. B. Pitra, La Hollande catholique (Paris, 1850), p. 101; W. Wattenbach, in Iaffei Bibliotheca rerum germanicarum, t. VI (1873), p. 46, annot. 1; W. Arndt, in Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. II (1877), p. 293; L. Duchesne, Le Liber pontificalis, t. I (1886), p. 382, annot. 49; A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. I3 (1904), p. 447, annot. Primorum verborum speciem expressit L. Delisle, Le Cabinet des manuscrits de la bibliothèque nationale, Planches (Paris, 1881), XIX4.] : In nomine Domini Clemens Uuillibrordus anno sexcentessimo [His omnibus in locis litteram s manifeste iteraverat manus prima; qui vero pallidis apicibus atramentum superinduxit, ubique legi voluit -esimo, -esimum.] nonagessimo [His omnibus in locis litteram s manifeste iteraverat manus prima; qui vero pallidis apicibus atramentum superinduxit, ubique legi voluit -esimo, -esimum.] ab incarnatione Christi veniebat ultra mare in Francia, et in Dei nomine anno sexcentessimo [His omnibus in locis litteram s manifeste iteraverat manus prima; qui vero pallidis apicibus atramentum superinduxit, ubique legi voluit -esimo, -esimum.] nonagessimo [His omnibus in locis litteram s manifeste iteraverat manus prima; qui vero pallidis apicibus atramentum superinduxit, ubique legi voluit -esimo, -esimum.] quinto ab incarnatione Domini, quamvis indignus, fuit ordinatus in Romae episcopus ab apostolico viro domno Sergio papa; nunc vero in Dei nomine agens annum septengentessimum [His omnibus in locis litteram s manifeste iteraverat manus prima; qui vero pallidis apicibus atramentum superinduxit, ubique legi voluit -esimo, -esimum.] vigessimum [His omnibus in locis litteram s manifeste iteraverat manus prima; qui vero pallidis apicibus atramentum superinduxit, ubique legi voluit -esimo, -esimum.] octavum ab incarnatione domini nostri Iesu Christi in Dei nomine feliciter. Quae verba non alia manu, quam Willibrordi, exarata esse ex illis quamvis indignus manifestum est [Cf. Bollandus, l. c.] , si modo genuina sunt [Ita Wattenbach, l. c.] ; genuina autem esse litterarum ductus ostendunt, qui etsi evanidi facti erant et atramento superinducto sunt renovati, manum tamen anglosaxonicam saeculi VIII non ita provecti produnt.

[5] [S. Bonifatius episcopus Moguntinus,] Mortuo autem iam Willibrordo, egregium de vita et meritis ipsius testimonium protulerunt viri quidam non ignobiles, inter quos et tempore et auctoritate facile princeps venit S. Bonifatius Moguntinus episcopus, quem per tres annos laborum et vitae socium Willibrordus habuerat. Is, cum de episcopatu Traiectensi lis ipsum inter et Coloniensem episcopum orta esset, litteras hac de re ad Stephanum III papam anno 753 [Cf. Hauck, op. c., t. I3, p. 589, annot. 1.] misit, quae huc transcribendae videntur. Ita Bonifatius [MG., Epist. t. III, p. 395 – 96.] :

Nam tempore Sergii (I. 687 – 701) apostolicae sedis pontificis venit ad limina sanctorum apostolorum presbiter quidam mirae abstinentiae et sanctitatis, generis Saxonum, nomine Wilbrord et alio nomine Clemens vocatus; quem praefatus papa episcopum ordinavit et ad praedicandam paganam gentem Fresorum transmisit in littoribus oceani occidui. Qui per quinquaginta annos praedicans, praefatam gentem Fresorum maxima ex parte convertit ad fidem Christi, fana et dilubra destruxit et aecclesias construxit, et sedem episcopalem et aecclesiam in honore Sancti Salvatoris constituens in loco et castello quod dicitur Traiectum. Et in illa sede et ecclesia Sancti Salvatoris, quam construxit, praedicans usque ad debilem senectutem permansit. Et sibi corepiscopum ad ministerium implendum substituit; et finitis longevae vitae diebus, in pace migravit ad Dominum. Princeps autem Francorum Carlmannus commendavit mihi sedem illam ad constituendum et ordinandum episcopum [Id ante annum 741 fieri non potuit, quo anno in partem regni vocatus est Carlomannus. Unde colligere est mortuo Willibrordo (an. 739) non statim suffectum esse alium episcopum in sede Traiectensi. Cf. A. Hauck, t. c., p. 447.] . Quod et feci. Nunc autem Colonensis episcopus illam sedem praefati episcopi Clementis a Sergio papa ordinati sibi usurpat et ad se pertinere dicit propter fundamenta cuiusdam destructae a paganis ecclesiolae, quam Wilbrordus derutam usque ad solum in castello Traiecto repperit, et eam proprio labore a fundamento construxit et in honore sancti Martini consecravit [Quae de sacris aedibus a Willibrordo suscitatis et consecratis coniciendo scripsit v. d. S. Muller, Die S. Salvatorskirche in Utrecht. Eine merowingische Kathedrale, in Westdeutsche Zeitschrift, t. XVI (1897), p. 256 sqq., etsi acute sunt excogitata, cum his tamen quae tradit Bonifatius non apte cohaerent, ut iure monuit v. cl. A. Hauck, t. c., p. 439, annot. 1.] . Et refert quod ab antiquo rege Francorum Dagobercto castellum Traiectum cum destructa ecclesia ad Colonensem parrochiam donatum in ea conditione fuisset, ut episcopus Colonensis gentem Fresorum ad fidem Christi converteret et eorum praedicator esset. Quod et ipse non fecit. Non praedicavit, non convertit Fresos ad fidem Christi, sed pagana permansit gens Fresorum usque quod venerandus pontifex Romanae sedis Sergius supra dictum servum Dei Wilbrordum episcopum ad praedicandum supra dictae genti transmisit; qui illam gentem, ut praefatus sum, ad fidem Christi convertit. Et modo vult Colonensis episcopus sedem supra dicti praedicatoris Wilbrordi sibi contrahere, ut non sit episcopalis sedes, subiecta Romano pontifici, praedicans gentem Fresorum. Cui respondebam, ut credidi: quod maius et fortius fieri debeat praeceptum apostolicae sedis et ordinatio Sergii papae et legatio venerandi praedicatoris Wilbrordi, ut et fiat sedis episcopalis, subiecta Romano pontifici, praedicans gentem Fresorum, — quia magna pars illorum adhuc pagana est, — quam destructae ecclesiolae fundamenta deruta et a paganis conculcata et per neglegentiam episcoporum derelicta. Sed ipse non consentit. Sed modo paternitatis vestrae iudicio mihi intimare dignemini. Et si hoc iustum sit responsum et vobis placeat, quod illi Colonensi episcopo reddidi, vestra auctoritate roborate, ut praeceptum Sergii papae et sedis illa stabilis permaneat. Sic enim potestis nos, si vobis placet, adiuvare, si de scrinio aecclesiae vestrae exemplare iubetis et mihi transmittere quicquid praefato episcopo Wilbrordo ordinato sanctus Sergius praeciperet et conscriberet; ut ex auctoritate sanctitatis vestrae contradicentes convincere et superare valeam. Si autem aliter iustius sanctitati vestrae videatur, consilium paternitatis vestrae insinuare mihi dignemini, ut sequar.

[6] [Willibaldus] Quod diximus, Willibrordo Fresonibus suis fidem praedicanti adiutorem per triennium astitisse S. Bonifatium, id a locuplete teste docemur, a Willibaldo illo, qui intra annos 754 – 768 Vitam S. Bonifatii litteris mandavit. In qua postquam Bonifatium ostendit anno 719 in Thuringia, sicuti a Romano pontifice in mandatis acceperat, apostolicis laboribus operam navantem, tum paulo post inde in Francorum regnum proficiscentem — non quod Thuringos iam desereret et opus vix coeptum relinqueret, verum eo utique consilio ut sibi in hoc opere opportunum, quin etiam necessarium Caroli Martelli favorem conciliaret [Cf. Hauck, t. c., p. 460.] , — iam narrat, audita Radbodi Fresonum regis morte, consilium iniisse sanctum virum ut in Fresiam, quam ante tres annos incassum adierat sterilemque reppererat [Cf. Vitam Bonifatii auct. Willibaldo, c. 4.] , maturas iam nunc, ut videbatur, messes, dum occasio se dabat, collecturus properaret.

[7] [in Vita] Et Franciam, ita Willibaldus [Ibid., c. 5 (ed. W. Levison, Hannoverae, 1905, p. 23 – 26).] , fratribus secum comeantibus, ingressus est statimque, audito Raedbodi Fresonum regis morte, albeum quidem fluminis (Rheni), magno gavisus gaudio, navigio ascendit, [eiusdem Bonifatii.] optans quod etiam Fresia recipisset verbum Dei; et ad incultas caelesti praedicatione terras pervenit. Iamque atrocis cessante regis Raedbodi persecutione, doctrinae caelestis semina ministravit et, verbi Dei fame expulsa, familicam paganicae superstitionis multitudinem aeternae praedicationis reficit pabulo. Cumque desiderantis repente mentem spontaneus operis sequeretur effectus et votiva praedistinatae doctrinae lux, Domino Deo dispensante, claresceret, Carlique ducis gloriosi super Fresones roboratum esset imperium, iam bucina caelestis verbi increpuit et praedicatorum, adveniente superni roris fertilitate, vox intonuit, Dei etiam per Willibrordum virum venerabilem ac cooperatores eius propagatus est sermo. Sed quia messe quidem multa operarios inesse paucos cerneret, sanctus hic Dei famulus cooperator etiam factus est per tres instanter annos Willibrordi archiepiscopi, multumque in Christo laborans, non parvum Domino populum, destructis delubrorum fanis et exstructis aecclesiarum oratoriis, praefato pontifici opitulante, adquisivit. Cum vero summus hic senuerat pontifex et aetatis plurimis gravabatur annis, decrevit, etiam suggerente discipulorum coetu, ut solacium tanti ministerii suae decrepitae senectuti praevideret et fidelem de parva congregatione virum elegeret, qui tanto praeesse potuisset populo, accitoque huic Dei famulo, salutari eum instructione admonuit, ut episcopalis quippe regiminis susciperet gradum et ad regendum Dei populum sibi subveniret. Qui etiam, humiliter repente respuens, minime se dignum esse episcopatus gradu referebat et, ne sibi tantae dignitatis fastigium adolescentiae adhuc in annis constituto inponeret, deprecatus est; et, quoniam quinquagesimi anni iuxta canonicae rectitudinis normam necdum plene reciperet aetatem, testatus est, ut omni se penitus excusationis tergiversatione ab huius gradus celsitudine declinaret. Praedictus itaque tam sancti praeconi pontifex placidis illum verbis increpavit et diligenti eum cura ad huius propositi gradum instigavit populique subiecti maximam magnopere paupertatem praediceret. Sed cum neque sic correptus ad suscipiendum huius celsitudinis gradum consentiret, iamque per longas tricationum moras spiritalis inter eos orta est contentio et consona pulchrae discretionis facta dissensio. Hic vero, grandi praeventus humilitate, tanti gradum contradixit honoris; ille autem, piissimi appetitu lucri inretitus, salutem concupivit animarum. Cumque sic diversa iam sermocinationum verba invicem protulissent, et sanctus hic Dei servus, velud in spiritale quodam stadio positus, placitae prorsus excusationis exerens sermonem, ait: “O summe sanctitatis pontifex, o spiritalis proreta agonis. Ego enim a beato sanctae recordationis Gregorio pape Germanicis mandatum gentibus detuli; ego, apostolicae sedis legatione fungens ad occidentales barbarorum regiones, sponte tuae me gubernationis dominio iniuncxi et propriae voluntatis arbitrio, ignorante dominorum sublimatu, copulavi; quorum usque in hodiernum diem sponsionis voto constrictus sum servituti ac subiectus. Quapropter sine apostolicae sedis consultu et authenticae iussionis mandato tam praeclarae sublimitatis ordinem suscipere non audeo.” Sed et alia quoque rationabile petitionis supplicatione verba proferebat, dicens: “Obsecro igitur, ut me, propriae sponsionis vinctum catenis ad has quas primitus a sede apostolica missus sum terras distinando diregas.” Cui protinus vir Dei, audita tantae professionis causa, data ei benedictione, licentiam dedit abeundi. Qui etiam, statim proficiscens, pervenit ad locum cui nomen inscribitur Amanaburch, iuxta apostolum enutritus verbis fidei et bonae doctrinae, quam adsecutus est.

[8] [Postea vero Alcvinus] Intra quinquaginta ergo circiter annos, qui ab obitu Willibrordi effluxerant, haec de S. Willibrordi gestis memoriae erant tradita, neque tamen ullus ad Vitam ipsius scribendam se accinxerat. Quod enim saeculo XII affirmavit Thiofridus abbas Epternacensis, “primo quendam linguae ac gentis scotticae aggressum esse tanti viri gesta describere, rustico autem stilo detrivisse dignitatem historiae”, cuius scriptoris opus ab Alcvino emendatum et adornatum esset [Thiofridi Vita S. Willibrordi, c. 24.] , id cur aegre credam, ubi de Alcvino sermo erit, mox explicabo. Certe periit iam, si umquam exstitit, Vita a Scotto isto composita, nullaque superest antiquior illa quam Alcvinus illustrissimus vir et doctissimus conscripsit. Qui cum fere in aliarum rerum studiis versaretur, rogantibus tamen amicis Vitas quasdam sanctorum enarravit, id quidem, ut recte monuit Wattenbachius [In Iaffei Bibliotheca rerum germanicarum, t. VI, p. 35.] , “ecclesiasticae utilitati potius quam rerum gestarum cognitioni consulturus.” Ut igitur, iubentibus Angilberto abbate Centulensi atque Radone abbate Sancti Vedastis, Vitas sanctorum alterutrius monasterii patronorum Richarii (BHL. 7223 – 24) et Vedastis (BHL. 8506) dictavit, sic etiam satis facturus petitioni Beornradi archiepiscopi Senonensis simulque abbatis Epternacensis (circ. an. 782 – 797), vitam, mores vel gesta S. Willibrordi, a quo Epternacensis abbatia condita erat et qui tum Beornradi, tum etiam Alcvini genere propinquus erat, suscepit enarranda. Ubinam id exsecutus sit, non liquet. Opineris in Anglia, cum in praefatione de monasteriolo quodam ad ostia Humbri fluminis constructo haec proferat: viro venerabili Wilgilso, patri scilicet sanctissimi pontificis Willibrordi, cuius corpus requiescit in cellula quadam maritima [Cuius situm definit Alcvinus Vitae cap. 1.] , cui ego, indignus licet, legitima Deo donante successione praesideo; verum ut non uni monasterio praeerat, Ferrariensi, Sancti Lupi Trecensi, Sancti Martini Turonensi, aliis, ita poterat et monasteriolum anglicum absens gubernare. Opineris Epternaci, utpote qui legas cap. 30: Idcirco obsecro ut castam in hac domo habeatis conversationem … et ibid.: intercedente pro nobis sancto suo (Willibrordo), qui hic corporaliter requiescit et spiritaliter praesentem esse credimus; quod tamen perperam colligeretur, cum illa hac, nobis et hic potius ex persona eorum scripta sint, qui Vitam audituri atque praesertim recitaturi essent [Cf. Mabillon, Act. SS. O. S. B., saec. III, 1, p. 616, annot. a; Wattenbach, in Bibl. rer. germ., t. VI, p. 35; Dümmler, in MG., Poet. lat. t. I, p. 163.] ; siquidem, ut monuit Wattenbachius, rationem hanc scribendi in praefatione Alcvinus explicavit, librum de Vita soluta oratione conscriptum ita se digessisse, ut publice fratribus in ecclesia legi potuisset; additam etiam esse in fine homiliam abbatis ore proferendam. Quae si vere exposita sunt, — et vere exposita videntur, — dubito num his verbis cap. 23: vel quantum terminos nostri dilatavit imperii liceat Wattenbachio uti ad probandum Alcvinum in regno Francorum positum esse, cum Vitam scriberet, scripsisse porro vel intra annos 782 – 789 vel post annum 793, quo ex Anglia reversus est. Praeterquam enim quod haec etiam ex persona monachorum Epternacensium forsan dicta sunt, cur ab ipso Alcvino in Anglia pro tempore quidem commorante, at librum illum Epternacensibus scribente, proferri non potuerunt? Igitur neque de loco, neque porro de certo tempore intra annos 782 – 797, quo Vita scripta sit, quicquam definire audemus.

[9] [primus Willibrordi Vitam] Haud multo certiora de fontibus, e quibus narrandi materiam hausit Alcvinus, dicere habemus. Si fides quidem sit Thiofrido abbati, non tam scripsit Vitam S. Willibrordi Alcvinus, quam antiquiorem libellum a nescio quo Scotto — immo, opinor, Anglosaxone, quod saltem veri similius esset, — rustico stilo exaratum correxit et lepidis dictis adornavit vir urbanae elegantiae [Thiofridi Vita S. Willibrordi, c. 24.] . Quae ut vera esse utique possunt, nequaquam tamen certa videntur. Cum enim in scribendis gestis tum S. Richarii, tum S. Vedastis, haberet Alcvinus antiquiorem Vitam, quam emendaret et expoliret, exemplar illud vetustius commemorare non neglexit, in praefatione quidem ad alteram Vitam his verbis: vitam sancti Vedasti emendare studui, multo autem uberius et luculentius in praefatione ad Vitam S. Richarii: oraverat meam parvitatem … abbas Angilbertus, quo … quendam libellum stilo simpliciori digestum de vita sanctissimi … confessoris Richarii cultius adnotarem, et q. s. Iam vero nihil simile occurrit in praefatione ad Vitam S. Willibrordi, in qua ita Beornradum alloquitur Alcvinus: Willibrordo … cuius me vitam, mores et miracula scribere pio studio rogasti; quid autem ipse fecerit, his verbis aperit: duos digessi libellos, unum prosaico sermone gradientem … alterum piereo pede currentem; quos eo magis a Beornrado defendendos esse addit, quo minus ab auctore proprio expoliti sunt. Tacente igitur Alcvino, quin etiam quadamtenus contradicente, quis Thiofrido aures praebeat, qui trecentos circiter post annos vivebat, et non credat potius eum, quae de rustico scriptore scotticae gentis protulit, mera quadam coniectura protulisse? Fuerunt quidem qui in Vita a Thiofrido conscripta sibi viderentur vestigia nescio quae repperisse libelli istius antiquioris, quem simul cum Alcvini opere et habuisset et exscripsisset Thiofridus. Verum re attentius perpensa, pauca ea quae Alcvini narrationibus superaddidit Thiofridus, aliunde, non vero ex opere illius Scotti deprompta esse nobis probavimus atque mox, cum Thiofridi opus examinabitur, lectoribus etiam persuasum iri confidimus.

[10] [rerum narratarum copia non locupletem] Verum etiamsi caruit Alcvinus, ut caruisse opinamur, praecipuo illo scribendae historiae subsidio, quod in antiquiore Vita invenisset, habuit tamen unde multa de Willibrordo comperiret, non solum ab amicis sive Anglis, sive Epternacensibus ore tradita [Huiusmodi testimonia ore prolata designare videtur c. 14, ubi de miraculis a sancto in vita patratis scribit: tamen quod gesta narrantur, ad gloriam donantis Dei non tacenda esse censeo, sed magis stilo alliganda, ne pereant posteris saeculis.] , sed in primis ex operibus Bedae, quae certo certius legerat. Mirum tamen valde est, dum Alcvinus non nulla scripto consignavit, quae alibi tradita non sunt, quaedam atque ea non parvi momenti ab eo neglecta esse, quae tum alibi, tum praesertim in Bedae Historia ecclesiastica narrata ad usum praesto ipsi erant [Cf. Wattenbach, Bibl. rer. germ., t. VI, p. 36.] : Ecgberctum et Wictberctum cum commemoret, nihil tamen eum addere de laboribus quos illi Fresonibus convertendis navaverant, nihil de imposito Willibrordo per Ecgberctum Fresones convertendi munere; Willibrordi primum iter Romanum prorsus tacere solumque alterum narrare; de fundatione episcopatus Traiectensis et coenobii Epternacensis, de studiis, quibus fidem christianam Willibrordus propagavit, paucissima rettulisse; de Bonifatio omnino non meminisse. Nihilo minus quando, his recensitis, ita pergebat Wattenbachius: “Id enim unice Alcvino cordi fuit, ut virtutes sancti viri tamquam exemplar proponeret; miracula praecipuo studio enarravit [Reapse triginta capitum quibus narratio de S. Willibrordi gestis constat, dimidia pars (c. 14 – 22 et 25 – 30) miraculis completur. Neque sine admiratione animadvertimus tot ex illis (c. 16, 17, 18, 19, 20; cf. c. 31) in explenda siti versari.] , magis etiam, quam ab aliis referri solent, puerilia. Modicae igitur utilitatis liber et proposito suo prorsus indignus, habet tamen quae in tanta rerum caligine utilia sint et scitu digna”, non omnino vere ac iuste de libello isto iudicasse videtur vir doctissimus. Quamvis enim is esset Alcvinus qui librum viris rei historicae studiosis longe utiliorem posset componere, atque dignus in primis esset Willibrordus, cuius res gestae plene et accurate narrarentur, recordari tamen oportet, quod ad excusandum quadamtenus Alcvinum certe conferet, non ipsi propositum esse ut librum historicum conscriberet, sed, ut ita dixerim, ecclesiasticum, qui publice fratribus in ecclesia, id est intra ipsa officia liturgica, legi potuisset. Inde est quod cum Alcvinus, tum tot alii sanctorum laudatores sanctorum virorum extollendis virtutibus et congerendis miraculis ita dant operam, ut non raro res ab eisdem praeclare gestas vel obiter tantum adumbrent, vel omnino non attingant. Quod ut iure dolemus, qui rerum historicarum sumus curiosi, ita antiquis illis scriptoribus immitius exprobrare aequum non videtur.

[11] [et soluta et ligata oratione conscripsit,] Certe nihil neglexerat Alcvinus ut eo modo, qui sibi videbatur optimus, Beornrado abunde satis faceret. Neque solum Willibrordi vitam prosa gradiente narravit, quae intra divina sollemnia recitaretur, sed eandem altero libro versu currente dictavit, qui alumnis scholae Epternacensis tamquam exemplar dicendi proponeretur; insuper priori libro homiliam de B. Wilgilso, patre Willibrordi, alteri autem carmen elegiacum de eodem Wilgilso addidit. Quod autem dicit Alcvinus, utrumque librum, utpote furtivis noctium lucubratiunculis dictatum, minus expolitum esse, id etsi non tam ex animi sententia dictum est, quam ex sollemni more scriptorum de se demisse loquentium, vere tamen dictum esse intellegimus. [sermone usus aliquantum inculto:] Sermone, ait Wattenbachius, Alcvinus usus est inculto et minime puro; in consecutione temporum mendosus est, ut particulam cum indicativo non raro coniungit; participiis utitur, ubi verbo finito opus erat, tempore plusquam perfecto, ubi simplici praeterito locus erat; in fine vocabulorum, ablativorum praesertim, e et i vocales saepe confunduntur. Quae omnia in recentioris aetatis codicibus manu scriptis correcta sunt et mutata, vestigiis tamen prisci sermonis hic illic manentibus; antiquissimi autem codices non solum ipsam auctoris manum produnt, verum etiam, dum in eis correctoris manus deprehenditur quae plurimis locis verba ad grammaticae regulas revocare nisa est, vulgatae lectionis originem ostendunt.

[12] [Quod opus cum non semel iam editum sit,] Vulgatam illam lectionem ab editis primus removit W. Wattenbachius, qui in locum Philippi Iaffei vita functi succedens et codicibus ab eo collatis usus, utriusque libri formam genuinam expressit, qui antea iam aliquotiens typis editus erat (vid. BHL. 8935 – 8939). Primus ediderat Surius ad d. 7 novembris solam Vitam prosam, cuius verba etsi non tantum, quantum saepe alias, stilo suo mutaverat vir bonus, multum tamen abest ut talia protulerit, qualia ab Alcvino conscripta erant.

Quae in duobus prioribus Surii editionibus deerant, homiliam dico et librum II seu Vitam metricam, ex codice Sangallensi (iam bibliothecae Sangallensis 565) supplevit Henricus Canisius, ex quo in tertiam Surii editionem anno 1618 transierunt.

Ex Surio et Canisio, nullis codicibus adhibitis [Cf. quae ipse editor monuit, p. 1395.] , totum opus inter Alcvini opera recepit Andreas Duchesne.

Mabillonius autem, cum eadem in Actis SS. O. S. B. “ex editis” recuderet, ita codicibus tum Compendiensi, tum Uticensi (iam Alentionensi, Bibl. publicae 14) usus est, ut multa emendaret et genuina Alcvini verba saepe restitueret.

Oldoinus vero, etsi paucis post Mabillonium annis Vitam prosam, praetermissis prologo, appendice (c. 31), homilia (c. 32), protulit, solo Surio usus est, quem ne fideliter quidem exscripsit.

Neque satis ex Mabillonii studiis profecit alter operum Alcvini editor Frobenius, utpote qui pro fundamento editionem Andreae Duchesne posuerit, additis intra uncos lectionibus Mabillonii.

Migne in Patrologia latina Frobenium recudit.

Denique Wattenbachius apparatum nactus, quem Iaffeus ex paucis sed iis bonis codicibus collegerat, Stuttgartensi H. XIV. Vitae SS. No. 1, Parisiensi Bibl. Nat. lat. 10865, Monacensi lat. 4605, Sangallensi 565, optime de Alcvino meritus est.

Post quem Dümmlerus librum II seu Vitam metricam cum subiuncta elegia ex tribus, quae sola reppererat, exemplaribus laudabili cura protulit, Stuttgartensi, Sangallensi atque Alentionensi supra allatis.

Ipsi, quibus ex operis nostri lege Vita denuo edenda erat [Vitae Alcvinianae versionem gallicam edidit Ch. Barthélemy, Les Vies de tous les saints de France, t. IX (Versailles, 1868), col. 380 – 404 (omissis cap. 28 sqq); germanicam A. Dederich, Beiträge zur römisch-deutschen Geschichte am Niederrhein (Emmerich, 1850), p. 59 – 73 (haec est potius epitome quaedam Vitae, omissis etiam prologo, appendice, homilia), et W. Wattenbach, in Die Geschichtschreiber der deutschen Vorzeit, 2te Gesammtausgabe, Achtes Jahrhundert, III. Bd. (Leipzig, 1888), p. 5 – 26 (omissis cap. 25 sqq.).] , codices vel iterum adivimus, vel primum contulimus. Quamvis autem mox constitisset in recentioribus exemplaribus, rebus nihil admodum immutatis, verba multis in locis mutata esse atque correcta, quia tamen non minus manifestum erat etiam in antiquissimis, quae supersunt, librarios ab his quae Alcvinus scripserat non semel recessisse, codices quos nobis aut adire aut Bruxellas arcessere contigit, examinandos duximus.

[13] [ipsi, collatis codicibus,] Hi sunt porro codices quos excussimus; in quibus omnibus — excepto fragmento 1d — Vita prosa seu liber I legitur cum subiuncta fere homilia, dum liber II seu Vita metrica in solis exemplaribus 1a1a2bc 6a reperta est.

1a1 = Stuttgartensis Bibliothecae publicae regiae H. XIV. Vitae SS. N° 1, prius privatae regiae G. 38, olim vero monasterii Weingartensis, saeculo IX exaratus, ita tamen ut cum paulo post, tum sequiore etiam tempore nonnulla correcta sint, non solum menda librarii manifesta, sed et quae Alcvinus ipse peccaverat. Continet (fol. 1v – 28v et 28v – 41) utrumque libellum, qui totum codicem implet. Eo usi sunt Jaffeus (Wattenbachius) et Dümmlerus. Liberalissime Bruxellas missum rursus contuli.

1a2 = Wirziburgensis Mp. th. f. 34, olim monasterii Sancti Petri in Wissemburg, exaratus variis manibus saec. IX – XIV. Inest (fol. 104 – 115, 126, 116 – 125, 129, 128, 127, 130 – 130v) uterque libellus exaratus manu saec. X – XI. Quamvis ab ipso codice 1a1 non pendeat, cum non solum ab eo non raro recedat, sed quaedam etiam verba certo genuina servaverit, quae in illo desunt, tamen ex simili exemplari codicem 1a2 exscriptum esse suadet cap. 5 libri I, in quo verba quo et ipse navem conscendit in 1a1 prius praetermissa et in margine inferiore suppleta, in 1a2 loco non suo posita sunt (cf. var. lect. 23.29). Aliquot lectiones huius exemplaris ab O. Holder-Egger collati attulit Ludovicus Traube, Karolingische Dichtungen (Berlin, 1888), p. 48 – 49. Bruxellas missum totum contuli.

1b = Sangallensis 565, saec. XI in., continet utrumque librum (pag. 284 – 354). Aliqua vitia metrica notavit et locos plurimos emendavit (= 1b*) Ekkehardus IV abbas Sangallensis († post 1057), ita tamen ut prima lectio ubique sit perspicua; quaedam insuper aliae manus, etiam recentiores, mutaverunt (= 1b**). Hoc codice usi sunt in edenda praefatione libri I Wattenbachius, in toto libro II Canisius et Dümmlerus. Bruxellas missum contuli.

1c = Treverensis Bibl. Seminarii episcopalis 75, olim Sancti Matthiae Treverensis, saec XII. Inest (fol. 2 – 29) uterque libellus, non omissis capitum indicibus. Ipse contuli.

1d = Vindobonensis 808, quondam Salisburgensis 234, saec. IX, continet inter alia carmina fol. 233 frusta quaedam libri II. Quae cum primo non agnovisset ad illum librum pertinere, seorsum ex hoc codice edidit Frobenius inter Alcvini poemata, num. CCLXX (p. 236; cf. p. 620; P. L., t. CI, col. 801 – 2); ex eodem varias lectiones, quae parvi valde momenti pro codicis aetate videntur, suo loco protulit Dümmlerus; a quo illas accepi.

1e = Treverensis Bibl. Cathedralis 93 (prius 102), olim abbatiae Abdinghofensis N. 88, saec. XI/XII. Inest (fol. 10v – 17v) liber I absque homilia; abscisis pridem duobus foliis inter fol. 16 et 17, periit pars quaedam a med. c. 24 ad med. c. 30. Bruxellas missum contuli.

1f = Parisiensis Bibl. Nat. lat. 10837, olim Epternacensis. Venerabili illi exemplari Martyrologii hieronymiani praefixum est folium 1, e libro chorali avulsum, in quo manu saec. XI descriptae sunt lectiones [Cf. L. Duchesne, in Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [VIII], annot. 2.] ex cap. 3 – 6 libri I ad verbum excerptae. Infima parte folii abscisa, quaedam verba perierunt. Ipse contuli.

1g = Engelbergensis abbatiae O. S. B. codex 2, saec. XII. Inest (fol. 194 – 201v) liber I. Capitis 1 lectiones varias speciminis ergo nobiscum communicavit R. P. Gregorius Jakober bibliothecarius.

1h = Parisiensis Bibl. Nat. lat. 9740, olim Epternacensis. Inest (fol. 146v, 151 – 164) liber I absque homilia manu saec. XIII exaratus; prologus, qui deerat vel perierat, anno 1583 in folio 148 chartaceo suppletus est. Ultimis Vitae verbis (fructus ventris tui) continuo subiuncta est brevis quaedam narratio miraculorum (BHL. 8943), quam in nullo alio codice repperimus quamque a Thiofrido abbate Epternacensi multo ante tempore quam opus magnum de S. Willibrordo conscriberet (BHL. 8940 – 8942) compositam esse conieci [Vid. quae scripsi Anal. Boll., t. XXVI, p. 73 – 77. Cf. W. Levison, in Neues Archiv …, t. XXXII, p. 761 – 62.] . Ipse contuli.

1i = Virdunensis Bibl. publicae 74, olim Sancti Vitoni 100. Inest (fol. 67 – 82v) liber I absque homilia saec. XI neglegenter exaratus. Contulit Franciscus Bonnardot bibliothecarius, vir humanissimus.

2a1 = Monacensis Bibl. Reg. lat. 4065, olim Benedictoburanus, saec. XI, continet (fol. 1 – 17) librum I Vitae alcvinianae, quae in utraque editione catalogi codicum typis editi Thiofrido Epternacensi perperam est attributa. Codice usus est Wattenbachius in edenda Vita. Rursus illum contuli.

2a2 = Monacensis Bibl. Reg. lat. 18956, olim Tegernseensis, saec. XI, praeter folia 63 – 67v quae saec. XV suppleta sunt. Inest (fol. 49v – 69) liber I. Ipse contuli.

2b = Monacensis Bibl. Reg. lat. 21551, olim Weihenstephanensis, saec. XII. Inest (fol. 65v – 74v) liber I absque prologo et absque homilia. Ipse contuli.

2c = Monacensis Bibl. Reg. lat. 23846, chartaceus saec. XV. Inest (fol. 135 – 141) non Vita a Thiofrido conscripta, — quod in catalogo codicum affirmatur, — sed Vitae alcviniane liber I absque prologo. Omissis cap. 19 – 32 atque ultimis verbis cap. 18, miro hoc modo Vitam clausit librarius: resurrectionis sue dicerent (c. 18 extr.), et quantis miraculis fulserat vel fulserit, quem divina gratia concessa est ei ita [ita … hominibus: haec iam leguntur superius (fol. 136v), in cap. 3 Vitae.] ut nostris temporibus quasi novus Samuel putaretur, de quo dictum est: “Puer Samuel proficiebat atque crescebat et placebat Deo magis quam hominibus.” Ipse fuit Deo amabilis, populo placabilis et omni perfectione plenus, ita quod omnibus praebuit bonum exemplum. Ipse fuit quasi odor omnibus hominibus suavissimus, cunctorum perfudit nares et pectora. Ipse cum multis virtutibus rexit ecclesiam Traiectensem et multis annis, et die noctuque seminavit verbum Dei per bonos mores, et baptizavit Karolum Magnum, et in multis bonis operibus tandem in Domino quievit et obdormivit anno Domini septingentesimo XX° vel cytra etc. Locos selectos contuli.

2d1 = Monacensis Bibl. Reg. lat. 22244, olim Windbergensis [Est hoc unum ex voluminibus sex magni legendarii Windbergensis, de quo vid. quae scripsimus Anal. Boll., t. XVII, p. 97 – 122.] , saec. XII post med. Inest (fol. 121v – 129) liber I. Locos selectos contuli.

2d2 = Monacensis Bibl. Reg. 9506, olim Altahensis, saec. XII. Inest (fol. 69 – 73) liber I absque homilia. Locos selectos contuli.

2e = Monacensis Bibl. Reg. lat. 12642, olim Ranshofensis, saec. XIV. Inest (fol. 119 – 127) liber I et quidem cum indice capitum. Indicem et locos Vitae selectos contuli.

2f = Rheno-Traiectensis Bibl. Universitatis 122 (al. Eccl. 26, antea vero 285 x), saec. XII. Inest (fol. 79v – 97v) liber I, praetermisso prologo, addito autem post homiliam Epilogo in vitam sancti Willibrordi, qui inc. Beatus igitur Willibrordus in Britannia insula provincia Norterumbrana …, constatque sex lectionibus ad verbum, nulla re addita, ex ipso Alcvini libro excerptis. Ex hoc codice lectiones varias aliquot protulit Alberdingk-Thijm, H. Willibrordus (1861), p. 292 – 94; Der heilige Willibrord (1863), p. 206 – 8. Integram varietatem saec. XIX a nescio quo collectam et in codice 167 Bibl. Bollandianae, fol. 116 – 118v, servatam inspexi.

Huc etiam pertinere videntur exemplaria magni legendarii austriaci [De quo plura vid. Anal. Boll., t. XVII, p. 24 sqq.] , id est codices

2g1 = Zwettlensis 14, saec. XIII. Inest (fol. 128 – 132v) liber I;

2g2 = Mellicensis M. 8, saec. XV. Inest (fol. 45 – 52v) liber I.

3a = Parisiensis Bibl. Nat. lat. 10865, olim Sancti Maximini Treverensis 48, saec. X/XI [Cf. Br. Krusch, in Neues Archiv …, t. XVIII, p. 594 – 95.] . Continet (f. 1 – 22v) Vitam prosam cum initio homiliae, quae, foliis perditis, desinit mutila: sanctissimi patris hodie concurrit. Non pauca emendavit, non tamen feliciter, manus paulo recentior. Codice usus est Iaffeus, qui illum saec. IX exaratum perperam existimavit. Iterum contuli.

3b = Berolinensis Bibl. Reg. theol. lat. fol. 267 (catal. n° 790), olim Springirsbacensis, saec. XII. Inest (fol. 161 – 166v) liber I, praetermissis tum prologo, tum homilia. Bruxellas missum contuli.

3c = Treverensis, Bibl. publicae 1372 (prius 783, catal. n° 788), olim monasterii Clusae Eberhardinae, saec. XV. Inest (fol. 146 – 173) liber I. Locos selectos contuli. Ex hoc exscriptus est codex

3c* = Treverensis Bibl. publ. 512 (prius 558, catal. n° 1216), olim monasterii eiusdem, saec. XV. Inest (fol. 223 – 233) liber I.

4a = Parisiensis Bibl. Nat. lat. 5294, olim Sancti Symphoriani Mettensis, dein capituli ecclesiae cathedralis Mettensis, saec. XI/XII. Inest (fol. 144 – 158) liber I absque prologo et absque homilia. Ipse contuli.

4b = Berolinensis Bibl. Reg. Phillippicus 1874 (catal. n° 121), olim Sancti Vincentii Mettensis, saec. XI. Inest (fol. 30 – 39) liber I, praetermissis tum prologo, tum aliquot sententiarum particulis, tum ultimis capitibus inde a cap. 22; siquidem post cap. 21 sequitur sola prima sententia cap. 23: Idem quoque … vera probavit. Bruxellas missum contuli.

4c1 = Parisiensis Bibl. Nat. lat. 5308, olim Andreae Duchesne, saec. XII. Inest (fol. 226v – 230v) liber I absque prologo et absque homilia. Cap. 1 – 4 et locos selectos contuli.

4c1* = Parisiensis Bibl. Nat. lat. 11774, fol. 301 – 318v. Est hoc apographum libri I saeculo XVII “ex ms. Duchesnii” monachis O. S. B. Congregationis Sancti Mauri paratum. Desunt prologus et homilia. Cap. 1 – 4 et locos selectos contuli.

4c2 = Parisiensis Bibl. Nat. lat. 5278, saec. XIII. Inest (fol. 325 – 330v) liber I absque prologo et homilia. Cap. 1 – 4 et locos selectos contuli.

4d1 = Londinensis Musei Britannici Harleianus 2800 – 2802, olim Sancti Mariae et Sancti Nicolai in Arnstein, saec. XIII. Inest (fol. 95v – 99) liber I absque prologo et homilia. Contulit Carolus De Smedt collega.

4d2 = Parisiensis Bibl. Nat. lat. 10873, saec. XV. Inest (fol. 54 – 68v) liber I absque prologo, appendice (seu c. 31) et homilia (seu c. 32). Contuli.

5a = Treverensis Bibl. publicae 54 (prius CXVI, catal. n° 1384), olim Sancti Martini Treverensis, exaratus variis manibus saec. XI – XIII. Inest liber I manu saec. XI (fol. 59v – 62v) et saec. XII (fol. 63 – 67v) descriptus, praetermissis prologo, homilia et ultima parte Vitae inde a cap. 27 extr. Desinit enim: eorum vincula resoluta sunt, praestante Domino… Amen. In primis Vitae capitibus multa pro libitu suo emendare sategit librarius. Ipse contuli.

[Vita quae dicitur ab Echeberto presbytero conscripta,] 5b = Codex Parisiensis Bibl. Nat. lat. nouv. acq. 1836, olim sanctae Mariae Himmenrodensis, saec. XII/XIII. Exhibet (fol. 117 – 125v) Vitam S. Willibrordi ab Echeberto quodam presbytero iussu Gerardi abbatis Epternacensis, huius nominis sive l (1100 – 1122), sive II (1155 – 1173), conscriptam. Cum enim existimaret Gerardus Vitam S. Willibrordi, id est Alcvini libellum, “non satis honorabiliter esse dictatam” atque ab Echeberto postulasset ut is eandem “aliqua dictaminis immutatione renovaret”, consensit quidem Echebertus; postea autem, ubi Alcvini opus perlegerat atque in eo “simplicitatem stili satis tolerabilem esse” compererat, a proposito recessit. Ut tamen promissis quadamtenus staret, primo “sermonem novum ex integro scripsit”; in quo quamvis ipse sibi visus sit vitam et gesta sancti summatim perstrinxisse, ne verbum quidem ibi de Willibrordo fecit, sed solos locos communes est persecutus. Insuper prima capita veteris sermonis, Vitae dico alcvinianae, “quodammodo innovavit”, id est paucis sententiis contraxit, auctorque fuit Gerardo abbati ut, si ipsi placeret, reliqua capita Vitae antiquae “ut fuerunt, permanerent, ab eo loco ubi scriptum est: Quem divina mox gratia …”, id est ab altera sententia capitis 9 Alcvini. Quae omnia Echebertus in epistula quadam praevia apertis atque luculentis verbis exposuit, ut prorsus mirum videatur viro bono nuper furti crimen impactum esse [H. Omont, Un plagiat littéraire au XIIe siècle. La Vie de S. Willibrord, évêque d'Utrecht, par le prêtre Egbert, in Comptes Rendus de l'Académie des Inscriptions, 1903, p. 98 – 100. Statim contra diximus ipse (Anal. Boll., t. XXII, p. 419 – 22) et Willelmus Levison v. cl. (Neues Archiv …, t. XXIX, p. 255 – 61).] . Echeberti consilium probavit Gerardus abbas vel certe alius quispiam iussitque ut his quae ille conscripserat, id est prologo, sermoni novo et principio isti narrationis, quod in locum cap. 1 – 3 init. Vitae alcvinianae Echebertus substituerat, reliqua Alcvini narratio subnecteretur. Id aliquando factum esse ex hoc codice manifestum est. Alcvini autem textum a librario ex ipso codice 5a exscriptum esse luculenter ostendit Willelmus Levison [L. c., p. 256 – 57.] . Vitam integram ex uno codice 5b edidit H. Omont v. cl. [In Notices et extraits de la Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques, t. XXXVIII, 1 (1903), p. 387 – 96.] ; cuius solum initium et praeterea pauca quaedam, quae conexionem codicis 5b cum codice 5a patefaciant, inter varias lectiones annotasse satis superque erit. Sermonem novum, utpote nullius momenti, vel ipse Omont neglexit satisque habuit primas et ultimas eiusdem sententias attulisse [Ibid., p. 387.] . Una forsan a nobis exscribenda esset Echeberti epistula ad Gerardum abbatem, nisi iam quater edita esset iis locis, ubi in omnium manus commode veniret [H. Omont, in Comptes-Rendus …, t. c. p. 98 – 99; Id., in Notices et extraits, t. c., p. 386 – 87; W. Levison, l. c., p. 260 – 61; Alb. Poncelet, in Anal. Boll., t. c., p. 420.] .

Multo liberius atque etiam licentius Alcvini verba emendarunt vel mutarunt librarii qui reliquos codices hic afferendos descripsere. [atque exemplaribus quibusdam, quae liberius emendata] Inter quos praecipui momenti est

6a = Alentionensis Bibl. publicae 14, olim Sancti Ebrulfi Uticensis, saec. XI. Inest (fol. 12 – 23) uterque libellus, praetermissis tamen in Vita metrica capitibus XXVII – XXX et capitis XXXIV versibus 2 – 48. Etsi in libro I nonnumquam exemplar hoc ad codicem 1e accedit, saepe tamen suas exhibet emendationes seu lectiones varias. Eo usi sunt in libro II Mabillonius et Dümmlerus. Parisios missum in Bibliotheca Nationali contuli.

Quantum ex traditis paucis lectionibus variis (cf. lib. I, c. 316.17, c. 558) perspicere possumus, huic non absimilis erat codex saec. XIV

6a* = cuius supersunt Dusseldorpiensia fragmenta duo a Ferdinando Deyckx in Indice lectionum … in Academia … Monasteriensi a. 1856 habendarum (cf. BHL. 8935) allata et enarrata. Qui quidem, ut recte monuit Wattenbachius [Bibl. rer. germ., t. VI, p. 37 – 38.] , cum textum ab editoribus traditum emendare niteretur, ipsius Alcvini censorem egit.

Cum codice 6a multo saepius conveniunt gemini codices

6b1 = Bruxellensis Bibl. Reg. 7641, olim Sanctae Mariae de Valcellis in dioecesi Cameracensi, saec. XIII. Inest (pag. 29 – 39) liber I absque homilia. Etsi librarius multa nitidissime correxit, prior scriptura, quae saepe ipsa genuina Alcvini verba referebat, ab attente inspiciente agnosci potest.

6b2 = Duacensis Bibl. publicae 838, olim abbatiae Marchianensis, saec. XIII. Inest (fol. 40v – 43v) liber I absque homilia.

Quae exemplaria nonnullis in locis tum ab aliis, tum etiam a codice 6a plurimum recedunt, exhibentque quasi recensionem novam; inest in eisdem locus interpolatus de S. Vulframno (vid. cap. 9, var. lect. 17). Utrumque contuli.

[et mutata fuere,] Multo magis mutatum et singulari prorsus modo retractatum librum I exhibent duo codices qui recensendi supersunt:

7 = Codex Londinensis Musei Britannici Arundelianus 91, saec. XII, fol. 213 – 216v. Contulit Carolus De Smedt collega. Desunt prologus et homilia, atque cetera fere contracta sunt. Speciminis gratia totum cap. 4 exscribo: Vicesimo autem etatis sue anno, artioris vite succensus ardore, audiens in Hybernia scolasticam eruditionem vigere, audita etiam fama beatissimi Hecberti episcopi, cognomento sancti, necnon et venerabilis Wicberti, qui utrique ob celestis patrie amorem domo patria cognatione derelicta Hyberniam secesserunt, petita licentia ab abbate et fratribus, in Hyberniam veniens predictis se sociavit patribus. Cum quibus in magna religione et sacre lectionis studio multorum doctor futurus populorum duodecim conversatus est annis.

8 = Codex Bruxellensis Bibl. Reg. 8059, olim Sancti Pauli in Traiecto, saec. XV, fol. 199v – 207v. Desunt prologus, appendix (c. 31), homilia (c. 32). In ceteris Alcvini textus modo ad verbum exscriptus, modo aliis verbis iisque saepe pluribus est explicatus. Exemplo sint altera et tertia sententiae c. 1: Nam huius seculi abrenuntians illecebris, habitu mutato, monachicam elegit conversationem ac non multo post, crescente in eo fervore vitae spiritalis, arciori studio solitarie se ipsum mancipavit vite in promunctoriis que mari oceano et Humbro flumine cinguntur. Ubi etiam tempore in quodam parvo oratorio in honore sancti Andree apostoli Christi nomini dedicato in ieiuniis et orationibus vigiliisque sed et omnibus quibus celeste regnum adipiscitur laboribus ita solertissime Deo serviebat, ut et miraculorum insigniis, cuius meriti apud eum locum teneret, ipse Dominus non pateretur hominibus celari. Unde cum nomen eius celebre divulgaretur … Totum perlegi, locos selectos contuli [Quosdam codices alios ultro, alios inviti negleximus, id est Admuntensem 225, saec. XII, de quo cf. Archivum Pertzii, t. VI, p. 173, et t. X, p. 635; Hagensem Bibl. Reg. L. 29, olim Sanctae Catharinae Mudensis, anni 1461, de quo Anal. Boll., t. VI, p. 184137; Namurcensem 15, saec. XIII, de quo Anal. Boll., t. I, p. 49931 (inest liber I, non paucis omissis et contractis); Sancti Audomari 716, olim Sanctae Mariae de Claromarisco, saec. XIII, tomo VIII, fol. 66v – 71v (inest liber I); atque varias epitomas, quas invenire est in codicibus Bernensi 598, saec. XII, fol. 88 – 88v; Bruxellensibus Bibl. Reg. 197, olim. Rubeae Vallis, anni 1465, fol. 173v – 174 (al. 171v – 172), 3391 – 3399, olim monasterii Bethleem prope Lovanium, anni 1480, fol. 206v – 208, et 11987, olim Rubeae Vallis, saec. XVI (cf. supra, p. 361, num. 6), fol. sign. olim CXXXVI – CXXXVIIIv, nunc 98 – 100v (adest prologus integer); Leodiensi Bibl. Univ. 58, olim Sancti Trudonis, saec. XV, fol. 73 – 75v (cf. Anal. Boll., t. V, p. 33724); Vindobonensibus Bibl. Caesaris Austriaci 9363, olim Rubeae Vallis (est hoc Hagiologium Brabantinorum Iohannis Gielemans), anni circiter 1480, tomo II, fol. 19 – 23 (cf. ibid., t. XIV, p. 557), 9375a, olim Corsendoncano, saec. XV, fol. 157 – 159v (cf. ibid., p. 25347) et 9397a, olim Rubeae Vallis (est hoc Sanctilogium Iohannis Gielemans), anni 1471, fol. 344 – 346 (cf. ibid., p. 41). Commemorandi sunt praeterea codices aliquot quod deperditos vel saltem nondum repertos dolemus, Compendiensis ille quo usus est Mabillonius et in quo idem locus interpolatus de S. Vulframno legebatur, quem in exemplaribus 6b1b2 repperimus, atque quattuor alii quorum mentionem ex antiquis bibliothecarum catalogis eruit v. cl. M. Manitius (Neues Archiv. .., t. XXXII, p. 661), Bambergensis, Constantiensis, Stabulensis et praesertim Laureacensis quidam in catalogo saeculi IX recensitus.] .

[14] [conati sumus ut Alcvini verba] Quibus exemplaribus diligenter collatis, ilico elucet in nullo Alcvini textum intactum nobis esse servatum, sed in omnibus librarios alios aliter et pro suo veluti quemque ingenio non solum, ut fieri solet, verba primi scriptoris oscitantia quadam depravassse, sed nimia etiam diligentia ea quae Alcvinus parum emendate scripserat, corrigere studuisse. A quibus vitiis minime immunis est pretiosus ille et antiquissimus codex 1a1, qui solus omnium ad Alcvini aetatem quadamtenus accedit; immo non pauca menda non Alcvini, sed librarii in eo reperiuntur, quae a ceteris codicibus absunt. Exemplo sint in libro I:

prol. 55: lucubratiunculas 1a1; lucubratiunculis reliqui;

ibid. 60: percipientis … auctoritatem 1a1; precipientis a. reliqui;

c. 626: Dux vero contra relegionem suasit 1a1; D. v. c. religiose s. reliqui;

c. 924: omni ferae crudelior 1a1; o. fera c. reliqui;

c. 1219: vel aliquibus … munera accepisset 1a1; vel a quibus … m. a. reliqui;

c. 1526: Sed die postera id est infelix 1a1; s. d. p. idem i. reliqui.

Aliis autem locis in codicibus melioris notae, (cuiusmodi sunt 1a1a2b, 2a1, 3a) vel omnibus vel vix non omnibus, modo verba quaedam prorsus necessaria desunt, v. gr.

in lib. c. 549: ripa om. 1a1a2, 3a (forsan ex haplographia: ipsa [ipa] ripa);

c. 812: iussione om. 1a1b, 2a1, dum reliqui codices lectiones quinque varias exhibent (iussione, auctoritate, vigore, amminiculo, privilegio);

in lib. 11, ind. capitum14: ostendebatur ita 1b solus; om. 1a1a2, 6a; ostensum est 1c;

modo leguntur verba quae ab Alcvino scripta esse vel negaveris vel certe in dubium non immerito vocaveris; sic, ut locos difficiliores afferam,

lib. I, prol. 31 – 34: Tamen vestris orationibus divina donante gratia (adiutus add. 1b) et sanctissimo patri (patre 2a1) Willibrordo servienti 1a1a2bch, 3a, 6a; in quo ablativo absoluto (id enim est illud Willibrordo patri) haeserunt librarii, ut corrigerent: serviente 2a1; servientium 1b al. m., intercedente 1e et editores plerique, suffragantibus 2d1d2e; Wattenbachius autem annotavit: “fortasse serviendo, sed ab antiquissimorum codicum lectione recedere nolui”. Nec male quidem; nam etsi mirum valde videri potest Alcvinum hoc loco verbum servire pro illo quod est adiuvare usurpasse, cavendum tamen in primis est ne nostras vel librariorum emendationes praepropere intrudamus. Ideoque

lib. I, c. 32 (homilia)95: populos adhibuit feroces malim cum 1a1a2, 1b m. pr., 2a1a2, 2e Alcvino tribuere quam adiit (1c) vel adivit (reliqui) recipere a testibus multo minoribus traditum, cum facillime intellegatur quomodo hi adivit emendando scripserint, non ita cur illi, si adivit ab Alcvino scriptum esset, adhibuit pro eo posuissent. Contra

eodem c. 3269: Nec de meae petitionis fluctu et effectu, quod habent 1a1 m. pr., 1a2, 1b m. pr., 2a1, intolerabile est atque Alcvino ascribi non potest; ideoque cum 3a et recentioribus exemplaribus probabiliter legendum: N. de m. p. fructu et e. Item

lib. II, c. 78: scelestos a recentioribus exemplaribus 1c, 6a accipiendum est, ubi antiquiores inepte proferunt 1a1: caelestes, 1a2: celestes, 1b iam paulo melius: scelestes.

Atque vel ex his, quae speciminis causa attulimus, iam intellegitur ad restituenda genuina Alcvini verba optimam rationem non eam esse, ut ubique aut etiam praecipue codicem 1a1 sequamur, neque ut consentientibus codicibus antiquioribus semper confidamus, sed ut alios etiam testes pro re et pro tempore adire non neglegamus. Codicum tamen 1a1a2b magnum esse momentum vel notabili illo lemmate docemur, quod libro II seu Vitae metricae praefixum est: Incipit liber secundus … opus egregium domni (sancti 1a2) Albini magistri nostri (om. 1b) optimi Caliopi; quo ostenditur tres illos codices ex antiquissimo quodam exemplari pendere, quod ab Alcvini discipulis erat exaratum.

[15] [et formulam scribendi] In formula scribendi seu orthographia etsi codicis 1a1, utpote multo magis quam ceteri ad Alcvini aetatem attingentis, praecipua habenda est ratio, minime tamen hoc exemplar singulis in locis imitandum esse ostendunt plurima quae ab Alcvini ratione, prout eam ex epistularum ipsius codicibus multis saeculo IX et etiam VIII exaratis novimus [Cf. MG., Epist. t. IV, p. 1 – 481.] , prorsus recedunt. Exemplo sint pauca ista: cotidiae, praesbiter, quoquae, saedarent, contullerunt, retullit, inclussione, missericordia, suassit, alia huiusmodi.

[16] [fideliter proponeremus.] Porro ne imas pagellas inutili singularium lectionum recensione impleremus neve apparatum multitudine verborum inepte obscuraremus, hanc viam ineundam esse duximus, ut integram quidem varietatem in indicibus capitum et in libro II ex omnibus codicibus — paucis utique illis — traderemus; in ipso autem libro I varias lectiones omnes ex codicibus dumtaxat 1a1 a2 b c e, 2a1, 3a, 4a, 5a, 6a (orthographica tamen fere ex solis 1a1a2b, 2a1, 3a), ex ceteris vero selectas lectiones, quantum satis utique esset sive ad textum constituendum, sive ad codicum indolem conexionemve luculenter manifestandam.

[17] [Inter recentiores scriptores] Post Alcvinum etsi quidam scriptores de S. Willibrordo obiter meminerunt [Alcvini libro usi vel etiam abusi sunt, cum ex ipso quaedam in sua scripta alii iure, alii fraudulenter transferrent, scriptores aliqui, puta Altfridus in Vita S. Liudgeri (BHL. 4937), ubi libellus de vita ipsius Willibrordi (c. 4) nominatim allatus et non uno loco ad verbum exscriptus est; item, ut videtur, ille qui saec. IX ineunte Vitam S. Vulframni priorem (BHL. 8738) composuit (cf. W. Levison, in Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. XXV, p. 605); Ruopertus monachus Mediolacensis in Vita S. Adalberti Egmondani (BHL. 33), c. 3, ubi liber gestorum eius (Willibrordi) etiam laudatus est; anonymus scriptor Vitae S. Condedi (BHL. 1907), qui in Fontanellensem illum monachum multa audacter transtulit quae de Willibrordo dixerat Alcvinus (cf. W. Levison, l. c., p. 599), tum etiam Adamus Bremensis (cf. Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. VI, 1831, p. 791) atque alii recentiores, quos recensere non vacat.] , ut saec. VIII extr. S. Liudgerus in Vita S. Gregorii abbatis Traiectensis (BHL. 3680), c. 10; anno 839 – 849 Altfridus episcopus in Vita eiusdem Liudgeri (BHL. 4937), lib. I, c. 4, 5, 13, 22; saec. IX extremo auctor Vitae SS. Harlindis et Renulae, nemo tamen data opera res a sancto episcopo gestas iterum narrare aggressus est [Historiam S. Willibrordi se litteris mandasse testatur Marcellinus presbyter, in Vita S. Swiberti quam S. Gregorio Traiectensi († cca. 775) inscripsit (Surius, ed. 1618, t. III, p. 6, c. VI); verum personatum illum Marcellinum saeculo XV vixisse et spurium istud opus finxisse nemo nescit. Vitam S. Willibrordi et ligata et soluta oratione a Marcwardo Epternacensi scholastico saec. X conscriptam esse testis unus est Trithemius (cf. Histoire littéraire de la France, t. VI, p. 272 – 73), id est testis nullus.] , donec sub initio saeculi XII, cum refloruissent in Epternacensi abbatia studia litterarum, [Thiofridus abbas Epternacensis, etsi Alcvini narrationem] Thiofridus abbas († 1100), vir suis temporibus egregie doctus [De vita et scriptis Thiofridi vid. quae collegerunt L. Weiland, in MG., Scr. t. XXIII, p. 12 sqq.; K. Rossberg, in praefatione ad Vitam Willibrordi metricam (Lipsiae, 1883), p. IV sqq.; N. Van Werveke, in praefatione ad duos Thiofridi sermones (cf. BHL. 8897, 8942).] , eruditionis et facundiae periculum in Vita S. Willibrordi fecit. Cum enim eam dicendi affectatam elegantiam et maxime probaret, et plene assecutus esset, quae tunc temporis apud Lotharingiae scriptores in laude et in usu erat, hominibus autem intellegentibus dudum nauseam fecit [Cf. Iohannes Roberti, D. Thiofridi… Flores epitaphii sanctorum (1619), fol. sign. ****3vo; Mabillon, Annales O. S. B., lib. 71, § 23 (t. V, p. 498); I. Perierus, in Act. SS., Sept. t. VIII, p. 161, num. 11 sqq.; L. Weiland, l. c., p. 15.] , Alcvini non tam mendis quam simpliciore stilo offensus est, et qui in sua praefatione Alcwinum seu Albinum virum sui temporis eruditissimum et omnis doctrinae capacissimum laudaverat, quod Vitam S. Willibrordi expolivisset lepore urbanae eligantiae et condivisset sale augustioris scientiae, postea (cap. 24) has laudes ita attenuavit ut iam diceret virum urbanae elegantiae … conatum esse inurbanum lepido seponere dicto et incompta comere, quin et adderet (ibid.): Sed, cum quandoque bonus dormitet Homerus, visus est (Alcvinus) codicellum suum, offensus longo labore et mora, perfectum decies non castigasse ad unguem et plurima praeterisse dignissima tradi memoriae. Quae sibi corrigenda assumpsit Thiofridus, dum Alcvini codicellum ea ratione castigavit ut ambitiosorum ornamentorum mole et inanium verborum pompa obrueret; res vero, quas plurimas addendas fuisse censuerat, reapse paucas addidit. [prosa et carmine plurimis verbis explicavit,] Cum enim Alcvinum imitatus Vitas S. Willibrordi duas conscriberet [ vero Alcvinus homiliam de S. Willibrordo scripserat (BHL. 8937), ita Thiofridus sermones duos, de S. Willibrordo et de patre eius S. Wilgislo, edidit (BHL. 8942, 8897); quos recensuisse satis erit.] , soluta alteram oratione anno, ut videtur, 1103 vel 1104, alteram ligata anno 1105 [Recte monuit Rossberg, l. c., p. VIII, Flores epitaphii sanctorum a Thiofrido post annum 1102 Brunoni archiepiscopo Treverensi esse dedicatos; post hoc opus scriptam esse Vitam S. Willibrordi prosam; post illam Vitam metricam, quam se anno 1105 condidisse ipse Thiofridus testatur, lib. II, v. 675.] , decessoris sui vestigiis in primis capitibus 1 – 28 fere inhaesit [Capite 28 narrata sunt ea quae in Alcvini appendice seu capite ultimo (id est 31) leguntur. Post quae pergit Thiofridus cap. 29 – 36 multa referre, quae apud Alcvinum prorsus desunt; ex quibus alia, quae vivente S. Willibrordo gesta feruntur, partim (cap. 29) ex Vita S. Willehadi (BHL. 8898), partim (cap. 30) ex Vita S. Amelbergae virginis paulo ante tempore edita (BHL. 323) hausta sunt; cetera vero, quae post mortem S. Willibrordi et quidem vix non omnia (cap. 32 – 36) saec. XI acciderant, aut ipse praesens vidit et egit Thiofridus, aut in monasterio scriptis vel ore tradita accepit.] , utpote qui easdem res eodem ordine narraret, sed et ipsa verba Alcviniana non raro servaret, etsi ea fluctibus garrulitatis suae quasi immersa occultaret.

[18] [adhibitis etiam aliis documentis, iisque superstitibus,] Nihilo minus aliquot in locis quaedam inseruit quae apud Alcvinum non legerat; quae undenam Thiofridus acceperit, iam inquirendum est. Age vero, nemo mirabitur virum doctissimum ex aliis libris, quos plurimos legerat, non solum verba, sed et res quasdam in Vitam S. Willibrordi concinnandam transtulisse. Legerat, opinor, annotationem illam quam a Willibrordo in kalendario suo exaratam diximus; ex qua cap. 5 et 7 illas duas notas temporis, annos dico 690 et 695, desumpsisse videtur, quarum altera nusquam alibi, altera nonnisi aliter et quidem mendose tradita est. Legerat Bedam, quem bis laudat [Vid. etiam Thiofridi sermo in natali S. Willibrordi, c. 10 extr.] et vadem affert (cap. 8 et 10). Antiquiorem Vitam S. Vulframni (BHL. 8738) si ipse non legit, ex aliquo certe qui illam legerat, puta ex Sigeberto Gemblacensi [Vitae Vulframni caput IX exscripsit Sigebertus in Chronica ad an. 718 (MG., Scr. t. VI, p. 330); Sigebertum vero is qui priorem partem Annalium Xantensium composuit (MG., Scr. t. II, p. 221, ad an. 718).] , accepit quae cap. 11 extr. de Radbodi Fresonum ducis baptismate incepto, nec perfecto, refert. Chartas et diplomata, quibus donationes Epternacensi abbatiae factae consignatae erant, cum Vitae caput 12 conscriberet, vel ipse excussit, vel potius in illo antiquo codice traditionum collectas perlegit [Ita Weiland, MG., Scr. t. XXIII, p. 13.] quem Beornradus olim primo composuisse fertur [Cf. Weiland, l. c., p. 11.] . In extremo hoc capite 12 videtur tum ex Reginone, tum ex Pseudo-Fredegarii chronico continuato ea desumpsisse quae de Caroli Martelli bellis contra Fresones rettulit. Reginonem certe legerat, quem capite 22 in succincte percurrendis gestis Pippini et Caroli Magni ducem manifeste secutus est; cetera quae in eodem capite et alibi non malus historicus proposuit noster, partim ex annalibus seu chronicis quibusdam, partim — in rebus quae recentiore tempore acciderant — ex his quae ab aequalibus audiverat vel quae ipse viderat, sunt enarrata. Legerat Vitam S. Bonifatii a Willibaldo conscriptam, qua feliciter usus est cap. 23, ut de societate laborum quae Bonifatium inter et Willibrordum exstiterat, ea suppleret quae ab Alcvino erant praetermissa.

[19] [nihil de ipso Willibrordo praeter fabulas populares tradidit,] Restant loci quattuor, quibus cum res referantur quas neque Alcvinus tradidit, neque apud alios scriptores narratas invenire contigit, coniciat aliquis in his Thiofridum Vitam illam secutum esse a Scotto nescio quo ante Alcvini tempora conscriptam, de qua et ipse meminit (cap. 24), et nos supra sermonem fecimus. Atque reapse opinatus est L. Weiland [Ibid., p. 13, annot. 25.] , id quod tradit Thiofridus, Willibrordum, cum ex Anglia in terram continentem vela faceret, ad portum Gravalingae primum applicuisse, illud ex Scotti iam dicti scriptis esse desumptum. Iam vero hoc ut credam, adduci minime possum. Congruit siquidem Thiofridus cum Alcvino, ut narret Willibrordum navi conscensa Angliam reliquisse, navi ad ostia Rheni fluminis applicuisse [Alcvinus, c. 5: navem conscendit… Igitur viro Dei cum sociis, sicut praediximus, naviganti, donec prospero cursu ostia Hreni fluminis vela deposuit…; Thiofridus, c. 5: navim conscendit … et tranquilla navigatione applicuit in ostiis Reni fluminis…] ; verum in media narratione, inter profectionem dico ex Anglia et adventum in Fresiam, inseruit Thiofridus locum quendam, in quo non solum Gravalingam nominavit, sed et de adventu Willibrordi in hunc portum fabulam protulit, quam unde acceperit, ipse scriptor satis manifeste prodidit: Delatus vero est, inquit [Thiofridus, c. 5 med.] , primum in portum Gravalingae, villae maritimae, ubi usque in praesens tempus ingenti veneratione iuxta altaris crepidinem honoratur saxum formae quadrangulae, quo potius quam navi, ut nati natorum et qui nascuntur ab illis solent astruere, ob nauli penuriam a nauclero non admissus in hybernensi littore novo et inaudito creditur subvectus esse navigii genere… Non ergo haec a Scotto illo suo didicit, verum, ipso teste, fama populari referente accepit, cuius proprium est reliquias seu monumenta prioris aevi, qualis erat lapis ille quadrangulus [Minime insolitum est in Vitis sanctorum, praesertim britannorum vel hibernorum, ut narretur sive sanctos ipsos sive res ab eis missas lapidibus pro navibus maria vel flumina traiecisse.] , ubi rite explicari nequeunt, miris commentis et inanibus fabulis illustrare.

[20] [neque Vita antiquiore usus est] Idem omnino animadvertere est in altero loco, in quo novum quoddam enarravit Thiofridus. Illas enim arenae moles, quae prope litus maris ad formam collium ventorum vi congeri solent, a Willibrordo in Walichro insula miraculo congestas esse comminiscitur [C. 13 extr.] : Vir enim, virtutum omnium speculum, per itineris sui baculum iuxta commune tocius provinciae testimonium in continenti traxit sulcum, ut sibi visum est, sufficientem et congruum, ac illum in Iesu nomine … posuit mari metam et terminum. Excrevit e vestigio congesta moles harenae instar muri firmissimi; quam congestionem lingua sua dunon appellant indigenae maritimi, et illic usque in presens eliduntur et confringuntur fluctus periculosissimi… Iterum ergo ea quae Alcvini dictis superaddit Thiofridus, non ex documento scripto, sed ex vulgari fama hausta sunt, et quidem ut explicaretur res quae illius tempore mole sua in oculis incolarum versabatur.

[21] [quam ab aliquo Scotto conscriptam esse,] Neque aliter acceperim tertium locum, in quo etsi de populari fama non iam sermo est, non secus tamen atque in duobus prioribus hoc agitur, ut reddatur ratio cuiusdam rei quae mira videbatur. Postquam enim rettulit [C. 13 med.] , id quod ceteroqui habet etiam Alcvinus [Vita prosa, c. 14.] , Willibrordum, cum in insula Walichro — villam Walichrum vocat Alcvinus — idolum quoddam confregisset, ab idololatra fani custode gladio esse percussum et in capite letali ictu vulneratum, sic iam pergit: Testis est usque hodie sanguis eiusdem in basilica, quae Westcapella appellatur, fusus et conspersus in altaris crepidine … et paulo post de punita, ut putabant, eiusdem custodis progenie: universam posteritatem suam sceleris sui cauterio notabilem reddidit. Nam quaecumque ex viciata radice usque in hodiernum diem stirps est edita, sive masculus sive femina, aliquo semper membro aut breviori aut longiori vel morbo turpi deturpata, divinae ultionis in se ostendit vestigia. Quas res — maculas dico altari inspersas, incolarum infirmitates atque arenae moles, de quibus supra, — etsi popularem famam secutus non sapienter interpretatus est Thiofridus, ipsas tamen suis oculis inspicere ac de iis verum testimonium dicere potuit, utpote quem sciamus aliquando Walichrum insulam adiisse [Thiofridus, Vita, c. 36.] .

[22] [ipso Thiofrido duce, quidam sunt commenti.] Restat porro unus locus seu potius particula quaedam minima, quam e documento scripto — puta ex Vita a Scotto composita — a Thiofrido haustam esse coniecerunt [I. Schmitz, Vita S. Willibrordi a Thiofrido … conscripta, p. 77, annot. 84.] . Narraverat siquidem Alcvinus [C. 10, 11.] Willibrordum cum sociis in insulam Fositesland (= Helgoland) pervenisse, qui locus a paganis in tanta veneratione habebatur, ut nihil in ea vel animalium ibi pascentium vel aliarum quarumlibet rerum quisquam gentilium tangere audebat, nec etiam a fonte, qui ibi ebulliebat, aquam haurire nisi tacens praesumebat; Willibrordum porro et hanc silentii legem praetergressum esse, et animalia ibi pascentia in cibaria sibi suisque mactasse; iratum regem Radbodum sortes in sanctum eiusque socios misisse, neminem vero perisse, nisi unus tantum ex sociis sorte monstratus et martyrio coronatus est. Atque haec quidem omnia habet Thiofridus [Cap. 11.] ; superaddidit autem duo, quae inter se cohaerent: vetitum etiam esse lege huius populi ne quis de argento et aere in urceolum hauriendae aquae deputatum sacrilego ritu iniecto auderet quicquam temerario ausu subripere; illum autem socium Willibrordi, de quo Alcvinus, eo quod inconsulcius de hauritorio sacrilegae lymphae presumpsit aes immolaticium, sortilego ritu proditum esse et diiudicatum. Quae duo si quis a Scotto tradita esse sibi probaverit, mirabor nihilo minus ob leve facinus poenas luisse illum miserum, ceteros multo gravioribus admissis nihil passos esse. Equidem potius crediderim quae superaddidit Thiofridus, ideo addidisse, quia cum apud Alcvinum legisset unum ex sociis sorte monstratum, id est designatum esse, explicare voluerit non quem, sed quid in illo sortes monstravissent. Omnibus igitur examinatis et perpensis [Vix huc pertinent atque facilius etiam explicantur quae Thiofridus c. 28 extr. rettulit.] , vix probabile videtur, eam, quam cap. 24 affert Thiofridus, Vitam S. Willibrordi a Scotto quodam compositam, reapse umquam exstitisse.

[23] [Thiofridi libros duos] Thiofridi opus, etsi longum satis atque non multum utile, in his Actis vix omittere poteramus; ideo illud infra proferemus, collatis qui supersunt codicibus antiquis

G = Gothano bibliothecae ducalis I. 70, olim Epternacensi, qui est membraneus, foliorum 149 (Om, 280 × 188), exaratus una manu saec. XII in., non quidem, ut Weilando visum est [L. c., p. 19.] , ab ipso Thiofrido inter annos 1102 – 1106, sed Thiofrido iubente a quodam ex ipsius monachis intra annos 1105 et 1110 [Ita optime Rossberg, l. c., p. VIII.] . Sollicita cura et scriptum et ornatum est volumen: ubique rubricarum loco aurum adhibitum est, initium singulorum librorum nitide eleganterque auro argento coloribus depictum; praeterea insunt imagines: 1° (fol. 1v) Thiofridi abbatis veste nigra induti ingentemque librum in manibus gerentis, cui inscripta sunt:

Thifrid verna tuus, Wilb(rord), hoc addico munus.
Pauperis ingenti tibi prome volumen honori.
Si quid desipui, veniam da; te, tua scripsi.
In libro vitae me, laus mea, spes mea, scribe.

2° (fol. 2) imago S. Willibrordi, qui sedet in sella aurea tapete rubro contecta, capite nudo, indutus alba, tunica flava, stola argentea, planeta viridi, pallio pontificali; dexteram ad benedicendum elevat, sinistra librum tenet; 3° (fol. 98v) imago altera Thiofridi; 4° et 5° (fol. 99, 100) aliae.

Alteram voluminis partem (fol. 99v – 149) implet Thiofridi Liber florum epitaphii sanctorum; priorem vero Vita S. Willibrordi ab eodem prosa oratione (fol. 2v – 45v) et ligato sermone (fol. 57 – 94v) conscripta, subiunctis utrique sermonibus, altero in natali S. Willibrordi (fol. 45v – 56v), altero in natali S. Wilgisli (fol. 94v – 98).

T = Treverensi bibliothecae publicae nunc nullo numero distincto atque intra scrinium vitreum ante oculos omnium proposito, olim signato LXXXIV (catal. n° 1378). Constat volumen duobus codicibus, quorum prior (fol. 1 – 130) saeculo XII exaratus eadem continet quae codex Gothanus, eosdem dico libellos etsi non ita splendide exaratos (f. 1v – 39v Vitam prosam, fol. 49 – 82v Vitam metricam, fol. 40 – 49 et 82v – 86 ambos sermones, et fol. 86v – 130 Flores epitaphii sanctorum), easdem etiam imagines, illas tamen manu rudiore depictas, ut minime dubium esse possit quin hic ex illo sit exscriptus.

[iterum edemus.] Vitam prosam [Versionem germanicam Vitae prosae nuper confecit anonymus, quam in lucem dedit in Ons Hémecht, t. V (Luxemburg, 1899), pp. 93 – 112, 148 – 54, 196 – 203, 244 – 52, 292 – 96, 341 – 48, 443 – 51, 482 – 93; t. VI (1900), pp. 6 – 16, 50 – 62.] , cuius fragmenta quaedam alii pridem protulerant, integram ex codice Gothano, cuius apographum v. cl. N. Van Werveke confecerat, anno 1898 typis mandavit I. Schmitz (cf. BHL. 8940); qui in perquirendis et indicandis antiquorum scriptorum locis, quos abunde compilavit vir eruditissimus Thiofridus, operam utilem posuit; in commentario autem, quem editioni subiunxit, nimius fuisse videtur ac multa protulisse solis tironibus utilia. Vitam metricam ex solo codice Treverensi anno 1881 edidit R. Decker; ex Gothano autem anno 1883 Konradus Rossberg (cf. BHL. 8941), annotatis variis lectionibus exemplaris Treverensis, quas non ex ipso codice, sed ex editione Deckeri desumpsit. Suspicatus tamen erat [P. XII – XIII.] in editione Deckeriana non pauca typothetarum vel ipsius editoris errore perperam esse exhibita; neque immerito erat suspicatus, nam pleraeque lectiones variantes, quas ascripsit, istius editionis, non codicis esse, iterum collato codice Treverensi, perspeximus. Aliquando etiam, etsi multo rarius, peccavit qui codicem Gothanum Rossbergio exscripsit — ipsi enim editori illum manibus versare non contigit. — Quae postquam, inspecto codice Bruxellas perhumaniter misso, animadvertimus, e re visum est ut ad tollendum postea omne dubium in imis pagellis sedulo annotaremus (hoc fere modo: Ita etiam G, Ita etiam T) verba utriusque codicis quae antea male lecta vel certe male exhibita fuerant. Ceterum optime de Thiofrido meritus est Rossberg, cum non solum carmina nonnullis in locis emendavit, — librarius siquidem, quamvis mandato et auspiciis Thiofridi scriberet, non semel lapsus est, — totam Vitam optimo commentario illustravit, locos antiquorum scriptorum, quos Thiofridus imitatus est, sedulo collegit et annotavit, sed etiam in prolegomenis [P. XV – XXIII. Deckerianam editionem idem acri atque aequa censura castigavit, tum ibi, p. XIII – XIV, tum antea in Philologische Rundschau, 1882, p. 1112 – 19.] de fontibus ex quibus Thiofridus hausit, de eiusdem genere dicendi, antiquitatis studiis, re metrica, docte et luculenter verba fecit. In uno neque laudandus, neque imitandus videtur, quod consulto [Vid. quae multis disseruit l. c., p. XXV – XXVI.] non eam scribendi rationem iniit, quam in codice invenerat, neque etiam usitatam illam medio aevo orthographiam adhibuit, sed eam ad illas normas revocavit quae apud veteres valuerunt. Quod, ut philologo condonandum est, historico facere non licet, atque eo magis in Vita tum prosa, tum metrica, codicem Gothanum vix non ubique fideliter nobis exprimendum duximus, quo propius ad Thiofridi aetatem accedit atque sub ipsius veluti oculis est exaratus.

[24] [In intellegendis documentis,] Atque haec sunt quae de S. Willibrordi gestis habemus monumenta, pauciora quidem et in referendis rebus memoria dignis parciora, quam quod optamus, ea tamen ex quibus de vita et indole sancti viri quadamtenus fiamus certiores [Omitto utique breves Vitas BHL. 8944 et 8945, quae sunt merae epitomae libri ab Alcvino conscripti. Et Vitae quidem BHL. 8944 scriptor exemplar Alcvini habebat interpolatum, in quo, sicuti in codicibus 6b1b2 et in Compendiensi, sermo erat de S. Vulframno; addidit vero in fine narrationes desumptas ex Vincentio Bellovacensi, Spec. hist., XXIII, 145, 154, 149. Qui autem alteram epitomen confecit, unum protulit quod apud Alcvinum non legerat, id est nomen, alias cunctis ignotum, matris S. Willibrordi. Incipit enim: In Britannia quedam mulier, nomine Oronia, peperit filium. Immo vero id apud Alcvinum legerat, sed perperam intellexerat. Alcvinus enim somnium narraturus quod mulier illa viderat, haec profert: Igitur uxor eius, mater scilicet beati Willibrordi patris, … caeleste in somnis vidit o r o ma! Omittimus etiam Iohannem de Beka et Wilhelmum Hedam, illum non antiquum, hunc modernum, qui vix quicquam proferunt quod in monumentis, quae adhuc supersunt, a nobis non legatur, nisi quod nomina eorum, qui cum S. Willibrordo ex Anglia in Fresiam anno 690 venerunt, coniecturis nescio quibus assecuti sunt, pauca vera vel saltem veri similia (cf. annot. ad c. 5 Vitae I), alia incerta, alia prorsus falsa. Beka siquidem novem nominat (Ioannes de Beka … et Wilhelmus Heda … de episcopis Ultraiectinis, ed. Arn. Buchelius, Ultraiecti, 1643, I, p. 8): S. Adelbertum Egmundanum, SS. Ewaldos duos, S. Livinum, S. Marcellinum, S. Swibertum, S. Werenfridum, S. Willibaldum episcopum Eichstetensem et eius fratrem S. Wynnebaldum; Heda autem (ibid., II, p. 25) undecim, eosdem quos Pseudo-Marcellinus in Vita S. Swiberti recensuerat (Surius, ed. an. 1618, t. III, p. 6, c. VI) novem dico illos qui apud Beka leguntur (ita tamen ut pro Livino positus sit Lebuinus) et praeterea Accam episcopum Hagustaldensem et Wigbertum quendam.] . Si enim Thiofridum neglegimus, qui de ipso Willibrordo nihil fide dignum tradidit quod apud antiquiores non legatur, ceteris fidem generatim tribuendam esse inter omnes iam constat. Consentiunt siquidem nunc viri docti simpliciter accipienda esse quae tum Beda, [quae supersunt non multa, sed fide digna,] tum Alcvinus narrant, neque excogitanda esse seu suspicanda in scriptoribus quidem illis subdola consilia et assentationes minime laudandas, in Willibrordo autem et iis qui cum ipso egerunt nescio quae abstrusa et recondita molimina, seu insidias et mutuas pugnas. Fuit quidem tempus, ut viri legum artis criticae prorsus obliti, dum phantasiae frena laxarent, de his quae saeculo VIII in ecclesia francica acta sunt non tam id quod documenta scripta docerent, quam quae ipsi, etiam aperte contradicentibus documentis, licenter excogitassent, nescio an magis audacter quam imprudenter venditarent. Verumtamen ne horum somniis excutiendis oleum operamque perdamus, eo magis movemur, quod a sapientioribus quibusque dudum impugnata [V. gr. a J. Friedrich, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II (1869), p. 144 – 45.] , hodie vero iure ac merito prorsus negleguntur. Satis quippe erit unum annotare, ex quo iam luculenter apparebit quantum a recto tramite aberraverint huiusmodi scriptores. De Willibrordo enim ea demum sibi finxerunt, quae non solum cum veterum scriptorum testimonio, sed inter se quam maxime fieri potest repugnant, dum unus Willibrordum facit Romanae ecclesiae addictissimum, Pippinum vero monachis Scottis et clericis illis impense faventem, qui eidem ecclesiae Romanae infesti erant [Vid. v. gr. P. P. M. Alberdingk Thijm, H. Willibrordus (Amsterdam, 1861), pp. 40 – 46, 117 etc., et idem in eodem opere germanice verso, Der heilige Willibrord (Münster, 1863), pp. 27 – 29, 82 etc.] , alterum vero si audias [V. gr. J. H. A. Ebrard, Die iroschottische Missionskirche des 6., 7. und 8. Jahrhunderts (Gütersloh, 1873), p. 378 sqq.] , Willibrordus non solum de Scottorum istorum societate, sed et ipse unus ex Culdeis seu presbyteris dictis Celi-de fuerit, Pippinus contra cum suis Scottorum et doctrinae et consiliis adversatus sit. Porro ut haec sua commenta cum factis historicis, de quibus dubitare vel ipsi nequeunt, quadamtenus concilient, coguntur scriptores illi sive Pippinum, sive Willibrordum turpis simulationis nomine notare, utrumque iniuria.

[25] [vitandae leves suspiciones et vanae argutiae.] Missis igitur vanis argutiis, rerum gestarum series aperta et simplex est, ut nullo negotio intellegatur [Tantum non omnia nuper adeo luculenter et sapienter exposuit v. cl. Albertus Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. I3, p. 431 – 47, ut vix aliquid addendum vel mutandum videatur.] . Cum enim Willibrordus, ut a puero erat Romanae ecclesiae perquam addictus, nisi probante et potestatem faciente Romano pontifice Fresonibus ad fidem christianam adducendis operam navare nollet, ita etiam facile perspexit vir sapiens se tunc dumtaxat rem feliciter gesturum, si principum Francorum ope et protectione muniretur. Postquam enim partem Fresiae bello occupaverant Franci, nulla iam spes supererat ut Fresones liberi religionis christianae nuntios benigne exciperent eisque aures praeberent, utpote quos suspicarentur habere cum Francis non religionis solum, sed et consiliorum communionem; apud ceteros autem Fresones, eos dico qui iam Francis subditi erant, plurimum iuvatura erat Willibrordi conatus principum auctoritas et commendatio. Sed et Francorum principum intererat ut recens subacti barbari christianis institutis excolerentur, sicque fiebat ut, quo artius cohaerebant et ecclesiae et rei publicae utilitates, eo facilius inter se convenirent Pippinus et Willibrordus.

[26] Quoniam vero qui post hunc commentarium edendi sunt libelli, etsi non diffidenter legendi sunt, multa tamen aut tacent aut non satis luculenter exponunt, ad illos tum explicandos, tum supplendos e re videtur seriem vitae et gestorum S. Willibrordi paucis enucleare atque notas temporis, quas Alcvinus fere neglexit, definire.

§ II. Summa rerum a S. Willibrordo gestarum.

[27] [Willibrordus anno 658 natus,] Anno 657 vel 658 natus videtur Willibrordus, utpote qui anno 690 in Franciam venerit [Ipso teste, cf. supra, num. 4.] , cum ageret annum aetatis tricesimum tertium [Alcvinus, Vita prosa, c. 5.] ; et quidem probabilius anno 658. Obiit enim die 6 vel 7 novembris, compleveratque, si Alcvino fides est, annos 80 et menses 12 seu annos omnino 81 [Id., Vita metrica, c. 24.] : ex quo habemus ipsum circa initium mensis novembris natum esse. Ne ergo statuamus extremo dumtaxat anno 690, hiemali tempore, Willibrordum cum suis mare transisse, oportet id verno vel aestivo tempore eiusdem anni factum esse coniciamus. Unde infertur annum 658, non vero 657, Willibrordo fuisse natalem.

[28] [exactis in Hripensi monasterio primis annis,] Mox traditus est infantulus fratribus monasterii Hripensis [Id., Vita prosa, c. 3.] religiosis studiis et sacris litteris erudiendus; quod monasterium, dimissis iis, qui Scottos sequebantur, haud ita pridem, — id est paulo ante annum 664 — S. Wilfrido tradiderat rex Alchfridus [Beda, Hist. eccl., III, 25.] . Cum insuper circa haec tempora non in solo monasterio Hripensi, sed et in reliqua Northumbria a Scottorum traditionibus et societate recessissent viri ecclesiastici et Romanae ecclesiae artius semper adhaererent, nullo negotio intellegitur Willibrordum a Wilfrido illo Romanae ecclesiae propugnatore et ceteris eiusdem sententiae viris a puero edoctum, quae postmodum aggressus est opera nisi cum licentia et benedictione episcopi Romani aggredi noluisse.

[29] [anno 678 in Hiberniam migrat,] Anno 678, cum ageret annum aetatis suae vicesimum [Alcvinus, Vita prosa, c. 4.] , e Hripensi monasterio, cuius non iam solum alumnus, sed et monachus factus erat, in Hiberniam ad S. Ecgbertum se contulit Willibrordus, quia, ait Alcvinus, in Hibernia scolasticam eruditionem viguisse audivit, etiam et quorundam sanctorum virorum, fama narrante, conversatione incitatus [Ibid.] . Sed neque improbabile videtur [Cf. Hauck, op. c., t. I3, p. 435.] ideo tunc Willibrordum a Northumbria recessisse, quod ipso anno 678 S. Wilfridus Eboraco sui episcopatus sede pulsus erat [Beda, Hist. eccl., IV, 12.] .

[30] [inde anno 690 in Fresiam;] Postquam igitur annos duodecim in Hibernia degerat [Alcvinus, c. 4.] et Ecgberti familiari conversatione erat usus,

anno 690 [Cf. annotationem Willibrordi, supra, num. 4.] in Fresiam, ad quam Ecgbertus adire olim voluerat nec potuerat, ab ipso Ecgberto cum sociis undecim missus est Willibrordus. Quo postquam per ostia Rheni pervenit et Traiectum appulit, ibi non constitit, cum castellum illud in potestate Radbodi regis tunc esset, qui eo tempore graves cum Francis et ideo cum christianis agebat inimicitias. [in qua, favente Pippino] Relicta porro ea parte Fresiae quae Radbodo parebat, ad Pippinum maiorem domus se contulit vir sanctus ut, eo favente, eos Fresones qui iam Francis erant subditi ad Christi fidem [et permittente Sergio papa, quem etiam adierat,] convertet. Mox autem ut conperiit datam sibi a principe licentiam praedicandi, acceleravit venire Romam, cuius sedi apostolicae tunc Sergius papa praeerat, ut cum eius licentia et benedictione desideratum evangelizandi gentibus opus iniret [Beda, Hist. eccl., V, 11.] . Quod iter etsi primis temporibus adventus eorum in Fresiam factum esse docet Beda, definiri nequit num ipso anno 690 illud instituerit Willibrordus. Certe longam moram non interposuit, utpote cui in animo esset Romani pontificis non solum benedictionem, sed et licentiam postulare [Cf. Hauck, t. c., p. 436.] , antequam opus evangelicum aggrederetur. [ad praedicandum se accingit.] Quibus impetratis, acceptis etiam reliquiis sanctorum, quibus ecclesias in Fresia mox condendas et dedicandas ditaret, ad praedicandum rediit.

[31] [S. Suidbercto,] Anno 692 exeunte vel ineunte 693 [Tempus innuit Beda (Hist. eccl., V, 11), ubi id tunc factum esse docet, quando Berctualdus in episcopum quidem Cantuariensem electus (die 1 iulii 692), nondum tamen ex Gallia, quo ordinandus ierat, ad sedem episcopatus sui erat reversus (mense augusto 693).] , petentibus fratribus qui erant in Fresia verbi ministerio mancipati, Suidberctum virum sanctum ab ipsis electum antistitem ordinavit S. Wilfridus, qui tunc sede pulsus in Merciorum regionibus exsulabat. Suidberctus autem, accepto episcopatu, de Britannia regressus, non multo post ad gentem Boructuariorum secessit. Iam vero in his, quae Beda narrante didicimus, interpretandis in partes diversissimas iverunt viri docti.

[32] [qui anno 692/693] Et primo quidem absente Willibrordo, dum iter Romanum ageret, electum esse Suidberctum multi censuerunt. Verum electionem post reditum Willibrordi atque ipso praesente peractam esse satis aperte innuit Beda. Res autem tota haud difficilis intellectu est. Postquam enim, reverso Willibrordo, ad opus se naviter accinxerant fidei praecones, brevi tempore apud Fresones ita profecisse videntur, ut necesse haberent eos in corpus quoddam, prout in Ecclesia fieri solebat, constituere. Ut autem hanc fidelium teneram florentemque societatem alicui dioecesi vicinae aggregarent, vix eis in mentem venire poterat, quippe qui res ecclesiasticas in regno Francorum aegrotas ac prope desperatas viderent, quas tandem post aliquot decennia restituturus atque instauraturus erat S. Bonifatius episcopus Moguntinus. Mirandum porro nemini est Anglosaxones illos et aliquem de sua societate episcopum elegisse et eundem in Angliam misisse, ut ab episcopo anglo sacrum ordinem reciperet.

[33] [Fresonum episcopus ordinatus erat,] Mirari autem subit Suidberctum electum esse, non Willibrordum, cui tamen non solum scriptor Vitae Willibrordi Alcvinus, — quod per se intellegitur, — sed et ipse Beda primas partes in opere praedicationis manifeste tribuit. Cur nihilo minus Suidberctus electus sit, alii alias causas excogitarunt. Fuerunt qui censerent absentem tum fuisse Willibrordum; verum illum ex itinere Romano iam reducem fuisse monuimus. Alii id a Pippino, qui Willibrordo infensus esset, occultis artibus procuratum esse commenti sunt; quod nullo prorsus documento probari potest, refellitur vero vel hoc solo quod Willibrordo et antea et post favit Pippinus. Alii suspicati sunt nescio quas discordias Willibrordum inter et socios esse exortas; quod ut fieri sane potuit, tacentibus tamen hac de re monumentis antiquis, tum demum ex hac electione colligendum erit, si nulla aptiore via res explicari potest. Atqui praesto est ratio et simplicior et veri similior, ut statuamus ideo praelatum esse Suidberctum, virum utique sanctum et strenuum, quod aetate longe maior esset; certe viginti sex annis ante Willibrordum († 739) vita functus est Suidberctus († 713).

[34] [a Fresia atque a regno Francorum recedente,] Multo autem magis mirandum est quod Suidberctus non multo post quam episcopus ordinatus erat, non solum Fresiam, sed et ipsum regnum Francorum deseruit et ad gentem Boructuariorum secessit. Verum si quis animadverterit paulo post in ordinandis rebus ecclesiae Fresonum partes quasdam praecipuas egisse Pippinum, coniciet forsan cum Hauckio v. cl. electionem factam esse inconsulto principe atque ob causam nescio quam Pippino non placuisse quod Suidberctus electus esset. Certe intellexisse videtur Willibrordus cum sociis, ut ecclesiastica negotia in regno Francorum apte utiliterque componerentur, oportere ea cum consilio et adiutorio principum componi; a qua a gendi norma numquam postea recessisse videntur.

[35] [Romam iterum anno 695 a Pippino mittitur Willibrordus,] Mox autem ostendit Pippinus quantum Willibrordo coeptisque ipsius faveret. Postquam enim, bello iterum exorto [Cf. Hauck, t. c., p. 435, annot. 5; p. 436.] , iterum devictus erat Radbodus et cum Francis pacem pepigerat, nihil iam obstabat, quominus etiam inter Fresones a potestate Francorum liberos evangelium annuntiaretur, tempusque videbatur adesse ut ordinando stabiliendoque in Fresia regimini ecclesiastico provideretur. Misit ergo Pippin, favente omnium consensu, virum venerabilem Vilbrordum Romam, cuius adhuc pontificatum Sergius habebat, postulans ut eidem Fresonum genti archiepiscopus ordinaretur [Beda, Hist. eccl., V, 11.] . Qua petitione manifeste intendebat princeps non solum novam dioecesim, sed novam provinciam ecclesiasticam constituere, quae a Francorum ecclesia distincta esset et sub archiepiscopo totam Fresiam complecteretur [De titulo archiepiscopi, qui S. Willibrordo collatus est, multis disseruit, quamvis non cum praecipuo fructu, A. T. B(INTERIM), in Der Katholik, t. XXXVI (Speyer, 1830), p. 9 – 18; cuius lucubrationem gallice reddidit P. F. X. de Ram, in Vies des pères, martyrs et autres principaux saints, t. VI (Bruxelles, 1849), p. 88 – 92. Paucis at recte rem interpretati sunt Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, p. 519, et Hauck, t. c., p. 438.] . Quod ita, [ut ipse Fresonum archiepiscopus ordinetur.] ut Pippinus petierat, impletum est [Ipso hoc tempore in Libro pontificali annotabatur de Sergio papa: Hic ordinavit … Clementem in gentem Frisonum (ed. Duchesne, t. I, p. 376).] , non quidem die 22 novembris anni 696, quem tradit Beda, sed die 21 novembris anni 695 [Cf. Binterim, Kritische Untersuchung über das Ordinations- und Sterbejahr des hl. Willibrord, in Der Katholik, t. XXXVII (Speyer, 1830), p. 1 – 15 [gallice versum apud De Ram, t. c., p. 92 – 97]; ubi multa congesta sunt, et quidem paulo abundantius.] . Annum docet testis omni exceptione maior ipse Willibrordus in annotatione superius allata; in die autem assignando potius credendum censemus monacho Epternacensi qui saec. VIII in margine kalendarii Epternacensis ad d. XI kal. decembris ascripsit (cod. Parisiensi lat. 10837, fol. 39v): Ordinatio domni nostri Clementis [Reapse die XI kal. decembris Epternaci celebrabatur saltem inde a saec. XI festum ordinationis S. Willibrordi. Cf. infra, p. 432, annot. 6.] , idque vel eo magis quod dies 21 novembris 695 in dominicam incidebat, minime vero dies 22 novembris sive anni 695 sive 696 [Cf. L. Duchesne, Le Liber pontificalis, t. I, p. 382, annot. 49.] . Die igitur 21 novembris 695 in ecclesia Sanctae Caeciliae martyris [Id in ecclesia beatissimi Petri actum esse tradit Alcvinus (c. 7); non recte, ut videtur.] ordinatus est episcopus et pro barbaro nomine Willibrordi [Barbaris vocibus, etiam in hominum nominibus, latinas aures offensas esse notum est. Cf. E. Norden, Die antike Kunstprosa,, t. I (1898), p. 62, annot.] impositum est ei a Sergio papa nomen Clementis [Forsan iam antea Willibrordo nomen etiam Clementis fuisse coniecit A. N. Nürnberger, Die Namen Vynfreth-Bonifatius (Breslau, 1896), p. 89, annot. 2; rationem affert quod de Willibrordo nondum episcopo dictum est tum ab ipso Willibrordo: Clemens Willibrordus anno 690 … veniebat ultra mare (vid. supra, num. 4), tum a S. Bonifacio: presbiter quidam … nomine Wilbrord et alio nomine Clemens vocatus (vid. num. 5). Sed cum priora verba anno 720, altera anno 754 scripta sint, nullo negotio intellegitur in utroque loco nomen Clementis προληπτικῶς usurpari. Cur autem ipsum Clementis nomen elegerit Sergius, quod Willibrordo tribueret, rationem probabiliter repetendam esse opinatus est V. cl. Willelmus Levison (Willibrordiana, in Neues Archiv der Gesellschaft für aeltere deutsche Geschichtskunde, t. XXXIII, 1908, p. 528 – 29) tum ex nominis significatione, tum quod, ut ferebatur S. Clemens I papa in paganis et Iudaeis ad fidem convertendis naviter et sapienter operam navasse, ita aptissime videbatur convenire illius nomen ei qui gentilium apostolus futurus esset, tum maxime quod proxime aderat dies festus eiusdem S. Clementis, qui die 23 novembris colitur quique in Martyrologio hieronymiano non solum hoc die 23, sed ipso die 21 novembris est inscriptus. Ceterum in Willibrordo non factum esse quod in Bonifatio accidit, ut nomen novum alteri fere praevaleret, omnes norunt. Nomen tamen Clementis aliquotiens comparet, raro solum (ut in memorabili loco kalendarii Epternacensis supra allato), alias simul cum nomine Willibrordi (puta, praeter ea quae iam protulimus, in “testamento” sancti praesulis: Ego Clemens Willibrordus et apud Liudgerum in Vita S. Gregorii, abbatis Traiectensis, c. 5: sanctus Willibrordus cognomento Clemens).] . Mox autem, id est post dies XIIII ex quo in urbem venerat, ad sedem episcopatus sui remissus est; quam sedem seu locum cathedrae episcopalis donavit illi Pippinus in castello suo quod antiquo gentium illarum verbo Viltaburg, id est oppidum Viltorum, lingua autem gallica Traiectum vocatur.

[36] [In Fresiam redux evangelium praedicat,] Roma redux alacriore etiam animo coepto operi institit Willibrordus, longe lateque verbum fidei praedicans multosque ab errore revocans, plures per illas regiones ecclesias sed et monasteria nonnulla construens; de quibus quaedam postea exponenda erunt. Etsi autem non multo post alios quoque illis in regionibus ipse constituit antistites ex eorum numero fratrum qui vel secum vel post se illo ad praedicandum venerant [In horum numero forsan computandum esse Theutbertum episcopum de Dorostat (Wijk bij Duurstede, haud procul a Traiecto inter orientem et meridiem), cuius erat olim praeclarus ille codex Livianus, iam Vindobonensis lat. 15, argute coniecit V. cl. Willelmus Levison, Willibrordiana, in Neues Archiv …, t. c., p. 517 – 525.] , [anglosaxones chorepiscopos constituit,] non tamen eo deventum est ut ii episcopi certis dioecesibus praeponerentur, ex quibus constaret nova provincia ecclesiastica Traiectensi sedi subdita; sed sola perstitit in Fresia haec sedes episcopalis veri nominis, quae quidem, providentibus Pippino et successoribus eius, firmiter est constituta [Vid. diploma Pippini regis datum an. 753 (Böhmer-Mühlbacher2, 70 [68]), quo confirmantur donationes factae a Pippino II, a Carolo Martello et a Carlomanno; de altero diplomate (Böhmer-Mühlbacher2, 71 [69]) dubitari potest, num sit genuinum (cf. Hauck, t. c., p. 439, annot. 2. Vid. etiam diplomata Caroli Martelli an. 724 et 726, Böhmer-Mühlbacher2, 34, 38).] . [Fresones in clerum recipit,] Porro sapienti consillo usus est Willibrordus ut praeter cives suos, qui de Anglia venerant vel veniebant [Inter quos nominandus nobis est saltem Marchelmus ille, sub cuius ementito nomine [Marcellini] edita est Vita S. Swiberti BHL. 7941 recens et nulla fide digna. Marchelmum porro servum Dei de genere ortum Anglorum et a sancto episcopo Willibrordo a pueritia sanctis instructum moribus, ut eum praeponeret populo, narrat Altfridus in Vita S. Liudgeri (BHL. 4937), lib. I, c. 13; ab ipso autem Liudgero in Vita S. Gregorii Traiectensis, c. 8, docemur Marchelmum illius Gregorii etiam discipulum fuisse.] , etiam Fresones indigenas in partem operis sui vocaret; cuiusmodi fuerunt duo adulescentes illi germani fratres Willibraht et Thiadbraht, quos sanctus episcopus Willibrordus Domino nutriendos accepit, qui etiam primi omnium gentis Fresonum clericatus acceperunt officium [Vita Liudgeri auct. Altfrido, lib. I, c. 5.] . [atque monasteria condit, praesertim Traiectense] Inter monasteria autem, quae a Willibrordo constructa sunt, duo praecipue sunt nominanda: Epternacense, de quo mox plura, et Traiectense, quod sociis suis, qui cum ipso ex Anglia venerant, condiderat, in quo sub regula S. Benedicti Deo servire pergerent: ad monasterium quod est infra muros Traiecto castro situm constructum, ubi apostolicus vir et in Christo pater noster Willibrordus archiepiscopus sub sanctae conversationis coenobitali ordine praeesse videtur. Ita Carolus Martellus in diplomate anno 722 dato (Böhmer-Mühlbacher2, n° 34), quamquam summopere probabile est non hoc demum tempore, sed sub ipso primo adventu Willibrordi Traiecti constitutum esse hoc monasterium [Cf. A. Hauck, t. c., p. 438, annot. 5.] .

[37] [et Epternacense,] Anno 698 vel certe 706 factum est initium condendae nobilis illius abbatiae Epternacensis, quae Sancti Willibrordi dicta est atque praecipuo quodam studio a sancto praesule est curata, utpote quae sibi suisque esset veluti quaedam statio et tutissimum diverticulum, cum a turbulentorum Fresonum finibus satis longe abesset. Age vero, si genuinae sunt chartae quinque Irminae abbatissae an. 698 – 704 in gratiam Willibrordi conscriptae [Editae sunt tum alibi, tum apud Pardessus, Diplomata, t. II, pp. 250 – 53, 264 (deest quinta); in MG., Scr. t. XXIII, p. 50 – 53; in MG., Dipl. imp. t. I, p. 173 – 77. Spurias esse inanibus argumentis usus censuit Karolus Pertz (MG., Dipl. t. c., p. 173, annot. 1); authenticas esse vindicavit Th. Sickel, Diplomatum imperii tomus I besprochen (Berlin, 1873), p. 64 – 66; cf. eiusdem Beiträge zur Diplomatik, III, p. 34 (= Sitzungsberichte der kaiserl. Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Classe, t. XLVII, Wien, 1864, p. 208); cui consenserunt viri docti (vid. v. gr. Böhmer-Mühlbacher2, p. 7). Remanere tamen aliquid dubii recte monuit v. cl. A. Hauck, t. c., p. 301, annot. 2; quamquam rationes dubitandi multo minus validae videntur rationibus acquiescendi.] , ex his colligendum est ab ipsa Irmina monasterium Epternacense monachis peregrinis, id est Anglis, aedificatum esse et S. Willibrordo dono traditum. Si vero sunt spuriae, ex litteris Pippini II anno 706 datis [Böhmer-Mülhbacher2, 14, 15.] habemus Willibrordum Epternaci monasterium aedificasse et quidem in re proprietatis Pippini, cuius erat media pars illius loci, dum alia pars media ab Irmina tenebatur.

[38] [opem ipsi conferentibus] Willibrordi coeptis alios etiam favisse videmus, dono datis terris, ecclesiis, monasteriis, nonnullis quidem ipsi Willibrordo, quibusdam abbatiae Epternacensi, ita ut aliquot etiam darentur aliis ecclesiis seu locis piis quae sub Willibrordi potestate erant [V. gr.: ad basilicam sanctorum apostolorum Petri et Pauli et sancti Landoberti episcopi et martyris, quam nuper construximus in loco Baclaos [Bakle in provincia Hollandiae Noord-Brabant], ubi nunc domnus pater et pontifex Willebrordus praeesse videtur (MG., Scr. t. XXIII, p. 62, l. 20); ad basilicam beati Petri apostolorum principis seu Iohannis Baptistae vel ceterorum sanctorum, quae constructa est in loco Rinharum [Rindern, praefecturae Cleve] in pago Dublensi super fluvio Rheno, ubi nunc domnus pater et pontifex Willibrordus episcopus custos esse videtur (ibid., l. 35); ad sacrosanctam ecclesiam sancti Petri et Pauli apostolorum, quam domnus Amandus pontifex in Antwerpo construxit, ubi Willibrordus episcopus praeesse videtur (ibid., p. 64, l. 22), quae ecclesia primum, ut videtur, anno 694 Willibrordo tradita erat et iterum anno 726 eidem confirmata (ibid., p. 55, l. 15; p. 63, l. 46).] . Huiusmodi donationes, quarum quidem memoria servata est, quaedam obiter [Ut a Willibrordo ipso in suo “testamento”, si genuinum est (vid. infra, num. 45); item a Thiofrido in Vita Willibrordi, c. 12; a Theoderico in Chronico Epternacensi (MG., Scr. t. XXIII, p. 55, l. 15 – 28; p. 58, l. 4; p. 63, l. 10 – 15).] , [viris et feminis, laicis et ecclesiasticis.] non paucae allato integro donationis instrumento [Theodericus in Chronico (ibid., p. 55 – 64).] , a scriptoribus antiquis relatae sunt. Quamquam autem illas singillatim recensere operae pretium non videtur, iuverit tamen paucis summam earum comprehendisse: factae sunt donationes tum a clericis et a monachis vel sanctimonialibus [Puta an. 704 ab Ymena Deo sacrata; an. 710 a Bertilinde Deo consecrata virgine; an. 712 et 717 ab Ansbaldo monacho; an. 720 a Berta Deo sacrata; praeterea ab Heribaldo clerico.] , tum a viris laicis sive de vulgo, sive illustribus [Ut sunt an. 694 et 726 Rohingus vir illustris; an. 696 Gerbertus comes; an. 704 Aengilbaldus vir illustris; an. 709 et 712 Aengelbertus vir illustris; ante an. 710 illustris femina Irmentrudis; an. 715 vel 716 Arnulfus dux, filius Drogonis quondam ducis; an. 720 Ebroinus comes; ut omittam praecipuos Willibrordi fautores Pippinum et Carolum Martellum.] ; inter quos non praetereundus est Hedenus dux Thuringiae, qui cum iam an. 704 atque iterum an. 716 bona quaedam Willibrordo tradiderit, testis nobis est sub initio saeculi VIII episcopi famam etiam in interiorem Germaniam pervenisse [Willibrordum ipsum Thuringiam adiisse nusquam traditum est. Ubinam vero, quando, quo modo in notitiam Hedeni ducis sanctus vir venerit, an illum umquam viderit et allocutus sit, prorsus nescimus, etsi multa his de rebus a modernis scriptoribus, eaque inter se valde diversa sunt proposita; quae pleraque vanas coniecturas non superant.] . Donata sunt autem Willibrordo loca sita praecipue quidem in Texandria, sed quaedam etiam in Fresia, in territoriis quae nunc sunt Luxemburgense, Coloniense, Clivense et cetera cis Rhenum, quin in ipsa Thuringia.

His simul, ut res poscere videbatur, expositis, ad ordinem temporis, quem interim negleximus, redeundum est.

[39] [Corpus S. Cunerae num elevaverit.] Anno 698 S. Willibrordum commenti sunt, cum per oppidum Rhenen transiret, corpus elevasse S. Cunerae, quam de agmine undecim milium virginum fuisse ferunt. Ast haec nullo alio monumento tradita sunt praeterquam in libello (BHL. 2011) aetatis recentis et fidei perexiquae [Cf. Act. SS., Iun. t. II, p. 559.] .

[40] [Radbodum regem cum Fresonibus ipsius] Dum igitur inter Fresones Francis subditos opus praedicationis prospere agitur, non dubitavit vir evangelii annuntiandi studiosissimus alteram etiam Fresiae partem, quin et ipsum Radbodum regem adire, ut eum Christo lucraretur. Quem postquam in se quidem benignum et humanum, sed obstinato animo avitae idololatriae adhaerentem expertus est Willibrordus [Alcvinus, Vita, c. 5, 11. Quae in antiquiore Vita S. Vulframni (BHL. 8738) narrata sunt de Radbodo baptismum recusante, quem iam a S. Vulframno recepturus erat, deque accersito incassum S. Willibrordo ut ad eius consultum … (Radbodus) efficeretur christianus (cap. 9, 10), ea prorsus fabulosa esse ostendit W. Levison, in Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. XXV (1900), p. 601 – 5. Ex hac autem Vita, quae neque antiqua est, neque fide digna, vix illud tuto desumi potest, Vulframnum forsan aliquanto tempore in Fresia praedicandae fidei christianae allaborasse.] , ardore animi actus est ut, quod inter Fresones exsequi nequiverat, adductis ad fidem Christi remotioribus etiam septemtrionem versus populis, compensaret. Danos igitur adiit, a quibus comiter exceptus, re tamen infecta recedere coactus est. [atque Danos frustra ad fidem adducere conatur.] Nec sic tamen proposito destitit vir tenax et infractus; quam enim rem pulcherrimam conceperat, hanc saltem impetravit, ut sibi abscedenti comites darentur triginta eiusdem patriae pueri, quos secum in patriam Francorum adductos religione christiana imbueret atque aliquando in convertendis Danis aptissimos haberet administros. Ipse vero in Fresiam suam redux gregem Christi colere, visitare, augere non destitit [Quibus in locis tum Fresiae, tum Texandriae sed et aliarum regionum Willibrordus ipse versatus sit et christianam doctrinam annuntiaverit, singillatim definire non possumus. Quaedam obiter nominat Alcvinus, cui quominus fidem faciamus, nulla obstat ratio. Alia perhibent scriptores et aetate a rebus gestis nimis remoti et auctoritatis non tantae ut confidenter iis aures praebeamus; cuiusmodi est ille qui post medium saec. IX Vitam conscripsit SS. Harlindis et Renulae (BHL. 3755), in qua tradit sanctas illas in suo monasterio Eikensi a beatis episcopis Willibrordo et Bonifatio abbatissas esse ordinatas atque consecratas (c. 10), sed et Willibrordum cum Bonifatio solitos esse moniales in eodem monasterio degentes vicissim visitare (c. 13). Multo recentior etiam est Nicolaus canonicus Leodiensis, qui in Vita S. Lamberti (BHL. 4688), quam saec. XII composuit, primus tradit (num. 39 – 41) Willibrordum a Lamberto conventum esse ambosque, collatis consiliis, apostolico muneri in pago Testerbanto saepe vacasse (cf. Act. SS., Sept. t. V, p. 534 – 35, num. 97 – 100). Non pauca denique loca quae Willibrordus adierit vel in documentis multo posterioribus prolata sunt, vel vulgari, quam dicunt, traditione seu fama designata, vel doctorum atque piorum virorum coniecturis nuper proposita, ita quidem ut nonnumquam perspicere possimus levissimis, ne dicam inanibus indiciis huiusmodi famam seu coniecturas exortas esse, v. gr. quod loca illa, etsi a Traiecto longe abessent, olim tamen ad Traiectensem dioecesim pertinuissent, aut quod in eis ecclesia haberetur S. Willibrordo dicata. Cf. F. W. Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, p. 543, 3°; W. Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, t. I (Utrecht, 1864), p. 109 – 11; P. Zuppke, Die vorreformatorische Kirchengeschichte der Nederlande nach W. Moll (Leipzig, 1895), t. I, p. 152 – 53; J. Engling, Die ältesten christlichen Begräbnisse des Grossherzogthums Luxemburg, in Publications de la Société pour la recherche et la conservation des monuments historiques du Grand-Duché de Luxembourg, t. XVII (1861), p. 186 – 88; J. Engling, Apostolat des heiligen Willibrord im Lande der Luxemburger, durch Geschichte und Tradition aufgefasst, Luxemburg, 1863, in-12, 99 pp.; Van Term, in Revue de l'art chretien, 4e série, t. IX (1898), p. 142; H. Schuermans, Quelle fut la part de S. Willibrord dans la christianisation de l'Ardenne Luxembourgeoise, in Annales de la Fédération Archéologique et historique de Belgique, t. XIV, 1 (1900), p. 131 – 41; sed cf. N. van Werveke, ibid, t. XIV, 2 (1900), p. 181 – 85; A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. I3, p. 440, annot. 6.] .

[41] [Mortuo Pippino,] Verum adversis rebus disturbata est eius opera. Cum enim, mortuo sub finem anni 714 Pippino duce, belloque mox Neustrios inter et Austrasios exorto, a Radbodo rege, qui sese Neustriis coniunxerat, devictus esset Carolus Martellus [Cf. Liber historiae Francorum, c. 51, 52; Chronica Fredegarii cont. c. 7 – 9 (al. 104 – 106); Annales imperii ad an. 716.] ,

anno 716, [anno 716 e Fresia expellitur;] ut videtur, tota Fresia iam potitus Radbodus, Willibrordum eiusque socios exsulare coegit vel etiam expulit, maximam ecclesiarum partem vastavit ac destruxit, idolorum fana renovavit [Cf. Willibaldi Vita S. Bonifatii, c. 4.] . Quo etiam anno S. Bonifatius primum ex Anglia in continentem terram appulit, et ipse Fresonum conversioni allaboraturus. Qui tum quidem Willibrordum ibi non iam repperit, Radbodum autem intrepidus adiit; apud quem tantum utique valuit egregius advena, ut permitteretur in Fresia et residere et operi suo insistere. Ut vero perspexit Bonifatius spem felicis laboris vix tunc esse, in Angliam rediit, mox tamen inde reversurus.

[42] [in quam, Radbodo mortuo, regressus] Instabant utique tempora feliciora; devictus est enim, ut veri quidem simile videtur [Cf. Hauck, t. c., p. 443.] , anno 718 Radbodus a Carolo Martello, atque certe anno 719 obiit. Quo vita functo, et pax Francos inter et Fresones restituta est, et Willibrordus in suam urbem Traiectum rediit, ut opus interruptum resumeret, restauraret, extenderet. Quo in labore optatissimum et utilissimum habuit socium Bonifatium, qui cum anno 718 ex Anglia Romam se contulisset indeque in Thuringiam a Romano pontifice esset missus, audita Radbodi morte, in Fresiam ilico iter fecit. Ubi

annis 719 – 721 Bonifatius cooperator factus est per tres instanter annos Willibrordi archiepiscopi [Willibaldi Vita S. Bonifatii, c. 5.] . [an. 719 – 721 cum S. Bonifatio opus Dei feliciter urget.] Quibus tribus annis, si quo umquam tempore, alacri animo inter Fresones suos opus evangelicum ursit cum Bonifatio Willibrordus [Anno 719 aut paulo post habitam esse Traiecti synodum, cui praefuissent S. Willibrordus et S. Swibertus, interfuisset autem cum aliis S. Bonifatius, narravit falsarius qui sub ementito nomine Marcellini saec. XV Vitam S. Swiberti conscripsit (BHL. 7941, c. 13 et 14). Unde in collectiones conciliorum transiit synodus illa (cf. v. gr. Mansi, t. XII, col. 259 – 62); quam commenticiam esse liquet.] , et eo quidem felici exitu ut optaret iuniorem amicum et socium Bonifatium apud se retinere et in episcopatu successorem ordinare. Renuente Bonifatio, utpote qui a Romano pontifice ad Germaniae populos missus esset neque posset alibi firmam perpetuamque sedem constituere [Hanc esse summam eorum quae l. l. tradit Willibaldus, recte monuit Hauck (Kirchengeschichte Deutschlands, t. I3, p. 461, annot. 2); sermones autem qui ibi Bonifatium inter et Willibrordum habiti referuntur, a Willibaldo, ut mos est notissimus historicorum, esseconfictos; et confictos quidem esse iam his verbis: a beato sanctae recordationis Gregorio papa [† 731] satis innuitur; cf. Moll, Kerkgeschiedenis, t. I, p. 139, annot. 1. Hic autem rursus, tum his sermonibus tum praeiudicatis suis sententiis adducti finxerunt recentiores quidam scriptores Bonifatii erga Willibrordum insidias et subdola consilia; quae alii quidem modeste (v. gr. Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, t. I, p. 339), alii multo magis asseveranter atque licenter proposuerunt (v. gr. Ph. Heber, Die vorkarolingischen christlichen Glaubenshelden am Rhein, Göttingen, 1867, pp. 203 – 5, 209; J. H. A. Ebrard, Die iroscottische Missionskirche, 1873, p. 396 – 98).] , licentiam abeundi dedit ei Willibrordus et solus usque ad obitum gregem sibi commissum rexit.

[43] De his ultimis annis vix quidpiam memoriae traditum est. Vir quidem venerabilis, cum annos natus esset sexaginta octo,

anno 726 testamentum condidisse a nonnullis viris doctis censetur. [Anno 726 testamento, quod dicunt, condito,] Certe hoc anno, Theodorici [IV] regis sexto, datum profertur testamentum, quod cum alii apocryphum alii genuinum habeant, infra videbimus esse probatae, etsi non omnino certae fidei. Ceterum etiamsi hoc anno testamentum fecit Willibrordus, tredecim annis supervixit [Anno 728 Willibrordum in Alsatiam iter egisse atque Stratburgo civitate constitisse collegerunt quidam ex litteris Widegerni Stradburgensis episcopi in gratiam Murbacensis monasterii hoc anno datis (Pardessus, Diplomata, t. II, p. 352 – 55; cf. etiam Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 16 – 17, num. 65 – 68), quibus litteris subscripsit post multos alios, ipse paenultimus: Ego in Dei nomine Willibrordus subscripsi. Censeat quis hunc nostrum esse Willibrordum, per me licet. Verum ita perturbato vel potius nullo ordine permixtae sunt testium subscriptiones, ut id saltem conici necesse sit, plerosque testes non statim neque in ipso loco, in quo conficiebatur instrumentum, sed postmodum, delato forsan ad illos instrumento, signa adiecisse.] , quippe qui

anno 739 [Cf. supra, num. 27 (658 + 81 = 739). Eundem annum perhibet Theodericus monachus Epternacensis in litteris an. 1192 ad Henricum VI imperatorem datis (MG., Scr. t. XXIII, p. 68).] , [die 7 novembris 739] die 6 vel potius 7 novembris in ipso, ut videtur, Epternacensi coenobio vita sit functus. De die mortis alii aliter sunt locuti. Diem 6 perhibet Alcvinus [Vita prosa, c. 24; Vita metrica, c. 24.] , quem secuti sunt Hrabanus Maurus in martyrologio, tum forsan interpolator breviarii Augiensis martyrologii Hieronymiani [Cf. Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [140]. Vid. tamen quae annotavimus supra, p. 131.] , tum quaedam martyrologia et kalendaria recentiora [V. gr. exemplar Bedanum quod exhibet in bibliotheca Vaticana codex Palatinus lat. 833, inter annos 844 – 855 descriptus. Cf. H. Quentin, Les martyrologes historiques (Paris, 1908), p. 22.] ; contra pro die 7 stat testis certe praecipuus, is qui saec. VIII, ut videtur, in exemplari Epternacensi martyrologii hieronymiani ad marginem adscripsit: † hic domnus † apostolicus vir Willibrordus episcopus migravit ad Christum [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [140].] . Quocum consentiunt Usuardus et Wandalbertus in martyrologiis, martyrologium Viennense saec. X [Anal. Boll., t. I, p. 46; cf. Act. SS., t. c., p. [XXIX]] , tum alia bene multa martyrologia et kalendaria recentiora, inter quae et martyrologium Romanum. [Epternaci vita fungitur.] De loco in quo vita functus est Willibrordus, tacet cum Alcvinus, tum S. Bonifatius, tum cetera documenta antiqua [Diploma Pippini regis (Böhmer-Mühlbacher2, 67 [65]), in quo dicitur Willibrordus in monasterio Epternacensi et in pace quievisse et sepultum esse, spurium est neque ante saec. XI vel XII fabricatum.] . Consulto tacuisse Alcvinum, mira prorsus coniectura est Alberdingk-Thijm [H. Willibrordus, p. 251 – 57; Der heilige Willibrord, p. 176 – 81.] ; qui, ut alias multa leviter suspicabatur, hic etiam opinatus est ideo siluisse Alcvinum, ut Carolo Magno gratum faceret, ne illi principi vitio daretur quod permisisset sanctum episcopum, postquam in sua urbe Traiecto obiisset, inde Epternacum transferri. Ex silentio Alcvini atque Bonifatii colligi posse autumarunt alii [W. Moll., Kerkgeschiedenis van Nederland, t. I, p. 116; cf. P. Zuppke, Die vorreformatorische Kirchengeschichte der Nederlande, t. I, p. 154.] Willibrordum probabiliter Traiecti mortuum esse. Verum vel eo solo quod Alcvinus scripsit: Die sexta novembri mensis… ad perpetuam migrabat patriam, et sepultus est in monasterio Aefternaco, neque de ulla sacri corporis translatione meminit, quae Traiecto Epternacum facta esset, multo satius est ut statuamus ibi Willibrordum vita functum esse ubi et sepultus est [Contra hanc sententiam ex eo etiam argumentum desumpsit Alberdingk-Thijm, quod Alcvinus c. 25 narrat sarcophagum quod Willibrordo paraverant Epternacenses primo quidem quasi dimidium pedis brevius inventum esse, postea vero tanto longius, quanto brevius ante apparuisset; absenti porro paratum esse sarcophagum. Sed haec narratiuncula, quae paene inter hagiographorum locos communes computanda est, vel ficta, vel certe ornamentis aucta videtur.] .

§ III. De scriptis S. Willibrordi.

[44] [E scriptis S. Willibrordi] Qui multum in agro Domini verbo et opere laboravit Willibrordus, non tantumdem scriptis operam navasse videtur. Etsi enim fieri potuit, quin etiam probabile videtur, ut sanctus archiepiscopus quaedam scripto mandarit, puta non solum epistulas et chartas, sed et monita seu alia documenta plebi christianae utilia [Homilias, epistulas ac praeterea librum de peregrinatione sua, quin etiam historiam rerum gestarum sui saeculi vitaeque suae a Willibrordo scripta esse non ostenderunt, sed affirmaverunt olim qui de scriptoribus ecclesiasticis, anglis, fresonicis libros ediderunt. Quod commemorasse satis superque erit. Cf. Io. Mollerus, Cimbria literata (Havniae, 1744), t. II, p. 985.] , nullum tamen est quod tuto illi ascribamus praeter annotationem illam in margine ad kalendarium Epternacense additam [Vid. supra, num. 4.] . [supersunt brevis annotatio] Nullo enim vel levissimo argumento nisus dixit v. rev. Ad. Reiners [Die Klosterschule der Benedictiner zu Echternach, in Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner-und dem Cistercienser-Orden, VI, 1 (1885), p. 164 – 69; Id., Beiträge zur Geschichte des hl. Willibrord, in Organ des Vereins für christliche Kunst in der Diöcese Luxemburg, t. XV (1885), p. 25 – 43; Id. Die St. Willibrordi-Stiftung Echternach, I (Luxemburg, 1896), p. 18.] kalendarium illud, quin et ipsum martyrologium hieronymianum, quod cum kalendario in codice Parisiensi lat. 10837 servatur, a S. Willibrordo esse vel compositum vel saltem exscriptum [Studien, p. 164; Organ, pp. 30, 35] . Canones autem paenitentiales qui sub lemmate: Incipit iudicium Clementis in codice olim Augustano, iam Monacensi lat. 5853, saec. X, leguntur [Ex illo codice ed. Fr. Kunstmann, Die lateinischen Pönitentialbücher der Angelsachsen (Mainz, 1844), p. 176 – 77; F. W. H. Wasserschleben, Die Bussordnungen der abendländlichen Kirche (Halle, 1851), p. 433 – 35; A. W. Haddan and W. Stubbs, Councils and ecclesiastical documents relating to Great Britain, t. III (Oxford, 1871), p. 226 – 27; Ad. Reiners, Studien, t. c., p. 170 – 71; Organ, t. c., p. 40 – 41.] , a nostro Willibrordo Clemente collectos ideo censuerunt quod similitudinem quandam perhibent cum canonibus alterius praelati angli, Theodori archiepiscopi Cantuariensis [Kunstmann, p. 42; Reiners, Studien, p. 170; Organ, p. 39.] ; qua ratione vereor ut multum efficiatur.

[45] [et donatio seu testamentum,] Melior est condicio testamenti, quod dicitur, S. Willibrordi; quod etsi laudatum est tamquam unicum S. Willibrordi scriptum, quod ad nos pervenerit [Hauck, t. c., p. 446.] , non miramur non defuisse viros doctos qui testamentum illud suppositicium esse pronuntiarent. Quamvis enim vix alicuius momenti sint ea tantum non omnia quae contra authentiam testamenti prolata sunt [Chanoine David, Recherche sur le cours primitif de l'Escaut, in Bulletin de l'Académie royale … de Belgique, t. XVI, 1 (1849), p. 281 – 283, annot.; Alberdingk-Thijm, H. Willibrordus, p. 255 – 57; Id., Der heilige Willibrord, p. 179 – 81.] , visa sunt tamen quaedam in ipso offendi insolita et quae suspicionem moverent; cuiusmodi sunt non nominatum esse illum, cui Willibrordus testamentum conscribendum commisit; deesse notas temporis, quo confectum est instrumentum, ita ut indicetur dumtaxat annus VI Theodorici regis; deesse testes a iure requisitos; denique, ut alia omittam, tempus a Willibrordi aetate remotum his verbis proditum esse quidam censuerunt: quas res ipsas dominus Carolus et genitor Pipinus, tam me vivente quam de ista vita migrante, pro eorum mercede condonaverunt [His etsi non concinne, clare tamen id enuntiatur, res illas a Carolo et Pippino ita Willibrordo donatas esse, ut non solum iis, dum viveret, frueretur, sed ut eas etiam post mortem suam possidendas heredibus tradere posset.] . Quibus opponi possunt tria momenta non neglegenda: primum, ex his et similibus tum demum aliquid certo confici posse, quando allatis aliis huiusmodi testamentis, quae a viris anglis circa haec tempora facta sint, constiterit Willibrordum a receptis formulis et usu solito recessisse; alterum, omnes testamenti editores, ubi non satis habuerunt antiquiorem editionem exscribere, ex solo apographo saec. XIII, quod in illo, qui dicitur, Libro aureo Epternacensi continetur, monumentum illud accepisse [Primus testamentum edidisse videtur C. Scribanius, Origines Antverpiensium (Antverpiae, 1610), p. 59 – 62; cf. David, t. c., p. 283; Pardessus, Diplomata, t. II, p. 349, annot. 2; MG., Scr. t. XXIII, p. 21 – 22.] ; in quo apographo quaedam, ut sunt notae temporis testamento subiungi solitae, praetermitti forsan contigerat; tertium idque praecipuum, non hoc haberi debere velut veri nominis testamentum, sed ut sollemniorem quandam donationem, qua minime de omnibus rebus suis disponeret Willibrordus, sed de his tantum quas Epternacensi abbatiae a die praesenti donaret donatasque esse perennibus temporibus vellet. Etsi enim in scripto illo, quod ipse “hoc testamentum vel donationem meam” nominat [Norunt omnes longo tempore vocem testamenti latiore quadam significatione communiter esse usurpatam.] , dicere videatur omnem rem vel villas seu mancipia quae mihi ingenui Franci… tradiderunt Epternacensi monasterio se donare atque tradere, haud scio an haec intellegenda sint non de omnibus locis seu villis sibi olim traditis, sed potius de omnibus rebus, mancipiis, casatis quae pertinerent ad singula loca, quae ipse Epternacensibus assignabat. [quod probabiliter haberi potest ut genuinum.] Iam vero si quis horum locorum seriem attente perviderit, eam talem esse agnoscet, qualis in scripto genuino exspectetur [Quae hisce contraria protulit Alberdingk-Thijm, l. c., veritati non satis consentire agnovisset, si legere potuisset Monumenta Epternacensia a L. Weiland aliquot post annis collecta et edita in MG., Scr. t. XXIII, p. 11 sqq. Quam excusationem non habet v. d. L. Van der Essen, qui, cum nuper testamentum spurium esse atque a Theoderico monacho confictum contenderet (De H. Willibrordus en zijne levensbeschrijvingen, in Geschiedkundige Bladen, anno I, t. II, 1905, p. 378 – 82), ea quae Alberdingk-Thijm asseverantius quam verius protulerat, incaute sua fecit (p. 378). Quod autem idem recte perspexit (p. 380), quosdam locos esse testamento illi communes cum diplomate Pippini anno 706 in gratiam Willibrordi edito (Böhmer-Mühlbacher2, 15), id rem minime conficit, cum haec similitudo in solis formulis deprehendatur atque optime fieri potuerit ut qui anno 726 testamentum conscriberet, diploma illud prae oculis habere curaret.] . Etenim 1° de locis vel bonis quae ibi nominatim afferuntur [Meminit quidem Willibrordus rerum quas dominus Pipinus mihi condonavit vel delegavit, seu matrona sua Plictrudis sive filius suus dominus noster Carolus maior domus; chartis autem, quae supersunt (MG., t. c., pp. 53, 54, 61; Böhmer-Mühlbacher2, Pippinus II, 14, 15; Carolus Martellus, 31) bona traduntur non tam Willibrordo quam Epternacensi monasterio. Verum nulla loca nominatim hic recenset Willibrordus, unde non ausim affirmare testamentum chartis illis contradicere.] , aliunde docemur [MG., t. c., p. 55 (Hedenus), p. 56 (Aengilbaldus), pp. 57 et 58 (Aengilbertus), p. 57 (Bertilindis), pp. 58 et 61 (Ansbaldus), p. 63 – 64 (Rauchingus).] illa ipsi Willibrordo ita fuisse tradita, ut posset arbitrio suo de his disponere; minime vero comparent in testamento ea quae Willibrordo quidem donata erant, a donatoribus tamen simul assignata erant certo cuidam loco, puta vel ipsi Epternacensi abbatiae [MG., t. c., p. 50 – 53 (Irmina seu Ermina), p. 60 (Arnulfus), p. 62 (Herelaef, Ebroinus), p. 63 (Berta). De chartis Pippini et Caroli Martelli, vid. supra, annot. 11.] , vel monasterio alibi condito seu condendo [MG., t. c., p. 59 (Pippinus-Suestra); p. 60 (Hedenus-Hamulus).] ; 2° omnia illa bona, uno dumtaxat excepto [Pieplo, quod ab Henrico quodam donatum est.] , reapse prius tradita fuisse Willibrordo, comperimus ex chartis donationum quae vel a Theoderico monacho in Chronicon suum receptae sunt [Vid. supra, annot. 12.] , vel certe ab eodem [MG., t. c., p. 55, l. 15 (Rohingus).] aut a Thiofrido abbate [Vita Willibrordi, c. 12 (Heribaldus, Thietbaldus).] excussae sunt et lectae; 3° superesse [Vid. supra, annot. 14.] vel saltem a Thiofrido [L. c. (Wachardus-Erle).] et Theoderico [MG., t. c., p. 55, l. 20 – 28.] lectas esse chartas donationum de aliis bonis Willibrordo collatis, quae in testamento non sunt recensita ac porro non Epternacensibus sed aliis nescio quibus a sancto praesule relicta. Quibus perpensis [Distinctius eadem persecuti sumus in Analectis Bollandianis, t. XXV (1906), p. 163 – 76; cf. etiam W. Levison, in Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. XXXI, p. 777 – 78.] , etsi nolim testamentum seu donationem illam certo genuinam vindicare, multo tamen minus ausim eam apocryphis et suppositiciis accensere [Suspecta autem est altera charta, eaque inedita, qua Willibrordus monasterio Epternacensi septem mansos et unum molendinum in loco qui dicitur Erle donat (Codex Gothanus 71 [= cod. aureus Epternacensis], fol. 81; cf. Fr. X. Würth-Paquet, in Publications de la Société pour la recherche et la conservation des monuments historiques dans le Grand-Duché de Luxembourg, t. XVI, p. 8, 36°. Incipit: Lucrum maximum credimus animarum…). Certe id chartam non commendat, quod data fingitur regnante Pippino gloriosissimo principe, id est plus decem annis postquam vita functus erat Willibrordus.] .

§ IV. De cultu S. Willibrordi.

[46] [De cultu liturgico.] Restat ut de cultu S. Willibrordi tum ecclesiastico tum populari pauca pro instituto nostro colligamus. In ipso quidem monasterio Epternacensi mox ab obitu delatos esse Willibrordo honores qui sanctis tribui solent, et prorsus veri est simile, et ex his quae Alcvinus tradit (Vita c. 26 sqq.) non immerito colligi videtur. Consonat exemplar Epternacense martyrologii hieronymiani (cod. Parisiensis lat. 10837); postquam enim in hoc ad diem 7 novembris annotaverat manus saeculi, ut videtur, VIII: † hic domnus apostolicus vir Willibrordus migravit ad Christum [Eodem modo in kalendario quod huic martyrologio subiunctum est, ipso saec. VIII annotatum est ad d. 21 novembris: Ordinatio domni nostri Clementis. Vid. supra, num. 35.] , subiunxit ad diem 10 novembris manus eadem vel certe altera vix recentior: Hic translatio eiusdem sancti Willibrordi; etsi definire non valemus de quanam translatione sermo fiat. Brevi autem factum esse ut non a solis suis Epternacensibus coleretur sanctus episcopus, prodit vir alter egregius S. Liudgerus; qui in Vita S. Gregorii abbatis Traiectensis, quam circa finem saeculi VIII conscripsit, de SS. Willibrordo et Bonifatio iis verbis meminit quae non solum cultum, sed etiam cultum liturgicum sapiant: Eademque caritate, sicut et fidei firmitate, qua praedecessores sui, sanctus videlicet Willibrordus archiepiscopus et confessor et Bonifatius martyr atque archiepiscopus [C. 10 (MG., Scr. t. XV, p. 75). In eodem capite paulo antea legitur: in Fresonia, in qua primus sanctus Willibrordus cognomento Clemens archiepiscopus in conversione gentis illius initiavit rudimenta christianae fidei cum discipulis suis.] Inde vero ab extremo saeculo IX, id est ab Usuardi tempore († 875), usque hodie comparet S. Willibrordi nomen in multis tum martyrologiis, tum kalendariis sive editis sive manu scriptis in Anglia (Scottia, Hibernia), Gallia, Germania, Hollandia. Festus autem sancti pontificis dies 7 novembris, celebratus est [Officium S. Willibrordi ex codice Traiectensi, olim ecclesiae Sanctae Mariae, nunc Universitatis, exarato saec. XII ed. W. Moll, Kerkgeschiedenis, t. I, p. 522 – 25; Zuppke, Kirchengeschichte, t. I, p. 155 – 59; missam de S. Willibrordo ex codice saec. X olim Epternacensi, nunc bibliothecae ducalis Darmstadtensis ed. F. W. E. Roth, in Romanische Forschungen, t. VI, 2 (1889), p. 282 – 83.] atque adhuc celebratur ritu quidem magis sollemni non solum Epternaci, sed et in dioecesibus Traiectensi et Harlemensi, minus autem sollemni in dioecesi Luxemburgensi, tum in aliis dioecesibus et Hollandiae (puta Bredana, Silvaeducensi, Ruraemundensi), et Belgii, et Germaniae (puta Coloniensi, Treverensi et, quae olim fuit, Aquisgranensi). Et in his quidem dioecesibus assumptum esse Willibrordum in patronum non paucarum ecclesiarum, vix opus est monere [A. König, Der hl. Willibrord als Kirchenpatron, in Ons Hémecht, t. VI (1900), p. 42 – 44.] . Praeterea in abbatia Epternacensi sancto nostro sacri erant dies 10 novembris, quem nescio cuius translationis anniversarium fuisse diximus, 21 novembris in memoriam ordinationis sancti pontificis [Cf. supra, annot. 2. Orationes legendas in missa huius festi e sacramentario Epternacensi saec. XI (cod. Parisiensi, Bibl. Nat. lat. 9433) protulit Ad. Reiners, in Organ des Vereins für christlichen Kunst in der Diöcese Luxemburg, t. XV (1885), p. 55. Inscripta est eodem die commemoratio ordinationis S. Willibrordi in martyrologio Epternacensi saec. XII (cod. Parisiensi, Bibl. Nat. lat. 10158; cf. H. Quentin, Les martyrologes historiques, Paris, 1908, p. 236).] , et 5 augusti, postquam anno 1192 monachi ob conservatam libertatem Epternacensis monasterii, quod episcopus Treverensis sibi tradi voluerat, ut (hic dies) celebris in perpetuum ob venerationem ipsius sancti … apud se et posteros suos quotannis perageretur, devote instituerunt [Vid. Theodorici Libellus de libertate Epternacensi propugnata, ed. tum alibi, tum in MG., Scr. t. XXIII, p. 64 – 72 (cf. ibid., p. 72, l. 20).] .

[47] [De sollemni supplicatione saltatoria Epternacensi.] His et vulgari fama clarior et conventu populi celebrior fuit olim estque etiam hodie feria III post pentecosten, qua singulis annis Epternacum se conferunt e vicinis locis peregrini plurimi atque supplicationem illam saltatoriam instituunt, quam etiam “sanctorum saltantium pompam” nominant. Non tamen, ut est haec sollemnis supplicatio cunctis notissima, ita clare definiri potest quando vel unde orta sit quidve sibi velit saltatio istiusmodi inter christianorum ritus. Porro ut ea sola quae certo constant spectemus, ineunte saeculo XII primus occurrit testis, qui de supplicatione Epternacensi meminerit, ita tamen ut eam iam a multo tempore in usu fuisse clare significet: Indicio quoque, ait Thiofridus in Vita prosa S. Willibrordi, c. 24 [Cf. etiam c. 34: Inaestimabilis exorta est…] , usque in presens est adventu paraclyti Spiritus celeberrima pentecostes ebdomada, in qua non modo ex tota circumquaque vicinia [Confectus erat indiculus parochiarum quae Epternacum in festo pentecostes convenire debebant. Descriptus erat is saec. XII in codice Parisiensi, Bibl. Nat. lat. 8912, fol. 1; verum, folio usu detrito, is locus magnam partem vix legi potest. Cf. Reiners, Der wahre Ursprung [vid. p. 433, annot. 2], p. 11, annot. Alium indiculum multo ampliorem, eumque saec. XVI confectum edidit A. Neyen, De l'origine …, in Bulletin de l'Institut archéologique Liégeois, t. XV (1880), p. 249 – 53.] , sed ab universa Galliae et Germaniae provincia ritu perpetuo et quasi lege insolubili et inviolabili a progenie in progeniem transmissa et ceu iuramento Domini confirmata et tradita, innumerabilis cleri et populi conventus et frequentia cum oblationibus et letaniis summa cum devotione sancti eius (Willibrordi) terit limina ob divulgata et enarrata profecto a patribus filiis mirabilia, quae ibi in tantae sollemnitatis laeticia, omni revoluta vertentis anni orbita, ostensa sunt ante altare consecratum in septemplicis pneumatis honore et gloria. Verum sive in his sive in plurimis documentis in quibus de peregrinatione ad Epternacensem ecclesiam sermo fit [Cf. Reiners, l. c., p. 11.] , ne verbo quidem indicatur saltatio, de qua nemo adhuc loqui repertus est ante Christophorum Browerum S. l. († 1617), e cuius verbis [Antiquitatum et annalium Trevirensium libri XXV, l. XVI, c. 95 (t. II, p. 162). Proferunt etiam imaginem anno 1605 pictam, quae in parochiali ecclesia Epternacensi appensa est, in qua saltatio illa exprimitur.] id tamen colligi posse videtur ante finem saeculi XV peregrinos Epternacenses illi saltationi operam dedisse. Cetera, quae afferuntur, vix coniecturam superant suntque non solum inter se opposita, sed parum firmis rationibus nisa, dubia, obscura. Fuerunt enim qui saltatoriae supplicationis initium a tempore S. Willibrordi, quin etiam ab ipso Willibrordo repeterent; alii multo recentiora putant eius exordia: natam esse occasione singularis morbi illius, quem choream S. Viti dixerunt [Saltus morbidi quos huiusmodi aegroti edunt causa exstitisse creditur cur saltatu cieretur auxilium et S. Viti prope Augustam Vindelicorum, et S. Iohannis prope Kilburgam, et S. Willibrordi in oppido Epternaco, et alibi aliorum sanctorum. Cf. Binterim, op. cit. infra, p. 34.] , quo morbo multi anno 1374 in Belgio et in Germania laborare coeperint. Neque haec una causa est seu occasio, ob quam saltationem Epternacensem institutam esse coniecerunt. Non solum enim moris illius originem alii religiosam, alii civilem et mere profanam censuerunt, sed et utrique in plurimas diversasque sententias abierunt ubi res enucleatius erat explicanda [E plurimis libellis, qui de hac supplicatione conscripti sunt, satis erit aliquot adduxisse praecipuos, cum in reliquis non solum nihil aliud explicetur, sed eadem ut plurimum multo peius exponantur. Vid. ergo praesertim De saltatoria, quae Epternaci quotannis celebratur, supplicatione cum praeviis in choreas sacras animadversionibus. Tractatum historicum edidit Anton. Ios. Binterim, Düsseldorf, 1848, in-8°, VIII-45 pp. (Ferunt hunc tractatum editum quidem reapse esse ab A. I. Binterim viro venerabili, scriptum autem a socio olim nostro I. Van der Moere; cf. Alberdingk-Thijm, H. Willibrordus, p. 297 – 98; Der heilige Willibrord, p. 211). Vid. etiam M. F. I. Müller, Dissertatio de origine peregrinationis saltatoriae, vulgo der Springenden Heiligen, quondam in urbe Epternacensi prope Suram annuatim feria tertia pentecostes usitatae, per archiepiscopum Trevirensem 1777 abrogatae, annis X et XI (1802 et 1803) denuo repetitae, s. l. a. (1803), in 4°, 12 pp.; quae dissertatio, nonnullis praetermissis, ab Eligio Johanneau gallice versa est atque edita in Mémoires de l'Académie Celtique, t. III (Paris, 1809), p. 454 – 66; eadem ab auctore emendata iterum germanice postea prodiit: M. F. J. Müller, Abhandlung über die jährlich am Pfingstdinsttage in dem Städtchen Echternach Herzogthum Luxemburg gewöhnliche Prozession der sogenannten Springenden Heiligen, Trier, s. a. (1816), in-12° 20 pp.; J. Marx, Geschichte des Erzstifts Trier, II Abth., I Bd. (1860), p. 377 – 88; J. Bern. Krier, Die Springprozession und die Wallfahrt zum Grabe des heiligen Willibrord in Echternach, Luxemburg, 1871, in-12, 200 pp.; G. Kurth, La procession dansante d'Echternach, in Revue Générale, t. XXIV (1876), p. 240 – 65; A. Neyen, De l'origine et du but véritable de la procession dansante d'Echternach, in Bulletin de l'Institut archéologique Liégeois, t. XV (1880), p. 223 – 97 (adsunt p. 249 – 91 documenta bene multa neque neglegenda); Ad. Reiners, Die Springprozession zu Echternach, in Frankfurter zeitgemaesse Broschüren, N. F., Band V (1884), p. 240 – 67; Id. De optocht of processie van Echternach en andere dergelijke dansfeesten, in Dietsche Warande, t. X (1893), p. 284 – 301; F. W. Kortüm, Die Echternacher Springprozession, in Globus, t. LXXVII (1900), p. 297 – 301; L. Menager, Ueber die bei der Echternacher Springprozession ausgeführte Melodie, in Ons Hémecht, t. VII (1901), p. 240 – 43; A. Reiners, Der wahre Ursprung und Geist der Spring-Prozession zu Ehren des heiligen Glaubensboten Willibrord † 739 im Abteistädtchen Echternach, Echternach, s. a. (1903), in-8°, 20 pp. ] . Priores maxime inter se dissentiunt, cum alii opinentur orta esse ista tripudia ex spirituali gaudio, vel quo celebraretur in pentecoste anniversarius dies descensus Spiritus sancti vel quo S. Willibrordus, dum in vivis esset, ab Epternacensibus sive monachis sive incolis exciperetur, quotiens in monasterium rediret, vel etiam quo eidem sancto iam demortuo alacris atque grati animi sensus exhiberentur ab incolis, quos a diaboli servitute liberasset; alii facta esse cum spirituali tristitia seu paenitentia, ut lues, quae homines pecudesve invasisset, vel alia quaepiam calamitas abigeretur; alii tandem ita coniecturas istas componunt, ut velint spirituali gaudio, quod primitus his saltationibus ortum dedisset, accessisse postea spiritum paenitentiae. Sed illi qui morem illum e profano ritu manasse contendunt, in isto ritu assignando non omnino consentiunt, quem volunt esse aut saltationes choreasve a gentilibus et quidem in falsorum deorum cultu pridem frequentari solitas, aut tripudia nescio quae iis similia quae oppidi Verviensis accolae olim edidisse feruntur, cum Leodium quotannis se conferebant, ut vectigal aliquod S. Lamberto, id est Leodiensi ecclesiae, solverent [Cf. Neyen, l. c.] . Haec et cetera eiusmodi quae, tacentibus monumentis Epternacensibus, argute vel leviter pro suo quisque ingenio multi excogitarunt, incerta Willibrordianae saltationis primordia non illustrasse videntur, sed crassioribus tenebris et veluti nebulis quibusdam abscondisse.

[48] [In basilica monasterii Epternacensis] Devoti in caelestem patronum animi insigne etiam testimonium non ita pridem dederunt Epternacenses, cum anno 1862 societatem constituerunt resarciendae et adornandae ecclesiae monasterii, quod olim fuit, Epternacensis seu basilicae Willibrordianae (Willibrordus-Bauverein). Quae basilica cum mirum in modum renovato atque aucto pristino splendore iam refulgeret, tandem die 4 iunii 1906 celebri pompa in eandem translatae sunt S. Willibrordi reliquiae [Quae tunc gesta sunt singillatim enarravit A. Reiners, in Studien und Mitteilungen aus dem Benediktiner-und dem Cistercienser-Orden, t. XXVII (1906), p. 548 – 551. Cf. etiam anonymi scriptoris Geschichte des hl. Willibrord und seiner Reliquien dem frommen Pilgern gewidmet (Luxemburg, 1906), p. 47 – 48.] , quae interdum in parochiali ecclesia erant servatae. De hisce reliquiis quid a morte S. Willibrordi ad nostra usque tempora sit factum, quantum monumenta docent, paucis tandem explicare iuverit. [inde ab obitu servatum sancticorpus;] Mortuo S. Willibrordo, conditum est, teste Alcvino (Vita prosa, c. 25), venerabile corpus in sarcofago marmoreo, quem adhuc se possidere Epternacenses gaudent [Lapidei illius sarcofagi imago non semel est edita, v. gr. ab J. Engling, Die ältesten christlichen Begräbnisse des Grossherzogthums Luxemburg, in Publications de la Société pour la recherche et la conservation des monuments historiques du Grand-Duché de Luxembourg, t. XVII (1861), planche IV; cf. p. 179 – 84, ubi de huius sarcophagi natura et historia multa docentur; Fr. Bock, Rheinlands Baudenkmale des Mittelalters, I, Epternach, p. 4; A. Namur, La Basilique de S.-Willibrord à Echternach, in Annales de l'Académie d'archéologie de Belgique, 2e série, t. II (1886), p. 151. Iam inclusus servatur sarcofagus intra capsam marmoream, egregio opere nuper fabricatam, cuius imaginem vid in Geschichte des hl. Willibrord … (Luxemburg, 1906), p. 47.] ; et in eo viri Dei corpus … condentes sepelierunt illud in ecclesia monasterii (ibid.), et quidem in crypta eiusdem [Cum die 7 novembris obierit Willibrordus, coniciat forsan quispiam die 10 eiusdem mensis in cryptam delatum esse sanctum corpus atque hanc esse translationem quae in catalogo antiquissimo Epternacensi ad hunc diem est annotata (vid. supra, num. 46). Verum haec non translatio, sed depositio dici solet.] . [quod anno 1031 e crypta translatum,] Etenim cum anno 1031, reaedificata ecclesia, quae anno 1016 incendio erat vastata, nova fabrica a Poppone Treverensi archiepiscopo dedicaretur, visum est monachis ut sancti praesulis corpus in locum honestiorem transferrent [Translationem hanc narravit Thiofridus in Vita c. 34; vix non iisdem verbis relata legitur inter miracula quae in codice Parisino lat. 9740 Vitae alcvinianae subiuncta sunt (BHL. 8943), c. 5, quaeque ab ipso Thiofrido pridem conscripta crediderim (cf. Anal. Boll., t. XXVI, p. 73 – 77); paucissimis verbis commemorata est eadem tum in martyrologio Epternacensi saec. XII (cod. Parisiensi Bibl. Nat. lat. 10158; cf. H. Quentin, Les martyrologes historiques, Paris, 1908, p. 236), in quo die 19 octobris facta esse docetur; tum in Catalogo II abbatum (MG., Scr. t. XIII, p. 741, l. 54), et in brevi Chronico Epternacensi (ibid., t. XV, p. 1307, l. 11).] . Delectis ergo coenobitis qui tam pretiosum thesaurum inquirerent et effoderent, postquam et pavimentum templi infractum est et, egesta humo, duae cryptae sunt effractae, in tertia sacratissimum repererunt sarcophagum; … elevato paulisper operculo, videre meruerunt dilectissimum dominum suum iacentem illaesa cuculla et cilicio et paene toto corpore integro. .. Ex quo cum particulas aliquas — praesertim de costis eius unam — sibi reservasset abbas, quas postea aliis ecclesiis distribueret [Cum legamus (MG., Scr. t. XV, pp. 967 et 1271, 1095, 1283) iam saeculo X, puta annis 952, 980, 987, reliquias S. Willibrordi esse adhibitas in consecratione altarium in monasteriis Sancti Maximini Treverensi et Sancti Emmerammi Ratisponensi atque in ecclesia Beatae Mariae Luxemburgensi, necesse est, si haec vere dicta sunt, ante annum 1031 apertum esse sarcophagum atque ex eo reliquias de corpore (cf. MG., t. c., p. 967) sancti praesulis esse desumptas. Postea etiam, id est saec. XII et seqq., reliquias S. Willibrordi in consecrationibus altarium adhiberi videmus, v. gr. in monasteriis Lacensi et Himmenrodensi et in ecclesia Treverensi Sanctae Mariae ad Martyres (cf. MG., t. c., pp. 970 – 71, 1283, 1273 et 1274).] , sarcophagum obseraverunt et summa cum reverentia elevaverunt, id est e crypta in ipsam ecclesiam deportaverunt, sicque tandem corpus sancti patris Clementis Willibrordi a loco sepulturae sub principale altare transtulerunt [Ita Catalogus II abbatum, l. c.; Thiofridus, II. cc.: et mystica arca … in individuae Trinitatis altaris propiciatorio est posita.] .

[49] [anno 1498 elevatum,] Mansit ibi usque ad annum 1498; quo tempore, cum viderentur quidam dubitare utrum corpus sancti praesulis reapse Epternaci servaretur, elevatae sunt reliquiae, prouti docet haec annotatio quae tunc temporis inscripta est chartulario seu codici aureo Epternacensi [Cod. Gothanus I. 71, fol. 123v, manu saec. XV.] .

Anno Domini 1498. Sanctus Willibrordus primus Traiectensis archiepiscopus, cognomento Clemens, elevatur de loculo suo in Epternaco propter garrulorum oblocuciones dissentionesque nonnulorum dicentium quia iam non est in monasterio Epternacensi, sed fuit inde translatus ante multos annos iam peractos, aut in Traiecto, ubi olim pontifex extitit, conditus iacet, aut certe alibi, quo ignoramus; caput insuper sacri pontificis in Aquisgrano apud Praedicatores esse dicitur. Quibus respondendum quod mentita sit iniquitas sibi, et cum talia loquuntur, ex proprio fabulantur, moti ab illo et permoti promotique qui ab inicio in via veritatis non stetit, quia mendax est et pater omnium mendacium; sequuntur autem illum qui ex parte eius sunt. [Ps. 26, 12., Ioh. 8, 44.] Nos autem scimus quia in Epternaco est et testimonium nostrum verum est, quia vidimus omnia membra ipsius integraliter, caput videlicet cum toto reliquo corpore. [III Ioh. 12.] Et non invenietur in ore nostro mendacium. [Apoc. 14, 5.]

Tunc igitur e re visum est ut in loco certe magis conspicuo, etsi forsan non magis honorifico, id est in monumento excelsiore, quod in choro coram altari aedificatum erat, sanctum corpus reponeretur.

[50] [anno 1794 ab impiis dissipatum est,] Verum cum monumenti illius moles obstaret ne sacerdotem ad altare sacris operantem fideles conspicerent, rursum sub altare, in locum vere suum, relatae sunt reliquiae sanctae anno 1624. Ubi postquam per 170 annos quieverant, in ipsa vigilia natalis S. Willibordi, in nocte diei 6 – 7 novembris anni 1794, a nebulonibus quibusdam Gallis impie petulanterque rebus novis operam [parte tamen servata.] dantibus abreptae sunt, violatae, ad contumeliam coniectae. Feliciter autem contigit ut eas sequenti die, 8 novembris, pius presbyter Willibrordus Meyers summa cura colligeret; a quo cum anno 1826 decano Epternacensi, Mathiae Coner, essent traditae, ipse eas sub maiore altari parochialis ecclesiae collocavit [Vide litteras ipsius Mathiae Coner anno 1839 datas, quas edidit A. J. L. M. Lux, Levensschets van den H. Willibrordus. Derde druk ('s Gravenhage, 1839), p. 69 – 70.] , ubi usque ad annum 1906 quieverunt.

[51] [Partes aliae pridem in varia loca distributae.] Testatum autem reliquit idem vir rev. Mathias Coner non integrum fuisse S. Willibrordi corpus cum Galli Epternacensem abbatiam vastaverunt [Apud Lux, t. c., p. 70.] . Certe praeter costam, quam anno 1031 e sarcophago desumptam diximus, atque minores particulas quae in altaribus consecrandis saec. X – XIV recondebantur, alias etiam reliquias in varia loca pridem distributa novimus; inter quae satis sit recensuisse capitulum Traiectense Sancti Salvatoris [Litteras an. 1301 hac de re ab Epternacensibus datas edidit W. Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, t. I, p. 525 – 27.] , Embricam (Emmerich) in dicione Rhenana, ubi brachium servari dicitur [Cf. J. Müllendorf, Leben des h. Clemens Willibrord (Luxemburg, 1868), p. 94.] , vicos belgicos Moll [Cf. P. D. Kuyl, in Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique, t. VI (1869), p. 454.] et Poppel [Analectes …, t. II (1865), p. 258 – 59.] . [Integrum corpus incolae Abbatis-Villae in Pontivo se possidere autumarunt;] Sed, id quod multo magis mirum est et dubio non levi subiacet, opinati sunt incolae Abbatis-Villae in Pontivo se magnam partem corporis S. Willibrordi possidere, prout testantur litterae anno 1712 datae [Editae sunt in Office solennel de S. Vulfran, archevêque de Sens, apôtre de la Frise et patron de l'église royale et collégiale d'Abbeville et du Ponthieu (Amiens, 1749), p. 232 – 40.] , quibus refertur hoc anno apertam esse in ecclesia regali et collegiata Sancti Vulframni Abbavillae — is est S. Vulframnus, qui dicitur cum S. Willibrordo in Fresia fidei praedicandae allaborasse — capsam veterem ligneam, in qua ab annis plus quam trecentis asserebant egregii confessoris Willibrordi reliquias asservari; qua reserata, inde eductam esse alteram capsam longe vetustiorem, in qua depicta erat imago S. Willibrordi atque etiam duo ex illius miraculis. Inerant autem huic alteri capsae, cum aliae reliquiae, tum sacculi tres lintei, sibi invicem consuti, quibus supposita erat litera vetustiori quoque scripta haec schedula: Hic sunt reliquiae corporis beatissimi Willeboldi [Idem nomen sancto nostro datur in autographo Usuardi: In Frisia depositio sancti Vuilleboldi episcopi.] confessoris atque pontificis in Frisia. Quorum in primo cranium integrum una cum maxilla inferiori et schedula etiam ex pergameno sic inscripta: Hic est caput beatissimi Willeboldi episcopi et confessoris in Frisia; in ceteris vero multa eiusdem corporis ossa condebantur …; quae singillatim in instrumento illo sunt recensita. Caput sancti episcopi non sola Abbatis-Villa, [caput tribus in locis servatum.] sed et Epternacum servabat [Cf. Lux, op. c., p. 70, annot. 4; quo loco dicitur pars cranii S. Willibrordi anno 1839 a decano Epternacensi in Hollandiam esse missa. In elencho autem reliquiarum abbatiae, qui anno 1526 confectus est, recensebatur “caput S. Willibrordi.” Cf. Reiners, Wo befinden sich zur Stunde die heil. kostbare Reliquien und Codices der … Benedictiner-Abtei Echternach? in Studien und Mittheilungen aus den Benediktiner-Orden, III, 1 (1882), p. 323.] , sed et Aquisgranense monasterium Fratrum Praedicatorum [Vid. supra, num. 49; cf. Io. Noppius, Aacher Chronick (Cölln, 1643), p. 88; Trésor d'Aix-la-Chapelle ou courte description des saintes reliques. .. (Aix-la-Chapelle, 1839), p. 21.] .

[52] [Aliae sancti reliquiae.] Praeter haec corporis sacri lipsana, aliae S. Willibrordi reliquiae servatae sunt vel etiamnum servantur, res dico quasdam quibus, dum in vivis erat, uti solebat; cuiusmodi sunt baculus pastoralis, qui a Thiofrido abbate († 1100) versibus exornatus erat, nunc autem periisse videtur [Cf. J. Marx, Geschichte des Erzstifts Trier, II Abth., II Bd. (1862), p. 560; F. X. Kraus, Die christlichen Inschriften der Rheinlande, t. II, 2 (1894), p. 165, n° 337.] ; cilicium, quod anno 1031 in sarcophago inventum est [Cf. Thiofridi Vita Willibrordi, c. 34.] , postea, ut dicitur, Treveros in monasterium Horreense translatum ac demum ab Epternacensibus recuperatum in ecclesia parochiali conspicitur [Cf. Lux, op. c., p. 70.] ; altare portatile, quod inscriptionibus aliisque ornamentis sequiore tempore tectum Treveris olim in monasterio Sanctae Mariae ad Martyres servabatur, nunc in ecclesia Sanctae Mariae (Liebfraukirche) est repositum [Browerus, Antiq. et Annal. Trevir., lib. VII, § 112 (t. I, p. 364); Calmet, Histoire de Lorraine, 2° éd., t. I (1746), Dissertations, p. VIII; Hontheim, Historia Trevirensis diplomatica, t. III (1750), p. 980; Ph. Schmitt, Die Kirche des h. Paulinus bei Trier (1853), p. 329; M. Martini, in Kirchlicher Amtsanzeiger für die Diöcese Trier, 1857, pp. 40 – 42, 48 – 50, 51 – 54, 56 – 58, 59 – 62; Marx, op. c., II Abth., I Bd. (1860), p. 244 – 51; K. Arendt, in Ons Hémecht, t. XI (1905), p. 203 – 4.] . Contra, quod coniecerunt viri docti [Voyage littéraire de deux religieux bénédictins, t. II (1724), p. 297 – 98: “il y a bien de l'apparence…”] atque asseveranter affirmaverunt postea multi minus docti, Willibrordi fuisse librum evangeliorum qui nunc est codex bibliothecae nationalis Parisiensis lat. 9389, id valde incertum est, cum litterarum ductus non ita antiquum esse volumen demonstrent, quod vix ante saec. IX exaratum esse viri periti censuerunt [Cf. L. Delisle, Le cabinet des manuscrits de la bibliothèque nationale, t. III, p. 231.] .

[53] [Cetera cultus argumenta.] Ad cultum sive ecclesiasticum sive popularem sancti viri pertinent etiam alia quaedam in ceteris sanctis observari solita, puta fontes eius nomine designati, sodalitates, imagines sculptae vel pictae [De modo quo repraesentari solet S. Willibrordus quaedam collegit A. Reiners, in Organ des Vereins für christlichen Kunst in der Diöcese Luxemburg, t. XV (1885), p. 44 – 46.] , libelli quibus ipsius gesta piis fidelibus narrata proponuntur; a quibus singillatim recensendis eo libentius abstinemus, quod nihil in his singulare occurrit.

I. VITA S. WILLIBRORDI AUCTORE ALCVINO

Willibrordus episcopus Traiectensis (S.)

BHL Number: 8935, 8936, 8937, 8938, 8939

AUCTORE ALCVINO

LIBER I (VITA PROSA)

[Praefatio]

Editus ex codicibus Stuttgartensi Vitae SS. 1 (= 1a1), Wirziburgensi Mp. th. f. 34 (= 1a2), Sangallensi 565 (= 1b), Treverensi Bibl. seminarii 75 (= 1c), Treverensi Bibl. cathedralis 93 (= 1e), Monacensi Bibl. Reg. 4065 (= 2a1), Parisiensibus Bibl. Nat. 10865 (= 3a) et 5294 (= 4a), Treverensi Bibl. publicae 54 (= 5a), Alentionensi 14 (= 6a). Annotatae sunt, quantum satis esse videbatur, lectiones variantes codicum Parisiensis Bibl. Nat. 10837 (= 1f), Engelbergensis 2 (= 1g), Parisiensis Bibl. Nat. 9740 (= 1h), Virdunensis 74 (= 1i), Monacensium Bibl. Reg. 18956 (= 2a2), 21551 (= 2b), 23846 (= 2c), 22244 (= 2d1), 9506 (= 2d2) et 12642 (= 2e), Traiectensis Univ. 122 (= 2f), Berolinensis theol. lat. fol. 267 (= 3b), Treverensium Bibl. publicae 1372 (= 3c) et 512 (= 3c*), Berolinensis Phillipp. 1874 (= 4b), Parisiensium Bibl. Nat. 5308 (= 4c1), 11774 (= 4c1*) et 5278 (= 4c2), Londinensis Mus. Brit. Harl. 2800 – 2802 (= 4d1), Parisiensium Bibl. Nat. 10873 (= 4d2) et nouv. acq. lat. 1836 (= 5b), Dusseldorpiensis (= 6a*), Bruxellensis 7641 (= 6b1), Duacensis 838 (= 6b2), Londinensis Mus. Brit. Arundel. 91 (= 7) et Bruxellensis 8059 (= 8). Cf. supra, p. 419 – 23.

[Deest lemma in 1a2. Incipit add. 1c, 2a1a2, 3a.] Praefatio [prefatio 2a1, 3a.] de vita sancti Willibrordi archiepiscopi [(a. l. p.) episcopi 1i; episcopi et confessoris (Christi add. 2a1) 2a1a2.] libri [(l. p.) om. 1c.] primi [secundi (duo 1b*) VII id. novemb. 1b; (Praefatio … primi) Incipit prologus Alcuuini in vitam sancti Willibrordi 1e; Incipit prologus in vitam sancti Willibrordi (Willebrordi cognomento Clementis 6a) primi Traiectensium (Fresionum 6a) archiepiscopi (episcopi 6a) 1h, 6a; Prologus in vitam s. W. ep. (archiep. 2e) 2d1d2e; Prologus domni Alcuini in vitam s. Willibrordi ep. Traiectensium incipit 3cc*; Incipit prologus vite (in vita 6b2) s. Willebrordi archiep. (ep. 6b2) et conf. 6b1b2.] .

Domino [Domno 1a2.] eximio [exio 6a ante corr.] , venerabili atque [aq 1a1.] laudabili Beornrado [Beornraedo 1c ante corr., 3a; Beonrado 1a2 ante corr., 1h; Beornredo 1b, 6b1b2;Beonredo 3cc*; Bernredo 1c corr., 2d1 d2; Benerado 6a ante corr., Berneredo 6a corr.; Bermhardo vel Berinhardo 2e; Beorbeato 2a1a2.] [Quo quantove tempore fuerit Beornradus (alias Beonradus, Berneradus) et abbas Epternacensis, et episcopus Senonensis, libenter doceremur, cum non suppetat alia ratio unde definiamus quando Vitam hanc scripserit Alcvinus. Verum res non omnino liquet. Siquidem in Catalogo I abbatum Epternacensium, composito saec. XII in., dicitur abbas fuisse an. 777 – 797; in Catalogo II, saec. XII, an. 775 – 797 (MG., Scr. t. XIII, pp. 738, 740); in chartis autem Epternacensibus comparet cum solo nomine abbatis intra annos 772/3 – 780/1 (vel forsan rectius 774/5 – 782/3), cum nomine episcopi intra annos 782/3 – 786/7 (vel rectius 784/5 – 788/9), cum nomine archiepiscopi intra annos 783/4 – 793/4 (vel rectius 785/6 – 795/6). Cf. Böhmer-Mühlbacher2, p. 52, ad num. 341. Ex quibus id haud improbabiliter inferri potest anno circiter 782 Beornradum factum esse episcopum; eundem anno 797 obiisse, uti tradunt etsi non prorsus clare Catalogi abbatum, veri simile existimamus, cum ipsi in sede Senonensi successerint Ragembertus et Magnus, hic autem iam mense martio anni 802 fuerit archiepiscopus (cf. Böhmer-Mühlbacher2, p. 173, ad num. 382). Ex quibus corrigenda vel melius explicanda sunt quae habet v. cl. L. Duchesne, Fastes épiscopaux, t. II (1900), p. 415 – 16: “Berardus, d'abord abbé d'Echternach, jusqu'en 797 au moins, puis élevé au siège de Sens.”] archiepiscopo humilis levita [vita 6b1b2.] Alcvine [Alcuuine 2a2 m. pr.; Alcuuinus 1c m. pr., 1h, 2a2 corr.; Alcuinus 1c corr., 1ei, 3acc*, 6ab1b2; Alcuvino 2a1 m. pr., Alcuvinus 2a1 corr.; Alchuinus 1a1 corr.; Alchuuinus 2d1d2e; Alquinus 1a2b.] salutem.

Delatis ad nos vestrae excellentiae [reverentie 1h.] litteris [literis 1b, 2a1.] , in quibus vestrum agnoscens [agnoscentes 1e, 3cc*.] in Domino [Deo 6b1 b2.] studium et diuturnam in lege eius meditationem, magno me gaudio affectum [(g. a.) a. studio 1h.] esse fateor [profiteor 1h.] ; [Ps. 118, 77.] sed tamen longe imparem me [(i. me) me i. 1h, 6a.] petitionis [petitioni 1b*, 1c, 2d1d2, 3acc*.] vestrae consideravi, utpote [utpute 1a1 corr. al. m.] nullo praerogativae [prerogativo 6ab1b2.] munere eloquentiae suffultus [suffultum 1b*, 2a2 corr. al. m., 6b1b2; valeat add. 1h.] ad implendum quod iussisti [iussistis 1b*, 2e, 6b2.] ; ac [sed 3cc*.] nisi [(ac n.) ac si 1b m. pr., at si 1b*.] me [minime 1b.] caritas urgeret [urgueret 1a1 corr. al. m., 1a2 corr., 2a1a2.] , quae nulla [nulli 1i, 6b1 b2.] negare solet, non [ne 6a.] auderem ultra meae paupertatis [(m. p.) parvitatis m. 1e; m. parvitatis 6b1b2.] vires negotium [nogotium 1a1.] attingere. Tamen vestris orationibus divina donante gratia [adiutus add. 1b.] , et sanctissimo patri [patre 2a1; om. 2d1d2e.] Willibrordo [Willeb- 6ab1b2 et ita deinceps.] servienti [serviente 2a1a2; servientium 1b*; intercedente 1e; suffragantibus 2d1e; suffraganti// 2d2.] , cuius me vitam [et add. 1e.] , mores et miracula scribere pio studio [studiose 1e; stilo 1h.] rogasti [rogas 1a2e; rogastis 2d1d2e.] , tuis [vestris 2d1d2e.] parui, pater sancte [om. 1i; scãe 1b.] , praeceptis [preceptis 1a2; precibus 1b.] , et [om. 1b.] duos [-que add. 1b*.] digessi libellos [(d. l.) l. d. 2d1d2e.] , unum prosaico sermone gradientem [gradiente 6a; ac add. 1b.] , qui puplice [publice 1a1 corr. al. m., 2a1, 3a; a add. 6b1 b2.] fratribus in ecclesia [aecclesia 1a2; ȩcclesia 1b.] , si dignum tuae [vestrȩ 2d1d2e.] videatur sapientiae, legi potuisset; alterum [vero add. 1c.] piereo [ita 1a1a2h, 2d1 d2e, 3a m. pr., 6b1 m. pr., 6b2; pyrreo 1b; pierio reliqui.] pede currentem [currente 6a.] , qui in secreto cubili inter scolasticos tuos [vestros 2d1d2e.] tantummodo ruminari [ruminare 1a1, 1a2 ante corr., 1i, 2a1.] debuisset. Uterque tamen [tum 1a1a2, 2d1d2, 3a, 6a; tuum 1b m. pr., tuis 1b*; dum 2a1; om. 2a2.] propter occupationes diurnas [diuturnas 1c, 3a corr., 3cc*.] furtivis noctium lucubratiunculis [lucubratiunculas 1a1; lugubratiunculis 2a1a2.] dictatus est, et [eras. in 2a1; ut 1i.] eo magis vestrae [vestre 1a2; vestra 1b*.] indigent defensionis [defensioni 1b ante corr., 1hi, 2a1a2d1d2, 6b1b2; defensione corr. al. m. in 1b*, 2a2.] , quo minus ab auctore proprio expoliti sunt. Meum [vero add. 6b1 b2.] fuit praecipientis [percipientis 1a1; precipientis 1a2.] non spernere auctoritatem; tuum [vestrum 2d1d2e.] est oboedientis defendere [deffendere 1a2.] inperitiam [imperitiam 1b, 3a.] . Unam quoque priori [om. 1b, 2e.] libello superaddidi omeliam, quae utinam digna esset [a add. 6b1b2.] tuo [vestro 2d1 d2e.] venerando ore populo praedicari [predicari 1a2; predicare 1c ante corr.] . Item secundo adieci sermoni [sermonem 6b1 corr., 6b2; sermone 1a2cehi, 3acc*, 6b1 m. pr.] helegiacum [ita corr. al. m. in 1a2, 3a; elegiacum 1a1 corr. al. m., 1eh, 2a1a2, 6a; heliacum 1a1 m. pr., 1b; eliacum 2d1d2e; heleacum 1a2 m. pr.; eleacum 1i; heleiacum 3a m. pr.; elegiaco 6b1 sup. ras.; eleiaco 6b2.] carmen [carmine 6b1b2.] de viro [meo 3cc*.] venerabili Wilgilso [Wilgiso 1a1, 2a1 a2, 6b1b2; Wilgislo 1h; Willigiso 1a2 corr. al. m., 1b, 2d1 d2; Willegiso 2e; Wilsigo 1a2 m. pr.; Uilsicho 6a.] [Nomen anglosaxonicum: Vilgils vel Vilgis. De Wilgilso patre S. Willibrordi a solo Alcvino aliquid docemur, hic et Vitae c. 1 – 3; cf. c. 31, quo certiores fimus iam extremo saec. VIII “beati” Wilgilsi coli solitum esse “annuum migrationis diem.” Qui dies sollemnis erat, saltem saeculo XII in., 30 ianuarii, teste Thiofrido abbate sub fine Sermonis in natali sancti Wilgisli abbatis (BHL. 8897).] , patri [ita m. pr. ante corr. in 1a1b, 2a1a2; patre reliqui.] scilicet [om. 1h.] sanctissimi pontificis [archipresulis 1h.] Willibrordi [uuilbrordi 3a; Willibrordi hic 6a; Willebrordi 2d1e.] , cuius corpus requiescit in cellula [cella 2a1a2.] quadam maritima [Cuius situm distinctius describit Alcvinus, c. 1.] , cui ego, indignus licet, legitima [tamen add. al. man. 1a2.] Deo donante [volente et iubente 1h; iubente 2d1 d2.] successione presideo [presedeo 1a1 m. pr., 3cc*; praesideo 1b, 3a; presidio 2a1 m. pr.; deservio 1e.] . Sed et omnia quae vel prosa gradiente vel versu currente dictavi [dictiu // 1a2 m. pr., dicta sunt 1a2 corr. al. m.] , tuae [vestrae 2d1d2 e.] sanctitatis [sanctitati m. pr. ante corr. in 1a1a2, 2a1 a2.] spectant [spectat 1h; spectent 2a1.] iudicium, utrum digna memoriae [memoria 1a1 corr. al. m.] an [a 1i.] pumice [sint add. al. m. 2a2; pumico sint (s̄ 2e) 2d1 d2e.] radenda feroci [sint add. 6b1b2.] ; nec nisi tuo [vestro 2d1d2e.] roborata examine procedant [procedunt 2d2e.] in puplicum [publicum 1b, 3a. Explicit prefatio add. 1bci; Explicit prologus add. 1a2, 2a1a2, 6ab1 b2; Incipit vita sancti Willibrordi ep. et conf. add. 1a2.] .

Incipiunt [(inest in 1a1a2bc, 2e, 3a, 6a).] [(I. c.) om. 1a2.] capituli [ita 1a1 m. pr., 3a; cf. infra79, prol.32, 73, c. 315 – 6; capitul 1b; capitula 1a1 corr. al. m., 1c, 2e, 6a; libri primi add. 1bc.] .

I [Prima 1a1. Nulli numeri capitibus praefixi in 2e, 6a.] . De Wilgilso [Wilsigo 1a1a2; Willigiso 1b; Willegiso 2e; Uulsigo 6a.] patri [ita m. pr. ante corr. in 1a1b; patre reliqui.] sancti Willibrordi [ita et 6a; Willebrordi 2e et sic deinceps.] .
II. De somno [somnio 1c, 3a corr. al. m.] et [om. 1a2.] eius interpretatione [(e. i.) i. e. 6a.] , quod [quem 2e.] mater sancti Willibrordi [Willebrordi 6a et sic deinceps.] se vidisse narrabat.
III. Quod parentes puerum Willibrordum fratribus Hrypensibus [Hyrip-1a1, 3a; Hrip-1bc; Ryp-1a2 corr.; Richp-2e; Hirp-6a.] tradiderunt ad [om. 2e.] erudiendum.
IIII. Quod devotus adolescens [adoliscens 1a1 m. pr.] eruditionis causa Hiberniam [Hyb-1a1, 2e.] contendit.
V. Quod idem vir Dei de Hibernia [Hyb-1a1.] ob evangelicae [oeuang-1a1 m. pr. ante corr.; euuangelicam 1a2; predicationis add. 1c, 2e, 6a, forsan recte: cf. c. 533.] devotionem navigavit Germaniam [Hiberniam 2e.] .
VI [Cap. VI post cap. VII hic habet 2e.] . Quod Pippinus [Pipinus 2e et 6a hic et deinceps.] dux virum Dei Romam direxit, ut archiepiscopus ordinaretur.
VII. Quod beato apostolico Sergio papae in visione ostenditur ut [add. al. m. 1a1.] virum Dei honorifice [om. 6a.] susciperet [suscipiat 2e.] .
VIII. Qualem fructum rediens a Roma [(r. a R.) a. R. r. 2e.] pius predicator [p̄dicator 1a1.] in evangelio Christi fecisset.
VIIII. Quod beatus Willibrordus [ita et 2e hic; Willibrord 1a1 m. pr.; Willibrord̄ 3a.] episcopus in Fresia [Fresiam 1a1 m. pr., Fresionia (?) 1a1 corr.] et in Danais temptabat predicare [praedicare 1b.] .
X. Qualia fecisset in Fresia, rediturus iterum ad christianos [(i. ad c.) ad c. i. 2e.] .
XI. Quomodo minas Rabbodi [Radbodi 6a.] regis parvi pendisset [(p. p.) parpendisset 1b ante corr.] .
XII. Quod vir Dei, revertens ad Pippinum ducem et [om. 1a2c, 3a, 6a, delet. a 1b*.] verbum Dei cum omni [om. 6a.] instantia [constantia 2e.] predicavit.
XIII. Quod Pippinus dux diem [die 1a2 post corr.; idem 2e.] obiit et Carolo [Karolo 1b, 2e, 6a.] filio suo regni sceptra reliquit [reliquid 1a2.] ; qui [cui 1b.] , Fresia [Fresonia 1a1 corr. al. m.] subiecta, illis sanctum Willibrordum [ita hic etiam 2e, 6a; uuilbrordum 3a.] dedit predicatorem [praed-1a1.] .
XIIII. Qualiter idolum quoddam confrigens et a ministro eiusdem [eius eiusdem 1a1.] idoli [om. 6a.] gladio percussus, non tamen vulneratus [est add. 2e, 6a.] .
XV. Quod quidam convicia [convitia 1c.] viro Dei faciens [fatiens 1a2.] repentina morte periit.
XVI. Quomodo aquam in arido loco precibus [praecibus 1a1; pbus 1b ante corr.] produxisset.
XVII. Qualiter duodecim [duocim 1a1 m. pr.] pauperes de flascone [flasconae 1a1; flascola 1a2; flascona 1b, 1c ante corr., 3a.] sua [suo 2e.] pasceret.
XVIII. Quod post benedictionem viri Dei vinum [om. 1a 2c, 2e.] in tunna [tonna 6a; puppa 1a2.] cresceret.
XVIIII. Ubi quadraginta viri, benedicente patre, de quatuor flasconibus biberunt usque ad satietatem [sacietatem 1b.] .
XX. De [viro add. 2e.] quodam divite a viro Dei excommunicato et iterum absoluto.
XXI. Quomodo in Treveris [Triveris 1b; Treveri 1b*.] civitate ancillas Dei ab imminente [periculo add. 6a.] vastantis [vastantium 1a1 corr. al. m.] pestis [peste 1a1 corr. al. m.] orando defendit.
XXII. Quomodo domum cuiusdam patris familias a daemoniaca [doemonicata 1b, doemonica 1b*.] liberavit [liberaret 6a.] inlusione [inlussione 1a1 m. pr.; illusione reliqui.] .
XXIII. Nam [Quomodo 1c; Quod 2e, 6a.] idem sanctus vir [(s. v.) v. s. 3a, 6a.] spiritu [spiritus 1a1 m. pr.] prophetiae [(s. p.) p. s. 2e.] Pippini regis [felicita (corr. felicia) add. 1a1.] futuram [futurum 1b.] predixerat [predixerit 1a1 m. pr., 1b, 6a.] felicitatem [(fu. p. fe.) p. fu. fe. 6a.] .
XXIIII. De moribus et obitu et sepultura [sculptura 2e.] patris venerandi.
XXV. De sarcofago in quo sancti patris [Willibrordi add. 1a2.] corpus conditum est.
XXVI. De eo quod cuidam ex discipulis suis obitus illius revelatus est et de luminis claritate et odoris suavitate quod in loco obitus sui saepius videri solet.
XXVII. Quod per olei unctionem lucentis ad corpus sancti infirmitates sanari solent, et de solutis in eadem ecclesia [ecclesie 1a2, 3a.] circulis [om. 1a1b, 2e, 6a.] .
XXVIII. Quod mulier quaedam paralitica [paralytica 1b, 3a.] sanata est ad eius corpus.
XXVIIII [Caput hoc om. 1a2.] . De quodam iuvene infirmo qui ad eius corpus orans [(ad e. c. o.) ita 1b; in e. orans (corr. al. m. oratione) 1a1, 3a; in e. ecclesia o. 1c, 2e; in e. ȩde o. 6a.] sanatus est.
XXX. De furtu [ita etiam 1b et1c m. pr. ante corr.; furto 1b** et 1c corr., 6a; fructu 2e.] cuiusdam diaconi in ecclesia sancti viri.
XXXI. Item de Wilgilso [Wilsigo 1a1a2; Wilgiso 1a1 corr. al. m.; Willigiso 1b; Willegiso 2e.] patri [ita 1a1 m. pr., 1a2, 1b m. pr.; patre reliqui.] sancti [om. 1a2c, 2e.] Willibrordi [ita etiam 2e.] .
XXXII. Item omelia dicenda [de add. 6a.] die natalis sancti Willibrordi [ita etiam 2e; archiepiscopi add. 1b. Expliciunt capitula (libri primi add. 1bc) add. 1bc, 6a.] .

Incipit [Lemma nullum in 1a1, usu deletum in 3a; In Christi nomine inc. 1i.] vita sancti [om. 3b; beati 2e; sanctissimi 5a ante corr.; ac beatissimi Clementis add. 1i.] Willibrordi [Wilibordi 3b (hic tantum); Willebrordi 4ac2, 6b2.] archiepiscopi [episcopi 1e, 2a1a2b, 3bcc*, 4d1; et conf. VII (VIII ante corr.) id. nov. 7; episcopi et confessoris 4ac1c2d2, 6b 2. (Incipit … archiepiscopi) In nomine domini nostri Iesu Christi inc. liber primus de vita et virtutibus obituque s. Willibrordi archiep. 1b; Inc. vita s. Willebrordi primi Fresionum (p. F. om. 6b1) ep. (archiep. et conf. 6b1), cuius festivitas est VIII (VII° 6b1) idus novembris 6ab1; Inc. passio s. W. ep. 4b manu saec. XV; Vita eiusdem 4d1 d2.] .

[1] [Wilgilso patre Saxone,] [Prima 1a1.] . Fuit [(Fuit … Northarhumbrana) In Nordhanhumbrana fuit 6a; (Fuit … nisi sancta, c. 3 sub init.) Vir Domini sanctus Willibrordus ex quadam insulane Britannie provincia, quam Nortumbriam vocant, ortus est, parentes habens religiosos ac timentes Deum. Quem in Christo renatum per ipsos teneritudinis sue annos in Christo enutriri cupientes, fratribus Hiripensis ecclesie disciplina informandum christiana tradiderunt, quia sperabant non parvam per illum ecclesie sue edificationem Deum providisse. Talis autem spei hec illis extitit causa. Mater eius, sicut post confitendo patefecit, in qua nocte concipiebatur beata soboles in utero eius, vidit in visione nocturna quasi lunam plenam de celo in os suum subito lapsu ruentem totamque se intrinsecus vehementi splendore illustrantem. Quod cum viris religiosis manifestasset, responsum de concepto accepit filio, quoniam magnus et illustris foret illuminator populi Dei 5b.] in Brittania [Brittannia 1a2bce, 2a1a2bd1d2, 3ab, 4ab, 5a, 6b2; Britannia 1h, 3c corr., 3c*, 4c1c2, 6b1; Britania 4d2; Brictania 3c m. pr.; Britanniae 7.] insula [insulae 7.] , provincia [provintia 1a2b, 3a; om. 4abc1c2.] Northarhumbrana [Northarumbrana 1ce, 5a post corr.; Nortarumbrana 1h; Northarhumerana 3b; Northanhumbrana 2a1, 6b1b2; Northanumbrana 2a2b, 4d2; Northahumbrana 2d1d2e; North//humbrana 2d2 corr.; Nordahumbrana 2e corr.; Notarumbrana 3cc*.] , quidam [quedam 1a1m. pr.] pater familias genere Saxo [saxa 3b.] et nomine Wilgils [Wilgisl 1a1 corr. al. m.; Wlgils 6a; Wilgis 2a1a2b, 3b, 4c1c2d2, 5a, 6b1, 7; Wilgisus 6b2; Willigis 2f; Willigisus 2d1d2; Willegisus 2e.] , relegiosam [releg-ita 1a1 hic et ubique, aliquotiens 1a1 corr. al. m.; relig-reliqui; religiosa// 2a1 corr.] in Christo cum coniuge [Nomen mulieri Oronia fuisse scripsit epitomator quidam, miro lapsu (cf. supra, p. 425, annot. 7); Mena fuisse affirmavit J. Müllendorf, Leben des hl. Clemens Willibrord (Luxemburg, 1868), p. 3. Utrumque antiquis ignotum.] et omni domu [ita 1a1a2, 3a ante corr., cum Beda.] sua, sicut post signis patefactum est, vitam agens [Cf. Beda, Hist. eccl., V, 12 sub initio relationis de visione Drycthelmi: Erat ergo pater familias in regione Nordanhymbrorum, quae vocatur Incuneningum, religiosam cum domu sua gerens vitam… Haec, quae narrationi Bedae de S. Willibrordo (c. 10 et 11) continuo subiuncta sunt, respexisse Alcvinum, cum Vitam scriberet, credibile est.] . Nam [(N.r.h.s.) R. enim s. h. 7.] , relicto habitu saeculari, [qui postea egregius monachus factus est,] monachicam [monachiam 3cc*.] elegit conversationem [(e. c.) c. e. 1e, 2d1d2e.] ac non multo post, crescente in eo [(in eo) om. 4d1d2.] fervore vitae [vite 1a2.] spiritalis [spiritualis 3a corr.] , artiori [arciori 1b; artiore 6b1: artioris 4d1d2, 5a ante corr.; altiori 6a.] animi [animo et 6a.] studio [(ar. an. st.) om. 7.] solitaria [om. 6a; solitarie 2d2 corr., 2e; solitariae 7; solitario 2d2 m. pr., 4a, 4b m. pr.] se ipsum mancipavit districtione [districtioni 1a2h, 2d1d2e, 6a, 7.] in promontoriis [promuntoriis 1b, 2a2 corr., 3c, 4a; promunctoriis 1ceh, 2a1, 2a2 m. pr., 2bd1d2ef, 3b, 4c1c2d2, 5a, 6ab1b2, et corr. al. m. in 1a1a2, 3a.] , quae mari [mare 1a1 corr. al. m., 2a2 m. pr., 2b.] oceano [oceani (?) 1a2 m. pr.; oceano 1h, 4c1d2, 6b1b2.] et Humbri [Umbri 2d1d2e, 4d1d2; Umbra 6a m. pr., Humbra 6a corr.] flumine [ ///////// sequitur verbum erasum in 1a2.] cinguntur [(f. c.) cingitur f. 6b1b2; f. cingitur 7.] . Ibi [Ubi 4d1d2.] etiam [om. 4b, 7.] multo tempore in quodam [quoddam 6a.] parvo [(q. p.) om. 7.] oratorio, sancti [sancto 1b*; beati 7.] Andreae [Andrae 1a1 m. pr.] apostoli [apostolo 1b*.] Christi nomine [nomini 1h; om. 1bg, 2a1a2bc.] dicato [dedicato 2a1a2bf, 6b1b2.] , in [(Ch. n. d. in) om. 4b, 7.] ieiuniis [ieiunio 1bg.] et orationibus et vigiliis [(et v.) om. 4b, 7.] Deo [erat 1g; erat add. 1b*.] serviens, ita [(ita ut) eras. in 1h, om. 4d1d2, 6a; ita quod 2f; (ita … claruit) om. 1e; et multis c. s. 7; (ita … factum est) om. 4b.] ut etiam miraculorum signis claruit [clareret 4ac1c2; claruerit 1b*, 1g, 2a1 corr. al. m., 2e; claresceret 3cc*.] et [eras. in 1e; Ita ergo 7.] nomen eius celebre [celebrae 1a1; celebre 1b.] factum est [sit 2a1 corr. al. m.; (f. e.) fieret 3cc*.] . Nec [(Nec … Sed et) ut ad eum multi confluerent et eius salutifera doctrina Deo tota devotione se coniungerent. In tantum etiam 7.] confluentes [fluentes 2d2e.] cessabat ad se turbas [(c. ad se t.) ad se t. c. 2e, 4d1, 6a.] suavissima verbi Dei ammonitione cohortare [ita 2b, 3c, 4bc2, et ante corr. in 1a2b*, 2a1a2, 3a, 4a; cohortabat 1a1; cohortari ceteri.] . Sed et illius gentis regi [regis 1bg.] et [om. 1b, 4d2.] optimatibus [obtimatibus 1a2.] honorabilis [venerabilis 6b1b2.] effectus [factus 4d1d2.] est in tantum [(in t.) om. 7.] ut ei aliquas terrarum possessiunculas [possessiunculis 2a1 ante corr.] illis promontoriis [promuntoriis 2a2 ante corr., 2d2, 4ab; promunctoriis 1ceh, 2bd1ef, 3b, 4c1c2d1, 5a, 6ab1b2, et corr. al. m. in 1a1, 2a1a2, 3ac.] adiacentes ad aedificandam Deo ecclesiam [cellam 1g.] dono [(dono … quidem) traderent. Qua aedificata, praefatus sanctus modicam in ea 7.] perpetuo contulerunt [ita ante corr. 1a2b, 2a1, 5a; ita etiam 1h, 2a2b, 4ac1c2, 6b1b2; contullerunt 1a1; contuler 4b; contulerint reliqui, et corr. al. man. in 1a2b, 2a1, 5a.] ; in qua pius pater modicam quidem, sed honestam, Deo servientium adunavit congregationem; in qua et post multiplices sancti laboris [labores 6a ante corr.] agones a Deo coronatus corpore requiescit [quam add. 6a.] , et [(et … possident) om. 4b.] posteri eius usque hodie ex [& 1b; eam 1b*g.] sanctitatis eius traditione possident. Quorum [(Quorum … exstitisti) om. 7.] ego [ergo 1a2 ante corr., 1h, 2e, 6b1.] meritis [(e. m.) m. e. 6a.] et ordine extremus eandem cellulam per successiones legitimas suscepi gubernandam, qui hanc historiam [hystoriam 2a1, 3a.] sanctissimi patris et summi doctoris [(et s. d.) om. 4b.] Willibrordi [Willebrordi 2d1d2, 4c1c2, 6ab1b2 hic et deinceps.] , te iubente, beatissime pontifex Beornrade [ita et 2a1 corr. al. m.; Beor///// 5a; Beonrade 1h, 3c, 4abc1c2; Beornarde 2f; Beordiade 6b1b2; Beonarde 4d2; Bernrade 2d1d2; Bernerade 6a; Bermharde vel Berinharde 2e.] , conscripsi; qui tanto patri et summi sacerdotii [sacerdocii 1a1.] dignitate [dignitatem 2a1 et 2a2 ante corr., 2b.] , et [(et g. p. et s. l. o.) et s. l. posteritate 4b.] generis posteritate [posteritatem 2b.] , et sanctorum locorum observatione, quae ab eo [(ab eo) habeo 1a1 m. pr.] in Dei honorem constructa esse noscuntur, secundum datam tibi a Deo [Domino 1e, 6b1.] gratiam heres dignissimus [dignisimus 1a1.] exstitisti [extitisti 1a2bc, 3a.] .

[2] [et pia matre,] Et ut eiusdem sancti patris Willibrordi [ita hic etiam 6a; Willebrordi hic 3c; om. 4b.] altius nativitatis originem et mox in utero matris divinae electionis repetam praesagia [presagia 1a2.] , revertar unde egressus [digressus 2e, 4d1d2 corr. al. m., 6ab2.] sum. Nam sicut sanctissimus praecursor domini nostri Iesu Christi beatus Iohannes baptista [om. 4bd 1.] , ex utero matris [Deo add. 1a2ci, 2a1a2bc, 3bcc*, 4abd2, 5a, 6a.] sanctificatus [Deo add. 6b1b2.] , relegiosis [ita hic etiam 1b.] parentibus, ut [(ut … parentibus) om. 3cc*.] evangelica narrat historia, Christum ceu solem praecedens lucifer [om. 1e.] , multis in salutem profuturus natus est, ita [item 1a1 m. pr.] et sanctus Willibrordus in plurimorum genitus [(p. g.) plurimarum gentium 6b1b2, 7.] salutem, [cui futura filii gloria in somnis est ostensa,] relegiosis parentibus natus esse dinoscitur. Nam vir venerabilis Wilgils [Wilglis 1a2; Wilgis 1a1 corr. al. m., 3b, 4c1 corr., 4d2, 5a, 6b1b2; Wlgis 4c1 ante corr., 4c2; Willigis 2a1a2bf; Willigisus 2d1d2; Willegisus 2e.] , de quo nobis paulo ante sermo fuit, ad hoc tantum, Deo praedestinante [praedistinante 1a1b; predestinante 1a2.] , matrimonio iunctus est, ut talis [ex eis add. 4b.] ad profectum multorum populorum [om. 4b.] ex eo ederetur prolis [ita in 1a1, 2be, 3a, 4a; ita etiam ante corr. in 1a2b, 2a1a2, 4b; proles ceteri.] . Igitur uxor [om. 1b.] eius, mater scilicet beati [beatus 1a1 ante corr.; sancti 2d2, 6a; (s. b.) om. 4b.] Willibrordi patris [delet. in 1h; om. 4abc1c2d1d2.] , intempesta noctis quiete caeleste [celeste 1a2; celestia 6a.] in somnis vidit [(in s. v.) v. in s. 1a2.] oroma [or/ma (orama?) 1a1 m. pr. ante corr.; orama 1c m. pr. ante corr.; oromma 1e; or/ma 2a2; oreuma 2e corr. al. m.; oramina 6a.] . Visum est ei [enim add. 1b* sup. lin.] quasi novam in caelo [celo 1a2.] videret lunam, crescente illa [(c. i.) crescentem 1h; quam crescentem 2f.] usque dum plena videbatur [videretur 1b*, 2e, 4b ante corr.] esse. Quam diligentius intuens [(d. i.) cum d. intueretur 2d1 d2ef; quasi add. 1b* sup. lin.] , repentino cursu lapsa [sit add. 1b.] ruit in os eius. Qua devorata, eius intima splendore perfusa sunt. Evigilans vero, timore perterrita, cuidam hoc relegioso presbitero [praesbitero 1a1; viro 4b; (h. r. p.) r. h. p. 2a1a2 bc1c2e; r. p. h. 4d1.] retulit [retullit 1a1.] somnium [somnum 1a1, 1a2 m. pr., 5a m. pr.] ; illoque [illo quoque 4d1d2.] interrogante, si ea nocte, qua ei [om. 6ab1b2.] visio facta est, suo [soo 1a1 m. pr.; om. 6b1b2.] more solito iungeretur [iungetur 1a1 m. pr.; iuncta fuisset 4d1d2; sociata fuisset 7.] viro, acceptaque [que delet. in 1h, 3a, om. 2f, 3b, 4abd2, 6a.] ab ea [(ab ea) om. 6a.] eius [om. 1h; huius 2a1 a2b, 6ab1b2.] rei confessione, ita respondit: “Luna [Lunam 4c1 c2.] enim [delet. in 1h; om. 1e, 6b1 b2.] , quam ex modico vidisti in magnam [magnum 1b, 2f, 6b1 b2.] crevisse, filius est quem in ea nocte concepisti; qui luce veritatis caliginosos tenebrarum errores discutit [discutiet 1b* ceh, 2d1 d2, 3bcc*, 4ab, 6ab1 b2; (e. d.) d. e. 1c.] , et quocumque perrexerit, comitante superni luminis splendore, plenum suae perfectionis ostenderit [ita 1a1, 2a2 be, ita etiam m. pr. ante corr. 1a2 be, 2a1, 3a; ostendet 1ch, 3bc c*, 4ac1 c2 d1 d2, 5a, 6a, et post corr. al. m. in 1a2 be, 3a, 4b; ostendit 2a1 corr. al. m., 4b m. pr.; ostendens 6b1 b2.] globum, coruscanteque [corustanteque 1a2 m. pr.] rumoris eius candore et morum pulchritudine, multorum in se [(in se) om. 1b.] adlicit [adlicet 1a2; allicet 1b; alliciet 1b*ehi, 2a2 corr. al. m., 3b, 4abc1 c2 d1d2, 6ab1b2; adliciet 1c, 2a1 m. pr., 5a; colliget 3cc*.] aspectum [asspectum 3a; affectum 4d1d2; animos 7.] .” Cuius [Huius 1h corr., 1i, 2d2, 3bc, 6b1; (Cuius… est) om. 4b.] ergo somnii et [somni et 1a1; somni//// 1a2; somni (om. et) 1b; somnii (om. et) 1b*e, 4d1d2, 6ab1 b2; somnii//// 1a2 corr. al. m., 1c, 5a; sompnium et 2a1 a2b; sompnum et 2c.] interpretationem rerum [om. 6a.] veritas subsecuta est [om. 6a.] .

[3] [natus Willibrordus,] Factum est post circulum dierum, peperit mulier filium, sacroque baptismatis [ab hoc verbo 1f.] fonte regenerato imposuit [inposuit 1b.] ei pater [mater 1e, 6a.] nomen Willibrord [Willibrord 1a1b; Willibrorde (?) 1a2 m. pr.; Willibrord 1a2 corr.; Wilbrord 1efh; Willbrord 1i; Wilbrod 3a, 4a; Willibrod 1c, 3b, 5a; Willebrord 6b2; Willibrordus 2a1a2bd1d2; Willebrordus 4d1, 6b1; Willibrordum 4b; Willebrordum 4c1c2,6a.] [Formam nominis anglosaxonicam (Vilbrord apud Bedam, Wilbrordus apud Eddium Stephanum et Bonifatium Moguntinum; cf. supra, p. 414 – 15, num. 3; p. 416, num. 5), patria relicta, neglexisse videtur vel ipse Willibrordus, cum in annotatione saepe allata scripserit: Clemens Uuillibrordus.] ; et [om. 1a1, 4d1d2, 6a, add. al. m. in 5a; (et … pater) quem ablactatum diligenti cura traditur a patre 3cc*.] statim [statimque 4d1; statimque ut 4d2.] ablactatum [ablactavit 1a1, 4d1d2.] infantulum, tradidit eum [eras. in if, om. 2f, 6b1b2.] pater [om. 2f, 4d1, 6a.] Hrypensis [Hyripensis 1a1, 4d1, 5a; Hiripensis 4d2; Hripensis 1c; Rypensis 1a2, 1f corr.; Ripensis 1eh, 3b, 4c2, 6b1b2, 7; Rhipensis 2d1 d2; Richpensis 2e; Hyrpensis 1i; Hirpensis 6a.] ecclesiae [Nobile monasterium (Ripon) ab Alchfrido rege Scottis monachis conditum, mox vero, istis expulsis, S. Wilfrido traditum (Beda, Hist. eccl., V, 19), haud multo ante an. 664 (cf. Hauck, Kirchengeschichte Deustschlands, t. I3, p. 434). Manifestum autem est Willibrordum non a Scottis, sed ab iis esse educatum qui Romanae ecclesiae prorsus addicti essent, ac proinde, cum an. 658 natus esset, paucissimo post tempore quam Ripense monasterium in Wilfridi manus venisset, illuc esse a parentibus allatum. Testatur etiam Eddius Stephanus in Vita S. Wilfridi, Willibrordum Wilfridi filium seu alumnum in Hripis nutritum esse; cf. supra, p. 414, num. 3.] fratribus relegiosis studiis et sacris litteris [literis 1b.] erudiendum, [in Hrypensi coenobio educatur] ut [aut add. 1b* in marg.] fragilior [fragilis 1b.] aetas validioribus invalesceret [convalesceret 4d1 d2, 5a corr.] disciplinis [novum Samuhel nasci putares add. 1b; cf. infra20] , ubi nihil videret nisi honesta [sancta 6aa*.] , nihil audiret nisi sancta [honesta 6aa*.] . Quem divina mox gratia ab ineunte pueritia et sensu proficere et moribus pollere, quantum ad tales congruit [congruebat 4d1 d2.] annos, concessit; ita ut nostris temporibus novum Samuhel [Samuel 3c, 5a, 6b1; Samuhl 2a1; Samuelem 1c, 2a1 sup. lin., 2a2 corr. al. m., 6b; Samuhelem 4d1, 6ab2.] nasci putares [(n. S. n. p.) om. 1b.] , de quo dictum est: Puer autem Samuhel [Samuel 1b, 3c, 4bd2, 6b1.] proficiebat atque crescebat, et placebat tam Deo quam hominibus. [I Reg. 2, 26.] Ibique [(Ibique … fragilis) om. 1f.] in praedicto monasterio multis profuturus puer clericatus accepit tonsuram, [ibidemque mox fit monachus.] et [(et … esse) suppl. al. m. in marg. 3a, om. 3b.] pia professione monachum se fecit esse [om. 4d1d2.] , et inter ceteros [//ceceros 1a2.] eiusdem [om. 4d1d2.] sanctissimi monasterii adolescentes [adoliscentes 1a1, 1a2 m. pr.] enutritus [est nutritus 1a2 m. pr.; est enutritus 1a2 corr. al. m.; enutritus 1b*; enutritus est 1ei, 6a.] ; sed [om. 4d1d2, 5b; eras. in 5a.] nulli alacritate minor, nulli humilitatis officio [offitio 1a2; (h. o.) humilitate 6a.] secundus, nulli lectionis studio [erat add. 4d1d2, 6a.] inferior, sed [delet. ab 1b*, 5a; om. 5b.] sic cotidie [cottidie 1bc.] bonae [boni 1a1, 3a, 4a m. pr., 5a ante corr.; bene m. pr. ante corr. in 2a1a2; benȩ 2b ante corr.] indolis puer proficiebat, ut teneros pueritiae annos morum gravitate transcenderet, factusque est [add. a 1b*.] grandevus sensu, qui corpusculo fuit modicus et fragilis.

[4] [Annos natus viginti in Hiberniam transit,] Igitur in sacris eruditionibus et in [om. 4bc1c2.] omni sobrietate morumque honestate [honostate 2a1 m. pr.] beatissimo [viro add. 2a2 al. m. in marg.] usque ad vicesimum [vicessimum 1a1 ante corr.] aetatis suae annum adolescente [adoliscente 1a1, 1a2 ante corr.; adolescentie 2a1 m. pr., 2a2b.] proficiente [(a. p.) adolescens proficiens 2f.] , artioris [acrioris 4d2; altioris 6a.] vitae [est add. 1b*.] ardore succensus et peregrinationis amore instigatus [incitatus 1c, 3abc, 4abc1c2; est add. 3c, 4d1d2; (et p. a. i.) om. 6b1b2.] . Et [om. 6a.] quia in Hibernia [Hybernia 1a1f, 3c, 5a; Hiberniam 1i.] scolasticam eruditionem viguisse audivit, etiam [om. 6a.] et [eras. in 1f, om. 1h, 2a1a2bd2, 4b.] quorundam sanctorum virorum, fama narrante, conversatione incitatus [instigatus 1c, 3abc, 4abc1c2, 6a; est add. 4d1d2, 5a al. m., 5b; (c. i.) i. c. 1c.] , et [om. 6a.] praecipue [praecipuae 1a1.] beatissimi patris et episcopi Ecgberti [Egberehti 1a1 corr. al. m.; ecgberti 1e; Ecbercti 2a1a2b; Ecberti 1f; Hecberti 6b1 b2, 7; Egberti 1h, 2d1d2e, 3c, 5a corr., 5b; Egbercti 6a; Echberti 4abc1 c2d2; Echeberti 4d; Eckeberti 1b.] [† 729. De quo Beda, Hist. eccl., III, 4, 27; IV, 3, 26; V, 9, 10, 22, 23, 24. Reapse episcopum illum fuisse optime ostendit Carolus Plummer, v. cl., Ven Bedae opera historica, t. II (1896), p. 285. Colitur die 24 aprilis; cf. Act. SS., April. t. III, p. 313 – 15.] , qui [(qui … nec non) om. 4b; (qui… Wicberti) om. 3cc*.] cognomento Sanctus vocabatur, nec non et Wicbercti [Wicberehti 1a1 corr. al. m.; Wicberti 1ceh, 4bd2, 5a corr., 6ab1b2; Wictberti 3ab; Wichberti 2d1, 4ac1c2; Wichperti 1b; Wigberti 1a2f, 2d2ef; Wigberchti 2a1a2b; Vineberti 5b.] [De quo Beda, Hist. eccl., V, 9, 10.] , venerabilis viri et sacerdotis Dei, quorum uterque ob caelestis patriae amorem domo [amore dono 1b m. pr. ante corr.] , [ubi sanctorum virorum consortio iuvatur.] patria cognationeque relicta [(c. r.) om. 4b.] , Hiberniam [Hyberniam 1cf, 3ac, 5a; Yberniam 4abc2.] secessit, ibique [-que add. al. m. in 1c, 3b; delet. in 3a; om. 4ab, 6b2; (ibique … conversatione) om. 1hi; (ibique… Christi) om. 1f.] dulcissimos supernae contemplationis fructus, saeculo nudus, Deo plenus [plena 1a1; plenae 1a1 corr. al. m.] , solitaria [solitariam 1a1 corr. al. m., 2d1d2ef, 4d1 d2.] cotidie [cottidie 1b.] hauriebat [auriebat m. pr. ante corr. in 1a1 et 1a2.] conversatione [conversationem 1a1 m. pr., 2d1d2ef, 4d1 d2.] . Horum beatus adolescens [adoliscens m. pr. ante corr. in 1a1 et 1a2.] emulari cupiens relegionem, cum convenientia [ita, ut videtur, etiam 1c et 3a ante corr.; con////////tia 3a corr.; coniventia 1b*. 4d2, 8; conniventia 1c corr. al. m.; cōniuencia 1h; vel coniventia add. 5a sup. lin., add. 5b; con////////// 4b, consensu 4b corr.] sui abbatis et fratrum in [ad 2d1d2e.] Hiberniam [Hyberniam 3c, 4b, 5a.] veloci cursu contendit, praedictorumque [praedicatorumque 1a1 ante corr.] patrum se familiaritate [familiaritati 1ehi, 2d1e, 3b, 4d1d2, 5ab, 6a, et corr. al. man. in 1a1bc, 2a1 a2, 4b.] coniungens, quatenus, ceu prudentissima apis [ita et 1a2 sup. ras.; apix 1a1; apex 1a1 corr. al. m.; apes 4d1, 6b1 b2.] , ex eorum propinquitate mellifluos [mellifluas 1b m. pr.] pietatis carperet flores [(c. f.) carpebat fructus vel flores 4d1d2.] et in [om. 1b.] sui pectoris alveario [albeareo 1a1 m. pr.; al//ear/o 1a2.] dulcissimos virtutum favos construeret. Ibique [Ibi 2f, 3bc.] duodecim annis [annos 1b, 4d2.] inter eximios simul piae [pie 1a2.] relegionis et sacrae lectionis magistros [magitros 1a1 m. pr.; magistris 1a2 ante corr.] , futurus [futuros 1a1 m. pr., 1c ante corr.; futuris 4c2.] multorum populorum praedicator [predicatur 1a2 ante corr.] , erudiebatur [(f. m. po. pr. e.) e. f. m. po. pr. 1e sup. ras.] , donec occurreret in virum perfectum et in [om. 6a.] aetatem [mensuram aetatis 3c, 4d1d2.] plenitudinis Christi. [Eph. 4, 13.]

[5] [Annos natus 33 in Germaniam migrat,] Tricesimo [Tricessimo 1a1 et 2a1 ante corr.] itaque [itaquae 1a1 ante corr.] et tertio aetatis suae [(T. i. et t. ae. s.) om. 1f.] anno maior egregio [egreio 1e.] viro fidei [add. al. m. in marg. 1c.] flamma [fama 2d2d2e.] crescebat in pectore [(in p.) add. sup. lin. 3a.] , ita ut parum ei videbatur [videretur 1b*ef, 2a1 corr. al. m., 2d1d2e, 3b, 6a.] sibi soli tantummodo in relegionis sanctitate sudasse, si non et aliis quoque [quibusque 6a.] in praedicationis veritate [(p. v.) predicatione veritatis 1h; veritatis predicatione 2f, 4d1; (in p. v.) om. 1f.] prodesset [om. 1i.] . Audivit [Audiens itaque 6a.] in borealibus [borealiabus 1a1 ante corr.] mundi partibus messem quidem multam [om. 1a1.] esse [om. 1i.] , sed operarios paucos. [Matth. 9, 37, Luc. 10, 2.] Sed [om. 6a.] ut somnii, Deo dispensante, impleretur veritas, quod mater olim de eo [(m. o. de eo) m. o. Deo 2a1 et 2a2 m. pr.; o. m. de eo 1b; o. de eo m. 2b.] se vidisse testatur [testabatur 1b**cfhi, 2f, 3a corr. al. m., 3b, 4ab, 6a; contestatur 4d1.] , suae conscius voluntatis [voluntati 1c, 3a corr., 4ab.] , licet adhuc [om. 1b.] divinae dispensationis ignarus, illas in partes navigare cogitavit [coepit 1i.] et [ut 1fi.] clarissima evangelicae praedicationis luce torpentes longa infidelitate populos, si Dei [(si D.) fidei 1f.] esset voluntas [(e. v.) v. e. 2d2, 6a.] , inlustrare [illustrare 3a; quo et ipse navem concendit add. 1a2; cf. infra 29.] . Adsumptisque [-que eras. in 1a2, om. 1i; assumptisque 1b; (Adsumptisque … conscendit) Itaque ipse navem ascendit assumpsitque secum XI fratres eo f. f. armatos 6a; (Adsumptisque … quieverunt) om. 1f.] secum undecim [duodecim 1eh, 4d2.] fratribus [Non dissidet, ut Mabillonius opinatus est, immo prorsus consentit Beda, cum scribat ab Ecgberto missos esse in Fresiam viros sanctos numero duodecim (cf. supra, p. 415, num. 3), id est Willibrordum et socios undecim. Inter quos fuerunt Suidberctus et probabiliter etiam Adalbertus Egmundanus. Ewaldos duos alibi dicit Beda Willibrordi socios et cum eo in Germaniam venisse, alibi eius dumtaxat exempla esse secutos (cf. ibid.). Ceterorum nomina ignoramus (cf. supra, p. 425, annot. 7).] , eo [et 1a2 sed delet.; eodem 1b*, 4d2.] fidei [fide 1b m. pr.] fervore armatis [armatos 1a2 m. pr., 1cei, 2d2 m. pr., 3abc, 4a, 4b m. pr., 4c1c2, 5a m. pr.; accensos 2.] quo [(quo … conscendit) add. in marg. inf. 1a1, om. 1a2.] et ipse, navem [ita 1a1a2b, 2a2 m. pr., 3a m. pr., 6a; navim reliqui.] conscendit [ascendit 5a post corr., 5b.] ; quorum aliqui postea [pestea 2a1 et 2a2 ante corr., om. 1e.] ob [om. 1b.] praedicationis evangelicae instantiam [instantia 1b.] martyrio [martirio 1a2.] coronati sunt, aliqui vero episcopatus ordinem accipientes post sanctae praedicationis labores in pace quieverunt.

[ad Traiectum appellit] Igitur viro [vir 1efh, 6a.] Dei cum [suis add. 6a.] sociis [duodecim fratribus 1f.] , sicut praediximus [(s. p.) om. 1f, 4d1d2; Fresiam tandiu add. 6a.] , naviganti [navigante 1h, 2d2f; navigavit 1ef, 6a; navigatio fuit 5a corr., 5b.] , donec [delet. al. m. in 1a2b*] prospero cursu [ad add. al. m. in 1a2b**, 2a2, 5ab; in add. 1f sup. lin., 2f, 4d1d2; in ipsaadd. 6a.] ostia [hostia 1c.] Hreni [Rheni 1a1 corr. al. m., 2d2; Hereni 1b ante corr.; Reni 1a2b*, 3b, 4b, 6ab1b2.] fluminis vela deposuit [deponeret 4d1d2, 6a.] , ibique optata telluris statione refocilati sunt, et mox ad castellum Traiectum [Treiectum 6b1b2.] , quod [(quod … situm est) om. 4b.] in ipsa [om. 3b.] ripa [om. 1a1a2c, 3ab, 4a;add. al. m. 5a; (r. ei. fl. s. est) ita scripsi cum 1b, 3b, 8; r. fl. ei. s. est 2f; ei. fl. r. s. est 1ei, 2a1a2bd1d2, 5a corr., 5b, 6a; ei. fl. s. est r. 4d1, 6b1, 6b1b2.] eiusdem fluminis situm est, pervenerunt; in quo etiam post aliquod [aliquot 1a2 ef, 3a, 4a, 6ab1b2 et etiam m. pr. in 1b, 2a1a2b.] tempus, Deo donante [(D. d.) d. D. 6a.] et verbo fidei crescente, idem sanctus Willibrordus [Willibrord 1a1.] sedem episcopatus [pontificatus 5ab.] sui habuit. Sed quia eadem gens Fresonum [Frenosum 2d2; Fresionum 6a.] , in [qua 1a1 corr. al. m., 4d1, 5ab.] quo idem [ om. 2a1a2b, 2c m. pr.] aedificatum est castellum, cum rege suo Rabbodo [Rabbodone 1a2 corr. al. m.; Rapbodo 1b; Rabodo 1h; Ratbodo 6a; Radbodo 6b1 sup. ras., 6b2.] paganis adhuc ritibus sorduit [sordebat 6aa*.] , visum est [ergo add. 1i; eidem add. 6a.] viro Dei Franciam [Frantiam 1a1 m. pr., 1bc, 4b, 5ab.] contendere ac [ad 1b ante corr.] ducem illorum adire Pippinum [Pipinum 6ab1b2 et sic deinceps.] , [et Pippinum ducem Francorum convenit.] virum strenuum, triumphis [triumphus 1a2 ante corr.] clarum et moribus probum. Qui [(Qui … spinas) om. 1f.] eum cum omni honore suscipiens, sed nolens tanto doctore se vel suam [suum 1b m. pr.] privare gentem, loca ei oportuna intra terminos regni sui praevidens [praevidit 1a2 corr. al. m., 4d1, 6b2; providit 2f; concessit add. 5a al. m., 5b.] , quo potuisset idolatriae spinas exstirpare et purissima verbi Dei semina per munda [mundi 6a.] novalia habundantius spargere, ut impleret propheticum illud [om. 1e.] praeceptum: Novate vobis novalia et nolite serere super spinas. [Ierem. 4, 3.]

[6] [Quo iubente,] [sexta, corr. sextum 1a1.] . Cumque studiossime vir Dei [Willibrordus add. 5a al. m., 5b.] per loca singula discurrendo [(v. D. p. l. s. d.) om. 1b.] optatum evangelizandi opus exercuisset, [Romam (iterum) profectus] et semina vitae, supernae gratiae rore inrigante [irr- 1b, corr. al. m. in 1a2, 2a1.] , longe lateque in agris multorum cordium ad eius praedicationem uberrime [om. 2a1a2c.] pululassent [pullu- 1b, 2a1.] , congaudens [gaudens 1b*; Pipinus add. 5a al. m., 5b.] praedictus Francorum [Franchorum 1b et sic deinceps.] dux eius sanctissima devotione [(s. d.) sanctissimae devotioni 1fh, 4d1; sanctissimam devotionem 4b.] et verbi Dei clarissima [clarissimae 1fh, 4d1.] multiplicatione [multiplicationi 1h, 4d1; mul| 1f, qui hic desinit.] , maioris profectus [effectus 6a.] occasione [occassine 1a1.] prudenti cogitabat consilio eum Romam mittere, ut a domno [ domino 1b.] apostolico Sergio, viro sanctissimo tunc temporis, in summi sacerdotii honorem ordinaretur; quatenus apostolica benedictione et iussione accepta [suscepta 1a1 corr. al. m., 1a2b, 2a1a2bd1d2, 6ab1b2.] , maiori ab eo missus [fisus 4ab; om. 4d1.] fiducia [fidutia 1a2; animaretur add. 5a al. m., 5b.] roboratus [roboratur m. pr. in 2a1a2 b.] , in opus evangelii reverteretur iuxta apostolicum illud: Quomodo praedicabunt nisi mittantur? [Rom. 10, 15.] Quod cum viro Dei [om. 1b.] persuadere temptaret, rennuit primum, nec [et 2a1, 4d1; ne 2a2 m. pr.; & 2a2 corr. al. m.] se tantae [tante 1a2.] auctoritatis honore dignum [indignum 4d 1 et corr. al. m. in 2a1a2.] esse referebat [refferebat 1a1 m. pr., 1a2; ferebat 2d1d2.] ; enumeratisque apostolicae sanctionis praeceptis, longe se inferiorem huic virtutum catalogo asserebat, quem egregius [egreius 1e.] mundi praedicator, filium suum Timotheum erudiens, oportere episcopum habere censuit. [Hieron. Epist. 69, 2., ITim. 3, 1 sqq.] Dux vero contra [econtra 1b, 2f; cuncta 4d1; (v. c.) econtra 1i.] relegiose [relegionem 1a1 m. pr.; religionem 1a1 corr. al. m.] suasit [suassit 1a1 m. pr.] , quod vir Dei verecunde [verecunde 1b.] negavit [nagavit 1a1 m. pr.; naegavit 1a1 corr.] . Tandem omnium unanimitate [unamimitate 1a1; fidelium add. 1c.] victus [devictus 5ab.] et, quod maius est, Dei [de 1b m. pr.] dispensatione coactus consentit [consensit 1e, 2bd1d2; assensit 5ab.] , magis volens plurimorum humiliter oboedire consilio, quam suam pertinaciter defendere voluntatem. Et sic cum [om. 1b.] honorifica legatione et muneribus apostolicae auctoritatis [auctoritati 1c, 2f, 3b, 4a, 5b, et corr. al. m. in 2a2, 3a, 4b, 5a; sedi 4d1; (a. a.) apostolico 6b1b2; apostolico auctoritate 4b m. pr.] condignis Romam directus est [Hoc est alterum iter Romanum, quod anno 695 instituit Willibrordus (cf. supra, p. 427, num. 35). Primum, quod ante quinquennium circiter egerat (cf. ibid., num. 30), neglexit Alcvinus.] .

[7] [a Sergio papa] [Septima, corr. septimum 1a1] . Sed die quarta priusquam [primusque 1a2 m. pr.] illo veniret, beatissimus apostolicus angelica in somnis [somni 2a1 m. pr., 2a2b; sompnii 2c.] responsione [revelatione 5ab.] admonitus [amm- 1a1 corr. al. m., 2a1, 3a.] est, ut [(ut … suscepisset) 2d1d2.] illum cum summo honore suscepisset [susciperet 1e, 2a2 corr., 4d1, 6b2.] , et quod multarum [multorum 2a1a2bc.] esset animarum inluminator [ill- 1b, 3a; om. 2d1d2.] futurus [pater add. 2d1d2.] a Deoque electus [dilectus 4d1; a Deo preelectus 5a corr., 5b.] , et ad hoc venisset, ut summi ab eo [cum honore excipitur] sacerdotii honorem suscepisset [susciperet 1e, 2a2 corr. al. m., 4d1, 6b2.] , nihilque ei [om. 2d1d2.] negandum esse, quicquid petisset. Qua [Quia 2a1 et 2b ante corr.; Qua 2a2 al. m. sup. ras.; Qui 6a.] factus apostolicus ammonitione certus, cum magno gaudio et summo eum suscepit honore, et ut in eo fidei agnovit fervorem, relegionis devotionem, sapientiae plenitudinem, die conpetenti [scilicet X kal. decembris add. 5a al. m. sup. lin., 5b.] , populo advenienti [adveniente 1bh, 2a2 corr., 2b corr., 2d1d2, 3b, 5ab.] , advocatis venerabilibus 〈ad [om. 1a1b, 2a1d2; add. al. m. in 1a2h, 2a2, 3a; in 2b add. sup. lin., 2f, 5ab, 6b1b2.] 〉 societatem [om. 1b, 2d2; societate 6b1b2.] ministerii sacerdotibus [(ad so. m. sa.) sa. so. m. 2a1 corr. al. m.] , puplice [publice 1b, 2a1, 3a.] in ecclesia beatissimi Petri principis apostolorum [Immo, si Bedae fides est, in ecclesia Sanctae Caeciliae (cf. supra, p. 427, num. 35).] ,[et archiepiscopus ordinatur.] cum magna dignitate more apostolico eum ordinavit archiepiscopum, ac ordinato nomen [(ac o. n.) et ordinationem 2d1d2.] imposuit Clemens, vestimentisque [vestitisque 1a1.] suis [om. 6b1b2.] sacerdotalibus induit eum et sancto, quasi superhumerali [super- om. 1a2.] Aaron, pallio [palleo 1a1 et 1b m. pr.] dignitatis et indumenti [indumentis 1a2 m. pr.; indumento 6b1b2.] confirmavit gloria [gloriȩ 6b1b2.] , et quodque [ita etiam m. pr. 1b et 1h; quicquid 1b*, 4d1; quodcumque 1c corr. man. rec., 1h corr., 2d1d2f, 3b, 4b, 6b1; quod 5a ante corr.] voluit vel petivit aut in patrociniis sanctorum [Servatur etiamnum Embricae (Emmerich) in ecclesia maiore arca quae S. Willibrordi fuisse dicitur, in qua reliquias a Sergio papa acceptas recondiderit. Et videtur quidem ipsa arca saec. VIII/IX fabricata; inscriptionem autem, quae in ea legitur: HE SUNT RELIQUIÆ QUAS SANCTUS WILLIBRORDUS ROME A PAPA SERGIO ACCEPIT ET EMBRIKE TRANSPORTAVIT, viri periti saec. VIII vel IX vel X exaratam esse existimarunt. Cf. E. AUS'M Weerth, Kunstdenkmäler des christlichen Mittelalters in de Rheinlanden, I Abth., I Bd. (1857), p. 7 – 8 ; P. Clemen, Die Kunstdenkmäler der Rheinprovinz, II Bd., I. Rees (Düsseldorf , 1892), p. 46 – 48 et tab. II ; F. X. Kraus, Die christlichen Inschriften der Rheinlande, t. II, 2 (Freiburg, 1894), p. 303 – 4.] aut in rebus ecclesiasticis [ecclisiasticis 2a1 m. pr.] , cum tota mentis [mente 1a2 m. pr. Ab hoc verbo manus saec. XII in 5a.] alacritate tradidit illi, firmatumque benedictione, donis ditatum, cum salutaribus praeceptis iterum eum in opus evangelii [euangeli 1a1 m. pr.] remisit. [Exod. 29, 5.]

[8] [Inde redux in parte septemtrionali regni Francorum] Accepta [Acceptaque 1a2 h, 3ab, 4ab; Accepta itaque 5ab.] etiam apostolicae [apostilicae 2a1 ante corr.] auctoritatis benedictione [benedictionis 1a1 m. pr.] , cum maiore [maiorae 1a2; maiori 3a.] fidutia [fudutia 1a1 ante corr.; fiducia 1b.] devotus [devotis 1a2 m. pr.] verbi Dei praedicator ad praefatum Francorum ducem regressus est. Qui eum [enim 1b m. pr.] cum [om. 1i; add. sup. lin. 3a; in 1b.] summa honoris [honores 1a1 m. pr.] magnificentia receptum [preceptum 1b; receptum 1b* sed deletum ab 1b**.] , cum [precepto add. 1b; viris add. 2a2 al. m. sup. lin.; viriis add. 2c.] suae potestatis iussione [om. 1a1b, 2a1a2c; auctoritate 2a1 al. m. in marg., 2b al. m. sup. lin.; vigore 2d1d2, 4d1d2; amminiculo 2f; privilegio 6a.] in opus evangelii direxit, maxime [maximae 1a1.] tamen [om. 1e, 4b.] in borealibus regni sui partibus, quo [quibus 2a1 al. m. sup. ras.] eatenus ob raritatem [rarietatem 1a2 ante corr.] doctorum vel duritiam habitatorum [(v. d. h.) om. 6b1b2.] fidei [fide 1a1 m. pr.] flamma minus [sibi 5ab.] relucebat. Eo vir Dei instantius illis in regionibus semina vitae sparserat, quo plus necessarium [necessariam 1b*; esse add. 2a2 al. m. sup. lin., 2d1d2.] antiquam [antiqua 1b; antiquae 1b*, 6b1b2.] ignorantiae famem [fam 1a2 m. pr.; famam 2a1, 2a2 m. pr., 2b ante corr.] depellere perspexerat. Qualem [autem add. 1b* sup. lin., 2a2 al. m. sup. lin.; vero add. 1c.] , divina gratia adiuvante, illis in locis fructum fecisset, testes sunt usque hodie populi per civitates [et per add. 1c.] ,[cum multo fructu evangelium praedicat,] vicos [vocos 2a1 m. pr.] et [om. 6a.] castella, quos [quas 3a ante corr.] ad veritatis agnitionem et ad unius omnipotentis Dei cultum pia ammonitione perduxerat; testes [(Testes … locis) om. 4b.] quoque ecclesiae, quas per loca singula construxerat; testes et Deo famulantium congregationes, quas aliquibus adunavit [congregavit 6b1b2.] in locis [(a. in l.) in l. a. 1c.] .

[9] [apud Fresones autem] Temptavit quoque [quoquae 1a1.] idem vir Dei ultra Francorum [Fraccorum 1a2 ante corr.; Francorum 1a2 corr.] regni fines caelestis doctrinae [vite 6b1b2.] flumina derivare [dirivare 1a2, 1b m. pr., 2a1, 3a.] . Nam tunc temporis [tepporis 1a2.] regem Fresonum [Fræsonum 1a1; Fraesonum 4b corr. al. m.; Fresionum 6a.] Rabbodum [Rabbotum 1b; Rabodum 1h, 4d1; Radbodum 6a, 6b1 corr.; Radboldum 6b1 m. pr., 6b2.] cum sua gente paganum non timuit adire, et [(et … loquebatur) om. 4b.] quocumque [quoquomque 1a1 m. pr.] perrexerat, verbum Dei [om. 2d1d2.] cum omni fiducia loquebatur. Sed praefatus Fresonum [Fraesonum 1a1. ] rex virum Dei humilitatis gratia benigne suscipiens [suscepit 1a2 corr. al. m., 2f, 6a.] , nullis tamen vitae fomentis [ob add. 2d1d2.] saxeum eius cor [sanctus vir add. 1a2 al. m. sup. lin.] emollire [mollire 1h; molliri 2a2 corr. al. m., 2d1d2, 6a; emolire 3b.] potuit. Et dum apud eum vir Dei fructificare [(v. D. f.) f. v. D. 6a.] non posse agnovit [Erat enim tunc in eius comitatu venerabilis vita et nomine dignus Wlfrannus, qui venerat a Senonum civitate pontifex eodem desiderii fervens amore, scilicet ut aliquas Domino lucraret animas, quas diabolus magister fallacie nimia incredulitate compresserat, ne conditorem agnoscerent Deum celi terreque maris et omnium que sub celo consistunt add. 6b1b2; eadem habebat codex Compendiensis Mabillonii (cf. eiusdem annot. ad h. l.); licet in comitatu eius esset venerabilis Wlfrannus, qui venerat a Senonum civitate pontifex, ut aliquas animas gentilium inibi Deo lucrifaceret add. 7.] , [et Danos operam vix non perdit.] ad ferocissimos Danorum populos [populis 2a1 m. pr.] iter [item se gratia 2d1d2.] evangelizandi [evangelizando 1a1 ante corr.] convertit. Ibi tamen [tunc 6a.] , ut fertur, regnabat [erat 3b; regebat 4ab.] Ongendus [Origendus 1a2; Ongendis 2f.] [Eundem esse censuerunt atque illum Ongentheow qui in carminibus anglosaxonicis Beowulf et Widsith laudatur.] , homo omni fera [ferae 1a1.] crudelior et omni lapide durior [(et o. l. d.) om. 6b1b2.] ; qui tamen, iubente Deo, veritatis praeconem honorifice tractabat. Qui [Quem 1b** e, 6a.] dum [gentem add. 6b2.] obduratam [obduratum 1b**e, 2d1d2f; obdiratam 3b.] moribus [gentem add. al. m. sup. lin. 2a1a2.] et idolatriae [(m. et i.) i. et m. 2b.] deditam [deditum 1b*e, 2d1d2f; gentem add. 1a1 al. m. sup. lin.; eius mentem add. 1c; debitam servitutem 6a.] , et nullam melioris vitae spem habentem offendit [cognovit 1c.] , acceptis tunc triginta eiusdem patriae pueris, ad electos a [iam 1b.] Deo populos regni Francorum revertere [reverti 1b**, 1c corr., 1h, 2d1d2, 4ab, 5ab; revertens 2a2 al. m. sup. ras.; redire 6b2.] festinavit. Sed in eo ipso [om. 2a1.] itinere [itenere 1a1 m. pr., 2a2 m. pr.] catezizatos [ita 1a2e, 1h corr., 2a2bf, 3b, 4b, 6b1, cf. MG. Epist. IV, 163, l. 2; 164, l. 15; cathezizatos 2d1d2, 5ab; cathezazatos 2a1; catezazavit 1c m. pr.; catezazatos 1c corr.; catecizatos 1a1, 1h m. pr.; catecizavit 1b, 6a; cathecizatos reliqui(?).] eosdem pueros vitae fonte [(v. f.) f. salubri 6b1b2.] abluit, ne aliquod propter pericula longissimi [longissima 2a1 et 2a2 m. pr., 2bf.] navigii [(l. n.) longioris viae 6b1b2.] vel ex insidiis [(ex i.) in exsidiis 1a1.] ferocissimorum terrae illius [illus 1a1.] habitatorum damnum pateretur [pateret 1b; paterentur 1e.] in illis, volens antiqui hostis praevenire astutias [insidias 6b1b2.] et Domini sacramentis animas munire [salvare 2d1d2; muniri 3b.] adquisitas.

[10] [A quibus regressus, in insula Fositesland sacra gentilium violat,] Et dum pius verbi Dei praedicator iter agebat [ageret 1c, 3b, 4d1, et corr. al. m. in 1a2b*, 3a.] , pervenit in confinio [confinito 1a2; confivio 2a1 m. pr.; confinium 2f, 3a post corr., 3b; confinia 6a.] Fresonum et [(F. et) om. 3b.] Danorum [Daenorum m. pr. in 1a1a2.] ad quandam insulam, quae a quodam deo suo Fositae [ ita 1a1b; Fosite 1e, 2a1, 4b, 6a; Posite 1a2; Fosete 4d2; Fosite reliqui.] [Dicebatur Fosete filius esse Balderi et Nannae. Cf. J. Grimm, Deutsche Mythologie, p. 210 – 12; 4a ed. t. I (1875), p. 190 – 91.] ab accolis terrae Fositesland [Fositeslant 1bh, 2f; Fositestana 4d1.] appellabatur [appellebatur 1b m. pr.] [Alias Farria insula, iam Helgoland. Cf. Adamus Bremensis, Gesta pontificum, IV, 3. Eandem insulam adiit S. Liudgerus; cf. Altfridi Vita Liudgeri, c. 19 (al. 22), in quo capite scribendo Alcvini narrationem compilavit Altfridus. ] , quia in ea eiusdem dei fana [ om. 5ab.] fuere constructa. Qui locus a paganis in tanta veneratione habebatur, ut nihil in ea [eo 1b**, 2f, 5ab.] vel animalium ibi pascentium vel aliarum [aliorum 1b m. pr.] quarumlibet rerum quisquam gentilium tangere audebat [auderet 4d1, 6b2, et corr. al. m. in 1a2b*, 2a1, 6a.] , nec etiam a fonte, qui ibi ebulliebat, aquam haurire nisi tacens praesumebat [praesummebat 1a1 m. pr.; praesumeret 2a1 corr. al. m., 6b2.] . Quo [(Q. c.) Quod c. ante corr. in 2a1a2b; quocunque 6b1; (Quo … est) om. 1b.] cum vir Dei tempestate iactatus est [esset 1c, 2f, 3a corr. al. m., 3b, 6b2.] , mansit ibidem [ergo add. 1b*.] aliquot dies, quousque, sepositis tempestatibus, oportununm avigandi tempus adveniret. Sed parvi pendens stultam loci illius relegionem vel ferocissimum regis animum, qui violatores sacrorum illius [illorum 1b*.] atrocissima morte damnare solebat [e contrario presumebat add. 5ab.] , igitur [ eras. in 1a2, delet. a 1b*, om. 1e.] tres homines in eo fonte cum invocatione sanctae Trinitatis baptizabat [babtizavit 1a2; baptizavit 1ci, 3ab, 4ab, 6ab1b2.] ; sed [(sed … praecepit) om. 4b.] et animalia in ea terra pascentia in cibaria suis mactare praecepit [praecipit 1a1.] . Quod pagani intuentes arbitrabantur eos vel in furorem verti [veteri 2a1 m. pr.;reverti 2d1d2.] , vel etiam veloci morte perire. Quos cum nihil mali cernebant [cernerent 1c, et corr. al. m. in 1a2b*, 3a.] pati, stupore [furore 1e.] perterriti [sunt add. 1c.] , regi tamen [tandem 1b*; om. 2d1d2, 4d1, 6b2.] Rabbodo [Rabboto 1b; Rabbodoni 1c, 3a corr. al. m., 3b; Rabbado 1e; Rabodo 1h, 4d1; Radbodo 2f, 6ab1b2.] quod videbant [viderunt 1h; viderant 6a.] factum [om. 5ab.] retulerunt.

[11] [incolumis tamen dimittitur] Qui nimio furore [fuerore 2a1 ante corr.] succensus in sacerdotem [sacerdote 1a2 post corr.] Dei vivi, suorum iniurias deorum ulcisci [ulsci 1b ante corr.] cogitabat, et per tres dies semper tribus vicibus sortes [ om. 1a1, 2a2, add. al. m. 2b; sortem 1b, 2a1 add. al. m. in marg.] suo more [(so. suo m.) suo m. so. 2b, 4d1; suo m. sortem 2d1d2f, 6a.] mittebat; et numquam damnatorum sors, Deo vero [ om. 1e.] defendente [deffendente 1a1.] suos, super servum Dei [Willibrordum add. 1i.] , vel aliquem [aliquis 1a1 corr. al. m. ; qui add. 5ab.] ex suis [eis 6a; esse add. 5a; esset 5a corr. m. pr., 5b.] cadere potuit [ permisit 1i.] , nisi unus tantum ex sociis [eius add. 1b*] sorte monstratus et martyrio coronatus est. Vocabatur vero vir [et ad Francos redit.] sanctus [Dei 1b, 2b.] ad regem, et multum ab eo increpatus [est add. 1b*e, 2b al. m. sup. lin., 2f, 4d1.] , quare sua sacra violasset et iniuriam deo suo fecisset. Cui praeco [(C. p.) Preco ei 1c.] veritatis constanti animo respondit: “ Non est Deus quem colis, sed diabolus [diabulus 3a.] , qui te pessimo [pissimo 2a1 m. pr.] errore [seduxit add. 6b1b2.] , o rex, deceptum [(deceptum … flammis) om. 6b1b2.] habet, ut animam tuam [tuis 2a1 et 2a2 m. pr., 2b.] aeternis tradat flammis. Non est enim [ om. 2a1a2bcd1d2.] Deus nisi unus [(D. n. u.) n. u. D. 6a. ] , qui creavit [omnia add. 6a.] caelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt; quem qui vera fide colit, vitam habebit sempiternam. Cuius ego servus hodie tibi testificor, ut ab antiqui erroris vanitate,quam coluerunt patres tui, tandem aliquando resipiscas,et credens [credas 6a.] in unum Deum omnipotentem dominum [Deum 1a2 .] nostrum Iesum Christum,et vitae fonte [fonte 1a2.] baptizatus, abluas omnia peccata tua et, proiecta omni iniquitate et iniustitia [iniusticia 1a2, 2a1.] , deinceps [(deinceps … sanctitate) et sanctitate adorneris et gratia 5ab.] novus homo vivas in omni sobrietate, iustitia [iusticia 2a1; et aequitate add. 4d1d2.] et sanctitate. Hoc [(Hoc … sempiternam) om. 4b.] faciens cum Deo et sanctis eius gloriam possidebis [habebis 6a.] sempiternam. Si vero me contemnis viam [vitam 6a.] salutis tibi ostendentem [ostemdentem 1a1. ] ,scito certissime quod aeterna supplicia et infernales flammas tu cum diabolo, cui obtemperas [optemperas 1b.] , sustinebis.” Ad haec rex miratus [miseratus 3ab; mi// ratus 1c, 4a; iratus 1b.] respondit: “Video te minas nostras non metuisse [timuisse 6ab1.] et verba tua esse sicut et opera.” Et si [(Et si) ita et 1b; Et quamvis 1b* 6b1 sup. ras. ; Ipse igitur rex etsi 2f; Cumque idem rex 4d1d2.] noluisset [nolluisset 1a1 m. pr.] veritatis praedicatori [preconi 1ce.] credere, tamen ad Pippinum ducem Francorum [eum add. 1e.] cum honore [(c. h.) add. al. m. sup. lin.1a1] remisit [misit 1b.] eum [om. 1e; sanctum virum 1i. In epitome quam exhibet codex Bruxellensis 3391 – 3399, anni 1480 (cf. supra, p. 422, annot. 1) inserta sunt hoc loco (fol. 207, col. 1 med.) ista: Tandem reversus Traiectum post conversionem multorum ecclesiam in honore sancti Thome construxit [Minime; sed prope ruinam ecclesiae Sancti Thomae oratorium Santae Crucis a willibrordo aedificatum esse affirmavit, qui primus de hac ecclesia mminit, scriptor saeculi XIV Iohannes de Beka. Cf. W. Moll, Kerk=geschiedenis, t. I, p. 70; S. Muller, in Westdeusche Zeitschrift, t. XVI, pp. 271 sqq., 283 sqq.] ibique sacerdotes ad decantandas laudes Dei de voluntate Pipini instituit.] .

[12] [Apud quos opus Dei urget] Qui in eius laetatus adventu, rogavit eum destinato [distinato 1a1; predestinato 1b, 2f.] verbi Dei opere [operi 1b**, 1e post corr., 4d1d2, 6ab1b2.] insistere, eradicatisque idolatriae spinis, verbum Dei instanter per loca singula [(l. s.) s. l. 1e.] serere. Quod etiam pius praedicator haud [haut 1b.] segniter implere satagebat, circumiens [circuiens 1a2, 2a 1 corr. al. m.] omnes illius terrae [(i. t.) t. i. 1h, 2a1a2b, 4d1.] regiones, per urbes, vicos et [ om. 1a1bh, 2a1a2b, 4d1, 6ab1b2.] castella [castellaque 4d1.] , ubi prius evangelizabat, exhortans omnes, quatenus bono animi [animo 1e, 2b ante corr.] proposito in verae fidei permanerent firmitate. Et dum per dies singulos numerus crescebat [cresceret 1c, 2f, 3b, 4d1, 5ab, 6b2, et corr. al. m. in 1a2, 3a.] fidelium et maior [et aedes sacras condit.] credentium turba ad verbi Dei agnitionem confluebat [conflueret 1c, 2f, 3b, 4d1, 5ab, 6b2, et corr. al. m. in 1a2, 3a; confluebant 4b.] , coeperunt [caeperunt 1a1a2.] plurimi [om. 2a1.] fidei fervore incitati, patrimonia sua viro Dei offerre. Quibus ille acceptis, mox ecclesias in eis aedificare [aedificari 2f, 6a.] iusserat, statuitque [statimque 6a; (statuitque… proficiebat) om. 4b.] per eas singulas [singulos 1e, 1h corr. al. m., 4d2.] presbiteros [prbiros 1a1 m. pr.; prespiteros 1a2.] et verbi Dei sibi [sui 6a.] cooperatores, quatenus novus Dei populus haberet, quo se diebus festivis congregaret vel salutares audiret ammonitiones, vel a quibus [(a. q.) aliquibus 1a1.] sacri baptismatis munera accepisset [acciperet 1b*, 6b2.] et christianae relegionis regulas [(r. r.) mandata relig. 2d1d2.] edisceret. Et ita vir Dei magis magisque de die in diem, divina donante gratia, proficiebat.

[13] [Devicto tandem a Francis Radbodo,] Contigit autem [quadam die 6b1b2.] Pippinum ducem Francorum diem [eras. in 3b; om. 6b1b2.] obire et filium eius Karolum [Carolum 1c.] regno patris potiri. Qui multas gentes [(m. g.) g. m. 1e.] sceptris adiecit Francorum; inter quas etiam cum triumphi gloria [gloriam 1a1.] Fresiam, devicto Rabbodo [Rabboto 1b; Rabbado 1e; Rabodo 1h, 4d1; Radbodo 6ab1b2.] , paterno superaddidit imperio. In qua tunc gente sanctus Willibrordus [Wilbrordus 3a, 4a.] positus est praedicator, sedisque [sedesque 2a1 corr. al. m., 6a; sedeque 2a2 corr. al. m. sup. ras.; eisque (?) 2b m. pr.; sedique 3b; presul add. 5ab.] episcopalis [episcopali 2a2 corr. al. m., 3b; locus add. 2d1d2; episcopatus eius 6a.] in Traiecto [Traeiecto 1a1; Treiecto 6b1b2.] castello delegatus [delegata 6a.] est. Qui [(Qui… viventis) om. 4b.] maiori evangelizandi occasione [occassione 1a1.] accepta, [Fresones Christo lucratur.] nuper gladio adquisitam gentem sacro [sacra 1b m. pr.] baptismate [baptismatȩ 1a2.] abluere conatus est [(a. c. e.) c. e. a. 6a. Hic inserta est in epitome cod. Bruxellensis 3391 – 3399, fol. 207, fabula de baptismo Radbodi ex Vita S. Vulframni accepta (cf. supra, p. 429, annot. 7).] . Nec quicquam [(N. q.) Nec quemquam 1e; Et nequaquam 1b*.] in ea vetusti erroris [vel add. 3b, 4d1, 5ab.] tenebras [om. 4d1; et add. 1b*; tenebrarum et 6b1b2.] ignorantiae latuisse sinebat, sed totam evangelica luce [fide 1b*.] sine ulla dilatione perfundebat, ita ut in eo populo subito propheticum illud [illum 1a1 m. pr.] impleretur testimonium: Et erit in loco ubi dicetur [diceretur 1b; dicebatur 1b*, 6b1b2.] eis [om. 2f, 6b1b2.] : “ Non populus meus vos”, dicetur [dicitur 2a1a2bc, 4d1.] eis: “Filii Dei viventis.” [Os. 1, 10.]

[14] [Plurima facit miracula:] Plurima quoque [quoquae 1a1 m. pr.] divina virtus per suum servum [(su. se.) se. su. 1c, 6ab1b2.] fecit [patrata est 6b1b2.] miracula [Et add. 1a2 al. m.] . Licet omni [tempore add. 1a1, 4d1.] miraculorum operatione [operationem 1a1; operationi 6ab2.] et signorum ostensione [ostensioni 6ab2.] ministerium evangelicae praedicationis praeferendum sit, tamen quod gesta narrantur ad gloriam donantis Dei non [add. m. pr. sup. lin. 1a1.] tacenda esse censeo, sed [(sed… noscuntur) om. 1h.] magis stilo alliganda [alleganda 3b, 6a.] ,ne pereant posteris saeculis quae priscis temporibus [sequitur in 1a1 quo punctis deletum. ] acta [uota 1a2.] esse noscuntur.

Quodam igitur tempore, dum venerabilis vir [ Dei scilicet beatus Willibrordus add. 1i.] iter evangelizandi more solito egisset, [Poenas dat custos idoli, qui sanctum gladio percusserat,] venit ad quandam villam [insulam 1h, 6b1b2; occeani add. 6b1b2.] , Walichrum [Uualachrum 1a1 m. pr.; Walacrum 1e; Walicrum 1h, 6b1b2; Walichim 6a.] nomine [Immo Walichrum (Walcheren) unam ex quinque insulis Zelandiae.] , in qua antiqui erroris idolum remansit [ad quod statuto tempore omnis congregabatur populus illud colens summa veneratione add. 6b1b2.] . Quod cum vir Dei zelo [zolo 2a1 m. pr.] fervens confringeret [constringeret 1b; destrueret 1b*; confringere niteretur ac nomen delere de sub celo 6b1b2.] , praesente eiusdem idoli custode, qui [delet. al. m. in 1a2; om. 1e; ille 4abd1, 5ab.] nimio [(nimio… vindicaret) non patiebatur (ille non sufferens 6b2) iniuriam dei sui, succensus furore 6b1b2.] furore [fervore 2a1, 2a2 ante corr., 2d1d2.] succensus [custos add. al. m. 1a2; ille add. al. m. in marg. 3a.] quasi dei sui iniuriam vindicaret [ fecisset et hoc vindicare vellet 1i.] , in [om. 1e.] impetu animi insanientis gladio caput sacerdotis Christi percussit; sed, Deo defendente [deffendente 1a1a2.] servum suum, nullam ex ictu ferientis lesuram sustinuit [sustenuit 1a1 m. pr.; incurrit 6b1b2.] . Socii vero illius [eius 1b.] , hoc videntes, pessimam praesumptionem [pres- 1a2.] impii hominis morte [om. 1e, 2a1a2bc; morte 6b1.] vindicare concurrerunt [cucurrerunt 1b, 2f; concurrunt 4d1, 6b1b2.] . Sed a viro Dei pio animo de manibus illorum [(de m. i.) om. 3ab, 4ab, 5ab; add. in marg. m. rec. in 1c.] liberatus est reus ac dimissus [dimisus 1a1a2.] ; qui tamen eodem die demoniaco [doem- 1a2; dȩm- 1b.] spiritu [(d. s.) s. maligno 4d1d2.] arreptus [ereptus 1b.] est, et die tertia infeliciter miseram vitam finivit. Et quia vir Dei iuxta praeceptum Domini suas iniurias ulcisci noluit, citius [cicius 1a1.] tamen a Domino vindicata [vindicatus 1a1b, 4abd1, 6ab1b2; vindicatum 1e, 2f; (v. e.) vindicatae sunt 2a1 corr. al. m.] est, sicut ille [ait add. 1b*; predixit add. 2d1d2; prescius futurorum ait add. 6b1b2.] de iniuriis quae [quas corr. al. m. in 1a1b*, 2b.] in sanctos suos impii agere non metuunt [dicit add. 2a2 al. m. sup. lin.] : Mihi vindictam [et add. sup. lin. 6a.] ego retribuam, dicit Dominus. [Rom. 12, 19.]

[15] [et custos segetum propter convicium ei factum.] Alio quoque [quoquae 1a1.] tempore iter [inter 1a2 ante corr.] beato viro facienti [faciente 2d2, 3b, 6b1b2, et corr. al. m. in 1a1a2, 2a1a2b, 4b; (b. v. f.) beatus vir faciens (faciebat 5ab) 2f, 5ab.] ad quandam suae dicionis [ditionis 1a1 corr. al. m., 1a2b.] cellulam [(s. d. c.) c. d. s. 1c.] , quae ex nomine praeterfluentis [propter fluentis 6a.] aquae Suestra dicitur [Susteren, vicus pagi Mosacensis haud procul a Ruraemunda ad fluviolum qui dictus est olim Suestra, nunc vero De Rodebeek. Monasterium, quod ibi conditum erat, tradiderunt Pippinus et uxor eius Blittrudis apostolico patri Willibrordo episcopo … ut ibidem fratres peregrinos vel alios Deum timentes congregare debeat (diploma datum 2 martii 714, Böhmer-Mühlbacher2, 20). Non recte dictum est (Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. I3, p. 307, annot. 5) anno 711 iam comparere in quadam charta monasterium Suestra, cum haec charta anno primo Clotharii regis (717), non Dagoberti (711) sit data. Cf. MG., Scr. t. XXIII, p. 63, 1. 3).] , sed [delet. al. m. in 1a2, expunctum in 2a1, eras. in 2a2, om. 1e, 4d1, 6b2.] propter conpendium [compendium 1a2b.] propioris [proprioris 1a2 et ante corr. in 2a1a2b; prioris 1b m. pr.; melioris 1b*; p(ri)oris 2f; longioris 6b1b2.] viae [ vitȩ 1i.] per segetes [segetem 2a1a2b.] cuiusdam divitis angustam subintravit semitam. Quod earumdem [earundem 1a2.] custos segetum cernens, nimio inflatus furore [(i. f.) f. i. 1e.] virum Dei blasphemare caepit [coepit 1b.] . Quem convicia [convitia 1a2b.] viro Dei inferentem socii [socios 2a1 corr. al. m.] , qui cum eo erant, vindicare [vendicare 1a2.] volentes [volebant 1c, 2f, 3b, 5ab, et corr. al. m. in 1a2b*, 2a2, 3a.] ; quos [om. 1e; sed 2d1d2; eos 4abd1.] miti animo Dei famulus conpescuit [(m. a. D. f. c.) prohibuit (eos add. 6b2) vir Dei 6b1b2.] , nolens aliquem sua [sui 1c, 4abd1.] causa perire, qui in salute [(in s.)ita 1a1a2hi, 2a1 et 2a2 m. pr., 2b, 3a m. pr., 6a; in se salutem reliqui et corr. al. m. in 2a1a2, 3a.] gestiebat [gestebat 1a2 m. pr., 3a; gestabat 1chi, 2d1d2ef, 3bcc*, 4bd2, 5ab, 6b1b2; cupiebat 1b*.] omnium. Et dum insanientis animum nullo [(nullo… eius) add. in marg. inf. 1a1.] modo lenire [linire 1a1, 1a2 m. pr., 6a.] potuit [potu l 1a2 m. pr., potuisset 1a2 corr. al. m., 1b*chi, 3a corr. al. m., 3b; potuerunt 1e; posset 4d1, 6b2.] , dans locum irae eius, via qua venit reversus est. [Rom. 12, 19.] Sed die postera idem [id est 1a1.] infelix, qui [quia 1c ante corr., 3ab, 4ab, 5ab.] famulo Dei [add. al. m. in marg. 2a1.] convicia [convitia 1a2b.] facere [om. 6a.] non abhorruit, multis [(multis… loco) om. 6b1b2.] cernentibus, in eodem loco repentina [repentino m. pr. in 2a1a2b.] morte periit.

[16] [Sitientibus sociis fontem Willibrordus elicit;] Dum [Cum 1a2eh, 2d1d2, 3b al. m., 6b1b2; Dudum 5a.] vir [(D. v.) Vir itaque 1c.] Deo [Dei 1a1.] plenus propter evangelicae praedicationis instantiam loca circumibat [circuibat 1bcehi, 2a1a2b, 3ab, 4ab, 6b1; circumiret 1a2 corr. al. m.; circuiret 1b*, 2d1d2f, 6b2.] maritima, in quibus [(in q.) om. 1e, 2f; in eisdem 4ab; ibidem sui 2a2 corr. al. m. sup. lin.; contigit ut 6b2.] aquae dulcis penuriam patiebantur [patiebatur 2f, 6b1; pateretur 6b2.] ; quod [delet. al. m. in 1a2; Et 1b*; Qui 2a2 corr. al. m. sup. ras.] dum suos cernebat [cernere// 1a2 corr. al. m.; cerneret 1b*c, 3a corr. al. m., 3b, 6b2; cernens 1h corr. al. m., 2d1d2.] conmilitones propter [delet. a corr. 2a2; om. 2d1d2.] ardorem sitis [sitim 4b; uim add. 1b*.] graviter sustinere [ ferre 1i.] , vocato uno ex illis [eis 6a.] , praecepit ei intra tentorium suum fossam aperire [apperire 3a.] parvam; ubi [ibi 6a.] secreto, fixis genibus, orabat Deum [ut add. al. m. sup. lin. in 1a2e, 2a1a2.] , qui populo suo in desertis [deserto 1a2c, 2d1d2f, 5ab.] aquam produxit de petra, servis suis eadem misericordia de harenosa aquam produceret terra [(a. p. t.) t. a. p. 2a1a2bd1d2.] . [Isai. 48, 21.] Qui mox [est add. al. m. sup. lin. 2a2.] exauditus [est add. al. m. in 1a2b*eh, 2a1, add. 2f, 6ab1b2.] , et subito fons dulcissimi saporis [saparis 2a1m. pr.] fossam [erupit fossamque 1i.] implebat [implevit 1a2h, 6b2.] [Eadem vero cisterna nunc in territorio de Heyligelo (iam Heilo in dioecesi Harlemensi) patenter ostenditur, quae ab inquilinis illic inhabitantibus moderno tempore “puteus sancti Willibrordi” dicitur. Ita Iohannes de Beka in Chronico (ed. Arn. Buchelius, p. 10). Cf. J. A. de Rijk, St. Willibrordsput en de Preekstoel te Heilo, in Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem, t. I (1872), p. 76 – 89; adest imago putei.] . Quod sui cernentes, gratias agentes [(g. a.) a. g. 1b; agentesque g. 1b*.] omnipotenti Deo [(g. a. o D.) maximas D. g. retulerunt et laudes 1c.] , qui sanctum suum magnificavit et eum exaudire dignatus est; bibebantque [-que delet. a 1b*.] usque [om. 2a1.] ad sacietatem, secumque [et secum 1c.] ad praedestinati [praedistinati 1a1.] itineris [iteneris 1a1.] necessitatem, quantum [quamtum 1a1.] sufficere videbatur [videbantur 1a1, 6a.] , portare curabant.

[17] [mendicos vino abunde reficit;] Iterum sanctus Dei sacerdos in quodam loco iter agens, vidit mendicantes inopes duodecim, pariter postulantes sibi aliquid [(s. a.) a. s. 1c.] a praetereuntibus solacii. Quos, ut fuit mitissimus, benigno aspexit animo unique [-que om. 1c; unicuique 1a1 ante corr.] ex suis mandavit specialem suam [suum 2a1 corr. al. m., 6b2.] flasconem [flas///conem 1a2.] sumere ac pauperibus miscere Christi [(m. Ch.) Ch. m. 1ci, 2d1 d 2, 6b2.] . Ex qua [quo corr. al. m. 2a1.] omnes illi duodecim usque ad sacietatem [satietatem 1a2.] bibebant, et mirum in [im 1a1.] modum, illis abeuntibus [nihil imminutum est add. 1b*.] , ex optimo [obtimo 1b.] vino flasco, de qua [(f. de q.) flascone de q. 1b; in flascone de q. 1b*; flasca plena fuit de qua 2a1 m. pr., 2a2bc; flasco plenus fuit de quo 2a1 corr. al. m.] tanti [quanti 2d1d2; tantum 6b1b2.] bibebant [biberant 4b, 6b2; tanti add. 6b1; tot add. 6b2.] homines, [a ministro ita add. 6b1b2.] inventa est plena ut ante [(i. e. p. ut a.) om. 1a1b, 2a1a2bc; p. i. e. 1i; i. e. p. 4b; p. i. e. ut a. 6ab1b2; p. reperta est ut a. 1h, 2f; p. fuit 2d1d2.] . Hoc conperto, benedicebant omnes Dominum nostrum [Iesum Christum add. 1i; (nostrum … vobis) om. 4b.] , dicentes: “Vere impletum est in nobis quod in evangelio Deus [om. 6b1b2.] Christus [(D. Ch.) Ch. Dominus 1c; Dominus Ch. 4a; Dominus Iesus Ch. 5ab.] dixit [(D. Ch. d.) dicitur 1e al. m. sup. ras.; D. promisit Ch. 1h.] : Date et dabitur vobis.” [Luc. 6, 38.]

[18] [vinum in monasterio suo] Venit quoque [quoquae 1a1.] vir sanctus ad suum visitandi gratia monasterium [Epternacense, cuius nomen Alcvinus postea dumtaxat (c. 21) profert: sancti viri monasterium quod appellatur Aefternaco.] , et post orationes ad Deum et salutationes fraternas [fratrum 1e.] et ammonitiones pacificas, circumiens [circuiens 1a2b, 2a1, 3a; circuivit 5ab.] singula fratrum habitacula, si quid in illis emendandum [-dam 1a1 ante corr.] fuisset, pius pastor explorare volens [(pi. pa. e. v.) e. pi pa. voluit 1e.] , intravit quoque [(i. q.) Tunc accidit ut intraret 6b1b2.] in [om. 6a.] cellarium; in quo modicum vini in una [uno 6b1b2.] repperit [(in u. r.) r. in 1a2 add. al. m., 1e.] tunna [tonna 4a, 6a; dolio 6b1b2.] ; in qua [quo 6b1b2; quam 1b*, 2d1d2.] suum benedictionis gratia cum oratione [(c. o.) add. in marg. 3a.] inmisit [infudit 6a.] baculum [poculum 2a1a2.] , et exivit. Sed eadem nocte in eo ipso vasculo vinum [unum 2a1 ante corr.] crescere caepit, et supereffundi [superfundi 4b; (et s.) ita ut supereffunderet 6b16b2.] vasis [vassis 1a1 et 3a m. pr.; vas in 1a2 corr. al. m.] margine [margini 5ab; marginem 6ab1b2.] . Hoc celerarius [cellerarius 1ceh, 2a1a2b, 3b, 4b, 5a, 6b2; cellararius 1a1 et 2b corr. al. m., 2d1d2; celararius 6a; cellarius 1b.] cernens, insperata [imperata 1a2; inspirata 4ab.] habundantia obstupefactus [add. al. m. sup. lin. 1a2, 2a1, add. 6ab1b2.] , nec [non 1c.] celare audebat, quod divina misericordia per servi sui benedictionem geri cognoscebat [(g. c.) agere solebat 6a.] . Cras [enim add. 2a1 al. m. sup. lin.] mane [itaque add. 1c; (C. m.) Facto crastino 6b1; Facto mane 6b2.] cucurrit [et add. 1ce.] , ante pedes sancti patris se prosternens [et add. 2a1 al. m. sup. lin., 3b, 6b2.] , confitebatur [-que add. 2a2 al. m.] quod videbat [vidit 6b1b2; (q. v.) om. 6a.] . Qui more solito Deo gratias agens, memorque iussionis dominicae [(i. d.) d. i. 1a2bcefi, 2a1a2bd1d2, 3b, 4ab, 5ab, 6ab1b2.] discipulis suis praecipientis, ne cui [cu 1a1 m. pr.] transfigurationis [transfugurationis 1a1 m. pr.; suȩ add. 1b*, 6a.] gloriam [gloriae 1a1 ante corr.] ante diem resurrectionis [ita etiam 1c corr. sup. ras.] suae [sui 1c m. pr.; (r. s.) obitus sui 3ab, 4a, 4b al. m. sup. ras., 5ab.] dicerent [ediceret 4a et 4b ante corr.] , praecepit [praecipit 1a1; (praecipit … edicerent) suppleta saec. XII in marg. inf. 4a, om. 4b.] eidem celerario [cellerario 1bceh, 2a1a2b, 3b, 5a, 6b1b2; cellarario 1a1 corr. al. m., 2b corr. al. m., 2d1d2, 6a.] , ne cui miraculum [Abhinc manus saec. XV in 2a2.] , quod cernebat, ante diem obitus sui ediceret. [Matth. 17, 9.]

[19] [et in domo amici] Sed et aliud [adhuc add. 1c m. rec.] huic [hvvic 1b ante corr.] simile per eius benedictionem Deus [om. 1i.] Christus [(D. Ch.) Ch. Dominus 1c.] operatus est miraculum. Pervenienti [perveniente 1b*.] servo [(p. s.) pervenit servus 1a2 corr. al. m., 2f, 6b2; perveniens servus 2a1 corr. al. m., 2d1d2, 6a.] Dei cum sociis suis ad domum cuiusdam amici sui, paulisper cupiens [cupiebat 2a1 corr. al. m.; voluit 6a.] in domo dilecti [cuiusdam amici sui 5ab; post add. 1b.] longi laborem itineris [iteneris 1a1.] refectione [om. 1h; refecione 1a2; refectionis 1b; refectione se 1b*.] adlevare [alleuare 1a1 corr. al. m., 1b, 2a1a2b, 5ab, 6ab1; alleviare 1hi, 6b2; adleviare 4a; adlevari 1c corr. al. m.; alleviari 2d1d2.] ; [plurimum auget;] sed [delet. a 1b*; om. 1c; eras. in 1h; ut add. 2f; cum add. 6b2.] patrem familias [dum add. 5ab.] nihil vini habuisse comperit [comperiens 2a1 corr. al. m.; cum comperit 6b1; comperisset 6b2.] . Quatuor [quattuor 2a1, 3a; -que add. 1b*; quoque add. 1c.] modicas [modicos 2a1 corr. al. m. ] flascones, quas [ quos 2a1 corr. al. m.] tantum in [ad 2f, 6b1b2; om. 4b, 6a.] itineris solacium [solatium 1b.] secum sui socii [(sui so.) so. sui 1e.] ferebant, iussit adferri [afferri 1a1 corr. al. m., 1b, 2a1, 3a.] easque [eosque 2a1 corr. al. m.] in eius nomine benedixit, qui in convivio nuptiali [(c. n.) Chana Galileȩ 6b1b2.] aquas convertit in vinum [(c. in v.) in vini saporem mutavit 6b1b2.] . Et mirum in modum post benedictionis gratiam [(b. g.) benedictionem 1e.] quasi quadraginta [quadraginti 1b ante corr.; sexaginta 6b1b2.] viri ex illis parvis flasculis [flasconibus 1b*; flascunculis 2a1 corr. al. m.] usque ad sacietatem [satietatem 1a2.] bibebant, et cum magna gratiarum actione laetis sibi invicem animis dicebant: “Vere Dominus Iesus [Christus add. 2a1a2b; hic add. 6b1b2.] implevit quod in evangelio promisit [dicens add. 6b1b2.] : Qui credit in me [(c. in me) in me c. 1b.] , opera quae ego facio, [et add. 1a2 al. m., 6ab1b2.] , ipse facit [faciet 1e, 2a1a2bd1d2, 3b, 4ab, 6ab1.] , et maiora horum faciet.” [Ioh. 14, 12.]

[20] [virum divitem ipsi insultantem siti castigat] Perrexit idem [om. 1i.] sanctus [om. 1b.] praedicator quodam tempore more solito ob evangelizandi gratiam cum festinatione Fresiam, et propter laborem viae in pratis cuiusdam divitis paululum [paulolum 1b; add. in marg. 3a.] lassos refocilare [reuocilare 1a1.] equos volens [voluit 1a2 corr. al. m., 1b*, 2d1d2f; volebat 1e, 2a1 corr. al. m.; (e. v.) voluit e. 6ab1b2.] [Id iter agenti licebat. Cf. J. Grimm, Rechtsaltertümer, p. 400. Wattenbach.] . Quos dives ille [(d. i.) i. d. 1b.] in pratis suis pasci cernens, superbiae spiritu equos cedere caepit [coepit 1b.] et pascuis abigere. Quem vir Dei placidissimis [placidis 6a.] verbis alloquitur, dicens: “Desine nobis, frater [om. 1e, 2d1d2.] , iniuriam facere; non enim propter lesionem [lessionem 1a1.] tui [venimus add. 1i.] , sed propter necessitatem nostri [om. 2d1d2; nostram 2f.] ad horam [horum 1a2 ante corr.] in his [suis 1b; tuis 1b*.] pascuis quiescere voluimus [volumus 1a1h, 2f; voluerimus 1b; volueramus 1b*.] . Instat [quippe add. 1c.] in [enim 1b*; om. 1e, 2d1d2, 4b, 6ab1b2.] nobis opus [om. 1i.] Dei peragendum; cuius tu quoque mercedem habere poteris, si nos, quantum ad te pertinet, benigno adiuvaveris [adiuvaris (corr. adiuvaveris) 1c; adiuveris 1ehi, 2d1d2, 3b, 5ab, 6ab1b2, et post corr. al. m. in 1b*, 2a1b, 4a, et corr. denuo in 1c.] animo, memor illius domini nostri Iesu Christi dulcissimae promissionis: Qui vos recipit, me recipit; et qui me recipit, recipit eum qui me misit. [Matth. 10, 40.] Sed magis mente pacifica nobiscum, quasi [quisi 2a1 m. pr.] amicus, te ipsum reficiens, aliquantulum bibe, nobisque caepto [coepto 1a2b.] itinere [itenere 1a1 m. pr., 2a1 m. pr.] pergentibus, tu [tuo 2a2; a add. 1e, 6b1b2.] Deo [om. 1i.] benedictus revertere in domum tuam.” Ille igitur in malitia [multa 1a2.] pertinax, nolens pacificis viri Dei adquiescere verbis, sed convicia [convitia 1a2b.] ingeminans, obprobria iaculans: “Tu me [inquit add. 1c, 2a1 al. m. s. lin., 4a; dicebat add. 6a.] hortaris [inquit add. 3b, 5ab.] bibere [bebere 2a1 m. pr.] et pacem tecum inire; scito certissime quod tecum bibere pro nihilo habeo.” Rapiensque [-que om. 1e, 4ab.] ex ore eius [(o. e.) e. o. 1a2e.] hoc verbum vir Dei [ait add. 1a2 al. m. s. lin., 3b, 6a; ita respondit add. 1c al. m. in marg.] : “Si non velis [ait add. 1e; inquit add. 2a1 al. m. s. lin.] mecum [m&um 1a1 m. pr.; nobiscum 4ab.] bibere [ait add. 2d1d2.] , non bibe.” Et [(et … suam) add. al. m. in marg. inf. 1a1.] statim, paratis sociis, perrexit viam suam. Ille quoque contumax [continuo 1e.] domum suam festinabat [festinebat 1a2 m. pr.; (d. s. f.) f. d. s. 2a1a2b.] adire [adidire 1a1 m. pr.; idire 1a1 corr. al. m.] , sed totus subito siti ardebat; cupiensque [cupientique 1a2 corr. al. m.] ardentem stomachum [(a. s.) s. a. 1a2.] vino refrigerare, sed [delet. al. m. in 1a2.] os quod viro Dei convicia [convitia 1a2b.] ingessit, vini potionem recipere [percipere 1c.] non valuit et [(et … sustinuit) om. 4b.] qui pacem [habere add. 1b, 6a; recipere add. 6b1b2.] cum servo Dei voluntarie [voluntariae 1a1 m. pr.] noluit [uoluit 1b m. pr.] , poenam in se ipso necessarie [necessariae 1a1 m. pr.; naecessarie 1a2.] sustinuit [sustenuit 1a1 m. pr.] . Vocati sunt medici, qui sitim sedarent [saedarent 1a2.] , qui facultatem egroto bibendi praestarent. Anhelabant [anchelabant 1a1 m. pr.; ergo add. 2d1d2.] viscera, sed non fuit qui guttam vini fervescenti pulmoni [pulmone 1b m. pr., 6b1b2.] infundere valuisset. Sero [Sed 1a2.] tandem aliquando poenitentia [paenitentia 1a1 corr. al. m.] ductus [adductus 1i; et add. 1a2 al. m. s. lin.] in se ipsum reversus est [delet. al. m. in 1a1; rem add. 1b*; et add. 1e, 6b2.] ; [et paenitentem sanat;] agnoscebat sanctum [(sanctum … festinabat) om. 1b.] Willibrordum [ita et 6a; Willi 1a1; Wilbrordum 3a.] esse quem offendebat [offenderat 1e; offendit 6b1b2; ostendebat 3b.] , illiusque [(illiusque … reditum) om. 4b.] anhelante [anchelante 1a1.] spiritu optabat [obtabat 1a1.] reditum. Qui sequente [sequenti 2a1, 3a.] anno eadem reversus [est add. 1a2 al. m. s. lin., 6a.] via; praecognitoque [praecognotosque 1a1 ante corr.] adventu eius obvius [obias 1a1 m. pr.; obius 1a1 corr.] ei homo [om. 1e, 4b.] egrotus [egroti 1a2 m. pr.] venire festinabat [(v. f.) f. v. 1a2.] , culpam [-que add. 1b*, 6b2.] confitens suam et quam patiebatur [paciebatur 1a2.] poenam [ponam 1b ante corr.] aperiens [apperiens 1a1h.] , et [delet. a 1b*.] pro amore [amorem 1b m. pr.] Christi [add. s. lin. 3a.] se solvere [solvi 6b1b2.] depraecatus [est add. 1h, 2f, 4ab; deprecatur 1b; deprecabatur 2d1d2, 6b2; deprecans 6ab1.] . Quem vir Dei misericordia [missericordia 1a1.] motus absolvit, deditque illi [ei 1ch; om. 6b1b2.] cum benedictione de suo bibere calice. Qui mox absolutus bibebat, et sanus in suam reversus est domum.

[21] [a monialibus Treverensibus pestem abigit;] Est in Treveris civitate monasterium puellarum [om. 4b, 6b1b2.] [Multi opinati sunt illud esse Horreense monasterium (Oeren); quorum agmen ducere videtur ille qui in codice 5a pro temporibus beati Willibrordi scripsit: temporibus beati Modowaldi; ferebatur enim S. Modoaldus Horreense coenobium condidisse. Re quidem vera de origine primorum monasteriorum monialibus apud Treveros exstructorum nihil certi novimus.] , quod temporibus beati Willibrordi [Wilbrordi 3a; Modowaldi 5ab.] episcopi pestis acerrima invasit [invassit 1a1 ante corr.] . Cuius acervitate [ita 1a2, 1b ante corr., 3a; acerbitate 1a1 corr., 1b*, 1c corr. m. rec., ceteri.] multae ex ancillis Dei moriebantur, quaedam longo [longe 2a1d1, 6a; longȩ 2d2.] infirmitatis dolore iacentes [iacebant 1e, 5ab, et corr. al. m. in 1a2b*, 2a1.] in lectulo [lectulis 1b*.] , ceterae [caetere 1a1; (ceterae … metuentes) om. 4b.] vero nimio terrore [terore 1a2; sunt add. 1b*.] turbatae quasi praesentem mortem metuentes [metuebant 1b* e, 2a1 al. m. sup. ras.; timentes 4a; adesse metuebant 6b2.] . Et quia prope est praedictae [praedicte 1a2.] civitati sancti viri monasterium, quod appellatur [appellabatur 2a1b.] Aefternaco [Aefternacho 1a2; Afternaco 2f; Aefternacu 3a; Aesternaco 1b; Efternaco 1b*; ȩsternacum 1c, 4b; Esternaco (ȩst-2b) 1eh, 2a2bd2, 6a; Esternacum 3b, 5ab; Aesterniacum (Est-corr.) 4a; Easternaco 6b1; Casternaco 6b2.] , in quo usque hodie sanctus ille requiescit corpore et [(et … noscuntur) om. 4b.] eius posteri ex legitima patris traditione [(ex l. p. t.) t. ex l. p. 1a1; ex l. t. p. 1a2e; ex t. l. p. 2a1a2bd1d2, 6a.] et piissimorum pietate regum tenere [tenerū 1i.] noscuntur: ante dicti vero [eras. in 1a2; expunctum al. m. in 2a1; (d. v.) diem unum 6a.] monasterii feminae [faeminae 1a1.] , audientes sanctum virum venire illuc [(v. i.) i. v. 1e, 5ab.] , statim miserunt legationem [legationes 1e.] , postulantes eum non tardare [tarde 1bchi, 2a1a2bf, 3ab, 4ab, 5ab; (n. t.) ne tardaret 6b2.] venire. Qui beati Petri principis apostolorum [(p. a.) om. 1i.] mitissimo doctus [(m. d.) om. 1b.] exemplo, de Ioppe [Iope 1a1h; (de I.) diope (i. e. dei ope) 1b.] ob viduarum Christi petitionem venientis Lyddam [Lyddum 1a2; Liddam 2f, 3b, 4ab, 6ab1b2.] , ut sanctam suscitaret Tabitham [Tabitam 1bh, 4ab, 6b1b2; Thabitham 1c, 6a; Thabitam 2a1a2bd1d2f.] , sic festinus vir Dei, audito desiderio ancillarum [ancellarum 1a1.] Christi, non piguit venire ad illas. [Act. 9, 36 sqq.] Et veniens, mox in eodem monasterio missa pro infirmis celebrata, aquam benedixit, qua domus [domos 1b.] illarum aspergi [aspargi 1a1, 1b m. pr., 3a.] iussit, ac egrotantibus potandum [potandam 1a2 corr. al. m., 3b, 6b2; potum 6a.] transmisit. Quae cito, divina donante misericordia, convaluere, nec ulla [ullȩ 1e.] in eo monasterio praedicta peste exinde moriebatur [moriebantur 1eh.] .

[22] [a domo cuiusdam daemonem fugat.] [Totum caput om. 4b.] . Contigit cuidam patri familias et domui suae [(et d. s.) om. 6a.] dira demoniacae [domoniacae 1a1; doemoniacae 1a2b; doemonicȩ 1b*.] inlusionis [inlussionis 1a1; illusionis 1b; inlusiones 2a1 m. pr.] temptatio, ita ut aperte [apertae 1a1.] malignus in eius domu [ita 1a1 m. pr., 1a2, 2f; domo ceteri.] spiritus ex horrore [horrere 2b corr., 2d1d2.] et maleficiis habitare agnoscebatur [agnosceretur 1b*ce, 2a1 corr. al. m., 5ab, 6ab2; cognoscebatur 1h.] . Nam subito cibos vel vestimenta vel alia domui necessaria rapere [rappere 1a2.] solebat et in [om. 5ab.] ignem mittere; immo parvulum inter amplexus [amplexos 1b m. pr.] parentum pausantem [pausantium 2d1d2; pulsantem 6a.] , illis dormientibus [(p. i. d.) add. in marg. inf. 3a.] , tulit et in ignem proiecit. Sed vagitu infantis parentes suscitati, vix parvulum de incendio eruerunt; et multa atrocia eadem familia a nefando spiritu perpessa est, nec a quolibet presbiterorum [prbitrorum 1a1.] depelli potuit, donec vir sanctus Willibrordus [Wilbrordus 1a1, 3a, 4a.] , a patre familias postulatus [deprecatus 6a.] , aquam illis benedictam direxerat [dirigeret 4a; direxit 6b2; porrexit 1h.] , praecipiens omne [omnem 1e, 3b, 4a, 6ab1b2, et corr. al. m. in 2a1b; omē 1a2; ome 1h.] domus illius suppellectile [subpellectile 1b; suppellectilem 1e, 3a, 4a, 6ab1b2, et corr. al. m. in 1a2h2a1b.] foras [foris 5ab.] ferre [ferri 2d1d2f, 5ab, 6b2, et corr. al. m. in 2a1b.] et aqua illa aspergi [aspargi 1a2, 2a1 m. pr., 3a; spargi 6b1b2.] , praevidens [p(er)videns 6a.] in spiritu domum [in add. 1a1.] flammis consumendam [consummandam 1a1, 2a2, 5ab; consūmendam 1c, 2a1; consumdā 2b, 4a; consummendam 3a.] esse. Quibus ita [itaque 1a2.] gestis, vacuam domum a loco lectuli ignis invasit [(ig. in.) in. ig. 1c.] totumque [ita 1a1a2, et m. pr. in 2a1b; et 6b1b2; totamque reliqui.] consumpsit [consumsit 1a1 m. pr.] . Altera vero [domo add. 1c; die add. 1i; die alia domus add. 6a.] in eo loco cum sanctificatione aquae benedictae [(a. b.) atque benedictione (-nȩ 1a2) 1a2b; domo add. 2d1d2.] aedificata [est add. 2f, 5ab; est et add. 6a; aedificantes 1a2 corr. al. m.] , nihil [-que add. 2f, 5ab.] exinde [inex de 1a1 ante corr.] pristinae [prestinȩ 2a1 m. pr.] temptationis passi sunt in ea; sed cum omni tranquillitate et quiete [erant add. 1b*.] degentes et [om. 2f, 5ab.] Domino gratias agentes [agebant 1a2 corr. al. m., 5ab; egerunt 2f, 6b2 corr.] , qui illos [eras. in 1c.] per servum suum [(se. su). su se. 1c, 3b, 6b1; Willibrordum add. 1i.] redimere [redemere 1a1 m. pr.] dignatus est.

[23] [Baptizat Pippinum regem eiusdemque futuram gloriam praenuntiat.] Idem quoque vir Deo amabilis quaedam prophetico praedixerat spiritu, quae post rerum eventus vera [add. al. m. sup. lin. 1a1; verum 1i.] probavit [probabit 1a1 m. pr., 1a2, 1b m. pr. Hic desinit 4b.] . Baptizavit igitur [om. 1b.] Pippinum [Natum an. 714. Cf. Böhmer-Mühlbacher2, p. 27.] filium [om. 2a1.] fortissimi Francorum ducis [om. 1b.] Carli [ita 2a2b, et m. pr. in 1a2b, 2a1; Karli 3ab, 4a; om. 1a2; Caroli 1e et corr. al. m. in 1a1b*, 2a1; Karoli 1ch, 2d1d2f, 5ab, 6ab1b2; filium add. 2a1 al. m.] , patrem [Karoli add. 1a2.] huius nobilissimi Caroli [Karoli 1b, 2a1a2bd1d2, 3b, 5ab, 6ab1b2.] , qui modo [nunc 2a1 al. m. sup. ras.; (q. m.) 2b al. m. sup. ras.; q(u)ond(am) 2a2.] cum triumphis [admodum add. 5 ab.] maximis et omni dignitate gloriosissime [gloriosisseme 1a1 m. pr.] Francorum regit imperium. De quo Pippino patre [patri 2a1 corr. al. m.; videlicet add. 6a.] eius idem sanctus vir praesaga voce tale coram discipulis suis praedixit vaticinium: “Scitote quod iste infans sublimis erit valde et gloriosus, et omnium praecedentium Francorum ducibus maior [maiori 1a2.] .” Huius itaque vaticinii [vaticini 1a2.] veritas [post add. 6ab1b2.] nostris probata est temporibus, nec opus est testimoniis adsequi [assequi 1b.] , quod [nobiliter add. 5ab.] totius regni agnoscit [cognoscit 2a2, 6a.] auctoritas. Scit namque omnis populus, quibus nobilissimus victor celebratur [celebretur 5ab.] triumphis, vel quantum terminos [terminis 1i; termini 6b1b2.] nostri dilatavit [delatavit 1a1 m. pr.] imperii [imperium 6b1b2.] , vel quam devote christianam in regno suo propagavit relegionem [(vel … relegionem) om. Wattenbach.] , vel quid pro defensione sanctae Dei ecclesiae [aecclesiae 1a2.] apud extraneas [extraneos 1b m. pr.] exercuit gentes. Quae omnia melius oculis probari quam verbis explicari [explicare 1a2; om. 6a.] queunt [(e. q.) q. e. 1e.] .

[24] [Demum vir omni laude dignus] Fuit enim iste vir [om. 1b; (i. v.) v. i. 1e.] sanctus omni dignitate praeclarus [praeclara 1b m. pr.] , statura decens [dicens 2a1 m. pr.] , vultu honorabilis, facie [om. 3a; faciae 1a1 m. pr.] venustus, corde laetus, consilio sapiens, ore iucundus [iocundus 1b.] , moribus compositus, in omni opere Dei strenuus. Cuius vero patientiae esset, ex [et 1e.] ante dictis eius gestis ostenditur; vel [om. 1e, 6b2.] quantam [quantum 1i.] vero [om. 1bci, 2a1a2bd1d2, 3ab, 4a, 6ab1; etiam 6b2.] habuisset industriam [studium 1i.] evangelium Christi praedicare [om. 2d2.] , vel qualiter illum in opere [(pr. v. q. il. in o.) om. 1b.] praedicandi divina adiuvaret [adiuvante 1b*; adiuvarit 1e corr.; adiuverit 1hi.] gratia, non necesse est nostro prosequere [ita m. pr. ante corr. in 1a1bc, 2a1b; ita 2a2, 3a; prosequi reliqui.] stilo, quod totius populi testimonio conprobatur [(t. c.) c. t. 1c.] . Eius vero secreta [s&reta 1a1 m. pr.] conversatio in vigiliis et orationibus, in ieiuniis et psalmodiis, et [ex 2a1; ex add. 5ab.] vitae [vite 1a2.] sanctitate et signorum ostensione intellegi [intelligi 3a.] datur. Caritatem scilicet assiduus labor ostendit, quem cotidie [cottidie 1b.] pro Christi nomine sustinuit [sustenuit 1a1 m. pr.] .

[grandis natu moritur die 6 novembris] Iste vero vir sanctus omnes dies vitae suae in divino proficiens opere, Deo amabilis [extitit add. in 6a sup. lin.] et omni populo placabilis [placibilis 1i.] , temporibus Carli [Karli 1c, 1h corr., 3b, 4a; Karoli 1e, 2d1d2f, 5ab, 6ab2; Caroli 6b1 et corr. al. m. in 1a1b*, 2a1.] antiqui, fortissimi [-que add. 2d1d2.] Francorum ducis, senex et [abhinc vacat 1e, excisis duobus foliis.] plenus in omni perfectione dierum adpositus [adpossitus 1a1.] est ad patres suos, multiplicem laboris sui fructum acccepturus a Deo, saeculum hoc relinquens [(s. h. r.) hominem exuit cum seculo 6b1b2.] , ut caelum possideret, Christum sine fine in aeterna gloria visurus [(g. v.) v. g. 1ch.] , in cuius dilectione, quam diu nobiscum vixerat, laborare non cessabat. [Gen. 35, 29, Act. 13, 36.] Die [vero add. 1b*.] sexta [sex 2a1 m. pr.; sexto 2f, 6b1b2; septimo 1h; VII. 1i.] novembri [novembrii 1a2h, 4a; novembris 1b*, 3b, 6a corr. al. m., 6b2.] mensis, id est octavas [VIII. 1a2 add. sup. lin., 2b, 6a; octavo 1a1 corr. al. m., 1c corr. al. m., 2f, 4a, 5ab, 6b1b2; octava 2a1a2; octaba 1b; septimo 1h; VII. 1i, 2d2, 3b.] idus, ex hac peregrinatione ad perpetuam migrabat [migrabit 1a2; migravit 1ch, 2d1d2, 4a, 5ab, 6b1b2.] patriam [Christum in aeternum visurus add. 1i.] , [et Epternaci sepelitur, post mortem miraculis clarus,] et sepultus est in monasterio Aefternaco [Aefternacho 1a2; Afternaco 2a1f; Efternaco 1b*, 5a; Asternaco 1b m. pr., 2a2bd1d2, 6a; ȩsternaco 1c, 4a, 6b2; ēȩsternaco 6b1; Esternaco 1h, 3b.] , quod ipse Deo, ut praefati sumus [Minime haec praefatus est Alcvinus.] , construxerat. Ibi usque hodie, divina operante misericordia [missericordia 1a1.] , signa et sanitates ad sancti Dei [viri et 6ab1 b2.] sacerdotis [sacerdotes 2a1 m. pr.] reliquias fieri non cessant. Ex quibus aliqua huic nostrae de eo historiae [hystoriae 3a.] subicienda esse ratum aestimavimus, in gloriam et laudem domini nostri Iesu Christi [om. 1a2b, 2a1d1d2.] , qui haec [hec 1a2; ista 1i; (q. h.) quae 1b.] per sui servi [(sui se.) se. sui 2a2, 6ab1b2.] patrocinia saepius operari dignatus est.

[25] [et quidem iam in ipsa humatione.] Conditum est [itaque add. 1c; autem add. 6ab1b2.] venerabile [venerabilis 1a1; eius add. 6ab1b2.] corpus in sarcofago marmoreo, quod primum [om. 6ab1b2.] toto [toti 1b*.] Dei famuli corpori quasi dimidium [dimedium 1a1 m. pr.] pedis [om. 6ab1b2.] brevius inventum est; fratribusque ob hoc valde contristatis et consilio suspensis quid agerent, et sepius [saepius 1a2.] tractantibus ubi aptum sancto corpori [corpore 1a1 m. pr.] invenissent [invenire potuissent 5ab.] locellum. Sed [om. 1c, 2d1d2f, 5ab, 6b2; eras. in 1h; delet. al. m. in 2a1.] miro modo [(S. m. m.) Res mira contigit. Nam 6a.] , divina donante pietate, inventum est subito sarcofagum [ipsum add. 1b*.] tanto Dei viri corpori longius, quanto brevius ante [om. 1b.] apparuit. Et in eo viri Dei corpus cum ymnis, psalmodiis et omni honore condentes [condientes 2a2, 2b ante corr., 6b1b2; (c. s.) sepelientes condiderunt (conderunt ante corr.) 1h.] , sepelierunt illud in ecclesia [ȩcclesia 1a2, 2a1.] praefati monasterii [mosterii 2a1 m. pr.] , quod ille summus Dei sacerdos in honorem sanctae Trinitatis aedificavit et dedicavit. Sed et miri odoris flagrantia [fraglantia 1b**, 2a1 corr. al. m., 2bf, 3b, 5ab, 6b1; fragrantia 2a2.] omnium perfuderat nares [et pectora add. 1c.] , ut perspicue [perspicuae 1a1 m. pr.] intellegeretur [intellegetur 2a1 m. pr.] , ad exequia [exequias 3b, 5ab, 6b2, et corr. al. m. in 1b*h, 2a1.] viri sancti [(e. v. s.) v Dei e. 1c; e. s. v. 1h, 6b1b2.] angelicum venisse ministerium [(a. v. m.) angelica v. ministeria 1c.] .

[26] [Mors eius discipulo absenti revelata;] Sed et cuidam relegioso sancti viri discipulo longius posito [testabatur 1c, 6b1b2.] , in oratione vigilanti, obitus illius revelatus est. Nam vidisse se testatur animam sanctissimi patris [magistri 6a.] sui cum magna luminis claritate, cum consona [(cum c.) cūsona 1b; cum sonora 1b*.] canentium laude, [ab add. 6ab1b2.] angelicis exercitibus ad caelorum regna portari. Multi quoque fratrum testati sunt crebro se super lectulum, [lectus lumine et odoribus divinitus ornatus.] in quo beatam [beatissimam 1a1.] animam suo creatori reddidit, mirabile vidisse lumen, suavissimamque odoris dulcissimi [dulcissima 1a1 m. pr.; dulcissime 1a1 corr.] sensisse [sensissime 1b m. pr.] flagrantiam [fraglantiam 1b**, 2a1 corr. al. m., 2bf, 3b, 5ab, 6b1b2; fragrantiam 2a2; flaganciam 1h m. pr.] , ut omnino [omnibus 6ab1b2.] his signis crederetur caelestes locum [hunc add. 3a sup. lin., 3b, 4a, 5ab.] frequentasse [frequentare 6ab1b2.] cives, in quo sancta [sancti 6ab1b2.] anima migravit ad Dominum [Christum 6ab1b2.] .

[27] [Aegroti sanati;] Per unctionem quoque olei, quod supra [(q. s.) om. 2d1d2.] corpus sancti viri lucere solebat, multi infirmi, Deo donante et fide illorum cooperante, curati sunt. [paenitentes soluti;] Paenitentes [Penitentes 1a2.] quoque [om. 5ab; vero 1c.] saepius [sepius 1a2.] ad eandem venientes ecclesiam, circulis ferreis more solito circumdatis [ita 1a1bh, 2a1a2bf, 3a, 6b1; circumdati reliqui; (m. s. c.) c. m. solio 2a1 m. pr.; c. m. solito 2a1 corr. al. m., 2a2b.] , ruptis [eisdem add. 6b2.] circulis [sequitur exigua lacuna in 3a; ferreis add. 6ab1.] , subito eorum vincula resoluta [relaxata 2f; (v. r.) a vinculis resoluti 6a; (c. s. e. v. r.) s. circulorum eorundem vinculis resoluti 2d1d2.] sunt [praestante domino nostro Iesu Christo, qui cum Deo Patre… Amen. add. 5ab, qui hic desinunt.] . Cuius rei in ecclesia adhuc circuli pendentes testes sunt [(t. s.) s. t. 1c.] .

[28] [mulier debilis] Quaedam vero mulier paralitica [paralytica 1b.] , septem [om. 1b; pluribus 6b1b2.] annis [om. 1b; annos 2a1a2b; cum add. 2d1d2.] magnis [om. 6b1b2.] cruciata doloribus, in tantum grassante [crassante 1bc, 2bd1d2.] in [om. 1b, 6a.] eadem [(in e.) om. 2b.] cotidiana [cottidiana 1b; om. 2d1d2.] infirmitate [(c. i.) i. c. 1c, 6ab1b2; torquebatur add. 2d1d2.] , ut omni officio membrorum destituta alieno utebatur [uteretur 1b**, 2a1 corr. al. m., 2d1d2, 6ab2.] ministerio, in solo tantummodo pectusculo vix anhelans spiritus suspiria [suspira 1a2.] fessa [add. in rec. in marg. 1c.] retraxit. Haec [Hec 1a2.] a propinquis [suis add. 1c; (a. p.) appropinquans 6b1b2.] ad ecclesiam [ȩcclesiam 1a2.] , ubi sanctus Dei requiescit, ferebatur et [om. 1a2.] prope locellum reliquiarum eius posita [ponebatur 1c; est add. 1h, 3b.] ; quae [om. 2a1a2d1d2f, 6b2; (p. q.) positaque 6b1.] in eodem [eadem 1b ante corr.] loco fusis lacrimis deprecata est [ut add. 2f, 6ab1b2.] , per intercessionem sancti sui famuli divinam ei misereri [misserere 1a1 m. pr.; missereri 1a corr.] clementiam [(d. ei m. c.) divina ei suffragaretur (miseretur 2f) clementia 2f, 6ab1b2.] . Quae a Domino Deo exaudita [est add. 2a1a2bf.] moxque ab omni infirmitate [infirmitatæ 1b m. pr.] liberata, sospes [om. 6a.] cum gaudio, gratias Deo agens, propriis pedibus, quae prius ab alienis portabatur, cucurrit ad domum.

[29] Item [(I. a. q.) Fuit autem q. a. 6ab1b2.] adolescens quidam infirmus ad corpus beati pontificis [pontificiis 1a1; viri 6b1b2; est add. 1c, 3b.] manibus deductus [deduciter 2d1; deducitur 2d2; est add. al. m. in 1b*, 2a1.] amicorum, [et adulescens infirmus sanati.] qui totis intremuit membris. Nec enim caput per se levare potuit, sed quasi collo fixum [affixum 1h, 2d1d2.] non esset, huc atque [adquae 1a1 m. pr.] illuc [add. s. lin. 3a.] cadens volvebatur. Nam aliquoties ita exanimis factus [est add. 1c, 1h add. s. lin., 2a1 add. al. m., 2d1d2, 3b, 6ab1b2.] , ut omnino mortuus [mortuos 1a2 ante corr.] videretur. Quem, ut praediximus, sui [amici add. 1c.] prope corpus [(p. c.) corpore corpus 1a1 m. pr.; corpori corpus 1a1 corr.; prope // corpus 1a2.] sancti viri posuerunt. Sed, misericordia [missericordia 1a1.] Dei donante, omnibus qui aderant cernentibus, ita subito sanus effectus est, ut nihil in eo pristinae infirmitatis vel doloris antiqui ultra [(a. u.) u. a. 1c.] remansit [remanserit 1c, 6b1b2, et corr. al. m. in 1b*, 2a1; remaneret 2d1d2f.] .

[30] [Monachus, qui crucem sancti furatus erat,] Quidam itaque [itaquae 1a1 m. pr.; autem 2a1a2b, 6b1; preterea 6b2.] officio [offitio 1a2.] diaconus et non merito, in ecclesia sancti viri crucem auream, quam vir [om. 6a.] sanctus secum [add. sup. lin. 3a.] in itinere [itenere 1a1.] portare solebat, cum aliis donariis [denariis 6a.] ecclesiae infelicissimo non horruit rapere furtu [furto 1h, 2a2, 6ab1b2, et corr. al. m. in 1b*c, 2a1; furtū 1i.] . Turbatisque [turbatis itaque 1c.] de hac re fratribus, utpote factorem impii sceleris ignorantes [ignorantibus corr. al. m. in 1b*, 2a1.] , tunc [om. 1c.] precibus [praecibus 1a1; et meritis add. 1c.] sancti Dei confidentes illud tam [tamen 1b m. pr.] nefarium [opus et add. 6b1b2.] scelus [(n. s.) nefarii opus sceleris 6a.] occultari non posse [citius a quo factum esset cognoverunt, sed tamen add. 2d1d2.] , fraterna tamen [tandem 1b*; om. 2d1d2f.] pietate [moti add. 2d1d2.] hominem [hominum 1b m. pr.] ad paenitentiam [poenitentia 1a1 m. pr.] revocare nitentes [nituntur 1b*; nitebantur 2a1 corr. al. m., 2f.] , non [(n. non) magis quam 2d1d2.] perdere cupientes [cupiebant 2a1 corr. al. m., 2d1d2, 6b2; volentes 1h.] . Ille vero [infelix add. 1c.] qui hoc crimen commisit, obdurato corde salutem suam contempsit, sicut impius, dicente Salomone [Salamone 1a1; Salomon 2a1 m. pr.; Salemone 2b.] , cum in profundum malorum venerit, contempnit. [comnit 1a1 m. pr.; contemnit 1a2.] . [Prov. 18, 3.] Cogitavit infelix [impius 1h.] latere posse quod clam [eras. in 1a2; iam 1h; (q. c.) quodam 2a1 m. pr.; quod /// 2a1 corr.; quoddam 2a2, 2b m. pr.] absque oculis aliorum [(o. a.) aliis o. 2d1d2.] se fecisse sciebat; sed Dei oculum, cui omnia aperta [aperte 1a1 m. pr.] sunt, latere non potuit, qui servorum suorum iniurias saepius vindicare non tardat. [Hebr. 4, 13.] Nam miser ille [(m. i.) i. m. 1b.] , qui hoc perpetrare crimen non abhorruit [aborruit 1b.] , misera [miserabiliter 6a. Ab hac voce manus saec. XV in 1c.] subito [subita 6a.] morte [(s. m.) m. s. 1a2, 6b1b2.] arreptus interiit, et in ipso vitae [sue add. 1c sup. lin.] exitu [(i. v. e.) fine i. v. 2d1d2.] aliquibus fratrum reatus sui crimen ostendit, et ubi abscondisset quod furtu [furto 2a2d1d2, 3b, 4a, 6b2, et corr. al. m. in 1b*, 2a1, 6b1; furtim 1h, 6a.] rapuit, indicavit [Reliquis omissis, subiungit 7 hunc epilogum: Sunt alia quam plurima, que divina maiestas per merita servi sui Willebrordi dignatur cotidie operari; que ob prolixitatem a nobis nequeunt stilo commendari. De precemur ergo hunc beatissimum patrem, quatinus precibus suis omnem propellat adversitatem, omnem impetret fecunditatem, obtineat nobis gratiam apud summam et individuam Trinitatem, cui laus, honor et imperium per infinita secula seculorum. Amen. Explicit vita sancti Willebrordi archiepiscopi et confessoris.] . Videtis, fratres, quam terribili damnatus [damnatur 1a1 corr. al. m., 1b ante corr., 6b1b2; est add. 1ch, 2a1 add. al. m., 2a2, 3b.] iudicio [iuditio 1a2; sit add. 6a.] , qui sancti Dei ecclesiam furtu [firto 6a ante corr.; furto 1ch, 2a2, 3b, 4a, 6a corr., 6b1 corr., 6b2, et corr. al. m. in 1b*, 2a1.] violasse non timuit. Idcirco obsecro ut castam in hac domo habeatis conversationem, quatenus divina clementia per sancti Clementis [Ab hac voce rursus 1e; et add. 1b*.] viri apostolici preces [praeces 1a1.] in omni petitione honesta [hosta 2a1 ante corr.] vos exaudire dignetur, sicut ante diximus illum [ille 2d1d2.] exaudire preces [praeces 1a; prȩces 1b.] infirmantium in hac [om. 1e.] eadem ecclesia [ecclesiam 2a1 m. pr.; dignatus est add. 2d1d2.] , eosque cum diu desiderata sanitate domum redire concessit. [I Petr. 3, 2.] Nec scilicet dubitandum est quod, veluti visibiliter corporeas illorum dignatus est sanare [sanire 1a1 m. pr.] infirmitates [(s. i.) i. s. 1a2.] , ita et [om. 6a; ut 1bh.] occultas animarum nostrarum [vestrarum 1b.] egrotationes, intercedente pro nobis sancto suo, qui [(qui … corda nostra) om. 4a.] hic corporaliter [(h. c.) in eodem loco Esternacensi 1i.] requiescit et spiritaliter praesentem esse credimus, cotidie [cotidiae 1a1; cottidie 1b; cotidieque 1i.] exaudire non cessat, si firma fide et confessione vera cum lacrimis effundimus in [(in … nostra) preces 1i.] loco isto ante conspectum pietatis illius corda nostra, qui [quia 1b, 2f, 6b1b2.] divina clementia praestabilis est ad ignoscendum, si nos tardi [tarti 2a1 m. pr.] non erimus ad deprecandum [depraecandum 1a1.] . Cui [Cuius 1a1h, 2a1b, 6ab1b2; est add. 1i, 3b.] laus [sit add. 1e.] et gloria [honor 6ab1b2.] in sempiterna saecula [secula 1a1; Amen add. 1bc, 2a1a2bd1d2, 4a, 6ab1b2.] .

[31] [In festivitate S. Wilgilsi] Restat igitur [dicere add. 1b*.] de beato Wilgilso [Wilgislo 1h; Wilgiso 1a1 corr. al. m., 2a1b, 4a, 6b1b2; Willigiso 2a2d1d2.] , qui fuit huius sancti viri, ut ante diximus, pater [(qui … pater) huius sancti, ut a. d., patre 6ab1b2.] ; ut a quo huius historiae [istoriae 1a1.] primus incipit capitulus [(p. i. c.) primum i. (incepit 1b*) capitulum 1ch, 2d1d2f, 4a, 6b2, et corr. al. m. in 1a1b*, 2a1a2b; primum capitulum i. 1e.] , de eo novissimus [novissimum 1ce, 2d1d2f, 4a, 6b2, et corr. al. m. in 1b*, 2a1b.] finiatur [finiat 2d1d2; (de eo. n. f.) finiatur et ultimum 1h supplet. al. m. in marg.] . Redit [Rediit 1b.] igitur annuus [annus 1b m. pr.; anniversarius 1e.] eiusdem beati Wilgilsi [Wilgisli 1h; Wilgisi 1a1 corr. al. m., 2a1b, 4a, 6b2; Wilgis 6b1.] sanctae migrationis dies, in qua [quo 2a1 al. m. post corr.] pius abba [abbas 2a1a2, 3b.] Alberctus [Alberchtus 2a1a2b; Albertus 1h, 3b; Alcbertus 6ab1b2; Adlbertus 2d1d2; Albrectus 1a2, 4a; Aldbrectus 1b, 2f.] [Qui, si Catalogo abbatum fides est, monasterium rexit an. 739 – 777 (MG., Scr. t. XIII, p. 738). Idem est, ut videtur, atque ille Aldbercht de Afternacae qui a Lullo episcopo Moguntino in epistula circa an. 755 nominatur (MG., Epist. t. III, p. 397). Cetera magis dubia sunt. Dixerunt enim quidam Alberctum cum Willibrordo ex Anglia in Fresiam venisse; quod cum anno 690 contigerit, sequitur, si reapse anno 777 obiit, plus centum annos vixisse. Dixerunt etiam eundem esse Adalbertum abbatem qui anno 714 diplomati subscripsit, quo monasterium Suesterense S. Willibrordo a Pippino duce traditum est (cf. supra, p. 443, annot. 2). Praecipue autem id in controversia positum est, utrum idem esset Alberctus abbas Epternacensis atque S. Adalbertus qui Egmundae colitur (BHL. 33 – 36). Affirfirmaverunt Alberdingk-Thijm (H. Willibrordus, p. 280 81; Der hl. Willibrord, p. 198), O. Holder-Egger (Ueber Adalbert von Egmond, in Neues Archiv der Gesellschaft für aeltere deutsche Geschichtskunde, t. XIII, p. 29-32; cf. MG., Scr. t. XV, p. 700, annot. 3), C. Pijnacker Hordijk, Wat weten wij omtrent den heiligen Adalbert van Egmond, in Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis, ser. 4a, t. I, p. 145-74); negavit W. Moll (Kerkegeschiedenis, t. I, p. 127, annot. 1) atque A. Hauck (Krichengeschichte Deutschlands, t. I3, p. 440, annot. 1), cui veri videtur simile Adalbertum Egmundanum eundem esse Adalbertum abbatem qui diplomati Suesterensi subscripsit, non vero Albrectum abbatem Epternacensem qui S. Willibrordo successit. Ut sunt documenta alia non satis antiqua, alia non luculenta, nihil certi definire audemus.] , successor venerandi archiepiscopi, post sacra missarum sollemnia [(s. m. s.) ita 1b, 2b post corr., 2d1d2f; sacratissimarum sollemnia (solemnia 1a1, solempnia 1a2) 1a1a2chi, 2a1 m. pr., 3ab, 4a, 6ab1; sacratissima mis. sol. 1e, 2a2, 6b2; sacratissimarum mis. sol. 2a1 corr. al. m.] et honorem Deo debitum, [vinum miraculo augetur.] cum fratribus epulari et gaudere aggressus [est add. 1cehi, 2a1 al. m., 3b, 4a, 6b2.] ; sed in eo [eodem 1c.] monasterio nil plus vini inventum est, quam duae [duo 2a1 corr. al. m., 6a.] tantummodo flascones, quarum una [(q. u.) quorum unus 2a1 corr. al. m.] prandii [prandi 1a1 m. pr.] hora epotata [epotatus 2a1 corr. al. m.; epo data 6a, 6b1; epo data 6b2.] est, altera [alter 2a1 corr. al. m.] in horam [hora 1a2, 2d1d2.] cenae reservata [reservatus 2a1 corr. al. m.] est. Igitur post vespertinam melodiam pro reverentia eius [eiusdem 2d1d2f; illius 6ab1b2.] diei fratres refectorium [ita 1a1c, 2a1a2, 3a, 4a, 6ab1b2, et m. pr. in 2b; in r. 1b, 2f; ad r. ceteri.] reversi sunt, et post sacras lectiones praefatus abbas fratres allocutus est: “Decet enim [delet. al. m. in 2a1; om. 4a, 6b2; igitur 2d2.] nos [om. 1a2.] , o venerandi [reverendi 2d1d2.] patres [tres 1a2; fratres 6b1b2.] , cum gaudio spiritali venerabilium patrum nostrorum festivos celebrare dies et aliquanto relaxius [om. 6ab1b2.] solito [soluto 6a.] rigore nostris indulgere corporibus, non luxuriae [luxoriae 1a1 m. pr.; luxorie 1a2.] causa [om. 1b.] , sed caritatis [(causa s. car.) s. cau/// car. 1c.] . Nequaquam vobis celassem [celarem 2a1a2b.] , si aliquid plus habuissem in hoc monasterio quam hanc [hunc 2a1 corr. al. m.] solam [om. 1a1; solum 2a1 corr. al. m.] flasconem [flasconam 1c.] , quae [qui 2a1 corr. al. m.] nobis hora prandii [prandi 1a1 m. pr.] restabat. Potens est tamen Deus per preces sanctorum suorum hanc eandem [eadem 1b m. pr.; (h. e.) hunc eundem 2a1 corr. al. m.] nobis habundare facere, illos honorificare et nos laetificare, et [(et … miracula) pietatis miraculo 2f.] ostendere nobis, licet indignis, suae pietatis [piaetatis 1a1.] miracula; qui per benedictionem quondam [quandam 1b.] sancti Willibrordi [uuillib 1a1.] patris [patres 2a1 m. pr.] nostri ex quattuor flasconibus quadraginta [ita hic etiam 6b1b2.] viros satiare dignatus est. Tantum cum [in 1c.] gratulatione in [cum 1c.] spe bibamus [bibemus 1e ante corr.] , quod habemus [habeamus 1a2.] .” Primo et secundo de eadem [eodem 2a1 corr. al. m.] flascone omnes biberunt fratres [et add. 1a2b*ce, 2a1 al. m., 4a, 6b2.] ; inventa [inventus 2a1 corr. al. m.] est a ministro ita plena [plenus 2a1 corr. al. m.] ut [fuerat add. 6ab2b2.] ante. Hoc audito, abbas cum fratribus Deo agere gratias [(a. g.) g. a. 2a1b.] satagebat, biberuntque [biberunt itaque 1c.] congratulantes [congratulatione 1a1.] divinae clementiae illa nocte eum sobrietate et laetitia [letitia 1a2.] , quantum voluerunt [volebant 1b.] . O felix pater, qui talem generat [genuerat 1bc, 2a1a2bd1d2, 6a corr.; generavit 6b1b2.] filium, qui tali [tale 1a1 m. pr., 2a1 m. pr., 6a.] herede a Deo [(h. a D.) a D. h. 1a2.] dignus habebatur! In quo benedictio illa impletur [impleretur 2a1f; completur 1i.] quae in Deuteronomio legitur: Benedictus [(Benedictus … tui) add. in marg. inf. 3a.] tu et benedictus fructus ventris tui [Amen add. 1e. Sequitur in 1h narratio miraculorum ed. infra, p. 458. Explicit liber primus add. 1c; Explicit vita sancti Willibrordi (episcopi add. 4a) add. 1e, 2a1, 4a; Explicit vita sancti ac beatissimi Clementis Willibrordi archiep. et conf. add. 1i; Explicit vita s. Willebrordi ep. et conf. (et conf. om. 6b2) 6ab1b2; Finit vita s. Willebrordi ep. add. 4d1.] . [Deut. 28, 3.]

〈HOMELIA〉

[32] [Ut aliae ecclesiae] [Homelia (Inest in codicibus 1a1a2bcg, 2a1a2d1efg1g2, 3acc*, 6a).] [Nullum lemma in 1a1. Hom(elia) dicenda de nat. almi Willibrordi 1a2; Om(elia) de natale s. Willibrordi archiep. 1b; Omelia legenda in festivitate s. Wilbrordi ep. cuius supra 1c; Omelia dicenda die natalis (in natalis die 2a2) s. Willibrordi ep. et conf. (ep. et conf. om. 2a2) 2a1a2; XXXII. Omelia die natalis almi Wilbrordi dicenda 3a; Incipit sermo in natali eiusdem convenienti populo palam recitandus 6a.] . Licet per totius orbis ecclesias [ȩcclesias 1a2.] convenit [conveniat 1a2 corr., 1bc, 2a1a2d1e, 3a, 6a.] omni populo christiano sanctorum festa celebrare, victorias laudare, vitam imitari [imitare 1a2 et 2a1 m. pr.; (v. i.) om. 1b.] ; et quia in omnem terram exivit [(exivit … verba eorum) et rel. 2a1.] sonus eorum et in [(in … eorum) reliqua 2a2.] fines [uines 1a2; i/mes 1a2 corr.] orbis terrae verba eorum, in omni terra consona cunctorum viventium voce [om. 1a2.] laudandi sint [sunt 1c, 2d1e, 6a.] , tamen singulis in locis propter familiaritatem cohabitationis cuiuslibet illorum et propter presentiam sanctarum reliquiarum, quae in solatium illis vel illis condonatae [condonate 1a1a2.] sunt habitatoribus, speciali quadam [(s. q.) q. s. 6a.] veneratione apud [aput 1a2.] cives suos familiarius honorantur. [Ps. 18, 5.] [suis sanctis gloriantur,] Igitur Roma urbs [om. 6a.] , orbis [urbium 6a.] caput [capud 2a1.] , beatorum apostolorum Petri et Pauli specialius quodam modo gloriosissimis laetatur triumphis. Unde ad eam [eos 6a; (ad e.) eadem 1b; ad eandem 1b*.] gentes et populi [populorum turba 2d1e.] cum devoto pectoris officio cotidie [cotidiae 1a; cottidie 1b.] concurrunt, ut maiori quique apud [aput 1a2.] beatos [beatus 2a1 ante corr.] apostolos fidei conpunctione vel sua defleant crimina, vel caelestis vitae habundantiori [abund- 1b.] spe sibi aditum aperire [apperire 1a1, 3a; aperiri 1b*.] deposcant. Mediolana olim civitas [(o. c.) c. o. 2e, 6a.] imperialis sancto Ambrosio gaudet defensore. Alpes Acaununiae [ita 1a1 m. pr.; Agaunaniae 1a1 corr. al. m.; Acaunumiae 1b; Accuniȩ 1a2; Agaumuniȩ 2a1; Agaununie 2a2; Agauniȩ 2a1 corr. al. m., 6a; Agaunie 1c, 2d1e; Aquiniae 3a.] sanctorum Thebanorum [Thebeorum 1a2b*, 2d1e.] felicius sanguine quam nivali [niciali 1b; initiali 1b*.] proceritate exaltantur. Beatius fecunda Pictavia [Pictavis 2d1e.] beati Hilarii [Hilari 1a1 m. pr.] pontificis reliquiis exultat quam venditionum et emptionum altercatione [alteratione 1a2; alternatione 2a2.] , in quibus saepe versatur [versat 2a1a2.] iniquitas. Quid [(Quid … laudabilis) om. 1a2.] te [de 2a1a2; de te 1c al. m., 2d1e.] , Toronica [Turonica 1b*, 2a1d1e, 3a, 6a; Thuronica 2a2.] loquor [loquar 1b*c, 2d1, 2e corr.; loquitur 2e m. pr.] civitas [ita etiam 2a1a2.] , muris quidem [(m. q.) q. m. 2a1a2.] parvula et dispectibilis [despectibilis 1b*, 1c corr., 2a1a2, 3a, 6a; despectabilis es 1c ante corr., 2e; despicabilis es 2d1.] , sed sancti Martini patrociniis magna et laudabilis? Quis te propter te [om. 6a.] adierit [adidierit 1a1; idierit 1a1 corr.; aderit 1a2; adiret 2d1; adiecerit 2e.] ? Nonne [nisi 6a.] propter illius certissima [sacratissima 6a.] suffragia turbae ad te confluunt [(ad te c.) c. ad te 6a.] christianorum? Omnia Parisiacae [Parasiacȩ 1b m. pr.] civitatis [urbis 2a2, sed eras.] suburbana sancti Dionisi vel sancti Germani magnificis iucundantur [iocundantur 1b.] auxiliis et festivas [ita 1a1 m. pr., 1a2c, 2a1 m. pr., 2d1f, 3a; festivitas 1b m. pr., 6a; festivos ceteri.] illorum dies maiori populorum concelebrant [caelebrant 1b.] frequentia. Tota Campania [Canpania 1a1 m. pr.] cum populis suis propter Remedium [Remigium 1a2b**, 3a, 6a.] venerabilem praedicatorem ad Remanam [ita et 1b*; Romanam 1a1 post. corr., 1b m. pr.; Remensem 1b**, 2d1.] festinat urbem, apud [aput 1a2.] eum [eam 1b**, 2e.] quasi praesenti patrono sua vota ferentes. Sic divina clementia toto consuluit mundo, dans singulis provinciis [provintiis 1a2, 3a.] vel populis quo speciali gauderet [gauderent 2d1.] patrono.

[ita S. Willibrordo Epternacum.] Nobis vero sanctissimi Willibrordi [Wilbrordi 1c; Wibrordi 3a; Willebrordi 2d1.] non infima perdonavit auxilia, sed praeclara et gloriosa contulit suffragia. Gaudeamus [Gaudemus 1a1.] , dilectissimi fratres, in Domino et spiritali [spiratali 1a1 m. pr.; speciali 2e.] iucunditate [iocunditate 1b.] laetemur, qui nobis talem vitae perdonavit doctorem, iustitiae praeceptorem, unanimitatis nostrae auctorem; qui nos in hoc sacratissimum ovile [(s. o.) sacratissimo ovili 1c.] congregavit [(o. c.) c. o. 6a.] et pietatis magisterio erudivit. Gaudeat et nobiscum omnis populus, qui ad natalicia sanctissimi [sancti 1c.] patris [nostri add. 1c.] hodie concurrit [cucurrit 2a1, 2e ante corr. Hic desinit 3a, foliis perditis.] et vigiliis apostolici viri pia devotione interesse studuit, et in praesentia domini nostri Iesu Christi et sanctorum angelorum et beatissimi [beati 6a.] huius [om. 1b, 2e.] pontificis [pontificiis 1a1.] stare satagebant [satagebat 1a1 corr. al. m., 1c, 2d1 corr. al. m., 2e; satagit 6a.] . Nullus, obsecro, dubitet in fide, nec [ne 1a1.] de veniae largitione haesitet, nec de piae petitionis fructu [om. 6a; fluctu 1a1 m. pr., 1a2, 1b m. pr., 2a1; alias fletu 1a1 superscriptum al. m.; luctu 1a1 corr. al. m.; al. fluctu add. 2a2 al. m. in marg.] et [om. 6a.] effectu [diffidat add. 6a; desperet add. 2d1.] , qui talem nobis concessit patronum. Illius nos precibus [praecibus 1a1.] concedit [concedi 2a1a2; concedat 6a.] exaudiri, quia quanto fiducialius deprecamur [depraecamur 1a1.] , tanto citius [cicius 1a1 m. pr.] exaudiemur. Fides [Fide 1b.] enim omnia impetrat [impetrant 1b; impetrantur 1b*.] , sicuti huius sanctissimi vir, cuius hodie festivum celebramus [cael- 1a1; cel- 2a1.] diem, certissima [certissimam 1a2.] ante oculos habemus [habeamus 1a2.] exempla, qui mox ab infantia sua per fidem Deo placere contendit [studuit 2e, 6a.] . Nam patriam, cognationem [cognatos Wattenbach.] et amicos fervente fide pro amore Dei dereliquit [dereliquid 1a2, 2a1d1.] ; terrena [terra 2a1 m. pr.] contempsit, ut caelestia adquireret. Idcirco magnum laboris sui fructum invenit [(f. i.) i. f. 2a1a2.] , et multas populorum turbas ad Christum convertit, et [(et … avertit) om. 2d1e.] plurimos paganorum ab erroris iniquitate avertit et, divina cooperante gratia, filios irae [ire 1a2.] filios fecit esse misericordiae [misser- 1a1.] . Inferna conclusit [et add. 6a.] , caelum [celos 1c, 2e.] aperit [apperit 1a1; aperuit 2a1a2d1e, 6a.] , plurimas peragravit gentes, ut omnes in viam veritatis adduceret; nec se ipso [(se i.) ita 1a1 m. pr., 1a2, 2a1 m. pr.; semet ipso 2a2; sibimet ipsi 1a1 corr. al. m.; sibi ipsi 1b, 2a1 corr. al. m., 2d1, 6a; sibi (tantum) 1c; ipsi (tantum) 2e.] pepercit [dum add. 1c.] : populos [enim add. 6a.] adhibuit [ita 1a1a2, 1b m. pr., 2a1a2e; adiit 1c; adivit ceteri.] feroces, si forte purpureas martyrii coronas inveniret [(c. i.) i. c. 1c.] . Quem Deus ob multorum servavit salutem, quatenus maiori praedicationis gloria honoretur [honoraretur 1b*, 1c ante corr., 2a1a2, 6a.] , quam si solus martyrio [om. 6a.] coronaretur. In pace quievit, qui [quia 1b*, 6a.] in spe laboravit. Vitam invenit aeternam [(i. ae.) ae. i. 1c.] , qui [quia 1b*, 6a.] temporalem reliquit [reliquid 1a2.] ; nobis ablatus, angelis sociatus [socius 1a1 m. pr.; est add. 2d1e.] .

[Ipse monachos adiuvet;] O beatissime [beatissimae 1a1 ante corr.; beatissimȩ 2a1.] Christi sacerdos, non [ne 1b.] nos derelinquas laborantes [abhinc iterum prima manus in 2a2.] in terris, sed precibus [praecibus 1a1.] tuis de caelis adiuvare non cesses [cessas 1a1a2, 1b et 1c ante corr.] . Vita tua apud homines semper [intente add. 1a2, sed statim delet.] probata fuit pro Deo; sint preces [praeces 1a1.] tuae apud Deum semper intentae pro hominibus. Meditatio tua fuit in lege Domini die ac nocte; ideo sicut palma floruisti in domo [domu 1a1 m. pr.] Domini. [Ps. 118, 97., Ps. 91, 13.] Sicut cedrus [cedros 1b m. pr., 1c, 2e.] Libani multiplicasti filios tuos, qui ad te tota mentis intentione clamant; tu illos pia intercessione adiuvare digneris. Sentiamus tuum nobis, clementissime, adesse [om. 1b.] auxilium, qui tuis devotissime [(a. q. t. d.) suppletum a 1b*.] instamus officiis. O felix anima, quae [qui 1b m. pr.] saeculi labores dereliquisti et caelestem cum [om. 2d1e.] multiplici sudoris tui fructu requiem intrasti; talenta tibi commissa [om. 6a.] multiplicasti, praemia promissa accepisti. In pauca fidelis fuisti [(fi. fu) fu. fi. 2a1a2d1e.] in terris, supra [super 6a.] multa constitutus gloriaris in caelis. [Matth. 25, 21.] Gaudia domini Dei tui [nostri 2d1e.] , quae semper optasti, semper habere caepisti. Te continuis, o pater, prosequimur laudibus, tu nos [ ita 1a a2, 1b m. pr., 2a1a2d1; nobis 2a2 al. m., ceteri.] assiduis auxiliare [axiliare 1a1.] precibus [praecibus 1a1.] . Credimus [Craedimus 1a1.] te in praesentia Domini Dei tui omnia posse [om. 6a.] impetrare quae poposcis [ita 1a1a2, et m. pr. in 1b, 2a2a2, 6a; // poscis 1c; poposceris 2a1 corr. al. m., 6a corr.; possis 2e; poscis ceteri.] , dum tanta potuisti [om. 2a1a2.] in praesentia [presentia 1a2.] nostra [nostri 6a; potuisti add. 2a1a2.] per eius gratiam efficere miracula. Tu modo [vero 2d1e.] civis [cives 1a1 et 1b m. pr.; ques 1a2; laus 2a1a2.] angelorum, tu socius sanctorum [angelorum Wattenbach.] , tu laetus cum illis canticum novum cantabis: Sicut audivimus, ita et vidimus. Beati qui habitant in domo tua, Domine: in saeculum saeculi laudabunt te [(l. te) laudabunte 1a1.] . [Ps. 47, 9., Ps. 83, 5.] Et: Videbitur [(Et: V.) om. 2d1e.] deus deorum in Sion. [Ps. 83, 8.] Cuius beata [om. 2d1e.] visio plena est felicitas, sicut ipsa Veritas in evangelio testatur [(in e. t.) t. in e. 1a2.] dicens: Qui autem diligit me, diligitur [diligetur 1bc, 2a1 corr., 2a2d1e, 6a; diligeretur 2a1 m. pr.] a patre meo, et ego [om. 6a.] diligo [diligam 1bc, 2d1e, 6a.] eum, et manifestabo ei me ipsum. [Ioh. 14, 21.] In cuius dulcissima dilectione iste sanctus vixit in mundo, ideo in eius aspectu laetatur in caelis [caelo 1a2bc, 2a1a2d1e, 6a.] .

[illi autem eum imitentur.] Videte, fratres karissimi, quanta gloria est Deum sequi. Iste pro amore Christi patriam contempsit [conptempsit 1a1.] , peregrinationem elegit, divitias saeculi parvi pendebat, paupertatem voluntarie [voluntariae 1a1; voluntariȩ 2a1a2.] amavit. Et cognovimus qualem honorem postea habuit inter homines, sed melior est [om. 2a1a2.] gloria quam aeternaliter possidet inter angelos. Huius sanctissimi doctoris nos exempla [(n. e.) e. n. 6a.] de ignaviae torpore suscitent, faciant [facient 1a1, 1b m. pr.] nos forti animo pro vita decertare [certare 6a.] caelesti et temporalia despicere [dispicere 1a1a2.] et [om. 2a1.] aeterna desiderare, et [ut 1b*.] quod in illo praedicamus, impleamus in nobis. Agones laboris [labores 1a1; et labores 6a; om. 2d2e.] illius [(l. i.) i. l. 1b.] laudamus; vias nostras in [per 6a.] vestigia eius [add. a 1b*.] corrigamus, quatenus qui sanctitatis eius sequimur exempla, beatitudinis sortiamur et praemia, per eum [illum 6a.] qui illum [eum 6a.] coronavit et nos adiuvavit [ita 1a1 m. pr., 1b m. pr., 2a1a2d1, 6a; adiuvit 1a1 corr., 1c, 2e; adiuuaut 1a2; adiuvabit 1b*.] , Iesum Christum dominum nostrum, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat in gloria sempiterna. Amen.

Explicit [(E. l. p. f.) om. 2d1e; E. l. p. prosaice gradientem (gradiens 1b**) sermone de vita ac virtutibus obituque sancti Willibrordi archiepiscopi 1b; E. omelia Alchuini levite 1c; E. sermo Alcuini proferendus in natale sancti Willebrordi 6a.] liber primus feliciter [om. 2a1a2.] .

LIBER II (VITA METRICA)
Editus ex codicibus Stuttgartensi Vitae SS. 1 (= 1a1), Wirziburgensi Mp. th. f. 34 (= 1a2), Sangallensi 565 (= 1b), Treverensi Bibl. seminarii 75 (= 1c), Alentionensi 14 (= 6a), et ex fragmento quod servat codex Vindobonensis 808 (= 1d). Cf. supra, p. 419, 421.

Incipiunt [(I. c. l. s.) om. 1c.] capituli [caepituli 1a1 m. pr., caepitula 1a1 corr.; capitul 1b; capitula 6a.] libri secundi [de eodem servo Dei add. 6a.] .

I [Nullos numeros habet 6a.] . Quod [(Quod … venisset) Q. b. W. de Britannia et (post corr.) H. venit in F.; a Pippino Francorum rege suscipitur 1c.] beatus Willibrordus [Willibrord 1a1; Willebrordus 6a et sic deinceps.] de Brittania [Brictania 1a1; Brittannia 1a2b, 6a corr.] vel Hibernia Franciam venisset.
II. Qualiter idem vir Dei in opere [opem 1b.] praedicandi [praedicanti 1b.] proficisset [profecisset 6a; proficiscebatur 1c; rem add. 1b.] .
III. Quomodo [(Quomodo … ordinaretur) Q. P. viro Dei in opere predicandi proficiente e. Ch. f. R. misit 1c.] Pippinus [Pipinus 6a et sic deinceps.] dux Francorum [Franchorum 1b et sic deinceps.] eundem famulum Christi Romam direxisset, ut archiepiscopus ordinaretur.
IV. Quod beatissimo apostolico [om. 6a.] Sergio [(a. S.) S. a. 1c.] papae [om. 1c.] in visione 〈ostendebatur [ita 1b; om. 1a1a2, 6a; ostensum est 1c.] 〉 beatum Willibrordum [Willibrord 1a1.] Romam venisse, et [(et … accipere) ab eo c. o. h. suscipiendus 1c.] ut [eras. in 1a2.] cum omni honore illum debuisset accipere [suscipere 1b; revelatum est add. 6a.] .
V. Quomodo illum idem beatus papa [(il. id. b. p.) id. b. p. il. 6a; (b. p.) p. b. 1c.] honorifice [honorificȩ 1b.] tractavit [tractasset 6a.] , et [om. 1a1.] ordinato nomen inposuit [imposuit 1a2; imposuisset 6a.] Clemens, et donis ditasset [ditavit 1c.] .
VI. Quod vir Dei remeavit [add. sup. lin. 6a.] in Franciam [Frantiam 1a1a2.] et instanter cunctis evangelium Christi [(e. Ch.) ȩuuangelii lucem 6a.] praedicavit.
VII [om. 1a1.] . Quod Fresonibus et Danais [Danis 1a2 corr. al. m., 6a.] praedicare [praedicari 1a1.] temptabat.
VIII [VII. 1a1.] . Quod aliquos baptizavit [babtizavit 1a2.] ex [et 1b.] illis [(b. ex i.) ex i. b. 6a.] in via et aliquid [aliquod 6a.] signorum [signorom 1a1 ante corr.; signonorum 1a2 ante corr.; (a. s.) signum aliquod 1c.] faciens reversus est [in add. 1c.] Franciam [Frantiam 1a2.] .
IX [VIII. 1a1 et sic porro.] . Quod Carlus [Karolus 1a 2, 6a; Carolus 1b**, 1c.] Francorum dux gentem Fresonum [Fris- 1c et sic deinceps.] sibi subiecit.
X. Quod Willibrordus Fresonibus praedicare reversus est eosque ad fidem Christi [christianam 1c.] convertit.
XI. Quod ei sedis [sedes 1bc, 6a.] episcopalis [episcolis 1a2.] in Traiecto castello data est et quod per loca presbiteros [prespiteros 1a2.] disposuit.
XII. Quod devotissime verbum Dei [Domini 6a.] per omnia loca praedicare festinabat [(p. f.) predicavit 1c.] .
XIII. Quod non omnia quae idem pontifex fecit versu [carmine 1c.] enarranda [inenarranda 1a1; enumeranda 1c.] essent [sunt 1c, sint 1c corr.] .
XIV. Quod confringenti famulo [(c. f.) confrigens famulus 6a.] Dei fanum [(fanum … laesurae) quoddam fa. gl. petitur, sed Deo def. nullam lesuram 1c.] quoddam, gladio a quodam in caput [(in c.) edili 6a.] percussus [est add. 6a.] , sed, Deo defendente [deffendente 1a1 ante corr., 1a2; (D. d.) om. 6a.] , nil laesurae [laessurae 1a1a2; lesurae 1b, 6a.] ex [om. 1b.] ictu ferientis sensit.
XV. Quod quidam, qui [om. 1a2.] servo Dei maledixerat, die postera periit.
XVI. Qualiter fontem orando de arida tellure [tellurȩ 1b.] produxerat [produxerit 1c, 6a.] .
XVII. Quomodo ex eius benedictione una [unum 6a; om. 1b.] flascona [flascuna 1a 1a2; flasco// 1c corr.; vasculum 6a.] vini in XII pauperes [paupepres 1a1.] sufficeret [sufficerent 1a1a2.] .
XVIII. Item [om. 1c.] qualiter ex eius benedictione vinum in cupa cresceret [crescebat 1c.] .
XIX. Item [om. 1c.] qualiter ex benedictione eiusdem viri [om. 1c.] Dei [om. 1c.] XL viri ex quatuor flasconis [flasconibus 1b, 6a.] modicis bibissent [biberunt 1c.] usque ad satietatem [sacietatem 1b, 6a.] .
XX. De quodam protervo divite, qui cum famulo Dei bibere rennuit [noluit 6a.] et post volens non potuit, donec ab eo absolutus esset.
XXI. Quomodo in Treveris civitate orando pestem inminentem [imminentem 1a2.] ab ancillis Christi amovisset.
XXII. Quod totam [totam etiam 1a1.] domum cuiusdam patris familias a durissima daemonis temptatione liberaret [liberaverit 1c, 6a.] .
XXIII. Quod vir [om. 6a.] Dei [om. 6a.] Carli [Karoli 6a; Caroli 1b**c.] ducis Francorum filium Pippinum [om. 1c.] baptizavit et futurum ei praedixerat regnum.
XXIV. De moribus et de [om. 6a.] obitu [(m. et de o.) o. et m. 1c.] sancti patris.
XXV. Quod fratres patrem sepelientes, et [in 1b; viderunt 6a.] sarcofagum, quod brevius fuerat corpori eius [(b. f. c. e.) c. e. f. b. 1c.] , subito ad aptam mensuram protelatur [protelatura 6a.] .
XXVI. Et quod miri odoris flagrantia [fraglantia 1a2b**.] totam aspersit [asperserit 1a2bc 6a.] ecclesiam.
XXVII. Quod, Deo operante, signa [(D. o. s.) s. D. o. 1c.] huc usque solent fieri ubi sanctus vir [(s. v.) v. s. 1c; in add. 6a.] corpore requiescit.
XXVIII. Quod lumen saepe [sepe 1b.] cernitur supra lectulum ubi sanctus Willibrordus diem [om. 1b.] obiit.
XXIX. Quod ibi quoque [(i. q.) ibidem 1c.] miri odoris flagrantia [flagratia 1a2 m. pr.; fraglantia 1b**.] per vices sentitur.
XXX. Quod quaedam mulier paralitica [paralytica 1b.] ad sancti viri corpus orans subito sanata est.
XXXI. Quod quidam iuvenis a pessimo languore sanatus [est add. 1b*.] ad eius corpus [(s. ad e. c.) ad e. c. s. est 1c, 6a.] .
XXXII. De quodam diacono, qui misera morte periit propter furtum, quod fecerat in ecclesia [ecclaesia 1a1; ȩcclesia 1a2.] viri Dei [(v. D.) sancti v. 6a.] .
XXXIII. De Wilgilso [Wlsigo 6a.] patri [patre 1bc, 6a.] sancti [om. 1b.] Willibrordi episcopi [om. 1c.] et eius honesta vita in saeculari [saeculiri 1a1 ante corr.] habitu. [XXXIV. add. 1bc.] Et quomodo uxor [uxore 1b m. pr.] eius somnia vidisset [vividisset 1a2; viderit 1c; XXXIV. add. 1a1.] . Et qualiter [quomodo 6a.] ille [illȩ 1a2.] saeculum dimisisset [dimiserit 1c1.] , et [om. 1c.] quod in solitaria vita consenuisset [consenuerit 1c.] , et ubi [(et u.) & bi 1a1 m. pr.] corpore requiescat.

Expliciunt [(E. c.) om. 1a1 c.] capituli [capitula 1b, 6a.] .

Incipit [Lemma om. 1a1.] praefatio [prefatio 1a2; prafatio 1b.] libri secundi [(I. p. l. s.) I. prologus l. s. in vitam s. Willibrordi episcopi 1c; I. liber secundus de vita sancti Willibrordi confessoris, quem Alcuinus metro studens composuit 6a.] .

Ecce tuis parui votis, venerande sacerdos, [Cf. Fortunatus, Carm. III, 3, 3: venerande sacerdos (Manitius).]
      Cor quia de vestro [ita cod. omnes; vero Canisius et ceteri editores. Cf. praefationem libri I: Tamen vestris orationibus… tuis parui pater sancte praeceptis.] fervet amore mihi,
Pontificis magni Wilbrordi [ita et 1a1; Willibrordi 1a2b.] et [om. 6a.] praesulis almi
      Precurrens [ita 1a2c, 6a; pcurrens 1a1; totum versum om. 1b.] titulis inclyta gesta citis [eius 1c corr..] .
[5] Sit licet inferior, strepitans cum murmure rauco,
      Illius egregiis [egreius 1a1; egregius 1a2, 1b m. pr.] sermo meus meritis,
Protulit ad templum, Christi [Christe 1b m. pr.] Wilbrorde [Willibrorde 1a2b.] sacerdos,
      Nostra fides vestrum parva minuta tamen;
Quae rogo suscipias clementer mente benigna,
[10] Criminibusque meis posce, precor [praecor 1a1.] , veniam.
Non sunt digna tuis meritis mea munera, praesul,
      Qui regnas summi dives in arce poli,
Ni pius in templo Deus aera minuta ferentem [ferentes 1a2.]
      Laudasset viduam, quae [(v. q.) viduamque 1a2, 1b m. pr.] sua tota dedit. [Cf. Luc. 21, 2.]
[15] Aera minuta duo diversi ponderis ista,
      Sancte [sanctȩ 1a1 corr. al. m.; sanctae 1b.] pater, supplex in tua templa [templo 1a1 m. pr.] fero.
Sed prius [pius 1a2.] aes [emendavit Frobenius; haec 1a1a2b, 6a; hec 1c.] retinet [retinens 6a.] planis nummisma [nomisma 1a1 corr. al. m.; nummissa 1b m. pr., 1c; nommisma 6a.] figuris,
      Posterius sed iam pierium rutilat.
Sunt qui in [om. 1a1a2c, 6a.] lege sacra pilos pellesque caprarum [Cf. Exod. 25, 3, 4; 35, 6, 7.]
[20] Ad pia tecta Dei ferre iubentur honus [onus 1c.] [Cf. Exod. 25, 3, 4; 35, 6, 7.] ;
Non tamen hos [hoc 6a.] sperni [(h. s.) hosperni 1a1 m. pr.] iussit lex sancta Tonantis,
      Sed grate [grates 6a.] accipere mens pia quae [(p. q.) piaque 1a2.] tulerit;
Sic non magniloquas quaeris, pater optime, gazas,
      Sed vestro [ita cod. omnes; vero editores; cf. supra 1.] calidum pectus amore meum.

Explicit praefacio [praefatio 1a2b.] libri secundi [(l. s.) om. 6a; (E. p. l. s.) Finit prologus 1c.] .

Incipit liber [(liber… Caliopi) narratio 6a.] secundus [secundius 1a2.] de [(de… Caliopi) om. 1c.] vita sancti Willibrordi archiepiscopi, opus egregium domni [sancti 1a2.] Albini magistri nostri [om. 1b.] optimi Caliopi [Caliopiae 1b; Calliopici coniecit Casp. Barthius Advers. p. 292, “ubi hoc loco fretus Alcvinum Calliopium illum grammaticum fuisse contendit, qui Terentii Plautique comoedias recensuit.” Wattenbach.] .

Lib. 1, c. 5.

c. 1.

c. 4.

c. 5.

[1]

Venerat occiduis [occiduus 1a2.] quidam de finibus orbis
Vir virtute potens, divino plenus amore,
Ore [utque 6a.] sagax et mente vigil, et [sic 6a.] fervidus actu,
Ad te temporibus Pippini, Francia [Frantia 1a2.] felix;
[5] Quem tibi iam genuit fecunda Brittania [Brictania 1a1; Bri/tannia 1a2 corr.; Brittannia 1b; Britania 1c.] mater
Doctaque nutrivit studiis sed Hibernia sacris,
Nomine Wilbrordus [Willibrordus 1a1, 1a2 ante corr.] , meritis vivacibus almus. [Cf. Sedulius, Carm. pasch. I, 103: meritis vivacibus Enoch (Huemer).]
Qui peregrina petens Domini deductus amore,
Semina perpetuae cupiens caelestia vitae
[10] Spargere, qua rarus fuerat [fieret 1a1a2, 1b m. pr., 1c.] prius [ita etiam 6a.] accola verbi.
Quem [mox add. 1b*.] Pippinus ovans [cunctis add. 1b, delet. a corr.] , Francorum rector honestus,
Suscipit [suscepit 1a1 m. pr.] atque [ad 1b; adque 1b*.] illum sitientia rura [rugra 1a1 m. pr.] rigare
Per loca mandavit iam singula rore superno,
Auxiliisque Dei famulum firmavit honestis.

c. 6.

[2]

Ille Deo plenus, lumen de lumine Christo,
Iam quascumque piis peragravit gressibus urbes
Vel castella, casas, vel conpeta [competa 1a2b, 6a.] , semper ubique [Cf. Sedulius, Carm. pasch. III, 23 – 24: salutiferis incedens gressibus urbes Oppida, rura, casas, vicos, castella peragrans (Huemer).]
Sparsit evangelicae radios per pectora lucis
[5] Multorum, donec fidei pia flamma [flumina 6a.] reluxit [relaxit 1a2; duxit 6a.]
Et nox [mox 1b.] caeca procul illo [illa 1b*.] decessit [descessit 1a1 m. pr., discessit 1a1 corr. al. m.] ab orbe [urbe 1b.] ,
Cotidieque [cottidieque 1b.] ruunt idolorum fana profana,
Et populi Christus resonabat in ore fidelis.

c. 6.

[3]

Crescere Pippinus dum viderat inclytus [inclitus 6a et sic deinceps.] auctor
Ecclesiam Christi, fidei et venerabile donum,
Congaudens nimium tali doctore [doctori 1b m. pr.] salutis,
Ac melius ratus cicius [citius 1a2bc.] se mittere Romam
[5] Praecipuum fidei preconem, quatenus illum
Pastor apostolicus firmaret in ordine primo,
Esset ut ecclesiae [ȩcclesiae 1a2.] presul summusque sacerdos.

c. 6.

c. 7.

[4]

Pontificalis apex, Petri dignissimus heres,
Sanctus apostolicam tenuit tunc Sergius aulam,
Vir bonus et prudens, nulli pietate secundus. [Anthologia lat. I2, ed. Riese, p. 8 (I, 2): Vir magnus bello, nulli pietate secundus (Dümmler).]
Ante diem quartam [quartum 1a2.] facta est cui visio nocte,
[5] Quam vir venisset Romam praeclarus ad illum.
Angelus e caelo veniens praedixerat illi:
“Ecce Deo carus properat hanc hospes ad urbem,
A duce Francorum missus sub [cum 1c.] munere largo.
Hunc tu [te 1a2, 6a.] mente pia saltim [saltem 1c.] tractare memento
[10] Et mox pontificem summo sacrabis [ita etiam 1b.] honore;
A te quae cupiet capiat quoque dona sacerdos.
Iste Deo [add. al. m. 1a2.] sociat populorum milia multa.”
Angelus, his dictis, caeli remeavit ad aulam.

c. 7.

[5]

Annuit angelicis monitis [montis 1a2 ante corr.] mox papa [papȩ 1b m. pr.] beatus
Atque Dei [om. 1b m. pr.] famulum tractavit mente benigna;
Ut fuerat iussus, conpleverat omnia promptus [prumptus 1a1 m. pr.] ,
Pontificemque illum [pium 6a.] magno sacravit honore,
[5] Nomine Clementem patrio [patria 1b.] iussitque vocari,
Et quaecumque petit [petivit 1b; p&tit 1b*.] sanctus sibi, tradidit illi,
Plurima sanctorum praestans [prestans 1a2; prestat 6a.] ei [gratanter add. 6a.] dona piorum.

c. 8.

[6]

His actis, Domini famulus remeavit ad orbem [urbem 1c.]
Francorum, veniens firmatus munere summo;
Et totus gaudens populus [(t. g. p.) p. t. g. 1c.] tunc accipit [accepit 1a1 m. pr., 1a1.] illum,
Flumina mellifluae [melliflua 1b.] cupiens haurire [aurire 1a1 m. pr.] salutis;
[5] Quae pater [prius 6a.] egregius [egreius 1a2.] cunctis inpenderat ultro,
Rore rigans supero cunctorum pectora Christi;
Et quocumque pius veniebat forte sacerdos,
Auxiliante Deo, fructus carpebat [capiebat 6a.] amoenos
Catholicae [katholicae 6a; (catholicae … rura) om. 1b.] fidei, donec impleverat urbes
[10] Agnitione Dei, villas, atque oppida, rura.

c. 9.

[7]

Nec [hec 1b m. pr.] his contentus Francorum finibus, ultra
Spargere [spergere 1b.] sed temptans divini semina verbi, [Paulinus Nolanus, XV, 20: divini semine verbi (Manitius).]
Gentibus antiquo captis errore Fresonum
Vel Danais [dantis 1b.] , multum populo per saecla [secla 1a1.] feroci;
[5] Quas [quos 1bc] tum [cum 1c; tunc ed.] haud [haut 1a2; non 1c, 6a.] potuit, reges quia forte scelestos [caelestes 1a1; cȩlestes 1a2; scelestes 1b.]
Ille [ita (id e.illae) 1a1 a2b, 6a; illi ed.] habuere quidem, ad fidei convertere donum. [Reges Fresonum Rabbodum, Danorum Ongendum nominat Alcvinus, lib. I, c. 9.]

c. 9.

c. 10.

c. 12.

c. 13.

[8]

Sed Deus [Dominus 1b m. pr.] omnipotens animas donaverat illi
Gentibus ex ipsis aliquas, et [aet 1a2.] mira peregit
Perque suum [proprium add. 1b* sup. lin.] servum quaedam [quedam 1a2.] ; qui in pace reversus [reversi 6a.] ,
Ad populum Domini spectans regionibus istis,
[5] Ianua [ianuas 1b*.] perpetuae, Christo pandente, salutis
Dum [cum 6a.] esset aperta; piis monitis sed semper ubique
Firmabat cunctos. Pippinus tempora vitae
Praesentis conplens, Carolo [Karolo 1c, 6a.] sua regna relinquens [relinquit 1b*.] .

c. 13.

[9]

Qui mox nobiliter regales [regalis 1a2 ante corr.] rexit habenas, [Cf. Fortunatus, Carm. IV, 4, 19: ita rexit habenas (Manitius).]
Amplificans fines, gentes superando triumphis
Externas, etiam bello vicitque Fresones,
Et ferrata [ferata 1a2 m. pr.] super illos carpenta [carpentia 1b m. pr.] subegit, [Cf. II Reg. 12, 31; I Parat. 20, 3.]
[5] De manibus tulerat horum quoque frena tributi.

c. 13.

[10]

Tunc vir evangelicus remeans Wilbrordus [Willibrordus 1a2b.] et illis
Verba ferens vitae, sacro et baptismate tinxit [tincxit 1a1.] ,
Quos fidei donis primo sacer inbuit almis;
Et lux orta fuit residenti mortis in umbra [Cf. Matth. 4, 16; Luc. 1, 79.]
[5] Iamque diu populo; verus sol Christus ubique
Eluxit, subito tenebris cedentibus atris.

c. 13.

c. 12.

[11]

Tunc data pontifici est Traiecto sedis [sedes 1b*; sed 6a.] in urbe,
Et gens tota simul Fresonum subditur [ita et 6a.] illi,
Disceret [miscēr& 6a.] ut [in 1b.] magno fidei documenta magistro.
Mox constructa Deo viguerunt templa perenni,
[5] Per loca sunt positi et [om. 6a.] doctores multa fideles,
Qui regerent populum, vitae qui verba docerent,
Qui baptisma darent, caeli qui pane cibarent,
Ne plebs esuriens a se ieiuna rediret, [Cf. Matth. 15, 32; Marc. 8, 2.]
Sed cunctis Christus potus, cibus esset [(p. c. e.) c. e. p. 1c.] habundans.

[12]

Hoc opus, hoc [om. 1a1; hic 6a.] fuerat praeclaro praesule semper,
Plurima quod ferret animarum lucra Tonanti [sanctis multa ferens manibus utrisque talenta add. 1c.]
Et [ut 6a.] domino ad servos remeanti occurreret [occurret 1a1 m. pr.] ultro, [Cf. Matth. 25, 14 sqq.]
Multiplicata [(Multiplicata … talenta) om. 1c.] ferens manibus utrisque talenta.
[5] Circuit idcirco vigili tutamine [(v. t.) vigilat utamine 1b; vigil hoc tutamine 1b*.] mandros [mandras 1b.] ,
Nominibus meritis ut Christi augeret ovile;
Et quocumque pius perrexit praeco salutis,
Gratia Celsithroni semper praevenit euntem,
Effectum tribuens factis verbisque docentis.

c. 14.

[13]

[XXIII. 1a1 et ita porro.] . Plurima perque suum fecit miracula servum,
Quae nunc non libuit versu percurrere cuncta,
Sed strictim quaedam properanti tangere plectro,
Et gestis titulos [titul 6a.] paucis praefigere musis,
[5] Ad prosamque meum lectorem mittere primam;
Illic inveniet iam plenius omnia gesta
Pontificis magni, studium, documenta magistri,
Progeniem [progeniam 1b m. pr.] , vitam, mores mentemque benignam [mentesque benignas 1b.] ,
Devotumque Deo semper cor omnibus horis,
[10] Legibus in sacris meditans noctesque diesque.

c. 14.

[14]

[XV. 1b et ita porro.] . Ecce Deo carus praesul iam tempore quodam
Temptabat per se quoddam [ita et 6a.] confringere fanum.
Hoc cernens idoli custos [custus 1a1 m. pr.] , succensus in ira,
Pontificisque caput [capud 1a1 m. pr.] gladio percussit acuto;
[5] Sed [(Sed … almus) Sed vir precipuus nec sensit vel leve vulnus 1b.] nil [nih 1a1 m. pr., nihil 1a1 corr. al. m.] ex ictu sensit vir vulneris [(vir vu.) vu. vir. 1a1 m. pr.] almus.
Quem voluere sui comites occidere statim;
Hunc tamen eripuit mitis de morte sacerdos.
Qui [Qu 1a2.] luit arreptus miseras [miseros 1a2.] mox denique [denuo 1a2bc, 6a.] poenas,
Postque dies ternas vitam finivit amaram.
[10] Sicque suos sanctos Christus ulciscitur ultro.

c. 15.

[15]

Egit iter [(E. i.) Pergebat 6a.] quondam venerandus forte viator,
Qua se per segetes propior [proprior 1a1, 6a; prop//ior 1a2 corr.] iam semita duxit,
Cum sociis etiam, tenuit quas dives avarus.
Cui segetum [segitum 1a1 m. pr., 1a2.] custos [custus 1a1 m. pr.] callem prohibere [prohibire 1a1.] volebat,
[5] Plurima conclamans sancto convicia [convitia 1a2bc.] verbis,
Nec non augebat factis obprobria diris.
Qui divertit [devertit 1a1 m. pr.] iter, qua se via puplica [pupplica 1a2; publica 1bc, 6a.] monstrat.
Mox perit [periit 1a1 m. pr., 1b m. pr.] infelix delusor luce secunda,
Iam [nam 1c.] quia non timuit servo maledicere Christi.

c. 16.

[16]

Dum divina pius caelestis semina vitae
Spargere per multas properaverat accola [occola 6a.] terras,
Pervenit qua nil steriles [stereles 1a1 m. pr.; sterilis 1b m. pr.] nisi gignit harenas [arrenas 1c; arenas 6a.]
Infecunda [infȩcundas 1b.] soli species prope litora [litore 1b m. pr.] ponti;
[5] Qua nec dulcis aquae inventa est sitientibus unda.
Vir cupiens sanctus [sanctis 1b.] sociis succurrere fessis,
Iusserat ut facerent intra tentoria [tectoria 1b.] fossam.
Quo facto, praesul solum se clauserat intus,
Et genibus fixis lacrimas fundebat amaras
[10] Ante Deum; dulcem quae [(d. q.) dulcemque 1b; dulcem quo 1b*.] mox meruere sed undam [(s. u.) secunda 6a.] .
Produxit subito fontem prius arida tellus;
De quo potabant socii secumque ferebant,
Indiguit quantum steriles [stereles 1a1 m. pr.; sterilis 6a.] via cepta [cȩpta 1b.] per agros.

c. 17.

[17]

[XXVI. 1a1 iterum.] . Occurrere [〈 〉ccurrere 1a2.] Dei famulo ter [ita etiam 6a.] forte [fonte 1a1.] quaterni
Iam miseri pannis [(I. m. p.) Nam m. p. 1b m. pr., 1c; panniculis m. 1b*.] vestiti et panis [pannis 1a2 ante corr.] egeni;
Quos pius ut vidit, motus pietate sacerdos:
“Ferte meam”, dixit, “flasconem [(d. f.) f. d. 1a1.] ferte, ministri,
[5] Et miscete [miscete 1b.] viris illam [illum 1a1.] ; benedictio Christi
Sufficere in totos faciat [faciet 1a1 corr. al. m., 1c m. pr.] largissima [largissime 1b.] , credo”.
Turba bibebat ovans, quantum sibi quisque volebat [volebant 1b.] ;
Flasco tamen fuerat meliori plena falerno.

c. 18.

[18]

[XXVIII. 1a1.] . Venerat ad quandam cellam venerabilis hospes.
Omnibus ecclesiae rebus iam rite peractis,
Fratribus et solito mandatum [ita 1a1 m. pr., 1a2, 1b m. pr. (ut videtur); mandatam 1a1 corr. al. m.; mandat tum 1c corr.; mandata 1b*, 6a.] more salutem [salute 1b*, 6a.] ,
Omnia perspiciens [perspexit 6a.] sacrae sedilia cellae;
[5] Ingrediens etiam sociis cellaria paucis,
In qua [quae 1c corr.] sola parum [paruum 1b m. pr.] vini vix tunna [tonna 6a.] tenebat,
Quam Christi famulus baculo benedixit honesto,
Quem manibus semper sanctus portare solebat.
Nocte [noctem 1a1 corr. al. m.] sequente [sequentem 1a1.] merum sed mox, mirabile dictu,
[10] Solus in aede manens servator crescere vidit,
Donec mellifluo completa est nectare tunna [tonna 6a.] .
Hoc [(Hoc … silenter) Retulit hoc furtim letus patri venerando 6a.] laetus retulit venerando patre [patri 1a1 corr. al. m., 6a.] silenter;
Cui [cu 1a2.] pius antistes dederat praecepta [precepta 1a2.] tacendi [tacenti 1b m. pr.]
Usque diem mortis, nolens sibi quaerere [querere 1b.] laudem.

c. 19.

[19]

[XXVIII. 1a1.] . Vir fuit in populo largus pergentibus [ita etiam 6a.] hospes [hostes 1a1 m. pr.] ,
Saepius [sepius 1b.] hospitium cuius intrare solebat
Egregius praesul [presul 1a2.] , partes dum venit in illas.
Ecce die quadam veniens [venit 6a.] , nil praescius [prescius 1b.] ante [eius 1b*.]
[5] Vir fuit adventus [adventans 1c.] ; quapropter pocula vini
Non habuit, caro veniente repente magistro.
Hoc pater agnoscens, iussit sibi ferre quaternas,
Per loca quas pueri secum portare solebant,
Flascones [flasconas 1a1 m. pr., 1c m. pr., 6a; floscones 1b m. pr.] pariter modicas; benedixit et inquit:
[10] “Nunc miscete [miscite 1a2; miscete 1b, 6a.] citi [sit 1b m. pr.; quidem 1b*; (m. c.) cito m. 1c.] . Nobis benedictio Christi
Augebit [augebat 1a2 ante corr.] vinum, credo, pietate benigna.”
Sic fuit et factum [factu 1a2b.] . Forsan [fosan 1a1 m. pr.; iam add. 1a1a2b; ///// bis 1c; (f. b. e. v.) viginti bis satiati 6a; iam bis simul e. v. Mabillon, Wattenbach, Dümmler.] bis [simul 1b*.] ecce viceni
Namque [(namque … libentes) sunt ibi convivae de vino presulis almi 6a.] fuere viri convivae, vina bibentes;
Sufficit [Fufficit 1a2.] his Christi per donum potio cunctis.

c. 20.

[20]

[XVIIII. 1a1.] . Lassus [passus 6a.] iter Domini famulus faciebat amatum,
Imbribus aetheriis [aetheris 1a1 ante corr.; atheriis 1b.] cupiens sata lata rigare.
Prata pius [prius 1a1, 1a2 ante corr.] praesul [presul 1a2; om. 6a, sed add. nequam sup. lin.] cuiusdam divitis intrat,
Cum sociis modicum [modicam 1a1 m. pr.] lassis [lassam 1a1.] requiescere [reguiescere 1a2 ante corr.] tempus.
[5] Cedere [caedere 1a2.] coepit equos viridis [ita 1a1a2, 1b ante corr., 1c; vir// dis 1b corr.; (v. et a. p.) abigitque virentibus herbis 6a. Pro barbaro utique viridis scripserunt virgis editores inde a Canisio; vir dis, “id est dives”, coniecit Wattenbach, recepit Dümmler.] et abigere [pellere 1b*.] pratis.
Quem pius alloquitur blando sermone sacerdos:
“Desine, queso, tuis nos nunc depellere pratis,
Sed magis ad nostras epulas conviva venito
Et bibe nobiscum; simus quoque semper amici.”
[10] Respondit dives furiosa [furiosi 1a2; furiose 1b m. pr.] mente superbus:
“Nolo tuas epulas, tecum potare recuso [recusso 1a2 m. pr., 1b; -o al. m. s. ras in 1a 2.] .”
Mox rapuit praesul verbum de voce loquentis:
“Si potare negas mecum, modo non bibe, queso [quesso 1a1 m. pr.] .”
His dictis, Dominis famulus perrexerat ultro [ultra 1a1 corr. al. m.]
[15] Atque domum dives propriam [proprium 1a2.] repedavit [repadavit 1a2.] iniquus.
Quem sitis inflammat nimio fervore repente.
Qui miscere furens famulos [famulo 6a.] sibi vina rogabat,
Accipiens calicem sed nil sorbere valebat.
Ardebat sitiens stomachus [(si. st.) stomachum si. 1a2.] , sed pocula Bachi
[20] Respuit, et [semper add. 1a1a2c.] totus flammis ardebat anhelis [anchelis 1a1 m. pr.; anhelus 1a2 ante corr.] .
Nec valuit quisquam medicus relevare laborem,
Donec ipse miser [(miser … almi) suum facinus cognovit aperte sedulo compulsus nimiae sitis anxietate pontificis sancti reditum persaepe rogavit 6a.] culpam cognovit iniquam
Atque Dei famuli ex dictu [dicto 1b*.] tormenta luisse [luisset 1a2b.] .
Optabat [obtabat 1b.] reditum quapropter [quo propter 1a2.] praesulis almi.
[25] Venerat ipse senex, alter dum venerat annus.
Cui miser occurrit, poenam confessus amaram;
Cui pius indulsit quicquid commiserat in se
Atque manu propria potum porrexerat [perrexerat 1a1 m. pr.] ipsi [ita 1a2b*c; sibi 1a1; ipse 1b m. pr.; (p. i.) porrexit eidem 6a.] .
Qui mox sanatus, fastidia longe relinquens [relinquit 6a.] ,
[30] Accipiens calicem pleno se et [expunctum in 1b, add. sup. lin. in 1c, om. 6a; ex 1a2.] proluit [protulit 1a1, 1a2 ante corr.] ore.

c. 21.

[21]

[XX. 1a 2.] Est antiqua, potens muris et turribus [turibus 1b m. pr.] ampla [Cf. Verg., Aen. I, 531: Terra antiqua, potens armis (Dümmler).]
Urbs Treveris, nec non [et add. 1a1.] sacris circumdata cellis;
In quibus unatim populorum turba piorum
Laudibus invigilant Domini [divinis 6a.] nocteque [-que om. 6a.] dieque [(n. d.) d. n. 1a2.] .
[5] Has inter fuerat sacrarum cella sororum,
Quas subito nimium quassavit [quas fuit 1a2.] pestis acerba [acerva 1a2, 1b m. pr.] ;
Ex vita hac rapuit per quam [(p. q.) om. 6a.] mors ultima multos [multas 1c, 6a aptius.] ,
Semineces quaedam longo iacuere [iacere 1a2.] dolore [torquere 1a2 prius, sed delet. et add. m. pr. in marg.: dolore.] .
Terror mortis erat nimius sed et [om. 6a.] omnibus idem.
[10] Spes fuit in famulo Christi; vocatus et ille
Cum lacrimis citius fessis [confessis 1b m. pr.] succurrere [succurre 1b m. pr.] rebus. [Cf. Ovidius, Met. XV, 632: miseris succurrere rebus (Dümmler).]
At pius [(At p.) ocius 6a post corr.] ille pater conplevit vota sororum
Adveniens; illas iam nec spes alma fefellit [refellit 6a.] ,
Sed precibus [praecibus 1a1.] sancti mox pestis acerba [acerva 1a2, 1b m. pr.; (m. p. a.) p. m. dira 6a.] recessit,
[15] Et Domino laudem reddunt pro sospite vita.

c. 22.

[22]

[XXI. 1a1.] . Tota [tecta 1b; nota 6a.] domus patris cuiusdam tempore [temporis 1a1.] multo [ulto 1b m. pr.]
Saepius incursu vexatur [vexantur 1b*.] daemonis [doemonis 1a2.] atri;
Spiritus et variis dirus terroribus illam,
Torquebat, vano nec iam phantasmate [fantasmate 1a2.] tantum,
[5] Sed [st 6a ante corr.; at 6a corr.] nocuit multum manifestis puplice [publice 1a1 corr. al. m., 1bc.] gestis [(p. g.) cladibus illi 6a.] ,
Multoties [multotius 1b m. pr.; multociens 1c.] manibus rapto [ita 1a1 m. pr., 1a2b, 1c m. pr.; raptas 1a1 corr.; raptos 1c corr.; rapiens 6a.] vestesque cibosque [(v. c.) vesteque cibosque 1a2.]
Iniciens [incipiens 1b; incutiens 1b*; iniecit 6a.] flammis; infantem nocte iacentem [lucentem 1a1 m. pr.]
Amplexus [(amplexus … parentum) om. 1c.] inter tulerat vis dira parentum,
Nisus in ardentem plorantem mittere [mitere 6a.] pyram [piram 1b m. pr., 6a.] ;
[10] Sed vix ereptus [ē raptus 1b*.] manibus de morte suorum.
Hanc pestem nullus potuit sanare sacerdos,
Donec ipse Dei [om. 1a1.] famulus a patre rogatus
Hanc precibus pestem sanctis [scis 1a2.] purgavit, et illis [illi// 1b.]
Nomine sub Christi benedictam [benedicta 1b m. pr.] miserat [miserant 1a2 ante corr.] undam.
[15] Praescius et rerum praesul [presul 1a2.] praedixerat atque [ipsi 1b*; (p. a.) predixit aperte 6a.]
Quod domus illa vetus flammis ab hoste fuisset
Consummenda [consumenda 1a1 corr. al. m., 1 c.] prius: “ Ne te, rogo, terreat ignis;
Construis optatae melius tibi tecta salutis;
Quae [que 1a2.] munire cito benedicto fonte memento.
[20] Post [hic 6a.] , donante Deo, serpentis [seruientis 1b m. pr.] peste carebis
Et tua tota domus tecum gaudebit [letetur 6a.] amata.”
Omnia mox patris conplentur in ordine dicta;
Ex [ita etiam 1b.] hinc nulla domum tetigit temptatio talis,
Sed bene securus mansit habitator in illa.

c. 23.

[23]

[XXII. 1a1.] Iste [〈 〉ste 1a2.] Dei sanctus praedixerat ante futura,
Quae post eventus [eventu 1a1a2b; eventum 1c.] rerum modo vera probabit [probavit 1c.] . [Cf. lib. I, c. 23: quae post rerum eventus vera probavit, et Sulp. Sev., Vita S. Martini, c. 5, 3.]
Iamque [namque 1b, 6a.] ducis [du//cis 1b.] Carili [Karoli 6a.] Pippinum [Pipinum 1c, 6a.] nomine natum,
Ut pater optavit, sacro [sacre 1b m. pr.] baptismate tinxit [tincxit 1a1.] ;
[5] De quo discipulis praedixit talia vatis [vates 1b*, 6a.] :
“Omnibus iste aliis fuerit sublimior infans
Francorum ducibus, quos saecula [saecla 1a1 corr. al. m.; secla 1b m. pr.] longa tulerunt.
Hic reget [regit 1a1a2b.] imperium felix feliciter istud,
Dilatans fines magnis hinc inde triumphis.”
[10] Non opus est nostris illud monstrare camenis,
Quod toto veris celebratur [celebratur 1b.] in orbe loquelis.

c. 24.

[24]

[Hoc caput habet 1d.] . Vir [〈 〉ir 1a2.] fuit [om. 1d.] iste Dei patiens, moderatus [modoratus 1a1.] , honestus,
Moribus egregius et in omni strenuus [strennuus 1c.] actu,
Corde pius, humili [humilis 1d.] mitis rigidusque superbo,
Solator miseris, 〈et [om. 1a1a2d, 6a; add. al. m. in 1b*c.] 〉 inops [pauper 6a.] sibi, dives egenis.
[5] Qui postquam vitae meritis perfectus in annis,
Bis octena [octona 1b*.] pius [scius 1d.] conplevit lustra sacerdos,
Ter [per 6a.] quater et menses, mensis iam iamque [alterum iam eras. in 1a1.] novembri [novembris 1b*.]
Idibus octenis [octonis 1a2cd, 6a.] , caeli migravit ad aulam,
Caetibus [coetibus 1a2.] angelicis iunctus, caelestibus ymnis [hymnis 1d.] [Cf. Fortunatus , Carm. VIII, 3, 5: Coetibus angelicis … sociata (Manitius).]
[10] Conlaudans Christum, semper sine fine beatus.

c. 25.

[25]

Quem fratres studio curarunt condere sancto
Psalmodiis, ymnis [hymnis 1a1a2.] , magno cum laudis honore.
Sarcofagum brevius fuerat sed corpore patris,
In quo tunc fratres voluerunt condere corpus.
[5] Effecti [affecti 6a.] nimium tristes; mirabile dictu,
Ecce repente lapis se protelare locelli
Caepit [coepit 1a2.] et ad formam se aptavit corporis almi.

c. 25.

[26]

[XXV. 1a1.] . Inter et exsequias miri flagrantia odoris
Ambrosio [-sio add. sup. lin. in 1a2; ambrosii 1b m. pr.] ecclesiam perfundit [perfudit 1b*.] nectare totam,
Perspicue [perspicuae 1a1 m. pr., 6a.] angelicam monstrans venisse catervam
Ad patris officium laetis concentibus [concedentibus 1b m. pr.] almi.

c. 24.

c. 27.

[27]

[Cap. 27 – 30 om. 6a; XXVI. 1a1.] . Iste pater sanctus, pastor, patriarcha, sacerdos,
In propria pausat felix Aefternaco [Afternaco 1a2b*; Asternaco 1b m. pr., Epternaco 1c.] cella,
In laudem Domini quam iam construxerat ipse;
In qua signa Deus faciet nunc usque salutis.
[5] Ex olei tactu multi sanantur egroti,
Quod [Qui 1a1 m. pr., 1b.] solet ad corpus magni lucere patroni.
Vincula rumpuntur per se properantibus illuc [unda 1a2.] ,
Qui sua cum lacrimis veniunt mala crimina flere
Et laeti redeunt, Christo donante, soluti.

c. 26.

[28]

[XXVII. 1a1.] . Inque [in quo 1a1, 1b m. pr.] loco sancti quo stant sacra lectula patris,
Saepius [sepius 1b.] aetherium [etherium 1b; ethereum 1c.] lumen venisse videtur,
Hic quia pontificis linquens ergastula carnis
Spiritus astra petit meritis vivacibus [vivatibus 1b m. pr.] alta, [Cf. Fortunatus, Carm. IV, 5, 6: Spiritus astra colit (Manitius); vid. etiam supra ad c. 1, v. 7.]
[5] Cum Christo et sanctis fruiturus luce perenni; [Cf. Fortunatus, Carm. IV, 21, 13: luce perenne fruens (Manitius).]
Quod [Quo 1c.] lux demonstrat, crebro quae [(c. q.) crebroque 1a2, 1b m. pr.] cernitur istic.

c. 26.

[29]

[XXVIII. 1a1.] . In [〈〉n 1a2.] quo multoties caelesti nectare dulcis
Flagrat odor, vere pigmento [pigmenti 1b m. pr.] dulcior omni;
Testibus a multis fieri quae vera probantur,
Quorum vita fidem certam dat [certa dat 1a1; certa // dat 1c; certabat 1b; multo dat 1a2.] casta relatu.
[5] Quam requiem speras animam habuisse beatam,
Talia dum terris per sanctas signa geruntur
Reliquias [relliquias 1a1 corr. al. m.] , tanti meritis dignissima [dignissimi 1c.] patris?
Qui nostros [nostris 1b.] poterit precibus relevare dolores,
Si [sed 1a2.] iam corde pio lacrimas effundimus illic,
[10] Quo pater egregius sacrato [sacrata 1a2.] corpore pausat.

c. 28.

[30]

[XXVIIII. 1a1.] . Interea [〈〉nterea 1a2.] mulier totis paralitica [paralytica 1b] menbris [membris 1a2b.]
Continuis semper septenis languit [larguit 1a2 m. pr.] annis,
Tabida [tapida 1a1 corr. al. m.; talia 1b; tabitha 1c.] nec valuit quicquid [quicquam 1a2bc.] sibi menbra [membra 1a2c.] movere;
Ultima vix moriens suspiria corde trahebat.
[5] Ante Dei sancti corpus portata iacebat,
Effundens lacrimas fessa cum voce tepentes.
Sola fides viguit, posse sperare salutem [Cf. Verg., Aen. II, 354: nullam sperare salutem (Dummler).]
Per famulum Christi; nec se spes ipsa fefellit [fellit 1b.] .
Ecce repente salus leviter per membra cucurrit,
[10] Igneus atque calor [color 1b.] venas afflavit apertas,
Ossibus et nervis virtus redit inclyta cunctis.
Surrexit mulier toto mox corpore sospes
Atque domum propriis gaudens se currere [curre 1a1 m. pr.] plantis,
Quae prius alterius languens portatur ab [in 1a1c.] ulnis.

c. 29.

[31]

[XXX. 1a1; XXI. 1a2.] . Ecce [et 1b*; en 6a.] quidam iuvenis valido languore [languere 1a1a2.] per annos
Heu! multos doluit; nervi vix ossibus haerent [herent add. 1b*.] ; [Cf. Verg., Ecl. III, 102: vix ossibus haerent (Dummler).]
Intremuere simul vexati corporis artus;
Ceu caput [capud 1a1 m. pr.] avulsum [uulsum 1a2.] vidisses vertice summo,
[5] Sic huc, sic illuc dextra [dextera 1b m. pr.] levaque rotatum;
Saepe [sepe 1b.] etiam [a&iam 1a1.] iacuit multam [multum 1a1, 1b m. pr., 1c.] moriturus in [om. 1b m. pr.] horam.
Iste miser talis fidei cum pectore firmo
Venerat [venit in 1b*; venit ad 6a.] ecclesiam, manibus deductus amicis,
In qua pontificis magni pia membra quiescunt, [Cf. Fortunatus, Carm. IV, 7, 9: pietatis membra quiescunt (Manitius).]
[10] Proque [pro 1b m. pr.] salute sua lacrimas fundebat amaras.
Quem mox audivit miserantis gratia Christi,
Et rediviva [redivina 1a1 m. pr.] salus per menbra [membra 1a2.] cucurrit ubique, [Cf. Dracontius, De Deo, I, 650: Et rediviva salus reduci per membra vapore (Id).]
Convaluitque viro nervorum flexilis [flexibilis 1a1 m. pr.] ordo;
Inrepit [uitium annotavit 1b* sup. lin.; repit in 6a.] ossa vigor totis virtusque medullis.
[15] Adstanti [asstanti 1b; astanti 6a.] populo cunctis cernentibus ille est [(i. e.) illa 1a2.]
Incolomis [incolumis 1a2.] subito factus, ac robore fortis
Perrexit sanus, quo se sua vota ferebant;
Omnipotenti [uitium annotavit 1b* sup. lin.; omnipotente 1a2 m. pr.; (omnipotenti … semper) semper agens Christo grates ob dona salutis 6a.] Deo grates ob dona salutis
Semper agens Christo [eras. in 1a1.] . Christo laus, gloria semper.

c. 30.

[32]

[XXXI. 1a1.] . Altaris iuvenis corrupta mente minister,
Clam rapuit quidam [quedam 1b*c.] sancti donaria [donarie 1b m. pr.] templi;
Tollitur ac saevo [(ac s.) vesano 1a2.] quaedam crux aurea furtu [furto 1b*, 6a.] ,
Quam Christi famulus secum portare solebat [sedebat 1b m. pr.] ,
[5] Dum [cum 6a.] pius [prius 1b*.] egit iter, Christo comitante, viator [(Ch. co. v.) Ch. co. superno 1a2 al. m. sup. ras.] ,
Reliquias [relliquias 1a1; cf. c. 295.] propter multas quas condit [condet 1a2.] in illa [illas 1a2.] .
Mox tormenta luit [luis 1b m. pr.] sceleris [scelere 1b m. pr.] praesumptor iniquus;
Ultio consequitur peccatum iusta [iuxta 1b m. pr.; ista 6a m. pr.] nefandum,
Et perit [periit 1b. m. pr.] infelix crudeli peste peremptus [peremtus 1a1 m. pr.] .
[10] Mortis in articulo pandit tamen [tunc 1c, 6a.] impia furta [furtu 1b m. pr.] ,
Et quo, quae tulerat, latuissent omnia monstrat.
Quo pereunte, timor [tremor 1b.] crevit cum laudibus ingens
Fratribus et populo, cernentes omnia Christo [Christe 1a2.]
Quaeque sui servi [parvi 1a1c, 6a.] fierent [ita codd. omnes; cf. 3313; fuerint 1b*; fuerant ed.] servante tueri.

〈CARMEN ELEGIACUM〉

Lib. I, c. 1.

c. 2.

c. 1.

c. 2.

[33]

[Versus 1, 2, 13, 15 habet 1d. XXXIII etiam 1a 1a 1.] Nobilis iste fuit magna de gente sacerdos,
      Sed magnis [magna 1b m. pr.] multo nobilior meritis.
Ut dudum cecini [ciceni 1a1; ecini 1b m. pr.] , fecunda [fecunda 1b.] Brittannia [Brictannia 1a1; Brittania 1b.] mater, [Dudum, id est supra, c. 1, vers. 5, 6. Hoc verbo atque illo olim quod legitur infra, v. 50, adductus est A. Ebert (Allgemeine Geschichte der Literatur des Mittelalters, t. II, p. 25, annot. 1) ut opinaretur totum hoc caput 33 multo post tempore (viel später) Vitae metricae esse additum, atque in prologo Vitae prosae paenultimam sententiam, qua caput hoc 33 annuntiatur, postea etiam esse insertam. Cui respondere piget dudum saepe, olim non raro breve tempus indicare.]
      Patria Scottorum, clara magistra [-ra al. m. sup. ras. in 1a2.] fuit.
[5] Francia [Frantia 1a1.] sed felix rapuit, veneratur, habebat,
      Illius atque hodie [(a. h.) in sese 6a.] membra [menbra 1a2. ] sepulta tenet.
Hunc Wilgils [Wilgis 1a1corr.] genuit proprio pater inclitus aevo,
      Vir sanctus, sapiens, ac pietate probus,
De quo versifico liceat me ludere plectro,
Lector, ut agnoscas qualis et [add. al. m. in 1a1.] ipse fuit
Et de quam [ita et 6a; qua 1a1 corr., 1b.] sancta generis radice parentum
      Iste Dei famulus progenitus fieret [fuerit 1b *, 6a.] .
[XVIII. add. 1a2.] Vir fuit in populo dictus [dignus 1b.] cognomine [gognomine 1a1 ante corr.] Wilgils [om. 1d; Wilgis 1a1 corr.] ,
      In Transhumbrana [transumbrana 1a1 corr.] nobili [nobis de 1b.] gente degens [(n. g. d.) g. manens valida 6a.] .
[15] Moribus egregius, populo peramabilis [peramalis 1d.] omni;
      Vita fuit cui cum coniuge casta satis.
Quae iam mente pia fuerat [(i. m. p. f) f. i. m. p. 6a.] subiecta marito,
      Ut quondam proprio Sarra [Sara 1a2 corr., 1b*, 6a; sa//ra 1c corr.; sacra 1b m. pr.] viro fuerat.
Haec [se add. 1b m. pr., delet. 1b*.] , revelante [revaelante 1a1; uitium: ue longumannotavit 1b*; reselante corr. 1b*; reserante 6a.] Deo, cernebat mente futura
In [vers. 20 – 66 om. 6a.] stratis [statis 1b m. pr.] recubans [recubens 1a1 ante corr.] , somnia vera videns.
Namque [nam quae 1a1.] novam [novum 1b m. pr.] sese lunam vidisse putabat,
      Cornibus erectis, ut solet esse nova.
Crescere paulatim [-que add. 1b.] implere et cornua caepit,
      Donec ei pleno lumen in orbe micat.
[25] Illius haec subito sorbentis in ore ruebat,
      Viscera perradians luce micante sibi.
Evigilans somno mulier haec mente retractat,
      Quid sibi [om. 1a1.] quod cernit significare queat [quaeat 1a1;queat 1b.] ;
Atque [adque 1a2; at 1b m. pr.] sacerdoti [sacerdocii 1a1.] cuidam haec omnia pandit,
Cuius in aecclesia [ecclaesia 1a2.] vita probata fuit.
Haec ubi pensabat praedictus [predictus 1a1.] corde sacerdos,
      Coniecit [uitium annotavit 1b*.] et [ex 1b*] rebus visa superna novis [nobis 1a2 ante corr.] ;

c. 3.

c. 1.

Respondit tandem mulieri talia vatis [ita 1a1, 1b m. pr.; vates 1b*c; nates 1a2.] ,
      Inspirante Deo, flamine [famine 1b*.] veridico:
[35] “Tu, mulier, lunam cernisti [ceernisti 1a1 ante corr.; vidisti 1b*.] crescere parvam
      Et tota impleri [inpleri 1a2.] cornua luce nova [nouua 1a1 ante corr.; uiua 1b m. pr.] .
Illa nocte viro forsan commixta fuisti,
      Quae generas toto lumen in orbe novum.
Parvulus ex utero, mulier, tibi nascitur infans,
Qui [Versus 40 – 44 habentur in 1d.] meritis magnus crescit honorificis [honoficis 1b m. pr.; honorificus 1d.] .
Iste erit [erat 1d.] eximius doctor praesulque futurus [praeclarus 1d.] ,
      Splendescit [-scet 1b*c; -scens 1d.] nostro lucifer orbe novus,
Et quos caeca prius populos caligo tenebat,
      Inradiat [irradiat 1bc; inradiabat 1d.] summi luce [lucae 1a2.] poli supera.”
[45] Omnia vatidici conplentur in ordine dicta
      Et rerum eventus somnia vera probat [probauit 1a1 m. pr., probant 1a1 corr. al. m.] .
Nascitur atque puer matre [matri 1b*.] , et baptismate loto
      Inposuit [imposuit 1a2.] Wilbrord [Willibrord 1a2b; Vylibrord 1c.] nomen habere [om. 1a2.] pate
Cuius vita, fides, mores, doctrina, camenis
Olim quippe fuit praetitulata meis [praetitulatam eis 1b.] .
Mox pater egregius linquens mala gaudia mundi
      Et servire Deo, mente, manu, cupiens,
Caelestem rapiens tota [totam 1a1.] dulcedine vitam,
      Et se caenobio [caenubio 1a1 m. pr., 1a2.] tradidit ipse sacro.
[55] Fratribus adiunctus vixit sine crimine frater,
      Iam paciens [patiens 1a2b.] , humilis, prumptus [promptus 1a1 corr. al. m., 1b.] in omne bonum. [Cf. Fortunatus, Carm. II, 11, 20: promptus ad omne bonum (Manitius).]
Post haec mente sacer famulus maiora secutus,
      Theoricam [theorixam 1a2.] cupiens solus adire viam
Incipit undisoni inter promontoria [promuntorio 1b*.] ponti,
Qua [qui 1c.] loca repperiens congrua corde pio [ita 1a2c; pia 1a1; suo 1b.] ,
In quibus aetherios [aetherias 1b; aethereos 1c.] possit decerpere flores
      Et mundi curis [cures 1a1 m. pr.] liber abesse malis.
Totius hic solus transegit tempora vitae,
      Nocte dieque [-que delet. a 1b *.] magis [magnis 1b.] proficiens meritis;
[65] Plurima perpessus serpentis bella nefandi,
      Qui solet in sanctos arma movere sua.
Sed Deus omnipotens, sanctos qui iure triumphat,
      Trophea [tropea 1a1 corr.; (trophea… famulo) concessit famulo clara trophaea suo 6a.] concessit clara suo famulo,
Efficit et quaedam miserantis [misserantis 1a1.] gratia Christi
Per famulum vere [verum 1a1, 6a.] signa stupenda suum.
Nec decuit modio abscondi tam clara lucerna, [Cf. Matth. 5, 15.]
      Lectula [nectula 1b; 〈 〉ec tua 6a; 〈 〉ec tula 6a corr.] nec supter [super 1b m. pr.] subicienda fuit,
Sed ponenda [ponda 1a1 m. pr.] magis [magnis 1b.] supra fastigia [vestigia 1b m. pr.] tecti,
      Spargeret ut lucem altius illa piam.
[75] Quae tamen haut [haud 1bc, 6a.] libuit currenti tangere plectro [lectro 1b m. pr.] ,
      Inclyta vel musis signa aperire [apperire 1a1] meis.
Sufficit hoc tantum [(h. t.) hoc tamen 1a2; hocque tamen 1b.] vitam [om. 1b.] cognoscere patris,
      Quae [quod 1b*.] placet altithrono [- trhono 6a.] semper ubique magis.
Vita Dei famuli multis exempla salutis
Praebuit [prebuit 1a2.] et testis [testes 1a1 a2, 1b m. pr., 6a.] pectoris omnis erat.
Huic famulo Christi reges famulantur, et illum
      Per patriam populus [populos 1a2.] totus amore [amare 1b m. pr.] colit.
Vir [Versus 83 – 90 habet 1d.] fuit iste Dei paciens [patiens 1a2bcd, 6a.] , moderatus, honestus,
      Moribus egregius, mitis et ore pius.
[85] Plurima qui postquam perfecto [perfecit 6a.] dona labore [laborem 6a.]
      Commeruit, Christo perficiente [perficieute 1a2 ante corr.] , sibi,
Mox meritis, annis, tota et pietate repletus,
      Tranquilla tandem [multum 1d.] in [om. 6a.] pace quievit ovans.
Spiritus aetheriam [aetheream 1c, 6a.] laetus migravit ad aulam,
Gaudia cum sanctis iam sine fine tenens.
Corpus in ecclesia curarunt condere fratres,
      Quae constructa [constructa 1b.] maris stat prope litoribus,
Atque [atquae 1a1.] sacrata, Dei genetrix [genitrix 1a2b, 6a.] clarissima Christi,
      Nomine fulgescit, virgo Maria, tuo [tua 1b m. pr.] .
[95] In qua [quo 1a2b.] te nostris bene credimus esse futuram
      In Christo [(In Ch.) auxilio 1b *.] precibus [precibus 1b.] , semper honore potens.
Tu mundi vitam, totis tu gaudia saeclis [saeculis 1a1 ante corr.] ,
      Tu Regem caeli, tu Dominum atque Deum
Ventris in hospicio genuisti, virgo perennis [perhennis 1c, 6a.] .
Tu nobis precibus auxiliare tuis.
Carmiger [armiger 6a; cantor ut 1b *.] indoctus cecinit hos Alcvine [Alchuine 1b; Alcone 1c, 6a.] versus;
      Cui, rogo, quisque legas, dic: “Miserere Deus [Explicit vita beati sancti Williborordi archiepiscopi add. 1a2; Explicit liber secundus Alcuini sophyste de vita beati Willebrordi episcopi add. 6a.] .”

II. MIRACULA S. WILLIBRORDI, AUCTORE, UT VIDETUR, THIOFRIDO ABBATE EPTERNACENSI
Edita e codice Parisiensi 9740 (cf. supra, p. 419 – 20, cod. 1h), ex quo pridem prodierunt in Catal. Lat. Paris., t. II, p. 581 – 83, quemque iterum contulimus.

Willibrordus episcopus Traiectensis (S.)

BHL Number: 8943

AUCT. THIOFRIDO

Ex Alcvino c. 27.

c. 29.

[1] In lychnis [lichinis.] dependentibus ante viri Dei Willibrordi sepulcrum oleum lucere solebat, quod nulle tenebre obfuscare, nulla nox interpolare valebat. In die quoque ipsius inter missarum sollemnia usque ad effusionem excrevit ac efferbuit; et exceptum in ampullulis, et datum, et missum infirmis, unctione salubri restituit.

[2] In ipso etatis flore ephebus quidam tanti languoris pregravatus fuit pondere, ut horrendo et incessabili tremore tota concuteretur artuum compage [ita hic cod.] . Hic ad tumbam viri Dei a suis adductus et positus est necessariis, et in momento hore redintegrata et solidata compagine corporis, in conspectu astantium convaluit et exilivit incolumis.

c. 30.

[3] In tam nobili et celebri viri Dei cenobio quidam nomine, non merito, diaconatus functus officio [sequebantur octo circiter apices, iam erasi.] sacro, infando se involvit sacrilegio. Nam crucem auream, quam Clemens Willibrordus in itinere gestare consueverat, obstinato corde cum aliis ecclesiasticis donariis subripuit, et quia ad manum comminuendi et distrahendi copiam non habuit, in abdito et nulli cognito loco recondidit. Pro qua re unanimi fratrum merentium consilio sacrilegus addictus est banno, quin etiam sancta communio et omnis cibi et potus per summam obedientiam ei interdicta est perceptio, nisi infecti damni restitutio ac pura eum refocillaret confessio. Quod contemnens, cecidit in medio quem presumpserat inobedientiae poculo; et in subitanee et improvise mortis articulo, non pro penitentie remedio, sed divine ulcionis coactus incendio, prodidit ubi reconditus esset thesaurus suo ablatus sacrilegio; sicque exspiravit, lugubre, detestabile et abhominabile exemplum omni ordini monastico.

Ex Vita Amalbergae

[4] [Ex Vita Amalbergae] Hoc quoque non estimetur incongruum hic inserere quod beatus Willibrordus sanctam Amalbergam, adhuc degens in carne, premissa hac benedictionis dulcedine: “Floreas cum Thecla, valeas cum Agne et cum Maria optima sit pars tua”, sacro chrismate consecravit; post obitum vero suum, cum consanguinea sua gloriosa virgine Gertrude apparens ei in visione et de triennali spatio vite presentis edocens, sacro eam velamine velavit. [num. 4, num. 39, 40.] O paranymphum vere caritatis dote preditum, qui sponsam Dei preelectam etiam post suum non deseruit transitum, donec introduceret eam in desiderantissimi sponsi sui amplexus et thalamum.

[5] [Anno 1031 in locum honestiorem] Anno vero progeniti Verbi MXXX°I°, a transitu eiusdem patris CC°XC°II°, recidivi reparata oratorii fabrica [Post incendium anni 1016, de quo Catalogus abbatum (MG., Scr. t. XXIII, p. 32, l. 25).] , abbati Humberto totique congregationi una sedit sententia, ut invitato domno Poppone Trevirorum archiepiscopo et Henrico duce Boarie, nostro autem defensore, XIIII° kalendas novembris inter missarum sollemnia eius ossa transferrentur in locum ubi modo recondita cum debita honorantur reverentia. [transfertur sancti corpus,] Sed unus ex cenobitis, Thitmarus, inter eos qui delecti erant pavimentum infringere, ignorans vel oblitus nocturno se delusum fantasmate, [Verg. Aen. 5, 478, 479.] dum bipennem reducta arduus dextera libraret in aere, exerta brachia nullo modo potuit deponere. Tunc a preposito Huperto est commonitus ut confessione purgaret, si cuius criminis esset conscius. Discutiens itaque se, nihil in conscientia sua novi admissi invenit; attamen abiens et sarabara sua inspiciens lavit, et rediens sacro labori sollicitius institit. Egesta autem humo et effractis duabus criptis, in tertia sacrum invenerunt sarcofagum et sericum desuper pallium; quod, mirum dictu, incorruptum et adhuc integrum, ad ecclesie suspenditur ornatum. Abbas vero Humbertus, ut pro reliquiis distribuendis aliquantulum reconderet de corporis eius thesauro, elevato paulisper operculo, videre meruit dilectissimum dominum suum illesa cuculla et cilicio et pene toto corpore integro. Et effuso statim quasi ex acerra aromatum fumo, obtusa visus sui acie, nihil virium in eius exsangui remansit corpore. Attamen inserens manum vir fidei non modice, de costis eius unam extraxit cum summa formidine. [non sine miraculis.] Quidam vero ex cenobitis, Fridelo nomine, qui deposito cingulo militari et oblatis ante se duobus filiis iugo se subdiderat servitutis dominice, intestinis suis prolapsis et dependentibus, tota debilitatus erat membrorum compagine. Hic impegit nescius in salutiferam Dei viri tumbam, et absque mora sanitatem adeptus est integram. Itaque non tam ex vicinia quam de tota provincia populorum convenerunt examina et quasi presentem viventemque in carne communem patronum suum cernerent ac susciperent, laudes concreparunt voce altisona, et mistica archa Domini translata et deducta in iubilo, in individue 〈Trinitatis〉 altaris propitiatorio est posita; ubi numeri estimationem excedentia innovantur signa et immutantur mirabilia. [Eccl. 36, 6.]

[6] [Walichrensibus contra Flandrenses praeliantibus] Valicrensem autem insulam [Walcheren.] , ubi sanguis eius effusus est pro Cristi confessione et gloria [Cf. Alcvinus, lib. l. c. 14.] , frequentius illustrat miraculis spiritus sui presentia; quia cum non fidelium sed infidelium signa sint, aliter effere gentis non emollitur duritia. [I Cor. 14, 22.]De quibus in calce voluminis libet inserere pauca de plurimis. Presidis Flandrie Baltwini [Balduinus V, † 1067.] iunior filius, Rupertus [Rupertus I, dictus Friso, comes Flandriae an. 1071 – 1093.] , bellum intulit implacabile Mithilburgensibus [Middelburg.] . Ter denas enim legiones, taxatas mille militibus, adversus tria non integra in hostilia litora [litera.] traiecit navibus. At [Ad.] Walicrenses, coadunato suo agmine, convenerunt in basilicam terque quaterque 〈beati〉 Willibrordi consecratam sanguine, [Verg. Aen. 1, 94.] et ante participationem salutaris hostie voto se obstrinxerunt quotannis censum illi persolvere, si eius interventu clementie potirentur palma victorie. [adest sanctus.] Nec mora, succensi ardentissime fidei calore, pixidem, in qua illius continentur reliquie, in vexilli suspenderunt cacumine, et processerunt his freti, quasi Domino Deo gradiente ante eos in fortitudinis sue multitudine. [Isai. 63, 1.] Conserto tandem prelio, pugnatum est ab eis tanta virtute, ut hinc viros inde pecudes putares et, ut canitur, persequi unum mille et duos decem millia effugare existimares. [Deut. 32, 30.] Victi vero hostes, cum ad naves refugerent, [Lucan. 3, 571 – 73.] alii in suis cecidere perempti ratibus et obducti sunt spumante et concreto cruore fluctuum, et, iuxta illud nobilissimi vatis disticon,

Semianimes alii vastum subiere profundum,
Hauseruntque suo permixtum sanguine pontum. [Ibid. 576 – 77.]

Dominus, in umbra alarum suarum sperantes in se protegens, presentem se per innocue alitis presentiam demonstravit. Nam nivei coloris columba, ut probate fidei viris visum est, usque ad consummationem victorie eos circumvolavit. [Ps. 16, 8.] Neque victrix phalanx, ut nobis qui eidem bello interfuit et postmodum monachum induit retulit, quemquam nisi tres ex suis perdidit; quod ex ipsorum inconsulta temeritate evenisse liquido constitit. Itaque post tanti triumphi gloriam debite laudis triumphatori omnium solvit victimam, et votum quod voverat confirmans, ob gloriose victorie memoriam duo devicti principis vexilla ad Epternacensem transmisit aecclesiam.

III. VITA S. WILLIBRORDI, AUCTORE THIOFRIDO ABBATE EPTERNACENSI
Edita ex codicibus Gothano 1. 70 (= G) et Treverensi Bibl. publicae LXXXIV (= T). Cf. supra, p. 425. — Quamvis scriptorum antiquorum locos a Thiofrido compilatos sedulo pervestigaverimus, multum tamen abest ut omnes a nobis annotatos esse confidamus.

Willibrordus episcopus Traiectensis (S.)

BHL Number: 8940, 8941

AUCT. THIOFRIDO

I. VITA PROSA

Incipit prohemium in vitam sancti Clementis Willibrordi [Will. G.] , primi Traiectensium archiepiscopi.

Plantatis in domo Domini cedris Libani, dulcissimis et amantissimis caenobitis Efternacensis caenobii, Thiofridus, oleaster insertus olivȩ, in misericordia uberi somatis et psyches incolumitatem et salutem integram et continuam, et post rerum ac virtutum omnium supereffluentem abundantiam inexcogitabilem, ineffabilem ȩternitatis gloriam. [Ps. 91, 13, 14., Rom. 11, 24., Ps. 91, 11.] Admiror, filii mei, domini mei, [Hier. Ep. 22, 26.] conservi mei, germani, — aliud enim ȩtatis, aliud meriti, illud religionis, hoc caritatis est nomen, — admiror, inquam, cum Ysaac archetypo Dei de celeri credentium fide et translata synagoge in Ecclesiam benedictione admirante stupore vehementi ultra quam potest credi, [Gen. 27, 33.] quod a me arenti rivulo amȩnissima viridiarii vestri virecta irrigari, [Verg. Aen. 6, 638.] quod ab ubertate domus Dei inebriati et torrente voluptatis eius potati aquam Geon turbidam [Locum Ieremiae sic refert vulgata: Et nunc quid vis in via Aegypti ut bibas aquam turbidam? sic vero septuaginta: Καὶ νῦν τί σοι καὶ τῇ ὁδῷ Αἰγύπτου τοῦ πιεῖν ὕδωρ Γηῶν; idem “communis editio” ante Hieronymum (cf. eiusdem Comment. in Ieremiam, lib. I, P. L., t. XXIV, col. 692). Utramque versionem permiscuit Thiofridus hic et in Floribus epitaphii sanctorum, l. III, c. 5 (ed. Roberti, p. 158).] desideratis vobis propinari. [Ps. 35, 9., Ierem. 2, 18., Hor. II Carm. 18, 10.] Nulla profecto [perfecto Schm.] mihi salit vena ingenii; non de internȩ sophiȩ fonte os prolui; [Pers. prol. 1.] non labia mea incircumcisa expurgavit incendium cȩlestis calculi. [Exod. 6, 12., Isai. 6, 6.] Sed cum secundum excellentissimum omnium liberalium artium interpretem et expositorem Anicium nullum munus ex animo diligentibus iucundius inveniri possit, [Boetius, In Top. Cic. I in.] quam quod ipsius animi partes format et instruit, [Ibid.] opulentia videlicet litterarum, quarum auctoritatem non presens minuit ȩtas, sed ipsa etiam cuncta conficiens auget potius et confirmat vetustas; licet desiderato et imperato muneri par esse non valeam et deficientis culpa in adhortantium cedat iniuriam, [Ibid. IV in.] suppositis mentis humeris, quam inponitis subeo sarcinam. [Ibid.] Est enim mihi, cum vestram in me benevolentiam perpendo, pronum omne atque, ut ita dicam, voluptuarium, quod in vestrȩ, [Ibid.] quos reposito penitus amore diligo, iucunditatis possum inpendere prescriptum et obsequium, [Ibid.] presertim cum apud cari pectoris secretum proferre quod sentias nullum sit periculum. Iucundius et quasi cum quodam fructu laboris arripio quȩ vobiscum communicanda compono; quia si ea, que per se iucunda sunt, in amiciciȩ participationem acciderit deduci, necesse est studii suavitatem quodam veluti dulcissimo caritatis sapore condiri. Intime dilectionis vestrȩ contemplatione vires meas non penso; oblatrantis morsus invidie et livoris iudicium floccipendo. [Ibid.] Insurgat licet scorpius et arcuato me vulnere ferire conetur, [Hier. in Ioel., prol.] vobis itineris mei comitibus et spiritualibus venenatorum morsuum excantatoribus nihil vereor, nihil timeo, sed ydram adurens cauterio, [Hier. in Osee, II in.] solea contero, scilleos canes ac mortifera syrenarum carmina surda aure pertranseo et, [Boet. In Top. Cic. II in.] ut cantor quidam discipulum sibi et musis iubebat canere, ita et ego mihi ac vobis depromo quȩcunque divina menti meȩ inspiraverit dignatio. Novi quidem, quod emuli mei theonino dente aggredientur me rodere [Frustra quaesieris qui ubinamve fuerint huiusmodi aemuli et obtrectatores. Vix enim non certum est hunc esse merum locum communem, quem totiens garruli scriptores iterarunt.] ; [Hor. I. Epist. 18, 82.] novi quod hoc meum supervacaneum iudicantes studium, [Hier. C. Vig. 4.] me quasi moti capitis hominem hypocraticis alligandum vinculis familiari pravis mentibus cavillatione nitentur arguere, [Boet. l. c.] et expostulare qua temeritate animi presumpserim hystoriam terque quaterque beati Clementis Willibrordi stilo meo retexere, [Verg. Aen. 1, 94.] cum constet Alcwinum sive Albinum, virum sui temporis eruditissimum et omnis doctrinȩ capacissimum et excellentissimi regum et imperatorum Magni Karoli cathezistam egregium, illam expolivisse lepore urbanȩ eligantiȩ et condivisse sale augustioris scientiȩ. Noverint e contrario ipsi obtrectatores non me humanis delectari rumusculis et inani gloria, nec me conari ut tanti viri obliteretur memoria, sed iuxta illud psalmystȩ emysticon: Adiciam super omnem laudem tuam, [Ps. 70, 14.] me supra magnifica divitum donaria cum evangelica vidua duo in gazophilacium Domini mittente minuta adicere ex ingenioli mei facultatula qualiacumque possum epymenia. [Marc. 12, 42.] Nihil novi molior; summorum virorum auctoritate conatus meos tueor. [Apoc. 4, 6, 8.] Pennata nempe et ante ac retro mystice oculata animalia, quatuor evangeliste, unam eandemque novi testamenti alius post alium conscripserunt materiam, et Iheronimus, excellentissimus divinȩ scripturȩ interpretum, ut de cȩteris tam grecis quam latinis phylosophiȩ symmistis taceam, in translationibus et explanationibus suis per tritam ab aliis incȩdit semitam. Nobilissimi comici, [Ter. Andr. prol. 5.] qui in prologis scribundis abutitur opera, vera procul dubio est sententia:

Nullum iam est dictum, quod non sit prius dictum, [Ter. Eun. prol. 41.]

et iuxta Horatianum dysticon,

qui veteres ita miratur laudatque poetas,
ut nihil anteferat, nihil illis comparet, errat, [II Epist. 1, 64, 65.]

et dum non res, sed personas considerat, et in eo se disertum arbitratur et doctum, [Hier. in Osee, II in.] si alieno operi detrahat, nihil nocet illi, quem laniat, sed falsi iudicii et livoris crimine se infamat et obligat. Sed quid inmundȩ sues grunniant, ut prelibavi, non curo; [Id. Hebr. quaest. in Gen., prol. Id. in Osee, l. c.] illud magis attendo, quod Titus Livius scribit de Catone, cuius gloriȩ neque quisquam laudando profuit neque vituperando nocuit, cum utrumque summis prediti ingeniis Marcus Cicero et Gaius Cesar, alter in laude, alter in vituperio, temptaverit; fixum et certum apud animum meum constat quod, [Ibid.] postquam tam nos, qui scribimus, quam eos, qui de nobis iudicant, mors subtraxerit pallida, primisque cadentibus foliis virens succreverit silva, non considerabit, qui lecturus est, cuius, sed quale sit [est Schm.] , quod legit, nec utrum scripturȩ auctor in vilissimo panno aut in serico putrescat et purpura, sed, explosa honorum diversitate et nominum dignitate, sola pro operum merito iudicabuntur ingenia. [Boet. In Top. Cic. I init.] Accipite igitur opus non securitate efficientiȩ, sed presumptione susceptum amiciciȩ; apud quam secundum disertissimi Boecii assercionem nescio quo pacto inter suos non dedecet etiam garrire ac interdum quasi desipere. [Ibid.] Nec prudentiam vestram moveat, si in tanti iherarchȩ preconia non instar amnis monte decurrentis profundo ore mea proruit facundia, [Hor. IV Carm. 2, 5 – 8.] quia, cum ante dictassem vitam summe sanctitatis et popularis lȩticiȩ Liutwini [Cf. BHL. 4956. Illud “popularis lȩticiȩ” pluribus explicat Thiofridus in Vita laudata: Liutwin vero, cum secundum os et organum Spiritus sancti David “vinum laetificet cor hominis”, interpretatur “populi laetitia” (cf. Act. SS., Sept. t. VIII, p. 161, num. 1). Non minus ineptum etymon nominis Willibrordi profert infra, c. 2.] , sanctȩ Trevericȩ sedis archypresulis, [Hier. Ep. 60,1.] et sparsissem Flores epitaphii sanctorum per quatuor volumina [Opus quattuor libris distinctum ed. Iohannes Roberti S. I., D. Thiofridi … Flores epitaphii sanctorum, Luxemburgi, 1619.] , totis profluentibus ingenii venis effudi quicquid ex fonte vitȩ mihi divinȩ pietatis dignata est infundere affluentia. Sit ȩque acceptum et gratum quod nunc a paupere ac exhausto pȩnu appono et quia tacitum erudicionis vestrȩ iudicium formido pulchrumque illud Tullii elogium: [Hier. in Osee, III in.] Amantium cȩca iudicia sunt mecum revolvo, [Ibid.] pudori meo et formidini parcite et consulite, ac vestri laboris vestrȩque adhortationis assertores, [Ibid.] me in propositi operis pelago vela pandente, illud propheticum: A quatuor ventis cȩli veni, spiritus, [(Ezech. 37, 9.)] frequentius et intentius depromite, [Hier. l. c.] ut celeri cursu inter varios insidiantium scopulos transiens mercem dominicam, ex omni parte seviente naufragio et turbine, in portum tutissimum valeam perferre ac transponere. Valete.

Explicit prohemium.

Incipiunt capitula.

I.Quod sanctus Willibrordus, sempiternȩ lucis filius, mundo ante mystico oromate est cognitus, quam editus.
II. De eius nativitate et digna ortu suo educatione ac oblatione.
III. De patris eius conversione et in monachico proposito sancta conversatione et cursus consummatione.
IIII. Quod egregiȩ indolis puer tenellȩ ȩtatis teneritudinem morum maturitate transcendit et in vicennalibus suis in Hyberniam amplioris profectus gratia secessit.
V. Quod anno ȩtatis suȩ tricesimo tertio in portum Gravalingȩ [Gravelingae Schm.] villȩ maritimȩ, inde venit Traiectum, arcem tunc et solium regni Fresiȩ.
VI. Quod a Pipino, victoriosissimo duce Franciȩ, honorifice est susceptus et ad pontificatus dignitatem electus et Romam directus.
VII. Quod adventus eius per angelum papȩ Sergio est revelatus, et ab eo cum ingenti exultatione et gloria est susceptus et archipresul ordinatus .
VIII. De reditu eius in Franciam et delegata sibi in illustri castello Traiecto pontificali cathedra, et conversatione eius monachica et apostolica.
VIIII. Quod plures in illa regione ȩcclesias et monasteria construxit, et antistites et rectores constituit.
X. Quod curiam expulsi regis Rabodi adiit et, quia ibi fructificare non potuit, ad conterminam Danorum barbariem se transtulit, et triginta ibi pueros [(i.p.) p. i. T corr.] adquisitos et regeneratos rediens secum detulit.
XI. Quod in insula Fositeslant, in magnȩ supersticionis loco, fixit tentoria et animalia ibi pascentia in suorum distribuit cibaria et ob id apud regem accusatus, sorte triduo ternis vicibus in urnam missa, divina liberatus est gratia.
XII. De opido Efternacensi et villa Suestra et aliis villis et ȩcclesiis sibi a potentibus et divitibus viris rata concessione traditis.
XIII. De adventu eius in insulam Walichrum, ubi custos delubri eum vulneravit ob destructum ydolum et vexatus a dȩmone per triduum in ȩternȩ dampnationis precipitatus est baratrum.
XIII. Quod procurator agelli cuiusdam divitis repentina morte interiit, quia iniuriam ei intulit.
XV. De aqua oratione eius producta de terra harenosa.
XVI. Quod bissenos inopes ex parvo itineris sui vasculo affatim refecit, et vinum tamen non defecit.
XVII. Quod per eius baculum missum in pene vacuum enoforum inundavit cecubum et infusum est pavimentum.
XVIII. Quod duobus ferme sextariis, exuberante divinȩ benedictionis gratia, quadragenis convivis in uberi propinavit sufficientia.
XVIIII. De pȩna et reparatione divitis, qui eum a suis abegit pascuis.
XX. De sanctimonialibus Treveri sanitati restitutis, pestilentia effugata eius precibus.
XXI. De fantasmate excluso eius benedictione de cuiusdam patris familias domus miserabili infestatione.
XXII. Quod filium ducis Karoli Pipinum baptismate consecravit et de eius in posterum sublimitate prophetavit.
XXIII. Quod sanctum Bonefacium sibi in regimine episcopali succedere rogavit.
XXIIII. De eius formȩ pulchritudine, et naturali diiugio corporis et animȩ, et augmentato divinitus tumbȩ eius marmore, et divino ibi sepius viso lumine et fumo aromatum instar densissimȩ nebulȩ.
XXV. De oleo, quod super tumulum eius lucere et inter missarum solempnia usque ad effusionem consuevit excrescere.
XXVI. De paralytica ad eius tumulum curata et ephebi tremuli sanitate reparata.
XXVII. De sacrilegio diaconi subitanea morte mortui.
XXVIII. De augmentato divinitus vino in sancti Wilgisli [Wilgisili T.] festo.
XXVIIII. Quod sanctus Willehadus Efternaco duobus annis heremiticam vitam exercuit in reclusione, et Beornradus et Stigandus archipresules ibidem conversati sunt ingenti devotione.
XXX. Quod sanctam Amalbergam, quam in carne degens chrismatis unctione consecravit, post mortem sacro velamine in visione velavit.
XXXI. De monomachia constituta propter inundationem maris super agrum eius dicionis.
XXXII. De custode sanctȩ Treverensis ȩcclesiȩ Hilderico per eius merita de horribili tempestate eruto in Iherosolimitano itinere.
XXXIII. De severitate eius in adversarios et advocatos suȩ familiȩ incommodos.
XXXIIII. De eius inventione et mirifica translatione.
XXXV. De palma victoriȩ Walchrensibus contra Růpertum comitem Flandriȩ concessa eius iuvamine.
XXXVI. De adventu ygumeni Thiofridi in Walichrensem insulam et pace ibi reformata et confirmata per iucunda miracula.

Expliciunt capitula.

Incipit vita sancti Clementis Willibrordi, primi Traiectensium archiepiscopi.

[1] Universitatis opifex et genitor, sicut ex inordinata yles iactatione cuncta redigens in ordinem et pulcherrimus ipse incomparabili mundum exornans pulchritudine ad illuminandam et decorandam noctis caliginem astra quȩque condidit suis vicibus [vocibus Schm.] in cȩli venientia faciem, sic ad illustrandam et exornandam mycrocosmi internam noctem ac speciem et ante legem et sub lege et sub gratia suscȩptionis matutinȩ tempore veri luciferi verum et ȩternum mane nuntiantis choruscante iubare, summȩ virtutis viros quasi summȩ claritatis sidera suis temporibus edita vicissimque permutata super peccatorum tenebras ingenti dedit exoriri sanctitatis lumine ac splendorem solis iusticiȩ cȩcitati humane infundere. [Ps. 21, 1., Malach. 4, 2.] Inter quos, velut inter astra matutina simul Deum cum iubilarent omnes filii Dei laudantia, [Iob 38, 7., Verg. Ecl. 1, 66.] in penitus toto divisis orbe Britannis, in provintia Northumbria exortum est sydus lucidissimum phylochristus Willibrordus, [Alcvinus, 1.] radiis virtutum omnium non modo Britannicum sed tocius orbis terrȩ quadripertitum illustrans circulum. Exortus autem et progenitus est sempiternȩ lucis filius in partem sortis sanctorum in lumine, mundo ante mystico cognitus quam editus oromate. [I Thess. 5, 5., Col. 1, 12.] Nam cum egregia mater eius, prosapiam ab alto procerum ducens sanguine, maritum sola posteritatis spe ac dilectione, non causa carnalis concupiscentiȩ sortita, Wilgislum nomine, nobilissimo Saxonum procreatum stemate, artus solutos laboris usui repararet somni temperie, in visione nocturna, cum somnus solet homines opprimere, in presagium gignendȩ sobolis lucifluȩ divinȩ claritatis illustrari meruit lumine. Est enim mentis eius oculis divinitus ostensa luna, quota est, [Verg. G.1, 427.] revertentes cum primum colligit ignes et prima reparat cornua et, [Ov. Met. 1, 11.] quasi in plenilunio totis affecta yperionis [Yperions Schm.] flammis, obvia de zodiactea sensim devolvi linea ac repentino lapsu in quiescentis delabi visa est os et viscera. [Alcvinus, 2.] Internȩ lucis splendore omnia illius perfusa sunt intima, et inauditȩ a saeculo visionis inestimabili horrore et tremore attonita, ȩstuavit et elanguit eius anima. [Ioh. 9, 32.] Cor eius concaluit intra se et, flamma tactu innoxia lambente precordia, [Ps. 38, 4., Verg. Aen. 2, 683 – 4; 4, 572.] excussa a somno et thoro corripuit se. In meditatione eius exardescebat ignis, et nunc huc ingentes, nunc illuc pectore curas versans, [Ps. 38, 4., Verg. Aen. 5, 701.] quendam adiit sacerdotem, virum summȩ religionis, ac visus pandens ordinem inquisivit quid portenderent mysteria tantȩ visionis. Requisita vero secrecius, an ea nocte solitis mariti foveretur amplexibus, [Ov. III Am. 3, 5.] roseo faciem suffusa rubore in [om. Schm.] inficias non abiit, et per sciscitantis os, Spiritus sancti organum, hȩc ante cogniti quam editi seminis sui preconia prescire ac percipere meruit: “Lunȩ globus, qui quasi incrementis crescens lunaribus tuis visus est illabi visceribus, lucidissimus est, quem felix concȩpisti, felicior generabis, felicissima ablactabis et enutries, filius; qui virtutum fulgoribus, et tenebris carceris mortis huius emarcentibus et omnino deficientibus internȩ lucis claritatem carnalium infundet mentibus. Per mirifici operis sui splendorem quasi per solem in centri fulgentem culmine, [Greg. Magn. Mor. 22, 7, 14.] per lucem famȩ laudabilis tanquam per lunam claro incȩdentem lumine, in hac sublustri presentis vitȩ nocte nomen habebit celebre et iter iusticiȩ ostendet ambulantibus in tenebrarum tempore. Lucidissimis opinionis suȩ radiis ad contemplandum et optinendum virtutis iter alliciet, atque sicut sol crisocomus, quo anima iusti sapientiȩ thronus, et ut luna, qua intelligitur in spirituali corpore compages perfecta, plenissima ȩternitate in conspectu divinȩ maiestatis proficiet inȩstimabilis meriti sui prerogativa. In suo stans ordine, splendidius mysticis cȩli astris rutilabit, quia inter excellentissimos filios ȩcclesiȩ, quȩ instar lunȩin huius seculi discrimine iuxta prospera et adversa crescit ac decrescit, lux vera, lux hominum et splendor gloriȩ Dei et splendor lucis ȩternȩ septemplici eum claritate irradiabit. [Sap. 7, 26.]

[2] Tantis autem precluis matrona percȩptis subolis suȩ preconiis, tripudiavit in mentis iubilo, quia cordis sui desiderio congruere visa est somni convenientis non in enigmate solutio. [Sap. 7, 2., Iac. 1, 6.] In fide nihil hȩsitans credidit; longanimis in spe domum rediit; virtutum munia sollicitius exercuit ac mense, quem humano partui frequentiori usu certo numerorum modulamine natura constituit, filium, [Hor. I Carm. 1, 2.] cȩli et terrȩ gaudium et presidium et dulce decus nostrum, peperit, atque vitȩ fonte regenerato, nomen, [Alcvinus, 3.] quod per penultimi elipsin elementi juxta theutonicȩ ydioma linguȩ voluntarius panis sonat [Minime. Nomen enim est anglosaxonicum, brord autem anglosaxonice cuspidem seu telum acutum significat.] , Willibrort imposuit. Non Isaac nato repromissionis filio, non Samuele maternis lacrimis obtento et edito, non in Iohannis natali evangelico profusior parentibus, cognatis et affinibus exultacio, non in tota vicinia alacrior oborta est congratulatio. [Luc. 1, 58.] Tota domus luxu carens fescennina quadam perstrepebat licentia, [Marc. Cap. 904.] et incipiens parvus puer risu cognoscere matrem, quȩ illi longa decem tulerant fastidia menses, [Verg. Ecl. 4, 60.] ingenti recompensavit lȩticia et funditus ab eius eliminavit memoria. [Ibid. 61., Ioh. 16, 21.] Nullo modo enim meminit pressurȩ, quȩ ob fȩmineam primȩ transgressionis noxam humanȩ decreta et inflicta est geniturȩ, sed exultavit cor eius in Domino, [I Reg. 2, 1.] quod vilis virgula balsamum preciosum sudasset, quod de suo utero tantus prodisset pusio, [Hier. Ep. 79, 6. (Verg. Aen. 3, 490.)] qui decus omne suis patrem quȩrentibus sic oculos, sic manus, sic ora ferendo representaret, qui, scintilla vigoris paterni in se lucente ac similitudine morum per speculum carnis erumpente, [(Id. G. 4, 83.)] ingentes animos angusto in pectore versaret, [Hier., l. c.] qui sic matrem referret ore ac mixta pingeret similitudine, ut in uno pusillo somate clarissimam utriusque parentis generositatem declararet, [Ibid.] qui adeo suavis et mellitulus esset, ut omnes noti et cognati eum certatim ad se raperent, in sinu foverent, in collo singulorum penderet, in brachiis hereret, garrulus ac balbuciens infantilis linguȩ offensione dulcior appareret. Educavit digna ortu suo educatione infantulum, prius Deo consecratum quam genitum et ablactatum; [Isai. 11, 8.] vovit infanti delectato ab ubere et ablactato, qui in foramine asspidis et in caverna reguli misit manum, et comprehensum et captivum tortuosos astuciȩ sinus colligendo se glomerantem et occulte sevientem et aperte ferientem ex humanis cordibus traxit inremediabilis veneni colubrum; [Greg. Magn. Mor. 17, 32, 51.] vovit, inquam, fructum ventris sui, [Hor. I Carm. 3, 8.] dimidium animȩ suȩ et, communicato consilio cum suo secum eodem spiritu ambulante coniuge, maturavit devotionis suȩ votum perficere. Nec mora, egregius genitor, tanta filii exhilaratus indole, tradidit eum summȩ religionis fratribus sanctȩ Ripensis ȩcclesiȩ, [Hier. Ep. 107, 4.] ubi sic erudiretur anima, templum Dei futura, ut nihil aliud disceret audire, nihil loqui, nisi quod ad timorem Dei pertineret, turpia nulla intelligeret, cantica mundi ignoraret, tenera adhuc lingua psalmis dulcibus imbutus, ymnum de canticis Syon decantaret. [Ps. 136, 3.]

[3] Et oblato tantȩ spei pignore in holocaustum suavissimum Domino, emenso non prolixi temporis spacio, [Hier. Ep. 79, 3.] revolvit in animo quomodo camelus animal tortuosum per foramen acus transeat et, [(Luc. 18, 25).] deposito sarcinarum pondere, pennas columbȩ sibi assumat, ut in ramis arboris, quȩ de mystico sinapis succrevit semente, requiescat. [(Ps. 54, 7.), (Matth. 13, 31.), Ps. 76, 7.] Meditatus in corde suo noctu et interdiu deliberavit iuxta illud psalmistȩ: Ecce elongavi fugiens et mansi in solitudine, [Ps. 54, 8.] intra secretum mentis ad conditoris contemplationem secȩdere, et cum regibus et consulibus terrȩ, [Iob 3, 14.] qui se ipsos ac sibi commissos regere et per exhortationis suȩ consilium terrenas mentes ad cȩlestia sciunt pertrahere, [Ibid.] ȩdificare sibi solitudinem, a secreto profecto cordis omnes terrenorum desideriorum tumultus expellere et in amorem quietis intimȩ anhelare una et sola intentione cȩlestis patriȩ. Audita interno auditu dominica sententia: Si vis perfectus esse, vade, vende omnia quȩ habes, et da pauperibus, et sequere me, [Matth. 19, 21.] verba vertit in opera et, [Plin. Pan. 56.] mutato cum animo militari paludamento, [Hier. Epist. 58, 2.] nudam crucem nudus sequens, expedicior et levior ascendit scalam Iacob, [Gen. 28, 12.] cui Dominus desuper innisus ascendentibus porrigit manum in uberi misericordia et sublevat in sublimia et neglegentes potestate iudiciaria de sublimi precipitat in infima. [Ps. 91, 11.] Iugum dominicȩ suavitatis collo suo imposuit et hostiam vivam, [Matth. 11, 29., Rom. 12, 1.] bene placentem, racionabilem se Deo vivo et vero obtulit, [I Thess. 1, 9.] et tantum in sanctȩ conversationis proposito exercicium tenuit, [Hier. Ep. 108, 14.] ut ad Macharios, Arsenitas, Serapionas et reliqua columnarum monachicȩ constructionis nomina virtutum alis evolaret ac in brevi volatum eorum ȩquiperaret. In Domino confisus mutavit fortitudinem et assumens alas aquilȩ, [Isai. 40, 14] quanto acutius mentis oculos veri et ȩterni solis radiis infixit et intendit, tanto ardentius in amore spiritualis vitȩ arsit, ac inpurgati iam defecatique animi et ab omni mundi huius aspergine expressi pureque detersi se exercuit virtutum studiis, [Macr. Somn. I, 8, 9.] viriliter agens, [Alcvinus, 3.] in quodam oratoriolo sacratissimi nomine et gratia virilis Andreȩ dedicato honori et sito in promunctoriis prominentibus inter sinum oceani et Humbri fluminis. Nec latere potuit civitas opulentissima super montem uberem ac mysticum posita; [Matth. 5, 14.] sed mons suscipiens pacem populo per miraculorum choruscationem et fulgura longe lateque in tota eminuit et claruit Brittannia, [Ps. 71, 3.] et virtutum fama et gloria in regali notus curia, accepit rata concessione a rege et optimatibus possessiones ac xenia, unde competenti ac decenti ornatu ȩdificavit et dedicavit ȩcclesiam et summȩ religionis dote preditam adunavit conciolam; ubi post innumera adversus principes tenebrarum harum, contra spiritualia nequitiȩ in cȩlestibus certamina et triumphalem victimam, victricem victoriosissimo regum regi Deo reddidit animam et per continuam ad mausoleum suum signorum efficatiam ȩternam in omnia sȩcula promeruit memoriam. [Eph. 6, 12.]

[4] Sed ut unde divertimus revertamur, ȩgregiȩ indolis puer Willibrordus in prelibato oratorio in odorem suavitatis oblatus inter altas et odoriferas cedros Libani arbor aromatica altius excrevit et tenellȩ ȩtatis teneritudinem morum maturitate transcendit. [Eph. 5, 2.] Non remissioris vitȩ sectatus est lenocinia, sed maior se mente existens, cum iter ambiguum monstratur in samia [(in s.) scripsi (i. e. in littera pythagorica); in famia GT; infantia coniecit Schm.] littera ac vitȩnescius error in ramosa trepidas mentes diducit compita, [Pers. 5, 34, 35; 3, 56.] puer ex pueris, de quibus Spiritus sancti organum, cuius decimi septimi psalmi est titulus: In finem puero Domini David, [Ps. 17, 1.] in subsequenti psalmo canit: Testimonium Domini fidele, sapientiam prestans parvulis, [Ps. 18, 18.] [Iustin. 7, 5, 3.] prima puericiȩ rudimenta deposuit et surgentem dextro limite callem arripiens omnibus honestis artibus subtile ingenium subtilius excoluit, [Pers. 3, 57.] omnibus actibus suis diligentiam adhibuit, omnibus se vivendi formam et exemplum exhibuit. [I Thess. 1, 7.] Crevit in eo cum ȩtate amplior iusticia et fides, eo perfectior, quo provectior et, sicut de Iesu domino nostro, electorum capite, protestatur textus evangelicus, proficiebat sapientia et gratia coram Deo et hominibus. [Luc. 2, 52.] Nec unquam ante eum, ut de Attico quodam duce Pericrate, [Nihil apud Iustinum.] viginti quidem annos nato, Trogus meminit, inter tot tantosque iuvenum flores aut spei maioris, aut indolis maturioris adolescentem sancta Ripensis ȩcclesia aluit; in quo ultra humanam possibilitatem virtutum omnium cathalogus enituit. Cumque duas ȩtatis attigisset decadas, [Alcvinus, 4.] arcioris vitȩ rigorem ardentius quam exquisitissimas appetens delicias, internis auribus audivit primam vocem dominicam ad primum patriarcharum Abraham: Exi de terra tua et de cognatione tua, [Gen. 12, 1.] et prosecutus [persecutus Schm.] regis ȩterni vestigia, qui non in patria, sed in via, non in parentum domo, sed in diversorio de uteri [utero G.] virginalis aula processit carnis nostrȩ indutus trabea, peregrinationis et districtioris conversationis gratia, impetrata summa cum difficultate ygumeni sui et fratrum mestissimorum eius discessu coniventia, in Hyberniam secessit precluis advena. Introductus autem in atheneum scolare, liberalibus studiis gymnasium et eximiis scolasticis refertum et consonum, maluit prius esse tyro quam miles, ante discipulus quam didascalus; maluit, [Hier. Ep. 53, 1.] ut legitur de Platone, ardentissimi ingenii gymnosophista et magistro Athenarum et achademiȩ, aliena verecunde discere quam sua inpudenter ingerere. In disciplinam se dedit per duodecim annorum curricula, [Luc. 2, 42 sqq.] quotȩ ȩtatis Iesus Christus dominus noster, coȩterni Patris sapientia, in templo inter doctores interrogans et audiens inventus est a matre virgine perpetua, et in contubernio excellentissimȩ sanctitatis virorum, mundi luminum, Egberti et Wihicberti pontificum, ibidem pro nanciscenda uranicȩ patriȩ gloria exulantium, theoretices sophiȩ epotavit flumina, [Ioh. 7, 38.] ut de ventre eius fluerent aquȩ vivȩ, spirituales profecto gratiȩ, et secundum Ysaiȩ vaticinium appareret sicut fluvius gloriosus in terra Syon, fluvius Dei repletus aquis, cohibens populum Domini in via Aegypti bibere aquam turbidam Geon. [Isai. 59, 19?, Ps. 64, 10., Ierem. 2, 18.] Eminentissimum imitatus vas electionis Paulum ad pedes Gamalihelis profunda legis et prophetarum scientia adprime instructum, [Act. 22, 3.] in domo disciplinȩ dominicȩ [dominico Schm.] didicit eum, qui secundum doctrinam est, fidelem sermonem, [Tit. 1, 9.] ut potens esset exhortari in doctrina sana et contradicentes revincere, et armatus spiritualibus telis confidenter posset dicere: “Arma miliciȩ nostrȩ non carnalia, sed potentia Dei ad destructionem munitionum cogitationis, ad destruendum omnem altitudinem extollentem se adversus Dei scientiam et subiugandum cunctam inobȩdientiam.” [II Cor. 10, 4, 5.]

[5] In scolis ergo summȩ districtionis, ut ex districtissima Hyberniensium fratrum colligi datur regula [Hanc fuisse regulam S. Columbani opinatus est Thiofridus. Siquidem in Vita metrica, l. I, c. 4, profert summam quandam regulae quam a Willibrordo observatam esse credit; haec autem est ipsa Regula coenobialis S. Columbani.] , in virum spiritualem et perfectum educatus sanctȩ matris ȩcclesiȩ futurus cathecysta, anno ȩtatis suȩ tricesimo tertio, [Alcvinus, 5.] quo annorum incarnati Verbi numero semisse addito, tocius humanȩ propaginis in crucis ara dedicata est redemptio et effuso super omnem carnem Spiritu paraclyto, in quadripertitum terrȩ orbem apostolica transmissa est predicatio, ardentiori longinquioris exilii ȩstuavit desiderio, ut alacrius canens cum psalte egregio: Advena ego sum apud te et peregrinus, sicut omnes patres mei, [Ps. 38, 13.] peregrinantibus a Domino municipatum provideret in cȩlestis patriȩ civium contubernio. [II Cor. 5, 6.] Pecuniam domini nobilis hominis, accipiendi regni gratia abeuntis in regionem longinquam, in marsupio cordis sui reconditam maluit probatus trapezita longius erogare; [Luc. 19, 12 sqq.] maluit cum Ysaac patriarcha in terra aliena seminare, ut centuplicatum fructum posset ad aream dominicam reportare. [Gen. 26, 12.] Verus Hebreus, verus periotes [peristes Schm.] [Immo περάτης. Cf. Hieronymus, Epist. 71, c. 2: Hebraeus, id est περάτης (veteres editiones et quidam mss.: περώτης), atque transitor.] atque transitor, [Hier. Ep. 71, 2.] connumeratus per viam sanctȩ conversationis ad patriam hereditatis perpetuȩ transeuntibus, quibus in passionis dominicȩ preconium exclamat sermo propheticus: O vos omnes, qui transitis per viam, attendite et videte, si est dolor sicut dolor meus, [Thren. 1, 12.] dum dolorem pro se dominicum humanȩ possibilitatis modulo condolere cupiens attendit, [Hier. Ep. 71, 2.] dum presenti virtute non contentus, sed preteritorum obliviscens, in futurum se extendit, [Gal. 1, 16.] non adquievit carni et sanguini, non in tota circa regione stare, sed in monte mystico salvari decrevit, et memor quod discipulo ad sepulturam patris ire cupienti non permittitur, parentes ac patriam revisere ac salutare supersedit. [Gen. 19, 17., Matth. 8, 21; cf. Hier. Ep. 64, 4.] Communicato autem consilio cum bissenis [Immo undecim. Cf. supra, p. 440, annot. 1.] monachici habitus et professionis fratribus, ad tam sanctȩ profectionis desiderium animos omnium accendit; et certum habens, quod Gallia, [Iuven. 15, 111.] quȩ causidicos docuit facunda Britannos, in quibusdam sui tractus partibus ydolatriȩ eatenus squaleret erroribus, navim conscendit, tumida malo vela suspendit, [Hier. Ep. 1, 2.] rudentes explicuit et, Spiritu sancto clavum regente et cursum prosequente, oceani maris se credidit fragoribus, et, terris evanescentibus, [(Verg. Aen. 3, 193).] non expavit quod cȩlum undique et undique pontus, sed in exoptatos summa cum alacritate animi contendit portus. Delatus vero est primum in portum Gravalingȩ, villȩ maritimȩ, ubi usque in presens tempus ingenti veneratione iuxta altaris crepidinem honoratur saxum formȩ quadrangulȩ, quo potius quam navi, ut nati natorum et qui nascuntur ab illis solent astruere, ob nauli penuriam a nauclero non admissus in hybernensi littore, novo et inaudito creditur subvectus esse navigii genere [Cf. supra, p. 424, num. 19.] . Nam saxeȩ molis natura est in undis subsidere, non alta, sed gravi pondere ima petere. Et censurȩ defecatȩ mentis conmissum sit [et Schm.] decernere, [Macr. Somn. II, 12, 5.] utrum preclarius sit miraculum super liquidum elementum pedibus incȩdere, an super molem lapidis pendulam et submersioni naturaliter obnoxiam in aqua vehementis abyssi inoffenso gradu consistere, et pondus grave gravissimo superpositum ponderi in portum se transponere. [Isai, 51, 10.] Si enim naturȩ ratio pensetur, fieri posse negatur; si divinȩ operationis potentia perpendatur, consequens est ut, sicut naturali quadam vi gemmȩ magnetis agitur, ut gravissima ferri materies sine ullius instrumenti adiutorio in aere suspendatur, sic per sanctificati somatis inpositi virtutem ageretur, ut saxea [saxae Schm.] moles super aquas elevaretur et cum vectore suo in litus transveheretur. Non tamen ibi moras [mores Schm.] innexuit, sed salo tabescentibus refocilatis in littore artubus, [Verg. Aen. 1, 173.] carbasa extendens, remorum ductu navim impulit. Sulcabat undas absque omni turbine, et tranquilla navigatione applicuit in ostiis Reni fluminis, regis fluminum Galliȩ ac Germaniȩ, [Willibrordi annotatio.] anno sexcentesimo nonagesimo incarnationis dominicȩ, et continentis terrȩ exhilaratus amȩnitate et amplitudine, recto itinere, ut puer Abrahȩ coniugium provisurus filio Abrahȩ in urbe Mesopotamiȩ, sic pervenit Traiectum, arcem tunc et solium regni Fresiȩ, paulo post adquisiturus ibi et exornaturus sponsam domino et semini Abrahȩ. [Gen. 24.]

[6] Compertum vero habens bello finitimorum occupatos Fresones, durȩ cervicis et indomabili corde populum, [Exod. 32, 9., Ezech. 2, 4.] loco et tempori congruum capit consilium, adire videlicet ducem Franciȩ Pipinum Ansgisi, eximii Mediomatricum antistitis Arnolfi filii, ex egregia mellifluȩ virginis Gertrudis sorore Begga filium, qui iure hereditario maior domus sub Dagoberto [Cf. p. 465, annot. 1.] , rege nobilissimo, summa cum gloria triumphator victoriosissimus Francorum rexit, propagavit, nobilitavit regni dominium. Cumque ad tanti preconii primatem vitȩ pervenisset spermologus, summa cum honoris magnificentia ab eo est susceptus ut domini Sabaoth symmista et angelus. In adventu eius magnifici ducis anima magnificavit Dominum, [Luc. 1, 46.] et quia sagaci industria et subtilis acumine ingenii calluit, ut ierarchiȩ se sublimari honore ab eximiȩ sanctitatis viro Sergio summo pontifice sedis apostolice permitteret, humillima intentione commonuit ac peciit, novellȩ asserens plantationi id adprime esse proficuum et utile, et hoc pacto pluviam voluntariam uberius segregari posse hereditati dominicȩ. [Ps. 67, 10] Instare precluis archos modis omnibus; sed promptȩ et optimȩ voluntatis Willibrordus, vir factus ad unguem et totus in se teres atque rotundus, [Hor. Sat. I, 5, 32; II, 7, 86.] reniti obnixius [obnoxius Schm.] , revolvens secum tacitus quod ȩterni Patris, omnium regum regis, Unigenitus aufugit remotius, ne illum regem constitueret in se credens populus. [Ioh. 6, 15.] Et licet assertione verissima in explanatione super Thymeum Platonis asserat Calcidius: [§ 164.] Naturaliter omnis homo honoris est avidus; honor quippe virtutis est testimonium, tamen conservandȩ et in exemplum trahendȩ humilitatis gratia non attendit honorem, sed tanti honoris onus gravissimum, cui ferendo nulli convenit supponere mentis humerum, nisi qui virtutum habet catalogum, [Alcvinus, 6.] quem egregius cathecista gentium censuit designati et electi presulis esse specialem ac proprium; et quasi ipse hoc tanto divinȩ largitionis dono careret, obnixe orare, ut a se intentionem averterent et quemlibet alium promtiorem et digniorem domui Dei dispensatorem providerent, eligerent et promoverent. Domum, patriam, cognationem se reliquisse ob verȩ repromissionis terram ad exemplum summi patriarchȩ Abrahȩ, nec convenire et conducere morum suorum maturitati, quam semel calcavit pro nanciscenda cȩlesti, terrenam repetere gloriam. [Gen. 12, 1.] Sed sicut divinȩ scripturȩ interpretum eminentissimus Iheronimus in epytaphio Nepotiani asserit, quanto plus repugnabat, tanto magis omnium in se concitabat studia, et merebatur negando quod esse nolebat, eoque dignior erat quo se clamabat indignum. [Epist. 60, 10.] Igitur cum divina dispensatione, tum pervicaci instancium evictus acclamatione, reduxit ad oculos memoriȩ illud de Samuelis volumine: Melior est obedientia quam victimȩ, et quasi scelus ydolatriȩ nolle adquiescere. [I Reg. 15, 22, 23.] Voluntati omnium suam posthabuit in gratiam et gloriam eius, qui dicit: Non veni facere voluntatem meam, sed eius qui me misit. [Ioh. 6, 38.] Annuit quod renuit et, suscȩptis ab egregio duce condignis apostolica sede xeniis et legationibus, [Hier. Adv. Iov. 2, 38.] Romam, cuius aut fortitudinis nomen est iuxta Grȩcos aut sublimitatis secundum Hebrȩos, iter arripuit.

[7] Et quia ibat ordinandus et destinandus in mysticas Aminadap quadrigas, de quibus in epythalamio salubri pȩnitudine conpuncta queritur synagoga: Nescivi, anima mea conturbavit me propter quadrigas Aminadap, [Cant. 6, 11.] spontanei profecto redemptoris populi sui, quarta ante adventum eius in urbem nocte angelus lucis convenit dominum apostolicum, [II Cor. 11, 14.] de quo prelibavimus, Sergium, post longa pervigilia, post alta, dum recordaretur Syon, [Ps. 136, 1.] suspiria tenui sopori deditum, et mitissimo affatu corroborans insolita visione attonitum, nunciavit appropinquare virum virtutum omnium speculum, ut ab eo consecraretur et proveheretur ad summi pontificatus fastigium, et ab apostolica sede absque omni contradictione consequeretur quicquid in cultum et in ornatum tabernaculi Dei, ecclesie videlicet Dei, expeteret utile ac necessarium. Nec mora, dominus apostolicus angelica revelatione certus et hylaris effectus, convocatis sibi familiaribus, que videre meruit et audire indicavit secrecius, et ad exequenda divinȩ legationis munia se preparavit accuratius. Advenienti symmiste Dei venit obviam, suscepit eum tanquam Christum Iesum cum ingenti exultatione et gloria. Honore condigno Spiritus sancti honoravit archisterium, et post internȩ refectionis vicaria et amica relatione amministratas de divinȩ scripturȩ mensa epulas, omnem ecclesiasticum in basilicam celestis clavicularii Petri convocavit ordinem et ministerium, ac universa cleri et populi frequentia ferente suffragium, [Willibrordi annotatio] anno progeniti verbi sexcentesimo nonagesimo quinto [DC. XC. VI. T corr. sup. ras.] , indictione nona, decimo calendas decembris, summa cum dignitate et tripudio ritu apostolico ordinavit et consecravit efferȩ [Alcvinus, 7.] genti Fresonum archiepiscopum; [Rom. 8, 10.] et quia per inhabitantem in se Paraclytum in eo clementissimum prospexit ingenium, suis donatum et indutum preciosissimis sacerdotalibus non tam vestibus, quam ornamentis preordinatis et preparatis sub lege et sub gratia in tocius creaturȩ et ȩcclesiȩ typum et mysterium, [Hier. Ep. 64, 19.] nomine, quod os Domini nominavit, Clementem appellavit, in futurȩ et inpendendȩ omnibus in eum sperantibus divinȩ clementiȩ presagium. Inthronizatum intimȩ dilectionis et humanitatis fovit visceribus, detinuit apud se familiarius utriusque gratia profectus, ut pennata et oculata animalia se pennis suis vicissim tangerent vicinius et quasi duo cherubin expandentes alas mutuo se respicerent, versis in propitiatorium vultibus. [Ezech. 1, 11 sqq.] Aperiri ei iussit arcas et sacra scrinia, ubi sanctarum reliquiarum et preciosissimorum ornamentorum recondita inerat copia, ut inde eligeret sua permissione ac coniventia, quicquid et quantumcunque sibi placeret ad consecranda et decoranda in locis a Deo preordinatis oratoria et christiani cȩtus conciliabula.

[8] Ante clarus nobili preconio famȩ, tum vero multo preclarior per altȩ moenia Romȩ, [Verg. Aen. 1, 7.] vix [wir Schm.] inpetrata a domino apostolico redeundi licentia, tandem post quatuordecim dierum curricula, ex quo in urbem venerat, [Hist. eccl. 5, 11.] ut venerabilis Beda testatur in ȩcclesiastica Anglorum historia, inestimabilis pretii donis ditatus rediit in Franciam, tunc sub Dagoberto rege [Anno 695 iam a multis annis mortuus erat Dagobertus II († 678), necdum regnabat Dagobertus III (711 – 715). Cum S. Willibrordo convenisse quendam Dagobertum regem commentus est etiam scriptor Vitae S. Dagoberti, c. 9, 10 (MG., Scr. rer. merov. t. II, p. 516 – 18). Quem libellum, nulla fide dignum, legisse et hoc loco respexisse Thiofridum censuit I. Schmitz (in edit., p. 69 – 70), forsan non recte.] et Pipino duce mundi decus et gloriam. O virum meriti incomparabilis, cuius nativitas memorabilis praesignata est lunaris fulgore luminis, qui ante mundo est cognitus, quam editus, cuius adventum ad caput orbis Romam preveniens prenuntiavit eius quodam modo paranimphus lucis angelus, ad cuius gloriosam suscȩptionem et ordinationem divina revelatione excitatus et ammonitus est dominus apostolicus, cui in auxesin gloriȩ et profectum sanctȩ ȩcclesiȩ tantus et tam copiosus sanctarum reliquiarum et ornamentorum thesaurus cȩlitus est creditus. Igitur tantȩ prerogativȩ ierarcha Willibrordus ab egregio principe Pipino cum ingenti suscȩptus alacritate et gloria, donatus et glorificatus est ab eo pontificali cathedra in castello illustri, [l. c.] quod iuxta domini Bedȩ assertionem Viltalburg antiquitus barbarica, Traiectum vero lingua vocatum est gallica, ubi navigans de Hybernia, ut prelibavimus, delatus in continentem longȩ navigationis finivit dispendia et incommoda. [Sedul. Carm. pasc. 1, 200; Op. pasc. 1, 17] Nec veritus achymeniam ferocitatem gentis barbaricȩ, non procul a ripa Rehni fluminis ȩdificavit et dedicavit oratorium in honorem crucis salutiferȩ et theoticos [theotocos T corr. Cf. c. 201.] Mariȩ virginis perpetuȩ, et in brevi coadunata egregia fratrum caterva, plantacione Domini ad glorificandum novella, sedit ibi in apostolica sede, ipse mystica sedes a vero Salemone vivo fonte sapientiȩ leonibus atque bobus insignita anaglifato opere. [Isai. 61, 3., III Reg. 10, 18 et 7, 29.]

[9] Et ut de interiore eius claustrali profecto conversatione summatim perstringam, monachum se ab ipsis infantiȩ crepundiis meminit; et idcirco monachum, quem pene infans induit, quem tanto sudore, tanto tempore tenuit, occasione pastoralis curȩ amittere et mutare noluit, sed omne in domo [domno Schm.] Dei cum consensu secum conversantium collegium monachicȩ religionis tramitem incȩdere instituit, [Ps. 54, 15.] quia aliter quam vixit non docuit; [Hier. Vita Malchi, prol.] unde et usque ad has nostri temporis feces et nostrum triste vivere nulla in Galliis clericorum concio propius sancta Traiectensi congregatione monachico ordini accessit et consuetudines profundius et attentius attigit et tenacius tenuit. [Pers. 1, 9.] [Apoc. 4, 6, 8.] Animal pennatum, animal sanctum, ante et retro plenum oculis, revolvit secum quantis pontifex polleat privilegiis, cuius sunt in lege mysticum pectus et armus dexter de salutaribus victimis, [Num. 18, 18.] mundicia profecto cordis ac divini noticia et veritas dogmatis et contra aerias acies exertum brachium opus fortitudinis; [Hier. Ep. 64, 23.] qui nequaquam absque tintinnabulis et diversis coloribus et gemmis virtutum multimodis sancta ingredi, nec nomen potest possidere antistitis, [Ibid.] quia eius dignitatis interest, ut egressus et motus eius et universa sint vocalia, et quicquid agit, quicquid loquitur, doctrina sit humani generis. Pensavit intentissima mentis indagine, pontificem oportere esse sine crimine, [Tit. 1, 7.] semper morari in sanctis et non egredi, ne sanctificationem Dei sui polluat, [Lev. 21. 12.] sed iugiter paratus sit, ut sequester Dei et hominum victimas [victima Schm.] pro populo offerat, et quia sanctum oleum Christi Dei sui super eum est, [Lev. 21, 12.] carnes agni sacro ore conficiat [conficit Schm.] . [Ezech. 3, 17.] Speculator datus domui Israhel ascendit turrim Libani, [Cant. 7, 4.] cui nasus sponsȩ comparatur voce sponsi, ut stans in sanctȩ conversationis altitudine et munitus circumspectionis ac discretionis munimine, more narium fȩtores vitiorum odoresque virtutum discernere ac incursus adversantium spirituum longius nosset prospicere et commissas sibi animas per insitam sibi divinitus providentiam posset cautiores reddere.

[10] Perpendens autem speculatori non sufficere altum ipsum vivere, [Greg. Magn. Hom. in Ezech. I, 11, 7.] nisi assiduȩ predicationi insistendo ad alta et alios elaboret pertrahere, eorumque mentes ad amorem cȩlestis patriȩ eloquendo studeat succendere, verbum vitȩ vehementi studio ac instantia predicavit genti efferȩ et, cooperante gratia Spiritus sancti, innumeram multitudinem per admirandam ac stupendam miraculorum efficatiam ab scrupeo et invio erroris reduxit tramite, ac fonte salutari ablutam in gremium transposuit matris ȩcclesiȩ alendam eius lacteo et mellifluo ubere. Maternȩ olim inter ipsa concȩptionis suȩ tempora memor visionis de incremento mystico et descensu globi lunaris, homini descendenti ab Iherusalem in Iericho, quȩ interpretatur luna, et a latronibus vediis [Vedius sive Veiovis, Vediovis, antiquis nomen erat nescio cuius dei; cf. Pauly, Real-Encyclopädie, t. VI, 2 (1852), p. 2426 – 27; Thiofridus autem hic et alibi verbo illo diabolum designat.] vulnerato in veri Samaritani nostri visceribus condoluit, vulneribus eius ipse gratiȩ participatione Samaritanus et stabularius vinum et oleum infundens, ȩternȩ incolumitati et saluti eum restituere perdius et pernox studuit. [Luc. 10, 30 sqq.] Quocumque lucerna ardens et lucens divini verbi radios inmisit, populus, qui sedebat in tenebris, lucem magnam vidit et internȩ caliginis obscuritatem funditus amisit. [Ioh, 5, 35.] [Matth. 4, 16.] Clarissima veritatis luce omnes phanatici erroris eliminavit tenebras, et iuxta domni Bedȩ assertionem plures per illas regiones ȩcclesias et monasteria nonnulla exȩdificans, [Hist. eccl. 5, 11.] coadunavit congregationes omni virtutum genere preditas, et ex eo numero fratrum, qui secum et post se illo venerant, constituit antistites et pastores super oves dominicas. Nec iam contentus intra regni Francorum terminos, sanctȩ exhortationis extendere funiculos, deliberavit ut aquȩ cisternȩ, suȩ et fontes sui dirivarentur per plateas etiam ad finitimos; [Prov. 5, 15, 16.] et adiit curiam expulsi regis Rabodi, non timens animi eius motus ex recenti sua expulsione truces et erraticos. Suscȩptus est autem ab eo, licet durissimo ydolatra, summa cum reverentia, sed archana divinȩ predestinationis illum ad fidei sacramenta non admittente iusticia, [Alcvinus, 9.] nullis vitȩ fomentis adamantinam excȩcati cordis eius emollire duriciam, nulla verbi luce illustrare ac abigere erroris potuit noctem obscurissimam. Pensans itaque necdum esse id temporis, ut terra salsuginis fructificaret ad iactum divini seminis, sementem non tam abstulit quam distulit et ad conterminam Danorum barbariem predicationis vomerem transtulit. [Iob 39, 6.] Sceptrum gentis illius tenuit tyrannus nomine Ongendus, vir planctu unigeniti plangendus, utpote in tartari abyssum opima orci victima mergendus. [Ierem. 6, 26.] Hic durȩ licet cervicis et indomabili corde, veritatis tamen preconem, divino preventus ac perterritus timore, condigno suscȩpit et tractavit honore, sed ab ydolatriȩ squalore nulla expiari et converti valuit ratione. [Exod. 32, 9., Ezech. 2, 4.] Symmistes ergo Dei induratum et divina dispensatione obstinatum eius advertens animum, avertit ab eo intentionis studium, et ne vacuus rediret ad aream, saltem vel duos, saltem vel unum studuit referre manipulum, et evangelicȩ illustrationis gratia trigenos ibi adquisivit pueros, incrementum propagandȩ fidei eximium, et ne aliquod per longum terrȩ et maris intersticium antiqui hostis commento in eis experiretur fidei dispendium, fonte salutari ablutos secum transvexit ad Francorum, divinȩ electionis et adquisitionis populum, iam dudum ad eius pendentem reditum. [I Petr. 2, 9.]

[11] Sed cum redeundo periclitaretur, ut cathecista gentium Paulus, periculis fluminum, periculis in mari, [II Cor. 11, 26., Alcvinus, 10.] orta tempestate evectus est in quandam insulam in confinio Fresonum et Danorum editam, quȩ barbarice Fositeslant est nuncupata a quodam Fosite, ydolorum suorum archiapostata principe, cuius tutela bruta gentilitas credidit tutari ac muniri se ac universam regionem circa oram maritimam. Phanum eius, operosis ibi exȩdificatum inpendiis, tantis ydolatriȩ excolebatur obsequiis et neniis, ut capitalis et reus maiestatis esse censeretur, quicumque sine gravi et inevitabili necessitatis causa amȩna virecta intrare ac depascere, [Verg. Aen. 4, 158.] ac inertia pecora in pascuis uberrimis errantia disturbare ac contingere, aut de fonte, qui illic leni emanavit scaturigine, nisi sub alti silentii sigillo presumeret sitis ardorem extinguere. Constabat profecto apud mentes omni errore implicitas repentinȩ erinis aut mortis interiturum discrimine, si quis de supersticiosi laticis vena hauriens verbum aliquod voce exprimere, vel de argento et ȩre in urceolum hauriendȩ aquȩ deputatum sacrilego ritu iniecto auderet quicquam temerario ausu subripere. In tantȩ superstitionis loco alacer Dei veredarius fixit tentoria et, contempta terreni principatus vanitate ac sȩvicia, in individuȩ trinitatis mysterium tres catecuminos, quorum Deus tetigit precordia, in prelibati fontis unda baptismi consecravit gratia et moratus ibi, donec quassatȩ navis repararentur aplustria et ventis ferentibus proveniret navigatio prospera, animalia per amena Tempe pascentia particione competenti in suorum distribuit edulia. Cumque hoc quasi ingens monstrum et horrendum fama, [Verg. Aen. 3, 658., Ibid. 4, 174.] malum quo non aliud velocius ullum, in rabidissimi regis Rabodi detulisset palacium et exagerans iras eius incenderet animum, propere tyrannus, accitis cunctis senatorii ordinis, eorum et aliorum, quos idoneos ducebat, habuit consilium. Ex sententia omnium sors in urnam ternis vicibus per continuum missa est triduum ad faciendum periculum, [Alcvinus, 11.] an, quos illa questio exagitabat, iure meruissent dampnationis exitium; [Ps. 118, 137.] sed quia rectum et inconvertibile divinum est iudicium, non exivit, non cecidit super egregium antistitem et quemquam eius comitum praeter unum, qui eo, quod inconsulcius de hauritorio sacrilegȩ lymphȩ presumpsit ȩs immolacium, sortilego [sortilogo GT, corr. Schm.] ritu proditus et diiudicatus, cruore fuso venialis delicti abluit nevum et in gloriosissimum martyrum concessit cȩtum [Cf. supra, p. 424, num. 22.] . Accersiit tandem profanus archos ierarcham mirificum in regiam, ut expostularet cum eo dei et edicti sui contemptus iniuriam. Non autem illum effrenata rabies terruit, sed securus totius furiosi tumultus eoque vallo sapientiȩ munitus, quo grassanti stulticiȩ aspirare numquam licuit, ad omnem obiurgationem sȩvi tyranni sine viribus furentis, invictum vultum tenuit, et id demum responsum sacro pectore reddidit: “ Nulla prorsus est in idolo tuo divinitas, super cuius iniuria mecum expostulas, sed omnium vanitatum vanitas ad decipiendum et pessumdandum infidelium animas. [Eccle. 1, 2.] Nihil est omne ydolum; nihil est ydolothitum, quod ad inremediabile corporis et animȩ exicium exculpsit supersticiosa adinventio hominum. Non est deus, nisi unus, qui stabilem et rotabilem cȩli condidit ambitum, qui vagos stellarum disposuit recursus, staciones et numerum; qui mari posuit terminum; [Ierem. 5, 22.] qui harenȩ et guttarum pluviȩ solus novit calculum; [Eccli. 1, 2.] qui perpetua mundum ratione gubernans, [Boet. Cons. phil. III, metr. 9, 1.] in consummatione mundi ad destitucionem peccati sine peccato ex illibata et perpetua virgine sumpsit corpus virgineum et, morte sua intercedente, mortis diruit imperium, et redemit genus humanum, primȩ prevaricationis inreparabili dampno perditum. [Hebr. 9, 26.] Solus est, optimus est, porro ab optimo longe relegata omnis invidia est; igitur optimi bona voluntas principalis et efficiens tocius creaturȩ cuasa est. Flectit ergo illi iure et condigne genu omnis visibilium et invisibilium natura; [Phil. 2, 10.] flecte et tu, domine rex, regi regum et domino dominantium cervicem tuam, omni cervicositate mentis deposita et exclusa. [Apoc. 19, 16.] Testificor tibi exiguus vernula eius per adventum et regnum eius cȩleste, quod, si per os meum eum, qui in me loquitur, auditu auris audieris et fonte salutari ablutus super erroris tui ineptiis dignos pȩnitentiȩ fructus egeris, salvatione perpetua salvaberis, et inexcogitabilis et ineffabilis gloriȩ diademate coronaberis, et inter uranicȩ curiȩ reges regem sȩculorum in decore suo absque ullo ȩternitatis termino contemplaberis. [Isai. 33, 17;] [Tob. 13, 6.] Si vero monita mea, quȩ vice eius tuȩ saluti suggero, flocci feceris et ab ydolatriȩ sordibus te non expiaveris, non dubites, non cuncteris, sed certus esto, quod de solio gloriȩ tuȩ ut stirps inutilis proicieris, [Isai. 14, 19.] et in tartareum dimersus carcerem absque tocius respectu [exspectu Schm.] misericordiȩ inter eos, [Verg. Aen. 6, 581.] qui fundo volvuntur in imo, inenarrabilia, interminabilia cum vedio nunc deo tuo tormenta patieris.” [Ibid. 2, 650.] Cumque hȩc perstaret memorans fixusque maneret, advertens princeps pȩnamque peti veniamque timeri summa aviditate coronȩ martyrii, [Lucan. 2, 511.] paucis respondit cum omni tranquillitate animi: [Ibid. 512.] “Vive, licet nolis; expertus sum, quia mortem erumnarum requiem, non cruciatum esse credis; severitatis meȩ minas non vereris. Verbis tuis ȩquiperantur opera; pervicax et insuperabilis est animi tui constantia.” O egregium, licet ethnicum, principem, [Ibid. 2, 389.] qui iusticiaȩ cultor, rigidi servator honesti in paganismo nostris corruptis moribus orthodoxȩ fidei proceribus se proposuit formam imitabilem! Nam hi, ubi iuxta illud poeticum: Pro lana rixantur sepe caprina, [Hor. I Epist. 18, 15.] et exarserit in eis indignatio, nec ullus ultionis modus est nec ulla dilatio, ille, quasi legisset in carmine satyrico: Minuti semper et infirmi est animi exiguique voluptas ultio, [Iuven. 13, 189 – 191.] iram dissimulare et magno vincere animo. Hi, magis irȩ suȩ quam famȩ consulentes, abutuntur proscriptione et preiudicio; ille continuo triduo, ne insontem aliquem iniustȩ mortis dampnaret supplicio, non modo sentus sui et symmistarum consilio, sed et ritu usus est sortilego, quo ea tempestate quasi divino indicio funditus latencium et obscurarum rerum aperiebatur et inveniebatur cognitio. Noluit a quoquam deprehendi leges a se infringi, quas ipse primus primum ex gentilitate, legislatorem secutus Lacedȩmonium Ligurgum, [Iustin, 3, 2.] suffectum fratri suo Polibitȩ [Immo Polydectae.] , Spartanorum regi, invenit ac instituit Fresonum genti [Mera fabula.] . Et hic tantus polyticȩ disciplinȩ assertor, si maiorum assertioni fides adhybenda est, theologica apostolici viri predicatione cum ad catholicȩ fidei rudimenta, tum ad baptismi fontem adductus est [De hac fabula cf. supra, p. 429, annot. 7.] . Sed cum immersisset pedem, vultu corporis pariter atque animo varius, aut quia, [Sall. Iug. 113, 1.] ut testatur Crispus insignis eloquentiȩ hystoriographus, plerumque regiȩ voluntates ut vehementes, sic mobiles sȩpe ipsȩque sibi sunt contrariȩ, retraxit ocius apostata deterior redditus, utpote extra normam mensurȩ turris Ananehel positus. [II Esdr. 3, 1.] Agonithetam vero Dei regia honoratum munificentia permisit redire ad presulatus sui cathedram, quȩ diutius mellifluam eius siciens exspectavit presentiam.

[12] Igitur remenso tam laborioso terrȩ ac maris itinere, reversus et a novella plantatione sua summo mentis iubilo excȩptus, omni elaboravit intentionis vigilantia, ut uberius irrigarentur et ad longe altius incrementum perducerentur divini orti sui plantaria, et super aquas multas refectionis plantata pullularent et choruscarent inter ȩcclesiȩ sidera. [Ps. 22, 2.] In sede sua apostolica pater familias, cui regnum cȩlorum assimilatum est, de thesauro suo protulit nova et vetera, doctrinȩ eius rivis affluentibus quasi paradysi fluminibus irrigata et fecundata est non modo tota vicinia, [Caes. B. G. 1, 1.] verum etiam omnis trifida Gallia. [Matth. 13, 52] Dumque diatim [dietim corr. Schm.] Christi Domini dapsilis economus dominicȩ familiȩ affatim sumministraret evangelici tritici diaria et interna sacietate saginarentur et augmentarentur credentium examina, [Luc. 12, 42.] plurimi copiosissimis pollentes diviciis et pompatica mundi gloria, divinȩ inspirationis praeveniente clementia, sua illa amplissima rata concessione et astipulatione tradiderunt patrimonia. Denique dux excellentissimȩ generositatis Pipinus cum Blitrude contectali sua, ȩquȩ generosis orta natalibus, tertio idus mai, anno duodecimo Childiberti gloriosissimi regis, dedit ei Efternacensis fisci medietatem integram, a Theodardo, egregii ducis. Theotharii filio, sibi traditam [14 maii 706. Cf. Böhmer-Mühlbacher 2, Pippin der Mittlere, 14, 15.] , Hirmina vero, Dagoberti regis filia, hereditario iure possessam cum omnibus appendiciis et adiacentiis suis cum villa Montis, sita in pago Tulbiacensi, in calendis decembris addidit partem alteram [Chartas Irminae (cf. supra, p. 428, annot. 7) permiscet hic Thiofridus. Alia enim est charta data die 1 decembris (anni 698), alia charta (data die 1 iulii 699) qua S. Willibrordo tradita est villa Montis in pago Tulpiacensi (Bergheim ad fluvium Erft). Vid. MG.,t. XXIII, pp. 50 – 51 et 51 – 52. Non solum hic, sed etiam in Vita S. Irminae, quam conscripsit (MG., l. c., p. 48 – 50; cf. BHL. 4471 et Anal. Boll., t. VIII, p. 285), fabulam recepit Thiofridus, qua S. Irmina dicta est Dagoberti regis filia.] . Idem munificus princeps sub cyrographi conscriptione anno quarto regis Dagoberti VI. nonas martii tradidit illi villam in pago Mosariorum sitam et a prȩterfluentis fluvii nomine Suestram nuncupatam, et egregiȩ Blittrudis sagaci indutria ab ingenuis viris pecuniȩ inpendiis comparatam [2 martii 714. Cf. Böhmer-Mühlbacher 2, l. c., 20. Vide supra p. 443, annot. 2.] . Et quia utriusque loci situs tam sapienti archytecto visus est amȩnus et cȩnobialis vitȩ studiis adprime aptus et dignus, in utroque, iactis fundamentis, exȩdificavit cȩnobium, et in montibus Israhel in pascuis uberrimis pascendum aggregavit gregem dominicum. [Ezech. 34, 14.] Aeternȩ vero memoriȩ Karolus, prelibati ducis filius, maiordomus, Magni Karoli avus, III. idus mai in urbe Treverica dedit ei sitam in Fresia in pago Kinheim super fluvium Velisena, ubi mare fluit in parte altera, integram villam, Adrichaim nuncupatam, et regalis testamenti confirmavit pagina [Cf. Böhmer-Mühlbacher 2, Karl Martell, 40.] . Item Rohingus, vir magnarum opum, legitima testamenti confirmatione delegavit ei ȩcclesiam in Antwerpo castello sitam super fluvium Scalda in pago Renensium cum appendiciis villis, et terciam partem thelonei eiusdem castelli, quod nunc est marka regni [Cf. MG., t. c., p. 55, l. 15; p. 63, l. 46-p. 64, l. 29.] . Rata idem traditione a viris summa preditis honestate et munificentia sunt ei tradita magnificȩ utilitatis allodia; ab Heribaldo quidem, clericali dignitate functo in pago Marsum dicto, in ostio Mosȩ, una cum omnibus appendiciis suis basilica [Donatio haec a solo Thiofrido est commemorata.] ; ab Angibaldo villa Waderloe in Texandria super fluvium Dumella [Cf. MG., t. c., p. 56, l. 20.] ; ab Engilberto omnia quȩ iuri eius cesserunt in villa Ereslohc [Eresloh// T corr.; Ereslohe Schm.] nuncupata, et Alfeim, villa integra [Cf. ibid., p. 58, l. 19, et p. 57, l. 5.] ; ab Ansbaldo cum omni possessione eius in Hockensceit villa Disena [Cf. ibid., p. 58, l. 40; vid. etiam p. 61, l. 33 et p. 57, l. 28 (de bonis in Hoccascaute sitis, quae donata sunt a Bertilinde, sorore Ansbaldi).] ; a Thitbaldo in Mulneheim integra cum adiacentiis sui ȩcclesia [De hoc solus meminit Thiofridus.] ; ab Ebroino comite prȩclara in villa Rinera predia et in Millinga cum omni integritate basilica [Cf. MG., t. c., p. 62, l. 33-p. 63, l. 15.] ; a Wachardo venerabili viro septem et semis mansi et unum molendinum in loco, qui dicitur Erle, super fluvium Prumia [Exscripta est de hac traditione in Libro aureo Epternacensi, fol. 81, charta Willibrordi suspectae fidei, de qua supra, p. 432, annot. 1.] ; et plura alia, quȩ consulto praetereo propter barbara et hominum et locorum vocabula [Cf. supra, p. 427, annot. 12.] . Porro luce clarius constat, quod nemo omnium se ac posteritatem suam exheredaret et de ultimis oceani littoribus proselitum ditaret, nisi ingenti signorum et prodigiorum efficatia insigniter preditum experimento cognoscens, per sanctitatis eius merita hereditatem incorruptibilem et incontaminatam et inmarcescibilem conservatam in cȩlis se adepturum speraret. [I Petr. 1, 4.] Omnia vero sibi tradita prudentissima dispensatione distribuit partim Traiectensi sedi suȩ apostolicȩ, partim Efternacensi ȩcclesiȩ, quȩ specialis prerogativa dilectionis eius sanctȩ complacuit anime, utpote ubi per spiritum propheciȩ prescivit tempore restitutionis omnium ad clangorem tubȩ novissimȩ oportere se de corruptione ad incorruptionem resurgere et pro mortalitate inmortalitatem induere. [Act. 3, 21., I Cor. 15, 53.] In omni loco dominationis Domini benedixit anima eius Dominum, [Ps. 102, 22.] et ex donariis, quȩ omnis voluntarius sive vir seu fȩmina mente promtissima obtulit in tabernaculi Dei cultum, ornatum et sacrificium, ubicumque visum est sibi licitum et congruum, construxit et dedicavit basilicas, conciliabula fidelium, et in eis ordinavit et constituit ordinem ȩcclesiasticum, [Alcvinus, 12., Act. 13, 48.] ut in prȩdestinatione Dei preordinatus ad vitam populus in promptu haberet, ubi et quando ac unde baptismatis mysterium, evangelicȩ refectionis edulium, penitentiȩ sumeret remedium, et addisceret sanctiones canonum. Anno deinde progeniti Verbi septingentesimo decimo quarto solis tocius Galliȩ ac Germaniȩ contigit deliquium. Dux quippe inmortalis memoriȩ Pipinus naturȩ solvit debitum et, sicut de extincto in ipso ȩtatis ac victoriarum flore Alexandro Magno Trogus testatur, [Iustinus, 13, 1.] magnum triste apud omnem suȩ dicionis dereliquit populum. Mortuus, secundum sapientissimum Iesu Sirahc dictum, quasi non est mortuus; [Eccli. 30, 4.] similem enim sibi reliquit post se filium Karolum, maiorem domus et defensorem contra inimicorum audaciam et amicis reddentem gratiam; qui gnarus parcere subiectis et debellare superbos, [Verg. Aen. 6, 853., I Mac. 3, 3 – 9.] ut de Iuda Machabeo legitur, induit se lorica sicut gygas et succinctus arma bellica similisque factus leoni in operibus suis et sicut catulus leonis rugiens in venatione, hostiles persecutus est phalangas. Dilatavit gloriam populo suo et protegebat castra gladio suo, et repulsi sunt inimici prȩ timore eius, et directa est salus in manu eius. Et quia nominatus est usque ad novissimum terrȩ, in sȩculum in benedictione memoria eius. Is anno post patris sui transitum tertio pugnam conseruit cum paterno hoste, [Regino, an. 650 – 653.] Fresonum rege Rabodo, et illo primum gloriosa, licet cruenta, victoria devicto terrestri prelio, dein navali evectione Bobone, [Fredeg. cont. 17.] eiusdem rebellis populi duce, interfecto cum omni exercitu eius sacrilego, Fresiam tandem, destructis et incendio absumptis fanis ac idolis, perdomitam Francorum subiugavit dominio.

[13] Considerans vero archysterium sancti Spiritus [Willibrordus add. T.] apertum sibi esse magnum et evidens ostium, [I Cor. 16, 9.] eundem suae dioceseos populum, materiali gladio edomitum, spirituali quoque romphȩa edomare ac, ut post demissum cȩlitus vas linteum et quadrangulum evangeliorum et in quadripertito orbe credentium admirabile mysterium uranicȩ curiȩ clavigerum Petrum divina constat voce ammonitum: [Act. 10, 11., Hier. Ep. 125, 2.] Macta et manduca, [Act. 10, 13.] mactare et expiare a sanie sanguinum et in corpus acceleravit traicere dominicum. Aquila elevata et in arduis cȩlestis vitȩ sibi nidum ponens et in petris manens et in preruptis silicibus atque inaccessis rupibus fortissimis angelorum choris in contemplatione morata et inde escam contemplata, ubi cadaver prospexit, gentem profecto in infidelitatis iacentem mortem, pervolavit et, quod diu exoptavit, sed quia tempus constitutum est omni rei sub cȩlo, nisi in tempore a divinitate prȩordinato voti compos esse non potuit, evangelicȩ predicationis rostro interiora eius rimari et contundere elaboravit et totam ab iniquitate ydolatriȩ ad innocentiam permutando in sua membra convertit et compaginavit. [Iob 39, 27., Ibid. 28., Ibid. 29., Eccle. 3, 1.] Irradiatus iubare veri et incircumscripti luminis, nullum omnino ibi locum offuscari permisit pristini erroris et ignorantiȩ tenebris, sed lucidissimis terram mortis opertam caligine catholicȩ fidei illustravit radiis. [Iob 10, 21.] Nec angustis contentus terminis, lacius loca invisit finitima, ut obtenebratȩ gentilitati infunderet ac distribueret ȩterni splendoris paracliti Spiritus karismata. Divertit in insulam, Walichrum vocabulo, Scaldȩ fluvio et Britannici maris circumfluam brachio, quȩ in id temporis immolavit vedio et non Deo tocius creaturȩ opifici ac domino. Cumque ibi, divina precurrente clementia, verbi sereret spermata et sata excrescerent uberrima, intravit phanum in ora situm maritima, ubi ritu sacrilego vetusti quȩdam erroris colebatur statua. [I Mac. 2, 24.] Indoluit ex intimo corde et contremuerunt renes eius ad exemplum Mathathiȩ, patris Machabeorum, et revolvens illud emisticon psalmistȩ: Zelus domus tuȩ comedit me, [Ps. 68, 10.] et syromasten Finees et hausteritatem Heliȩ, [Hier. Ep. 109, 3.] ut in frusta Moyses conflatilem vitulum, sic comminuit abominationis ydolum, et lapidem erigens in titulum fudit desuper consecrationis oleum. [Exod. 32, 4, Deut. 9, 21., Gen. 28, 18.] Non veritus est astantis ydolatrȩ editui sȩvitiam, sed exerens mentis constantiam, accessit ad altare immolaturus salutarem dedicationis victimam. Detestandus autem delubri custos irȩ facibus accensus, cum iam dudum eius cor palpitaret, corpus tremeret, lingua se prȩpediret, facies ignesceret, exassperaretur oculorum acies, omnino similis arrepticio, micantem gladium vibravit et exertam dexteram totis viribus concitavit ac verendum antistitis caput gravi, immo lȩtali ictu vulneravit. Ac profecto avidum palmȩ martyrii victoriosissimum effecisset martyrem, nisi divinȩ providentiȩ dispensatio in ȩdificationem [Eph. 4, 12.] corporis Christi, matris ȩcclesiȩ, et in augmentum et profectum dominicȩ familiȩ illum conservaret illȩsum et incolumem. Testis est usque hodie sanguis eiusdem in basilica, quȩ Westcapella appellatur, fusus et conspersus in altaris crepidine [Cf. supra, p. 424, num. 21.] ; testis, inquam, est neminem, tanto effuso cruore, posse vivere, nisi per effectum divinȩ potentiȩ. Cruor tantus, ut clavis paradysi sanguis dominicus in tocius mundi salutis ac redemptionis precium, sic in universȩ insulȩ et regionis maritimȩ fluxit et redundavit reparationem ac remedium. Nam cum tanti pontificis comites tam indigno facinore in iram concitati et exassperati vellent manu vindicare neque tantum scelus inultum relinquere, medium se opposuit vir summȩ pietatis et misericordiȩ, ac hortatus suos, animum regere, eripuit reum ab impetu iniuriȩ et permisit liberum abscȩdere. Nihil tamen hoc libero abscessu et momentanea impunitate sceleris lucratus est filius perdicionis, sed intra eiusdem diei spacium arreptus immanitate dȩmoniacȩ vexationis, per continuum triduum lugubre ac miserandum omnium oculis spectaculum et divinȩ ultionis evidentissimum exhibuit indicium, sicque per possessorem suum immundum suffocatus spiritum, in ȩternȩ dampnationis precipitatus est baratrum. [Ioh. 17, 12.] Nec se solum perdidit; sed,sicut protoplasti transgressio omnem posthumam prolem plaga crudeli et insanabili perculit, sic universam posteritatem suam sceleris sui cauterio notabilem reddidit. Nam quaecunque ex viciata radice usque in hodiernum diem stirps est edita, sive masculus seu fȩmina, aliquo semper membro aut breviori aut longiori vel morbo turpi deturpata divinȩ ultionis in se ostendit vestigia [Cf. ibid.] . Commota vero est et contremuit tam districti iudicii Dei animadversione tota insula et universa vicinia et, cervicosa feritate deposita, omnia abiecit sculptilia et ultra non adoravit manuum suarum opera, sed ab egregio archypresule lota fonte perenni in sanguine agni, facta est gens sancta et speciosa sponsi sponsa varietate virtutum circumdata. [Apoc. 22, 14., I Petr. 2, 9., Ps. 44, 10.] Fana mutata et consecrata sunt ibi in Domini Dei templa et sanctuaria, et in eis vasa irȩ, quȩ apta in interitum Deus in multa sustinuit pacientia, translata sunt in vasa misericordiȩ, quȩ ad ostendendas gloriȩ suȩ divitias preparavit in gloria. [Rom. 9, 22 – 23, Ps. 92, 4.] Et quia mirabiles elaciones maris crebrius subruerant litori contigua, mirabilis in altis Dominus per eximii prorethȩ sui Willibrordi merita mirabiliter excursus eius compescuit dispendia.. Vir enim virtutum omnium speculum per itineris sui baculum iuxta commune tocius provinciȩ testimonium in continenti traxit sulcum, ut sibi visum est, sufficientem et congruum, ac illum in Iesu nomine, qui sicco pede incessit per liquidum et iussu tempestatem cohibuit ac ventum validum, posuit mari metam et terminum. Excrevit e vestigio congesta moles harenȩ instar muri firmissimi; quam congestionem sua lingua dunon appellant indigenȩ maritimi, et illic usque in presens eliduntur et confringuntur fluctus periculosissimi [Cf. ibid., num. 20.] , et quasi ad obicem dissono indignantes sonitu non audent erumpere ac egredi, ac si, positis ibi ostiis et vecti, divina voce dictum sit mari: Huc usque venies, et non procȩdes amplius, et hic confringes tumentes fluctus tuos. [Iob 38, 11.]

[14] Rediit vero, ordinata et in orthodoxȩ fidei stabilitate radicata et fundata Walichrensium insula; rediit laureatus martyrii laurea, etsi non oppetiit, vivificatrice divinitate propicia; ultus rediit ultione divina et insignitus excellentissimi et inauditi miraculi prerogativa. Transactos in sancta conversatione labores quasi flocci pendit, et quanto se vicinius et clementius altissimȩ divinitati curȩ esse perpendit, tanto sollicicius et devotius ad altiora virtutum exercicia animum extendit. Exemplo peritissimi chathecistȩ gentium Pauli, dum predicando simul omnia dicere, amando simul omnes videre voluit, transire ex aliis locis ad alia appeciit, et nunc hic per paterni amoris affectum corpore, nunc illic spiritu ductus affuit, ut quasi corvus, cuius pulli ad Deum clamant, eo quod cibos non habeant, ad proferendam de sublimibus escam evolaret eisque inhiantibus alimenta vitȩ subministraret. [Iob 38, 41.] Cumque huiusmodi devotionis intentione suum paulo superius descriptum [C. 12 (p. 467 E).] in villa Suestra inviseret oratorium, ob accelerandi itineris compendium equitavit per callem ante solitum, ductum per amȩna virecta segetum, quem in dimensione agrorum ex rigoribus inter duo signa in modum lineȩ tractis geometricale plerumque spacium et subtile mensoris efficit ingenium. [Boet. Geom. (P. L. LXIII, 1332D)] Hoc eminus prospiciens eiusdem agelli procurator, amicum avari cuiusdam divitis mancipium, [Hor. II Sat. 3, 321.] ac si ardenti camino infundatur oleum accensum, ardentius accendit animum et in igne furoris accurrens conviciis et contumeliis aggressus est Christi Domini veredarium. Temerario ausu prȩsumpsit eum per equi sui frenum retrahere; conatus est caput verendum ferali percussione contundere. Sed cum sic immaniter debachantem satellites eius vellent morti tradere, cohibuit eos melliflua sibi divinitus insitȩ mansuetudinis dulcedine, et cum adamantinum adversarii cor neque persuasibilibus dictis neque ullius muneris promissis posset emollire ac evincere, [Alcvinus, 15.] dans locum irȩ, reversus est quo divertit itinere. Postera vero aurora ut roseis fulgebat lutea bigis, [Verg. Aen. 7, 26.] blasphemus ad custodiam lȩtȩ segetis rediit; sed divina ira, quȩ secundum Agellium Noctium Atticarum lento gradu ad vindictam sui procȩdit tarditatemque gravitate pensat supplicii, [Nihil ibi.] in eum, secundum illam evangelicam promissionem: Cito faciet Dominus vindictam servorum suorum, [Luc. 18, 8.] cicius cecidit et in eodem horȩ momento, in eodem loco, quo christum Domini exacerbavit et lucernam ardentem extinguere studuit, in conspectu coram adstantium repentino mortis interitu extinxit et disperdidit. Sed quia quasi per plana ad tanti patris miraculorum alta conscendimus, carptim ac succincte ad levigandum [scripsit Schm.; allevigandum GT.] lectoris fastidium perstringamus pauca de innumerabilibus.

[15] Dum divina functus legatione per loca transiret Ennosygeo contigua, [Iuven. 10, 182.] decoquente desuper diem solis orbita, [Lucan. 9, 691.] pro dulcis aquȩ penuria et itineris fatigatione nimia ardentiori sitis flamma suorum advertit torreri viscera oraque sicca rigere squamosis linguis aspera rescissoque palato dura nocere suspiria. [Id. 4, 324 28.] Marinam enim sitientes comminus spectabant aquam; sed, sicut Israheliticus populus non poterat bibere de mara, [Exod. 15, 23.] eo quod esset amara, sic unda non valuerunt refocilari salsa, quia ex salis naturali materia pocius suscitatur et augmentatur sitis pestis fervida. Ex altissimo fonte pietatis pia illi super afflictos infusa sunt viscera et, effossa parvi cespitis gleba intra tentorii sui penita, remotis arbitris, secrecius flexit genua et non ante surrexit, non ante cessavit ab orationis instantia quam, Domini Dei opitulante clementia, qui in heremo Raphidim mansione undecima fontem produxit de petra Oreb typica, [Hier. Epist. 78, XI.] ad intima cordis eius suspiria impulsa levi vena turbaretur glarea, et de terra salsuginis ebulliret aqua dulcissimi saporis ac limpida. [Exod. 17, 1 sqq., Ierem. 17, 6.] Exurgens totus in spiritualem effusus lȩtitiam, debitam divinȩ maiestati laudis solvit hostiam et egressus sicientes vocavit ad aquȩ supernȩ largicionis abundantiam, ut extinguerent sitim torridam. [Lucan. 4, 372 – 73.] Nec mora, ut robora nervis et vires rediere viris, laudem Domino decantaverunt super omnibus quȩ reddidit eis Dominus secundum multitudinem misericordiarum suarum ob egregii pastoris sui meritum incomparabile, cuius ori nunquam defuit auris divinȩ clementiȩ. Ne autem in itinere rursus eadem eos urgeret aquȩ inopia, ad summum sua impleverunt vascula, nulla comitantis secum Domini munificentiȩ diffidentia.

[16] Non longo abhinc emenso tempore, eminus prospexit bissenos inopes xerampelidis [scriberes xerampelinis.] amictos sibi eunti occurrere et mendicare a transeuntibus stipem alimoniȩ. Condescendit eis internȩ compassionis visceribus; sed, quia nihil argenti in crumina inveniebatur ei et suis comitibus, de modico, utpote dimidii sextarii capace, itineris vasculo in modum sessilis obbȩ contexto ex viminibus propinare iussit mendicantibus. [Pers. 5, 148.] Cumque omnes labra plena proluissent patera et inebriati ab ubertate mirifica discessissent in hylaritate maxima, [Verg. Aen. 1, 739.] ut lechitus olei non est imminutus sub Helia, sic non est imminuta, immo in plenitudinem excrevit in tam parvo vase falerni abundantia. [Ps. 35, 9., III, Reg. 17, 16.] Satis et super evidens esset miraculum, si tot ex tam exiguo liquore exhilarare possent corpus et animum; nunc vero hinc excellentius nobilitatur, quod tociens pȩne exhaustum ut ante refertum vimineum inventum est poculum. [Ioh. 7, 38.] De ventre tanti viri fluxerunt aquȩ vivȩ, spirituales videlicet gratiȩ, et iccirco, sicuti animarum, sic et corporum sitim consuevit frequentius extinguere ac potare suos de torrente voluptatis intimȩ. [Ps. 35, 9.]

[17] Denique cum longo postliminio ad peculiare suum veniens cȩnobium, post digna tanto patre susceptionis et salutationis solempnia et paternȩ eruditionis exhortamina, singula fratrum circuiret officinarum ȩdificia, [Verg. Aen. 1, 643.] — neque enim patrius [patruis Schm.] mentem consistere passus est amor, — tandem intravit etiam promum, ubi pȩne omnia vasa vinaria repperit vacua. Accessit autem in plenitudine caritatis Domini ad unum ȩnoforum, in cuius imo fundo parum quid repertum est temeti, et confisus in eius misericordia uberi, qui dat omnibus affluenter et non improperat, baculum suum immersit per spiraculum in prȩsentia cellerarii, viri summȩ religionis ac meriti. [Ps. 91, 11., Iac. 1, 5.] Dumque exisset, obserato ostio, in eiusdem noctis spacio exuberavit in vase copiosa benedictio et, nullo obsistente operculo, infusum est pavimentum inundante cȩcubo, quod non vitis materialis, sed ab illa vite, quȩ asserit: Ego sum vitis vera, [Ioh. 15, 1.] produxit et elicuit sincerissima fides ac oratio. Post matutinalem vero sinaxim rediit in penum cenobita solus secreti antistitis egregii conscius et, ut vidit superabundantes divitias gratiȩ Dei, ingenti ammiratione attonitus, concito cursu adiit eum intentum studiis cȩlestibus et indicavit secretius quid per eius gloriosa merita operatus sit universitatis opifex et dominus. [Eph. 2, 7.] Nec mora [mara G.] , Spiritus sancti vas eminentissimum erupit in gratiarum actiones et mentis iubilum, et ad exemplum humilitatis Iesu Christi in monte Thabor transfigurati in revelandȩ gloriȩ suȩ mysterium, iussit ut usque ad suum de mortalitate ad immortalitatem transitum tantum sub silentii sigillo clauderetur et cȩlaretur miraculum.

[18] Nobilitavit item aliud signum huic haud dissimile, sed ȩque divina munificentia insigne ac mirabile. Defetigatus longinqui sudore itineris, refrigerii et recreationis gracia divertit in domum cuiusdam sui familiaris, patris familias potentis ac divitis, et eius amicabilibus condelectabatur confabulationibus et obsequiis. Sed ubi vini inopia illum anxiari animadvertit, pro suȩ hospitalitatis reverentia deferri sibi iussit bis bina commeatus sua vasa viminea duorum ferme sextariorum capabilia et, exuberante in eis divinȩ benedictionis gratia, quadragenis convivis in uberi propinavit sufficientia et Domino Deo laudum solvit munia, qui exaltavit cornu christi sui in gloria. [I Reg. 2, 10;] [Ps. 148, 14.] Huic tanto miraculo exȩquavit item aliud per pietatis suȩ affectum simile, sed per fastum cuiusdam locupletis, caritatis potum refutantis, effectu [effectum G, T m. pr. ante corr.] dissimile.

[19] Dum solemni sibi consuetudine peculiarem divini fructus sui populum in Fresia acceleraret invisere, ut aliquid ei impertiret spiritualis gratiȩ, necessitas prolixioris viȩ, causa recreandi iumenta coegit eum in pratum cuiusdam divitis divertere ac brevis morulȩ spacio quiescere. Sed virro [mirio (“ id est monstrum”) male coniecit Schm.] [Virro apud Iuvenalem (Sat. V, 39, 43, 99, 128, 134, 149) nomen est proprium viri cuiusdam divitis eiusdemque in clientes atque in tenues superbi et sordidi; simul autem designat ceteros huic similes. Cf. Sat. V, 119: Virro sibi et reliquis Virronibus illa iubebit.] avarus possessor agelli, [Verg. Ecl. 9, 3.] leonini furoris face succensus, accurrere, convitiorum pus atque venenum crebrius ingerere, sonipedes acrius cȩdere ac ex pascuis inpastos abigere. Ierarcha vero summȩ pacientiȩ suos iniuriam manu ulcisci avidos compescuit et illius efferos regere dulcibus dictis animos et pectus mulcere studuit: [Verg. Aen. 1, 153.] “Desine, amice, desine ab ira et derelinque furorem, et mentis corrigens errorem sensus tui recipe vigorem. Pone te ante te et revolve quid ageres quidve agi cuperes erga te, si hȩc eadem aut huic similis necessitas urgeret te. Non sumus manus prȩdonum, nullum tibi molimur dampnum, sed hic transimus [ad supplevit Schm.] verbi divini semen rudibus mentium novalibus seminandum; cuius opimi fructus tu quoque poteris promereri prȩmium, si quantum tua interest, benevolentiȩ et intimȩ condescensionis indigentiȩ nostrȩ non subtraxeris subsidium, iuxta dominicȩ promissionis eloquium: Qui recipit prophetam in nomine prophetȩ, mercedem prophetȩ accipiet. [Matth. 10, 41.] [Verg. Aen. 1, 539 – 40.] Quod ergo genus usquam hominum, quȩve hunc tam barbara morem permittit patria, ut lassis longioris viȩ ac solaris lampadis intollerantia denegentur liquidi fontes et gramina, [Id. Georg. 2, 201 – 202.] ubi quantum longis carpunt armenta diebus, tantum gelidus ros nocte reponit exigua. [Id. Aen. 9, 740.] Ne tantopere sȩvi, sed, sedato pectore, veni et nobiscum discumbens bibe in caritate spiritus Dei ac, nobis abeuntibus, divina benedictione exhilaratus et comitatus domum redi.” [Id. Aen. 6, 467 – 71.] Cumque talibus ardentem leniret dictis animum, ille non magis incȩpto vultum sermone movetur quam dura silex aut marpesia cautes, sed huc illucque volvens oculos, unde curari debuit, morbi materiem habuit, et iurgia concinnans, tandem contumeliosi responsi virus evomuit: “ Poscisne ut virecta mea depasci sinam et dampnosa vicissitudine vinum tuum levis archyposia [Ut non raro alias verba quae apud antiquos scriptores legebat, licenter ad sententiam novam detorsit Thiofridus, ita hic archiposian, quo designatur officium quoddam, id est munus regis convivii (cf. Thes. ling. lat., t. II, col. 463), voluit esse nomen hominis.] bibam? Profecto te ac omnia tua flocci pendo et tecum bibere refuto; cum quo, utpote possessionis meȩ vastatore, iure gentium contendo. [III Reg. 20, 23.] ” Et vir mirificus sub festinatione verbum ex ore eius rapuit et quasi arridendo subintulit: “Si gravaris mecum bibere, esto, eia, non bibe.” Atque apostolicȩ memor sententiȩ: Date locum irȩ, maturavit locum deserere, ubi fȩtere sensit putorem inhumanitatis ac avaritiȩ. [Rom. 12, 19.] Sed non procul aberat ab execrabili gramine, cum emulum et executorem eius corripuit Deus ulcionum dominus iusto ȩquitatis examine; et quia noluit obedire et adquiescere ammonitioni et caritati salutiferȩ, intollerabilis supplicii eum excruciavit genere. [Ps. 93, 1.] [Lucan. 9, 738 – 43.] Nam ceu serpens torta caput retro dipsas calcata momordisset eum et virus tacitum carpens medullas ebiberet humorem circum vitalia fusum, sic ardentissimȩ sitis viscera eius excoquebat incendium, et regressus domum non sextarium, sed totum siciens expetivit ȩnoforum. Pateram ingentem ori apposuit, sed vinum pocius effluere ac effundi quam influere et infundi in os blasphemum potuit, ac multociens attemptatus labor cassus nihil profuit. Non defuit, immo superfuit cȩcubi abundantia, sed bibendi nulla concessa est copia, et eo ardentius tosta sunt viscera, quo omnia, unde extingui posset pestis torrida, suppetebant in promtu et in presentia. Manibus potum tractavit, oculis inspexit, labia admovit; sed non proluere linguam et palatum madefacere prevaluit. [Rom. 1, 21.] Obscuratum insipiens cor eius non advertit inremediabilem tantȩ percussionis vim, sed putat esse sitim, et advocans archigenen, [Iuven. 6, 236.] magna dedit, maiora promisit xenia, ut arte hypocratica tanta evaderet supplicia. Sed quia nullum humanum auxilium adversus divinum prevalet iudicium, medicina non inveniens locum suum versa est in contrarium et non tam minuit quam adauxit morbum et dolorem divinitus inditum. [Lucan. 9, 751 – 52.] Ille vel in Tanaim missus Rodanumque Padumque ac Nilum bibens, per rura vagantem, arderet, nisi is, qui commovit terram eius et conturbavit, sanaret contriciones eius et flagellum inundans amoveret. [Ps. 59, 4., Isai. 28, 15.] Quid exȩstuans ȩger ageret, quo se verteret? Tandem inter diros et diutinos cruciatus in se rediit, se ante se posuit et quȩ et quanta, cui ac quanto viro obprobria intulerit, accusatrice conscientia, meminit et interno tocius animi dolore pȩnituit. Omnia circumquaque custode obsedit compita, ut ubicunque redeunte Iesu Christi assecla, cuius in se iustȩ severitatis sensit dispendia, piȩ quoque mansuetudinis experiri mereretur impendia. [Verg. Aen. 2, 758.] Igne edaci depascitur artus, dum dolor in orbem est actus, [Ibid. 2, 215.] atque in se sua per vestigia volvitur annus. Tum demum, [Id. Georg. 2, 401 – 402.] comperto per eandem viam symmistȩ Dei Reditu, [Ter. Hec. 3, 4, 27.] venit in occursum cadaverosa facie, toto debilitatus corpore, utpote qui nullis sustentatus epulis auxilium contra sitim fecit continuationem ac sufferentiam inediȩ. Longa et ȩgra a fundo pectoris trahens suspiria, eius amplexus est genua et temeritatis et presumptuosȩ nequitiȩ suȩ confessus piacula, supplicatione humillima deprecatus est sui misereri miseratione intima. Nec mora, Clemens Willibrordus, ostendens in opere quod vox in eius sonat nomine, non opilavit supplici aures clementiȩ, sed de sua parapside [paropside frustra correxit Schm.] siti exestuanti dedit bibere, ac redintegrata in eo sospitate corporis et animȩ, incolumem reddidit suȩ domui et mestȩ viciniȩ.

[20] In metropoli vero urbe Treverica, quȩ, ut moderno tempore in tumba quadam editissima inventa declarant epygrammata [Hic laudat atque partim exscribit Thiofridus titulum spurium,qui insertus est in Gestis Treverorum, c. 2 (MG., Scr. t. VIII, p. 131) et in Ottonis Frisingensis Chronico, I. I, c. 8 (ibid., t. XX, p. 135).] , condita et Treberis nominata est a privigno Semiramis, Nini victoriosissimȩ coniugis, Trebeta, quem ipsa non contenta suis nec totis finibus orbis, a patrio expulit regno novercali odio et invidia; in urbe, inquam, tanta, quȩ caput Europȩ cognoscitur anteritate, in civitate sede sacerdotali et regia, in oratorio perpetuȩ virginis theoticos [ita GT; cf. c. 82.] Mariȩ, ubi sanctimonialium sunt contubernia, divinȩ ȩquitatis censura lȩtifera desȩvit [desaeviit corr. Schm.] pestilentia [Eadem paucioribus narravit Thiofridus in Vita S. Irminae (BHL. 4471), c. 6; ubi rem contigisse dicit in coenobio Horreensi. Cf. etiam supra, p. 445, annot. 2.] , et iuxta quȩrimoniam propheticam pervenit gladius usque ad animam. [Ierem. 4, 10.] [Verg. G.3, 504.] In processu temporis, crudescente morbo, [Ibid. 482.] via mortis non erat simplex, sed multiplex, et multȩ debitum carnis solverunt cȩlesti sponso dicatȩ virgines, multȩ in lectulis decubuerunt desperatȩ et quasi exanimes, paucȩ vix erepsere expectatione mortis pavidȩ ac desides. [Hier. Ep. 60, 13.] Marcescebat, pro dolor, flante austro, lilium et purpurea viola et rosa sensim migrabat in pallorem luridum. Nulla usquam patebat via salutis, sed per omnes officinas ingens planctus perstrepere cum pro defunctis, tum pro e vestigio morituris. Mater spiritualis, cuius animam pertransivit doloris gladius, quasi inter filiarum cadavera eiulans discurrebat; quam primum plangeret, nesciebat. [Luc. 2, 35.] Cum subito, divinȩ miserationis inspirante clementia, una omnium mentibus sedit sententia, ut Clementis Willibrordi in sui compassionem et presidium implorarent viscera, qui in tercio ferme ab urbe miliario [Epternacum certe multo longius distat Treveris.] in dominici gregis perdius et pernox stabat custodia et in terris vitam duxit uranicam. [II Mach. 3, 32., Levit. 16, 21.] Accitus et in nomine Iesu exoratus venit, et mestis sororum compassus fletibus flevit, ac divinȩ castigationis dispensationem luculenta edisserens facundia, consolationis fomenta dolentibus adhibuit, salutarem pro omnium remedio victimam obtulit, delicta et peccata confitentium capro emissario incommutabili divinitati mystice inprecans in desertum nonaginta novem ovium deportanda et obolenda inposuit, et aquam sua benedictione consecratam potandam omnibus distribuit, ac eiusdem aspergine omnia cȩnobii habitacula emundans, evaginatum exterminationis angeli ensem in vaginam recondidit et de imminenti internetione speciosas filias Iherusalem eripuit. [Matth. 18, 12., I Par. 21, 16.] Post benedictȩ enim aspersionem et haustum limphȩ cessavit, qui super eas calcavit quasi rex, interitus, fugit dolor et gemitus, et ille ante celebris, celebrior et honoratior est habitus, non, ut fatuȩ virgines ociosȩ ac verbosȩ ganniunt [Easdem moniales Horreenses graviter hic increpat Thiofridus, quibus petentibus Vitam S. Irminae scripserat. Vid. prologum de quo BHL. 4471.] , regiȩ virginis Hirminȩ officialis clericus, sed primus sanctȩ Traiectensis ȩcclesiȩ archiepiscopus et totius Fresiȩ predicator doctiloquus, cathecista et apostolus. [Iob 18, 14., Matth. 25, 2.]

[21] Ad declarandam autem evidentius tanti viri gloriam et meritum, ut domum Raguelis, cognati Tobiae, [Tob. 3, 8.] qui in Iudaici populi precessit typum, Asmedeus demonium infamem et lugubrem reddidit per septem sponsorum Sarȩ homicidium, sic aut epyaltes [Ἐφιάλτης, id est incubo. Cf. G. Goetz, Corpus glossariorum lat., t. VI, pp. 392, 561.] , qui, ut puplica opinatur persuasio, invadere et gravissimo sui pondere solet opprimere quemlibet prima vix somni nebula irriguum, [Macrob. Somn. 1, 3, 7. Pers. 5, 56.] aut aliud nocentius fantasma cuiusdam patrisfamilias horrenda vexatione infestavit domicilium. Non videri, non ab ullo mortalium tangi potuit; sed cum nemo scire vel conicere posset, ubi esset, quando abesset, quo iret, unde rediret, in momento sine sensibili motu affuit, mensam, gausape, dapes superpositas, pocula, vestimenta, postremo omnem tocius domus suppellectilem inter ipsas contrectantium et observantium manus diripuit et flammis absumenda intulit. Nec sic quidem abstinuit, sed infantulum pro hoc eodem tanto errore in utriusque parentis obdormientis complexu in soporem resolutum abstulit et in ignem proicere non distulit. Sed, divina procurante clementia, infantili vagitu experrectus pater in ipso iactu prunis se opposuit et proiectum filium excipiens ab incendio eripuit. Nulla in illis ȩdibus noctu, nulla interdiu requies, nullus locus tutus, nec ipsi etiam parietes; sed ubique susspecta summam formidinem incussit inclusi et invisi hostis crudelitas inquies. Omnis in luctum profusa inconsolabili merore afficiebatur familia, et universa limine terrifico metuens consistere procul aufugit vicinia. [Lucan. 5, 128.] Nihil ibi, nisi vix ad horȩ momentum, per sacerdotale officium aqua benedicta, nihil exorcismus profuit; sed quasi illatam sibi iniuriam acrius vindicaturus vedius infestior rediit. Anima miserabilis eri repleta illusionibus defecit in increpationibus, cum ecce venit tempus miserendi eius, et Dominus Deus, sicut per iunioris Tobiȩ comitem medicinam Dei Raphahelem archangelum, [Hier. in Dan. 8, 16.] mystici piscis iecore vivis carbonibus imposito, Sarȩ abstulit obprobrium et continuum merorem vertit in tripudium, sic illius contricioni et afflictioni per merita Willibrordi angeli Domini exercituum [exercitium Schm.] conferre dignatus est remedium. [Ps. 37, 8; 38, 12., Ps. 101, 14., Tob. 8, 2., Malach. 2, 7.] Per tot enim et tanta infestationis defatigatus [defatigatus T.] pericula concȩpit tristiciam super tristiciam, quod non iam dudum inter ipsa temptationis primordia sibi occurrerit in memoriam, ut tanti viri super afflictione sua imploraret pietatis viscera, quem in difficili aditu et scrupea latitantem Efternacensi proseucha ubique stupenda loquebantur et prodebant miracula. [II Cor. 2, 3.] Venit tandem et in faciem corruit ac erumnȩ suȩ tragediam, crebris singultibus vocem interrumpentibus, exposuit, consilium et adiutorium in [i G.] oportunitatibus, in tribulatione peciit, et quia, iuxta illud prophȩticum: Beatus est qui loquitur in aures audientis, beari ac exaudiri meruit. [Ps. 9, 10., Eccli. 25, 12, ap. Hier.] Nam symmista Dei, unus cum Domino spiritus, futuri eventus ad liquidum prescius, dedit ei aquam suis consecratam manibus, ut aspergeret omnia elata et transposita remotius, quȩcunque possedit in rebus mobilibus, ne, eversis ȩdibus divina dispensatione perdicioni traditis, consumerentur non humana fraude, non casu, sed per angelos malos inmissione [in missione Schm.] , arsuris ignibus. [Ep. 57, 1., I Cor. 6, 17., Ps. 77, 49., Ioh. 5, 14.] Ne vero ulterius ei aliquid contingeret deterius, ammonuit eum a pristinis abstinere facinoribus, quorum gratia tam dirȩ castigationi est traditus, et iussit in eadem area, aqua expiationis ab omnibus expiata squaloribus, ȩdificare sibi pergulam prosperis inhabitandam successibus et ab omnibus phantasticis liberam infestationibus. Cumque exspes spei et fidei munitus casside redisset ac mandata peregisset, lectum eius quasi quidam terrȩ motus concussit, et flamma, ibidem inmundi spiritus arte conflata, de terra erupit et totius domus fabricam funditus consumpsit. Nec mora, redemptus a Domino et, excluso a se velut a Sarȩ triclinio et religato per cȩlestis medicinȩ angelum demonio, in eodem loco sanctificatȩ limphȩ consperso liquoribus exstruxit ȩdificium et in eo degens nullam omnino pristine infestacionis sustinuit dispendium, sed pacatum ei Deus reddidit habitaculum in tantum, ut priora eius fuerint parva et novissima multiplicarentur nimium usque in ipsum vitȩ eius terminum. [Tob. 8, 3., Iob 8, 6. Iob 8, 7.]

[22] Tantarum et tot virtutum populari rumore impulsus victoriosissimus in Austria dux Karolus, iam dicti Pipini filius, humillimis apud eum egit precibus, ut filium suum Pipinum vitali baptismatis fonte ab originalis peccati ablueret sordibus. Cumque honestȩ et religiosȩ peticioni annuisset ac regenerationis mysterium peregisset, paraclyti Spiritus infusus rore preconia tantȩ sobolis prophetico promulgavit ore: “Hic”, inquit, “infantulus, hodie in Christo regeneratus per gratiam incircumscripti Spiritus, summa gloria et decus omne suis erit progenitoribus, et longe prestantior et excellentior universis retro constitutis in sublimitatibus Francorum ducibus.” Nec ullum ysaicum verius declaratum est vaticinium, sicut autenticis confirmari et comprobari datur testimoniis hystoriarum et annalium, et attestacione relatorum in verbo veritatis adprime veracium. Nam hic et aviti nominis et paternȩ dignitatis et virtutis heres ac ob creberrimam hostium contusionem cognominatus Tudites [Memoria lapsus est Thiofridus. Non enim Pippinus, sed pater eius Carolus dictus est “Martellus” seu Tudites.] , primus ex tanta prosapia ob insignis miliciȩ ingenium et imperatoriarum et oratoriarum excellentiam arcium edicto et apostolica auctoritate nomine et meritis memoris Domini Zachariȩ apostolici, [Hier. Ep. 53, 8.] Hilderico Francorum rege deiecto et pro regali trabea et diademate monachica donato corona et tonica ob enormis segnitiei et inerciȩ vicium, rebus regendis omnino contrarium et incongruum, [Regino, an. 750.] electus, unctus et promotus est in regni Franciȩ solium. Anima eius iuxta illud sapientis matronȩ de David, [I Reg. 25, 29.] secundum cor Dei electo, elogium, custodita est quasi in fasciculo viventium apud Dominum; porro anima inimicorum eius rotata est quasi per impetum fundȩ et circulum. [Regino, an. 753.] Et quid mea interest retexere ab aliis acutiori et evidentiori stilo tradita memoriȩ, quibus videlicet corporis viribus, qua virtute animi eximia Aistulfum regem Longobardorum superaverit et Papiȩ inclusum quadraginta obsides dare coegerit, [Ibid. an. 755.] ac res iuris apostolorum principis Petri, tyrannide invasas, reddere iuramento constrinxerit, et postea periurum et rebellem ibidem obsidens Ravennam cum Pentapoli et omni Exarchatu amittere compulerit, et per manum legati sui sanctȩ ecclesiȩ Romanȩ ac Stephano papȩ tradiderit? Quid item attinet in transcursu percurrere, [Ibid. an. 760, 768.] ut Waifarium, summȩ potentiȩ ducem Aquitaniȩ, devictum extinxerit, ut durȩ cervicis et indomabili corde genti Saxonum devictȩ et aliquantisper domite trecentos equos in tributum singulis annis solvendum imposuerit? [Regino, an. 757.] Excellentissimum Trogi Pompeii de Alexandro Magno testimonium illius magnitudini congruit potissimum: [Iustinus, 12, 16, 11.] Cum nullo hostium umquam congressus est, quem non vicerit; nullam urbem obsedit, quam non expugnaverit; nullam gentem adiit, quam non calcaverit. [Exod. 32, 9, Ezech. 2, 4.] tam magnifica, tam preclara ad extollendos gloriȩ eius titulos deesset dicendi copia, satis tamen superque suppeteret in magnificentiȩ illius preconia, quod primus omnium Romanum in Galliam transtulit imperium, quod, parante Domino lucernam Christo suo, genuit Magnum Karolum, qui gloriȩ magnitudine maiestatis suȩ potentiam oceano et famam terminans astris, [Verg. Aen. 1, 287.] quasi recenti memoria in id temporis per orbem terrȩ celebratur ore omnium, et Cȩsaris Augusti meruit et throni sui ac dignitatis heredibus reliquit nomen augustale ac imperatorium. [Ps, 131, 17.] Et procul dubio, ut vaticinii veritas rata et comprobata sit, imperii fundamenta pater iecit, operis tocius gloriam filius consummavit, et de tanta radice et germine densissima et altissima regum et imperatorum usque in victoriosissimum et clementissimum quartum imperatorem Henricum [† 1106.] , sub cuius monarchia hȩc caraxavimus, silva pullulavit. Per naturales enim genealogiȩ ramos stema longo ductu pervenit ad Luthowicum, quendam [quondam Schm.] egregium Franciȩ regem [Ludovicum IV Ultramarinum, † 954.] , Lotharii regis et Karoli ducis [Lotharingiae inferioris.] genitorem, cuius filiam [Mathildem add. T al. m. sup. lin.] Cundradus, rex Burgundionum, duxit uxorem, de qua genuit patris eius [Id est Heinrici IV.] aviam [Gepam Add. T al. m. sup. lin.] , gloriosissimi Henrici [filii Conradi regis add. T. al. m. sup. lin.] tercii imperatoris Giselȩ videlicet divȩ memoriȩ imperatricis matrem. Nimirum tantus internorum symmista secretorum sensum Domini cognovit, quia adhȩrens ei unus cum eo spiritus fuit, et tactus de proximo et de longinquo, verum de suo per regenerationis lavacrum filio, verum per ipsum de generosissimȩ eius posteritatis gloria vaticinium profudit. [Rom. 11, 34. I Cor. 6, 17., I Cor. 6, 17.] Nec solum in tantȩ stirpis magnificentiȩ presagium, sed in suȩ quoque usque in omnium finem temporum quietis locum et tumulum, non verbis, sed factis probavit propheciȩ se abundantius habere spiritum. Nam cum eum in Treverensi diocesi exȩdificasset ac abundantissimis tam prediorum reditibus quam preciosissimis ornamentorum redimiculis ditasset, previdens in spiritu et veritus hinc ex vicinia varias incommoditates et assidua hospicia et servitia presulum et insolentiam cervicalia sub cubitu [cubito corr. Schm.] manus eorum ponentium, illinc autem, ex suo scilicet episcopio, ob longum terrarum intersticium grave predonum periculum, et rarum vel potius nullum auxilii impendium, neque vicinȩ [Treverensi.] , neque longinquȩ suȩ sedi Traiectensi voluit esse in rebus materialibus subditum, sed rata concessione ac firma testamenti conscriptione et astipulatione tradidit in ius et mundiburdium regum et imperatorum in ordine sibi legali iure succedentium [Nobis servatae non sunt hae Willibrordi litterae seu “testamentum”. Id revera a sancto et quidem non post an. 706 conditum esse novimus ex ipso Pippino in diplomate die 13 maii anni 706 dato (Böhmer Mühlbacher2, Pippin der Mittlere, 15).] . [Ezech. 13, 18.]

[23] Cum vero tantȩ perfectionis et sanctitatis vir ob prolixius senium, preclarum Dei xenium, sensisset se non sufficere ad ȩcclesiastici regiminis fastigium, et per inhabitantem in se Spiritum prescisset, [Willibaldus, Vita Bonifatii, 5.] decurso iam vitȩ presentis stadio, adesse metȩ terminum, cum suorum symmistarum consilio omnium virtutum dote preditum, tunc nomine Winfridum, nunc a benefaciendo cognominatum Bonefacium, suum per tredecim [Immo tres. Cf. Willibaldum, l. c. (supra, p. 417 A).] revolutiones annorum adiutorem et cooperatorem indefessum per evangeliȩ predicationis studium, decrevit sibi subrogare et ordinare ad pontificale officium, et se absolutum et tanto fasce levatum totum et integrum transponere et extendere in divinȩ contemplationis ocium et exercitium. [Rom. 8, 11.] Accitum itaque ad se paterni affectus amore amplectitur, et primo decrepitȩ ȩtatis suȩ imbecillitatem dominico gregi suȩ curȩ credito admodum obesse conqueritur; postremo mentis suȩ archana enucleat, in omnes preces descendit, ut fatiscenti senectuti subveniat, ut patri post modicum patrum vias ingressuro filius in ipso tyrocinii flore exemplum senibus in regimine succedat et navim ȩcclesiȩ inter Scillam et Caribdin fluctuantem et periclitantem gnarus et peritus proreta gubernandam suscipiat et in portum provehat. [Hor. I Epist. 17, 39 – 40.] Ille autem onus horrens, ut parvis animis et parvo corpore maius, reniti obnixius, negitare instantius, orare summissis precibus, [Hier. Ep. 1, 2.] ne super onerariam navim rudis vector inpositus, qui necdum scapham in lacu regere esset sciolus, euxini [eunixi GT.] maris cogeretur credi fragoribus. Annum ȩtatis se nondum attigisse quinquagesimum et iccirco ad dominicorum custodiam vasorum nullo modo esse idoneum secundum legale institutum et decreta canonum. Legatum se missum a sede apostolica, ut in Germania vitȩ sereret spermata; sed comperta et experta eius sanctitatis magnificentia, regimini illius se summisisse voluntate propria et promptissima sine apostolici, cuius legatione fungeretur, conscientia et coniventia; non se presumere tantȩ dignitatis conscendere culmina, nisi eiusdem consultu et iussione autentica. Atque hac [ac G.] tam amicabili et racionabili contentione, ut inter Paulum et Barnaban [Barnabam Schm.] , sic utrimque facta est discessio, sed, divina dispensante providentia, in antisticio, ut a patre disposita et quasi tradita est, in filium translata est successio. [Act. 15, 39.]

[24] Sed iherarcha tanti preconii, sicut ex summis virtutibus animi, sic claruit ex egregia specie corporis pulcherrimi, et plus aliquid habere visus quam in natura sit hominis, pro habitus sui venustate honoris estimabatur angelici. Statura preminebat decentissima, facie semper hylari et formosissima, ut in vultu animȩ puritas et lȩticia et per speculum venustissimi somatis liquido sanctȩ mentis ostenderetur gratia. Caput eius ad similitudinem antiqui dierum ut lana alba candidum. [Dan. 7, 9.] Daviticȩ Sunamitis Abisag — cuius nominis sacramentum (interpretatur enim “pater meus superfluus” vel “patris mei rugitus”) insinuat abundantissimum et ultra humanam vocem in senibus sapientiȩ ac divini sermonis commorari tonitruum — Abysag, [Hier. Ep. 52, 3.] inquam, [Hier. Ep. 10, 2.] eum refovebat gremium. [III Reg. 1, 3.] Non memoriȩ tenacitatem antiquior senecta dissolvit, non calidi acumen ingenii frigidus circum praecordia sanguis obtudit, [Verg. G. 2, 484.] non contractam rugis faciem arata frons exasperavit, sed futurȩ beatitudinem vitȩ ac resurrectionis virorem in eo divina dispensatio premonstravit. [Cic. De sen. 10, 31.] Ex lingua eius, ut Homerus testatur de Nestore Pylio, iam tertiam ȩtatem hominum ferme transgresso, melli dulcior fluebat oratio, [Ibid. 23, 84.] et nunquam eum vixisse pȩnituit, quoniam ita vixit, ut non frustra se natum existimaret, et cum in carne commorandi natura diversorium mortalibus, [Ibid.] non habitandi, dederit, ita se discessurum sciret de seculo, non tanquam de domo, sed tanquam ex hospicio. Sed quia summi et perfecti decoris anima eius, dilexit decorem domus Dei, fuerunt ei lacrimȩ suȩ panes die ac nocte, et post tam diutinȩ et periculosȩ miliciȩ stipendia iam emeritus, debitȩ remunerationis anhelans premia, inter crebra intimi cordis suspiria, inter exundantia lacrimarum flumina, tota desiderii sui in Deum fontem vitȩ effudit viscera: “Sitivit in te Deus, Deus meus, sitivit in te anima mea, quam multipliciter tibi caro mea.[Thren. 2, 15., Ps. 25, 8; 41, 4., Ps. 62, 2., Isai. 26, 9.] Anima mea desideravit te in noctȩ, sed et spiritus meus in precordiis meis.[Ps. 41, 3., Ps. 41, 5.] Quando igitur veniam et apparebo ante faciem tuam? Quando transibo in locum tabernaculi ammirabilis usque ad domum Dei, in voce exultationis et confessionis, in sono epulantis? Elegi abiectus esse in domo Dei mei, magis quam habitare in tabernaculis peccatorum. [Ps. 83, 11.] ”Quid autem moras nectimus, [Hier. Ep. 108, 28.] quid diu differimus et cordis nostri dolorem in aliis inmorando facimus longiorem? O mortalium fragilitas et caduca natura! [Ibid. 27.] o scripta in paradyso in ungue adamantino de mortalitate carnis humanȩ irati Dei sententia dura, numquam nisi in novissima tuba obliteranda et transitura! Quis enim est homo, [Hier. Ep. 60, 2.] qui vivit et mortem non videbit? Mortem igitur, quȩ fratres separat et amore sociatos crudelis et dura dissociat, ȩsum carnis suȩ sensit expetere et in terra mentis suȩ vocem turturis mysticȩ audivit se evocare ac elicere dulcissimo epithalamii carmine: Surge, propera, veni de Libano, veni, coronaberis. [Ps. 88, 49., Cant. 2, 12., Cant. 2, 10; 4, 8; 5, 6.] Illico surrexit, dilecto aperuit; ne se demorante pertransiret, properavit, ut cum eo et per eum ad ipsum perveniret. Anno progeniti Verbi septingentesimo tricesimo nono, indictione septima, anno vero ordinationis eius quadragesimo sexto, ȩtatis octogesimo primo, qui numerus iuxta genethliacos infirmis decumbentibus minatur horam obitus, anno ducis Karoli vicesimo sexto, VII idus novembris, de lacu miseriȩ et de luto fȩcis, de fornace ferrea, de corpore mortis huius evolavit ad contemplandam non per speculum et in enigmate, sed revelata facie regum regis gloriam et celsitudinem et miratus cȩli concentum et ornatum inexcogitabilem, ineffabilem, vidit sub quantȩ profunditatis voragine et caligine humana dimersa et obtenebrata sit anima in carnis carcere, et ymnologizans laudavit Deum Sabaoth in sȩcula laudabilem, qui habitat lucem inaccessibilem. [Ps. 39, 3., Deut. 4, 20., Rom. 7, 24., I Cor. 13, 12., II Cor. 3, 18. , Iob 38, 37., I Tim. 6, 16.] Nec tanti Israhelitȩ de spirituali Sodoma et Aegypto in verȩ repromissionis terram transitus latere potuit, sed divina revelatione mundo innotuit. Nam quidam ex electis eius discipulis, omni divinȩ legis scientia instructus et educatus et theologyȩ studiis intentus, dum pernox insudaret psalmodiȩ ac vigiliis, in mentis elevatus lumine, videre meruit etiam oculis corporeis animam dilectissimi patris ac nutricii sui omnium virtutum amictam redimiculis cum ingenti et ineffabili claritate luminis in cȩlestem curiam transferri ab ymnidicis et tripudiantibus angelorum cuneis. In tanti autem funeris obsequium totum cum mȩsta vicinia proruit oppidum et, [Caes. B.G. 1, 1.] quia totius tripertitȩ Galliȩ occidisse visum est sidus lucidissimum, luctum edidit inconsolabilem et puplicum, utpote super patrem patriȩ ac dulce decus suum et praesidium. [Hor. I Carm. 1, 2.] Cumque spirituales filii tam sacro patris corpore dignum sollicitius exquirerent sarcophagum, a quadam egregia matrona adquisierunt marmor album quasi parium; sed dum dimensum semipede esset brevius et ob id mȩror augmentum sumeret in omnium cordibus, e vestigio divinȩ virtutis potentia adauctum inventum est integro et solido pede longius. Quod natura non habuit, meritum obtinuit, et sicut mosaycȩ ictu virgȩ petra Horeb aquas [aqua corr. Schm., frustra.] contra naturam emanans Israhelitici populi sitim et murmur sedavit et corda exhilaravit, sic inaudita marmoris huius auxesis attonitas mentes merentium, sedato merore, reparavit. [Exod. 17, 6.] Preciso itaque excremento et in posteros divite ac firma fide pro divino remedio in diversa ȩgritudinum genera reservato, summa devotione in summȩ et individuȩ Trinitatis oratorio paraverunt poliandrum et cum luctisonis conclamationibus, cum psalmodiis et canticis spiritualibus et cum ingenti honore ac reverentia recondiderunt corpus preciosissimum non more divitum, quorum cadavera nisi in serico putrescere nesciunt, sericis et pontificalibus vestimentis, sed vili cilicio et pulla monachili cuculla indutum tantisque flagrans odoribus, ac si omnibus preciosissimis ungentis et aromatibus eodem momento esset delibutum. Inȩstimabilis suavitatis flagrantia omnium referta sunt nares et pectora, et evidentissimis indiciis declaratum est in carne mortua, quod vivens sancti Spiritus suavissima et decentissima extiterit curia, in qua Filius cum Patre in summa cȩnavit modestia et gloria, ex qua ascendentem filiȩ Ierusalem preclaram videntes animam, ammiratȩ proruperunt in laudis praeconia: “Quȩ [Apoc. 3, 20., Cant. 3, 6.] est ista, quȩ ascendita de deserto, sicut virgula fumi ex aromatibus myrrȩ ac thuris et universi pulveris pigmentarii?” Odorem de se subtilem aspersit, quia degens in carnis ergastulo, ne grossum durumque esset bonum quod egit, arta retractationis manu comminuit et quasi de aromatibus pulverem reddidit, et peccato mortuus, Deo vivens, myrram et thus redoluit. [Rom. 6, 11.] Nec tanti odoris suavitas clauso intercȩpta et inclusa est tumulo, sed, ut veridica spiritualium cȩnobitarum arguit attestacio, creberrime super stratum lacrimis eius per singulas noctes lotum et rigatum, ubi tabernaculi eius provenit depositio, illo exeunte de populo barbaro ad populum accinctum nostrum, instar densissimȩ nebulȩ fumus aromatum visus est conscendere quasi de thimiamaterio et in toto sicut unguentum effusum diffundi et redolere sacro peribolo. [Ps. 6, 7.] [Ps. 113, 1.] [Habac. 3, 16.] [III Reg. 8, 11 – 12.] Gloria Domini, qui dixit ut habitaret in nebula, implevit domum Domini nube aromatica, et largiflua sui ostendit gratia quam suavis, quam dulcis, quam odoritera, quantis virtutum muneribus dotata ibi conversata et ad dulcissima sponsi sui oscula elevata et assumpta sit anima. Est quoque ibidem sȩpius visum divinum lumen clarescere et maximam partem noctium suȩ claritatis illustrare iubare, ut et ex tantȩ suavitatis flagrantia et lucis exuberantia evidentissime constaret, quod illum tam sacrum locum cȩlestes frequentarent excubiȩ et potestates angelicȩ. O virum, veri Salemonis aureum reclinatorium et de lignis Libani ferculum ȩternȩ sapientiȩ, cuius preconia nulla humana lingua valet pro meritis prosequi et exprimere, [Cant. 3, 10., Cant. 3, 9.] cuius dum divinus spiritus in uranica curia regnaret collocatus in solio gloriȩ, lectulus doloris eius et locus migrationis et quietis eius et exanimati artus cȩlestibus obsequiis glorificati sunt non raro, sed assidue, ad declarandum superabundantes in eo divitias multiformis et supereminentis gratiȩ. [Eph. 2, 7., I Petr. 4, 10., Ioh. 1, 16.] De plenitudine Unigeniti a Patre plenius et abundantius accepit graciam pro gracia. Ad mausoleum eius innumera claruerunt miracula, sed scriptorum inopia et incuria ex maxima parte sunt letheo latice obolita [oblita male corr. Schm.] . Nam primo quidam linguȩ et gentis Scotticȩ aggressus tanti viri gesta describere, rustico stilo detrivit dignitatem hystoriȩ; dein Albinus, cognomento Alcwinus, de Brittannia, vir urbanȩ eligantiȩ, utpote Magni Karoli yperasspistes, in argutiis dialecticȩ ac rethoricȩ, [Hor. II Epist. 3, 359.] conatus est inurbanum lepido seponere dicto et incompta comere; sed cum quandoque bonus dormitet Homerus, [Ibid. 359.] visus est codicellum suum, offensus longo labore et mora, [Ibid. 294.] perfectum decies non castigasse ad unguem et plurima preterisse dignissima tradi memoriȩ, quippe, ut nobilis decurio, attentius curis intentus curiȩ. Quod autem ingentia et certum numerum excedentia ibi nobilitata sunt signa et prodigia, indicio aderant multa in vestibulo et pro foribus oratorii ante incendium [Cf. supra, p. 458, annot. 1.] dependentia vincula ferrea, quȩ per magnifica eius merita confracta dissilierunt ex artubus affligentium carnem suam in pȩnitentia, indulta eis solutis peccatorum nexibus indulgentia. Preterea multȩ compedes, tricȩ [Tricae: ligaturae quaedam (G. Goetz, Corpus glossariorum lat., t. V, p. 365).] et ex ferro manicȩ, reorum et captivitatis supplicia, plura insuper languentium vehicula, bacelli et croceȩ et scabella loripedum et reptantium sustentacula; postremo cȩra in diversas membrorum transformata species, quam vix fortium boum aveherent paria. Indicio quoque usque in presens est adventu paraclyti Spiritus celeberrima pentecostes ebdomada, in qua non modo ex tota circumquaque vicinia, sed ab universa Galliȩ ac Germaniȩ provincia ritu perpetuo et quasi lege insolubili [indissolubili T corr. al. m.] et inviolabili a progenie in progeniem transmissa et ceu iuramento Domini confirmata et tradita, [Luc. 1, 50.] innumerabilis cleri et populi conventus et frequentia cum oblationibus et lȩtaniis summa cum devotione sancta eius terit limina, ob divulgata et enarrata profecto a patribus filiis mirabilia, quȩ ibi in tantȩ solempnitatis lȩticia omni revoluta vertentis anni orbita, ostensa sunt ante altare consecratum in septemplicis Pneumatis honore et gloria. Sed revertamur ad diverticulum et digressione obtusum reparemus calamum.

[25] Igitur in loco, ubi lampas contempta in carne apud cogitationes carnalium, [Iob 12, 5.] nulla bona, nisi quȩ carniliter vident, pensare valentium, parata ad tempus statutum desuper miraculorum splendore choruscabat post animȩ diiugium, in lichnis dependentibus lucere ac noctem vincere solebat, [Thiofr. Mirac. 1. Verg. Aen. 1, 727.] oleum, preter vinum cordis gaudium et dominici sanguinis mysterium et divini crismatis materiem et opobalsamum in liquoribus prestantibus prestantissimum. Nulla id nox interpolare valuit; in die inter missarum solempnia usque ad effusionem excrevit ac efferbuit et excȩptum in ampullulis et datum et missum egrotantibus unctione salubri salutem et incolumitatem mentis et corporis restituit. Nec in allegoricȩ excellentioris preconii estimatur Heliȩ et Sareptenȩ viduȩ lechitus olei, quia, licet non sit imminutus iuxta verbum Domini, nihil tamen ulli legitur contulisse remedii. [III Reg. 17, 16] In illo duorum tantum unctio et sustentatio, in hoc plurimorum prerogata est sospitatis redintegratio.

[26] Iugis ibidem fons emanavit misericordiȩ, quem sitiens quȩdam fȩmina septenis annis paralysis dissoluta valitudine, illo delata est a propinquis sibi sanguine. In toto corpore premortuo nullum membrorum suum exercuit officium, sed anhelum tenuis spiritus vix movit [tenuit Schm.] pectusculum. Ex fide tamen vivida iuxta vitale sarcophagum est posita et, effusa ingenti et salutari fletuum pluvia, cum prece intentissima integerrimȩ incolomitati dicto cicius est reddita. Vigor pristinus omnibus membris copiosius se inseruit et quȩ tanti temporis spacio pedibus terram non tetigit, non manus ori admovere, non de latere in latus se vertere potuit, tripudians domum rediit. [Thiofr. Mirac. 2.] In ipso ȩtatis flore ephebus quidam tanti languoris pregravatus est pondere, ut horrendo et incessabili tremore tota concuteretur artuum compagine. Agitari quippe motu continuo visa sunt vincula nervorum et laterum textura cavumque pectus cum omnibus obstrusis fibris vitalibus, [Lucan. 9, 777 – 78.] caput iactari utrimque huc et illuc, quasi collo cervicis non astringeretur nexibus. [Ibid. 8, 60 – 61.] Spe mortis decȩptus plerumque clausa dolore anima diu iacuit exanimis, et sandapila parabatur in officium funeris. Sed ad clarificandum insigne meritum mirifici pontificis, iam uranici senatus consulis, ad tumbam eius a suis adductus et positus est necessariis, et in momento horȩ redintegrata et solidata compage corporis, in conspectu omnium ad tale spectaculum astantium convaluit et exilivit incolumis, et cum eis ymnum concinentibus vocibus altisonis debitȩ laudis hostiam optulit salvatori tocius humanȩ propaginis, qui sanctum suum tam iocundis, tam preclaris mirificavit miraculis. [Hebr. 13, 15.]

[27] Sed aliquandiu, Spiritus sancti aura puppim prosequente, in tranquillo navigavimus; nunc delati in terram Cilicum [silicum corr. Schm., frustra; famosi enim sunt Cilices praedones et piratae.] pyratas et Syrenarum cantus expavescimus et cum vate egregio Zacharia a lȩtis et felicibus oculos mentis ad tristiora sustollimus. [Thiofr. Mirac. 3.] In tam nobili et sanctitatis fama celebri cȩnobio, cum in omni conditione et gradu optimis mixta sint pessima, in communi quidam pro dampnationis suȩ cumulo diaconatus functus officio conversatus est corpore, non animo. Lupus sub ovino latuit vellere, sicut loculos habens fur et proditor Iudas in apostolico ordine, nec habitus et propositi sui consideratione ab ulla deterreri ac abigi potuit flagiciorum fuligine. [Matth. 7, 15., Ioh. 12, 6.] Non legit, non attendit propheticum volumen volans, viginti cubitorum longitudinis et decem cubitorum latitudinis, in cuius una decade meliora et prospera, haustera vero et tristia in duabus designata sunt; non, inquam, legit quod maledictio ibi descripta adducatur in domum furis et periuri et in ea commoretur, ut omnia ligna eius lapidesque consumantur et annichilentur Longe periculosius et immanius aggressus flagitium, infandum commisit sacrilegium et de sacro tulit sacrum, immo thesaurum sacratissimum. [Zach. 5, 1 – 4.] Nam involans crucem auream, quam Clemens Willibrordus expeditus Christi legatus secum in itinere solempni more gestare consueverat, [Verg. Aen. 6, 471.] obstinato et instar marpesiȩ cautis indurato corde cum aliis ecclesiasticis donariis supripuit, et quia ad manum comminuendi et distrahendi copiam non habuit, in abdito sed nulli cognito loco recondidit. Tanto autem rei familiaris comperto dispendio, inconsolabili mestitia affecta est unanimis cȩnobitarum concio; doluit oppido quod vel tanti criminis in se oborta esset suspicio. Exhortari alius alium ad purȩ confessionis remedium. Solus qui conscienciȩ igne torquebatur, instar aspidis surdȩ et obturantis aures suas, ne audiat vocem incantantium, devitavit et sprevit monita exhortantium. [Ps. 57, 5 – 6.] Inito tandem quid facto opus esset consilio, sacrilegus a divino suspensus officio, perpetui anathematis addictus est iaculo; per summam obȩdientiam interdicta est ei sacrosancta communio et omnis cibi ac potus percȩptio, nisi infecti dampni restitucio ac pura eum reconciliaret confessio. Induratum vero et instar Nabal Carmeli iuxta nomen suum stulti emortuum et obscuratum est insipiens cor eius, et non attendens, [Hier. Ep. 147, 3.] quod iuxta Iheronimum omnium divinȩ scripturȩ interpretum principem, nihil tam repugnat Deo quam cor impȩnitens et solum crimen est quod veniam consequi non potest, [Ibid., 147, 1.] post ruinam erigi et oculos ad cȩlum levare noluit; sed, prodita patris substantia, porcorum siliquis delectari et superbiȩ prerupta conscendens preceps in profundum prolabi maluit. [I Reg. 25, 25., Rom. 1, 21., Luc. 15, 13, 16.] Imperium et interminationem patris spiritualis non custodivit, immo derisit, et sedens cum aliis philochristis merentibus et super hoc eodem negotio confabulantibus, cum sanna vaniloquium emisit: “Iussitne abbas mihi, ne comederem, ne dulci lyeo labra proluerem?” Atque accȩpto inobȩdientiȩ poculo, in media potione cecidit, quasi letale virus gustasset pro temeto, et ingemens, ac si telo confossus esset acutissimo, in ipso subitaneȩ et improvisȩ mortis articulo non pro pȩnitentiȩ remedio sed divinȩ ultionis coactus incendio, prodidit ubi reconditus iaceret thesaurus suo ablatus sacrilegio, sicque exspiravit, lugubre, detestabile, abominabile exemplum omni ordini monastico. Pertimescite ergo ac execramini tam horribilem vitȩ terminum execrabilis sacrilegi; pertimescite, inquam, [Hier. Ep. 145 (Gen. 39, 12)] omnes, qui cum Ioseph, ȩgyptiȩ dominȩ relicto pallio, lenocinia mundi evasistis, qui cum cȩli clavigero in tectum atque solarium conscendistis; quorum eminentiȩ illud poeticum disticon congruere et aptari videtur: [Hier. Ep. 125, 2.]

Omne animi vitium tanto conspectius in se
crimen habet, quanto maior qui peccat habetur. [Iuven. 8, 140 – 41.]

Perpendite quam sit execrabile crucifixum mundo et cui mundus crucifixus est quicquam terreni appetere ac aliena et ipsa sacra cleptim subripere. [Hor. II Epist. 1, 220.] [Gal. 6, 14.]Omne profecto, ut mea cȩdam egomet vineta, quod a quocumque monachicȩ professionis convasatur, convenientius sacrilegium quam furtum appellatur; quia, cum ipse consecratus sit Domino, in sanctis et inter sacra commoratur, etsi egressus de sanctis clandestino rapto violatur, iam non monachus, sed zabuli filius est et nominatur. Deterreat vos, o sanctȩ animȩ, [Pers. 2, 61.] non in terris curvȩ [curae Schm.] et cȩlestium inanes, quibus divino persuasum est exhortamine: Sancti estote, sicut et ego sanctus sum; deterreat, inquam, a tam detestabili scelere, quod sub lege ob unius furtum gloriosissima de Iherecuntinȩ urbis excidio victoria universo Israheli versa est in luctum et tanti iusticii auctor Achar, filius Zarȩ, qui peccavit in anathemate, furatus auream regulam, catholicȩ fidei mysterium, et cum certi ponderis argento pallium coccineum, in valle conturbationis et tumultus Achor eundem, quo vivus est obrutus, acervum lapidum meruit habere tumulum. [Levit. 11, 44., Ios. 7, 1 sqq., IV Reg. 5, 26 – 27.] Revolvite cur Heliseus, Domini Dei archetypus, Giezi dilectissimum symmistam suum cum omni posteritate sua luridȩ leprȩ inusserit et dampnaverit ulcere. Pensate quare sub gratia Petrus, petra ȩcclesiȩ, qui Tabitam Dorcadem resuscitavit pietate compassionis intimȩ, Ananiam et Saphiram apostolicȩ auctoritatis ense contra ingenii sui mansuetudinem peremerit absque intuitu totius misericordiȩ. [Act. 9, 36 sqq., Act. 5, 1 sqq.] Spectaculum facti et angelis et hominibus, famȩ vestrȩ ac proposito consulite, et quia finis perfecti monachi est flere vel se vel totum mundum, super custodiam vestram cum propheta stantes, totis noctibus numquam domum Dei speluncam latronum, numquam domum orationis faciatis domum negociationis, ne a templo sancto suo, quod est in Iherusalem, cȩlesti eliminet vos censura divinȩ examinationis. [I Cor. 4, 9., Isai. 21, 8., Matth. 21, 13;, Ioh. 2, 16.]

[28] Sed quia gravi relationis serie amaricatus est venter noster quasi felle et aceto amaritudinis, redeamus in domum vini, quod lȩtificat cor hominis. [Apoc. 10, 10., Act. 8, 23., Ps. 103, 15.] Anni revoluta orbita, pridie kal. februarii illuxit sanctissimi Wilgisili, genitoris excellentissimi patroni nostri Willibrordi, solempnitas celeberrima, in qua cum summȩ devocionis studio ab unanimi et devota conciola ymnidica Deo laudum persoluta sunt munia. Sed cum post peracta divini officii solempnia fessa reficerent corpora, nihil amplius falerni repertum est in cella vinaria, nisi quantum duo modica viminibus contexta recondiderant vascula; quorum altero epoto inter prandii fercula, alterum reservatum est in cenȩ edulia. Dum vero post vespertinȩ sinaxis pensum fraterna decuria pro tantȩ solempnitatis reverentia repeteret refectorium, eximiȩ religionis ygumenus, nomine Adalbertus, timens non posse sufficere sicientibus liquorem tantillum, in audientia religiosissimi conventus succincte conseruit sermonem consolatorium et exhortatorium. “Non decet unanimitatem vestram, filii mei et viscera mea, pro ullo terrenȩ commoditatis intertrimento erumnosa affici mesticia, quȩ ipsa exsiccat ossa, sed interna iucunditate ad sempiternȩ refectionis et delectationis anhelare agalmata et eundem et inmutabilem ac invictum gerere animum inter adversa et prospera. [Prov. 17, 22.] In holocaustum quidem suavissimum Domino labiorum vestrorum vitulos optulistis, in plenitudine caritatis refici meruistis. [Osee 14, 3.] Noverit tamen vestra dilectio, quod in pȩnu nostro nihil est, nisi modicum villi, quod de hodierno remansit obsonio; sed Deus, qui dat omnibus affluenter et non improperat, potens est supra id quod petimus aut intelligimus dare gregi suo in sanguine eius loto et candido. [Iac. 1, 5., Eccli. 2, 11.] Quis enim in eum speravit et confusus est, quis perseveravit in mandatis eius et derelictus est? In ipsius honore et gloria, quantum de exigua quasi obba propinari potest, bibite et absque omni hesitationis intercapedine in eo spei vestrȩ anchoram figite, qui eminentissimo patrono nostro Clementi Willibrordo de exiguis itineris sui quatuor vasculis convivas quadruplicato denario recensitos potare et inebriare copiosȩ benedictionis suȩ concessit munere.” [Ibid. 2, 12.] In hȩc compendiosȩ exhortationis et consolationis dicta modicus cȩcubi liquor sanctȩ fraternitatis collegio ȩqua distributus est mensura et cum, bis omnibus inde bibentibus, flascula iam crederetur exinanita, inventa est affluentius quam ante referta. Allata est in presentiam discumbentium in divinȩ miserationis testimonium et ob commune patris et filii tam evidens miraculum ingens exortum est universis tripudium, et Patri ingenito eiusque Unigenito et Spiritui paraclyto cum altisona laudum acclamatione honorem solventes debitum, in illius vesperȩ horis ad sobrietatem, non in ebrietatem, biberunt vinum non viteum, sed divina munificentia et virtute extra naturȩ fines ac terminum a naturȩ opifice conditum et profluum. Non enim ex sua profluxit arbore, quod exhauriendo non exhauriri, minuendo non minui, quod tantȩ multitudini sufficere, sed, nisi ad sufficientiam saciatis omnibus, non potuit deficere. Quid vero memorem arbusculas sacris manibus eius ex aridis et exsuctis lignis ac granis consitas contra naturȩ iura in hodiernum diem flore, fronde, fructu saluti credentium proficuas? quid fontium venas de imis terrȩ visceribus meritis eius elicitas, ex quibus corporum et animarum emanat sanitas? In pago Tulpiaco, in villa Montis [Cf. supra, p. 467, annot. 5.] lectus lacrimis eius per singulas noctes lotus et rigatus, iuxta altare positus cum ingenti tocius provintiȩ honoratur et deosculatur reverentia, omni carie carens per tot secula; et fenum in eo repositum et eius sacratissimis olim artubus calefactum suavissima redolet flagrantia, et gingivis admotum liberat a dentium valitudine amarissima.

[29] Illuxerunt vero tantorum coruscationes miraculorum orbi terrȩ; vidit et commota est terra; audivit mystica Syon et lȩtata est, et exultaverunt filiȩ Judȩ, verȩ confessionis et professionis animȩ, et in exemplum Saba reginȩ, quȩ a finibus terrȩ venit sapientiam Salemonis audire, de ultimis mundi clymatibus convenire et ad glebam sanctitatis fructibus uberrimam internȩ pacis et sapientiȩ se mancipare studuerunt theoryȩ. [Ps. 76, 19., Ps. 96, 4., Ps. 96, 8., III Reg. 10, 1 sqq.] Ex Northumbria, tam mirifici ierarche genitali solo, venit Willehadus, summa preditus virtute et scientia, et ibi per duorum fere annorum curricula in reclusione vitam exercuit theoreticam. [Vita Willehadi, 7.] Paulum et Antonium, Macharios et Arsenium, excellentissimos cȩnobitarum et anachoritarum duces, per virtutum prosecutus est vestigia et exercitamina, et quia ad exercendum opus manuum ei defuerunt palmarum folia, post intentissima lectionum et orationum studia, manu propria divinȩ scripturȩ transscripsit volumina. In transscribendis cathecistȩ gentium Pauli operam dedit epistolis et aliis quam pluribus sacris scriptis, quȩ omnia in membranis sacratissimis eius exarata [exaratae Schm.] digitis, ob ȩternam illius memoriam in archyvis recondita sunt ȩcclesiasticis. Pennatum animal, ante cuius oculos frustra rete iacitur, inter sancta animalia alis suis se mutuo percucientia, evolavit altius et [(et … elevavit) om. Schm.] pennarum suarum remigio volatum eius subsequi conantes elevavit cȩlo vicinius, [Vita Willehadi, 8.] donec, triumphatis cum duce suo Widikindo Saxeis et dubiae fidei Saxonibus, edicto Magni Karoli in sanctȩ Bremensis ȩcclesiȩ cathedram, nondum exstructam, sed vigilantissimo eius studio exȩdificandam, primus omnium electus Wormaciȩ ordinatus est, suffragia ferentibus universis, qui aderant, regni proceribus. [Prov. 1, 17., Ezech. 3, 13.] Amoris item intimi igne erga tanti patris quietis locum accensi advenerunt Beornradus ierarcha magnificus, eius consanguineus et rerum possessor hereditarius [Cf. Alcvinus, lib. I, prol. et c. 1 extr. Vid. etiam p. 435, annot. 1 ad Vitam.] , et Stigandus, Anglorum archipresul eximius [Archiepiscopus Cantuariensis intrusus († 1072), vir in multis minime laude dignus, qui tamen fertur dona multa atque magni pretii ecclesiis anglicis contulisse.] , quorum alter eiusdem cȩnobii rector effectus, incusis auro et argento et gemmatis ornatibus et descriptis ab eo in testamenti pagina prediorum reditibus, alter Efternacense oratorium exornavit et ditavit maximis sanctorum patrociniis, omnia auri et argenti metalla et omnem lapidem preciosum longe prestantibus.

[30] [Thiofr. Mirac. 4.] Non autem ȩstimetur incongruum nos hic quasi in transitu inserere in tanti patroni preconium, quod ab acucioris ingenii et limatioris linguȩ scriptore urbanius est editum. [Vita Amalb.3. Ibid. 4.] In carnis carcere mortalitatis adhuc retentus compede, filiam generosissimi principis nomine et meritis Christiani Amalbergam, inter ipsa pȩne crepundia infanciȩ, glorificatam celeberrimo signo divinȩ potentiȩ, in restitucione arefacti brachii cuiusdam sui vernulȩ, cȩlesti sponso conubio stabili iunxit propriamque dicavit sacro perunctam et confirmatam crismate, [Thiofr. Mirac. 4.] et effusa in eam hac benedictionis dulcedine: “Floreas cum Tecla, valeas cum Agne et cum Maria optima sit pars tua,” tanti meriti elogio sublimavit fastigium virginalis gloriȩ. Postquam vero factus est in pace locus eius et habitatio in Syon, eandem summi cȩlibatus virginem, [Vita Amalb. 9 sqq.] Magni Karoli sublimium regum et ducum invicti triumphatoris triumphatricem, qui eam suo matrimonio summo conamine [canamine G.] , laboravit constituere imperatricem, eandem, inquam, quam in terris Christo sponsam consecravit, per visum cum ipsius consanguinea illibata bethula Gertrude, [Thiofr. Mirac. 4.] de cȩlesti arce adveniens, post prolixas in vigiliis et orationibus excubias paululum conservandȩ sospitatis gratia oculis coniventem visitavit et sacro velamine, quo ipsa se in hora imminentis tirannidis et angustiȩ velavit, benedictionis suȩ consecratione insignito reverendum caput eius condecoravit ac triennale vitȩ presentis spacium, et quid in tam angusti temporis articulo ei actitandum et maturandum esset intimavit. O paranymphum tantȩ caritatis dote preditum, qui sponsam Dei preelectam et anulo eius subarratam, nec etiam post suum de habitatione Cȩdar deseruit transitum, donec introduceret eam in desiderantissimi sponsi sui amplexus [om. G.] ac thalamum. [Ps. 119, 5.]

[31] Sed de mirandis mirabiliora se ingerunt memoriȩ, quȩ nequaquam expedit sub silentii clausula tegere et includere, presertim cum nobilitata sint ore omnium indigenarum barbarum frendentis Fresiȩ. Est in ora maritima ager compascuus, in longitudinem et latitudinem in immensum protensus, olim iuri egregii antistitis mancipatus ac subditus, ubi cum ovium gregibus armenta boum errabant thoris luxuriantibus et pendentibus pinguissimis de mento palearibus, [Verg. G.3, 81., Ibid. 3, 53.] et stacio arridebat gratissima institoribus de anglica terra et Brittannia navigantibus. [Id. Aen. 5, 128.] Sed cum ex amenitate aprici campi iucundarentur iumenta et homines, divinȩ dispensationis accidit examine, ut confinia pontus solveret incumbens terrasque repelleret, [Lucan. 2, 435 – 36.] absumpto littoris obice ac solum ante calcabile efficeret navigabile. Mestitia vero ingenti universa affecta est vicinia, non celeuma cantavit, sed flevit concio nautica. Illa uberrima indoluit sibi ablata pascua, hȩc optatȩ telluris refrigeria ad sua reparanda aplustria et distrahenda mercimonia. Cumque, quid super tali negocio esset agendum, diutino hȩsitarent cunctamine ac res attereretur longo litis sufflamine, [Iuven. 16, 50.] tandem una omnium mentibus sedit sententia, ut in iudicium verteretur iusticia, et monomachya decerneretur cuius dicioni, maris an Willibrordi patris, cespitem fluctibus obrutum divinȩ censurȩ potius permitteret potentia. [Ps. 93, 15., Hor. II Epist. 3, 78.] Est lis data sub iudice, prescripta est dies discernendȩ controversiȩ, delecti sunt utrimque bisseni pugiles, magnarum virium prediti robore. [Verg. Aen. 4, 188.] Fama tam ficti pravique tenax quam nuncia veri excierat finitimos ad novum et inauditum omnibus retro sȩculis duellum et absque exemplo mirabile spectaculum. In nulla enim umquam lectum est historia, nulla hoc annalium continet pagina, quod pro Amphitritȩ ac terrȩ inȩqualitate ac excursu usquam gentium singularis dimicatio sit indicta et proposita. Exspectata die, [Verg. Aen. 5, 104; 3, 521.] cum iam rubesceret stellis aurora fugatis, [Ibid. 5, 368.] continuo vastis cum viribus efferunt ora ephebi, [Ibid. 5, 429.] preordinati immiscere manus manibus pugnamque lacessere parati, et ritu provinciȩ illi qui pro defensione iuris egregii antistitis se decreverunt tradere discrimini, priores iuraverunt in verba sacramenti, ad eiusmodi conflictum maiorum solercia inventi et decreti. Sed o vehementissime stupenda rei novitas, o incomprehensibilis et inȩstimabilis divini examinis ȩquitas! Iuramenti extremum adhuc volvebatur in ore iurantium, et ecce, quasi deprehensum et evictum se intelligeret, [Verg, Aen. 1, 154.] erubuit elementum liquidum et cunctus pelagi cecidit fragor et profluvium, et vastos fluctus suos in suum devolvit et recondidit alveum, et arvum paulo ante velivolum effectum est herbidum et floriferum et diversis aptum usibus commeantium. Irrationalis creatura iusticiȩ Dei, [Sulp. Sev. Dial. 1, 14, 6.] [Ps. 106, 23.] cui sapit omne quod brutum est, paruit subiecta, et tamquam sensuum discretionem et cordis haberet intelligentiam, emendavit et exclusit iniusticiam et ratione vigentis humanȩ mentis increpavit et confudit duriciam. Et profecto qui descendunt mare in navibus, videntes in profundo opera Domini et mirabilia, fide ac attestacione profitentur puplica, cum in uno et per unum eundemque Spiritum divisiones graciarum sint, eminentissimum eiusdem Spiritus vas Willibrordum specialem hanc promeruisse et consecutum esse in salutem et spem desperantium gratiam, ut quocienscumque monstriferos agit unda sinus et vix eminet ȩquore malus, [Lucan 5, 620, Ibid. 641 – 42.] et rursus nubila tanguntur velis et terra carina, quicumque in tanta nominis eius memores angustia eum invocaverint prece et devotione tantȩ necessitati congrua, presentissima e vestigio experiantur sublevationis eius suffragia. [Ibid. 24., I Cor. 12, 4.] Inolevit inde illis consuetudo solempnis, [Verg. Aen. 5, 488.] ut traiecto in fune cruminam ab alto malo suspendant et, cum ponto nox incubat atra et crebris micat ignibus ȩther, [Ibid. 1, 89 – 90.] voti sui nummos illo conferant, [Ibid. 172.] et optato potiti portu, aut inopum turbȩ aut ȩcclesiȩ in honorem tanti liberatoris sui offerant. Ac ne cui quod de speciali concessa sibi gratiȩ prerogativa asserimus ambiguitatis generet scrupulum, de ampla civitate amplȩ personȩ libet intexere testimonium.

[32] Phylochristus sanctȩ Trevericȩ ecclesiȩ alumnus et custos, Hildricus nomine, cum in Iherosolimitano itinere navigio veheretur cum copiosa comitum multitudine, [Verg. Aen. 1, 82 – 84.] venti velut facto agmine perflantes terras incubuere mari violento turbine totumque a sedibus imis eruentes ingenti miscebant murmure. [Lucan. 5, 627 – 28.] Latuit obsitus aer infernȩ pallore domus et in scopulos totis erectus undis furebat pontus. [Ibid. 599 – 600.] Non gravioris et maioris periculi ulla umquam tempestas concitaverat molem presentemque viris intentant omnia mortem. [Verg. Aen. 1, 91 – 92.] Solvuntur frigore membra, [Ibid. 106 – 7.] dum nunc summo in fluctu pendent, nunc unda dehiscens terram inter fluctus aperit, furit ȩstus arenis, et in desperatione vitȩ positi palmas ad sidera tendunt et ad adiutorem in oportunitatibus, [Ibid. 93.] in tribulatione, lacrimas et quascumque possunt excogitare preces, summa cum vociferatione effundunt. [Ps. 9, 10.] Illustris divinȩ sortis clericus cum quodam eiusdem ordinis oriundo de Flandria, quȩcumque in tantȩ afflictionis angustia memoriȩ occurrebant, electorum Dei inclamitavit nomina. [Matth. 8, 24.] Sed cum benignus Iesus in navi dormiens necdum tanti clamoris excitaretur instancia, tandem ab eodem Flandrensi ammonitus, inter exundantia fletuum flumina totis medullis cordis terque quaterque beati invocavit nomen Clementis Willibrordi, [Verg. Aen. 1, 94.] cuius celebria eadem nocte celebrabantur solempnia. [Matth. 8, 26.] Nec mora, excitato et exurgente Iesu et ventis imperante, [Verg. Aen. 1, 154.] cunctus pelagi fragor cecidit, [Ibid. 5, 843 – 44.] et ȩquata spirans aura, quasi ipsa ferrent ȩquora puppim, adbreviato nimium per compendia itinere, in diu desideratum portum transposuit. Nemini umquam in afflictionis ȩrumna ad tam pium iherarcham clamanti fons obstructus [obstrusus Schm.] est clementiȩ, ut digne ac iure constet eum Clementem nominatum divinȩ dispensatione providentiȩ.

[33] Sed sicut in supplices pietatis semper exeruit viscera, sic in rebelles et contumaces ultricia animadversionis intorsit spicula et vitȩ intulit dispendia. Nam Romani imperii dedecus imperator Arnoldus [Cur ita in regem Arnulfum († Ratisbonae an. 899) acriter atque iniuste invehatur Thiofridus, ipse manifeste prodit. Multo aequior est vel Theodericus monachus in Chronico Epternacensi (prol. ad lib. II, MG., Scr. t. XXIII, p. 48, 1. 13 sqq.): Arnoldus (id est Arnulfus) imperavit, qui propter incursionem Nortmannorum de bonis sancti Willibrordi auxit comitatum Lucelburgensem ad supplendum scutum regalis exercitus; in inferioribus etiam et in maritimis locis de eiusdem sancti bonis magnifice eum augmentavit.] , qui maximam Efternacensis abbatiȩ partem in beneficium dedit Luzilinburgensis castri primoribus, Papiȩ, ut in quadam moderna legitur chronica [In nulla chronica nobis haec fabula servata est. Similem tamen narratiunculam legimus apud Luitprandum (Antap. I, 36) et Vincentium Bellovacensem (Spec. hist., XXV, 57), Arnulfum a vermibus, quos pedunculos aiunt, afflictum interisse.] , miserabili et indigna illo [illi Schm.] fastigio morte periit corrosus et extinctus soricum morsibus. Primates de Hollant, Theodericus [Theodericus IV comes Fresiae, † 1049.] et Florentius [Florentius I comes Fresiae, † 1061.] cum filio suo Theoderico [Theodericus V comes Hollandiae, † 1091.] , qui viginti quinque ecclesias iuris tanti pontificis tyrannide invaserunt [Cf. chartam a Wilhelmo episcopo Traiectensi datam Reginberto abbati an. 1063, dec. 28 (Miraeus, Op. dipl., t. IV, p. 350; Van den Bergh, Oorkondenboek van Holland en Zeeland, t. I, n. 85). Weiland.] , in ipso ȩtatis flore ut flos fȩni aruerunt et marcidi ceciderunt. [I Petr. 1, 24.] Patruus Heinrici iunioris, Nerviorum ducis [Immo Noricorum seu Baioariae. Obiit Treveris an. 1047.] , Adalbero, incliti Paulini apud Treviros prepositus, funem perpendicularem iussit extendi super fundum, in quo situm est eius oratorium et in eodem momento paralysi resolutus in lingua, promptȩ loquelȩ perdidit modulum et nullius verbi potuit exprimere primordium, [Ov. Met. 3, 358.] nisi ut resonabilis echo sonum ultimum. Summȩ dignitatis et generositatis proceres, regum progenies Cůno dux Karendinorum [Conradus III dux Carentinorum, † 1061. Cf. Lamperti Hersfeldensis Annales, ed. O. Holder-Egger, p. 73, annot. 7.] et adelphus eius Heinricus, palacii comes [Henricus I comes palatinus Luthariorum, de quo cf. Lamperti Hersfeldensis Annales, ed. c., pp. 51, 72, 79. Vid. G. Meyer von Knonau, Jahrbücher des deutschen Reiches unter Heinrich IV und Heinrich V, t. I, p. 200 – 201, annot. 66.] , qui ȩcclesiam in villa Crovia [Cröv ad Mosellam, praefecturae Wittlich. Weiland.] iuris sancti Willibrordi invaserunt, nec Heinrici tertii imperatoris rogatu, iussu, comminatione et noni Leonis papȩ exhortatione flecti et evinci potuerunt, quam evidenti ac terribili divini examinis contriti sunt verbere et cum omni posteritate castigatione et plaga percussi insanabili, de tam amplȩ hereditatis et sublimitatis deciderint culmine, novit omnis provintia tripertitȩ Galliȩ. [Ierem. 30, 14 – 15.] Nam Heinricus monachici propositi habitum, quem prius per mentis vesaniam Gorziȩ induit, sed acriori furore regressus ad seculum rursus exuit, interempta Mathilde Gozelonis ducis filia coniuge sua, in Efternacensi cȩnobio expetiit [Cf. Meyer, l. c.] et obtinuit ibidemque usque [om. Schm.] ad vitȩ unguem conversatus non ut debuit ac tantȩ nobilitatis virum decuit, spectaculum humanarum rerum in se exhibuit. Deteriori frater eius Cůno usus fortuna, propria diffamatus est laniasse membra per amentiam et sic opimam orci victimam exhalasse animam. In utroque erat res spectaculo digna et ȩstimatione sortis humanȩ rerum varietate miranda. In utriusque clarissimorum Romani imperii syderum occasu omnis eorum generosissima occidit prosapia et in extraneos translata est amplissima hereditas et gloria. Ut consulto pretereamus quam plures quasi sine nomine vulgus, [Iustinus, 41, 1, 4.] quos ȩcclesiam suam canino dente rodentes et latratu terrentes tanti patroni ultrix obruit virtus, [Hier. Ep. 50, 1.] numquam iniustis et immitibus familiȩ suȩ pepercit nomine defensoribus, re predonibus, sed iudicium absque misericordia eis intulit misericordiam non facientibus. [Iac. 2, 13.] Inmanis, [Lucan. 8, 599 – 600.] violentus, atrox nullaque ferarum micior in cȩdes Frithelo advocatus, cum indebitum exigeret et non optineret servicium, intollerabili fastu elatus, infringi precepit hospitalis promi ostium. [Verg. Aen. 6, 529.] Cumque hortator et fautor scelerum Růkerus de villa Ornavon [Orenhofen iuxta Scheidweiler, praefecturae Treverensis. Weiland.] furentis ȩri implesset iussum et desiderium et rapto lȩtatus inani farsisset aqualiculum [aquaticulum Schm.] , [Ibid. 568., Hier. Ep. 38, 5.] ilico divinȩ ultionis perpessus est iaculum et reversus domum nullo conamine, nullo medicamine cibum et potum contra fas in nefas accȩptum potuit digerere, nulla refrigerari requie, donec octavo die, ex quo tantȩ presumptionis se polluit crimine, evulsus est de tabernaculo suo carnis tegete. Relatus est defunctus ubi peccatum commisit mundo vivus, sed Deo mortuus, et simul ac a Spiritus sancti sacrario domno abbate Reginberto [1051 – 1081.] , indulta venia est absolutus, [Lucan. 9, 773.] dissiluit stringens uterum membrana intestinis effluentibus; et quia sepulchrum [sepulcrhum G.] patens antea guttur eius, fȩtidissimo fȩtore ebulliente de proiectis egestionibus affectis omnibus funeris officio astantibus, vix tandem cum ingenti difficultate sepulturȩ est traditus. [Ps. 5, 11.] Interiecto autem exigui temporis articulo erus eius, cuius iussu scelus commiserat, presidente Gisilberto preside [Comite Luxemburgensi, † post 1056.] , advocatiam iusto perdidit iudicio et ausus Namucensem comitem Adalbertum [Adalbertus III (1063 – 1105).] adtemptare bello, in prima congressione celeri fuga elapsus abiit, [Cic. Cat. 2, 1.] excessit, evasit, cum hostium nullo vel minimo, suorum vero dampno et dedecore maximo. Hic enim Bedensis pagi [Bidgau, in quo erat Epternacum.] omne decus et gloria periit, et populus, antea terror gentium, [Iustinus, 6, 8, 2 – 3.] omnino viluit, et sicuti telo, si primam aciem prefregeris, reliquo ferro vim nocendi sustuleris, sic illa victoria veluti mucrone teli ablata, nullis postea virtutibus, sed cladibus innotuit, et ipse tantȩ infamiȩ ac ruinȩ auctor, prius crebris clarus triumphis, a gregario ad eius dignitatis comparationem milite confossus oppeciit, interiit. Preco antichristi gener eius Bertramnus [Defensor ecclesiae Epternacensis, qui carpitur in charta an. 1095 (Beyer, Urkundenbuch zur Geschichte … der mittelrheinischen Territorien, t. II, p. 22).] peretri [piretri T corr.] frutice amarior, sed longe inutilior, [Hor. I Epist. 20, 20 – 21.] qui cum in tenui re maiores pennas nido extendisset et callido ingenio ad altȩ dignitatis fastigium evolasset, nimiȩ elationis fastu turgens nec se ferens, quicquid fraudis, quicquid [quicquic G.] mali comminisci potuit servientibus Deo et sancto eius Willibrordo intulit, donec non minori divini decreti impetu destructus quam elatus est. Nam ut grandia et plura omittamus eius dedecora, non modo munitissimum suȩ ditionis castrum Bursceith [Burtscheid prope Diekirch in hodierno ducatu Luxemburgensi.] et copiosissimas opes et aureo curru invectam mundi gloriam perdidit, verum etiam per multorum revolutiones annorum excommunicationis anathemate dampnatus et omni liberi hominis iure privatus, ȩterni interitus iudicium promeruit. [Verg. Aen. 1, 372 – 74.] Ante diem clauso componeret vesper olimpo quam repetens tantorum annales laborum omnes scelerum formas ab iniquissimis non tam advocatis, quam lupis rapacissimis, domui et familiȩ Dei illatas comprehendere et omnia pȩnarum illis relatarum nomina possem percurrere.

[34] [Thiofr. Mirac. 5.] Anno vero antea [eras. a corr. in T.] progeniti Verbi millesimo tricesimo primo, a transitu eiusdem paradoxi patris ducentesimo nonagesimo secundo, recidivi reparata oratorii fabrica, tocius religionis archytriclynio abbati Humberto cum unanimi sanctȩ congregationis assensu sedit sententia, ut XIIII kal. novembris, invitato preclui Popone, sanctȩ Trevericȩ sedis archypresule, et defensore Heinrico, gloriosissimo duce Boariȩ, inter dedicationis solempnia eius ossa transferrentur in locum ubi hodie cum reverentia et honore debito celebrantur recondita. Delecti et designati sunt ad tam preciosum inquirendum et effodiendum thesaurum cȩnobitȩ cȩlibes et in sanctȩ conversationis proposito nobiles. Sed dum, obseratis ȩcclesiȩ ianuis, pavimentum conarentur infringere, unus ex eis, Thitmarus nomine, ignorans vel oblitus nocturno se delusum phantasmate, bipennem reducta arduus libravit dextra in aere; sed exerta brachia quasi divinis colligata manicis nullo conamine potuit deponere. Stetit anxius et incredibili stupore attonitus; ante oculos caligo obversari, sudare frons, [Hier. Ep. 69, 2.] pallere genȩ, lingua herere, saliva siccari. Tandem a summȩ prudentiȩ viro preposito Huperto in secretioris loci aditum deductus paterno affectu est ammonitus, ut purȩ confessionis expurgaret gemitibus, si cuius criminis sibi esset conscius. Hȩsitans ac se discutiens, et in conscientia sua nihil novi admissi inveniens, iussus est ad lavatorium divertere et sarabara sua diligenti intuitu perspicere. Abiit, inspexit, lavit, rediit, et accinctus sacro labori sollicicius et ferventius institit. Egesta autem humo et effractis duabus criptis, in tertia sacratissimum repererunt sarcophagum et sericum desuper pallium; quod, mirum dictu, per tot secula non modo incorruptum, verum etiam pulchrum et integerrimum usque in id temporis ad basilicȩ Dei suspenditur ornatum, incorruptȩ vitȩ ac meritorum tanti pontificis evidens testimonium. Accessit ilico ȩternȩ memoriȩ ygumenus Humbertus non ausu temerario, sed affectu sincerissimo, ut pro reliquiis distribuendis aliquantulum de thesauro reconderet pretiosissimo et, elevato paulisper operculo, videre meruit dilectissimum dominum suum iacentem illȩsa cuculla et cilicio et pȩne toto corpore integro tantisque flagrante odoribus, [Vita S. Hilarionis, 46.] ac si delibutum esset ungentis omnibus et aromata de carne mortua ebullirent pro vermibus. Dignum profecto glorificati somatis preconium, ut per tanti temporis spacium permaneret contra corruptionis suȩ naturam incorruptum et pȩne integrum, quia, cum spiritus vegetavit ac rexit eius artus, ungentum nardi pistici fudit super caput dominicum et fidenter potuit canere per epythalamium: Nardus mea dedit odorem suum et :Ungentum effusum nomen tuum. [Ioh. 12, 3., Cant. 1, 11., Cant. 1, 2.] Inseruit manum vir non fidei modicȩ, sed grano synapis assimilandȩ tropologice, et ex effuso quasi de acerra aromatum fumo, obtusa visus sui acie, de costis eius unam cum summa extraxit formidine, et, ut Danihel queritur de se visionum attonito enigmate, nihil virium in exangui eius remansit corpore. [Matth. 13, 31., Dan. 10, 16.] Cumque, omni diligentia obserato et summa reverentia elevato sarcophago, sacrȩ celebrarentur excubiȩ, quidam ex cȩnobitis, Frithelo nomine, qui nobili ortus prosapia, deposito cingulo terrenȩ miliciȩ, oblatis ante se duobus filiis indolis egregiȩ, suavi se iugo subdidit servitutis dominicȩ, supervenit, tota debilitatus membrorum compagine, utpote intestinis eius prolapsis et dependentibus in secessus confinio et margine. Intimȩ orationis prostratus obtulit hostiam, et exurgens nescius impegit in tumbam, et absque ulla mora ex collisione salutifera, visceribus in sedem retortis pristinam, sanitatem adeptus est integram. Inȩstimabilis exorta est in cordibus Deum glorificantium lȩticia, et non tam ex vicinia quam de tota provintia populorum confluxerunt examina et, quasi presentem viventemque in carne communem patronum suum cernerent ac susciperent, voce altisona concrepabant laudum crusmata [ita etiam G.] , et mystica arca testamenti Domini translata et deducta in iubilo, in sempiternȩ ac individuȩ trinitatis altaris propiciatorio est posita; ubi numeri ȩstimationem et quantitatem excȩdentia innovantur signa et inmutantur mirabilia.

[35] [Thiofr. Mirac. 6.] In Walichrensi vero insula, ubi sanguis eius effusus est pro Christi confessione et gloria, frequentius adest per spiritus sui presentiam; quia, cum signa non sint fidelibus sed infidelibus, novit efferȩ gentis, suo ingenti sudore fidei regulis imbutȩ, non posse emolliri et ad cultum ac amorem divinum constringi duriciam, nisi per signorum presentiorem et frequentiorem efficatiam. Et licet hoc celebre habeatur in locis mari conterminis, libet tamen in calce voluminis inserere pauca de plurimis, minima de maximis. Divȩ memoriȩ presidis Flandriȩ Baldwini iunior filius Růpertus, exicialis odii in Mitthilburgenses accensus facibus, interminatus est mortis interitum tocius insulae habitatoribus. Nec causȩ irarum sȩvique dolores exciderant animo, [Verg. Aen. 1, 25, 26, 36, 50.] sed ȩternum servans sub pectore vulnus et plurima flammato secum corde volutans, cum extremis hominum Morinis iniit consilium, [Ibid. 8, 727.] et tantum de Francigenis et Theutonibus collegit exercitum, ut vix denis suorum satellitum singuli evenire ȩstimarentur hostium. Ter denas enim legiones singulas millenis taxatas militibus adversus trina non integra armavit milia et inpositas navibus per Schaldemermur [Schaldae marmur (“id est S. marmor seu S. mare”) corr. Schm.] [Quid sit nescio. Scaldis ostium intellegendum patet. Weiland, utique sapienter. Coniciat tamen forsan quispiam: per Schaldae murmur.] in hostilia traiecit littora. Sed quam terribilis eius visus est introitus, tam turpis et fedus subsecutus est exitus. Nam Walichrenses cum, missis legatis, bellum deprecarentur, nec obtinuissent, et respectu paucitatis suȩ multitudinem hostium pertimuissent, coadunato omni suo agmine, convenerunt in basilicam terque quaterque beati Willibrordi consecratam [conservatam Schm.] sanguine [Cf. c. 13: basilica quae Westcapella appellatur.] , et ante participacionem mysterii salutaris hostiȩ voto se obstrinxerunt quotannis, vita comite, censum illi persolvere, si interventu eius clementiȩ potiri mererentur palma victoriȩ. [Gen. 18, 10.] Nec mora, succensi ardentissimȩ fidei calore pixydem, in qua illius continentur reliquiȩ, in vexilli suspenderunt cacumine, haud secus his freti quam Domino Deo previo duce gradiente ante eos in fortitudinis suȩ [sua Schm.] multitudine. Nemo in prelio fugam cogitavit, nemo in pedibus spem, sed in lacertis habuit, [Hor. III Carm. 2, 13.] quia pulchrum et dulce pro patria mori mentes omnium subiit. Citato cursu procuraverunt ne, hostibus procurrentibus et renitentibus, in solis radios pugnam consererent, ne, reverberata et obtusa oculorum acie, ictus et conatus suos perderent. Pugnatum est deinde tanta virtute, ut hinc viros, inde pecudes putares, et, ut canitur in Deuteronomii carmine, persequeretur unus mille et duo decem milia effugarent. [(Deut. 32, 30.)] Victi hostes, cum ad naves refugerent, [(Lucan. 3, 571 – 73.)] alii perempti in suis cecidere ratibus, et obducti sunt spumante et concreto cruore fluctus, et iuxta illud nobilissimi vatis dysticon,

[(Ibid. 576 – 77.)] semianimes alii vastum subiere profundum
hauseruntque suo permixtum sanguine pontum.

[Hier. Ep. 54, 17.] Secundum mysticaȩ apis Debborȩ canticum de cȩlo dimicatum est contra eos; anima electi Domini principis exercitus Dei conculcavit robustos. [Iudic. 5, 20 – 21.] At Walichrensium populus, cuius in forti sedit arcus, ut nobis qui eidem bello interfuit et postmodum, abiectis militaribus armis, armatura Dei sub monachico habitu se induit [Hunc esse Ekehardum, de quo c. 36, coniecit Weiland.] , verissima adtestatione retulit, nullum ex suis nisi tres perdidit; quod ex ipsorum inconsulta temeritate evenisse liquido constitit. [Gen. 49, 24., (Ps. 16, 8.)] Dominus in umbra alarum suarum sperantes protexit et, [Lucan. 7, 519 – 20.] cum ferro subtexeretur ȩther noxque super campos telis conserta penderet, ne inde caderent mortes in gloria sua exultantes, [Ibid. 517.] innumerum, quod spargebatur, [Ibid. 485.] missile aliorsum detorsit et largiores animos amministravit et se presentem per innocuȩ alitis presentiam demonstravit. Nivei enim coloris columba, instar eius quȩ in cataclysmate ramum virentis olivȩ ad arcam Noȩ in ore reportans et baptismatis mysterium presignans pacem terris redditam indicavit, ab acie nusquam recessit, sed usque ad consummationem victoriȩ, ut probatȩ fidei viris visum est, circumvolavit. [Gen. 8, 10 – 11.] Victrix vero phalanx post tanti triumphi gloriam debitȩ laudis triumphatori omnium solvit victimam et votum suum, quo se ante obligaverat, renovans et confirmans duo devicti principis vexilla ad Efternacensem transmisit ȩcclesiam ibi conservanda in ȩternam collatȩ sibi per magnifici pontificis Clementis Willibrordi merita gloriosȩ victoriȩ memoriam.

[36] Post, ubi pericula virtute et Dei gratia propulit [Walichrensium victrix phalanx, ut recte monuit Weiland.] , [Lucan. 1, 3.] ab externis bellis velut in viscera sua arma convertit et extemplo furentium manus ac membra sua ipsa cȩsura ab hostili in civilem sanguinem ferrum exacuit. In perniciem exarsit mutuam et, cȩsis nobilioribus insulȩ primatibus, in tantam prorupit discordiam, ut neque libere ingredi neque egredi ulli esset copia. De uno populo duo conpugnantia effecta sunt corpora et eorundem castrorum homines in duas hostiles divisȩ sunt acies. In partibus exicialis odii adeo conflagravit incendium, ut absque apparatu armorum et cȩtu contribulium et satellitum ne ipsa quidem parascheve, qua summus veri tabernaculi pontifex et pastor essentialiter bonus pro ovibus suis animam suam ponens Deo Patri obtulit sacrificium, sanguinem suum, inȩstimabile mundi precium, auderent accedere ad deosculandum lignum dominicum. [Hebr. 8, 2., Ioh. 10, 11., Verg. Aen. 2, 283 – 84.] Fessis demum et fractis post multa suorum funera variosque labores, in tanto actu periculorum tutissimus portus consiliorum visus est communi legatione Efternacensem ygumenum Thiofridum [nomen scriptum litteris aureis in G, rubris in T.] philochristum ad se arcessere, ut ex auctoritate precluis patroni Willibrordi, cuius vice fungebatur, [Ov. Met. 1, 380.] mersis rebus suis consulere et disturbatȩ pacis federa operam daret reconciliacionis gratia reformare et componere. In portu Antwerpensi eum adventantem biduo exspectaverunt cum sedecim longis navibus; sed eo necessitate itineris moras innectente, generalis placiti sui, quod tercio imminebat die, redire coacti exactionibus, eius adventus et susceptionis honorem necessariis suis et dilectoribus commendaverunt ipsius emporii magistratibus. Aruerant autem omnia sata eorum aeris intemperie, nec irrigabantur ullo humore roris et pluviȩ, sed minitabantur sterilem annum messibus ingruere. Cumque classem velis cȩdentibus ventus incumbens propelleret mediumque rates profundum tenuissent, [Lucan. 3, 1 – 2.] mente licet lugubri, ingenti tamen accensi ardore fidei, exclamaverunt devocione hylari: “O domine, o sancte Willibrorde, si venturus es ad nos, tuum peculiarem populum, apostolatus tui in Domino signaculum, evidens da indicium et, [Verg. Aen. 5, 243.] antequam portu condamur alto, fac descendere ac influere ymbrem frugiferum.” Nec mora, [Ibid. 2, 692 – 93.] subito fragore intonuit lȩvum et turbida testantur conceptum ȩquora ventum, [Lucan. 5, 567.] iamque polo pressȩ nubes densantur in ymbres, [Ibid. 4, 76 – 77.] spissatȩque fluunt et caumatis ac siccitatis dispendia excludunt. [Ps. 67, 10.] Pluviam voluntariam Deus hereditati suȩ segregavit, evidentissimo clementiȩ suȩ signo dilecti sui in spiritu adventum declaravit. Nauticus ilico clamor ferit ȩthera, [Verg. Aen. 5, 140 – 43.] et adductis lacertis spumant ac dehiscunt convulsa remis rostrisque stridentibus ȩquora, et omnes ȩcclesiasticum, non nauticum, concinentes celeuma, in sua hylares prosiliunt littora. Vix vero illis propria subeuntibus mȩnia vicarius egregii antistitis Willibrordi ab universis Antwerpensibus longe a civitate cum sanctorum suorum pixidibus auro et argento operoso artificio incusis procȩdentibus obviam sicut angelus Domini, sicut Christus Iesus, cum ingenti susceptus est gloria, ibique dissidentibus reductis in gratiam et confederatis pace firmissima, eorum honorabili evectione transvectus est in Mitthilburgensis portus navalia. In crepusculo diei, eius comperto adventu, omnes utriusque sexus et diversȩ ȩtatis insulani lȩto complerant littora cȩtu et eum, [Ibid. 5, 107.] ac si ipse communis eorum patronus et dominus in carne venisset, intimȩ devocionis affectu ac honoris magnificentia excȩperunt et hymnilogica vociferacione in orationis proseucham deduxerunt. Postera cum primo stellas oriente fugaret clara dies per lȩta frequentes convenere limina, [Ibid. 5, 42 – 43.] et coram legato Domini ad firmandum rerum presentium statum contra morem barbaricum summa adstitere disciplina et reverentia. [Ibid. 1, 153.] Sed ille regens dictis animos et pectora mulcens primum aggredi et tractare mediocria, in crastinum decrevit differre maiora et magis aspera. Cumque his intentus eorum et aliorum, quos idoneos ducebat, haberet consilium, vidit cominus quendam de grege inopum prosterni et amplecti pedes cuiusdam ex prosapia et ordine divitum, cui aliquando inconsiderata insolentia inflixit vulnus pene inremediabile et lȩtiferum. Exurgit, accurrit, cum prostrato prostratus genua eius exosculatur, et deposito in terram ante abnuentem et obstinatius renitentem egregii antistitis baculo, gratiam delicti pȩnitenti facere deprecatur, monet ac obtestatur. Adamantinum vero illius cor et contemptor animus nullis sanȩ doctrinȩ fomentis emollescit, [Alcvinus, lib. I, 9.] ac conclamantibus et tantam duriciam detestantibus universis circumstantibus, non erubescit, non adquiescit. Impos animi discessit, erupit, domum rediit, et ibi e vestigio contemptus et inobedientiȩ suȩ pȩnas luit. Energuminus enim factus omnes astantes percussionis suȩ spectaculo perterruit et omni viciniȩ et familiȩ suȩ summum merorem et luctum intulit. Anhelum eius pectus et protensus aqualiculus crebris et gravissimis exagitari pulsibus, et sonus audiri, quasi costarum cratem et stomachum interius aliqua vis duris propulsaret vectibus. Et quid tanto cruciatu crudelius, quid amarius? Tanta divinȩ ultionis animadversione clientes illius et contribules exterriti multa supplicatione defetigatum [defetigatam Schm.] compulerunt illo ire veredarium Domini, ut captivum de tanti eriperet amaritudine supplicii. Venit, scriniolum suum, in quo porciuncula [parciuncula Schm.] costȩ clementissimi patris Willibrordi recondita est, ventri arrepticii superposuit, et e vestigio zabulus, quia tantȩ sanctitatis pondus ferre non potuit, vas, quod ob vindicandam inobȩdientiam arripuit, ad glorificandam summi opificis potentiam deseruit. Tripudium ingens exortum est, quia salus domui illi facta est, quia filius Abrahȩ a filio ȩternȩ mortis liberatus et absolutus est. [Luc. 19, 9., Luc. 13, 16.] Interea in concione astantis et expectantis populi nobilitatum est aliud signum, de causa quidem simili, sed pȩna dissimili. Procidit quidam in faciem ante vulneratum iam pridem a se divitem, ac summissis precibus laboravit eum sibi efficere propicium et placabilem. Accessit una ad negitantem et reluctantem interpres domni ygumeni Ekehardus, cȩnobita egregius, ante conversionem inter principes eiusdem insulȩ nominatissimus; accessit, inquam, et pluribus ac humillimis supplicavit supplicationibus et genuum inflexionibus, ut veniam petenti eius iure gentium aversus pie propter Deum et Clementem Willibrordum reconciliaretur animus. Sed ille improbus iuvenili fastu exaudire contempsit, exilivit, discessit et paululum secessit, cum ecce ulcio in eum divina incessit. Nam, sicut interiores interiori, sic exteriores oculi eius exteriori privati lumine subita obtenebrati sunt cȩcitatis caligine, et cuius iniquitas prodiit quasi ex adipe, et qui non flagellatus intumuit flatu superbiȩ et non timuit os suum in cȩlum ponere, quid esset sentire coactus est sub verbere. [Ps. 72, 7., Ps. 72, 9.] Impingebat et impingebatur, huc et illuc palpans, vacillans vertebatur et confusione sua sicut dyploide indutus occursum et conspectum hominum verebatur. [Ps. 108, 29.] Occurit tandem illi offensis nutanti pedibus genitor eius totus imbre lacrimarum perfusus, et increpans duriciam cordis eius, porrecta manu, reduxit eum in locum, unde bile commotus temerario ausu est egressus. Veniam ibi supplici suo dedit, visus claritatem recȩpit, illuminatori omnium quantascumque potuit grates rependit. Pulchrum spectaculum illo die divina pietas piis mentibus exhibuit, et elatis formidinem et maximum incuciendo terrorem futurȩ pacis et reconciliationis fundamentum posuit. In angusti temporis articulo in duobus viris quatuor celebrata sunt miracula. Alter quippe pro contemptus sui reatu desipuit amentia et pro multorum profectu resipuit ac saniori convaluit intellegentia; alter in oculo fratris fistucam videns, in suo trabem non videns, cȩcitatis incurrit offendicula, sed ductus pȩnitentia clariori lumine illustratus est in corpore ac anima. [Matth. 7, 3., Verg. Aen. 7, 148 – 49.] Proxima vero cum prima lustraret lampade terras orta dies, uno animo eademque sententia tocius insulȩ quasi apum examina convenerunt agmina, ut coram vicario pontificis egregii et eius reliquiis examinarentur et terminarentur omnium causȩ ac iurgia, et sopirentur simultacium veteres offensȩ et exicialia odia. [Iudic. 5, 20.] Steterunt ut setelleȩ in stacione sua et ordine, et subtilissima indagine investigaverunt lucem et consilia prudenciȩ, quia omnes viȩ eius pulchrȩ et omnes semitȩ eius [(p. et o. s. e.) om. Schm.] pacificȩ. [Prov. 3, 17.] Nec mora, ȩterna sapientia, quȩ se cecinit per os Salemonis Ydidȩ: Eruditis, inquiens, intersum cogitacionibus; meum est consilium et ȩquitas, mea est prudentia et fortitudo; per me legum conditores iusta decernunt, occultȩ inspirationis suȩ gratia in unius eiusdemque consilii summam omnium illexit pectora, ut de singulis in utraque parte peremptorum familiis septena sanguine proxima eligerentur capita, et eorum ac presidentis dominici archymandritȩ et comitum eius decreto ac investigatione diligentissima componerentur firmissimȩ pacis federa. [Prov. 8, 12 — 15] Igitur iuxta commune illorum consilium ac decretum rei sanguinis, depositis prius more gentis trigenis tripla compositione libris, vellent, nollent, ne qua dissensio nasceretur ex ante actis, in ȩternam discordiarum oblivionem effecti sunt milites ultorum sanguinis. Nullo humano sed divino terrore, viri ea formȩ pulchritudine et corporum proceritate et virium ac sapientiȩ magnitudine prediti, ut, qui eos ignoraret, non ex una gente, sed ex toto terrarum orbe electos iudicaret; viri, inquam, genere, fama et opibus excellentissimi coacti sunt longe se inferioribus pupillis summitti et obsequi, quod quasi dedecus improperii, nisi cȩlesti virtute essent coerciti, mallent morte lucrari quam perpeti. Notandum profecto et pro summa admiratione in posteros est transmittendum quod gens tam aspera, audax, bellicosa, quȩ nunquam ferro edomari potuit, simplicium verborum loris se ligari et constringi pertulit et, ut de ipsius veredarii Dei edictis taceamus, quicquid prefatus interpres eius ex auctoritate eius et sancti patris Willibrordi iussit, ac si ex ipsius ore iuberetur [iuberentur Schm.] , nemo omnium temerare ac transgredi presumpsit, nemo parere distulit; tantus in omnes Domini terror irruit. Pax exinde bonȩ voluntatis tam privata, quam publica per mirifica antistitis egregii Clementis Willibrordi merita, tamquam ipso corporali assidente consessu ac ordinante, reparata et iurisiurandi sacramento confirmata est, non modo in Walichrensi, sed in omni adiacente insula, et aurea fruges pleno cornu defudit copia, [Hor. I Epist. 12, 28.] et per duorum mensium curricula, quibus ibi moras pro communi utilitate innexuit ygumenus, vernarum Dei vernula, nulla ibi opera, nulla exercebantur studia, nisi gaudium, honor et tripudia, mira exultacio, festi dies, ȩpulȩ et convivia. In summi tum demum honoris magnificentia rediit in patriam, et cum ingenti tocius civitatis suȩ in occursum eius effusȩ susceptus lȩticia, sempiternȩ Trinitati laudis debitȩ immolavit hostiam.

Ac nos, [Verg. G. 2, 541 – 42.] quia immensum spatiis confecimus ȩquor et iam tempus est equum spumantia solvere colla, preterito quodam inusitato miraculo, videlicet quod in basilica sanguine tanti patris dotata furto ablatum de cruce argentum admoto igni per triduum non potuit conflari, et secatum in ȩquas partes in seminarium discidii trium nominum viris [Tria nomina habere proprium erat Romani hominis ingenui et liberi. Censet Schmitzius his verbis mordaciter a Thiofrido designari fures, quos apud Plautum (Aulul. 2, 4, 46) legisset nominari “trium litterarum homines.” Crediderim tamen potius ex male intellecto loco Iuvenalis (Sat. 5, 125 – 27) adductum esse Thiofridum ut fures ita designaret. Cf. infra ad Vitam metricam, lib. III, v. 125.] nullo modo visum est ȩquari; pallium vero altaris non forfice, non cultello, postremo non gladio acutissimo valuit scindi; preterito, inquam, signo tam mirabili, finem longo operi imponamus, ut in fine, qui est sine fine, permaneamus in Christo Iesu, unico domino nostro, multimodas pro modulo nostro grates ei solventes super omnibus quȩ reddidit nobis, et super multitudinem bonorum quȩ per inclita dilectissimi sui Clementis Willibrordi patrocinia largitus est nobis secundum indulgentiam suam et secundum multitudinem misericordiarum suarum. [Isai. 63, 7.] Cui laus, honor inexcogitabilis ac ineffabilis gloria et imperium per infinita secula. Amen.

Explicit vita sancti Clementis Willibrordi archiepiscopi.

II. VITA METRICA

Prologus in vitam Wilbrordi crusmate dignam. [κροῦσμα seu κροῦμα, modus musicus.]

Non salit ingenii mihi proflua [ita et T.] vena profundi [Vita prosa,prol.]
Nec me ventosȩ rapit, inflat gloria famȩ;
Sed Karli prudens Alcwin movet yperaspystes,
[5] Carmine qui nostri replicat sacra gesta patroni.
Sed non attendit quȩ syllaba longa, brevis sit,
Et ceu Lucilius, dum profluit, est lutulentus; [Hor. I Sat. 4, 11; 10, 50.]
Invigilans curis aulȩ magis imperialis,
Cogit inire modos me rauca fauce sonoros [ita et T.] . [Boetius, De cons. phil. I, 1, 2.]
[10] Non superimpositam sibi laudis demo coronam, [Hor. I Sat. 10, 48 — 49.]
Sed potius vereor ne cuncta neget mihi livor,
Ne mordax aspis, ne Lernȩ mordeat anguis.
Fido tamen, vestris si me defenditis armis,
Virus vipereum tero, calco super basilyscum. [Ps. 90, 13; Luc. 10, 19.]
[15] Spiritus aspiret summus, mea carbasa perflet,
Transvehat in portum sine tempestate quietum.

Incipit heroicis Wilbrordi vita camenis.

[1]

[Numeros, quibus non tam in capita Vita metrica divisa est quam in memoriam revocantur capita Vitae prosae, quibus eaedem res narratae sunt, exhibet solus T in margine.] Quadrifidi cosmi solem peperere Britanni, [Cf. Sedulius, Carm. pasch. 5, 190: Quattuor inde plagas quadrati colligat orbis.]
Solem Wilbrordum, qui comit lumine mundum,
[20] Lumine cȩlesti, divini spermate verbi.
Hic prius est notus mundo quam conditus [ita et T.] , ortus;
Ante revelatus quam carnis lemmata nactus.
Nam tantȩ prolis mater, flos nobilitatis,
Femina summorum titulis insignis avorum, [Lucan. 8, 73.]
[25] Wilgislo [Wilgisilo T.] digno primati iuncta marito
Non ȩstu carnis, sed causa posteritatis,
Dum vix in somnum laxaret soma tenellum,
Nox subvecta pigris [nigris corr. Rossberg.] cum circuit aera bigis, [Verg. Aen. 5, 721: Et nox atra polum bigis subvecta tenebat. Attamen aliquando lentas fuisse bigas illas accipere potuit Thiofridus ex Valerio Flacco, 3, 211, ex Seneca, Agam. 817 — 18, ex aliis; cf. Sedulius, Carm. pasch. 1, 165 – 166: nec luna cucurrit ordine pigra suo.]
Ivit in ȩthereos vigilanti pectore cyclos;
[30] Inspexit gelidȩ quasi nasci cornua lunȩ,
Crescere, curvari plenoque sub orbe rotari
Ac per zodiaci contermina zodia volvi,
In sua precipti cursu precordia labi
Seque rubi typici flammis insontibus uri. [Exod. 3, 2. Cf. Sedulius, Carm. pasch. 1, 127: Ignibus innocuis flagrans … rubus.]
[35] Nec mora, visceribus calidis exȩstuat alvus;
Concaluit pectus, quatit eger anhelitus artus. [Verg. Aen. 5, 432.]
Sudoris fluidi [an gelidi? Rossb.] fluxerunt undique rivi. [Ibid. 200.]
Nictans erexit se, lecto proripuit se,
Non concussa minus quam qui tonitrus fugit ictus.
[40] Cumque sub exorto rutilans Leucothea Phȩbo [Quodnam scelus prodiderit Aurora, nescimus.]
Proderet Ambronum scelus exiciale, cruentum, [Verg. Aen. 6, 511: scelus exitiale Lacaenae.]
Pandit oroma viro cuidam virtute rotundo, [Cf. ad v. 197.]
Ac licitos lepidi complexus fassa mariti,
Nondum formati didicit preconia nati
[45] Ore prophetali digesta sub ordine tali:
“Phȩbes crysocomȩ globus in se plenus et in te
Filius est lucis, paries quem [ita et T.] filia lucis.
Solis iusticiȩ iubar hic sol exeret in se; [Malach. 4, 2.]
Excellet homines, ut stellas luna minores. [Hor. I Carm. 12, 47 – 48; Epod. 15, 1 – 2.]
[50] Noctis [ita et T.] et ut tenebras abigit Phebeia lampas, [Verg. Aen. 3, 637; 4, 6.]
Sic verbi radiis excludet [ita et T.] nubila mentis.
Perdius et pernox operam dabit, ut pereat nox,
Nox psyches aciem fuscans caligine tegnȩ. [Id est technae.]
Asperget cordis campos aspergine roris,
[55] Roris paraclyti, quo mens alitur mychrocosmi
Fȩcundabit agros erroris caumate siccos,
Ut sata sicca die fȩcundat roscida Phebȩ.” [Verg. Georg. 3, 337.]

[2]

Tantis responsis ex vatis pectore promptis,
Issa — quod exit ab is — rediit spe prescia prolis, [Hieronymus, Liber hebr. quaest. in Genesim (P. L., t. XXIII, col. 942A): Non videtur in graeco et in latino sonare cur mulier appelletur quia ex viro sumpta sit; sed etymologia in hebraeo sermone servatur. Vir quippe vocatur IS et mulier ISSA. Recte igitur ab IS appellata est mulier ISSA.]
[60] Prolis quam mundi gessit paritura saluti.
Explevit numerum genesy racione statutum
Ac peperit sobolem, cosmi tocius honorem.
Inmarcescibilem produxit virgula florem.
Solem preclarum suspendit ad ubera natum, [Sedulius, Carm. pasch. 1, 113.]
[65] Exultavit ovans [ita et T.] , ut ovat [ita et T.] quicumque triumphat.
Non iam pressure meminit carnis geniturȩ [Ioh. 16, 21.]
In gremio fovit, cuius preconia novit,
“Pane voluntatis” sumptum, “non pane doloris”. [Cf. Ps. 126, 2: panem doloris.]
Nomen Wilbrordo dat vitȩ fonte [ita et T.] renato;
[70] Nam cum theutonicȩ sit sic ydioma loquelȩ,
Prima voluntatem, sonat ultima sillaba panem, [Cf. p. 462, annot. 1.]
Littera si cȩdat canis et penultima linquat. [Id est si a nomine Willibrord demas tum litteram r, tum paenultimam syllabam (li).]
Mel nectarque suum vitȩ nutrivit alumnum, [Lac matris nutrivit infantem.]
Per carnis speculum vidit redimicula morum,
[75] Ex quibus ornandus succrevit pusio tantus,
Pulchra qui facie depinxit utrumque parentem.
Exin consilio cum coniuge participato,
Anna velut vatem Domino vovit Samuhelem [ita et T.] , [I Reg. 1, 11.]
Sic puerum puero vovit de virgine nato,
[80] Qui de lacte manum mittens super aspidis antrum [Isai. 11, 8.]
Comminuit vectem genus humanum ferientem. [“Vectis intellegendus est Satan. Cf. Isai. 27, 1: In die illa visitabit Dominus … super Leviathan serpentem vectemRossberg. Attamen haud scio an melius cum hoc Thiofridi loco conferas illud Amos 1. 5: Et conteram vectes Damasci.]
Vovit uterque ratum [ita et T.] gratumque parens holocaustum
Ac, ne longa pium traheret dilatio votum,
Dulcem filiolum pater obtulit erudiendum
[85] Patribus egregiis Rhipensibus Israhelitis, [Cf. Ioh. 1, 47.]
Disceret ut teneris normam virtutis in annis
Ac nil audiret, nil preter honesta videret.

[3]

Nec patris oblata mens torpuit indole tanta,
Sed speculativȩ siciens theoremata vitȩ,
[90] Psyches [psyces G.] speluncȩ decrevit ad ostia stare, [III Reg. 19, 9 — 12.]
Flaret ut Eliȩ tenuis sibi sibilus aurȩ
Ac degustata vegetus dulcedine summa
Carnis in amfractu sine carnis viveret actu.
Exutus tonicam, qua se vetus induit Adam, [Gen. 3, 21.] [Eph. 4, 22 — 24.]
[95] Adȩ veste novi, se vellere vestiit agni.
Precluis Andreȩ simplex ovis intrat ovile,
Fȩcundis ovibus fȩcundior est sociatus.
Populeas virgas, — sanctorum dogmata, vitas, — [Gen. 30, 37 sqq.]
Scripturȩ per aquas a Iacob arte locatas,
[100] In quibus hystoriȩ color est et tropologiȩ,
Crebrius intuitus concȩpit imagine fȩtus,
Fȩtus vitales parit actus spirituales;
Dedidicit mundum, didicit cor comere mundum,
Mente salutares theoryȩ traxit odores.
[105] Sed velut esuriens, saciari laucius ardens,
Ex cȩnobita prodit novus anachorita [ita et T.] ,
Prodiit aerias doctus superare phalangas; [Cf. Ephes. 2, 2.]
Pugnavit, vicit, sibi se mundumque subegit.
Secretus latuit, sed in arce latere nequivit;
[110] Non latet arx urbis, non urbs in vertice montis. [Matth. 5, 14.]
Proditus est signis mirabilibusque stupendis;
Est celebri fama procerum vulgatus in aula.
Practica vita redit sibi, non theoretica cedit.
Et quia principibus placuit primaria virtus,
[115] Traditione rata data sunt sibi prȩdia lata,
Quȩ iuxta mare sunt, quȩ promunctoria [ita et T.] cingunt.
Struxit ovile gregis summi pecus opilionis;
Pavit oves fȩtas et in agni sanguine lotas. [Apoc. 7, 14.]
Maturus senio, cute laxa, vertice cano,
[120] Militis emeriti suspirans munere fungi,
Transiit ex cȩno de carnis carcere cȩco;
Ad faciem facie vidit, quem mente sitivit. [I Cor. 13, 12.]
Pergula theoticos [cf. Vita prosa, c. 82, 201] tulit artus exanimatos. [Id est in oratorio B. Mariae (cf. Alcvinus, Vita metr. c. 33, v. 91 – 94) corpus illius condiderunt.]

[4]

Sed quia digressus sum, syrmate carminis usus
[125] Ad diverticulum regressus iter tero cȩptum.
Tantȩ prosapiȩ Wilbrordus et indolis altȩ,
Ex ȩtate tener, Samuhel profectibus alter, [I Reg. 2, 26.]
Crevit, profecit, puerile puer nihil egit;
Non gestit paribus parvis colludere parvus [ita et T.] ,
[130] Sed sacris studiis intentus acumine mentis,
Floruit uberius ceu cedrus, palma, cypressus. [Ps. 91, 13.]
Cumque duas decadas eius dispungeret ȩtas,
Omne, quod ante laboravit, nihilum reputavit
Atque columbinas, quibus evolet, expetit alas, [Ps. 54, 7.]
[135] Ut longe fugiat, sine mentis turbine vivat.
Ardet abire fuga dulcique recȩdere terra, [Verg. Aen. 4, 281.]
Sed non absque patris consensu spiritualis.
Detegit huic ignem mentis secreta cremantem,
In messem Domini coniveat ut proficisci, [Matth. 9, 37.]
[140] Messor ubi rarus, sed fructus frugis opimus.
Implet uterque sinum lacrimis ex corde subortis;
Hic rogat, ille negat; pater obstat, filius instat,
Nec prius absistit quam patris viscera mollit
Ac deducit eum concors cȩtus seniorum
[145] Non oculis siccis, sed fletus flumine tinctis;
Oscula, complexus dat amoris fervidus ȩstus.
Hac ȩtate viris effulsit Hibernia claris,
Floruit in studiis, ut Athenȩ gymnosophystis.
Huc se forma, decus iuvenum dedit alta docendum. [Athenis gymnosophistas collocat Thiofridus miro errore, forsan quia “sophistas et gymnasticas exercitationes confudit”, ut visum est Rossbergio.]
[150] Ac didicit logikes, ethicȩ, phisicȩ rationes,
Quȩ duo sint in quȩ dialectica dividit esse,
Quid genus et species sit, et enthymema, soritȩ,
Quid mathesys, aplanes quis volvat spiritus orbem. [Cf. Chalcidius, Comm. in Tim. Platonis, § 113: ab exteriore orbe qui aplanes dicitur. Chalcidium affert Thiofridus in Vita prosa, c. 6 med.]
Flores divinȩ decerpsit bibliotecȩ
[155] Atque favos ut apes construxit spirituales.
Non viguit [ita et T; riguit Decker, probante Rossbergio.] toto maior districtio mundo.
Nam cȩnobitȩ si cui sub sorte culinȩ [S. Columbani, quae dicitur, Regula coenobialis fratrum (ed. O. Seebass, in Zeitschrift für Kirchengeschichte, t. XVII, p. 218 sqq.), c. 3 et c. 2.]
Deperiit granum cuiusque leguminis unum
Aut duo vel tria, castigatus ab omnibus una
[160] Pȩnituit sacri quasi pro racione peculi,
Bissenis psalmis instans in fine synaxis,
Adiutus precibus fraternis atque solutus.
In versu mensȩ qui dicere neglegit “amen”, [Ibid., c. 1.]
Ac si mente vagus scuticȩ sex sustinet ictus.
[165] Est totidem passus, qui tussis reumate tactus [Ibid., c. 2.]
In psalmodia non psallit voce sonora;
Aeque quisque luit, qui dixerit esse suum quid. [Ibid., c. 2.]
Si guttas temeti sub cura perdit inerti, [Ibid., c. 3.]
Damnum taxatur, reus acrius exagitatur;
[170] Non emina sibi partitur debita vini,
Sed de fonte bibit, dum, quantum perdidit, insit.
Si quis cultello mensam pertundit acuto, [Ibid., c. 2.]
Vibices sȩvas patitur pro crimine denas.
Et qui dormit ubi mulier dat membra sopori [Ibid., c. 13.] [Hor. II Sat. 2, 80 — 81: sopori membra dedit.]
[175] Nec flammam metuit, consueta diaria perdit;
Arto pane, brevi lympha permittitur uti.
Sed quod multatur qui casu precipitatur [Columbani Reg.,c. 15.]
Ponte vel ex kymba vel equo feriente ruina, [Silius Ital. 14, 678: tanta feriente ruina.]
Quid sit, non novi, referens incredulus odi. [Hor. II Epist. 3, 188: incredulus odi.]
[180] Qui fel invidiȩ fert, ardet ac ignibus irȩ. [Columbani Reg., c. 14.]
Ni mox pȩniteat, nisi cordis vulnera prodat,
Quot soles siluit, totidem ieiunia solvit,
Pane luens et aqua quod mente gravatur amara.
At quinquagenis purgatur pelle flagellis [Ibid.]
[185] Qui non exequitur cicius quodcumque iubetur,
Qui mythos iterat, qui mendȩ frivola tractat, [Ibid., c. 4.]
Qui non summisse quid proloquitur nec honeste, [Ibid., c. 5.]
Qui dat responsum confusa mente protervum, [Ibid.]
Qui caput inducto tegit intrans sancta cucullo [Ibid., c. 14.]
[190] Et qui manducat quicquam, si non prius orat. [Ibid.]
Cui vero verbum cadit expers frugis, ineptum, [Ibid. Ibid., c. 8.]
Aut bis sex flagris luit, aut geminis silet horis.
His ahtleta [ita et T.] scolis studuit ter quatuor annis,
Quot fuit ȩstatum patris sapientia, Verbum, [Luc. 2, 42 sqq.]
[195] Dum se symmistis iungens in lege peritis
Quae docuit didicit, quasi nescius omnia novit.

[5]

Cumque vir effectus, totus teres atque rotundus, [Hor. II Sat. 7, 86.]
Trigenos ac tres solares volveret orbes —
Est etate quota Christi mors morte perempta —
[200] Progenies Habrahȩ peregrinantis patriarchȩ
Extorris patrios invisere noluit agros;
Maluit in populis ignobilis esse remotis
Ac peregrinari legisque thomos meditari;
Pectore pervigili transcurrit clymata cosmi,
[205] Quorsum divertat, quo verbi spermata spargat.
Ardua volventi sedit sententia menti
Arctoo gelidas invisere frigore terras.
Sed [v. 208 an post v. 209 ponendus? Rossb.] quod concepit mens, quod peperit, patefecit;
Non sociis tacuit, quos ignis Pneumatis ussit,
[210] Atque quater ternas delegit in ordine stellas, [Cf. supra, p. 463, annot. 3.]
Stellas signifiri [* Rehni GT; sed cf. v. 517.] prestantes sydera cȩli, [Lucan. 7, 363.]
Cum quibus idolii tenebras subduceret orbi.
Et sic discernens nubes ventosque ferentes
Inposuit navi comites sub munere nauli;
[215] Sed quia non nisi se quicquam [ita et T.] potuit dare pro se,
Non est admissus. Distendit carbasa ventus, [Ibid., 9, 77.]
Litus deseritur, prono ratis ȩquore fertur. [Verg. Aen. 18, 548 — 49.]
Prosequitur lacrimis; oculus, mens heret in undis, [Ibid., 6, 476.]
Dum nusquam socie cernit tabulata carinȩ.
[220] Stat; quid agat de se, quo vertat, cogitat in se.
Sed quid contigerit, si promsero, quis mihi credit?
Credit posteritas quod tradit avita vetustas.
Instar turicremȩ saxum videt eminus arȩ. [Ibid., 4, 453.]
Advolvitque mari, celer insiliit quasi navi.
[225] Navigat, unda levat molem nec ferre refutat.
Evehit, haut [ita et T.] mergit, naturȩ munia perdit;
Impositum pondus gestat sine pondere pontus,
Portat in optatum sine kimba [ita et T.] , remige portum.
Sustentat liquidi duo pondera vis elementi,
[230] Pondera quis unam fixit natura ruinam.
Non mirabilius pede calcaret maris ȩstus.
Exiit in litus, signo stupet hospita tellus [ita et T.] .
Indicio saxum secus est altare locatum.
Ascensa navi, descendit ad hostia [ita et T.] Rheni [Rehni GT; sed cf. v. 517.] ;
[235] Traiectum celebrem Viltorum venit in urbem, [Cf. Beda, supra, p. 415 E.]
Per se dotandam summi sponsi quasi sponsam
Non hoc ingressu, sed posteriore regressu.
Hospes it hic exspes, sessurus rector et heres.
Non arrisit ei tempus, locus ȩdificandi;
[240] Sȩvit ibi sȩvi tempestas turbida belli, [Verg. Aen. 12, 283 – 84.]
Rathbodi rabie Fresonum genti dominante.
Arx et prima sui fuit hȩc urbs curia regni;
Hic vetuit naves solitas transmittere merces;
Est iter hac bellis, viget hic gens torva rebellis; [Lucan. 1, 257.]
[245] Hic in confines suetus transcurrere miles
Pretulit arma togȩ, predȩ succensus amore. [Ibid., 9, 199; Verg. Aen. 7, 496.]
Pacis legatus discordi turbine motus
Infidȩ genti subduxit spermata verbi.
Discessit mestus, sine mesticia rediturus.
[250] Tendit ubi latos distendit Francia campos
Pippinumque ducem visit dominis dominantem,
Dardaniam prolem, Troianae gentis honorem, [Verg. Aen. 6, 756, 767.]
Nam, velut hystorie produnt cronicȩque vetustȩ,
Est sortitus avos Anchysȩ stemate claros, [Non inconsulto videtur Thiofridus nomini Anchisae, qui pater Aeneae fertur, nomen corruptum Ansegisili ducis, de quo natus est Pippinus maior domus, subiunxisse.]
[255] Aeneadum flores, maris et terrȩ domitores;
Est ex Anschiso [Anchiso Rossb.] duce progenitus generoso.

[6]

Hic vir virtutis, dux tantȩ nobilitatis,
Hospite pro tanto plaudit velut hospite Christo;
Se populumque suum sibi subdidit erudiendum.
[260] Nec defrudatus [ita et T.] spe, mente sed exylaratus,
Erroris dumos ubi velli vidit acutos
Et glebas animi proscindi vomere verbi
Frumentumque Dei divina per horrea condi, [Matth. 13, 30.]
Pandit symmistis sua quȩ sit censio mentis:
[265] “Est vir apud nos, qui tanquam sol irradiat nos,
Qui procul a nobis pellit tenebras Acherontis.
Hunc mundi dominȩ mihi mens est mittere Romȩ,
Quo sublimetur, antisticio decoretur,
Lacius ut plantet, riget, incrementa Deus det, [I Cor. 3, 6.]
[270] Vite pascat oves per pascua pastor ovantes.
Ni fallor, renuet, humili racione resistet;
Non vult quȩ volumus, mundo vult esse remotus.
Se sinat evinci vos, quȩso, studete precari.
Sed mittatur ei cicius legatio nostri;
[275] Consiliis assit, consultus consulat, ut scit.”
Principis orsa probant symmistȩ; finiat orant.
Nec mora, missus abit; Wilbrord [Willbrord GT.] in tempore venit.
Angelus ut Domini suscȩptus honore decenti, [Gal. 4, 14.]
In procerum medio suggestu sedit in alto;
[280] Distillans vitȩ favus eius fluxit ab ore. [Cant. 4, 11.]
Est in sorte Dei cȩtu delectus ab omni, [Sors Dei idem est quod clerus.]
Cȩtu concordi, tocius et a duce regni.
Est acclamatum dignum fore pontificatu;
Sed non consensit, quia de se vilia sensit;
[285] Parvus apud se, magnus apud te, Christe, sequens te,
Te, qui mortalis tectus galumnate [ita et T.] carnis [Martianus Capella, § 67.]
Primatus cathedras ostendisti fugiendas, [Luc. 20, 46.]
Cum secessisses in montem, delituisses, [Ioh. 6, 15. Cf. Martialis, 7, 30, 5: recutitorum Iudaeorum.]
Ne te, cui soli cessit monarchya mundi,
[290] In regem populus sibi deligeret recutitus.
Assecla, Christe, tuus, tua per vestigia ductus
Cor non apposuit, sed in hȩc os dicta resolvit: [Ps. 61, 11.]
[Col. “Precluis o princeps, o primates [ita et T.] , decus ingens,
Accensas in me vestras avertite [an advertite? Rossb.] mentes. [Iubet Rossbergius conferri Verg. Aen. 5, 304: laetasque advertite mentes et Sil. Ital. 4, 823: totasque advertite mentes. Equidem nihil corrigendum puto atque intellegendum: Avertite (a me) mentes vestras in me accensas, id est de alio episcopo constituendo cogitate.]
[295] Deserui patriam patriȩ cȩlestis ob aulam, [Alcvinus, De sanctis Eubor. eccl. 1014: Qui liquerat patriam patriae caelestis amore.]
Non ut ditarer, nec in exilio dominarer,
Sed nudus Christum nudum sequerer crucifixum. [Hier. Ep. 125, 20.]
Non speculativȩ didici sublimia vitȩ;
Corde pavesco thomum virtutum, mente notandum, [Cf. Alcvinus, c. 6.]
[300] Actibus implendum, Pauli de pectore ductum,
Presulibus proprium, cathezistis animarum.
Quid tanti cupitis mihi credere culmen honoris?
Non est maius onus, maior non est honor [ita et T.] ullus;
Nil gravius menti fontem vitȩ sicienti,
[305] Intolerabilius nihil est quam ferre tumultus
Ac strepitus hominum, pathycos motus animorum.
Refert pontificis David in Lybano sita turris, [Simul composuit Thiofridus Cant. 4, 4: turris David et Cant. 7, 4: turris Libani.]
Ex cuius specula speculator prospicit alta,
Prospicit, aerias et nuntiat ire phalangas, [Cf. ad v. 107.]
[310] Prodit ubi sceleris puteat cȩnosa mephytis,
Quo virtutis odor spiret, quo vita sit et mors.
Et tanto fasci quod onus valet ȩquiperari?
Quod tam sublimi quis adequet culmen honori?
Non est ex terra, sed ab ȩtheris arce superna,
[315] In terris geritur, sed non terrenus habetur,
Non datur hic carni, sed menti spirituali;
Incircumscriptus dat spiritus hunc quasi munus,
Munus precipuum, preciosius omnibus unum.
Antistes Deus est alter, cui cȩlica mens est;
[320] Cȩlos concludit clavi David atque recludit, [Isai. 22, 22; Apoc. 3, 7.]
Ingreditur sancta sanctorum mente sacrata, [Levit. 16, 2 sqq.]
Textu mirifico decoratur amictibus octo, [Hier. Ep. 64, 10 – 19, 22.]
Aram contingit, per tintinnabula tinnit, [Exod. 28, 34 – 35.]
Totus vocalis, gerit ornatum deitatis, [Hier. Ep. 64, 14 et 23.]
[325] Officium nulla liquido narrabile lingua.
Non foris egreditur de sanctis [sacris Rossb.] , ne moriatur; [Levit. 21, 12.]
Intus in altari iugi fomenta dat igni,
Igni quem Deus accendi vult corde sub omni, [Ibid., 6, 12.]
Ac, ne deficiat, moralia ligna ministrat,
[330] Ligna patrum monitus et vitȩ cȩlibis actus.
Victima dum fertur, quȩ, qualis lege iubetur, [Num. 18, 18.]
Pectus, aqualiculus datur illi, dexter et armus;
In grege commisso ne sit sapientior ipso,
Nec sit in adversas robustior aeris alas; [aeris alas, id est alatos daemonas aerios. Cf. ad v. 107. Rossb.]
[335] Ventrem luxuriȩ Finees secet, expiet ense. [Num. 25, 6 – 8.]
Sed quis ad hȩc [ita et T.] dignus, quis idoneus extet ac aptus?
Lex non optat eum qui fert in corpore nevum, [Levit. 21, 18 – 20.]
Non cȩcum, non lyppum, non clodum, neque [ita et T.] gybpum,
Non grandi naso neque torto, nec [neque T.] pede fracto.
[340] Est ducis ȩcclesiȩ mentis fulgore nitere,
Arceat ut tenebras mortis caligine densas,
Preniteat longe, quibus est prelatus honore.
Incolumi visu noys non lyppeat actu; [Voluit Thiofridus hunc esse genetivum casum verbi νοῦς, quod apud Martianum Cap. § § 92, 126, 567 legerat.]
In fidei norma non claudicet heresyarcha;
[345] Quod redolet, quod olet, gnarus discernere curet;
Mente sit erectus, non carnis pondere pressus.
Nullus qui proprie nescit moderamina vitȩ,
Esse potest vitȩ iudex et dux alienȩ.
Solvere qui lintrem metuit, regat unde triremem?
[350] Fit per onus gravius gravior sub pondere lapsus.
Hinc igitur, domini, mihi non estote molesti,
Sed provisorem disquirite me pociorem.”
Hoc ubi flumen aquȩ vivȩ patris effluit ore,
Dignior est habitus, quia non dignus sibi visus.
[355] Dux et primores instant ardentius omnes, [Verg. Aen. 1, 423.]
Se non excuset nec onus vitale recuset,
Cum sit ob hoc patria longe semotus avita.
Vitam pro vita propriam det ovans aliena.
Quid faceret? quid diceret? hinc amor, hinc timor urguet; [Ovid. Epist. 12, 61.]
[360] Hic monet ut cȩdat; contra strepit ille, recȩdat.
Inter utrumque stetit, legis monimenta revolvit.
Lex iubet ut, si quis persolvit debita carnis [Deut. 25. 5 – 10.]
Posteritate carens, si sit sibi nupta superstes,
Connubio stabili sit coniunx eius adelfi, [Verg. Aen. 1, 73.]
[365] Ne fratris [ita et T.] semen pereat, successio, nomen.
Ducere si renuit, rata si sponsalia tempnit,
Exspuat in faciem mulier viduata virilem,
Ex eius pedibus dematur calceus unus,
Nudipes ut dictus nullo sit nomine dignus.
[370] Est Deus effectus de virgine noster adelfus,
Formam, non culpam nostri dum sumpsit ab Adam, [Philipp. 2, 6 – 7; Hebr. 4, 15.]
Tergeret ut maculas Adȩ veteris novus Adam. [I Cor. 15, 45.]
Aecclesiam castam desponsavit sibi sponsam; [Cf. Ephes. 5, 23 – 29.]
Sed quasi stirpe carens obiit Patris unica proles,
[375] Liquit dilectam contectalem viduatam,
Cȩligenam prolem dum nondum protulit omnem.
Huic tantȩ viduȩ si sponsi frater adesse,
Si iungi nolit, dare cum dotalia possit,
Cum sit predives, virtutum lucra requirens,
[380] Exuitur [excutitur Rossb.] solea, fȩdatur in ore saliva,
Sit quo dedecori, quia noluit esse decori,
Sit reus ante Deum de tot lucris animarum,
Quot facile posset lucrari, si studuisset.
Virtus non quȩrit sua, sed quȩ sunt aliena. [I Cor. 13, 5; Philipp. 2, 4.]
[385] Qui prodesse potest et non vult, insipiens est,
Vivens mortuus est, et trunco vilior herme. [Iuven. 8, 53.]
Non precidendȩ precidit colla columbȩ, [Levit. 1, 15; 5, 8.]
Nec caput ad tropicas torquet, cȩu [ita et T.] lex monet, alas,
Dum speculativȩ sic appetit ocia vitȩ,
[390] Activȩ mores ut negligat atque labores.
Hoc secum reputans et mentis acumine pensans
Postposuit sibi se, voluit quod noluit esse.
Quod requies bona sit, quod terra sit optima, vidit, [Gen. 49, 15.]
Non carnis requies, nec humus, sed gloria psyches [spyches GT.] .
[395] Supposuit humeros robustus ut Isachar onos [ onoc GT littera quasi gracca.] [Ibid. 49, 14 – 15.]
Ad deportandum doctrinae suave tributum.
Paruit, assensit, presentes exylaravit;
Est acclamatum, sunt edita munia laudum.
Conventum solvit dux electumque refovit
[400] Ac transmisit eum quo condecuit comitatu;
Misit apostolicȩ sedis sua dona ierarchȩ —
Sergius huic nomen, servandis gentibus omen, [Nota mirum etymon: “servandis gentibus.”]
Summi vir meriti, tocius gloria mundi, —
Exsculptum signis solium miris anaglyphis, [III Reg. 10, 18 et 7, 29.]
[405] Hinc bobus, inde leonibus; hinc pius, inde severus,
Economos prudens, divina diaria promens.

[7]

Hic dum pausaret, tenuis sopor ossa rigaret,
Angelus effulsit, nox eius luce reluxit. [Act. 12, 7.]
Est affatus eum cȩu dulcis amicus amicum:
[410] “ Omnis naturȩ me mittit conditor ad te;
Quid velit et per me tibi mandet, mente reconde.
Symmistam carum, prius in matrice sacratum,
Per te sacrandum tibi destinat et decorandum.
Est vitȩ specular, nulli virtutibus impar.
[415] Nil titubes in eo, Deus est et regnat in illo.
Cum noctis pullas lux quarta removerit umbras,
Intrabit celsȩ mavortia mȩnia Romȩ. [Verg.n. 1, 276.]
Huic assurge, cave [ita et T.] dimittas, oscula fige;
In Domini digno Dominum venerare ministro.
[420] Quicquid vult ex te, quicquid petit, expetat a te,
Nil negites; quod habes, nil huic donare recuses,
Ornatum per te summo sub honore remitte.”
Nox ruit, angelus abscessit, vigilat papa, surgit.
Non pavor ac terror sibi somnum rapit et error, [Ibid. 7, 458 – 59.]
[425] Sudor proruptus [corr. Rossb.; GT.] non os perfudit et artus,
Non somni physicas dignatur volvere portas,
Non curat quid eburnea, nec quid cornea mittat, [Ibid. 6, 893 – 96.]
Quamvis hȩc veris sit [ita et T.] , at altera pervia falsis;
Non creperum sensit, non cordi scrupulus hȩsit;
[430] Grates [ita et T.] divinȩ pro visu solvit usyȩ.
Sed monet in portis me stare camena seratis,
Per me tractentur, metrica clavi [ita et T.] reserentur;
Nam sunt exstructȩ physiologica ratione. [Cf. infra ad v. 460.]
Omne latet verum densa caligine tectum,
[435] Sed vis hoc animȩ vult clara luce videre;
Itque reditque sibi quasi libera sorte regendi,
Dum sopor illapsus defessos irrigat artus; [Verg. Aen. 3, 511.]
Aeterno motu iugique movetur in actu
Nunc intra, nunc extra, nunc infra, modo supra,
[440] Naturȩque suȩ vis servat et exerit in se
Aspicit omnigenas rerum species et ydeas.
Si mens est vitiis lascivȩ dedita carnis,
Si vel luxuriȩ vel flammis ȩstuat irȩ,
Cor in avaritiam si diffluit ambitiosam,
[445] Somniat hoc quod agit, quod cogitat, horret, hebescit;
Fȩda nefanda videt, facit; hanc illusio torquet; [hanc, id est mentem. Rossb.]
Intendit falsis quis porta subest elephantis. [mentem intendit rebus falsis, quibus porta elephantis (id est eburnea) subest. Rossb ]
Nam vi naturȩ densatur sic ebur in se,
Nullus ut erasum [evasum corr. Rossb.] visus penetret tenuatum.
[450] Nulla quies agitur strepitus quo tantus habetur.
Si vero sceleris non est infecta venenis,
Sed caret illecebris, mordacibus eruta curis,
Vi fruitur propria, presagit multa futura,
Ad verum tendit, quod sub velamine cernit.
[455] Obstat tendenti nubes obducta, tuenti;
Nexus naturȩ caligantis, tenebrosȩ,
Mortales hebetat [ita et T.] visus, a luce retardat,
Ac quasi per velum videt in somnis homo verum;
Cornea porta patet, verum sine figmine claret.
[460] Durior est oculus, reliqui quam corporis artus, [Cf. Servius, Comm. in Verg. Aen. 6, 893: Physiologia vero hoc habet: per portam corneam oculi significantur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris; nam frigus non sentiunt.]
Corneus huic color est, non alget frigoris expers.
Sed moror, excessi, regredi placet unde recessi.
Luce diem quartum sol extulit irradiatum;
Alpibus emensis, gelida nive, frigore pressis [ita et T.] ,
[465] Romuleam celebrem Wilbrordus venit in urbem.
Obvius ivit apostolicus, mundi decus et lux,
Christi legatum sic suscȩpit quasi Christum,
Amplexu fovit, quia plenum Pneumate novit,
Pneumate quadrifidi regitur quo regia mundi. [Cf. ad v. 18.]
[470] Munia quȩ potuit, quȩ debuit, omnia solvit;
Accivit sacrum clerum, cum plebe senatum;
Processit magna comitum stipante caterva; [Verg. Aen. 1, 497.]
Principis ȩcclesiȩ Petri conscendit in ȩdem
Electumque Dei dextra duxit sociali.
[475] Induit octonis vestimentis preciosis, [Cf. supra v. 322.]
In festo celebri quibus est solitus redimiri,
Ornatu typico, tenui subtemine texto, [sqq. Hier. Ep. 64, 19.]
Est ubi contextus mos presulis, actio, sensus, —
Sunt elementa, polus, sol, zodiaci via, tempus, —
[480] Ne sibi, sed toti genitum se cogitet orbi, [Lucan. 2, 383.]
Damna creaturȩ sua deputet, immolet, oret
Non [ita et T.] solum pro se, sed et omni conditione.
Roma plaudente, suffragia suȩta ferente,
Unxit eum, fungi dedit ordine pontificali.
[485] Quam pius et clemens foret alta mente revolvens,
Nomen mutavit sibi Clementemque vocavit,
Sole kalendis in denis oriente decembris,
Progeniti Verbi dum circulus exiit anni
Par sexcentenus nonus novies decuplatus [Par ad implendum versum addidisse videtur Thiofridus; et par quidem est numerus annorum 600, non vero 695!]
[490] Ac non finitus solari cardine quintus.
Detinuit secum, cȩlesti munere functum,
Perspicerent ut se cherubim [cherubin G.] duo, zodia vitae, [Exod. 25, 19 – 20.]
Percuterent iunctis [vinctis Rossb.] ut se vicinius alis. [Ezech. 1, 9; 3, 13.]
Alternis vicibus tetigit se mutua virtus.
[495] Ignis divinus, per Verbum de Patre missus,
Accensum de se lustravit cor utriusque;
Vivi carbones vitȩ traxere calores [ita et T.] ,
Lucidius meritis lucebant lampade solis,
Alterutrum pasti sunt ȩsca spirituali.
[500] Scivit mathyten dydascalus optima scire;
Pignera sanctorum dedit huic, munus preciosum.

[8]

Ditatum donis [ita et T.] , bis septem solibus actis,
Dimisit reducem, lacrimis testatus [testatur Rossb.] amorem.
Dimissus rediit, Francorum regna revisit.
[505] Occurrere viri cum Pippino duce summi,
Summi divitiis ab avis et honoribus amplis.
Clerus avet, iubilat plebs omnis et ymnologyzat.
Assunt certatim, dant oscula fida vicissim.
Non exultarent plus, si Deus ipse veniret.
[510] Est honor inpensus sibi summus, erat quia dignus;
Est Traiectensis data sedes pontificalis,
Sedes niam non ȩdificata, sed ȩdificanda.
Viltalburg [ita et T.] venit, veniens prius unde recessit,
Navigiique graves liquit sub fine labores.
[515] Invenit messem multam messore carentem; [Matth. 9, 37.]
Optavit per quos posset cumulare maniplos.
Septa monasterii condens in littore [ita et T.] Rheni
In crucis ac dyȩ sacravit honore Mariȩ,
Constituit cathedram sibi conciolȩque proseucham.
[520] Sed mihi Pyeridum pede non est progrediendum,
Est respirandum, recreandi more morandum.

Explicit liber primus.

Incipit liber secundus.

[9]

Inpositus cathedrae Wilbrord grandi sub honore
Non aliter docuit quam vixit, sed prior egit;
Quicquid agi suasit, dux previus ante volavit,
Ante tulit gressum, grex ut se, non alienum, [Verg. Aen. 6, 677.] [Ioh. 10, 4 – 5.]
[5] Grex ut pastorem sequeretur, non gregis hostem.
Ac superintendens, ut fulgor eundo revertens,
Se meminit monachum matris de ventre dicatum,
Ursit propositum monachi, cursumque, volatum.
Hoc sibi subiectum nutrivit in ordine clerum.

[10]

[10] Angelicam non humanam ducens homo vitam,
Excessit hominem, gessit carnem sine carne;
Mnam [Nam male corr. Rossb.] commendatam studuit decuplare probatam. [Luc. 19, 12 – 17. De mna illa evangelica cum non recordatus esset Rossbergius, probatam intellexit gregem [monachorum] (= τὰ πρόβατα); miro errore. Ceterume tsi reliqua luculenta sunt, quid sibi velit hoc probatam, non liquet. An innuit Thiofridus laudatum esse a domino servum qui decem mnas attulerat? an meminit illius Gen. 43, 23: pecuniam, quam dedistis mihi, probatam habeo?]
Ivit per Fresiam Rabodi regnantis in aulam,
Insinuavit ei cȩlestis agalmata regni;
[15] Sed nil profecit, quia non in tempore venit.
Tempus quippe rei sub sole dedit Deus omni, [Eccle. 3, 1 – 8.]
Tempus per species quod dividit ȩcclesiastes,
Non ut Aristotiles argutas per rationes [ita et T.] ,
Sed per inauditam Spartanis allegoryam.
[20] Aptius exspectans tempus secumque volutans
Absque David clavi nil claudi, nil aperiri, [Cf. ad lib. I, v. 320.]
Abscessit mestus, lȩtos reditus habiturus.
Invisit Danos confines, Ditis alumnos,
Sȩvit ubi saxis vir durior, acrior ursis,
[25] Non appellandus vir, sed leo truxque tyrannus,
Ongendus dictus, furiarum carcere dignus,
Nomine pretendens ferus ingenitos sibi mores.
“On” est ens, quod prodit ab “est”: generis vice non est. [Scrutetur, cui tempus vacat, haec philosophica, quae Thiofridus ex Boetii commentariis in Porphyrium (P. L/. t. LXIV, col. 43) et in librum Aristotelis Περὶ ἑρμηνείας (ibid., col. 312D) hausisse videtur et huc intempestive obtrusit. Quae ut luculenta non sunt, ita liquet a Thiofrido nomen Ongendus ductum esse ex ὄν-gens-dura.]
Non ut de specie genus ut ducunt ysagogȩ,
[30] Non ita de denis est dictum cathegoriis,
Sed magis ȩquivoce, non univoca ratione.
At cum nil nisi se designet [ita et T.] syllaba per se,
Sed consignificet, si non et dictio constet,
Posterior primȩ sit et ultima iuncta secundȩ
[35] Finalique per a sit littera nexa canina:
“Est gens dura” sonat conexio nominis acta.
Durus [ita et T.] rex genti durȩ meruit dominari.
Cor adamantinum se pravum vertit in arcum, [Ps. 77, 57.]
Non potuit frangi, verbi magnete secari, [Cf. Silius Ital. 3, 265 – 66: Venere Aethiopes … qui magneta secant!]
[40] Ferrum quo trahitur, quo ferrea mens leviatur [ita et T.] ,
In cȩlum rapitur, suspensa Deum [(s. D.) ita GT (non vero suspensa dum); dum suspensa Rossb.] speculatur.
Sed pressa rabie, sopitis ignibus irȩ
Obsequii munus persolvit et hospicii ius;
Non tamen attendit, sed verbi spermata sprevit;
[45] Quȩ didicit non dedidicit, non figmina liquit.
Tantȩ duriciȩ vim pensans assecla vitȩ,
Moliri frustra, vexari noluit ultra;
Abstitit, exivit caulasque suas repetivit.
In remeando dolet, quod nulla talenta reportet,
[50] Quod vacuus remeet, tritura quod area cesset.
Occurrit menti magni prudentia Pauli: [Act. 16, 7.]
Paulus Bythyniȩ fines decrevit adire,
Pelleret ut tenebras mortis, subverteret aras [ita et T.] ;
Sed Iesu Christi restitit sibi flamen eunti:
[55] Destitit, et Mysiam studet agno iungere sponsam.
Hac vir apostolicus forma merore solutus
Lucratus modicum doctrinȩ merce lucellum,
Triginta lectos secum transvexit ephebos,
Lorica fidei munivit, casside verbi;
[60] Ditis commentum prevenit et inpedimentum,
Abluit a noxa quam contraxit vetus Adam.

[11]

Sed quia nil lȩtum, nihil est in carne quietum,
Immo turbatur quod conceptum generatur,
Evectus navi iactatur turbine grandi;
[65] Non tamen afficitur iactura, non remoratur,
Sed recipit laceris illum brevis insula remis,
Insula Fosyteslant [Fositesland Rossb.] sub Fresonum dicione.
Planities lati patet hic gratissima campi,
Gramine fertilis est et floribus, ubere glebȩ. [Verg. Aen. 1, 531; 3, 164.]
[70] Lȩta virecta greges carpunt abdomine pingues.
Longi nocte brevi reparantur damna diei, [Verg. Georg. 2, 201 – 202.]
Ros reddit gelidus quantum consumpserit ȩstus.
Manat aquȩ iugis fons, unda supersticionis; [Hor. II Sat. 6, 2.]
Qui bibit inde tacet, fari penitus nihil audet;
[75] Non mutire [ita et T.] licet, tacitis vox faucibus heret; [Verg. Aen. 2, 774.]
Iniectos situlȩ nummos non contrahit ad se.
Orat ut accȩdit; sic orat quando recȩdit.
Excolitur fanum solemni more profanum;
Nemo viator adit, nisi quem via longior angit.
[80] Nemo, quod erat ibi, pecus est formidine lȩti. [est = edit.]
Nam qui presumit perit; hunc sors ultima punit.
Hac in valle sibi iussit tentoria tendi;
Contempsit cultum [ita et T.] ritumque supersticiosum,
Non rabiem regis timuit, non iurgia gentis.
[85] Mactari mensȩ permisit pinguia quȩque;
Tres in fonte viros baptizavit renovatos;
Sivit [ita et T.] ab urceoli fundo libamina tolli.
Nec mora, concursus fit, adest ignobile vulgus, [Verg. Aen. 1, 149.]
Seditione furit, rabidas mentes furor urit,
[90] Fulmineo tantum scelus ȩstimat igne piandum
Ultoresque deos in vindictam stimulatos
Nocte satam stygiis Allecto ducere ripis [Ibid. 7, 323 – 31] .
Anguibus intortis, ut ludit musa Maronis. [Ausonius, Cupido cruciatus, 1.]
Sed cum nil lȩdi, nil cernit triste timeri,
[95] Vix se continuit, non irruit, ira quievit.
Fama tamen, monstrum quo non pernicius ullum, [Verg. Aen. 4, 174 – 75.]
Mobilitate vigens [ita et T.] , vires in eundo requirens,
Quȩ non sunt fingens, veris mendatia miscens, [Ibid 188.]
Fama gyganteȩ [ita et T.] styrpis, furor, ultio terrȩ, [Ibid. 178 – 80.]
[100] Sunt cui tot linguȩ quot sunt in corpore plumȩ, [Ibid. 181 – 83.]
Sunt oculi vigiles totidem, tot subrigit aures,
Cursus [corr. Rossb.; currus GT.] terrificam detorquet regis in aulam, [Ibid.]
Accendit flammas menti, movet, aggerat [ita et T.] iras
Divulgatque virum venisse diis inimicum, [Ibid. 191.]
[105] Osorem regni, suadentem numina sperni.
Famȩ rex credit, fremit, indignatio crevit,
Frena tamen calidȩ non laxat cursibus irȩ.
Primores populi iubet intra tecta vocari; [Ibid. 7, 168 – 69.]
Assunt, in solio medius consedit avito,
[110] Quȩrit consilium, quȩrit sibi quid sit agendum.
Decreto procerum decernit sorte probandum
Quem iubeant sȩvas sontem di pendere [ita Rossb.; dipendere GT.] pȩnas. [Ibid. 6, 20.]
Ter tribus est vicibus ternis sors missa diebus;
Sed vitȩ consors mansit discriminis [ita et T.] exsors.
[115] Sors non prodit eum, tamen in comitum cadit unum,
Unum martyrii meritum palma decorari.
Sed quid censendum, quid in hac re coniciendum [ita GT.] ?
Ni deliquisset, non sors in eum cecidisset;
Contraxit nȩvum stillante cruore medendum;
[120] In situla primus tulit ȩra [ita GT.] cupidine tactus.
Non pedicam cavit, quam vitȩ predo paravit;
Sed tamen evasit, quia crimen sanguine lavit;
Est emundatus sic, cȩlitibus sociatus;
Ablata noxa, non est ablata corona.
[125] Nam nil iudicium divinum linquit inultum;
Est hic aut alibi delicta necesse piari;
Virtutis precium tamen est in cardine fixum.
Lex est per Moysen data, credita mysteriarchen;
Sed quoniam [ita et T.] merens silicem percussit et hȩrens, [Num. 20, 10 – 12.]
[130] In Nebo moritur, contra Phogor [ita et T.] sepelitur. [Deut. 34, 1 – 6.]
Si non est [ita et T.] Moysi parsum, non parcitur ulli.
Vates veridicus Bethel est ad delubra missus; [III Reg. 13, 1 – 28.]
Scinditur ara, cinis perit, aret dextera regis,
Restauratur; abit, sed decipitur; redit, ȩdit;
[135] Mandatum fregit, trux hunc leo dente peremit;
Non asinum tetigit, stetit, haut [ita et T.] de carne comedit
Sed quasi commissos [ita et T.] artus custodit humandos.
Sic de quo cecini donatur honore triumphi.
Sed rex unius sortita morte potitus
[140] Expugnasse [ita et T.] putat caput ac se prevaluisse;
Accitum verbis temptat terrere severis,
De phani vanis expostulat, arguit aris;
Se queritur spretum decretaque prodita legum.
Non deterretur presul, non mente movetur,
[145] Sed serpentinȩ perfert pus, sibila linguȩ;
Quȩ decuit regem, quȩ se, reddit rationem:
“Non iram merui; non te, rex inclyte, lȩsi.
Es sapiens. Non ira cadit, scis [ita et T.] , in sapientem.
Audi quȩ per me loquitur Dominus Deus ad te.
[150] Est opus artificis deus in quo spem tibi figis;
Non deus est tuus; est nihil, es potius deus eius;
Non formavit te, sed formatum [ita et T.] colis a te;
Vivis, non vivit; sentis, non formula sentit.
Erras, deciperis; sub figmento cubat anguis,
[155] Anguis qui primȩ subrepsit origo ruinȩ, [Gen. 3, 1 sqq.]
Virus qui fraudis spuit, infudit protoplastis,
Insufflavit eis ȩternȩ sulphura mortis
Ac per eos omnem deglutit posteritatem.
Huic rex, heu, servis, huic collum nobile flectis;
[160] Hic te subiectum sibi demerget sub Avernum [ita et T.] ,
Vermis ubi tundit psychen [spychen GT.] ignisque perurit; [Marc. 9, 44 – 45.]
Non moritur vermis, non vis extinguitur ignis,
Est sine defectus, mors sine morte,
Est infinitus finis. Quid amarius est his?
[165] Sed dum tempus habes, hanc, quam geris, exue mentem.
Consule, parce tibi, convertere, desine falli;
Desere quod non est, ut verum percipias est,
Non est “esse quod est” quod credis, sed tua mors est.
“Esse quod est” Deus est, hoc omnis condita res est.1 [Exod. 3, 14.]
[170] Si vis esse, vide quid agas, merearis ut esse;
Fonte salutari festina purificari,
Ne vita careas, ne regni sceptra relinquas,
Sed regnes per eum qui rex est vitaque regum, [Apoc. 17, 14.]
Qui dat regna quibus vult et transfert ea quo vult.” [Dan. 2, 21; cf. 4, 14.]
[175] Edidit hȩc heros; paucis hȩc reddidit archos; [Verg. Aen. 6, 672.]
“Novi quid cupias, quȩ sit tibi prompta voluntas;
Velle mori scio te; non continget tibi per me.
Vive, licet nolis [ita et T.] ; ȩquasti famina factis. [Lucan. 2, 512.]
Est invincibilis tibi vis, constantia mentis.
[180] Ocius ergo redi, de nostris finibus exi.”
Hic primas tantus primatibus est imitandus;
Hethnicus exemplum dat christicolis [ita et T.] recolendum.
Nam quia, Spartani sectatus scita Ligurgi, [Cf. supra, p. 467, annot. 2.]
Invenit leges, quibus effera comprimitur mens,
[185] Irȩ frena, modum statuit, ius censuit ȩquum;
Noluit insontem quemquam sine lege perire,
Non accusatum lesit nisi sorte notatum.
O clybanum mentis quantus succenderat ignis,
Dum se contempni, sua vidit sacra refelli.
[190] Non in Trinacriis magis ȩstuat Aethna caminis, [Verg. Aen. 3, 571 – 77, 580, 582.]
Cum nubem picei prorumpit in ȩthera fumi
Eructatque globos flammȩ scopulosque revulsos,
Viscera montis agit sub divum, sydera lambit;
Sed se devincens extinxit pectoris ignes.
[195] At nostri proceres, commota [ita Rossb.; commoto G m. pr., T.] bile tumentes,
Extra se saliunt, propria non pelle quiescunt, [: Protinus ad regem cursus detorquet…]
Non cohibent frenis animum religantve catenis;
Non modus est irȩ, non est dilatio penȩ;
Scintillant oculi, sunt sanguinei [ita et T.] , truculenti; [Pers. 3, 117.]
[200] Ignescit vultus, linguȩ se prepedit usus,
Amittunt sensum, non sunt in pectore secum.
Insanos homines insanus iuret Horestes. [Id. 3, 118.]
Sed quid necto moras, sulcaturus maris undas?
Explosa rabie Rabodus bilisque tumore,
[205] Mutavit mentem contra fas ante furentem,
Converti voluit, cȩu prisca relacio [ita et T.] prodit; [De qua fabula cf. supra, p. 429, annot. 7.]
Sub fidei specie baptisma sitivit inire,
Plantas immisit, sed deterior resilivit
Sive metu gentis motus seu crimine mentis.
[210] Non meruit turri lapis Ananehel copulari. [Ierem. 31, 38.]
Excessit normam mensurȩ filius irȩ.
Sed licet abstractus, licet esset [ita et T.] apostata factus, [Sedulius, Carm. pasch. 5, 138.]
Legatum verbi sivit sub honore reverti.

[13]

Exiit antistes et transiit [ita et T.] ad Walichrenses. [Praetermisit Thiofridus in Vita metrica quicquid c. 12 Vitae prosae narraverat.]
[215] Est hȩc effera gens, non iura verens neque leges,
Non assueta iugo, non imperio, sine freno,
Cervicis durȩ, motabilis ut maris undȩ, [Exod. 32, 9; 33, 33; al.]
Ex quibus est circa spumantibus insula cincta.
Per Scaldȩ fluvium [ita et T.] subit optatum sibi portum;
[220] Anchora de prora iacitur sub littoris ora; [Verg. Aen. 3, 277.]
Exiliunt comites, lȩtum celeuma canentes;
Progreditur, socia se constipante [ita et T.] caterva, [Ibid. 4, 136.]
Ingreditur spurcam ritus squalore proseucham.
Effigies varias ibi divum [ita et T.] cernit et aras.
[225] Concaluit, doluit, cor eius zelus adȩdit, [Ioh. 2, 17.]
Zelus quo Finees [ita et T.] , quo mens arsit Mathathyȩ; [Num. 25, 7 – 8; I Mac. 2, 24 sqq.]
Diruit incusas sub perdicione figuras,
Emytheos pepulit, Summanus cum Iove fugit; [Marcianus Capella, §§ 156, 160, 161.]
Aedem mundavit, renovans altare dicavit.
[230] Non tulit ȩdituus mentis furiis agitatus; [Verg. Aen. 8, 256 et 3, 331.]
Accurrit validum gladio conixus in ictum,
Vires exeruit, cerebri confinia rupit;
Vita privasset, nisi vita necem superasset.
Sed non oppetiit, non lȩdi vulnere quivit.
[235] Est in communis servatus dona salutis.
Vix comitum diram pro se compescuit iram,
Ulcio ne de se procȩderet, opposuit se.
Hostem defendit, pacem [ita et T.] pro lite rependit.
Non tamen ira Dei permisit pace potiri.
[240] Nil est lucratus Ditis possessio factus;
Vinctus, vexatus, diros solvit cruciatus.
Genti mesta suȩ spectacula praebuit in se;
Ancipiti collo, membrorum solvitur ordo, [Lucan. 5, 172.]
Est rabie tumidum cor, turget pectus anhelum,
[245] Terror inest oculis, distorta tuentibus hyrquis; [Verg. Ecl. 3, 8.]
Non mansit vultus [ita Rossb.; cultus GT.] , non gestus, non color unus.
Dumque die quarto sol surgeret axe citato, [Iuven. 1, 60.]
Est suffocatus stygioque lacu tumulatus.
Nec solus periit, sceleris monimenta reliquit:
[250] In nondum genitos est ulcio fusa propinquos;
Ex radice mala ramalia sunt viciata.
In tempus presens dampnatur posthuma proles: [Verg. Aen. 6, 763.]
Longius aut brevius crescit, decrescit in artus,
Aut deturpatur vel fȩda peste gravatur;
[255] Est sibi dedecori, totique notabilis orbi.
Est vero populus summa formidine pressus,
Palluit, expavit, non vivere posse putavit;
Legato Domini se nisu subdidit omni.
Ceu fontem cervus post anguinos sitit haustus, [Ps. 41, 2. Immiscet Thiofridus fabulam de cervis serpentes mandentibus (cf. Plin.. Hist. nat. VIII, 32, 50; XXVIII, 9, 42).]
[260] Sic in vitali sitiit se fonte renasci.
Delubra destruxit, divina sacraria struxit.
Error abit vetus et veteris pollutio cultus,
Luce nova tenebrȩ veteres truduntur abactȩ.
Sponsus ibi sponsam Christus duxit speciosam.
[265] Est Wilbrord dignus factus sponsi paranymphus,
Sunt per eum pulchrȩ data pulchra monilia nuptȩ.
Dumque moras ageret, sponsalia multiplicaret,
Comperit oceani super agros flumina fundi,
Aedes avelli vastaque voragine mergi. [Verg. Aen. 6, 296.]
[270] Est nisus precibus motos componere fluctus, [Ibid. 1, 135.]
Moles undarum nativum [nativam T corr. al. m.] trusit in alvum,
Obiecit vectes cumulos exstantis harenȩ;
Instar enim muri stetit obex glarea ponti.
Durat in id tempus, hic frangitur Ennosygȩus. [Iuven. 10, 182.]
[275] Nec transit metam fidei virtute statutam,
Sed quasi compedibus furit intra littora vinctus.
O quantus constat, qui stare mari iubet, et stat!
Non Iosue dispar, qui lesum nomine signans
Iussit declivem flammis yperyona stare, [Ios. 10, 12 sqq.]
[280] Nusquam provolvi, non a stacione moveri,
Donec magnificum duxisset ab hoste triumphum,
Pacem proselitis firmasset Gabaonytis.
Sol ibi retrogradus, hic retro cessit abyssus.
Est mare conclusum, vitȩ capit insula fructum.

[14]

[285] Presul firmatis rediit fidei rudimentis.
Pastor oves adiit, per pinguia pascua pavit.
Non est oblitus quanto sit honore potitus,
Dum non est lȩsus lȩtali vulnere cȩsus [ita et T.] ,
Dum verbo gentem subiecit in arma furentem, [Lucan. 1, 68.]
[290] Regibus invictam domuit se paupere victam
Ac Nereum vinxit refluoque repagula fixit.
Non hoc Lȩtheus quivit submergere rivus,
Sed se discutiens, sibi prestita dona revolvens,
Quicquid sudavit prius, ut nihilum reputavit;
[295] Est sibi difficiles conatus inire labores.
Paulum vas electum, vas imitans preciosum, [Act. 9, 15.]
Per lepidos actus est omnibus omnia factus. [I Cor. 9, 22.]
Ignis discurrens, animalia sancta [ita et T.] perurens, [Ezech. 1, 13.]
Discurrit per eum per conciliabula fratrum,
[300] Esset ut his presens animo, facie licet absens, [I Cor. 5, 3.]
Hoc flagrans igni, discursu spirituali
In vico Suestra petiit monachilia septa.
Actus amore viȩ brevioris et accelerandȩ
Transiit angusto per aristas limite ducto,
[305] Limite qui tenuis dictus rigor a geometris, [Boetius, Euclidis geometrica, I (P.L., t. LXIII, col. 1332d)]
In presignatum trahitur quasi linea signum;
Sed tutor segetis, permotus bile furoris,
Insano currit similis, convicia fudit
Cornipedemque via vetuit procurrere trita.
[310] Verna Dei doluit, siluit, divertit, abivit.
Sed cum Thytoni surgens aurora cubili [Verg. Georg. 1, 446 – 47.]
Visum mundanum, solem precurreret ortum,
Ad curam culti rediit blasphemus agelli;
Ivit securus, sed in ȩternum periturus.
[315] Morte repentina divina concidit ira
Incussitque metum tam detestabile lȩtum.
Hoc obitu pereant, quicumque viantibus obstant.
O quanti meriti vir, quam carus deitati!
Non Deus offensum, pulsum dimisit inultum,
[320] Non eius cordi, non eius defuit ori.
Ipse nihil voluit, nisi quod voluit Deus ipse;
Sanȩ doctrinȩ studio discurrit ubique.

[15]

Dumque per undosi transiret littora ponti,
Sole coquente diem, calor accendit sitis ignem.
[325] Aruerant comitum fauces, os, lingua, palatum.
Est aqua iuxta se, salsugo sed amovet a se.
Cernunt, nec tangunt, et plus siciunt, quia cernunt.
Quo minus ardentes possent tolerare vapores, [Lucan. 4, 305 – 6.]
Conspectȩ fecistis, aquȩ, salis instar amarȩ;
[330] Condescendit eis vir mellifluȩ pietatis,
Ne desperarent hortatus, ne titubarent.
Spe fidei mixta subiit tentoria fixa
Nec permisit ibi quemquam propius remorari.
Procubuit, modica scrobe facta, fusus in acta,
[335] Palmas expandit, cȩlum precibus penetravit:
“Summe Deus, pie, care Deus, mea spes, mea virtus,
Dulcis fons vitȩ, nil dulcius et melius te;
Solus habes esse, quo rerum profluit esse;
Esse suum das cuique; datum, ceu vis, ita mutas.
[340] In colubrum typicam mutasti mystice virgam; [Exod. 7, 9.]
Est factus sanguis Nilus memphyticus amnis; [Exod. 7, 20.]
Profluxit dulcis, diri prius unda saporis, [Exod. 15, 25.]
Dulcorata typo crucis, inmisso sibi ligno;
Petra petram [Petrum corr. Rossb.] signans et mystica dona ministrans [Exod. 17, 6. Cf. lib. I, v. 290.]
[345] Ardorem populo sitis extinxit recutito. [Cf. I Cor. 10, 4: bibebant autem de spiritali, consequente eos, petra: petra autem erat Christus. Quo loco Paulus hanc narrationem Exod. 17, 6 respicit. Unde liquet minime mutandum esse petram in Petrum.]
Es Deus idem nunc, et idem potes, o pie, quod tunc.
Par similisque tuos recreet nos gratia servos,
Fons manet dulcis gustu tactuque salubris.
Ne consumantur qui me pro te comitantur,
[350] Quos commisisti mihi, quosque mihi tribuisti;
Per me salventur, tua gloria magnificetur.”
Vix prece finita, fluxit dulcissima lympha,
Elicuit fontem scatebris nunc usque scatentem.
Accurrunt agiles sedantque sitim sicientes;
[355] Est extincta sitis, Domino data victima laudis.
Clarior ex claro Wilbrord est, altior alto,
Ante suis carus, carissimus est ibi factus.
Ne tamen ulterius torreret eos gravis ȩstus,
Hauserunt dulcem secumque tulere liquorem,
[360] Non diffidentes, sed eum vexare timentes.

[16]

Succedunt miris miranda stupendaque signis.
Intentus studiis celestibus, artibus almis,
Numquam defecit, non nocte dieque quievit,
Sed triticum fidei populo dedit esurienti.
[365] Dumque fugans mortem transiret per regionem,
Occurrere sibi mendicantes duodeni,
Pauperie mesti, nullo velamine tecti
Ni xerampelinis conserto tegmine spinis. [Iuven. 6, 519. Verg. Aen. 3, 594.]
Quid faceret? non aes habuit, panes neque vestes.
[370] Est vas vimineum, patet arta fauce rotundum,
Est ad iter partum, vix eminȩ capit haustum.
Hoc sibi delato, fessos satiavit yacho.
Non est exhaustus modicus liquor ille, sed auctus;
Effusus velut infusus fluit inde refusus.
[375] Ebiberant et transierant ymnumque canebant,
Est vas inventum vino velut ante refertum.
Quȩ mens concipiat, quȩ lingua diserta [ita et T.] retexat
Quanta Dei pietas sit, quanta benigna voluntas,
Sola creaturȩ tocius causa creandȩ?
[380] Esse voluntatem constat rerum genetricem.
Optimus est Deus, optima cuncta volens et adimplens,
Omnia quȩ voluit, canit ut psaltes, ita fecit; [Ps. 134, 6.]
Ylen, ydeas, cȩlum, terram, maris undas
Condidit ex nihilo, distinxit [ita et T.] et ordine certo.
[385] Sic rursus plenum vas reddidit evacuatum.

[17]

Est simili signo virtus patris agnita mundo.
Dispositis extra quȩ congrua sunt sibi visa,
Interiora sui statuit disponere claustri.
Venit et est epicis suscȩptus ut angelus ymnis.
[390] Membra salutavit caput, omnes letificavit
De se pendentes, suscȩpit suscipientes;
Oscula libavit, doctrinȩ melle cibavit.
Circuit ȩdiculas fraternis usibus aptas,
Si quid collapsum, si quid foret ȩdificandum.
[395] Intravit promum, nihil hac vice promere promptum;
Nil invenit ibi, defecit copia vini;
Est tamen exiguus liquor uno vase repertus.
Immisit baculum pro sustentamine gestum
Auxilio fisus, cuius virtute lechytus, [III Reg. 17, 12 – 16; IV Reg. 4, 2 – 6.]
[400] Per quem spes viduȩ manet hydria plena farinȩ,
Ad cuius nutum manans oleum prius haustum
Infusum typicis fluit ad spiricula vasis.
Persolvit meritis Helysei debita matris.
Tota mente preces divinas fudit in aures;
[405] Nec frustra peciit, nam Bachi pocio crevit.
Aenophori [ita et T.] vacuas implevit adaucta cavernas,
Humectavit humum, damnum non intulit ullum.
Res latuit, penoris custos venit, reseravit;
Vidit et obstupuit, clausit tacitusque recessit.
[410] Solum solus adit [ita et T.] , Domini magnalia pandit.
Presul avet, grates agit, offert crusmata, laudes.
Se non extollit, memori sed mente revolvit [Matth. 17, 9.]
Quod transformatus Thabor super ardua Christus;
Mysterium tanti visus vetuit memorari
[415] Ante sui summum victa de morte triumphum.
Exemplo celebri iubet hoc de se reticeri,
Ne quisquam resciat, dum carnis debita solvat,
Ne robur mentis favor enervet popularis.
Non propriis meritis asscripsit dona salutis,
[420] Sed Domino soli, virtutum progenitori.
Infra se posuit se, crevit et inde super se;
Clarius emicuit, concȩptus lumine luxit.

[18]

Venit iter tendens in amicas hospitis ȩdes.
Hospes eum studio complectens officioso
[425] Apposuit mensam variis dapibus cumulatam;
Erubuit, quod ei defecit vena Falerni.
Sed vitis verȩ palmes stillans pietate [Ioh. 15, 1 et 5.]
Succurrit tristi mira virtute rubori;
Pocula de vasis bis binis miscuit artis,
[430] Vimine contextis, eminis quatuor aptis;
Suntque quater deni convivantes saciati.
Sicut aquȩ iugis fons puris profluit undis, [Hor. II Sat. 6, 2.]
Nec patitur refluis in se dispendia venis,
Sic liquor ex modicis profluxit [ita et T.] viteus obbis.
[435] Gracia donavit hoc, quod natura negavit.
Frumenti granum post mortem vivificandum [Ioh. 12, 24; I Cor. 15, 36 – 37.]
Distribuit quinque panes in milia quinque [Matth. 14, 15 – 21.]
Ac geminos pisces, duo testamenta notantes;
Ex pentatheuci mensa dans fercula menti
[440] Esuriem pepulit dape, corda famelica fulsit [corr. Rossb.; fulcit GT.] ;
Farsit apostolicas bis sex de fragmine sportas.
Quȩ Domini mentem mens indaget ratione?
Quicquid vult, hoc fit; quod non vult, non penitus fit.
Nobilitare suum meritis decrevit alumnum:
[445] Auxit ut ipse cibum, dedit huic augere lyeum.
Convivȩ saturi, novitate rei renovati,
In divinarum prorumpunt cantica laudum.

[19]

Dapsilis antistes, tanto sub honore recȩdens,
In fines Fresiȩ statuit maturius ire,
[450] Quo saciet gentem divini panis egentem.
Cumque fatigatus, Phebeia lampade tostus, [Verg. Aen. 4, 6.]
Divitis in pratum pravi diverteret amplum,
Vir moti capitis procurrit, victima Ditis; [Hieronymus, Contra Vigilantium, c. 4: hominem moti capitis. Cf. Seneca, Epist. 114, 8: motum illi felicitate nimia caput. Age vero, Thiofridus, qui alibi locum illum Hieronymi exscripsit (supra, p. 459F), eundem hic respexisse videtur; neque Rossbergium sequi velim, qui docet “movere caput minitantis esse (Hor. I Sat. 5, 58).”]
Evomuit fȩdum litis pus atque venenum, [Hor. I Sat. 7, 1.]
[455] Cornipedes lȩto cȩsos exegit ab ervo.
Sed celeres equites, non iurgia tanta ferentes,
Cum vellent hostem vita privare procacem,
Iussit ne facerent, ne sanguine se macularent.
Dulcibus hunc verbis pro factis mulcet acerbis:
[460] “Parce tibi, fili; ne sȩvi, parce furori.
Ad te collige te, mentem rege, sta, resipisce;
Pensa, si caperes iter, an id agi tibi velles.
Quȩ tam crudelem retinet gens barbara morem, [Verg. Aen. 1, 539 – 40.]
Arceat ut viridi lassos de gramine campi,
[465] Quod dum grex rodit, tantum ros nocte reponit, [Id. Georg. 2, 201 – 2.]
Observet [an obseret ut? Rossb.] fontes, declivos abneget amnes?
Non tibi molimur damnum; pro pace venimus,
Tendimus in Fresiam, sponsam Domino copulandam.
Legatos sponsi cura si iuveris omni,
[470] Premia percipies per nos, velut ipse labores.
Desere rancorem, procul a te pelle tumorem.
Nobiscum prande, bibe, nobiscumque recede.” [Hor. II Epist. 1, 199 – 200.]
Profectu nullo narratur fabula surdo. [Martianus Capella, § 807.]
Congruit huic onos [onoc GT; cf. p. 48618*.] lyras. Induruit ira.
[475] Mel pater infudit; virus, fel ille refudit:
“Non pro pace venis. Aretalogus esse videris; [Iuven. 15, 16.]
Sed vim dictorum contemno, refuto tuorum.
Non mea prata sinam depasci, non tibi cȩdam.
Nolo moreris, abi, mea lȩdere pascua noli;
[480] Munus nolo tuum, non prandeo [ita et T.] , non bibo tecum.”
“Non bibe, sic sit”, ait doctor divinus, et ivit.
Liquit avariciȩ loca, radicis viciosȩ.
Non aberat longe, sitis ignea crevit in hoste,
Ac si per venas repsisset torrida dypsas. [Lucan. 9, 718.]
[485] Ulcio desȩvit, redit ȩger, pocula poscit.
Vix expectavit spaciumque morȩ brevis odit.
Admovit pateram labris plenam, spaciosam;
Sed non influxit vini liquor, immo refluxit.
Os totum mersit, nil profuit, ardor adussit;
[490] Ignis edax tacita succendit viscera flamma; [Ibid. 742 – 45.]
Exhausit sucum circum vitalia fusum.
Canduit in sicco turgescens lingua palato;
Non sudor solitus lassatos manat in artus,
Arent exustȩ siccata per ossa medullȩ.
[495] Missus in oceanum sitis haut [ita et T.] extingueret ȩstum. [Ibid. 751.]
Non se divinum credit punire flagellum,
Sed vocat archygenen, medicine postulat artem; [Iuven. 6, 236.]
Maxima dona dedit, multo maiora spopondit,
Summis expensis emit fomenta doloris.
[500] Cassus defecit labor et dolor auctus inhesit.
Tandem defessus, nullo medicamine fretus,
Quem contempsisset meminit, quem vi pepulisset.
Pȩnituit; fleret, si fletus vena vigeret.
Absentem quȩrit, quem torvus abire coegit;
[505] Si forsan redeat, per gyrum compita servat.
Supplicium tantum revolutum durat in annum.
Cum demum rediit, quo vindice passio cȩpit,
Est reus adductus, macie confectus, adustus.
Irȩ vim queritur, se deliquisse fatetur;
[510] Deposcit veniam, tanta pro peste medelam.
Nec mens Clementis clausit fontem pietatis;
Nomine significans rem gessit significatam;
Clementi pȩnam probitate repressit et iram,
Ex proprio cyatho temetum miscuit ȩgro.
[515] “Non bibe” dampnavit, “Bibe” dampnatum reparavit.
Moribus ante lupum mansuetum vertit in agnum;
Incolumem fidis hylaremque remisit amicis.
Est huic et multis generatus causa salutis;
Mors et vita, salus et languor, gracia, virtus
[520] Ex nutu Domini parent eius dicioni.

[20]

Treveris est ingens urbs, gallica regna cohercens, [Fabulosae narrationis summam accepit ex titulo de quo supra, p. 471, annot. 2, atque ex Iustino, I, 2 (cf. v. 528, 529 cum Iustino, I, 2, § 8 et 7).]
Victrix milicia, dominatrix, altera Roma;
Plebis scita, patres habet ac fora iuraque, leges;
Est caput Europȩ, caput est quȩ cosmographyȩ;
[525] Urbibus antiquis antiquior est monimentis [ita et T.] .
Nam velut ex tumba promunt epygrammata sumpta,
Semiramis, Nino regnante superba marito,
Non ab eo dictis contenta suis Ninivitis,
Exstruxit cocti lateris murum Babilonis;
[530] Eoas gentes bello sibi subdidit omnes;
Fraude novercali privatum culmine regni
Privignum patria detrusit et urbe paterna.
Hic per tot gentes, per tot migrans regiones,
Piscosum tandem Mosellȩ venit in amnem
[535] Optavitque solum condendis mȩnibus aptum;
Urbem preclaram statuit, sua mȩnia vidit.
Trebita nomen ei, dat nomen Treberis urbi.
Armis finitimos domuit longeque remotos;
Exulis [ita et T.] in solio [ita et T.] regnavit filius Hero.
[540] Hic mundi dominȩ domus est exstructa Mariȩ,
Incolitur castis cosmetis virginitatis.
Sȩvit ibi validi tempestas horrida morbi; [Hor. Epod. 13, 1; Silius Ital. 4, 440.]
Virginei flores inmutavere colores, [Beda, Hist. eccl. 4, 18: virgineos flores.]
Palluit arescens rosa, fuscant lilia sentes,
[545] Languent ancillȩ Domini forma speciosȩ.
Ut rex interitus, calcans egros super artus, [Iob. 18, 14.]
Quasdam finivit, reliquas sub morte reliquit,
Non tantȩ plagȩ succurrit opus medicinȩ.
Luctus ubique sonat, singultus pectora pulsat. [Verg. Aen. 2, 368; 9, 415.]
[550] Tota madens lacrimis ibi mater spiritualis
Nunc desperatas, nunc aspicit exanimatas;
Quas plangat, nescit, geminus dolor et labor angit;
Optat et ipsa mori comitemque sororibus addi. [Ibid. 6, 528.]
Femineis tristes ululant plangoribus ȩdes. [Ibid. 2, 487 – 88.]
[555] Quid facerent? Demum post funera multa suarum,
Post clades varias sedet omnibus una voluntas
Absque mora fidos Wilbrordo mittere missos,
Rebus ut inmersis properaret adesse levandis. [Ovid. Met. 1, 380.]
Festinus venit, cernens lugubria flevit;
[560] Nectare doctrinȩ vetuit lamenta sonare;
Optulit hinc agnum pro peccatis holocaustum,
Agnum, qui sacra stayros oblatus in ara [σταυρός etiam in genetivo servari voluit Thiofridus.]
Mortem dampnavit, scelus Adȩ sanguine lavit.
Cordis in altari non destitit ipse cremari,
[565] Dum thymiama precum vexit conpunctio sursum
Ad Domini solium, cȩli terrȩque senatum.
Potandam lympham dedit ore suo benedictam,
Lustravit vacui cellas aspergine claustri.
Sic exterminium, sic vindicis abstulit ictum
[570] Extentamque manum, gladiumque repressit adactum [ita et T.] . [Isai. 5, 25; 9, 12; al.]
Hierusalem pulchrȩ sunt filiolȩ erstitutȩ.
Reddita vita, salus est; fugit mors, cruciatus.
Amplȩ personȩ vetat hoc urbs ampla latere;
Tantum iuxta se gaudent sydus rutilare.

[21]

[575] Accidit, hic actis, cuidam temptacio grandis.
Territus est monstris; ut mesta domus Raguhelis, [Tob. 3, 8.]
Sponsi dum Sarȩ tot ab Asmedeo periere,
Est subiecta pari lugentis pergula cladi.
Indidit horrores phantasma nocens, epyaltes, [Cf. supra, p. 472, annot. 2.]
[580] Aut aliud nequius, pressurȩ pondere maius.
Non potuit cerni, non audiri neque tangi;
Venit et exivit, rediit; sed nemo rescivit
Quo discessisset vel adesset ac unde redisset.
Diripuit predam, mantilia, gausape, mensam,
[585] Vasa, dapes, vestes, penus omne redegit in ignes.
Abstulit infantem matris gremio recubantem;
Flammis ussisset, nisi se pater opposuisset
Proiectumque suis celer excȩpisset in ulnis.
Nulli securos licuit presumere somnos;
[590] Angulus omnis habet quod corda trementia terret.
Et quȩ vis invisibilem depelleret hostem?
Inclusus non excludi potuit neque trudi.
Profuit hic modica vix exorcysmus in hora.
Phasma parum cȩssit, non longius inde recȩssit;
[595] Irruit infensum, quasi se crudelius ultum,
Plus insanivit, nihil illic pene reliquit.
In luctu iacuit domus, hinc vicinia fugit.
Sed tandem miseri venit tempus miserendi. [Ps. 101, 14.]
In cladis tantȩ rediit terroribus in se,
[600] Virtutum meminit quas [corr. Rossb.; quos GT.] Wilbrord nobilitavit,
Intra se rixam pro se concȩpit et iram,
Eger vicinam quod distulerit medicinam,
Pȩna sit dira tortus virtute propinqua.
Evolat accelerans, pedibus timor alligat alas; [Verg. Aen. 8, 224.]
[605] Venit, prostravit se, fletibus ora rigavit, [Ovid. Met. 11, 419; cf. Verg. Aen. 6, 699; 9, 251.]
Syrma tragediȩ pandit, quam pertulit in se;
Poscit tutelam domui plagȩque medelam;
Nec sua dona negat pietatis fons, sed inundat;
Haustum tradit aquȩ sibi per se sanctificatȩ,
[610] Ore prophetali retegit secreta futuri:
“Non contristeris, non expers mente graveris.
Est domus hȩc Diti data, tota cremabitur igni.
Iudicium [ita et T.] Domini fixum nequit esse refixum, [Cf. Verg. Aen. 6, 622.]
Sed quȩcumque potes prius extrahe, longius abde,
[615] Abdita salvificȩ resperge liquoribus undȩ.
Sta [ita et T.] cruce signatus, tua respice dampna reatus.
Ardentes prunas ubi videris esse solutas,
Inmundos cineres et inustas egere sordes, [Verg. Georg. 1, 81.]
Lustrali lympha foris, intus diruta lustra,
[620] Construe securus lȩtos soles habiturus.
Trusus ut Asmedeus, vinctus tuus est inimicus.
Non iteres ultra, tua ne sint deteriora.” [Ioh. 5, 14.]
Hac spe discessit firmatus; iussa facessit, [Verg. Aen. 4, 295.]
Extulit, aspersit. Stetit, ignem surgere vidit.
[625] Sub lecti gradibus sonuit terrȩ quasi motus,
Ignis prorupit, tecti fastigia rupit,
Involvit sontes flammis ultricibus ȩdes; [Ibid. 2, 587.]
Non mansit paries, non tegula, ianua, sepes.
Area mundatur, domus aptior ȩdificatur.
[630] Sunt habitatoris pociora novissima primis, [Iob 42, 12.]
Vixit ibi sospes, locuples, discriminis expers.

[22]

Non situs in latebris est mons in vertice montis. [Matth. 5, 14.]
Insignem signis vaga fama canebat opimis,
Signa loquebantur, quȩ nunc ex tunc celebrantur.
[635] Summȩ iusticiȩ dux arolus hunc amat ut se;
Dulcia sunt illi preconia dulcis amici,
Fidit [ita et T.] honestari per eum nimiumque beari.
Committit natum sibi vitȩ fonte sacrandum;
Antistes iubilat, sacratum crismate firmat,
[640] Nomine Pipinum vocat, ornans nomen avitum,
Ac sibi symmistis, sublatus lumine mentis,
Tanquam preteritum contexuit omne futurum,
Omne quod huic proli Dominus providit honori:
“Filius iste ducis, quem lavi fonte salutis,
[645] Maior erit magnis maioribus, alcior altis.
Non inter proceres, aluit quos Francia dives,
Clarior est ortus; hunc provehet ardua virtus. [Lucan. 4, 576.]
Fascibus et donis cumulabitur atque triumphis.”
Visio symmistȩ non verior est Ysaiȩ;
[650] Stemate quippe ducum genitus dux, assecla regum,
Edicto papȩ rex est unctus Zachariȩ;
Progenie tanta dignum primus dyadema,
Regalem primus trabeam gestavit adeptus;
Nec regni meta contentus, prodiit ultra,
[655] Fines extendit, contermina regna subegit,
Hinc Longobardos compescuit, hinc Aquitanos,
Duxit magnificos victor virtute triumphos;
In mundo nullus rex huic fuit ȩquiperandus.
Ex hoc est Magnus, sol terrȩ Karolus ortus,
[660] Sol cuius radiis lustratur gallicus orbis;
Est notus fama, qua cȩlum sustinet Athlas, [Verg. Aen. 4, 247; 8, 137.]
Caspia qua longum deducunt claustra recessum. [Lucan. 8, 291.]
Nec magis Augusto se iactat Roma monarcho,
Principe quam tanto plaudit Germania Magno.
[665] Imperium Gallis Romanȩ subdidit arcis,
Christi pontifices sublimavit quasi reges;
Dicius his nihil est, nihil excellentius his est.
In nullam gentem, nullam prorupit in urbem,
Quam non contereret, non ampla trophea referret. [Cf. Verg. Aen. 4, 93.]
[670] Regnum fundavit genitor, genitus decoravit.
Hac viridi planta succrevit regia silva,
Induperatores et avito germine reges;
Prodiit Heinricus tanto de semine quartus,
Cȩsar et augustus, quo fulget sydere mundus,
[675] Hoc cuius nono quadrageno lusimus anno. [Hic annus a die 5 octobris 1104 ad diem 4 octobris 1105 decurrebat.]
Nam ceu [ita et T.] directo tractu fit linea puncto,
Per naturalem sic ductum stema tenorem
Protulit insignem patris ipsius genitricem,
Gysela cui nomen, Cuonrad avus, Allobrogum rex. [Allobrogum scripsit Thiofridus pro Burgundiae, metri causa.]
[680] Exitus hic rerum vatem probat edere verum.

[23]

Novit divinum mens eius prescia sensum,
Prescivit fragilis se solvi [ita et T.] carcere carnis;
Emeritus miles cupiit finire labores;
Noys obtutum fixit quo novit iturum. [Cf. supra ad lib. I, v. 343.]
[685] Sed pastorali se sensit fasce gravari.
Sumpto consilio, quod conciolȩ dedit ordo,
Pontificem pro se Winfridum censuit esse.
Is meritis magnus, generosa styrpe Britannus,
Delicias patriȩ fugit quasi tȩdia vitȩ;
[690] Se sibi subiecit, ceu patri filius hȩsit;
Per tres ac denos cor cordi paruit annos. [Cf. supra, p. 473, annot. 7.]
Hunc ita devinctum sibi compellavit amicum:
“Dulcis fili mi, mea dicta senis patris audi:
Cernis, ut ipse gravi gravor ex ȩtate senili,
[695] Deficiunt agiles effȩto corpore vires, [Verg. Aen. 5, 395 – 96.]
Sanguis hebet gelidus, cassatur acumine sensus;
Non gregis hunc cȩtum, ceu pavi, pascere possum;
Excurso stadio, metȩ confinia tango.
Tu vero lȩta vernas florente iuventa
[700] Es totus viridis, protensis sanguine venis;
Es speculum senibus, iuvenum turmis imitandus.
Non igitur negites, non excusando refutes;
Fac mihi quod rogo te, regimen hoc suscipe pro me,
Hoc me fasce leva, succȩde, Dei [ita et T.] rege sponsam.”
[705] Hȩc pater infudit, sed filius ista refudit:
“Non sum par oneri, quo me suades onerari,
Nec canonum gravitas iubet hoc, mea nec sinit etas;
Non est expletus mihi quinquagesimus annus,
Lex quo divinis committit vasa levitis.
[710] Non sublimari veni, non glorificari;
Misit apostolicus me Gregorius vigilum dux,
Dux, inquam, vigilum super excubias animarum,
Sumeret ut per me verbi Germania sumen;
Sed quia te vidi speciem Domini speculari,
[715] Me tibi supposui, feci quicquid voluisti. [Pers. Sat. 5, 36.]
Desine cogere me, fungi non audeo pro te,
Sim nisi permissus, cuius sum famine missus.”
His est elogiis discessio facta modestis.
Sed ceu disposuit presul, successio cȩssit,
[720] Non se deposito, sed carnis carcere ducto.

[24]

Hic tantis opibus psyches [spyches GT.] ditatus et auctus,
Pulcher ut est intra, sic pulcher claruit extra
Somatis egregia forma facieque venusta.
Canicie nivea formoso vertice sparsa,
[725] Per speculum carnis se pandit gratia mentis.
Deliciȩ Davidis fovet hunc Abysag Sunamitis, [III Reg. 1, 3.]
Est amplexa senem sapientia summa virentem [ita et T.] .
Non minuit senium divino [divino Rossb.] munere sensum;
Vox eius dulcis, favus est facundia mellis.
[730] Vivere non piguit, quia non carni caro vixit;
Sed faciem Domini siciens facie speculari, [I Cor. 13, 12.]
Fudit inundantes lacrimarum funditus amnes,
Permixtos precibus volvit sub pectore questus:
“Quid moror hic, quid ago, Deus [ita et T.] , et te quando videbo?
[735] Scis quia diligo te, desidero, me trahe post te; [Cant. 1, 3.]
Fac ungentorum curram sub odore tuorum.
Pulso senex, aperi mihi, da mihi te saciari.” [Apoc. 3, 20.]
Sed quid differimus quod protelare nequimus?
De carnis lȩto data lex est in paradyso, [Gen. 3, 19.]
[740] Lex intransibilis certo sub limite finis.
Mortem quȩ caros, quȩ dissociat sociatos, [Hieronymus, Epist. 60, 2.]
Mortem transmissam fore sensit carnis ad ȩscam,
Auribus internis audivit carmen amoris:
“Imber, hyemps abiit maturaque messio venit; [Cant. 2, 10 – 12.]
[745] Surge, veni, propera; sponsi thalamum cupis, intra.”
Surgit, ut egrediatur, et exit, ut ingrediatur.
Anno progeniti carnis sub imagine Verbi
Septingenteno trigeno dispare nono, [Dispar enim est numerus 9. Cf. supra ad lib. I, v. 489.]
Annis expletis cathedrȩ senis quadragenis,
[750] Enneadis numero novies ȩtate retexto,
Transiit ex Sodomis olidaque voragine mortis;
Scandit aromatici [ita et T.] cȩlum quasi virgula fumi, [Cant. 3, 6]
Aeternum teretem psychen [phychen GT.] collegit in orbem. [Lucan. 9, 9.]
Speras [spheras T corr. al. m.] cȩlestes miratus et ȩtheris ignes, [Ibid. 9, 12.]
[755] Ornatum, concentum, crusmata symphoniarum,
Crevit nostra dies quanta sub nocte iaceret, [Ibid. 9, 13 – 14.]
Cantavitque novum Sion cum civibus ymnum.
Nec latuit iubilum nulli narrabile mundum.
Nam pernox eius, vir ad unguem factus, alumnus, [Hor. I Sat. 5, 32.]
[760] Pernox in psalmis, patrio de funere tristis,
Vidit [ita et T.] corporeis oculis et lumine mentis
Tantam cȩligenas animam deducere turmas;
Audiit ymnidicas summȩ dulcedinis odas.
Nec mora, deliquium tam clari solis obortum [abortum G “an recte?Rossb.] ,
[765] Luctus ingentes ciet exemploque carentes. [Lucan. 9, 169.]
Eius in exequias ruit omnis sexus et ȩtas,
In commune patrem patriȩ deflent [ita et T.] abeuntem.
Cumque [cum //// T corr.] sacris saxum quȩsissent artubus aptum [ita et T.] ,
Marmor ceu parium mulier quȩdam dedit album;
[770] Sed mensuratum medio minus est pede visum.
Defectu [ita et T.] merent; quid agant intencius hȩrent,
Cum cito per meritum quod defuit est duplicatum.
Quod natura negat, virtus uranica prestat,
Tristes hinc ylares busti lapidem polientes
[775] Partem precisam servant ȩgris medicinam;
Pellunt quippe graves segmenta minuta dolores.
Corpus defletum deponunt in poliandrum.
Est inpensus honor, demonstratus gregis ardor.
Astans angelicus complet sua munia cȩtus;
[780] Suavior ungentis odor est fusus preciosis,
Est locus hic visus redolens tanquam paradysus.
Non ultra plenis potui pertendere velis
Vix tetigi portum, quia traxi corpore morbum;
Sensi sentinam, tristem timui Lybithynam.

Explicit liber II.

Incipit liber tertius.

Incolumis repeto navim litusque relinquo.
Spiritus aspiret nec flamine carbasa privet.
Naribus attractus non est odor attenuatus,
Sed potius crevit, loca sacra vapore replevit;
[5] Est instar nebulȩ fusus, quasi fumus acerrȩ [ita et T.] ,
Obtexit madidum lacrimarum flumine lectum,
Quo senior caluit [an cubuit? Rossb.] , quo membra senilia fovit,
Unde polum petiit, dum carnis lemmata liquit.
Est ibi divinum lumen splendescere visum,
[10] Lumen, quod rutilum non nox interpolat ortum.
O [an v. 11 post v. 12 ponendus? Rossb.] quam felix est, cui mansio cum superis est!
Arcet nocturnas a claris artubus umbras.
Non caro fȩtorem, sed amomi spirat odorem;
Vermes non gignit putidos, sed aromata vincit.
[15] Dum moritur, vivit, quia vitȩ curia vixit,
Qua Deus accubuit, cȩnavit cum patre, mansit;
Accubitum dulcem per suavem prodit odorem.
Est mausoleum patris oppido nobilitatum;
Excȩdunt numerum miracula grandia certum,
[20] Indita sed cartȩ non sunt, scriptore vacante.
Nempe vacat Scottus [Scotius Rossb.] , rem tantam primus adorsus,
Ingenii nebula tegit, oblinit inclita gesta.
Hoc Alcwin sapiens Karli sapit yperaspistes,
Insulsum lepido satagit seponere dicto; [Hor. II Epist. 3, 273.]
[25] Sed cum Meonius modicum dormitet Homerus, [Ibid. 359; Id. IV Carm. 9, 5 – 6.]
Intentus variis dormit decurio curis,
Praeterit ex miris miranda, stupenda stupendis.
Diducit mentem per plurima deficientem,
Rethoricos flores et Aristotelis legit artes,
[30] Alta quibus magni mens arsit dedita Karli,
Esset quod tanto dignum proferret alumno,
Demonstrativum genus enthymemaque curvum. [Cic. De Inv. 1, 5, 7: Demonstrativum (genus apud rhetores) est quod tribuitur in alicuius certae personae laudem aut vituperationem. Iuven. 6, 449 – 50: curvum … torqueat enthymema.]
Scribendi cachetes, scriptis digna tacentes, [καχέτης idem Thiofrido visum est atque κακοήθης (cf. Iuven. 7, 51 – 52: tenet insanabile multos scribendi cacoethes), et quod apud Iuvenalem substantivum erat, adiectivum fecit.]
Ambo licet cessent, tamen orbis signa recenset,
[35] Patres quȩ memores mittunt ad posteriores.
Pro foribus templi pendebant vincula ferri;
Per tanti meritum manibus resoluta reorum,
Pendebant tricȩ [tritae corr. Rossb.; sed cf. p. 475, annot. 2.] quȩ dissiluere, catenȩ,
Esseda, lecticȩ, pilenta, petorrita, redȩ, [Hor. II Epist. 1, 192.]
[40] Ex cȩra mappȩ membrorum pollice tractȩ. [Cf. Vita prosa, c 24: cera in diversas membrorum transformata species. Qua ratione mappam intellegi voluerit Thiofridus, non liquet. Forsan ipse in scholis audierat mapam dici etiam picturam, ut docet Papias in glossario (cf. Ducange, Mappa, 2); neque his contentus, mappa non solum picturam, sed quamlibet rerum speciem designari statuit.]
Non iuga multa boum possent deferre refixum,
Quod fuit affixum, tot signorum monimentum.
Visitat inde locum Germania, Gallia nostrum
Ebdomada celebri descensu Pneumatis alti,
[45] Cum per quadrifidi transcursum confluat anni.

[25]

Sed nos digressi repetamus cȩpta regressi.
In lychnis oleum pendens patris ante sepulchrum
Noctem devicit, nox id fuscare nequivit;
Solis in occubitu, solari fulsit in ortu.
[50] Inter missarum solempnia crevit in altum,
Ebullivit, humum madefecit margine fusum.
Excȩptum phyalis est ampullis yalynis.
Est pro divina dispensatum medicina.
Nec frustrata fides est, morbos expulit omnes.
[55] Non Sareptheni sic iuvit [ita et T.] stilla lechyti: [III Reg. 17, 10 sqq.]
Hȩc typicam viduam typicumque refovit Helyam,
Summum mysterium, cybus, unctio, vita duorum;
Sed nil presidii, nil roboris attulit ulli.
Hoc reparata salus est unguine, morbus abactus.
[60] Manat ibi iugis fons, dives vena salutis, [Cf. ad lib. II, v. 73.]
Fons inquam vivus Wilbrordi vivida virtus.

[26]

Est quȩdam membris huc fȩmina vecta solutis.
Annis septenis in ea viror aruit omnis,
Est vigor absumptus, corpus iacuit quasi funus,
[65] Non ullum membrum vixit nisi pectus anhelum, [Verg. Aen. 6, 48.]
Spiritus hic tenuis movit loca diruta cordis.
Est prostrata solo cum singultu lacrimoso;
Sensu quo valuit [ita et T.] devota precamina fudit
Corde magis tacito quam linguȩ deside plectro.
[70] Exauditam se sensit, redeunte vigore,
Sunt eius plantȩ dicto cicius solidatȩ,
Vitalis rediit calor et vitalia fovit,
Firma iunctura sunt predita membra soluta,
Incolumis surgit, nec sustentacula quȩrit.
[75] Quȩ fuerit, quȩ sit miratur; lȩta recȩdit [ita et T.] ,
Sana terit terram non tanto tempore tactam;
Exilit his gerulis, quibus est advecta, relictis.
Est itidem clarum signum clare celebratum,
Par apud Ypponem signo quod claruit urbem, [De civ. Die, 22, 8, § 22 (P. L., t. XLC, col. 769 – 71).]
[80] Quale refert Augustinus, symmysta peritus:
Civis Cesareȩ, mater celeberrima prole,
Progenuit denos aluitque sub ubere natos, [Verg. Aen. 5, 285.]
Septenos flores iuvenum ternasque sorores.
Sed sibi dum fidum sepelisset mesta maritum,
[85] Est ab eis offensa; furoris vi stimulata,
Mentem maternam mutans, imitata novercam,
Virosa lingua congessit in hos maledicta;
Et quasi viperei daret his adipata veneni, [Iuven. 6, 631.]
Artubus in totis tremuere stupore tremoris;
[90] Nulla quies motus, dilacio, non modus ullus.
Extorres patria pertransierant peregrina,
Horrida divinȩ spectacula gentibus irȩ.
Ex his Ypponi [ita et T.] soror et frater reparati
Natis ȩcclesiȩ mentis iubilum peperere.
[95] His quidam similis tremula compagine carnis,
Pluribus exactis tot fractus motibus annis,
Epternach vectus, secus est altare locatus.
Urbis tocius venit plebs atque senatus,
Vidit, tam diram timuit sibi vindicis iram.
[100] Ancipiti cervice rotat caput, eger anhelat, [Lucan. 5, 172.]
Organa membrorum ratione vacant numerorum,
Totus concutitur, quasi mortuus esse videtur,
Mortis decȩptus spe, sandapilam [scandapilam GT.] sibi nactus. [Ibid. 8, 61.]
Sed dum [ita et T.] sic tremuit, dum flevit et in prece mansit,
[105] Horȩ momento surrexit somate [semate GT; cf. l. I, v. 27; l. II, v. 723, cet.] sano.
Convaluit, tremuli sunt artus consolidati.
Elicuit lacrimas pro se solventibus odas.
Ymnum concinuit [ita et T.] , sua sospes tecta revisit.

[27]

Sed sub navifragas Cilicum divertimus oras,
[110] Tendimus ex lȩtis in tristia tramite mentis.
Non erat in mundo monachilis honestior ordo. [Intellege: “quam in Epternacensi coenobio.”]
Regula non potior, nusquam discretio maior;
Ex patre ceu didicit, concors ita concio vixit.
Sed quia mixta bonis mala sunt obscuraque claris,
[115] Fur in apostolico quasi Iudas ordine summo,
Sic lupus inter oves latuit latro spirituales, [Matth. 7, 15.]
Vas ignominiȩ, sed functus honore levitȩ.
Non vetuit furem Zachariȩ grande volumen, [Zach. 5, 1-4.]
Tensum per latum spacio denum cubitorum
[120] Ac vicenorum per longum, mystice scriptum,
Una sub decade presignans prospera quȩque,
In binis meritas duplici pro crimine pȩnas.
Socors non legit, non novit, noscere sprevit,
Non meminit quod ibi maledictio scripta sit omnis.
[125] Omni periurio, Caco tria nomina nacto, [Cf. Iuven. 5, 124-27: Duceris planta velut ictus ab Hercule Cacus, et ponere foris, siquid temptaveris umquam hiscere, tamquam habeas tria nomina (id est “tamquam sis homo liber et ingenuus”). Quae ultima verba et perperam intellexit Thiofridus, et de Caco dicta esse credidit; unde factum est ut “tria nomina” ad fures aliqua ratione pertinere sibi persuaderet. Cf. lib. IV, V. 352; Vita prosa, c. 36 (supra, p. 483, annot. 1).]
Nec deradatur, sed ubi sit fur, gradiatur [/// gradiatur GT.] ,
Ligna domus, lapides consumat, limina, postes.
Non scelus hoc veritus, studuit committere maius.
Nam convasatis ornamentis preciosis,
[130] Nil velut egisset nec suspendi meruisset,
Pressus mole gravi, se depressit graviori
Subripuitque crucem gemmis, auro renitentem [an auroque nitentem? Rossb.] , [Verg. Aen. 1, 728.]
Tanti gestamen patris, ornatum specialem. [Ibid. 7, 246.]
Nec datus est furi locus hȩc sacra comminuendi;
[135] Copia sacrilego non est concessa nefando;
Abdidit in latebris cleptim soli sibi notis.
Sed simul ac tanti patuit subreptio dampni,
Grex doluit Domini se susspicione [ita et T.] notari;
Involvit tacito quȩstus sub pectore motos, [Lucan. 1, 247.]
[140] Horruit horrendum scelus auctoremque scelestum,
Astutam vulpem, latitantem, dissimulantem;
Flevit sacrilegum, non vix reparabile dampnum. [Ovid. Met. 1, 379.]
Vidit, non novit, non exhortamine movit.
Exhortari se, disquirere quod latuit se,
[145] Tristis cum tristi sedit patre spirituali;
Quid sit opus facto, tractatu consulit arto.
Promittit veniam metuenti prodere noxam,
Obsecrat, hortatur, reus ut crimen fateatur,
Detegat occultum thesaurum sanctificatum.
[150] Tandem cȩlantem nec fassum censuit hostem:
Est interdictus locus huic, communio, victus,
Est et ab officio suspensus [suspensu G; susspensus T.] et ordine sacro,
Esset [Est et corr. Rossb., dubitans tamen.] maranatha super illum, mors, anathema. [I Cor. 16, 22.]
Non tamen est tristis visus derisor Anubis, [Iuven. 6, 534.]
[155] Derisit monitus, scelerum sub gurgite mersus.
Esuriit, vetitam moriturus venit ad ȩscam,
Fudit cum sanna transgressor inania dicta:
“Num mihi, ne vescar neque potem, praecipit abbas?
Deputo pro nihilo; comedam, potu saciabor.”
[160] Gustavit, cecidit, periit; tamen ante retexit
Omne quod occuluit; Flegetontis stagna subivit.
Hac, cȩnobitȩ, nece Formidate perire.
Quid nomen vestrum, graio de nomine flexum,
Quid sit, quid moneat, prudentia vestra revolvat.
[165] In commune piam, concordem ducite vitam,
Zelotypȩ phariȩ cum Ioseph linquite vestem, [Gen. 39, 12. Phariae, id est Aegyptiae. Ut mulierem illam zelotypam diceret Thiofridus, inde adductum esse censet Rossbergius, quod quandam moecham zelotypam apud Iuvenalem (Sat. 6, 278) legerat. Non male,]
Nec quȩ sufflastis, quȩ fugistis repetatis.
Illud apostolicum taciti perpendite dictum:
“Sum mundo, mundus mihi mortuus et crucifixus.” [Gal. 6, 14.]
[170] Non videt exanimem neque scit caro mortua carnem;
Sic nec vos mundus, nec vos cognoscite mundum.
Noveritis monachum divina [vel dya add. G et T m. pr. sup. lin.] monade dictum [vocatum add. G et T m. pr. sup. lin.] .
In vobis [ita et T.] monas sit, non sit linea dyas, [Martianus Capella, § 732.]
Non, nisi quȩ prodit hinc, quam dilectio tendit;
[175] Ex “uno” dictis non sit divisio mentis.
Nil vos curetis de mundo, nil adametis;
Nil mundus curet de vobis [ita et T.] , nil amet, optet.
Perfecti monachi refert despectio mundi,
Defleat ut se, defleat humanum genus omne.
[180] Omnia sancta decent vos, furtum non sit apud vos;
Non Achar lateat, nihil ex anathemate tangat, [Ios. 7, 1, 24, 26.]
Ne Ierechuntinȩ fuscetur gloria palmȩ;
Saxis contusus sit in Achor valle sepultus.
Nulla sit inter vos fraus, non sit avariciȩ sors,
[185] Ne lepra Gyezi maculetur concio vestri. [IV Reg. 5, 26, 27.]
Officiosa sui nil sedulitas Helysei,
Nil amor inpensus, nil profuit obsequii ius;
Subditus est pȩnȩ cum tota posteritate.
Quam grave sit vitium perpendite, quam sit iniquum,
[190] Pro quo sic fidum dampnavit amicus amicum.
Sit zelus Petri cupidis fraudare timori:
Dorcadis exstinctȩ reparavit soma Thabitȩ; [Act. 9, 36 sqq.]
Ense sui verbi duo stravit somata morti, [Ibid. 5, 1 sqq.]
Perculit Ananyam cum conpeccante [ita et T.] Saphyra,
[195] Exemplum statuens, tegnas vitetis ut omnes. [Id est technas. Cf. lib. I, V. 53.]
Esse nequit monachus, cui Petri displicet actus.
Qui se seducit, qui cogitat aut ita garrit:
“Non puto sacrilegum qui nummum subripit unum [Hor. I Epist. 16, 55. Cf. infra, V. 206.]
Aut plures, et thus, candelas, est quibus usus.
[200] Militat altari, licet ex hoc participari.” [I Cor. 9, 13; cf. 9, 7.]
Nil sapit hic, qui sic sapit, et discrimina nescit.
Non probat hoc Paulus, non Flaccus carmine clarus, [De S. Paulo vid. infra, V. 214 sqq.; de Horatio, V. 203 sqq.]
Tetrastychon Flacci breve, qui sic desipis, audi:
Tu nihil admittes in te formidine pȩnȩ, [Hor. I Epist. 16, 53 – 56.]
[205] Sit spes fallendi, miscebis sacra profanis.
Nam de mille fabȩ modium cum subripis unum,
Dampnum est, non facinus mihi pacto lenius isto.
Hoc adverte, time, convertere, fur, resipisce.
Non lege de sacro sacrum, non esto Celeno; [Hor. I Sat. 3, 117: qui … sacra divum legerit. Iuven. 8, 130: nummos raptura Celaeno.]
[210] Non rape, non sacrum de sacro, non cape sacrum,
Quod te [corr. Rossb.; de GT.] non sacro cupis occultare locello.
Nil omnino velis quod obesse reo tibi credis;
Nil habeas, cupias, nisi quod tibi regula donat.
Paulus in altari vult mysteriis saciari, [I Cor. 9, 7 – 14.]
[215] Clam [v. 215 et v. 216 an transponendi? Rossb.] nihil auferri, sed sacrilegos removeri
Ac de communi concessis sumptibus uti.
Omnis sacrilegus, Plutonis victima factus,
Trusus in interitum cadit in baratri cruciatum.
Hoc vitate, mei domini, fratres et amici.
[220] Emundate domum, ne sit spelunca latronum, [Matth. 21, 13.]
Ne vos vendentes Deus inveniens et ementes, [Ioh. 2, 14 – 15.]
Restibus excuciat [ita et T.] , vitȩ de limine trudat.

[28]

Sed quia nos poti vappa sumus acris acȩti,
Divertamus ubi redolent cellaria vini.
[225] Annua Wilgisli rediit celebratio festi,
Officio celebri laus solvitur eius honori,
Grex dulcis nati dat dulci croma parenti. [Martianus Capella, § 955: genera modulandi sunt tria ἐναρμόνιον, χρῶμα, διάτονον.]
Sed dum consuetȩ peteret sollempnia mensȩ,
Non, quo gaudet cor, suffecit viteus humor;
[230] Nil habuit vacuus preter duo vascula promus,
Vascula de virgis lentis conserta salignis.
Ex his est bibitum, cȩne minus inde relictum.
Sed vespertinis celebratis dulcibus ymnis,
Accit Adelbertus cȩnobitas ygumenus,
[235] Roborat alloquio concordia corda paterno:
“Filioli dominique mei, sitis benedicti.
Non sitis mesti, non desint gaudia menti,
Non dolor afficiat quis vitȩ panis abundat.
Vivite spiritui, non cor substernite carni;
[240] Prospera non inflent, non vos adversa fatigent.
Non animi [ita et T.] levitas, non vos unavit egestas,
Non ad delitias huc convenistis opimas,
Sed perferre famem [ita et T.] , sitis ȩstum, dampna, laborem.
Est Deus in vobis [ita et T.] ; in eo sitis, maneatis.
[245] Patris patroni colitis solempnia nostri,
Pensum solvistis, plenas epulas meruistis;
Sed nil est villi, vix possunt guttura tingui.
Non desperetis, non murmure vos maculetis.
Filius huius eri, Wilbrordus, gloria cȩli,
[250] Vina propinavit, quȩ non natura creavit;
Sed fidei meritum, pia mens, cor dulce, serenum
Sic potis est modici guttas augere lyei.”
Corda senex pavit, vinum vitis sator auxit.
Ut fons emanat, modicus sic potus inundat.
[255] Inde propinatur, fraterna cohors saciatur;
Non exhauritur vas, sed plenum reperitur.
Laus patri, proli datur et deitatis honori.
Hesperus hinc omnes invenit, liquit ovantes.
Sed dum mira cano, mirabiliora revolvo.
[260] Est hic par superȩ summis primatibus aulȩ;
Egit, agit linguis vix enucleanda peritis.
Arida lingua solo plantavit granaque duro,
Non circumfodit, nullo lȩtamine fovit,
Non infudit aquam studiosus aquarius unquam.
[265] Extra naturȩ fines hȩc convaluere,
Radicant, frondent, maturo germine florent;
Ariditas cessat, viror intrat, sucus [ita et T.] abundat;
Fructus cum foliis egris medicantur anhelis;
Et mirum constat, quod per tot sȩcula durant,
[270] Numquam deficiunt sua nec ramalia perdunt.
Quid de salvificis eius queo pangere lectis,
In quibus accubuit, quos fletu nocte sacravit?
Non, ut nunc mos est, sic usus deliciis est.
Nunc res pontificum superant res, culmina regum;
[275] Pollent diviciis, quibus obstruitur via mentis,
Ne volitet susum, sed eat per devia iusum [ita et T.] ;
Distenti dapibus, quas saltus alit, mare, tellus;
Mollibus in stratis recubant, tectis laqueatis,
Pausant, non vigilant, ymnos cum passere cantant,
[280] Obliviscuntur quod sunt, dicuntur, habentur;
Non tamen hoc omnes, sed leva, levis quibus est mens.
Non sic ille suȩ rexit moderamina vitȩ:
Oppugnavit se, devicit et edomuit se
Pernoctando famemque, sitim, frigus paciendo.
[285] Sunt sibi lecticȩ secus arȩ pegma locatȩ,
Fessus ut in gradibus surgens ibi poneret artus
Conivensque parum consurgeret ad precis usum;
Sunt ubicumque, carent carie, tineȩ genus arcent;
Solvit peste gravi gingivas astula ligni.
[290] Non fere quingentis stramen dissolvitur annis, [Fere quingentis, immo reapse minus quadringentis (a 739 ad 1105).]
Non est contusum, non ariditate [ita et T.] minutum;
Nullum pedorem, sed aromatis efflat odorem.
Est [Eest G.] medicina Dei poscenti cuique fideli.

[30]

Tentus adhuc fragilis mortali compede carnis [Totum caput 29 Vitae prosae praetermisit Thiofridus in Vita metrica.]
[295] Iunxit Amalbergam Christo cum crismate sponsam.
Virgine de tanta menti libet edere pauca. [Vitam Amalbergae (Act. SS., Iul. t. III, p. 90), ex qua quaedam in scribendis Miraculis (supra, p. 458, c. 4), paulo plura in Vita prosa (supra, p. 477 – 78, c. 30) desumpserat, iterum hic evolvit Thiofridus et amplius compilavit.]
Nobilior toto non vixit bethula mundo. [Nomen hebraicum. Quoniam vero nulla ratione cogimur ut existimemus Theofridum hebraeam linguam calluisse, verbum, quod etiam in Vita prosa, c. 30, exhibuit, desumpsisse credendus est ex Hieronymi Libro de nominicis hebraicis (P. L., t. XXIII, col. 803): Bethula, virgo.]
Ablactata cibum solidum vult mandere Christum, [Hebr. 5. 12 – 14.]
Omne puellaris vitium vitat levitatis,
[300] Virginibus castis forma parit integritatis.
Non ut Dyna foris spectat matres regionis, [Gen. 34, 1 sqq.]
Ne princeps Sychem sibi tollat virginitatem.
Carnem mente domat, loca sanctificata frequentat,
Quicquid in ȩcclesia videt, explet in ȩde paterna.
[305] Floribus et pomis vernant pomeria [an pomaria? Rossb. Minime.] patris; [Vita Amalbergae, num. 2.]
Hic altare Deo dicat alma puerpera virgo; [Inepte de Amalberga id praedicari (puerpera virgo), quod est Mariae matris Christi proprium, recte monuit Rossbergius.]
Punica mala, nuces offert, thimiamata, flores.
Sed genitor mortis, vitȩ ferus invidet hostis, [Ibid., num. 3.]
Cuius ob invidiam mors sorbuit invida terram,
[310] Livor edax peperit mortem vitamque peremit. [Lucan. 1, 288.]
Auctor peccati struit insydias pietati:
Ex pueris puerum fur furto polluit unum,
Impulit eulogias invadere sacrificatas;
Sed dum consentit, dum dextram pusio tendit,
[315] Ulcio protensum punit divina lacertum;
Herma durior est factus, quasi dura silex est;
Non potuit retrahi, non deponi, neque flecti. [Ibid., num. 3.]
Stat reus attonitus, divina compede vinctus;
Eiulat, exclamat, sua se mens conscia dampnat;
[320] Mallet defungi quam sic divinitus angi.
Accurrunt celeres socii mestique parentes,
Effundunt questus et ab imo pectore fletus.
Virginis eximiȩ flent iram se meruisse;
Orant, ut captum solvat laxetque reatum.
[325] Nil clementius est quam mitis virginitas est.
Virgo preces fundit, Deus audit, homuntio plaudit,
Incolumis iubilat, Domini magnalia laudat.
Noti, cognati gaudent de virgine tali,
Virgineum florem venerantur et eius odorem.
[330] Nec longi spacium defluxit temporis actum, [Vita Amalbergae, num. 4.]
Divertit notam Wilbrord patris eius in aulam,
Epternacensem dum festinaret ad urbem;
Accȩpit dignum, veterem vetus hospes amicum
Et studuit varia fastidia vincere mensa;
[335] Pavit carnali dape, pastus spirituali.
Filiolȩ dictum pandit mirabile signum;
Presul dulcis avet, preconia virginis auget,
Oscula prelibat, divino crismate firmat,
Mulcet eam verbis pietatis melle refertis:
[340] “O quam felix es, quȩ sponsa Dei locuples es,
Desponsata prius regeret quam spiritus artus,
Ante placens summo sponso quam condita mundo.
Tale nihil merui, qui Christo, non mihi vixi;
Confectum senio precellis, cȩlica virgo.
[345] Cum Tecla vernes, valeas; sis talis ut Agnes;
Optima cum dya sit pars tua matre Maria.” [Videtur nescio qua oscitantia Thiofridus non, ut scriptor Vitae Amalbergae, de Maria sorore Lazari (cf. Luc. 10, 42: Maria optimam partem elegit), sed de Maria matre Christi haec a Willibrordo dicta finxisse.]
Nec fore pontificis benedictio quivit inanis; [Vita Amalbergae, num. 9, 10, 20.]
Nam nihil omnino studuit, nisi vivere Christo.
Et cum crevisset, pro tempore nubilis esset,
[350] Karolus accensus rex arsit amoribus eius,
Karolus, omne decus regum, cognomine Magnus;
Hortamenta, preces, ut inops, descendit in omnes. [Verg. Aen. 5, 782.]
Omnes vovit [ita et T.] opes et fasces imperiales,
Quo sibi coniugi [an coniugii, sc. regina? Rossb.] vellet regina dicari.
[355] Sed munita sui non cessit casside sponsi,
Non cor apposuit, regni dyadema refellit, [Cf. lib. I, v. 292.]
Sprevit blanditias, terrores hostis et hastas,
Fugit ut accipitrem sine felle columba rapacem. [Ovid. Met. 5, 605. Cf. Isidorus, Etym. 7, 3, 22.]
Omnibus invictus [invinctus G.] rex est a virgine victus.
[360] Victrix ymnizat, virtutibus altius instat.
Cumque laboraret, carnem vigilando domaret, [Vita Amalbergae, num. 39 – 40.]
Subrepsit somnus, defessos fluxit in artus;
Astitit eximius Wilbrord sub oromate visus, —
Est Gertrudis eum comitata, corona sororum, —
[365] Sacravit velum, caput obvolvit reverendum,
Humanȩ vitȩ predicit ei brevitatem,
Nosset ut exactis se solvendam tribus annis,
Ad sponsi vultum deducendam speculandum.
Evigilans virgo sacro dedit oscula panno,
[370] Infudit lacrimis imo de corde petitis.
O patrem lepidum, summi sponsi paranymphum!
Sponsam despondit, dum carnis lemmata gessit,
Sed confirmavit, simul ac cȩlos [ita et T.] penetravit.
Non hanc deseruit, donec sponso copulavit.
[375] Sed moror in magnis, restant maiora relatis.

Explicit [(E. l. t.) om. G, ea de causa, ut videtur, quod pagina erat plena. Rossb.] liber tertius.

Incipit liber quartus.

[31]

Est secus aequoreas campus compascuus undas,
Longe protractus, spacioso margine latus,
Almi Wilbrordi iam subiectus ditioni,
Grata quies lassis ventoso turbine nautis. [Ovid. Met. 14, 52.]
[5] Hic exoptata fessi potiuntur harena, [Verg. Aen. 1, 172 – 73.]
Artus tabentes sale siccant solis ad ignes,
Lȩsa [ita T; lȩta G.] fatiscentis reparant aplustria navis,
Exercent variis avide commertia lucris,
Exspectant faciles [ita et T.] cursus ventosque ferentes;
[10] Diversum lȩto pecus inpinguatur in ervo. [Verg. Ecl. 3, 100.]
Sed cum tanta locus fert commoda deliciosus,
Effundens fluctus solvit confinia pontus, [Lucan. 2, 435 – 36.]
Monstriferos agit unda sinus, motus furit ȩstus, [Ibid. 5, 620; Verg. Aen. 1, 107.]
In se sorbet humum; cespis fit inutile stagnum,
[15] Pascua lȩta latent, iumenta famelica merent,
Nautica turba dolet, habitatores timor urguet.
Ignorant quid agant, quid consilii sibi sumant.
Conveniunt, tractant et convenientia laudant;
Decernunt iusta discernere monomachya
[20] Presulis an ponti summersa sit area campi.
Prosiliunt pugiles bisseni, mentibus acres,
Viribus insignes, patriȩ munimina, flores,
Causam qui dubiam reddant discrimine certam.
Preludunt, saltant alternaque brachia iactant; [Ovid. Met. 4, 353.]
[25] Inmiscere manus manibus parat emula virtus. [Verg. Aen. 5, 429; Lucan. 1, 120.]
Sex pro iure patris iurant ritu regionis;
Sed iuramentum dum cȩpit in ore loquentum,
Erubuit liquidum vinci metuens elementum,
Fugit et amovit fluctus refluosque retorsit,
[30] Victum subripuit se, vasto gurgite mersit.
Arvum convaluit, viruit, nunc usque virescit,
Pascit ut ante boves, palearia crassa trahentes.
O cor humanum, quam durum, quam grave, brutum!
Nil est quod vitet, sed quicquid cogitat implet.
[35] Non perversus agit homo quod fluctus maris egit:
Deierat et fallit, periuria suscipit, audit;
Quod scit, scire negat, sibi credita tradita iurat;
Per iusiurandum vicini possidet agrum.
Non Thetis hoc gessit, non audiit, ante recessit,
[40] Nec pro se creperum voluit spectare duellum.
Et liquet expertum Nerei per littora certum
Dulcem Wilbrordum speciali munere functum
Posse suis meritis ratibus succurrere fessis.
Hinc solet ex virga mali pendere crumina,
[45] In quam congeritur quod tempestate vovetur;
Cumque piis precibus compressus cesserit ȩstus
Ac steterint tutȩ puppes solita statione,
Aut datur ȩcclesiis aut infirmis vel egensis.

[32]

Spes desperatis Wilbrord est, ancora nautis.
[50] Quod cum notum sit, probo carmine, nocius ut sit,
Urbeque de clara personam deligo claram.
Hildricus Trevir, cleri decus, egregius vir,
Ivit Hierusalem per navim, pacis ad urbem,
Anastasy celebrem Salvatoris, David arcem.
[55] Cumque [Dumque T.] sui comites laxassent vela, rudentes, [Verg. Aen. 3, 267.]
Incubuere mari facto velut agmine venti; [Ibid. 1, 84 et 82.]
Nullus in Eolii remoratur [ita et T.] carcere saxi, [Lucan. 5, 609.]
Excutiunt ȩstus, volvunt ad littora fluctus. [Verg. Aen. 1, 86.]
Aequora rapta ferunt metuendaque fulgura currunt [Lucan. 5, 613 et 630.]
[60] Atque ruunt toto concita pericula mundo; [Ibid. 597.]
Tanguntur velis nubes et terra carinis; [Ibid. 642.]
Intentant nautis hȩc omnia vulnera mortis. [Verg. Aen. 1, 91.]
In tanta plaga solvuntur frigore membra, [Ibid. 92.]
Ora manusque levant, precibus, clamoribus instant.
[65] Trevir cȩlestes orat per nomina cives;
Sed Iesus dormit, tempestas horrida sȩvit. [Matth. 8, 24.]
Ex Morinis pavidus stetit in rate clericus ortus
Ac Willibrordi monuit nomen recitari,
Annua tunc cuius coluit sollempnia mundus.
[70] Exclamant ambo nomenque cient patris ambo,
Et quanti meriti sit mundo panditur omni.
Excitus a somno Deus imperat Ennosygeo, [Ibid. 8, 25 – 26.]
Imperat et ventis; placido volat ȩquore classis [Verg. Aen. 11, 746.]
Ac per iter brevius defertur in ostia portus.

[33]

[75] Est pius et clemens Wilbrord cognomine Clemens,
Astatsupplicibus, favet his auditque precatus,
Odit predones res ȩcclesiȩ rapientes,
Sunt his ingestȩ per eum pro crimine penȩ.
Est has excerptas percurrere prompta voluntas,
[80] Sed mandare stilo tot barbara nomina vito. [Cf. supra, p. 427, annot. 12 et p. 468. annot. 6.]

[34]

Anno milleno trigeno simplice primo [simplice versum implet, eadem prorsus modo quo dispare supra, lib. II, v. 748.]
Ex quo non factum Verbum Patris est caro factum, [Ioh. 1, 14.]
Dulce decus monachis Humbert, vir spiritualis, [Hor. I Carm. 1, 2.]
Artus mirifici statuit transferre patroni.
[85] Accivit proceres, opibus, virtute potentes,
Pontificum gemmam, te dyum, Poppo, ierarcham,
Heinricumque ducem, cui Norica gens dat honorem.
Sunt omnes valvȩ per firma repagula clausȩ;
Sunt designati fossores corpore casti.
[90] Sed cum Thitmarus, nocturno phasmate tactus,
Nescius ancipitem vellet librare bipennem,
Brachia non potuit deponere, palluit, hȩsit.
Est monitus tacitum non dissimulare reatum,
Est quia velle mori delictum nolle fateri.
[95] Sed cum nesciret quid de se prodere posset,
Abstitit, exivit, polluta sarabara vidit.
Ingemuit, lavit; quod liquit opus, repetivit.
Non accessisset, si delicti meminisset.
Nam quot sunt fluxus, tot dat natura meatus,
[100] Os, oculos, aures, penem cum podice [(p. c. p.) non om. T.] , nares:
Humor congestus petit hos a carne recessus.
Non vitium constat, nisi delectatio gignat;
Hac expers iuvenis studium subiit probitatis.
Egesta criptȩ tres sunt tellure repertȩ;
[105] Tercia thesaurum tenuit, pignus preciosum,
Palliolo tectum texto subtemine Serum. — [id est subtemine serico.]
Hoc incorruptum, nullo senio vitiatum
Pendet precipuis inter nova pallia festis,
Contra naturam per tot durabile secla. —
[110] Accessit propius decus omne suis ygumenus,
Fletus effudit, precibus suspiria iunxit,
Inclinavit se; relevato marmore tumbȩ,
Vidit soma sacrum non in cinerem resolutum,
Non putre, corruptum, non vermis fauce minutum,
[115] Sed sanum per se, non carnis condicione,
Indutum pulla monachili more cuculla
Contextaque pilis hirsuta veste caprinis
Ad debellandam mentem carnemque domandam.
Pressit aromaticus cernentis lumina fumus.
[120] Extraxit costam pro sacris distribuendam;
Palluit attonitus, dolor eius terruit artus.
Est odor emissus, velut esset ibi paradysus.
Advenit morbis quidam confectus et annis,
Clarus milicia, dum militis induit arma, [Verg. Aen. 9, 180.]
[125] Sed, vexilla ferens cum sterneret acrius hostes,
Lapsus equo iacuit, prolapsaque viscera luxit,
Nec medicina gravi potuit prodesse dolori;
Assumpta Christi cruce, liquit inania mundi,
Pignoribus geminis oblatis ante modestis.
[130] Hic prostratus humi petit intestina refundi;
Nec defraudatus brevis utilitate precatus,
Membra pavimento dum subrigit ȩgra tremendo,
Inscius in tumba collisit posteriora;
Attrivit modice, virtutem sensit adesse:
[135] Sunt in sede sua vitalia lapsa locata,
In ventris theca sunt abdita, sunt solidata.
Sospes avet, plaudit laudumque quilismata pangit, [κυλίσματα, vibrationes vocum (G. Goetz, Corpus gloss. lat., t. VII, p. 173; cf. Ducange, s. v. Heptaphonos).]
Cum cȩtu populi canit inclyta concio cleri.
Arca Dei vivi transfertur, soma patroni;
[140] Arȩ sub mensa cȩlestis ponitur arca,
Arȩ quȩ regi trino tytulatur et uni.
Hic moritur morbus, hic surgit gratia, virtus; [Gen. 22, 17: Sedulius, Carm. pasch. 1, 101 – 102.]
Signa poli stellis, maris exȩquantur harenis.

[35]

Sed gens his donis felicior est Walichrensis.
[145] Est quia cervicis durȩ gravis asperitatis, [Exod. 32, 9; 33, 3; al.]
Est ut spuma maris, sequitur mare turbine mentis,
Non ullis dominis, non legibus angitur ullis,
Nil est quod timeat, nisi per miracula discat:
Crebrius hinc fiunt ibi, corda ferocia stringunt.
[150] Praeses Flandrensis Růpertus strenuus armis,
In Walichrum stimulis agitatus et igne furoris,
Extremos hominum Morinos contraxit in unum, [Verg. Aen. 8, 727.]
Teuthonicos agiles, robustos viribus, acres;
Ter denas fortes sibi delegit legiones,
[155] Traiecit turmas per Scaldȩ fluminis undas.
Terribilis venit, miserabilis inde recessit,
Flamma sub accessu, vapor et fuligo recessu.
Nam cum Walchrenses, tria milia vix numerantes,
Pacem quȩsissent prece, sed non optinuissent,
[160] Introiere sacrum Wilbrordi sanguine templum.
Sunt quasi presenti questi secumque loquenti,
Questi sunt odium non exorabile, bellum.
Dextris elatis censum vovere quotannis,
Si salvarentur, victores efficerentur.
[165] Nec mora, digressi sacramentis saciati
Igne calent fidei statuuntque ducem sibi belli
Patroni capsam vexilli fronte locatam.
Cursim procurrunt, solem post dorsa relinquunt,
Ne sibi prospectus tollatur et ensibus ictus.
[170] Lorica nullus se munit, casside nullus,
Armis plus Domini quam materialibus usi;
Nemo fugam turpem versat, non proditionem. [Hor. III Carm. 2, 13.]
Dulce mori mentes subiit patriȩ per amorem.
At Morini saliunt de navibus, agmina iungunt,
[175] Aptant loricas ȩratas, verticȩ cristas;
Prospiciunt paucos hostes et corpore nudos,
Spernunt ut mures ex antris prosilientes, [Iudith, 14, 12.]
Nil nisi magnificum sperant ex [a Rossb.] hoste triumphum.
Tristis dum sȩvo dat signum bucina bello, [Verg. Aen. 11, 474 – 75.]
[180] Accensis animis properans exercitus omnis [II Mac. 4, 38.]
Compositus numero procȩdit et ordine certo. [Verg. Aen. 11, 599. Lucan. 7, 216.]
Arva micant armis, ager horret ferreus hastis, [Verg. Aen. 11, 601 – 2.]
Ignescunt irȩ, sonat ingens clamor utrimque, [Ibid. 9, 66.]
Concurrunt alȩ, ferro subtexitur aer, [Lucan. 7, 519.]
[185] Nox pendet campum telis conserta per amplum; [Ibid. 520.]
Mortes inde cadunt, naturȩ vincula frangunt. [Ibid. 517.]
Est quota pars cladis iaculis exacta cruentis? [Ibid. 489 – 91.]
Internis odiis extractus sufficit ensis.
Cursu precipiti volat agmen, mente feroci, [Ibid. 336.]
[190] Agmen, spes cuius sub forti sedit et arcus; [Gen. 49, 24.]
In densos cuneos agitur, quȩrens iter ad cor. [Lucan. 7, 497.]
Transfigit gladius tuto sub tegmine pectus; [Ibid. 499.]
Nil iuvat oppositis [ita et T.] gravibus lorica catenis; [Ibid. 498.]
Altera pars duram patitur, gerit altera pugnam, [Ibid. 502.]
[195] Indutos ferro dant nudi corpore lȩto.
Hinc bellum iugulis, gladiis hinc sȩvit acutis; [Ibid. 533.]
Inde modum cȩdes perdit, numerum morientes. [Ibid. 532.]
Sunt hi cȩdendo fessi, sunt hi paciendo.
Pauci seminices [ita et T.] repetunt per vulnera naves,
[200] In ratibus cecidere suis, cruor effluit undis, [Ibid. 3, 571 – 73.]
Spumat et obductus concreto sanguine fluctus.
Perdidit hȩc acies procerum tibi, Flandria, flores;
Accipis hinc gravius, quam possis credere, vulnus;
Hȩc funesta dies validas rapuit tibi vires.
[205] Est Domini pennis tectus populus Walichrensis; [Ps. 16, 8.]
Nam species niveȩ dignis est visa columbȩ
Expandisse suas super alas agminis [ita et T.] alas.
Ales felle carens, topyco [tropico corr. Rossb.] theoremate, candens —
Instar avis typicȩ Noe sub cataclismate missȩ, [Gen. 8, 10 – 11.]
[210] In decus ȩcclesiȩ quȩ ramum vexit olivȩ,
Pacis, baptismi signum, charismatis alti —
Ales tanta volat, vires animumque ministrat, [Verg. Aen. 9, 764.]
Nec prius abscȩdit quam victrix turma recȩdit,
Absque sui dampno lȩto ditata tropheo.
[215] Sub dampni specie soli tres oppetiere
Non nisi per proprium, ceu prodit fama, reatum.
Cȩtus [Lȩtus scribi coeptum, statim mutatum in Cȩtus G.] convenit, cui sic victoria cȩssit,
Votum quod vovit confirmavit, renovavit.
Principis evicti vexilla dicavit honori
[220] Wilbrordo [Wilbrordū G.] patri, defensori speciali,
Epternach misit, servari missa petivit,
Essent ut tanti monimentum iuge triumphi.

[36]

Sed ceu res parvas reddit concordia magnas, [Sallustius, Iug. 10, 6.]
Sic facit ex magnis parvas discordia grandis.
[225] Hoc bello populus concors, affectibus unus,
Victor ab externis versus vertigine bellis, [Lucan. 1, 3.]
In se convertit mucronem seque peremit;
Victrici dextra sua viscera fudit et exta.
Est intestinum confectum sanguine bellum,
[230] Ex uno populo duo facti sub nullo;
Interiere prope civili seditione.
Defessi tandem tot cladibus indoluere,
Epternacensem missi legantur in urbem,
Nomine Thifridum [scriptum litteris aureis in G, rubris in T.] prece sollicitant ygumenum,
[235] Exeat, acceleret, veniat pacemque reformet.
Assenti, remeant et nuntia lȩta reportant.
Exultat populus, parat, est occurrere promptus,
Antwerpum properat portumque paronibus intrat.
Exspectat biduo spe pendulus agmine lȩto; [Hor. I Epist. 18, 110.]
[240] Sed cum forte moras in eundo necteret abbas,
Desperans doluit, tristis naves repetivit; [subiectum enuntiati est populus, ut v. 237 – 239. Rossb.]
Venturi fidis curam commisit amicis;
Cumque reliquisset litus, festinus abisset,
Omnimodis votis sic prodidit abdita cordis:
[245] “O Wilbrorde, tuȩ pia viscera pande catervȩ.
Si dignaris oves invisere nos speciales,
Nobis indicium da non creperum, sed apertum;
Imbrem frugiferum fer nostris usibus aptum.”
Infit, et intonuit lȩvum, fragor ȩquora movit. [Verg. Aen. 2, 692 – 93.]
[250] Compressȩ nubes largos densantur in imbres [Lucan. 4, 76 – 78.]
Spissatȩque fluunt, extinguit fulgura nimbus.
Spes desperatis redit exclamare paratis:
“Nostra salus, salve, Wilbrord, confidimus in te,
Credimus, ecce, venis, tibi littora fida subibis.”
[255] Imbre madet classis, portum subit artubus [ita et T.] udis.
Vix se quisque domi siccat, dat membra sopori [sapori GT.] . [Hor. II Sat. 2, 80 – 81.]
Venit in emporium mandrita Thifrid [scriptum litteris aureis in G, rubris in T.] memoratum;
Est tractatus ibi velut angelus in vice Christi;
Pacificavit ibi discordes pace perenni.
[260] Est hinc optatum transvectus remige portum;
Applicuit, multus fit per navalia cursus;
Insula divino ruit obvia tota ministro, [Cf. lib. III, v. 227.]
Croma decens cecinit, sua sic in mȩnia duxit,
Deservivit ei Romanorum quasi regi.
[265] Cumque iubar solis removeret nubila noctis,
Primores patriȩ properant, populo comitante;
Astant barbarico reverenter more represso
Instituuntque statum rerum parare novarum.
Sed ceu quos bellum navale perurguet agendum,
[270] Per mare tranquillum pugnȩ simulant quasi ludum,
Remos, arma parant, variis discursibus instant.
Sic primum parvis placuit preludere causis.
Divitis ecce pedes quidam complectitur expes [exspes Rossb.] ,
Strictius astringit, veniam petit, oscula figit;
[275] Ense virum tantum dolet a se pȩne peremptum.
Verna Dei properat, pro supplice sternitur, orat,
Pontificis baculum civem locat ante protervum;
Obtestatur ut in se versus discutiat se,
Ut dimittatur, dimittat, compatiatur. [Matth. 6, 12 et 14.]
[280] Astantes rogitant, negitantem voce fatigant.
Cor adamantinum, cor non mollitur iniquum;
Exiit, erupit, celer ad sua tecta recurrit. [Cic. Catil. 2, 1.]
Sed non evasit, hunc ulcio debita stravit;
Zabulus invasit, vexavit eum, cruciavit;
[285] Nullius sexus inrupit sȩvior artus;
Verberibus, stimulis, quatit interiora furentis;
Est sonus auditus, quasi venter perferat ictus,
Costȩ quassantur, ceu vecti percutiantur.
Bachatur demens et supplicium luit ingens.
[290] Est grandis luctus terrorque parentibus ortus,
Exorant Domini vernam miseri misereri.
Exurgit, sontem visit sine mente iacentem,
Ponit scriniolum super eius pectus anhelum. [Verg. Aen. 6, 48.]
Fugit demonium tanto sub pondere tortum,
[295] Sensit ibi costam Wilbrordi somate [corr. Rossb.; semate GT.] sumptam,
Possessum liquit, Flegetontis stagna revisit. [Ibid. 330.]
Eger convaluit, domus et vicinia plaudit.
Ex simili culpa fit signum dispare pȩna:
Ante pedes iuvenis cecidit pauper locupletis,
[300] Inflixit vulnus cui mentis turbine motus;
Expetit ignosci sibi, corde reconciliari.
Assilit Ekardus, prius ex primoribus unus,
Sed tunc eximius monachus, mundo crucifixus; [Gal. 6, 14.]
Interpres promptȩ fretus ratione loquelȩ
[305] Accurrit [ita et G corr. m. pr.; occurrit G ante corr.] , iacet in terra cum vindice virga,
Obsecrat, increpat, adiurat; lapis ille refutat,
Exiliit, fugit; Deus eius lumina clausit;
Amisit visum, stetit horrens tendere gressum,
Offensis pedibus graditur nullo duce ductus,
[310] Inpingit titubans, inpingitur undique palpans.
Occurrit cȩco pater eius pectore mesto.
Erubuit, fudit lacrimas natumque reduxit.
Pȩnituit tyro, pacem donans inimico
Dimisit; vidit iubilansque domum repedavit.
[315] Pulchra dies populo dedit hȩc spectacula duro,
Sunt ope [ita et T.] divina quasi pacis semina iacta,
Mollitȩ mentes prius ursis asperiores;
Pulchrior exoritur lux, 〈[…] [candida supplevit Rossb.] 〉 pax comitatur.
Prorumpunt ut apes propriis de sedibus omnes,
[320] Omnes indigenȩ [ita et T.] stant sicut in ordine stellȩ. [Iudic. 5, 20.]
De rebus tantis tractant per acumina mentis.
Sunt utrimque dati septeni [ita et T.] carne propinqui,
Primates generis; per eos fit pactio pacis,
Fit per mandritȩ comites ius scita scientes.
[325] Longe semoti disquirunt seria soli
Inventaque via redeunt, pandunt sibi visa.
Triginta libras censent solvi triplicatas,
Sanguinis ultori sontem pro milite tradi.
Est id consilio cȩptum, reor, ingenioso,
[330] Firmius ut pactum liget obsequiis stabilitum.
Est inopis miles factus versa vice dives,
Quod velut opprobrii [ita et T.] fel mallet morte lucrari.
Est ammirandum, subtili mente notandum
Quod gens inmanis, catulis ȩquanda leonis,
[335] Gens formidandi quam non domuere tyranni,
Simplicibus dictis est victa viri monachilis,
Paruit imperiis velut emptus verna iubentis
Et, ceu presentem Wilbrordum carne videret,
Sic eius fidum stipavit honore ministrum.
[340] Est cum privata pax publica consolidata,
Ira, simultates, odii cessere furores,
Copia de pleno cornu fruges dedit anno. [Hor. I Epist. 12, 28.]
Exercentur ibi convivia, cantica, ludi.
Phebe cum posuit [ita et T.] bis flammas bisque recepit,
[345] Compositis rebus, remeavit ovans ygumenus;
Ad reditum pendere suum scit corda suorum,
Est ab eis dignis susceptus plausibus, ymnis.
Sed quia navifragis Nerei sum fessus in undis,
Udus suspiro, de longe littore viso,
[350] Allabor tacito propter fastidia signo,
Signo Wilbrordi gesto virtute potenti.
Est ibi commissum grave per tria nomina furtum, [Cf. ad lib. III, v. 125.]
Palliolum rapitur, crux argento spoliatur,
Sed non conflari potuit fornace vel igni,
[355] In partes sectum pondus non explicat ȩquum,
Pars sua cuique minor, litem parit altera maior.
Purpura non frangi manibus, non ense secari,
Forfice non scindi, nulla valet arte noceri.
Hoc pretermisso, sub portu carbasa linquo;
[360] Tanta tamen restant et famosissima constant,
Vatis Smyrnei quȩ mens si nosset Homeri, [Lucan. 9, 984.]
Vix caneret, licet Yliaden et Odyssea tractet.

Explicit liber quartus.

DE S. BLEVILEGUETO EPISCOPO VENETENSI IN BRITANNIA MINORE

SAEC. X

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Blevilegnetus episcopus Venetensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [Blevileguetus, cultu ecclesiastico honoratus] Blevileguetum seu Blevilegnetum [Vulgo Blinlivet. ] Venetensem episcopum sanctis annumerat unus martyrologorum Claudius Castellanus in suo Martyrologio Universali ad diem 7 novembris. Attamen illum extremo saeculo XI cultu pro eis temporibus legitimo honoratum fuisse colligitur ex elogio ipsius quod ex Chronico rhythmico a monacho quodam Sancti Iuliani Turonensis ea aetate conscripto paulo inferius exhibemus [Secundum editionem ante hos fere quinquaginta annos datam ab A. Salmon, Recueil des chroniques de Touraine (1854), p. 239 – 41.] : unde nempe eum et fama eximiae virtutis ac miraculorum celebrem et eiusdem sepulcrum in praecipuo honore habitum fuisse constat. Alia vero in hanc rem argumenta afferre nequimus [Servantur in bibliotheca nostra Officia propria sanctorum dioecesis Venetensis edita annis 1630, 1652 et 1757, et Ordo divini officii recitandi pro anno 1850 et pro anno 1867. In nullo autem horum libellorum comparet Blevilegueti nomen.] . Unde autem adductus sit Castellanus ad Blevilegueti memoriam illigandam diei 7 novembris, divinari non valui.

[2] [saltem extremo saeculo XI,] Chronicon Sancti Iuliani conscriptum esse diximus extremo saeculo XI (vel ineunte XII). Id sane colligitur ex ipso elogio S. Blevilegueti, ubi se profitetur scriptor coaetaneum Morvanno Venetensi episcopo [Vers. 15, 16.] ; qui eo tempore Venetensem sedem tenuit [Cf. Gall. christ., t. XIV, p. 924.] . Sed et notae palaeographicae codicis in quo legitur Chronicon et genus scribendi quo utitur auctor eam aetatem liquido manifestant [Cf. A. Salmon, op. c., p. LXII.] .

[3] [ex catalogo episcoporum Venetensium saeculo XII exscripto] Praeter Chronicon, Blinlivetum etiam memorant antiquus quidam catalogus episcoporum Venetensium [Editus ex codice saeculi XII apud cl. L. Duchesne, Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule, t. II, p. 371; antea, partim, apud Tresvaux, L'Église de Bretagne (1839), p. 151. Cf. Gall. christ., t. c., p. 922.] et, quae tertia est mentio eius in documentis medii aevi, charta qua circa medium saeculum X Alanus Barbatortus prioratum Sancti Medardi donasse fertur monasterio Landevenecensi, et cui inter testes subscripsisse legitur Blenliuett episcopus [A. de la Borderie, Cartulaire de l'abbaye de Landevenec, Première livraison (Rennes, 1888), p. 157.] . Sed advertendum est chartas illas Landevenecenses non uno nomine admodum suspectas esse, ac proinde earum auctoritate parum fidendum.

[4] [sedisse colligitur saeculo X.] Attamen Blevileguetum circa medium saeculum X floruisse, satis certo inde colligitur quod in catalogo episcoporum Venetensium [Cit. supra, num. 3.] indicatur sedisse secundus post Bilium et successores habuisse tertium Orscantum, quartum Iudicaelem, quintum Budicum, septimum Morvannum. Iam vero in aliis documentis episcopi Venetenses fuisse leguntur Bilius anno 892 et anno 913 [L. Duchesne, t. c., p. 376.] , Auriscandus anno 971 et anno 990, Iudicael anno 992 et anno 1032, Budicus anno 1066 et anno 1082, Morvannus anno 1089 et anno 1117 [Ibid., p. 372 – 73.] . Quae omnia sane inter se et cum successione episcoporum in catalogo indicata optime concordant.

[5] [Non fuit episcopus Corisopitensis.] Sed admodum mirum apparet quod doctissimus ille, sed forte non semper adeo accuratus, Britanniae historiographus Hyacinthus Morice, vel qui, eo defuncto, alterum tomum Historiae Britanniae edidit, Carolus Taillandier, in conspectu episcoporum et abbatum Britanniae, qui huic secundo tomo ad calcem subiectus est, quamquam Blenlivetum inter episcopos Venetenses commemorat et subscripsisse ait chartae Landevenecensi supra indicatae [Morice et Taillandier, Histoire ecclésiastique et civile de Bretagne, t. II (1756), supplem. p. XXXI.] , eundem tamen et inter episcopos Corisopitenses recenset et hoc titulo illi chartae Landevenecensi subscripsisse refert [Moricium in utraque re invicem contradictoria affirmanda secutus est Tresvaux (L'Église de Bretagne, pp. 155, 114).] , cum re vera in exemplari chartae edito ab ipso Morice [Preuves de l'Histoire de Bretagne, t. I, p. 345.] nomen Blevilegueti non legatur inter testes et in accuratiore editione Arthuri de la Borderie non indicetur sedes illius [Cf. supra, num. 3 extr.] . Merito itaque e serie episcoporum Corisopitensium exclusit Blevileguetum Barth. Haureau [Gall. christ., t. XIV, p. 874.] .

[6] [Nimis temeraria interpretatio quaedam nominis illius.] Immorandum non est in discutienda etymologia quam nomini Blevilegueti assignavit M. Deric [Histoire ecclésiastique de Bretagne, ed. 2a, t. II (1847), p. 506, annot.] , quasi confecto ex vocibus britannici Bleve seu leve (reditus fundi), li (dominus), gueth (dives), unde significaret dominus dives fundis; et hanc derivationem confirmari existimavit ex elogii versu [Versu 54.] ubi dicitur Blevileguetus Pauper factus ex divite.

COMPENDIUM VITAE S. BLEVILEGUETI
Ex Chronico rhythmico Sancti Iuliani Turonensis. Cf. Comm. praev., num. 1.

Blevilegnetus episcopus Venetensis (S.)

[1]

[Blevileguetus episcopus Venetensis] Exceptis hi〈s reli〉quiis [Quas nempe versibus superioribus narravit scriptor dudum ita absconditas fuisse ut amissae putarentur et suo tempore repertas.]
Pluribusque aliis,
Habemus nos pretiosa
Confessorum corpora,
Quorum paucis memoria
Est a nobis commendanda.
Ad laudem igitur Dei
Et honorem huius loci,
De singulis licet pauca,
Pauca tamen sunt tangenda.
Sed prius de episcopo
Venetensi Bleviligueto.

[2]

[septimus ante Morvannum.] Fuit hic Venetensium
Praesul et splendor praesulum,
De quo pontifex Morvannus [Cf. supra, Comm. praev., num. 2.]
Sic nobiscum est locutus:
“Sum, inquit, ab hoc septimus [Quae sequuntur, usque ad v. 51, omnia a Morvanno scriptori dicta esse existimat Mabillonius (Act. SS. O. S. B., saec. V, p. 134); ultimus autem editor, A. Salmon, ea quae leguntur a v. 17 ad v. 39. Nos scriptorem a v. 18 suo nomine locutum iudicavimus.] ”.
Qui, ut vere cognovimus,
Praesul fuit sanctissimus.

[3]

[Ranae eius iussu a nimio strepitu edendo compescuntur.] In cuius praeconium
Hoc habemus miraculum.
Cum in sua quadam villa
Episcopus iacuisset,
Inquietantibusque ranis
Requiescere non posset,
Famulo suo praecipit
Ut eis praecipiat
Quatinus requiescant
Ut ipse requiescat.
Cuius ad imperium
Mox omnis conticuit
Garrulitas omnium [De fabellis huius generis cf. H. Delehaye, Les légendes hagiographiques, 2e éd. (1906), p. 39.] .
Qui postea cum rediisset
Et ranarum silentii meminisset,
Famulo statim iubet ut redeat
Et ranis ut solito
More cantent praecipiat.
Qui cum dicere deberet:
“Cantate”, pluraliter,
Britannice intulit:
“Ratichant”, singulariter.
Ex die autem illa,
Cum ranarum ibi multa
Videantur millia,
Numquam tamen ibi
Cantat nisi una.
Hoc omnibus indigenis
Est cognitum et vicinis.
Est itaque certissimum
Fuisse hunc sanctissimum
Tam per vitam quam deduxit
Quam per opera quae fecit.

[4]

[Daemonem sub famuli specie latitantem fugat.] De quo et nos hoc dicimus
Quod frequenter audivimus,
Quod Lusdi castro daemonem,
Ut famulum famulantem,
Sed parantem in crastinum
Aqua necare dominum,
Cognoscens effugaverit
Et dominum salvaverit [Cf. supra, p. 373, Vita S. Leopardi c. 7.] .

[5]

[In fine vitae fit monachus.] Praesul hic tanti meriti,
Tam immensi praeconii,
Pauper factus ex divite
Et monachus ex praesule [Ait Castellanus eum monachum factum esse in coenobio Kimperlegensi; sed ex quo fonte eruditus vir id hauserit nobis ignotum est.] ,
Sub tunica paupertatis
Forma fuit honestatis.
Per vitae huius stadium
Sic cucurrit ad bravium
Ut donari denario
Gauderet sibi reddito.

[6]

[Corpus eius servatur in coenobio Sancti Iuliani Turonensi.] Ut credimus, ante Deum
Hunc habemus advocatum.
Cuius corpus in sepulcro,
In arcu cryptae posito,
Cum honore requiescit,
Ut honor eius exigit.

DE SANCTO LAZARO MONACHO IN MONTE GALESIO

ANNO 1054

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Lazarus monachus in monte Galesio (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Montem Galesium in Asia] Prope Ephesum situs est mons Galesius, Γαλήσιον seu Γαλλήσιον ὄρος [Ducae Hist. Byzant., XVIII: ἀπο τῆς γεφύρας τῆς πρὸς Γαλήσιον ὄρος κειμένης διαβας ἐν Ἐφέσῳ ἦλθεν. XXVIII: τὰ πρὸς Γαλήσιον ὄρος κείμενα πρὸς θάλαττον ὄρη (Bekker, pp. 87, 194); Nicephorus Gregoras, Hist. Byzant. IV, 8: κατὰ τὸ Γαλλήσιον ὄρος (Schopen, p. 107). Cf. Ramsay, Historical Geography of Asia minor, p. 110.] nunc Alamandagh [Choiseul-Gouffier, Voyage pittoresque de la Grèce, t. I (Paris, 1782), pl. 120; G. Weber, Étude sur la topographie d'Éphèse et de ses environs (Smyrne, 1885), p. 11 sqq.; cf. A. Papadopoulos-Kerameus, in Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, t. XX (1900), p. 259 – 62; O. Benndorf, Forschungen in Ephesos, t. I (Wien, 1905), p. 21; Reclus, Nouvelle géographie universelle, t. IX, p. 486.] dictus, monasteriis, ecclesiis populique concursu quondam conspicuus. De monasterio Galesii absque addito [Georgius Pachymeres, Michael Palaeol., IV, 2 (Bekker, p. 256).] , de monasteriis Beatae Dei Genitricis in loco Galesii, τῷ τοῦ Γαλησίου τόπῳ [Litterae Andronici Palaeologi, Miklosich-Müller, Acta et diplomata, t. V, p. 265, 266; cf. Vita S. Lazari a. Gregorio mon., c. 56.] , Beati Lazari in Galesio [Vita Athanasii archiep. Cptani, n. 6, Mélanges d'archéologie et d'histoire, t. XVII (1897), p. 51. Quam Vitam iterum edidit A. Papadopoulos-Kerameus, Čitia dvuch vselenskich patriarchov XIV v. (Petropoli, 1905), p. 1 – 51.] apud scriptores mentio occurrit; in limine tractationis disquirere non iuvat sitne in re vel in solis nominibus varietas. Multus est in describenda locorum asperitate imperator Andronicus Palaeologus, cum de coniungendo monasterio Beatae Virginis cum altero Sanctae Resurrectionis dicto litteras mittit. His autem utitur verbis: Ὄρος γάρ ἐστιν τόπος ἄναντες καὶ τραχύ, τῶν εἰς ψυχαγωγίαν καὶ παραμυθίαν σωματικὴν μηδενὸς ἥκιστα μετέχον· οὔτε γὰρ σκιάζεται δένδροις, οὔτε βοτάνης, ἀλλ᾽ οὐδὲ χλόης ἀπογεννᾷ βλάστησιν, οὐ μὲν οὖν οὐδὲ τῶν ἄλλων ἀπὸ γῆς χρησίμων οὐδὲν οὐδόλως καρποφορεῖ, ξηρὸν δ᾽ ἐστὶν ὅλον καὶ πρὸς τοιαύτας γονὰς παντάπασιν ἀφυές, εἰ καὶ ἄλλως γόνιμον ἀρετῆς… Σὺ δέ μοι βλέπε καὶ τὴν ἐς αὐτὴν φέρουσαν τὴν μονὴν οὐ στενὴ μόνον καὶ τεθλιμμένην ἅτε καὶ σαφῶς πρὸς ζωὴν ἄγουσαν ἀλλὰ καὶ πλέον ἔχουσαν τὸ ἐπίπονον ἀκροτόμων λίθων προσκόμματα καὶ πολυέλικτον τὴν πορείαν, οὐ κατ᾽ εὐθεῖαν ἄγουσαν, κατ᾽ εὐθεῖαν δὲ πρὸς Θεόν [Miklosich-Müller, t. c., p. 266.] . Nec strenuorum virorum, qui caeli intemperiem, ut animabus suis consulant, cotidie in monte sancto patiuntur, laudibus parcit. Haec quam vero consona sint plana erunt cum Vitae antiquae mox edendae caput 36 et alia non pauca perlegerimus.

[2] [multi monachi incoluere,] Praeter viros sanctitate conspicuos quorum nomina non pauca ex eadem Vita colligemus, monachi Galesiotae celebriores passim laudantur ab hagiographis et in chronicis. Et Paulus quidem dicitur aliquis cum ipso Lazaro in monte sancto vixisse, locum, irruentibus barbaris, reliquisse, et postea monasterio Sancti Eugenii Trapezuntino praefuisse: Παῦλος δὲ οὗτος ἦν ἐκεῖνος πολὺς ἐν ἀσκήσει, ὅς ποτε τὴν ἄσκησιν ἐν τῷ τοῦ Γαλησίου ὄρει μετὰ τοῦ ἁγίου διήνυσε Λαζάρου τοῦ νέου, ὕστερον δέ, διὰ τὴν τῶν βαρβάρων ἐπιγενομένην ἐκεῖσε κακίστην ἔφοδον, κατέλαβε πρὸς τήνδε τὴν πόλιν καὶ διὰ τὸ περιὸν τῆς ἐναρέτου αὑτοῦ διαγωγῆς προστάτης γενέσθαι ταύτης δὴ τῆς μονῆς διὰ πολλῆς τῶν Τραπεζουντίων ἔφθασε παρακλήσεως [A. Papadopoulos-Kerameus, Fontes historiae imperii Trapezuntini, I (Petropoli, 1897), p. 74.] . Notissimi quoque sunt Galaction et Meletius [Georgius Pachymeres, Andronicus Palaeol., I, 3, 5, 23 (Bekker, pp. 17, 20, 65). Cf. Vita Athanasii, t. c., p. 54. Vitam Meletii Galesiotae conscripsit Macarius Chrysocephalus, quae, quantum scio, inedita est. Lingua graeca vulgari versa est a Nicodemo Hagiorita, atque edita in libello Νέον ἐκλόγιον, ed. altera (Cpoli, 1863), p. 280 – 89, et in C. Dukakis, Μέγας συναξαριστής, ad diem 19 ianuarii, p. 381 – 96.] , Constantinus [I. F. B. M. De Rubeis, Georgii seu Gregorii Cyprii patriarchae Constantinopolitani Vita (Venetiis, 1753), p. XXIX.] , et qui ecclesiam Constantinopolitanam rexerunt Ioseph quondam hegumenus [Nicephorus Gregoras, Hist. Byzant., IV, 8, t. c. p. 107; Georgius Pachymeres, Michael Palaeol., IV, 2, t. c. p. 256.] et Athanasius [Vita Athanasii, t. c., pp. 51, 53, 54, 63.] . Laudantur etiam et quidem saepius aliquis Georgius Galesiotes, seu potius cognomines plures [M. Treu, Maximi monachi Planudis epistulae (Vratislaviae, 1890), p. 217; Id., Theodori Pediasimi eiusque amicorum quae exstant (Potisdamiae, 1899), p. 51; K. Krumbacher, Geschichte der Byzantinischen Litteratur, zweite Auflage, p. 448 – 49. Mentio est βασιλικοῦ νοταρίου Γεωργίου τοῦ Γαλησιώτου in litteris imperatoriis an. 1447, ap. Miklosich-Müller, Acta et diplomata, t. III, p. 223.] , et Galaction dictus caecus, qui librum Psalmorum cum interpretatione exarari iussit [Ita ad calcem codicis “anglicani”, ut habet editor operum Chrysostomi (P. G., t. LV, p. 710): Ἐγράφη παροῦσα βίβλος τῶν ψαλμῶν ἐν τῇ περιβοήτῳ μονῇ τοῦ Γαλησίου, προτροπῇ τοῦ πανοσιωτάτου πατρὸς ἡμῶν ἱερομονάχου κυροῦ Γαλακτίωνος τοῦ τυφλοῦ, ἐν ἔτει ,ςψ[koppa]γ᾽. ἰνδ. ιγ᾽ (an. Chr. 1285).] . Praeter Georgium, e Galesiotis qui codices sua manu scripserunt occurrit saec. XII Nicolaus [Nomen eius e codice Athonensi monasterii Kutlumusii 82 attulit M. I. Gedeon, Γνώσεις ἐκ τοῦ τυπικοῦ τῶν μονῶν τοῦ Γαλησίου ὄρους (Constantinopoli, 1898), p. 6.] , nec desunt libri a monte sancto ad nostras bibliothecas perlati [Vide H. Omont, Facsimilés des manuscrits grecs, IX – XIVe siècles, p. 12; Vladimir, Sistematičeskoe opisanie rukopisej moskovskoj sinodalnoj biblioteki (Mosquae, 1894), pp. 117, 558; P. Franchi de' Cavalieri, Index codicum graecorum bibliothecae Angelicae, in Studi Italiani di filologia classica, t. IV (1896), p. 80.] .

[3] [quorum celeberrimus est S. Lazarus,] Maximi momenti ad historiam sacri montis Galesii illustrandam censenda sunt varia documenta, adhuc inedita, de S. Lazaro, coenobitarum hisce in locis degentium patre et legislatore, cuius hodie memoria agitur. Horum autem praecipua sunt eius Vita a Gregorio monacho ipsius discipulo conscripta, et altera a Gregorio Cyprio, qui patriarcha Cptanus fuit, concinnata. Et prioris quidem Vitae, [cuius Vita inedita,] quam penes Athonenses monachos latere iamdiu noveramus, apographum frustra quaesitum fuerat, cum anno 1905, RR. PP. Ludovicus Petit et b. m. Iulius Pargoire nostris disciplinis nuper ereptus, in itinere suo Athonico studiis nostris morem gerere sategerunt, et, quae multi sudoris res erat, codicis optimi at ipsa sua forma permolesti, folia partim arte photographica exprimere, partim, solis radiis officium renuentibus, exscribere officiosissime aggressi sunt. Quantas doctissimis viris gratias habeamus, qua etiam religione recordemur improbi laboris ab egregio l. Pargoire, qui quadraginta fere paginas sua manu exaravit, pro nobis suscepti, vix est cur moneamus.

[4] [in codice Athonensi servata,] A = Codex Lavrioticus I. 127, foliorum 341, 0m,204 × 0,133, lineis plenis, saec. XIV exaratus, quique est (fol. 1 in margine) Βιβλίον τῶν κατηχουμηνείων τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου [Codicem etiam excussit Gedeon, op. cit., p. 7 – 9.] haec complectitur. 1° Fol. 1 – 27: Εἰς τὸν βίον καὶ τὴν ἄθλησιν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ ὁμολογητοῦ Μαξίμου, editum P. G., t. XC, p. 68 – 109. — 2° Fol. 28 – 64: προς Πύρρον τοῦ θαυμασίου καὶ ἁγίου Μαξίμου διάλεξις, ed. P. G., t. XCI, p. 288 sqq. — 3° Fol. 65 – 80v: Ἀκολουθία τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ ὄρει ἀσκήσαντος.In huius officii canone, loco consueto legitur fol. 74v – 77 synaxarium seu Vita brevis S. Lazari, quam hoc ex codice edituri sumus. — 4° Fol. 81 – 293: Βίος καὶ πολιτεία καὶ ἄσκησις τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ. Est haec nostra Vita prior, auctore Gregorio monacho, quae divisa est in δόσεις quinque, uti in margine appingitur; nos in capita distinximus. — 5° Fol. 296 – 341v: Βίος καὶ πολιτεία καὶ μερικὴ θαυμάτων διήγησις τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ ὄρει ἀσκήσαντος, συγγραφεὶς παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου κυροῦ Γρηγορίου. In margine ascriptum est: ἴσως Γεωργίου Σιφιλίνου, quae coniectura inanis est, ut suo loco manifestum fiet. Haec est altera Vita a nobis ex alio codice antiquiore edenda. Non eadem manu, qua Vitam priorem, in Lavriotico libro hanc alteram exaratam esse, sed alia multo recentiore, saeculi videlicet XVIII notandum est. Prorsus eadem ea scripsit quibus, fol. 341v,clauditur liber: Ἐκ τοῦ τυπικοῦ τῆς ἱερᾶς καὶ βασιλικῆς μονῆς τοῦ Βατοπαιδίου τοῦ ἐν τῷ ἁγι〈ω〉νύμῳ ὄρει. Τῇ ζ᾽ τοῦ νοεμβρίου μηνὸς ἀναγινώσκομεν δόσεις δύο ἀπὸ τοῦ βίου τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Λαζάρου τοῦ θαυματουργοῦ τοῦ νέου, τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ ὄρει ἀσκήσαντος.

[5] [ex optimo,] Porro, huius nostri codicis pars antiquior folia complectitur 294, et ad calcem haec legitur nota, littera rubra conscripta, qua fata libelli narrantur [Locum exscripsit Gedeon, p. 9, sed verba nonnulla incaute praetermisit.] : Ἰστέον, ὡς ὅτι παρὼν ἐνδιάσκευος τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς Λαζάρου τοῦ Γαλησιώτου βίος ἐν τῇ τῆς μονῆς παρὰ τῶν ἀθέων βαρβάρων ἁλώσει ἐλήφθη παρ᾽ αὐτῶν δὴ τούτων ὅσπερ καὶ ἐμπεσὼν εἴς τινα μυρεψόν, ἀπεμπολῶν οὗτος δὴ τὰ εἴδη καὶ ἀποκόπτων ἓν καθὲν τῆς βίβλου φύλλον, οἷα εἰκὸς τούτους ποιεῖν, ἐδέσμει τε καὶ ἀπεδίδου. Διάτοι τοῦτο, ἔνθα συνέβη τι ἀπὸ τῶν φύλλων ἀφανισθῆναι, ἀφίεται τόπος κατὰ ἀναλογίαν τοῦ ἀφανισθέντος [Ita codex: ἀφανισθέντος ἄπιφ (?). Quid haec sibi velint non liquet. Haec commentarii loco apponit Gedeon, l. c., n. 4: ἴσως ὄπισθεν φύλλου, ἅπαξ: ὅπερ οὐ χωρεῖ.] δι᾽ ὅπερ κἀνταῦθα εὑρήσεις διὰ μέσου ἄγραφα φύλλα. Ἐγράφη δὲ τὸ παρὸν βιβλίον ἐν τῇ βασιλευούσῃ τῶν πόλεων θεοδοξάστῳ [θεοδοξάσθω cod.] καὶ θεομεγαλύντῳ Κωνσταντινουπόλει νέᾳ Ῥώμῃ ἐντὸς τῆς σεβασμίας μονῆς τῆς ἁγίας τοῦ κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ Ἀναστάσεως, ὡς ἂν ἀποκομισθῇ καὶ ἐντεθῇ ἐν τῇ ἁγίᾳ καὶ ἱερᾷ λαύρᾳ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἀθανασίου, καθὰ δὴ καὶ ἐτέθη ἐν τοῖς κατηχουμενείοις. Οἱ οὖν ἀναγινώσκοντες εὔχεστε διὰ τὸν Κύριον ὑπὲρ ἐμοῦ τοῦ ἁμαρτωλοῦ [Dein scribit: τί σε καλέ, quae quid valeant assequi non possum. Litterarum vi immutata nomen scriptoris iisdem celari crediderim.] . [non tamen integro exemplo descripta,] Usus est ergo nostri codicis scriptor exemplo ex ipso Sancti Lazari monasterio, postquam a barbaris eversum fuerat, allato, et hoc quidem male habito ab unguentario qui librum emerat ut ad solitos mercaturae usus eius folia converteret. Nonnulla ergo pessum abierunt, quae locis vacuis ad mensuram lacunarum scriptor designavit. Vacant quippe pars fol. 236, integrum fol. 236v, pars fol. 242v, integra fol. 243, 243v, pars fol. 253, integrum fol. 253v, pars fol. 262, integra fol. 262v, 263, 269v, pars fol. 270v, integrum fol. 271, pars fol. 279, integra fol. 279v ad 281v. Quae autem desiderantur, habita ratione amplitudinis historiae S. Lazari, multa non sunt, non minimi tamen, ut conicere licet, momenti. E foliis a myropola disiectis unum vel alterum haud recte compositum fuisse, suspicio animum subiit cum Vitam primum legi. Verum ubi iisdem debito loco restituendis conatum adhibui, id minime certum esse deprehendi, et tutuis visum est codicem, qualis est, sequi quam rectum ordinem turbandi periculum incurrere. Ceterum optime tradita est Vita Lazari et scriptura admodum emendata; nec tritis illis vocalium permutationibus deturpata est quae perpetuam castigationem postulant. Perpauca huiusmodi, quae minoris momenti videbantur, lectore non monito, ad normam restituimus, nominatimque in adhibendo v epenthetico scriptoris oscitantiam correximus.

[6] [a paucis lecta est,] Antiqua S. Lazari Vita a paucis lecta est. Occurrit etiam in codice Athonensi monasterii Sanctae Annae n. 6, fol. 145 – 307, saec. XVIII – XIX exarato; quem, cum audisset R. P. Petit codicis Lavrensis apographum esse, merito neglexit. In ipso codice e quo eam proferemus eandem legerunt vv. dd. M. I. Gedeon, qui admodum pauca ex eadem exscripsit [Haec primum edidit in Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, dein in libello Γνώσεις ἐκ τοῦ τυπικοῦ τῶν μονῶν τοῦ Γαλησίου ὄρους, pp. 15 – 18, 20 – 23] , et Chrys. Loparev, qui brevibus etiam excerptis contentus, maximi illam esse momenti ad rei monasticae et horum temporum historiam illustrandam optime ostendit [Kratkij otčet o poězdkě na Athon lětom 1896 goda (Petropoli, 1897), p. 15 – 21; Vizantijskij Vremennik, t. IV (1897), p. 364 – 78.] . Vitam Lazari antiquam et prolixam prae manibus habuisse credendus est Raphael hieromonachus Ἀρτηνός, Καψοκαλυβίτης (sic), ἐπίσημος τὴν ἀρετήν· οὗτος πρὸς τοῖς ἄλλοις ἐξήγησεν ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸν καὶ τὸν βίον τοῦ ὁσίου Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ ὄρει ἀσκήσαντος, διεξοδικὸν ὄντα καὶ πολύν, ὡς δύο ψαλτήρια [C. Dapontes, Ἱστορικὸς κατάλογος ἀνδρῶν ἐπισήμων, ap. C. Sathas, Μεσαιωνικὴ βιβλιοθήκη, t. III (Venetiis, 1872), p. 125 – 26.] . Haec lucubratio, quam typis mandare gestabat bonus monachus, numquam in lucem prodiisse videtur.

[7] [Quam scripsit] A Gregorio monacho S. Lazari Vitam concinnatam esse non quidem ex libelli inscriptione sed ex narrantis verbis perspicuum est. Referens enim (c. 170) historiam fratris cuiusdam Ioannis Sardensis, addit se ad illum, ipso quo obiit die vir sanctus, accessisse: κατελθόντος μου πρὸς αὐτόν, atque a fratre, qui illi comes assidebat hisce nuntiatum esse: μοναχὸς Γρηγόριος κελλαρίτης ἧκε πρὸς σέ. Monachum autem Gregorium discipulum sancti patris fuisse plurimaque narrare quae suis oculis vidit et auribus audivit ex ipsius dictis abunde constat. [Gregorius Lazari discipulus,] Non tantum se in monasterio montis Galesii commorari multis in locis testatur (v. g. c. 75) sed ad sanctum se accessisse saepius iterat: ἐγὼ δὲ ἀνελθὼν πρὸς τὸν πατέρα c. 97; ἀνελθόντος μου πρὸς αὐτόν, c. 233; ἐμοὶ δὲ ἑσπέρας ἀνελθόντι πρὸς τὸν πατέρα ἔφη, c. 151, etc. Patri quippe famulabatur et potum illi afferre consueverat: ἀπενεγκότος μου αὐτῷ κατὰ τὸ σύνηθες πρὸς ἑσπέραν τὸ πότον, c. 81; ab illo advocatur: φωνήσας με πατὴρ ἔλεγεν, c. 213, et illum Gregorius vicissim crebro interrogat: κἀμοὶ ἐρωτήσαντι τὸν πατέρα, c. 121; ἐρωτηθεὶς δὲ καὶ παρ᾽ ἑτέρων καὶ παρ᾽ ἐμοῦ, c. 200, atque cum eo colloquia miscet: πολλάκις πρὸς τὸν πατέρα ἔλεγον, c. 190; ἤκουσα τοῦ πατρὸς λέγοντος, cc. 50, 155, etc., etc.; verbo, se non pauca scripsisse asserit quorum testis et pars fuit: ὡς αὐτόπτης καὶ ὑπηρέτης ἔν τισιν αὐτῶν γεγονὼς ἀψευδῶς γέγραφα, c. 214.

[8] [qui plurima a testibus] Maximi sane pretii sunt quae audimus Gregorium velut de se ipso narrantem; vix minore fide digna videntur quae ex ore testium optimorum profert. Neminem enim inter hagiographos adhuc me repperisse recordor qui tam sapienter suos testes selegeret eosdemque tam accurate designare satageret. Ita v. g. si mireris Gregorium, qui Lazarum nonnisi in Galesio iam commorantem novit (c. 75), tam late de eius pueritia et adulescentia agere potuisse, ea omnia se audivisse testatur a presbytero Leontio, cuius uxor Lazari matris obstetrix seu illius nutrix fuerat, cuique deinceps puer educandus fuerat traditus (cc. 3, 4). Saepissime etiam obiter tangit quae in omnium recordatione esse novit: πάντες ἴσμεν σαφέστατα, cc. 193, 204; τὸ στενὸν τοῦ βίου ἐκείνου κέλλη κηρύττει, c. 179, etc. Non hegumenum solum, sed et infimos quosque monasterii officiales veluti testes appellat: Ignatium, sancti Lazari fratrem, καὶ νῦν ἡγούμενος ἡμῶν, c. 221; Neophytum, ὃς ἦν τότε παρακελλάριος, c. 248; Iacobum, καὶ τότε καὶ νῦν μάγειρος, c. 214; Cyrillum, τὸν καὶ οἰκονόμον ἡμῶν, cc. 118, 244; Germanum, ὃς ἦν παρεκκλησιάρχης, cc. 152, 209, 152; Ignatium, νῦν ἡμῶν τραπεζοποιός, c. 131; Bartholomaeum, τὸν οἰκονόμον, c. 83; Ioannicium, τὸν κελλαρίτην, c. 46, etc. Quod autem nonnullorum historiam suppresso nomine narret, optimam affert causam, ne aliis, cuius gesta laudabilia non sunt, detrahere videatur (c. 203), aliis vero qui laudem merentur prae ceteris favere contingat, sibique invidiam parare.

[9] [selectis,] Cetera non a quibuslibet testibus accepta narrare se profitetur. Quamquam enim multa audiverat a fratribus iam defunctis, viventes tamen solos appellare quantum fieri potest satagit, ut rei veritatem interrogando comprobare valeant lectores (c. 80). Et longum sane est agmen eorum quorum testimonium adducit. Quinam ex illis praecipui sint audiamus. Constantinus, ὅστις καὶ μέχρι τοῦ νῦν παρὼν ταῦτα διηγεῖται (c. 64); Laurentius nunc stylita: παρ᾽ αὐτοῦ καὶ ἑτέρων οἱ ἐξ αὐτοῦ τοῦ ἰαθέντος ἀκηκόασι, μεμάθηκα (cc. 71, 138, 201); Ignatius monachus, νῦν τραπεζοποιὸς ἡμῶν μοι διηγήσατο (cc. 82, 131); Beniamin monachus: Καὶ μαρτυρεῖ ἀδελφὸς Βενιαμίν (c. 82); Nilus presbyter: ἐρωτήσαντι μοι…ἔφη (c. 83); Bartholomaeus monachus, οἰκονόμος, ἐπὶ τούτῳ συμμαρτυρεῖ, etc. (cc. 83, 90); Nicephorus monachus, Stratonicia oriundus: τοιοῦτόν τι διηγήσατο (c. 86); Theodulus monachus, Ἄρρωστος παρ᾽ ἡμῶν ὀνομαζόμενος διηγήσατο (c. 88); Mercurius, ᾡπερ τοῦ γύψου πλάσις ἦν ἐπιστήμη, διηγήσατο (c. 93); nauta quidam fratribus haec narrat (c. 94); mulier quaedam narrat Neophyto monacho, praesentibus aliis nonnullis, [plerisque tunc superstitibus,] κἀμοὶ πάλιν αὐτὸς ἐξέθετο ἀδελφός (c. 95); Georgius saecularis, γνώριμός μοι (c. 96); Himerius, τοῦ Μίτα Ἰωάννου λεγομένου κηδεστῆς, διηγεῖτο (c. 101); Matthaeus monachus, τοῦτό μοι διηγήσατο (c. 110); Niconis monachi avunculus: παρὰ τοῦ θείου αὐτοῦ μεμάθηκα (c. 174); fratres quidam, οἷτινές μοι ἐξ αὐτῆς διεβεβαιοῦντο τῆς μακαρίας Εὐπραξίας τοῦτο ἀκηκοέναι (c. 199); Nilus monachus, ὃς τότε μὲν νεώτερος ἦν, νῦν δὲ γηραιὸς διηγεῖται (c. 225); Cosmas Philippicus, monachus: ὡς παρ᾽ αὐτοῦ οἰκείοις ἤκουσα ὠσί (c. 232); Nicolaus, metropolitae nuntius, μέχρι τοῦ νῦν ζῶν τὰ τοῦ πράγματος διηγεῖται (c. 238). Ex his aliisque similibus colligitur non tantum summa cum cura sed et cum anxietate quadam S. Lazari biographum fontes singularum fere narrationum quibus Vita constat lectori aperire, et proprio ingenio vix umquam indulgere.

[10] [paucissima e scriptis] Ante Gregorium neminem de Lazari gestis colligendis cogitasse probabile est, neque ullum Vitae antiquioris in eius libello vestigium deprehenditur. Scriptis tamen documentis non penitus caruit, neque quae praesto erant, pro sua diligentia, adhibere omisit. Primum est narratio quam ei scripto tradidit monachus Photius (c. 84). Alterum, maioris momenti, regula seu διάταξις monasteriorum Galesii montis, ipso Lazaro iubente aut potius dictante concinnata. Eius enim praecipua capita non tantum aptissime contracta lectorum sub oculis ponit (c. 246), verum etiam, ni fallor, non pauca de vita sancti patris inde ab adulescentia [accepit,] ad tempus quo in monte Galesio monasteria condidit, ex ipso typico accepit; haec enim in libello legebantur: περιεῖχε γὰρ πῶς τε πατὴρ ἐκ τῆς ἰδίας πατρίδος ἀπάρας τοὺς ἁγίους τόπους κατέλαβεν, ἐκεῖθεν τε αὖθις ὑποστρέψας Θεοῦ προνοίᾳ εἰς τόδε τὸ ὄρος καταντήσας ἀνῆλθε καὶ τὰ τρία μοναστήρια ἐν ἑαυτῷ ᾠκοδόμησε. Est et ubi sancti gesta describens, more multorum hagiographorum, alterius scriptoris verba usurpat v. g. c. 35. Optimis tamen e fontibus hausisse videtur quae profert de monasteriis a Lazaro erectis, de eorundem disciplina, de claris ibidem enutritis monachis, de patris doctrina spiritali.

[11] [et artificiose concinnavit.] Neque ampla tantum et selecta rerum copia, sed et artificiosa materiae dispositio et elegans dicendi genus. Aptissime singula distribuuntur, et leniter ab uno ad aliud labitur oratio. Qua ratione res distribuere soleat e c. 79 velut exemplo accipe. Primum se dicturum nuntiat de Lazari victu; dein de susceptione sacrorum mysteriorum; tertio de eius spiritu prophetico, ut de miraculis nihil dicat, et has singulas orationis partes accurate deinceps persequitur. Lege quoque cc. 211 sqq., ubi varia colligit mirabilia, cum ciborum inopia esset, in monte sancto patrata. Primum enim dicit de penuria panis, tum vini, tum casei, tandem olerum et ita porro, ita ut perspicuum sit nihil temere sed omnia meditate ab auctore prolata et singula optimo loco posita esse.

[12] [S. Lazari pueritia.] Age iam paucis complectamur quae de curriculo vitae a Lazaro sanctissime emenso Gregorius copiosissime narrat. Natus est Lazarus in Asia, in vico prope Magnesiam a Deipara nomen sortito, parentesque habuit Nicetam et Irenen, quorum quintus filius fuit. In eius nativitate tota domus luce perfusa est, inventusque ab obstetrice puerulus stans, ad orientem respiciens manusque in pectore per modum crucis decussatas tenens. A parentibus pie educatus, sexennis traditur Leontio presbytero, hortatu Eliae eius avunculi, qui monachus erat in coenobio τῶν Καλαθῶν; tribusque elapsis annis, mittitur εἰς Ὀρόβους ad notarium quendam, Georgium nomine, ut litteras edisceret; rursus post tres annos ab ipso avunculo arcessitur, ut res ecclesiasticas doceretur ipsique famularetur. Cum autem nonnulla surripuisset quae pauperibus largiretur, ab avunculo verberatus et dimissus est. Tum solus e libris ecclesiae quae necessaria erant discere pergit.

[13] [Sacra loca visendi] Flagrabat autem adulescens, qui in saeculo Leo vocabatur, sacra loca visendi desiderio. Insciis ergo omnibus, e monasterio aufugit. Sed avunculo iubente requisitus eoque reductus est, ubi duos rursum annos quiete commoratus est. Quibus elapsis ad monasterium τοῦ Στροβιλίου mittitur, ut a notario quodam Nicolao artem suam doceretur, quem ipse vicissim misericordiam in pauperes et pietatem exemplo docet. Postquam tres cum eo annos degit, clam iterum monasterio exit seque monachis ad sacra loca peregrinantibus admiscet. At rursum insectatus mox reducitur. Verum, post sex menses, terrae sanctae cupidine magis incensus, tertium aufugit. Et veniens ad locum ubi monachus in columna inclusus degebat, ab eo sacra veste induitur, moneturque a via incepta non regredi. Pergit igitur, noctuque in sacello quodam quiescit.

[14] [cupidine incensus,] Hinc Chonas petit, seque aliis peregrinantibus admiscet; quo in itinere et virginem quandam a militum petulantia tutatur et ipse a daemone ad impudicitiam allicitur, sed frustra. Tum itineris comitem eligit monachum quendam Paphlagonem, qui reapse pravus erat; vicos enim circuibat panesque colligebat, quos Lazaro ferendos tradebat, dataque opportunitate vendebat. [iter arripit;] Hunc ad meliora hortari primum aggressus est Lazarus; dein panes, quibus onustus erat, pauperibus largiri coepit. Cum Attaliam pervenissent, de ipso puero vendendo cogitat perversus monachus. Lazarus autem ad montem vicinum aufugit, ibique obviam habet venerandum senem, parvo monasterio praepositum, qui ipsi suadet ad maturiorem aetatem itinera differre, atque interim secum commorari. In monasterio recipitur, nomenque Leonis cum Lazari commutat.

[15] [monasticam vitam amplexus,] Mox audiens in vicino monte speluncam quandam esse hesychastarum exercitiis idoneam, annuente hegumeno, eo migrat, ibique ab haereticis, qui hoc in loco plurimi erant, haud parum vexatur. Hos autem tam mansuete excipit ut ad fidem primum, dein ad vitam monasticam convertantur. Egregie sancto viro favet episcopus, qui ipsi penulam largitur; undique concurrentibus fidelibus, ad speluncam via sternitur oratoriumque et cellae pro fratribus exstruuntur; duo autem ex Lazari sociis presbyteri ordinantur. Simulatorem, qui se malis artibus monasterium locupletare spondebat, indignabundus repellit Lazarus, et ut resipiscat hortatur. Cum autem sancti viri fama in dies cresceret et veluti ad prophetam multi ad eum concurrerent, loco abire statuit; et postquam septem ibidem annos explevit, latenter speluncam deseruit et iter Hierosolymitanum aggressus est. Prope Antiochiam puellam a militibus raptam liberat et ad suos reducit; [Hierosolymis] Hierosolymis autem, cum omnia sacra loca et monasteria lustrasset, tandem Sancti Sabae coenobitis adscribitur, quibuscum sex annos canonarchi munere fungens commoratur. At, vitae solitariae studio captus, tempore quadragesimae in desertum secedit, invito hegumeno; a quo e monasterio eiectus, S. Euthymii coenobium petit. [sacerdos ordinatur.] Quod brevi iustas ob causas relinquens, iterum ab hegumeno S. Sabae recipitur; quo iubente, mox sacerdotio initiatur.

[16] [In patriam redire coactus,] Dum iuxta morem receptum cum nonnullis desertum peteret, vocem audivit ex alto ter monentem: “Lazare, patriam tuam repetas oportet.” Recordatus autem verborum Domini: Nemo mittens manum ad aratrum etc. monito haud obsecutus est. At mox incursio facta est Saracenorum, qui sanctam civitatem, templa et monasteria evertentes, Lazarum cum ceteris expulerunt ac in partes Romaniae secedere coegerunt. Nondum abierat, cum audit fratrem, quocum in monasterio S. Sabae canonarchi officium expleverat, fidem negasse et Saracenorum vestem induisse. Cum eo statim congreditur, et ab amira facultate concessa, illum itineris socium per desertum assumit; verum, noctu ille aufugit. In deserto a leonibus quattuor nihil laeditur, dein insectantes se camelarios in fugam vertit. Laodiceae a Paulo, socio itineris, qui in columna se includit, segregatur. Hinc Antiochiam petit, per Ciliciam transit, dein per Cappadociam, ubi in monte Argeo tum ab urso tum a canibus exagitatur; etiam in via, quae est a Caesarea ad Sanctum Theodorum, per tres dies a cane nigro, seu potius a daemone lacessitur. Euchaitis pergit ad Chonas, dein Ephesum, unde antequam Romanum iter, quod ei in votis erat, aggrediatur, ad patriam paululum divertit, amicis et cognatis adhuc superstitibus vale dicturus.

[17] [prope Ephesum] Ephesum deinde repetit, moxque relinquit. Monasterium, Appionis dictum, invisit, atque hinc oratorium S. Marinae dicatum, ubi degebant duo fratres, Hilarius et Leontius; a quibus invitatus, ut secum remaneret, columnam sibi aedificari postulat, in quam, Symeonem stylitam aemulatus, ascendit. [columnam ascendit.] Mox, fama eius late divulgata, multi ad eum undique concurrunt. A monachis autem ibi prius degentibus rogatur ut vel alio migret, vel quosvis adventantes recipere desinat. Utrumque cum negasset sanctus, illi abeunt, atque monasterium condunt, quod sub Hilarionis monachi nomine aliquamdiu perstitit. Interim nonnulli Lazaro se adiungunt, cellae aedificantur, novumque S. Marinae templum excitatur, atque ita hoc in loco exsurgit monasterium, quod piorum hominum eleemosynis et ipsius episcopi Ephesini munificentia sustinetur.

[18] [In monte Galesio] In columna sub dio vixit Lazarus annos septem, gravibus etiam ferramentis et catenis onustus et solo pane et aqua contentus, qua asperrima vitae ratione plurimos ad se trahebat, qui animae vel corporis sanitatem ab eo sibi restitui postulabant. Crescente autem in dies hominum frequentia, Lazarus quietis et solitudinis amans, in montem Galesium, qui ex adverso stabat, secedere et in spelunca, in qua monachus quidam Paphnutius habitasse ferebatur, delitescere statuit. Porro, huius Paphnutii vitam breviter hoc loco narrat biographus. [monachi Paphnutii] Atheniensis erat, Romaeque primum cum magna sanctitatis fama cellulae inclusus vixerat. Verum, insidiis diaboli captus, ad impudicitiam primum, dein ad homicidium perductus est. Scelerum autem paenitentia ductus, et ab angelo monitus, in Asiam tandem profectus est ibique in speluncam se abdidit. Quadam autem die a pastore casu occisus est; pastor vero eandem postea vivendi rationem amplexus, in eius locum successit, sancteque vixit et obiit. Et haec quidem de primis speluncae habitatoribus.

[19] [speluncam subintrat,] In montem igitur Lazarus ascendit, et stylitam quendam, qui ibidem ἐν τῇ Πέτρᾳ commorabatur, de loco propositis suis exsequendis idoneo sibi deligendo consuluit; qui statim ipsam S. Paphnutii speluncam velut aptissimam significat. Illam proinde nihil haesitans Lazarus subit. Multa in hoc loco a daemone patitur, quae quam tremenda fuerint exponit biographus exempla afferendo tentationum et praestigiorum quibus alii nonnulli in sacro monte obnoxii fuerunt, et plurima narrat de monachis Symeone, Ioanne, Antonio, Ignatio, Nilo, Philippico, Saba, Gregorio, Cornelio.

[20] [dein prope illam] Vix menses sex in Galesio solus degerat, cum ab Ephesino episcopo iubetur ad Sanctam Marinam reverti. Paulo post, absente antistite, cisternam, quae prope speluncam erat, renovari iussit Lazarus; ea autem refecta, montem cum fratribus aliquot repetit; speluncam denuo ingreditur fratresque dimittit rogans ut aqua cum herbis sibi semel in hebdomada deferatur. Mox in columnam, quam fratres aedificaverant, [conscendit columnam,] domicilium collocat. Sed rursum malis artibus daemon patri nocere conatur. Quadam die ex urceo, in quo unius hebdomadae potus afferebatur, aquam effudit, atque adeo crudeli excruciavit eum siti ut, nisi divinitus refocillatus fuisset, animam efflavisset vir sanctus. Hinc fratrum postulationi satisfacit, atque monachum Cosmam, qui sibi famularetur, in spelunca commorari non detrectat.

[21] [Salvatoris dictam;] Quaedam autem pia vidua, quae ad sanctum creberrime accedebat, calumnias spargendi ansam praebuit, et tandem aliquando occasio fuit ut locum τοῦ Σωτῆρος, in quo annos duodecim transegerat, relinqueret. Iussit quippe Lazarus in montis regione altiore novam columnam sibi exstrui, [et iterum aliam,] quam noctu, nemine sciente, ascendit. Cum autem audisset de muliere quadam stylitissa, novos corpusculo cruciatus infligente, illius imitatus exempla, pedes extra parietem pendulos habere coepit. Suis vero omnibus, et ipsa matre, quae et ipsa sacrum habitum induerat, ne id ageret dehortantibus, et a monacho quodam peregrino admonitus periculum imminere ne in superbiam incideret, pedes tandem retraxit. Ex adverso autem columnae concham quandam seu sacellum fabricari iussit, ubi divina mysteria vel a fratribus S. Salvatoris vel a quodam sacerdote saeculari celebrabantur. Quamquam hic etiam antiquus hostis terrorem ipsi incutere non desistit, plurimos nihilo minus daemones expellit et aegrotos sanat etiam absens.

[22] [Deiparae nuncupatam, tertiam, Resurrectionis.] Hanc esse columnam a Deipara nuncupatam multis e locis patet. Aliam deinceps in parte altiore montis aedificatam, ascendit, quae Sanctae Resurrectionis nomine vocata est. Et ab his quidem tribus columnis initium factum esse videtur monasteriorum trium cum tribus ecclesiis quae in monte Galesio condidit sanctus pater. Tota quippe sacri montis historia inde a remota origine in Vita Lazari adumbratur. Antequam videlicet ille ad Galesium accederet, nonnullorum qui in eo vitam solitariam duxerunt memoria superstes erat, ut Paphnutii et pastoris, de quibus supra, et illius qui ecclesiam S. Ioannis Baptistae ibi exstruxerat, quin et mulieris cuiusdam quae in monte morabatur quando Lazarus advenit. [Monasteriorum initia] At primus ille fuit qui discipulos aggregasse et cum sua etiam aliorum saluti prospexisse fertur, et ipse procul dubio conditor habendus est monasteriorum τοῦ Σωτῆρος, τῆς Θεοτόκου, τῆς ἁγίας Ἀναστάσεως. Haec autem tria in locis parum dissitis sita, reapse in unum coaluisse tum ex tota Lazari historia, tum ex ipsa eius constitutione monastica, quam scripto reliquit, colligitur.

[23] [et typica.] Typicum enim, quod κτητορικὸν audit, a Lazaro concinnatum fuisse ex eius Vitae c. 246 habemus [De typico κτητορικῷ seu fundatorio, disseruit L. Allatius, De libris ecclesiasticis graecorum (Parisiis, 1646), p. 11 sqq.; multo uberius W. Nissen, Die Diataxis des Michael Attaleiates von 1077, Jena, 1894.] . Id autem non ipse conscripsit, sed eius iussu monachus Nicolaus, grammaticus qui, a patre octavo ante obitum die arcessitus, omnia et singula audivit quae instrumentum complecti oporteret. Quae cum scripto mandasset, Nicolaus patri recitavit, qui statim opus laudavit nondum tamen manus suae subscriptione probavit, neque, cum morbo laboraret, id ab eo postulare quisquam audebat. Tandem, cum ad extrema iam perductus esset, libellus affertur atque Cyrillo monacho manum moribundi tenente atque ducente, nomen conditoris subnotatum est. Postea, ut sanctus pater Laurentio stylitae et Gregorio biographo praedixerat, sigillo imperatoris typicum montis Galesii confirmatum est. Huius autem nullum exemplum ad nos pervenisse videtur; quod enim nuper allatum est monasteriorum Galesii typicum, liturgicum [Typica liturgica ea sunt quorum exempla non pauca collegit A. Dmitrievskij, Opisanie liturgičeskich rukopisei, t. l, Kiev, 1895.] , est non κτητορικόν, et quidem, ut satis perspicuum est, haud paucis post Lazarum annis compositum. Verum, breviter quidem sed admodum accurate, quae instrumento continebantur, in Vita Lazari inserta sunt, illudque ea plane ratione concinnatum esse, qua cetera fere monasteriorum typica quae aetatem tulerunt. Praeter enim ea quae ad monasteriorum constitutionem et bona pertinent, et solita de monachorum victu et conversatione, ipsius conditoris gesta quae cum coenobiorum constitutione conexa sunt non omittuntur, neque etiam eius exsequiarum ordo praetermittitur. Et is quidem sancti patris humilibus sensibus consentaneus erat; iubebat enim corpus suum bestiis terrae et volatilibus caeli vorandum proici, quod utique a monachis non observatum fuisse nemo non laudabit.

[24] [Monasteria] Porro, postquam decreverat pater quot in singulis domibus, Resurrectionis dico, Salvatoris et Deiparae, fratres habitare oporteret, ab his omnibus unum praepositum, τὸν ἡγούμενον ἕνα, qui recte monasteriumτὰ τῆς μονῆςadministraret, eligi constituit. Simul etiam definit quaenam deinceps ratio intercedet Galesiotas inter et monasterium εἰς Βέσσας nuncupatum. [ad Bessas,] Et de hoc quidem coenobio, cuius in Vita Lazari crebra est mentio, uberius dicendum esset nisi in ipso loco ubi de eius historia praecipue agebatur, Vita mutila esset (fol. 279 – 281). Haec autem certa videntur. Extra montem Galesium situm erat (c. 245), ab ipso Lazaro conditum (cc. 79, 216), in loco ab imperatore ipsi concesso (c. 246), et, ni fallor, ut lites cum metropolita Ephesino vitarentur, vel saltem fratribus refugium praesto esset (c. 239). Coenobium τῶν Βεσσῶν, ducentorum et amplius monachorum (cc. 79, 246), diversum a Galesiotis hegumenum habebat (c. 246), eratque inter montem et Bessas hinc bonorum quaedam communitas illinc hominum veluti divortium, Lazaro omni conatu ostendente transitum a monte ad Bessas sibi displicere. De his procul dubio in typico plura legebantur quam quae passim et per transennam innuit biographus. A Lazaro quoque conditum esse videtur monasterium τῆς Παυσολύπης, [Pausolypes,] Maria Scleraena sumptus ad id conferente (cc. 246, 247). Lazaro rursum interveniente, ut conicere fas est, in ipso monte vel in locis vicinis, coenobium mulierum, [Eupraxiae] μονὴ τῆς ἀειμνήστου Εὐπραξίας haud semel nuncupatum, ab eius matre, quae a filio monasticam vestem receperat ac simul cum habitu nomen mutaverat (cc. 59, 164, 199, 201). Verum de his omnibus auctor loquitur velut de rebus notissimis, et plurima reticet quae resciscere nobis maximi videtur momenti.

[25] [Sancti Lazari doctrina.] Praeter ea quae notavimus, multus est Vitae Lazari scriptor in exponenda sancti patris doctrina spiritali colligendisque responsis quibus fratrum quaesita enodare solebat; nec minus abundat in referendis Galesiotarum virtutibus praestantium dictis factisque memorabilibus. His multum immorari haud vacat, licet ad historiam sacri montis illustrandam utilia sint vel ad disciplinam asceticam huius aetatis melius perspiciendam summi momenti. Feliciter quoque accidit ut ab ipso Gregorio, qui singula ad patrem pertinentia tam diligenter perquisiverat, ratio temporum eius Vitae data opera exponeretur, neque est cur ullo modo an recta sit dubitemus. Vixit ergo Lazarus octoginta et sex annos, [Temporum ratio.] quorum octodecim primos in patria transegit, tum viginti extra patriam variis in locis, septem in asceterio Sanctae Marinae, reliquos quadraginta et unum in monte Galesio. Cum autem obierit anno Christi millesimo quinquagesimo quarto, anno 968 natus sit oportet. Quae adversus hunc computum ex altera S. Lazari Vita afferri posse videntur, audienda non esse ex sequentibus manifestum erit.

[26] [Vita altera,] Alteram S. Lazari Vitam, cuius apographum in codice Lavriotico, supra excusso, exstare iam diximus [Supra, n. 4.] , e codice Barberiniano VI. 22 (=B) (p. 283 – 314), qui nunc in bibliotheca Vaticana est, saec. XV exarato [Codicem olim excussimus, Catal. codd. hag. graec. Barberinianae de Urbe, Anal. Boll., t. XIX, p. 111.] , edituri sumus. Sfortianum fuisse librum olim asserui [Mélanges d'archéologie et d'histoire, t. XVII, p. 10. Cf. A. Piccolomini, in Studi italiani di filologia classica, t. VI (1898), p. 170.] ; Allatianum postea fuisse nullus dubito, cum saepius in variis operibus ex hoc codice excerpta afferat Allatius, atque de hac nostra Vita, quae in nullo alio Occidentis codice reperta est, ita loquatur: “Servatur penes me Βίος καὶ πολιτεία καὶ μερικὴ θαυμάτων διήγησις τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Λαζάρου, τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ ὄρει ἀσκήσαντος, συγγραφεὶς παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου κυροῦ Γρηγορίου [De Georgiis et eorum scriptis, Fabricius-Harless, t. XII, p. 131.] , quod ipsum Barberinianum lemma est.” Si scribendi paucos errores, qui nullo negotio emendantur, excipias, optime tradita videtur Gregorii Cyprii lucubratio.

[27] [quam scripsit Gregorius Cyprius,] Gregorium enim patriarcham (1283 – 1289) non alium esse atque Cyprium expedite ostendit Allatius [Ibid., p. 128. De Gregorio legendi quoque sunt I. F. B. M. de Rubeis, Georgii seu Gregorii Cyprii patriarchae Constantinopolitani Vita, Venetiis, 1753; Krumbacher, Geschichte der Byzantinischen Litteratur, 2e Aufl., p. 476 – 78; cf. p. 92; Ed. Kurtz in Byzantinische Zeitschrift, t. II (1893), p. 314.] , nec quisquam mirabitur Gregorium, seu, ut antequam monachum indueret vocabatur, Georgium [Georgius Pachymeres, Andronic. Palaeolog., I, 22.] , qui S. Georgii [Act. SS., April. t. III, p. XXV – XXXIV.] , S. Dionysii [Laudatio S. Dionysii adhuc inedita est, legiturque v. g. in codicibus Parisinis 2629, 3040. Catal. Gr. Paris., p. 288.] , S. Marinae [S. Marinae laudatio etiam inedita est. Vide v. g. codices Parisinos 831, 2629, 3010. Catal. Gr. Paris., pp. 46, 288.] , S. Euthymii Madytorum episcopi [Ed. Arsenij, Gregorii Cyprii encomium S. Euthymii Madytorum episcopi (russice, Mosquae, 1886), p. 5 – 68.] laudationes conscripsit, Lazarum quoque Galesiotam suis laudibus exornasse. Sacri montis monasteria Gregorium adiisse cum Ephesi commorabatur eiusque viciniam lustrabat [Gregorii Cyprii sermo de rebus suis, De Rubeis, p. IV.] , ibique de Lazaro audisse eiusque Vitam inde rettulisse admodum probabile est, nisi forte a Galesiotis, quibuscum epistularum commercium habebat [De Rubeis, p. XXIX.] , illam acceperit. Quanquam in nostris codicibus Gregorii lucubratio de Lazaro Βίος καὶ πολιτεία inscripta est, reapse tamen non Vita sed laudatio dicenda est, ἐγκώμιον seu λόγος, ut aliorum eiusdem de sanctis scriptorum lemmata habent. Et quidem laudationum ordinem et stilum quaesitissimum tota oratio prodit, nec silet auctor se huius dicendi generis leges servasse: νόμοις ἐγκωμίων ἑπόμενος (c. 2). Conatum etiam adhibuit ut, sicut in ceteris suis orationibus, hic quoque eluceret “ figurarum varietas, distinctio, sublimitas, gravitas, concitatio et quod in affectibus decorum est cum concinnitate quadam et vocum copulatione non ignobili [Sermo de rebus suis, De Rubeis, p. XI.] ,” quibus ipse existimat optimam dicendi formam comprehendi.

[28] [laudatio potius dicenda,] Rhetores elegantioris stili magis quam rei veritatis sollicitos esse solere recordetur oportet qui in Cyprii fontes historicos inquirere velit. Quamvis enim pleraque ab eo narrata etiam in Vita antiqua legantur, ita tamen hinc inde in laudatione exponuntur ut merito dubites utrum a prisco illo Gregorio rem didicerit an ab alio quodam Lazari biographo, [Lazari gesta] cuius opus nunc lateat. Quibus in locis Cyprius cum Galesiota consentiat, quibus vero ab alterutro dissentiant, quam accuratissime fieri poterit ad singulas orationis partes notabimus. Hic pauca tantum afferre iuvat, ex quibus statim apparebit Vitam Lazari a laudatore non mere exscriptam fuisse. Hic verbi gratia narrat Lazarum a parentibus ad monasterium τῶν Ὀρόβων missum fuisse, ne amplius ad sacra Palaestinae loca aufugere tentaret (c. 5); ex Vita autem constat eum non ante de itinere Palaestinensi cogitare coepisse quam τοὺς Ὀρόβους reliquisset atque monasterium τῶν Καλαθῶν petiisset. Lazari gesta in Palaestina parum accurate persequitur Cyprius, cum ex Vita constet eum sacerdotio initiatum fuisse postquam e Sancti Euthymii coenobio ad Sanctum Sabam iterum reversus erat, neque cum in Palaestina esset stylitarum more vivere coeperit; hic quippe, ut et alibi, miscentur quae variis locis et temporibus egit sanctus vir. [parum accurate persequitur.] Cum morti proximus videretur, in visione quadam trium annorum indutias ei concessas fuisse habet biographus (c. 207); has ad quindecim annos protrahit Cyprius (c. 40) atque visionem plane diversam refert. De regula seu typico monasterii haec scribit Cyprius: χερσὶν ἰδίαις ἐγχαράττει διάταξιν (c. 41), quae apertissime adversantur eis quae late et accuratissime persequitur Gregorius Galesiota (c. 246). Multum etiam ab eo discrepat in numerandis Vitae Lazari annis: δύο πρὸς ἑβδομήκοντα οὐ πέρα τῶν δαυἳτικῶν ὅρων τοὺς ἅπαντας διαβιοὺς ἐνιαυτούς (c. 40), cum asseveranter affirmet biographus sanctum octoginta et sex annos vixisse idque instituto computo comprobet (c. 254). Et haec quidem talia sunt ut, nisi Cyprium ingenio inaniter indulsisse existimes et falsa pro veris finxisse etiam quando praeconii genus illud nullatenus postulabat, Vitam Lazari antiquam vel non integram habuisse vel retractatam et multis mendis deturpatam legisse dicendus sit. Certe, quotiescumque occurrent hinc Cyprius rhetor et sequioris aetatis homo, illinc Gregorius sancti discipulus idemque diligentissimus biographus, in diversa euntes, uter sequendus sit nemo dubitabit, et unam ob causam Lazari laudationem nos adduxisse intelleget, ne scilicet praecipuum eius venerationis monumentum litterarium neglexisse diceremur.

[29] [S. Lazari cultus] Lazarum vix non statim ab obitu in monte Galesio veluti sanctum cultum fuisse eiusque diem natalem celebrem haberi coepisse non est ambigendum. Hac autem ratione eius festum nuntiabatur in typico Galesiano, qui codex est Λ. 99 bibliothecae Lavrensis, saec. XIII scriptus, ad diem 7 novembris: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Λαζάρου τοῦ νέου τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ ὄρει ἀσκήσαντος καὶ τὴν ἐν τούτῳ σὺν ταῖς λοιπαῖς συστησαμένου μεγίστην μονὴν τῆς ἁγίας Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν Ἀναστάσεως, ἐν ᾑ καὶ σὺν Θεῷ τὸ παρὸν γέγραπται τυπικόν.[in monte Galesio] Ἐπιτελεῖται ἀγρυπνία, Χριστοῦ τῇ χάριτι, καὶ ψάλλεται ἀκολουθία τοῦ ἁγίου πᾶσα, ὡς καὶ ἐν ταῖς μνήμαις τῶν λοιπῶν μεγάλων ὁσίων. [Gedeon, t. c., p. 25 – 26.] . Integrum sancti officium legi in codice Lavriotico I. 127 superius dictum est [Supra, p. 503.] . Aliis in locis, praeter Galesium, S. Lazari commemorationem fieri consuevisse non tantum habemus ex typico monasterii Vatopediani, sed et ex synaxariis nonnullis, in quibus sancti nomen reperire contigit. [et aliis locis.] In anthologio Romae edito anno 1738 [Ἀνθολόγιον σὺν Θεῷ ἁγίῳ περιέχον τὴν πρέπουσαν ἀκολουθίαν τῶν σεπτεμβρίου, ὀκτωβρίου, νοεμβρίου καὶ δεκεμβρίου μηνῶν (s. l. ,αψλη᾽), p. ρπή.] et in recentioribus menaeorum editionibus etiam inscriptus est die 7 novembris; in codice Parisino 1582, die 10 eiusdem mensis, nescio quo errore. In synaxario Sirmondiano mense novembri Lazari memoria non occurrit; sed 17 iulii celebratur ἀνακομιδὴ τοῦ λειψάνου τοῦ ὁσίου Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ Γαλλησίῳ [Synax. Eccl. CP., p. 211.] . De hac autem reliquiarum translatione neque quando neque quo facta fuerit adhuc potui reperire. In codice Sabaitico 635 [A. Papadopoulos-Kerameus, Ἱεροσολυμιτικὴ βιβλιοθήκη, t. II, p. 624 – 28. Excerpta quae sequuntur cl. auctor benigne nobiscum communicavit.] triplex Lazari festum notatur fol. 67v, die octobris 25: μνήμη τῆς εἰς Κωνσταντινούπολιν ἀνακομιδῆς τῆς τιμίας κάρας τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Λαζάρου. — Fol. 72, die novembris 7: μνήμη τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ ὄρει συστησαμένου σὺν ταῖς λοιπαῖς τὴν μονὴν τῆς ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Ἀναστάσεως. — Fol. 174v, die iulii 17: μνήμη τῆς ἀνακομιδῆς τοῦ λειψάνου τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ. In libris recentioribus quibus Vitae sanctorum lingua vulgari conscriptae collectae sunt, Lazari suo loco Vita plerumque legitur. Unus pro reliquis sit Μέγας Συναξαριστής, ubi ad diem 7 novembris profertur Vita S. Lazari ἐκ τοῦ Νέου Ἐκλογίου, scilicet laudatio Gregorii Cyprii, a Nicodemo Hagiorita, notissimo illo hagiographo, εἰς τὸ ἁπλοῦν reddita [Chr. Dukakis, Μέγας Συναξαριστής, novembr. (Athenis, 1892), p. 148 – 68.] .

I. VITA S. LAZARI AUCTORE GREGORIO MONACHO
E codice Athonensi, Lavra I. 127 = A. Cf. Comm. praev., num. 4.

Lazarus monachus in monte Galesio (S.)

AUCT. GREGORIO

Βίος καὶ πολιτεία καὶ ἄσκησις τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ. [f. S1.]

[1] [Prologus] πλάσας κατὰ μόνας τὰς καρδίας ἡμῶν, συνιεὶς εἰς πάντα τὰ ἔργα ἡμῶν, φησιν θεία γραφή, προἳδὼν τὸ τῆς γνώμης ἡμῶν εὐόλισθον καὶ ὅτι ἐκ νεότητος ἔγκειται ἡμῶν διάνοια ἐπὶ τὰ πονηρά, εὐδόκησεν ὡς ἀγαθὸς τῶν πρὸ νόμου καὶ ἐν νόμῳ καὶ τῶν ἐν τῇ χάριτι ἁγίων, [quo Vitarum sanctorum] λέγω δὴ προφητῶν ἀποστόλων μαρτύρων τε καὶ ὁσίων, τοὺς βίους καὶ τὰς πράξεις ἀθλήσεώς τε καὶ ἀσκήσεως, τὰ ὑπερφυῆ καὶ ὑπερθαύμαστα κατορθώματα, τοὺς κατὰ καιρὸν ἐγγράφως ἐκθέσθαι καὶ τοῖς μετ᾽ αὐτοὺς ὥσπερ τινὰς ἐμψύχους εἰκόνας καθαρὰ καὶ διειδέστατα ἔσοπτρα καταλιπεῖν, ἵνα καθώς φησιν ἀπόστολος διὰ τούτων τὸν βίον αὐτῶν καὶ [f. 81v.] τὴν ἀναστροφὴν θεωροῦντες τὴν πίστιν μιμώμεθα καὶ ἵνα, οἵανπερ ἂν ὁδόν τις ὁδεῦσαι προθυμηθείη, ἐντεῦθεν τὴν ὁδηγίαν εὑρίσκων εὐμαρῶς καὶ ἀπροσκόπτως ταύτην ὁδεύσειε· [Hebr. 13, 7.] καὶ γὰρ οὐδὲν οὕτως ἐπαγωγὸν πρὸς τὴν τῆς ἀρετῆς ὁδόν πως πέφυκεν εἶναι οὔτε μὴν ἕτερον οὕτως τῶν προσκαίρων πάντων εἴτε λυπηρῶν εἴτε χαροποιῶν καταφρονεῖν ποιεῖν εἴωθεν ὡς βίος ἐνάρετος καὶ Θεῷ ἐράσμιος φιλοθέων ἀκοαῖς ἐνηχούμενος. Εἰ γὰρ ὁμιλίαι κακαί, ὡς αὐτὸς μακάριος Παῦλός φησι, φθείρουσιν ἤθη χρηστά, εὔδηλον ὅτι καὶ αἱ καλαὶ πρὸς τὸ ἀγαθὸν ποιεῖν εἰώθασιν καὶ πρὸς τὰ ἐνηχούμενα τὴν τῆς ψυχῆς κατάστασιν μεταβάλλειν. [I Cor. 15, 33.] Τίς γὰρ ἀκούων τῶν πρὸ νόμου καὶ ἐν νόμῳ ἁγίων ἀνδρῶν τὰς πολιτείας, οὐ ταλανίσει ἑαυτόν, λογισάμενος ὡς εἰκὸς ὅτιπερ, εἰ οἱ μὲν διὰ τοῦ φυσικοῦ νόμου, οἱ δὲ διὰ τοῦ σκιώδους καὶ γραπτοῦ τοιαύτην ἀκρίβειαν βίου ἐπεδείξαντο, τί ὀφείλομεν ἡμεῖς ποιῆσαι οἱ τὸν πνευματικὸν νόμον δεξάμενοι καὶ τοσαύτης ἀπολαύσαντες χάριτος καὶ τῆς τοῦ [f. 82.] ἁγίόυ Πνεύματος δωρεᾶς καταξιωθέντες; καὶ οὕτω τὸν ἑαυτοῦ λογισμὸν ταπεινώσας πολλὴν εἰς τὴν ἑαυτοῦ ψυχὴν καρπώσεται τὴν ὠφέλειαν. [lectio commendatur.] Τίς δὲ τὰς τῶν ἀποστόλων πράξεις τε καὶ διδαχὰς ἀκούων, αἵτινες ἐμφαίνουσιν αὐτῶν τὴν καθαρὰν καὶ ἀνόθευτον πίστιν καὶ ἀγάπην, οὐ διαθερμανθείη; τίς δὲ πάλιν τοὺς τῶν μαρτύρων αἰκισμοὺς καὶ τὰς στρεβλώσεις καὶ μάστιγας καὶ σφαγάς, ἃς διὰ τὴν τοῦ Χριστοῦ ἀγάπην ὑπέστησαν, ἀκούων οὐ πυρωθείη τὴν ψυχὴν καὶ μάθοι γενναίως τὰς διὰ Χριστὸν ὑποφέρειν θλίψεις καὶ τοὺς παρ᾽ ἐχθρῶν αὐτῷ ἐπιφερομένους πειρασμοὺς μὴ δεδοικέναι; τίς δ᾽ αὖ πάλιν τὸν τῶν ἀσκητῶν ἰσάγγελον καὶ ὑπεράνθρωπον βίον ἀκούων, οὐ θείου ζήλου κέντρον [κέντρου A.] ἐν καρδίᾳ δεξάμενος πρὸς τὸν ὅμοιον διανασταίη τρόπον καὶ πρὸς τὴν μίμησιν ἑαυτὸν παραθήξειε τοῦ βίου, ὥστε πάντα καταλιπεῖν καὶ Χριστῷ προθύμως ἀκολουθῆσαι; Οὗτοι γὰρ μάλιστα πάντων σχεδὸν εἰπεῖν τῶν ἀπ᾽ αἰῶνος ἁγίων εὑρίσκονται τῶν τοῦ Θεοῦ ἐντολῶν ἀκριβεῖς πληρωταὶ καὶ τῶν ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ καὶ λοιποῖς κατορθώμασιν [f. 82.v], εἴτε δι᾽ ἔργων εἴτε διὰ λόγων, εἴτε θαυμάτων ἐπιδείξεσιν πάλαι διαλαμψάντων τὰς εἰκόνας ἀπαρατρώτους ἐν ἑαυτοῖς περισῴζοντες· τὸ γὰρ πάντα καταλιπεῖν καὶ Χριστῷ προθύμως ἀκολουθῆσαι καὶ σταυρωθῆναι τῷ κόσμῳ τούτων εἶναι τῶν τὴν τελειότητα πεφθακέναι ζητούντων καὶ τῶν τὰς ἐντολὰς τοῦ νόμου πάσας τετελεκότων παρὰ τῶν ἁγίων εὐαγγελίων μανθάνομεν. Καὶ οὗτος μὲν τρόπος τὴν πρός τε τοὺς προφήτας καὶ ἀποστόλους καὶ δικαίους ὁμοιότητα αὐτῶν ὑπεμφαίνει, δὲ πρὸς τοὺς ἀοράτους ἐχθροὺς πάλη καὶ τοῦ ἰδίου θελήματος ἐκκοπὴ τὴν πρὸς τοὺς μάρτυρας αὐτῶν δεικνύει ἰσότητα· τί δαὶ τῶν πλανωμένων ὁδηγία καὶ τῶν ἀξίων καὶ ἐξ ἀναξίων ἐξαγωγὴ τε τῶν θαυμάτων ἐπίδειξις καὶ τῶν προρρήσεων προφητικὴ χάρις; οὐχ μὲν τὴν πρὸς Θεὸν αὐτῶν ὁμοιότητα, δὲ τὴν τοῦ θείου πνεύματος χάριν τὴν πρὸς αὐτοὺς πλουσίως ἐκχυθεῖσαν δηλοῖ; καὶ γάρ τις πολυανθὴς ὄντως καὶ εὐώδης λειμὼν θεῖος ὤφθη τῶν ἀσκητῶν μελισσών, ποικίλως [f. 83.] τὰς ἁπάντων ψυχὰς τῇ τοῦ ἀγαθοῦ πνεύματος εὐωδίᾳ ἐγκατοσφραίνων· ταύτης οὖν τῆς ἱερᾶς καὶ θεοσυλλέκτου φάλαγγος εἷς ὑπάρχει καὶ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Λάζαρος, οὗ τὸν βίον καὶ τὴν ἰσάγγελον πολιτείαν τοῖς πᾶσιν ἐν συντόμῳ διὰ τὸ ἀπορεῖν με λόγου τε καὶ γνώσεως ἀφελῶς τε καὶ ἰδιωτικῶς ὅμως οὖν φιλαλήθως κατάδηλον [κατάλληλον A.] ποιῆσαι προὐθέμην.

[2] [patria] Οὗτος γὰρ ἐν μονάζουσιν πυρσοφαὴς καὶ σελασφόρος ἀστὴρ γέγονε, βλαστὸς τῆς Ἀσιάτιδος γῆς, ἐξ ἀγροῦ τινος ἐγγύς που τῶν τῆς Μαγνησίας [Magnesiam non ad Sipylum sed ad Maeandrum intellegendam esse tota narratio, quae in Ephesinis partibus magnam partem absolvitur, suadere videtur.] ὁρίων κειμένου, τὴν κλῆσιν ἐπ᾽ ὀνόματι τῆς Θεοτόκου φέροντος, γεννητόρων λαχὼν οὐ τῶν ἐν πλούτῳ καὶ τῇ λοιπῇ ἀπάτῃ τοῦ βίου μέγα φρονούντων, ἀλλὰ τῶν εὐσεβῶς καὶ αὐτάρκως καὶ θεοφιλῶς βιούντων καί, ὡς εἰπεῖν ἀποστολικῶς, ἐκ τῶν ἰδίων χειρῶν ποριζομένων τὰ ἐς τροφήν· Νικήτας καὶ Εἰρήνη τούτοις τῶν ὀνομάτων κλῆσις ὑπῆρχεν· οἵ γε ἀληθῶς τὸν τῆς νίκης καὶ εἰρήνης υἱόν, [parentes;] καθάπερ ἄλλον Ἰὼβ τὸν ἀπὸ Ἀβραὰμ πέμπτον γενόμενον, κατὰ τὸν ἀριθμὸν [f. 83v.] τῶν παρ᾽ αὐτοῖς τικτομένων παίδων πέμπτον καὶ οὗτοι γεννῶσι τουτονὶ τὸν μέγαν καὶ στερρὸν ὄντως ἀδάμαντα, ὡς μετὰ ταῦτα αὐτοῦ βίος ὑπέδειξε. [in eius nativitate] Τούτου τῆς μητρικῆς προελθόντος νηδύος, εὐθὺς φῶς οὐρανόθεν παραδόξως ἐκλάμψαν τὸ δωμάτιον ὅλον τῆς οἰκίας πεπλήρωκεν ἀρρήτου ἀστραπῆς· οὗ δὴ φωτὸς τὴν λαμπηδόνα οἱ ἐκεῖσε εὑρεθέντες μὴ δυνάμενοι στέρξαι, τὴν μητέρα μετὰ τοῦ βρέφους καταλιπόντες σπουδῇ τῆς οἰκίας ἐξῆλθον καὶ ἐγγύς που περιδεεῖς καὶ ὑπότρομοι ἑστῶτες, ὀλίγον προσκαρτερήσαντες μετὰ τὴν τοῦ φοβεροῦ ἐκείνου φωτὸς παρέλευσιν ἔνδον τῆς οἰκίας αὖθις εἰσέρχονται· καὶ προσελθοῦσα μαῖα πρὸς τὴν λεχὼ εὗρε τὸ βρέφος ὄρθιον ἑστὼς [De S. Nicolao similia fabulantur hagiographi. Ἅμὰ γὰρ κυηθῆναι αὐτόν, ὄντα ἐν τῇ σκάφῃ, τῇ τοῦ Θεοῦ δυνάμει ἔστη ἐπἰ τοὺς πόδας αὐτοῦ ὀρθῶς ὡς ὥρας δύο. N. C. Falconius, S. Nicolai Acta primigenia (Neapoli, 1751), p. 1 – 2.] καὶ πρὸς ἀνατολὰς βλέπον καὶ τὰς αὐτοῦ χεῖρας τῷ ἑαυτοῦ στήθει ἐρηρεισμένας ἔχον σταυροειδῶς, [varia miracula.] ὡς αὐτὴ ἐκείνη τοῦτον μαιευσαμένη διηγήσατο, ἥτις καὶ σύζυγος ἦν τοῦ μεγάλου Λεοντίου τοῦ μοναχοῦ τοῦ ἐμοὶ ταῦτα πάλιν καὶ τὰ λοιπὰ τῆς αὐτοῦ νηπιότητος καὶ ὅσα μέχρι τῆς ἐκ τῆς ἰδίας πατρίδος [f. 84.] πρὸς τοὺς ἱεροὺς τόπους τούτου μεταναστεύσεως εἰς αὐτὸν γεγόνασι διηγησαμένου. Ταῦτα οὖν οἵ τε αὐτοῦ γονεῖς καὶ οἱ ἐκεῖσε τότε εὑρεθέντες ἰδόντες, ἀλλὰ μὴν καὶ ὃσα ἐξ ἀκοῆς μεμαθήκεσαν, θάμβους καὶ ἐκπλήξεως ἐπληροῦντο καὶ τὸ μέλλον ἐντεῦθεν λοιπὸν ἱκανῶς ἐτεκμαίροντο καὶ μέγα τι καὶ χρηστὸν εἰς τὸν παῖδα ἰδεῖν καραδοκοῦντες ἔφασκον.

[3] [A parentibus primum] Ἀνήγετο τοίνυν παῖς παρὰ τοῖς γονεῦσι θεοφιλῶς καὶ εὐσεβῶς καὶ τῶν ἐπ᾽ αὐτῷ ἐλπίδων οὐκ ἀναξίως· ἐπεὶ δὲ καὶ πρὸς λόγου διάρθρωσιν κατήντησεν φωνὴ καὶ τὸν ἕκτον τῆς ἡλικίας χρόνον τετέλεκε, [educatur;] παραδίδοται τῷ προρρηθέντι πρεσβυτέρῳ Λεοντίῳ ὑπὸ τῶν γονέων αὐτοῦ, τῇ προτροπῇ Ἡλιοῦ τοῦ αὐτοῦ θείου, ὃς ἦν μοναχὸς ἐν τῇ μονῇ τῶν Καλαθῶν [De monasterio τῶν Καλαθῶν nemo, quod sciam, praeter hagiographum nostrum, meminit. neque de loco, qui Κάλαθος dicitur, in Bulgaria (cf. Miller, Manuelis Philae carmina, t. II, p. 248), neque de Καλάη, quae Asiae civitas episcopalis est sub Epheso metropoli (Gelzer, Georgii Cyprii descriptio orbis romani, p. 61), cogitandum esse sapienter exposuit Chr. Loparev in Visantijskij Vremennik, t. IV, p. 366.] . Αὐτὸς γὰρ διὰ τὸ ἐνηχηθῆναι [ἐνεχθῆναι A.] καὶ αὐτὸν τὸ παράδοξον τῆς τοῦ παιδὸς γεννήσεως ἔλεγεν, [dein a Leontio presbytero,] ὅτι οὐκ ἀθεεὶ τοῦτο πάντως γεγένηται· καὶ διὰ τοῦτο καὶ τοὺς γονεῖς αὐτοῦ προέτρεπεν ἐπιμελείας ἀξιῶσαι τὸν παῖδα πρὸς μάθησιν τῶν ἱερῶν γραμμάτων. Μετὰ δὲ συμπλήρωσιν χρόνων τριῶν προστάξει τοῦ [f. 84v.] αὐτοῦ θείου πρός τινα νοτάριον, Γεώργιον τοὔνομα, τὴν οἴκησιν εἰς Ὀρόβους ἔχοντα [In synaxariis, ad diem 8 augusti, monasterii τῶν Ορόβων mentio occurrit, eiusque hegumenus Theodosius, omni regionis et temporum nota praetermissa, laudatur. Ex iis quae c. 30 narrat hagiographus, Lazari domui paternae monasterium vix non proximum fuisse, colligitur.] , [a Georgio notario,] πρὸς μαθητείαν ἀποστέλλουσιν· ἐκεῖθεν δὲ μετὰ ἑτέρας τριετίας ἐκπλήρωσιν λαμβάνει αὐτὸν αὐτοῦ θεῖος μεθ᾽ ἑαυτοῦ εἰς τὴν μονὴν πρὸς τὸ ἐκπαιδεῦσαι αὐτὸν τὰ τῆς ἐκκλησίας, ἅμα δὲ καὶ ὑπουργοῦντα ἔχειν αὐτῷ. [et ab Elia avunculo,] Βλέπων δὲ παῖς τὸν αὐτοῦ θεῖον ταῖς σωματικαῖς ἐνευθηνούμενον χρείαις καὶ μηδ᾽ ὅλως ἐκ τῶν αὐτοῦ τι τοῖς πένησι παρεχόμενον, αὐτὸς λάθρᾳ, εἴ τι ἀνεῦρεν [ἂν εὗρεν A.] , ἀναλαμβάνων παρεῖχε τοῖς χρῄζουσι. Ταῦτα δὲ αὐτοῦ πράττοντος, οὐκ ἦν εἰς τέλος πάντως λαθεῖν. Ἐπιζητῶν γὰρ ἐκεῖνος καὶ μὴ εὑρίσκων αὐτά, ἐτασμοῖς τε καὶ πληγαῖς καὶ ὕβρεσιν αὐτὸν ἔβαλλεν. δὲ φέρων πάντα γενναίως οὐκ ἐπαύετο τῆς ἀγαθῆς ἐργασίας· λαμβάνων δὲ βίβλους ἐκ τῆς ἐκκλησίας καὶ καθ᾽ ἑαυτὸν ἐν ἡσυχίᾳ ἀναγινώσκων πολλὴν ἐξ αὐτῶν τὴν ὠφέλειαν ἐκαρποῦτο.

[4] [e cuius monasterio] Ἔρως οὖν θεῖος εἰς τὴν αὐτοῦ εἰσέδυ ψυχὴν καὶ ἐζήτει καὶ αὐτὸς κατὰ τὸν μέγαν Ἀβραὰμ μετανάστης τῆς ἰδίας πατρίδος γενέσθαι καὶ τοὺς ἱεροὺς [τοὺς ἱεροὺς in marg. A.] τῶν τοῦ Χριστοῦ παθημάτων τόπους καταλαβεῖν. Καὶ δὴ μιᾷ [f. 85.] τῶν νυκτῶν λαθὼν πάντας λάθρᾳ τῆς μονῆς ἐξελθὼν πρὸς τὴν αὐτῷ ποθουμένην ὁδὸν ἀπῄει. [clam aufugit,] Ὡς δὲ ἐγνώσθη αὐτοῦ φυγή, μὴ μελλήσας αὐτοῦ θεῖος ἀποστέλλει τινὰς εἰς ἀναζήτησιν αὐτοῦ· οἵ καὶ δι᾽ ἐρωτήσεως καταλαβόντες αὐτόν, καὶ μὴ βουλόμενον πάλιν πρὸς τὴν μονὴν εἰς τὸν αὐτοῦ θεῖον λαβόντες ὑπέστρεψαν. δὲ ὕβρεσι καὶ πληγαῖς αὐτὸν ἱκανῶς μαστίξας παρήγγειλε τοῖς ἐν τῇ μονῇ ἀσφαλῶς αὐτὸν βλέπειν, [sed eo reducitur] ἵνα μὴ τῆς μονῆς ἐξέλθῃ τὸ σύνολον. Μετὰ δὲ τὸ ποιῆσαι ἐν τῇ μονῇ πρὸς τὸν αὐτοῦ θεῖον χρόνους δύο, ἀποστέλλεται παρ᾽ αὐτοῦ εἰς τὴν τοῦ Στροβηλίου μονὴν [Monasterium τοῦ Στροβηλίου in Pamphylia collocat Chr. Loparev, 1. c., quo iure haud perspicio.] πρὸς νοτάριόν τινα, [mittiturque ad Nicolaum,] Νικόλαον τοὔνομα, πρὸς περισσοτέραν παιδείαν τῆς τῶν νοταρίων ἐπιστήμης. Ὅστις νοτάριος ἐν ἴσῃ τοῦ μοναχοῦ ἀσπλαγχνίᾳ διακείμενος, ἀμετάδοτος πάντῃ καὶ ἀνηλεὴς ἦν. Ὅθεν ὁρῶν μαθητὴς τὸν διδάσκαλον οὕτως ἀμαθῶς πρὸς τὸ καλὸν ἔχοντα, μηδὲν ὑποστειλάμενος ἐδίδασκεν αὐτὸν καὶ ἐνουθέτει μὴ οὕτως ἀσυμπαθῶς καὶ ἀμεταδότως πρὸς τοὺς πένητας ἔχειν. [notarium,] Ὡς δὲ ἐκεῖνον [ἐκεῖνος A.] ἑώρα ἥκιστα τοῖς αὐτοῦ λόγοις πειθόμενον, αὐτὸς ἀφεὶς [f. 85v.] τὸ λέγειν ἔργου εἴχετο καὶ λαμβάνων κρυφῇ, εἴ τι καὶ εὕρισκεν, ἐποίει ταῦτα, ὥσπερ καὶ τὰ τοῦ μοναχοῦ. Ὡς δὲ εἰς γνῶσιν ἦλθε ταῦτα τῷ νοταρίῳ, [cui fit ipse pietatis magister.] οὐκ ἐπικράνθη ἐδυσχέρανε κατὰ τοῦ παιδός, ὥσπερ μοναχός, ἀλλ᾽ ἐθαύμαζε μᾶλλον καὶ ἐξεπλήττετο ἐπὶ τῇ ἀγαθῇ γνώμῃ τε καὶ προαιρέσει τοῦ νέου. Καί ποτε μεσούσης τῆς νυκτὸς διυπνισθεὶς ἤκουσεν ὡς ἦχον τινῶν ψαλλόντων καὶ ἀναστὰς ἠρέμα ἀπῆλθεν, ἔνθα ἦν παῖς· ἐκεῖθεν γὰρ ἐδόκει αὐτῷ ἦχος ἀκούεσθαι. Καὶ στὰς ἐγγύς που ἤκουεν αὐτοῦ μόνου εὐχομένου καὶ ψάλλοντος. Ὑποστρέψας δὲ καὶ ἀνακλίνας ἑαυτὸν ἐπὶ τῆς ἑαυτοῦ κλίνης, δοξάζων τὸν Θεὸν πάλιν ἀφύπνωσεν. Ἔκτοτε οὖν οὐκέτι ὡς μαθητῇ ἀλλ᾽ ὡς διδασκάλῳ προσεῖχεν αὐτῷ. Καὶ οὕτω μὲν αὐτοῦ διδάσκαλος.

[5] [Aufugit iterum,] Αὐτὸς δὲ μετὰ τὸ ποιῆσαι καὶ παρ᾽ αὐτῷ χρόνους τρεῖς, ἐν μιᾷ λαθὼν καὶ αὐτὸν ἀνεχώρησε καὶ μοναχοῖς τισιν ἑαυτὸν ἐγκαταμίξας καὶ τὸ σχῆμα τὸ κοσμικὸν παρ᾽ ἐκείνων εἰς μοναχικὸν μεταμείψας, σὺν αὐτοῖς ἐπορεύετο, χαίρων καὶ ἀγαλλόμενος, ὡς ἤδη τοῦ ποθουμένου σκοποῦ τετυχηκώς. Ἀλλ᾽ οὐ πολὺ τὸ ἐν [f. 86.] μέσῳ, καὶ χαρὰ εἰς λύπην αὐτῷ μετεστράφη. [iterumque capitur;] Πάλιν γὰρ αὐτὸν διώξαντες καὶ καταλαβόντες, καὶ μὴ βουλόμενον λαβόντες αὐτὸν ὡς τὸ πρῶτον ὑπέστρεψαν.

[6] [tertio excedens,] Παρελθόντος δὲ μετὰ τὴν ὑποστροφὴν ἑξαμηνιαίου χρόνου, μὴ ὑποφέρων τὴν τῆς καρδίας πύρωσιν καὶ τὸν πόθον ὃν εἶχε περὶ τοὺς ἱεροὺς τῶν τοῦ Χριστοῦ παθῶν τόπους λαθὼν πάλιν ἀπέδρα. Καὶ φθάσας εἴς τινα τόπον, ἔνθα μοναχός τις ἦν ἐν στύλῳ ἐγκεκλεισμένος, προσελθὼν καὶ τὰ τῆς αὐτοῦ γνώμης ὡς εἶχεν ἐξειπὼν εὗρεν αὐτὸν ἀγαθὸν σύμβουλον αὐτῷ γενόμενον. [a stylita benedicitur;] Τὴν γὰρ κοσμικὴν αὐτὸν οὗτος ἀποδύσας ἐσθῆτα, μοναχικὸν ἱμάτιον ἐνδιδύσκει καὶ οὕτως ἐπευξάμενος τὴν αὐτῷ ποθουμένην ὁδὸν ἀφῆκε πορεύεσθαι, πολλὰ αὐτῷ παραγγείλας τοῦ μὴ στραφῆναι εἰς τὰ ὀπίσω. Ὡς δὲ κατέλαβεν αὐτὸν ἑσπέρα, μὴ βουλόμενος εἰς κώμην εἰσελθεῖν, [et in sacello] ἰδὼν μέσον τῶν ἀρουρῶν εὐκτήριον μικρόν, ἐν αὐτῷ ἀπελθὼν εἰσῆλθε καὶ τὴν σεσαθρωμένην αὐτοῦ θύραν κλείσας ἔστη τὰς εὐχὰς αὐτοῦ τῷ Κυρίῳ ἀναπέμπων· καὶ μετὰ τὸ τέλος εὐχὴν ποιήσας, [noctu quiescit.] ἐπὶ τοῦ ἐδάφους πεσὼν ἀνεκλίθη· [f. 86v.] καὶ μικρὸν τοῦ ὕπνου μεταλαχὼν ἄφνω ὡς ὑπό τινων φωνῶν βομβηθεὶς ἔξυπνος ἐγεγόνει καὶ προσσχὼν [corr., prius προσχὼν A.] ἐδόκει ἀκούειν ὡσπερεὶ λύκων ἔξω ἐγγύς που ἑστώτων καὶ ὠρυομένων. δὲ ἀναστὰς λίθον τε τῇ θύρᾳ προσερείσας καὶ εὐχὴν ποιήσας, [Chonas iter aggreditur,] ἐπὶ τοῦ ἐδάφους πεσὼν ὕπνωσε· πρωΐθεν δὲ ἐκεῖθεν ἐξελθὼν τὴν πρὸς Χώνας [In Chonis, prope Colossas (W. M. Ramsay, Cities and Bishoprics of Phrygia, t. II, p. 214 – 16), S. Michaelis archangeli templum erat populi frequentia conspicuum. Ct. Anal. Boll., t. VIII, p. 287 – 328.] φέρουσαν ἐπορεύετο.

[7] [cum sociis;] Πορευόμενος δὲ εὗρέ τινας ἐκ τῆς τῶν Καππαδοκῶν χώρας ὁρμωμένους καὶ πρὸς τὸν τοῦ ἀρχαγγέλου ναὸν καὶ αὐτοὺς ἀπιόντας· οἷς ἑαυτὸν καταλέξας, σὺν αὐτοῖς καὶ αὐτὸς ἐπορεύετο. Ἦν δὲ παρ᾽ αὐτοῖς κόρη τις κλαίουσα καὶ ὀδυρομένη σφοδρῶς· ἣν ἐκεῖνος ἰδὼν ἠρώτησεν καὶ μαθὼν τὴν αἰτίαν τοῦ ὀδυρμοῦ, ἦν γὰρ ὡς ἔλεγε παρά τινων ἀπατηθεῖσα καὶ τῆς πατρῴας ἀποξενωθεῖσα, οὐκ ὀλίγον δὲ ὄγκον χρημάτων ταῖς τῶν ἀπατησάντων συμβουλαῖς ἐκ τῆς πατρῴας οἰκίας λαβοῦσα· καὶ λαβόντες οἱ αὐτὴν ἀπατήσαντες, [puellam custodit,] καταλιπόντες αὐτὴν ἐξ ὀφθαλμῶν αὐτῆς ἄφαντοι γεγόνασι. Καὶ οὐ τοσοῦτον ἦν αὐτῇ περὶ τούτων θρῆνος, ἀλλ᾽ ὅτι ἐδεδίει καὶ ἔτρεμεν, ἵνα μὴ καὶ μῶμόν τινα παρά τινων ὑποστῇ· ἦν γαρ παρθένος. Ταῦτα [f. 87.] μαθὼν ἐκεῖνος προσελθὼν καὶ συλλαλήσας αὐτῇ πείθει ταύτην καὶ δι᾽ ἐκείνης τοὺς σὺν αὐτῇ ὁδεύοντας, ἵνα αὐτὸς αὐτὴν εἰς παραφυλακὴν λάβῃ, ἕως οὗ φθάσωσιν εἰς Χώνας· ὅπερ καὶ γέγονε. Φθάσαντες δὲ ἐκεῖσε εὗρόν τινας ἐκ τῶν αὐτῆς συγγενῶν καὶ παρέθεντο αὐτοῖς ταύτην, ὅπως ἀπαγάγωσιν εἰς τὴν πατρίδα αὐτῆς καὶ πρὸς τοὺς ταύτης γονεῖς. [et ex impudicitiae periculo,] Ἀλλ᾽ πονηρὸς διάβολος, ὄντως ἀντικείμενος καὶ πολέμιος τῶν ἀγαθῶν, ἰδὼν ταῦτα, ὅτι οὐ μόνον αὐτὸς ἄτρωτος τῶν αὐτοῦ πονηρῶν βελῶν διετηρήθη τῇ Χριστοῦ σκεπόμενος χάριτι, ἀλλὰ κἀκείνην ὁμοίως διεφύλαξε, μὴ ὑποφέρων τὴν ἧτταν, ἔσπευδε δι᾽ ἑτέρου τοιούτου σκεύους τῆς αὐτοῦ ἁγνείας μολῦναι τὸ καθαρόν· ἀλλ᾽ εἰς μάτην ἀληθῶς κεκοπίακεν. Ὡς γὰρ νὺξ κατέλαβε, στὰς ἐν μιᾷ γωνίᾳ τοῦ νάρθηκος καὶ τὰς εὐχὰς αὐτοῦ τῷ Κυρίῳ ἀναπέμψας, εἶθ᾽ οὕτως ἐπὶ τοῦ τόπου κατεκλίθη πρὸς τὸ ὑπνῶσαι· παρασκευάζει δὲ παμπόνηρος γυναῖκά τινα, μοναχὴν τῷ σχήματι, ἀπελθεῖν πρὸς αὐτὸν καὶ πρὸς αἰσχρὰν μίξιν αὐτὸν ἐκκαλεῖσθαι. Αὐτὸς δέ, ὡς ἀπὸ [f. 87v.] πυρὸς φεύγων, σπουδαίως ἀναστὰς μηδὲν πρὸς αὐτὴν εἰπὼν τοῦ τόπου διέστη. Καὶ στὰς ἐν ἑτέρῳ τόπῳ παρεκάλει τὸν Θεὸν ἐκ τῶν πολυτέχνων αὐτὸν τοῦ πονηροῦ ῥύσασθαι καὶ εὐμαρῆ τὴν ὁδὸν αὐτῷ τὴν πρὸς τοὺς ἁγίους τόπους παρασκευάσαι γενέσθαι. [orationis ope, evadit.] Οὕτως οὖν αὐτοῦ ἐφ᾽ ἱκανὰς ὥρας ἐπευξαμένου, οὐ παρεῖδεν πάντων κύριος αὐτοῦ τὴν δέησιν, ἀλλὰ τοῦ πολέμου τῆς πορνείας αὐτὸν ὡς ἀγαθὸς ἐρρύσατο, ἅμα δὲ πρωῒ καὶ τὴν πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα πορευθῆναι πεποίηκε.

[8] [Monachum Paphlagonem]Καὶ γὰρ καθήμενος μετὰ τὴν ἐκπλήρωσιν τοῦ κανόνος τῆς ἐκκλησίας [τῆς ἐκκλησίας in marg. A.] ἐν τῷ νάρθηκι ὁρᾷ τινα μοναχὸν ἐν τῷ ναῷ εἰσελθόντα τοῦ εὔξασθαι· ᾧ ἐν τῷ ἐξιέναι προσελθὼν ἡρώτα, πόθεν τε εἴη καὶ ποῦ πορεύοιτο. Ὡς δὲ ἤκουσε παρ᾽ ἐκείνου, ὅτι ἐκ μὲν τῆς Παμφλαγόνων [ita A.] χώρας ὥρμητο, πρὸς δὲ τοὺς ἱεροὺς τόπους πορεύεται, πεσὼν εἰς τοὺς ἑαυτοῦ πόδας παρεκάλει καὶ αὑτὸν μεθ᾽ ἑαυτοῦ λαβεῖν. [comitem assumit;] δὲ μοναχὸς προέτρεπεν αὐτῷ μηδὲν δεδοικότα αὐτῷ προθύμως ἀκολουθεῖν· καὶ δὴ μετ᾽ αὐτοῦ ἐκεῖθεν ἐξελθὼν ἐπορεύετο. [f. 88.] δὲ μοναχὸς σκολιὸς ὢν καὶ μὴ βουλόμενος ὀρθῶς πορεύεσθαι, μᾶλλον δὲ μὴ δυνάμενος διὰ τὸ πονηρὸν ἔθος εἶχεν, ἐκκλίνων τῆς εὐθείας διήρχετο κυκλεύων τὰς κώμας, ἐπαιτῶν καὶ συλλέγων ἄρτα καὶ ἄλλο εἴ τι παρεῖχον αὐτῷ· καὶ εἰς σάκκον ἐμβάλλων ἐδίδου τῷ νέῳ βαστάζειν. Καὶ ὅπου ἑσπέρα αὐτοὺς κατέλαβεν, εἰσερχόμενοι, εἴτε κώμη ἦν εἴτε ἐμπορεῖον, ἐπώλει αὐτά· τὸ δὲ ἐξ αὐτῶν τίμημα ἐνεκολποῦτο. Ὅθεν ὁρῶν νέος τὴν τοσαύτην τοῦ μοναχοῦ ἀπληστίαν, [quem, quia cupidus] οὐκ ἠγάπα σιωπᾶν, ἀλλ᾽ ἐνουθέτει καὶ αὐτόν, καθὰ καὶ τὸν νοτάριον πρότερον, τοιαῦτα πρὸς αὐτὸν μετὰ ταπεινοῦ φρονήματος λέγων· &ldquogr;Διὰ τί, φησίν, πάτερ, οὐ χρῄζομεν, ἀπλήστως συλλέγομεν; καὶ συλλέγοντες διὰ τί μὴ σκορπίζομεν αὐτὰ εἰς ὁμοίους ἡμῶν πένητας, ἀλλὰ βαστάζοντες περιφέρομεν αὐτὰ ὅλην τὴν ἡμέραν; οὐκ ἀρκεῖ ἡμῖν ἐκ τῆς ὁδοιπορίας κόπος;&rdquogr; Ἀλλ᾽ οὐδὲν ἀπώνατο τὰς τοιαύτας νουθεσίας τούτῳ προσφέρων, ἀλλὰ μᾶλλον καὶ ἀγριαίνειν αὐτὸν κατ᾽ αὐτοῦ [f. 88v.] καὶ ὕβρεσι [corr., prius ὕβρεσιν A.] καὶ πληγαῖς βάλλειν ἐποίει· διὸ τοῦ λέγειν παυσάμενος ἔργου εἴχετο. Ὡς γὰρ ἀπῄει ἐκεῖνος τοῦ ἐπαιτῆσαι, αὐτὸς εἰ ἔτυχεν εὑρεῖν τινας, πάντα διεσκόρπιζεν. Ὑποστρέφων δὲ ἐκεῖνος καὶ τὸν σάκκον κενὸν εὑρίσκων, ἠρώτα αὐτὸν μετὰ θυμοῦ καὶ ὀργῆς λέγων· &ldquogr;Ποῦ εἰσιν οἱ ἄρτοι, οὕς ὃλην τὴν ἡμέραν ἐπαιτῶν συνέλεξα [corr., prius συνέλλεξα A.] ; μὴ ἄρα, φησίν, ἐμοῦ ἀπόντος ἐπώλησας αὐτούς; [et pravus erat,]Ἐκ τῆς αὐτοῦ γὰρ πονηρᾶς προαιρέσεως κἀκεῖνον τοιοῦτον ὑπελάμβανεν εἶναι· καὶ γὰρ οὕτως ἐπ᾽ ἀληθείας ἔχει· ὁποίως ἂν αὐτοὶ ἐσμὲν ἔχοντες, οὕτω καὶ τὰ περὶ τῶν ἄλλων κρίνομεν· ἐκεῖνος οὖν ταῦτα παρὰ τοῦ μοναχοῦ ἀκούων, μειδιῶν ἐσιώπα. δὲ τῷ θυμῷ ἀναπτόμενος ὕβρεσι καὶ πληγαῖς αὐτὸν καθυπέβαλλεν. δὲ ὄντως στερρὸς ἀδάμας ἐκεῖνος καὶ ἔντεχνος πύκτης ἔφερε πάντα γενναίως, τοῦ σκορπίζειν καλῶς μὴ παυόμενος, ὥσπερ οὖν οὐδὲ ἐκεῖνος τοῦ ἀπλήστως συνάγειν.

[9] [Attaliae relinquit,] Οὕτως οὖν πορευόμενοι φθάνουσιν εἰς Ἀττάλειαν [Ἀτάλειαν A.] [In Pamphylia. Ibid., t. XXV, p. 45.] . Καὶ δὴ δολερὸς ἐκεῖνος ἀμόναχος καὶ τοῦ Ἰούδα [f. 89.] μιμητὴς προσελθών τινι τῶν ναυκλήρων, διελέγετο αὐτῷ τῇ Ἀρμενίων διαλέκτῳ καὶ συνεφώνει πρὸς τὸ αὐτῷ τὸν παῖδα πωλῆσαι. Θεοῦ δὲ προνοίᾳ τις τῶν ναυτῶν τοῦτο ἀκούσας, ἀπελθὼν ἔτι τοῦ μοναχοῦ μετὰ τοῦ ναυκλήρου διαλεγομένου γνωρίζει ταῦτα τῷ νέῳ· οὐ γὰρ συμπαρῆν τῷ μοναχῷ· ὃς ἀκούσας εὐθέως, ὡς εἶχε, φυγὰς ᾤχετο καὶ τῆς εὐθείας ἐκκλίνας πρὸς τὸ παρακείμενον πλησίον ὄρος ἀνελθεῖν ἔσπευδεν. Ἔτι δὲ παρὰ τοὺς πρόποδας τοῦ ὄρους ὄντα νὺξ τοῦτον καταλαμβάνει. Ἀρξάμενος δὲ τοῦ ἀνέρχεσθαι, διά τε τὸ σκότος τῆς νυκτὸς διά τε τὸ λίαν τοῦ ὄρους ἄναντες ἐποίησεν, ὡς ἔλεγεν, ὅλην τὴν νύκτα χερσὶ καὶ ποσὶ πυκτεύων. [monasterium ingreditur,] Καὶ μόλις ἤδη τῆς ἡμέρας ὑπαυγαζούσης ἠδυνήθη ἐπάνω αὐτοῦ ἀνελθεῖν. Ὡς δὲ ὑπερανέβη τὸ ὄρος, ὁδόν τινα τετριμμένην εὑρὼν ἐπορεύετο. Οὕτως δὲ αὐτῷ μόνῳ περιπατοῦντι συναντᾷ αὐτῷ τις μοναχὸς γηραιός, ὃς στὰς καὶ ἐπερωτήσας αὐτὸν καὶ μαθὼν πάντα τὰ περὶ αὐτοῦ ἀπεῖργεν αύτὸν τῆς πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα ὁδοῦ διὰ τὸ νέον τῆς ἡλικίας, συνεβούλευε [f. 89v.] δὲ αὐτῷ τοῖς ἐκείνου λόγοις μᾶλλον εἶξαι καὶ μετ᾽ αὐτοῦ εἰς τὴν αὐτοῦ μονὴν ἀπελθεῖν ἦν γάρ τινος μικρᾶς ποίμνης γέρων προεστώς κἀκεῖσε προσκαρτερῆσαι, ἕως οὗ τὸ ἄφοβον ἐκ τῆς ἡλικίας αὐτῷ προσγένηται. Καὶ δὴ πεισθεὶς τοῖς τοῦ γηραιοῦ λόγοις, μετάνοιαν βαλὼν ἠκολούθησεν αὐτῷ. [ibique habitum] Καὶ μετὰ τὸ ποιῆσαι χρόνον τινὰ ἐν τῇ μονῇ δέχεται παρὰ τοῦ τιμίου ἐκείνου γέροντος τὸ τῶν μοναχῶν πρῶτον σχῆμα [Πρῶτον σχῆμα intellego habitum incipientium seu no viciorum, non vero μικρὸν σχῆμα, quod veluti professionis gradus ab eo quod μέγα σχῆμα dicitur discrepat. Cf. K. Holl, Enthusiasmus und Bussgewalt beim griechischen Mönchthum (Leipzig, 1898), p. 200 – 202. Μεγαλόσχημος in laura S. Sabae factus est Lazarus, Vitae c. 17. De triplici habitu, infra Vitae c. 130.] , ὁμοίως δὲ καὶ τὴν τοῦ Λαζάρου κλῆσιν Λέων γὰρ πρώην ἐκαλεῖτο [De nominis commutatione apud monachos graecos lege quae notata sunt Anal. Boll., t. XIV, p. 153, nota 4, et M. Treu, ap. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur, p. 293. Cf. Vita S. Pauli Latrensis, c. 33, Anal. Boll., t. XI, p. 143.] προσαγορεύεται· ὅθεν ταῖς τοῦ τιμίου ἐκείνου γέροντος θεοδιδάκτοις παραινέσεσί τε καὶ ὑποθήκαις καλῶς παιδαγωγηθεὶς γέγονε τοῖς ἐκεῖσε ἀδελφοῖς ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ τύπος καὶ ὑπογραμμὸς [corr., prius ὑπόγραμος A.] πάσης ἀρετῆς· ἦν γὰρ ἐν πᾶσι τοῖς τοῦ γέροντος λόγοις ὑπείκων καὶ μηδ᾽ ὁτιοῦν ἄνευ τῆς ἐκείνου γνώμης διαπραττόμενος. [nomenque Leonis] [commutat.]

[10] [In speluncam secedit.] Μαθὼν οὖν παρὰ τῶν ἀπὸ αὐτοῦ ἐκεῖσε ὄντων ἀδελφῶν, ὅτι ἐπὶ τοῦ τῆς μονῆς κατάντικρυς ὄρους ἔστι τι σπήλαιον, τοῖς βουλομένοις ἐπιτήδειον πρὸς ἡσυχίαν, λιπαρεῖ τὸν γέροντα καὶ ἀπελθὼν ἐν ἐκείνῳ [f. 90.] τὴν κατοίκησιν ἐποιήσατο [Coenobitas in speluncas secedere ἡσυχίας seu spiritalis quietis gratia in historiis monachorum tritum est. Iam S. Sabae, in Theoctisti monasterio degenti, conceditur a S. Euthymio τὰς πέντε τῆς ἑβδομάδος ἡμέρας ἡσυχάζειν ἐν τῷ πρὸς νότον σπηλαίῳ. Vita S. Sabae, c. X, Cotelier, p. 232. Etiam S. Paulus Latrensis, ἡσυχίας amore ductus, speluncam in Samo insula adire statuit: Vita S. Pauli Latrensis, cc. 25, 35. Anal. Boll., t. XI, pp. 65, 148.] · ἔνθα πολλοὺς καὶ ὑπερφυεῖς τῆς ἀσκήσεως ἐπεδείξατο πόνους· οὓς μὴ ὑποφέρων τῶν δικαίων ἐχθρός, ὡς πολλάκις αὐτῷ προσβαλὼν τοσαυτάκις ὑπ᾽ ἐκείνου ἡττήθη, ἄλλως αὐτὸν ὑπέρχεται· αἱρετικοὺς γάρ τινας τῆς τῷ ὄρει παρακειμένης κώμης ἦσαν γὰρ ἐν αὐτῇ πλεῖστοι παροτρύνει οἰόμενος παμπόνηρος δι᾽ ἐκείνων ἐκ τοῦ ὄρους αὐτὸν ἀπελάσαι· οἳ καὶ ἀνερχόμενοι ὕβρεσι καὶ σκώμμασιν [σκώμασιν A.] αὐτὸν ἔβαλλον, ἀλλὰ μὴν καὶ τύπτειν αὐτὸν ἐπεχείρουν, εἰ μὴ θᾶττον ἐκ τοῦ ὄρους ἀναχωρήσειεν· αὐτὸς δὲ πρᾴως ἔφερε πάντα καὶ ἐπιεικῶς· οὐκ ἠγνόει γάρ, τίς ἦν πρὸς τοῦτο τούτους παρακινῶν· διὸ καὶ οὐκ ἐπαύσατο λόγοις ἠπίοις αὐτοὺς νουθετῶν καὶ παρακαλῶν, ἕως ἂν [ἂν supra lin. A.] οὐ μόνον παύσασθαι τοῦ πολεμεῖν αὐτῷ ἀλλὰ καὶ τῆς πατροπαραδότου αἱρέσεως ἀρνητὰς γενέσθαι πεποίηκε καὶ τῇ ὀρθοδόξῳ τούτους ἐκκλησίᾳ προσδραμεῖν παρεσκεύασεν. [ad meliora reducit.] Ὡς γὰρ εἶδεν [οἶδεν A.] αὐτοὺς τοῖς αὐτοῦ λόγοις εἴκοντας, γράφει τῷ ἐπισκόπῳ τῆς Φιλητοῦ [Episcopatus Φιλητῶν sub Myrae Lyciae metropoli recensetur. H. Gelzer, Georgii Cyprii descriptio orbis romani, p. 69.] καὶ δέχεται αὐτοὺς εἰς κοινωνίαν, πρότερον ἐπ᾽ ἐκκλησίας τὴν οἰκείαν αἵρεσιν ἀναθεματίσαντας. Τινὲς δὲ αὐτῶν ἀρνησάμενοι, [f. 90v.] προσελθόντες παρεκάλουν αὐτὸν ἀποκαρῆναι παρ᾽ αὐτοῦ καὶ τὴν οἴκησιν μετ᾽ αὐτοῦ ποιήσασθαι. Αὐτοῦ δὲ μὴ πειθομένου τοῦτο ποιῆσαι, αὐτοὶ σφοδρότερον παρακαλοῦντες ἐπέμενον. Ὡς οὖν πολλὰ τούτοις εἰπὼν πεῖσαι οὐκ ἠδυνήθη, γράφει τῷ γέροντι· καὶ προτραπεὶς παρ᾽ ἐκείνου δέχεται αὐτούς.

[11] [Ab episcopo Phileti] Ταῦτα δὲ καὶ ἐπίσκοπος μαθὼν ἄνεισι πρὸς αὐτὸν καὶ ἰδὼν καὶ συντυχὼν αὐτῷ πολλά τε ἔκ τε τῆς ὁμιλίας καὶ θέας αὐτοῦ ὠφεληθεὶς ἐτύπωσεν, ἵνα τὴν ἅπασαν αὐτοῦ χρείαν αὐτὸς αὐτοχορηγῇ· τοσαύτην γὰρ πίστιν ἐκτήσατο εἰς αὐτόν, ὥστε καὶ τὸν αὐτοῦ φελόνην [Unum ex sacris sacerdotum indumentis. Cf. Ducange, s. v. Φαινώλης, et J. Braun, Die liturgische Gewandung im Occident und Orient (Freiburg i. B., 1907), p. 234 – 38.] αὐτῷ χαρίσασθαι· ὂν καὶ ἀνθέστρεψεν αὐτῷ πάλιν δι᾽ αἰτίαν τοιαύτην. Ὡς γὰρ αὐτοῦ φήμη ἐν τοῖς πλησίον τόποις διέδραμεν, ἀνὴρχετο εἰς αὐτὸν πολὺ πλῆθος· καὶ πρῶτα μέν, [penula donatur,] ὡς αὐτὸς πατὴρ ἔλεγε, διὰ τὸ εἶναι τὸ ὄρος πετρῶδες καὶ δυσανάβατον, καίοντες τὰς πέτρας καὶ μετὰ ὄξους βρέχοντες εἶτα καὶ σιδηροῖς λατομοῦντες ὀργάνοις, ἐποίησαν ὁδὸν εὐθεῖαν. Μετὰ δὲ ταῦτα, συναιρομένου αὐτοῖς καὶ τοῦ ἐπισκόπου, κτίζουσιν εὐκτήριον οἶκον καὶ κελλία τοῖς ἀδελφοῖς ἐχόμενα [f. 91.] τοῦ σπηλαίου. Ἓξ δὲ αὐτῶν ὄντων, χειροτονοῦνται παρὰ τοῦ ἐπισκόπου ἐξ αὐτῶν δύο. Καὶ δὴ ἐν μιᾷ τῶν ἐπισήμων ἑορτῶν γίνεται μεταξὺ αὐτῶν περὶ τοῦ φελονίου μάχη, τίς αὐτὸ ἐπενδύσηται· εἶχον γὰρ καὶ ἕτερον. δὲ πατὴρ μαθὼν τοῦτο, [quam ei remittit.] λαβὼν ἀπέστειλεν αὐτὸ τῷ ἐπισκόπῳ. Καὶ λαβὼν τρίχινον ὕφος, οἰκείαις χερσὶ συγκόψας καὶ ῥάψας, δίδωσιν αὐτὸ τούτοις εἰπών· &ldquogr;Εἴ τις οὐ καταδέχεται μετ᾽ αὐτοῦ λειτουργεῖν, τῶν ὧδε ἀναχωρησάτω.&rdquogr; Οἱ δὲ μὴ δυνάμενοι αὐτῷ ἀντειπεῖν, μετάνοιαν ποιήσαντες κατεδέξαντο τοῦτο.

[12] [Energumenum simulatorem,] Ἀνῆλθέ ποτέ τις πρὸς αὐτὸν ἐν σχήματι δαιμονιζομένου. Καὶ ὡς δῆθεν ἐκ τοῦ δαίμονος κινούμενος ἔλεγεν· &ldquogr;Οὐ μὴ κατέλθω τοῦ ὄρους, ἕως οὗ ἀπελάσῃς με τοῦ πλάσματος τοῦ Θεοῦ&rdquogr;, καὶ ἕτερα πολλὰ φλυαρῶν ἔλεγε. Μετὰ δὲ τὸ παύσασθαι τοῦ ὑλάσσειν καὶ εἰς ἑαυτὸν ἐλθεῖν, κελεύει πατὴρ τοῖς ἀδελφοῖς δοῦναι αὐτῷ εὐλογίαν καὶ ἀπολῦσαι. δὲ κατὰ μόνας τὸν πατέρα ἰδεῖν αἰτήσας καὶ ἰδὼν πρὸς αὐτὸν ἔφη· &ldquogr;Ἐὰν θέλῃς καὶ εἰσακούσῃς [εἰσακούση A.] μου, περίφημον σε ἔχω ποιῆσαι καὶ τὸ μοναστήριόν σου πλουτίσαι.” [f. 91v.] Εἰπόντος δὲ τοῦ [qui multos decipiebat,] πατρός &ldquogr;πῶς;&rdquogr; ἐκεῖνος ἀποκριθείς· &ldquogr;Ἐγώ, φησί, δαίμονα οὐχ ἔχω, ἀλλὰ προσποιοῦμαι τὸ πρᾶγμα· καὶ εἰ εὕρω τινὰ εἰς ἐκκλησίαν που καθεζόμενον, εἴτε μοναχὸν εἴτε κοσμικόν, ὑπακούοντά μου, ποιῶ αὐτὸν ἐρευνῆσαι καὶ μαθεῖν, τίς ἔχει εἴτε κόσμιον καλὸν εἴτε ἄλλο πρᾶγμα. Καὶ μετὰ τὸ μαθεῖν καὶ ἀναγγεῖλαί μοι καὶ τὰ ὀνόματα αὐτῶν, τότε λαμβάνω σταυρὸν καὶ ἀπέρχομαι, ἔνθα ἔστι κάθυγρος τόπος, καὶ σκάψας κατακρύπτω αὐτὸν ἐκεῖ. Καὶ μεθ᾽ ἡμέρας τινὰς ποιῶ δῆθεν ἐμαυτὸν ὡς κινούμενον ὑπὸ τοῦ δαίμονος καὶ εἰσέρχομαι πρῶτον ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ ποιῶ πάντας τοὺς ἐκεῖ εὑρεθέντας ὡς ἐκ τοῦ ἁγίου κελευομένους ἀκολουθῆσαί μοι καὶ ἀπέρχομαι μετ᾽ αὐτῶν, ἔνθα τὸν σταυρὸν καταχώσας ἔκρυψα· καὶ οὕτως οἰκείαις χερσὶ καὶ μετὰ σκαφείου σκάψας ἐκβάλλω, καὶ ἄρας αὐτὸν ὑποστρέφω εἰς τὴν ἐκκλησίαν, καὶ τότε ἄρχομαι κατ᾽ ὄνομα καλεῖν καὶ λέγειν· δεῖνα, κελεύει σοι ἅγιος ἀγαγεῖν ἐνταῦθα τόδε σου τὸ πρᾶγμα, ἵνα μὴ ὅλος οἶκός σου ἐκ δαιμόνων ἐξετασθῇ. Καὶ οὕτω ποιῶν καθ᾽ ἑκάστην, [f. 92.] ὅταν πληρώσω πάντας, τότε ἐμαυτὸν ποιῶ ἰαθῆναι· τὰ δὲ συναχθέντα μεριζόμεθα, ἐγώ τε καὶ τῆς ἐκκλησίας κύριος. Καὶ οὕτως ἀπέρχομαι πάλιν ἀλλαχοῦ.&rdquogr; δὲ πατὴρ ταῦτα ἀκούσας ἐθαύμασε τὴν τῶν δαιμόνων πολύτεχνον κακίαν καὶ τὴν τοῦ Θεοῦ μακροθυμίαν. [ut resipiscat hortatur.] Καὶ ἀποκριθεὶς πρὸς ἐκεῖνον εἶπεν· &ldquogr;Ἐγώ, ἀδελφέ, οὐ μόνον αὐτὸς οὐ πεισθῆναι ἔχω σοι, ἀλλὰ καὶ σοὶ συμβουλεύω τοῦ ἀποστῆναι τοῦ τοιούτου πονηροῦ ἔργου καὶ ἐὰν μὴ δύνῃ ἐργάζεσθαι, κἂν ἐπαιτῶν ἐκτρέφου, καὶ μόνον τῆς σατανικῆς ταύτης τέχνης ἀπόστηθι.&rdquogr; Καὶ οὕτως ἀπέπεμψεν αὐτόν, μὴ πεισθεὶς [ita prius A, dein corr. πεισθέντα?] ὑπακοῦσαι αὐτῷ, μᾶλλον δὲ τῷ δι᾽ ἐκείνου τεχναζομένῳ δυσὶ περιβαλεῖν τοῦτον κακοῖς, κενοδοξίᾳ τε καὶ φιλαργυρίᾳ, καὶ τὸ ὅλον εἰς κρημνὸν ἀπωλείας ὠθῆσαι.

[13] [Mel in praeruptis montibus] Ἄλλοτε πάλιν ἀπῆλθόν τινες πρὸς αὐτὸν ἐκ τῆς τῷ ὄρει παρακειμένης κώμης, αἰτούμενοι λαβεῖν εὐχὴν παρ᾽ αὐτοῦ, ὅπως ἀπέλθωσιν ἐπὶ τὸ κρημνῶδες τοῦ ὄρους πρὸς τὸ τρυγῆσαι μελίσσεια κηρία. δὲ πατὴρ κελεύει τοῖς ἀδελφοῖς καὶ ἤνεγκαν μέλι. Καὶ εἶπεν αὐτοῖς· &ldquogr;Εἰ μέλιτος ἐπιθυμεῖτε, [f. 92v.] ἰδοὺ μέλι· φάγετε ὅσα θέλετε καὶ ὑποστρέψατε εἰς τὰς οἰκίας ὑμῶν, κἀκεῖ μὴ ἀπέλθητε, ἵνα μὴ ἀντὶ τῆς τοῦ μέλιτος γλυκύτητος πικρίαν τρυγήσαντες ὑποστρέψητε.&rdquogr; Εἷς δὲ ἐξ αὐτῶν ἀποκριθεὶς μετὰ θράσους πρὸς τὸν πατέρα λέγει· &ldquogr;Ἐγὼ πολλὰ τοιαῦτα ἐτρύγησα καὶ οὐδὲν κακόν μοι συνέβη παθεῖν· καὶ διὰ τοῦτο θαρρῶν καὶ τὰ νῦν εἰς αὐτὸ ἀπέρχομαι.” [colligere tentantem,] Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Πίστευσον, ἀδελφέ, τέως ἄρτι οὐ συμφέρει σοι ἐκεῖ άπελθεῖν.&rdquogr; Ὡς δὲ πολλὰ εἰπὼν οὐκ ἠδυνήθη αὐτοὺς πεῖσαι, ἀφῆκεν αὐτοὺς τῷ ἰδίῳ θελήματι πορευθῆναι. Ἀπελθόντες οὖν καὶ δήσαντες ἐκεῖνον τὸν εἰπόντα πρὸς τὸν πατέρα ἑαυτὸν τεχνίτην εἶναι πρὸς τοῦτο, [frustra deterrere,] ἐχάλων πρὸς τὸ σπήλαιον· μήπω δὲ αὐτοῦ ἐκεῖσε φθάσαντος, κάλως ὡς ὑπό τινος διακοπεὶς τὸν ἄθλιον κατεκρήμνισεν, ὃς καὶ διαρραγεὶς εὐθέως ἐξέψυξε. Καὶ οὕτως κατελθόντες οἱ λοιποὶ καὶ ἄραντες αὐτόν, μετὰ πολλῶν θρήνων καὶ οἰμωγῶν ἀπαγαγόντες εἰς τὴν κώμην ἔθαψαν. Ἀνήγγειλαν δὲ πᾶσι τὴν τοῦ πατρὸς πρόρρησιν καὶ τοὺς λόγους, [futurorum praescius, conatur.] οὓς πρὸς αὐτοὺς [f. 93.] εἶπεν ἀπείργων τούτους, ὅπως μὴ ἐκεῖσε ἀπέλθωσιν. Ταῦτα τοὺς ἀκούσαντας ἔκπληξις εἶχε· καὶ λοιπὸν οὐκ ἠδύναντο ἑαυτοὺς κατέχειν, ἀλλ᾽ ἅμα γυναιξὶ καὶ τέκνοις ψάλλοντες καὶ σταυροὺς ἐν ταῖς χερσὶ κατέχοντες ἀνήρχοντο πρὸς αὐτόν, τί μὴ ποιοῦντες, κροτοῦντες, σκιρτῶντες, μυρίαις εὐφημίαις αὐτὸν βάλλοντες καὶ τέλος προφήτην αὐτὸν ἀποκαλοῦντες.

[14] [Ut vanam gloriam sugiat,] Οὕτως οὖν ἐκείνων συχνῶς ποιούντων, πατὴρ ταῦτα ὁρῶν καὶ ὅτι οὐ μόνον οὐκ ἐῶσιν αὐτὸν ἠρεμεῖν ἀλλὰ καὶ προφήτου δόξαν αὐτῷ περιάπτουσιν, φοβηθείς, μήπως τῶν ἀνθρώπων δόξα πρόσκομμα αὐτῷ γένηται τῆς κατὰ Θεὸν ὁδοῦ, ἔκρινε τῶν ἐκεῖσε ἀναχωρῆσαι καὶ πρὸς τοὺς ἱεροὺς τόπους πορευθῆναι, καὶ μάλιστα ὅτι καὶ γέρων, αὐτοῦ ὁδηγὸς καὶ καθηγητής, ἤδη τὸν βίον ἐκτετελεκὼς ἦν. Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τῆς ἡλικίας χρόνος ἤδη πρὸς τοῦτο αὐτὸν ἐκάλει· καὶ δὴ ταῦτα κατὰ νοῦν στρέφων, μετὰ τὸ πληρῶσαι αὐτὸν ἐκεῖ χρόνους ἑπτὰ νηστείαις καὶ ἀγρυπνίαις καὶ ταῖς λοιπαῖς κατὰ Θεὸν ἐργασίαις προσασχολούμενος, ἅς γε καὶ οὐ μόνος [f. 93v.] αὐτὸς καλῶς καὶ ὡς Θεῷ φίλον κατώρθωσεν, ἀλλὰ καὶ τοὺς μετ᾽ αὐτοῦ ὄντας πεπαιδαγώγηκεν ἀδελφούς, [Hierosolyma proficiscitur.] νυκτός ποτε τοὺς πάντων λαθὼν ὀφθαλμοὺς τὴν πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα μεταστέλλεται, μηδὲν μεθ᾽ ἑαυτοῦ λαβὼν ἐκ τῆς μονῆς ἐξερχόμενος, οὐκ ἄρτον, οὐκ ἄλλο τι τῶν πρὸς τὴν χρείαν, ἀλλὰ μονοχίτων καὶ ἀνυπόδετος, ἄνευ ῥάβδου τε καὶ πήρας, μόνην τὴν εἰς Θεὸν ἐλπίδα μεθ᾽ ἑαυτοῦ περιφέρων. Ἐκεῖθεν οὖν ἐξελθὼν ἐπορεύετο.

[15] [Prope Antiochiam] Ὡς δὲ πλησίον τῆς μεγάλης Ἀντιοχείας γέγονεν, ὁρᾷ τινας μέσον τῆς ὁδοῦ ἑστῶτας καὶ θρῆνον ποιοῦντας διά τινα κόρην, προσφάτως ὑπὸ τοῦ τῶν Ἀρμενίων στρατοῦ ἐκεῖσε διελθόντος ἁρπαγεῖσαν. Τοῦτο ἐκεῖνος μαθὼν εὐθὺς ἤρξατο καταδιώκειν αὐτούς· καὶ φθάσας ἔν τινι τόπῳ καταλύσαντας, προσελθών τισιν ἐξ αὐτῶν ἐπηρώτησεν [ἐπηρώτ ////// A.] , εἴ πως ὑποδείξωσιν αὐτῷ τὸν ἐν αὐτοῖς πρωτεύοντα. Πυνθανομένων δὲ αὐτῶν τὴν αἰτίαν, δι᾽ ἣν ἐκεῖνον ἐπιζητεῖ· &ldquogr;Κόρην τινά, φησὶν πατήρ, τινὲς ἐξ ὑμῶν ἀφήρπασαν, καὶ διὰ τοῦτο ἰδεῖν αὐτὸν ἐπιζητῶ, [f. 94.] ὅπως τῇ αὐτοῦ προτροπῇ, ὅπου ἂν καὶ εἴη, ζητήσας καὶ εὑρὼν ἀπολάβω αὐτήν.&rdquogr; Μήπω δὲ τοῦ λόγου ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ ἐξελθόντος, ἐκεῖνοι κόρην ἀκούσαντες, θυμοῦ πλησθέντες μετὰ φωνῆς τραχυτέρας πρὸς αὐτὸν ἔλεγον· &ldquogr;Ἀββᾶ, κακός σε δαίμων ἐνταῦθα ἤγαγεν· ἄπελθε, [puellam a militibus] ἵνα μὴ μετὰ τῆς κόρης καὶ τὴν ψυχήν σου προσαπολέσῃς&rdquogr;. Ταῦτα ἐκεῖνοι μετὰ θυμοῦ πρὸς τὸ πτοῆσαι αὐτὸν ἀπεκρίναντο. δὲ πατὴρ μηδ᾽ ὅλως ἐκ τῶν λόγων τουτωνὶ θροηθεὶς [corr. in rasura.] ἀλλὰ μᾶλλον εὐτολμότερος γεγονώς, πρὸς ἐκείνους ἀποκριθεὶς λέγει· &ldquogr;Ἐπ᾽ ἀληθείας λέγω ὑμῖν· ἐὰν μὴ ἄρτι αὐτήν μοι ἀποδῶτε, ἐξαυτῆς εἰς τὸν κατεπάνω πορευθῆναι ἔχω· καὶ οὕτως οὐ μόνον τὴν κόρην παρ᾽ ὑμῶν τῇ αὐτοῦ κελεύσει ἀπολήψομαι, ἀλλὰ καὶ εὐθύνας ἀπαιτῆσαι ὑμᾶς ἔχω.&rdquogr; Ταῦτα ἐκεῖνοι ὡς ἤκουσαν, τὴν ἀγριότητα πρὸς τὸ ἥμερον καὶ τὴν θρασύτητα εἰς ταπείνωσιν μεταβαλόντες, [raptam] ἀναχωρῆσαι αὐτὸν παρεκάλουν, κἀκεῖνοι μετὰ τὴν αὐτοῦ ἀναχώρησιν ἐρευνήσαντες καὶ εὑρόντες ἀπολῦσαι ἔφασκον αὐτήν· ὡς δὲ μὴ πειθόμενον [f. 94v.] τοῖς αὐτῶν λόγοις, εἰ μὴ λάβῃ αὐτήν, ἑώρων, ἐρευνήσαντες καὶ εὑρόντες, ἀγαγόντες αὐτήν, πρὸς αὐτὸν· &ldquogr;Λάβε ταύτην, εἶπον, πάτερ, παρ᾽ ἡμῶν ἄθικτον, μηδὲν κακὸν ὑποστᾶσαν, καὶ ἄπελθε τὴν σὴν εὐχὴν καὶ αὐτὸς πάλιν ἡμῖν ἀντιμισθίαν διδούς.&rdquogr; [ab iisdem repetit] δὲ πατὴρ ἐπευξάμενος αὐτοῖς, λαβὼν τὴν κόρην ὑπέστρεψεν· μήπω δὲ αὐτῶν τὴν αὐτῆς κώμην καταλαβόντων, νὺξ αὐτοὺς μέσον τῆς ὁδοῦ κατέλαβε· καὶ ἐκκλίνας μικρὸν τῆς ὁδοῦ, στὰς καὶ μετὰ τῶν αὐτοῦ χειρῶν κοίτην ἐκ τῆς ψάμμου ποιήσας κελεύει αὐτὴν κατακλιθεῖσαν ἐκεῖ ὑπνῶσαι· Ὡς δὲ ἔβλεπεν αὐτὴν ποτνιωμένην καὶ παρακαλοῦσαν μὴ ἀποστῆναι αὐτὸν ἀπ᾽ αὐτῆς, ἐκεῖνος· &ldquogr;Ἀνακλίθητι, φησί, κἀγὼ διαστὰς ἀπὸ σοῦ μετὰ τὸ τελέσαι με τὴν ἀκολουθίαν μου ὑποστρέψας ἀνακλινοῦμαι κἀγώ σου πλησίον.&rdquogr; Ὡς δὲ διαστὰς ἀπ᾽ αὐτῆς ἔστη καὶ τὴν αὐτοῦ ἀκολουθίαν τετέλεκεν, ἰδὼν ἐκείνην ὑπνώσασαν κατακλιθεὶς καὶ αὐτὸς ἐν ᾧ τόπῳ ἵστατο ὕπνωσε· καὶ μεσούσης τῆς νυκτὸς διυπνισθεὶς εὗρεν αὐτὴν ὄπισθεν αὐτοῦ [f. 95.] κειμένην. Καὶ ἀναστὰς ἔστη ψάλλων ἕως πρωΐ· καὶ οὕτως μετ᾽ αὐτῆς ἐκεῖθεν διαναστὰς ἐπορεύετο. [et ad suos reducit.] Ὡς δὲ πλησίον τῆς κώμης αὐτῆς ἐγένοντο, εὐξάμενος αὐτὴν ἀπέλυσε. Καὶ αὐτὸς τὴν ὁδὸν αὐτοῦ ἐπορεύετο, καίτοι ἐκείνης πολλὰ παρακαλούσης αὐτὸν τοῦ ἀπελθεῖν μετ᾽ αὐτῆς, ὅπως ἀνταποδῷ καὶ αὐτὴ τούτῳ τὴν χάριν ὧν εἰργάσατο εἰς αὐτήν· ἀλλ᾽ ἐκεῖνος φεύγων τὴν τῶν ἀνθρώπων δόξαν, ὡς εἴρηται, ἀπολύσας αὐτήν, τὴν ὁδὸν αὐτοῦ ἐπορεύετο. Οὕτως γέγονεν αὐτῷ τὸ πάρεργον τοῦ ἔργου οὐκ ἔλαττον καὶ ὡς εἰπεῖν μεῖζον, εἴπερ ἀληθής ἐστιν τοῦ Χριστοῦ λόγος, ὥσπερ οὖν καὶ ἔστιν, ὅτι μεῖζον ταύτης τῆς ἀγάπης οὐκ ἔστιν, ἵνα θῇ τις τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ὑπὲρ τοῦ πλησίον αὐτοῦ.

[16] [Hierosolymis] Φθάσας οὖν εἰς Ἱεροσόλυμα καὶ πάντας τοὺς ἁγίους τόπους περιελθὼν καὶ προσκυνήσας, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ πάντα τὰ μοναστήρια, πόθον ἔσχε καὶ ἔρωτα θεῖον, εἰς τὴν αὐτοῦ εἰσδεδυκότα ψυχήν, ὑπὲρ πάντα τὰ ἐκεῖ μοναστήρια, εἰς τὴν τοῦ ἁγίου Σάβα [Σά////βα A.] λαύραν [λάβραν A, et ita deinceps.] οἰκῆσαι. [lauram S. Sabae] Καὶ δὴ καθεζομένου αὐτοῦ ἔνδον τῆς ἁγίας [f. 95v.] Ἀναστάσεως [De basilica Sanctae Resurrectionis lege A. Heisenberg, Grabeskirche und Apostelkirche, t. I (Leipzig, 1908), p. 21 sqq., et passim.] , ταύτης ἀρχιδιάκονος προσελθὼν καὶ ἐρωτήσας καὶ μαθὼν τὰ περὶ αὐτοῦ πείθει αὐτὸν μετ᾽ αὐτοῦ ἀπελθεῖν εἰς τὸν αὐτοῦ οἶκον· καὶ δὴ μετὰ τὸ ξενίσαι αὐτὸν φιλοφρόνως παρέπεισεν αὐτὸν πάλιν τοὺς ἑαυτοῦ λογισμοὺς αὐτῷ ἀναθέσθαι· εἶθ᾽ οὕτως μαθὼν παρ᾽ αὐτοῦ, ὅτι ἐν τῇ τοῦ ἁγίου Σάβα [Σάββα A.] μονῇ ᾑρετίσατο τὴν κατοίκησιν ποιήσασθαι, ἄρας αὐτὸν μεθ᾽ ἑαυτοῦ πρὸς τὴν λαύραν κατῆλθε. [ingreditur;] Καὶ δοὺς τῷ ἡγουμένῳ νομίσματα δώδεκα καθὼς ἦν τῆς μονῆς τύπος [Plerisque monasteriorum constitutionibus cautum erat ne pecuniae quicquam a recipiendo monacho exigeretur. Locos ex variis typicis collegit W. Nissen, Die Diataxis des Michael Attaleiales von 1077, p. 42 extr. et p. 43: Περὶ ἀποταγῆς. Pauca tamen ad solvendos sumptus in sollemni cooptationis die fieri solitos hinc inde accipiebantur. Ita, v. g. Michael Attaliates rem decernit: γὰρ λεγομένη ἀποταγὴ τὴν ὑποταγὴν ἐκ μέσου ποιεῖ, καὶ διχονοίας εἰσάγει πολλάς, ἀφ᾽ ὧν οὐδὲ μικρόν τι μέρος ὀνομάζεσθαι πολιτεύεσθαι ἐν τῷ μοναστηρίῳ βούλομαι, ἀλλ᾽ μόνον ἐν τῷ φωτισμῷ τῆς τοῦ μοναχοῦ ἀποκάρσεως ἵνα ἐξοδιάζῃ ἀποκειρόμενος ὑπὲρ μυριστικῶν καὶ τραπέζης τῶν ἀδελφῶν καὶ λοιπῶν νομίσματα δέκα. C. Sathas, Μεσαιωκινὴ βιβλιοθήκη, t. I (Venetiis, 1872), p. 29.] , δεχθῆναι καὶ συναριθμηθῆναι καὶ αὐτὸν μετὰ τῶν ἐκεῖ ἀδελφῶν πεποίηκεν. Ἐποίησε δὲ ἐν τῇ μονῇ, ὡς αὐτὸς πολλάκις ἡμῖν ἔλεγεν, ἔτη ἓξ διακονίαν ἔχων τὴν τοῦ κανονάρχου [Canonarchi officium et munera describit Ducange, s. v. Κανών, p. 583.] μετὰ καὶ ἑτέρου ἀδελφοῦ.

[17] [unde eiectus,] Καὶ μετὰ ταῦτα ὤχλησεν αὐτὸν λογισμός, ἵνα καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν ἐξερχομένων ἐν τῇ ἐρήμῳ ἐν τῷ καιρῷ τῆς ἁγίας τεσσαρακοστῆς ἐξέλθῃ [Morem secedendi quotannis in loca deserta tempore quadragesimae a S. Euthymio repetunt monachi Palaestinenses (Vita Euthymii, Analecta graeca, p. 12), quem deinceps imitati sunt SS. Sabas, Gerasimus, Quiriacus, Zosimas, reliqui, Act. SS., Ian. t. II, p. 304, not. e; Iul. t. III, p. 611, not. 9.] . δὲ προεστὼς τῆς μονῆς οὐ συνεχώρει αὐτῷ τοῦτο ποιῆσαι. Αὐτὸς δὲ μὴ δυνηθεὶς κρατῆσαι τὴν πύρωσιν καὶ τὴν ὁρμὴν τοῦ [τοῦ supra lin. A.] τοιούτου λογισμοῦ, λάθρᾳ τοῦ ἡγουμένου τῆς λαύρας ἐξελθὼν [f. 96.] ἐν τῇ ἐρήμῳ μετὰ τῶν λοιπῶν ἀπῆλθεν. Ὡς δὲ ὑπέστρεψεν, οὐκέτι ἐδέξατο αὐτὸν ἡγούμενος ἀλλ᾽ ἐκβαλὼν τῆς λαύρας ἐδίωξεν ὡς ἰδιόρρυθμον [ἰδιόρυθμους A.] [L. Allatius, De utriusque ecclesiae consensione (Coloniae Agrippinae, 1648), p. 1031, ἰδιορρύθμους monachos coenobiacis opponi et suo more vivere etiam extra monasteria docet. Usum vocis ἰδιορρυθμία, ἰδιόρρυθμος etc. vide penes Sophocles, s. v., et Ph. Meyer, Die Haupturkunden für die Geschichte der Athosklöster, p. 288.] καὶ μὴ τοῖς τοῦ προεστῶτος ἀλλὰ τοῖς ἑαυτοῦ μᾶλλον εἴκοντα θελήμασιν, Ἐξελθὼν οὖν ἐκ τῆς τοῦ ἁγίου Σάβα μονῆς, [Sanctum Euthymium petit,] πρὸς τὴν τοῦ ἁγίου Εύθυμίου [De celebri monasterio olim Laura S. Euthymii breviter dixit S. Vailhe, Répertoire alphabétique des monastères de Palestine (Paris, 1900), p. 92 – 23.] ἀπῆλθε· καὶ ποιήσας ἐν αὐτῇ χρόνον τινά, ἀνεχώρησεν καὶ πρὸς τὴν τοῦ ἁγίου Σάβα πάλιν ὑπέστρεψε, δι᾽ αἰτίαν, ὡς αὐτὸς ἔλεγε, τοιάνδε· &ldquogr;Ἐξῆλθον, φησί, μετὰ καὶ ἑτέρων ἀδελφῶν εἰς τόπον τινὰ πρὸς τὸ ἀνασπάσαι ἐρεβίνθια. Συνῆλθον οὖν ἡμῖν καὶ Ἀραβῖται μετὰ γυναικῶν καὶ παιδίων. Ἰδὼν δὲ αὐτοὺς γυμνοὺς [γύμνους supra lin. A.] σχεδὸν ὄντας καὶ ἄτακτα παίζοντας καὶ αἰσχρά τινα πρὸς τοὺς μοναχοὺς λέγοντας, οὐ μικρῶς τὸν λογισμὸν βλαβείς, ἀναχωρήσας ἐκεῖθεν πρὸς τὸν ἀρχιδιάκονον ἀπῆλθον καὶ παρεκάλεσα αὐτόν, ἵνα εἰς τὴν τοῦ ἁγίου με πάλιν Σάβα λαύραν ἀπαγάγῃ. Καὶ δὴ λαβὼν ἀρχιδιάκονος εἰς τὴν μονὴν τοῦ ἁγίου Σάβα ἀποφέρει· καὶ δοὺς τῷ ἡγουμένῳ εὐαγγέλιον ἀποτιμηθὲν νομίσματα δώδεκα, [et rursum Sanctum Sabam.] δεχθῆναι αὐτὸν ὡς τὸ πρῶτον πεποίηκε.&rdquogr; Μετἀ δὲ χρόνον τινὰ [f. 76v.] ἰδὼν αὐτὸν προεστὼς τοῖς κατὰ Θεὸν ἔργοις προκόψαντα, προσκαλεσάμενος πειθει καὶ μὴ βουλόμενον, [ubi sacerdos ordinatur] τὸ τῆς ἱερωσύνης ἀξίωμα καταδέξασθαι· καὶ ποιήσας αὐτὸν ἀποστολικὸν καὶ μεγαλόσχημον [Lege quae dicta sunt ad c. 9, supra, p 510, not. 1.] , ἀποστέλλει αὐτὸν μετὰ καὶ ἑτέρων ἀδελφῶν πρὸς τὸν πατριάρχην καὶ τῇ ὑπομνήσει καὶ συνεργείᾳ τοῦ ἀρχιδιακόνου ἐμφανίζεται αὐτῷ. Ὃς ἰδὼν αὐτὸν κατεσταλμένον καὶ κεκοσμημένον ταῖς ἀρεταῖς, ἐπαινέσας αὐτὸν καὶ ἄξιον εἰπὼν εἶναι τῆς ἱερωσύνης, χειροτονεῖ αὐτὸν πρῶτον διάκονον, ἔπειτα καὶ ἱερέα. Τελειωθεὶς οὖν διὰ τῆς ἐπιθέσεως χειρῶν τοῦ πατριάρχου ἱερεὺς καὶ δαψιλέστερον πλουτήσας τὴν τοῦ πνεύματος χάριν, ὑποστρέφει πάλιν ἐν τῇ τοῦ ἁγίου Σάβα μονῇ· καὶ ἦν ἐκεῖ, μέχρις οὗ ἐπανάστασις τῶν μιαρῶν Ἀγαρηνῶν ἐγένετο. [et sanctissime vivit.] Ὅσους δὲ χρόνους ἐν τῇ τοῦ ἁγίου Σάβα μονῇ ἐποίησεν, ὡς αὐτὸς πολλάκις ἐρωτώμενος ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν ἔλεγεν, οὐκ οἶνον ἐκτὸς τῆς ἐκκλησίας ἔπιεν· οὐκ ἐλαίου τυροῦ τινὁς ἄλλου τοῦ τὴν σάρκα λιπαίνοντος ἐγεύσατο· οὐχ ὑπὸ πλευρὰν ἀνεκλίθη, ἀλλὰ θρόνον κτιστὸν ποιήσας εἰς [f. 97.] αὐτὸν καθίσας βραχὺ τοῦ ὕπνου μετελάμβανεν.

[18] [In eremo vocem audit] Ἐξερχόμενος οὖν καὶ αὐτὸς ὡς καί τινες ἐκ τῆς λαύρας ἐν τῇ ἐρήμῳ, ἐν μιᾷ ἔν τινι χειμάρρῳ ἑστὼς μεσούσης τῆς ἡμέρας καὶ τὰς εὐχὰς αὐτοῦ τῷ Κυρίωι ἀναπέμπων, ἀκούει φωνῆς ἄνωθεν ὡς ἐκ τοῦ κρημνοῦ ἐκ τρίτου πρὸς αὐτὸν οὕτω λεγούσης· &ldquogr;Λάζαρε, τὴν σὴν δεῖ σε πάλιν καταλαβεῖν πατρίδα.” [ut in patriam redeat iubentem;] Ταῦτα αὐτὸς μόνος ὢν ἐκεῖσε ἀκούσας, μετὰ τὸ ὑποστρέψαι εἰς τὴν λαύραν τοῖς ἐκεῖσε πατράσι διηγήσατο. Καὶ ἤκουε παρὰ τῶν ἀκριβῶς τὸν τόπον ἐπισταμένων ὅτι· &ldquogr;ἄνωθεν τοῦ χειμάρρου ἔστι σπήλαιον, καὶ ἐν αὐτῷ γινώσκομεν μοναχήν τινα οἰκοῦσαν ἔκπαλαι, καὶ ἴσως αὕτη ἐκ Θεοῦ ἐμπνευσθεῖσα τοῦτό σοι εἶπε.&rdquogr; Καὶ οὕτω μὲν οἱ γέροντες. Αὐτὸς δὲ μετάνοιαν βαλὼν καὶ εἰπὼν τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ γενέσθαι, πρὸς τὸ αὐτοῦ κελλίον ἀπῆλθεν. Ἐξελθὼν οὖν πάλιν τῆς λαύρας κατὰ τὸ ἔθος πρὸς τὴν τοῦ Ῥουβᾶ [De deserto Ῥουβᾶ in variis Palaestinensium sanctorum Vitis mentio est, ut in Vitis S. Theodosii, S. Ioannis Silentiarii, S. Euthymii. Locos collegit S. Vailhé, Répertoire alphabétique des monastères de Palestine, p. 62.] ἔρημον καὶ διερχόμενος τὴν νεκρὰν θάλασσαν, ὡς ἤδη περὶ τὸν τόπον ἐγένετο, ἐν ᾧ τοῦ Λὼτ γυνὴ εἰς στήλην ἁλὸς παγεῖσα ἵστατο, ἰδὼν αὐτὴν καὶ ὑπομειδιάσας δίδωσιν αὐτῇ ῥάπισμα εἰς τὴν ὄψιν εἰπών· [f. 79V.] &ldquogr;Οὐαί σοι, [cui non statim obsecundat;] ταπεινή, τί πέπονθας;&rdquogr; Τοῦτο δὲ ἐποίει οὐ τὴν στήλην πλήττων ταλανίζων· πῶς γὰρ ἄψυχον οὖσαν καὶ ἀναίσθητον; ἀλλὰ μᾶλλον τὸν ἑαυτοῦ λογισμὸν δι᾽ ἐκείνης ἐκφοβῶν πρὸς τὸ μὴ ὑποστρέψοντα καὶ αὐτὸν εἰς τὴν αὐτοῦ πατρίδα τὸ αὐτὸ παθεῖν κατὰ τὴν τοῦ Κυρίου φωνήν, [Luc. 9, 62.] τὸ ὅτι οὐδεὶς βαλὼν τὴν χεῖρα αὐτοῦ ἐπ᾽ ἄροτρον καὶ στραφεὶς εἰς τὰ ὀπίσω, εὔθετός ἐστιν εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν.

[19] [Sarracenis autem] Ἀλλ᾽ φιλάνθρωπος Θεὸς πάλαι τῷ Ἰακὼβ εἰς τὴν πατρῴαν γῆν ἀποτρέχειν προστάξας καὶ τὸν Μωυσῆν παρασκευάσας εἰς τὴν Αἴγυπτον πάλιν ὑποστρέψαι πρὸς σωτηρίαν τοῦ ὁμοφύλου αὐτοῦ ἔθνους, αὐτὸς καὶ τοῦτον, οἷσπερ οἶδε κρίμασιν, παρασκευάζει καὶ μὴ βουλόμενον τὴν ἑαυτοῦ πατρίδα πάλιν καταλαβεῖν πρὸς σωτηρίαν πολλῶν τῶν δι᾽ αὐτοῦ σωθέντων καὶ σῳζομένων ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος. Ἐν γὰρ τῷ καιρῷ ἐκείνῳ κατὰ παραχώρησιν Θεοῦ οἱ βέβηλοι καὶ παμμίαροι Ἀγαρηνοὶ κατὰ τῶν χριστιανῶν ἐπαναστάντες, [sanctam civitatem depraedantibus] πᾶσαν σχεδὸν τὴν οἰκουμένην καὶ τὰ ἐν αὐτῇ μοναστήρια καὶ τὰς ἐκκλησίας ἠρήμωσαν. [f. 98.] Ὧν ἀρχηγὸς ἦν τις ὀνόματι Ἀζίζης [ G. Schlumberger, L'épopée byzantine à la fin du Xe siècle, seconde partie (Paris, 1900), p. 442 sqq., haec Saracenorum gesta genuinis e fontibus narrat. Azize Ἀζίζιος est apud Cedrenum, Bekker, p. 456.] . Οὗτος Ἀζίζης ἐλθὼν εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν καὶ τὸν ναὸν τῆς τοῦ Χριστοῦ καὶ Θεοῦ ἡμῶν Ἀναστάσεως ἰδὼν οὕτω περικαλλῆ καὶ θαυμαστὸν ὑπάρχοντα, προστάσσει δυσσεβής τινα τῶν αὐτοῦ ὡς εἰπεῖν κυνῶν, ῥώμῃ σώματος καὶ τῇ κακίᾳ τῶν ἄλλων διαφέροντα, ἀνελθεῖν, φεῦ μοι, καὶ τὸν τίμιον σταυρὸν τὸν ἐπάνω τῆς τρούλης χρυσοῦν ὄντα καταβιβάσαι καὶ εἰς γῆν ῥῖψαι· καὶ πεποίηκεν τοῦ παρανόμου καὶ παμβεβήλου ἄρχοντος παρανομώτερος καὶ βεβηλότερος ὑπηρέτης. Δυσφημήσας οὖν πλεῖστα ἀλιτήριος Ἀζίζης κατὰ τοῦ κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, κελεύει μετὰ θυμοῦ πάντας ἀνελθεῖν καὶ τὸν ναὸν χαλάσαι. Μήπω δὲ τοῦ λόγου σχεδὸν ἐκ τοῦ μιαροῦ στόματος ἐξελθόντος τελείως, ἐκεῖνοι, καθάπερ κύνες εἰς ἄγραν κελευόμενοι καθυλακτοῦντες, δρομαῖοι ἀνελθόντες μετὰ σπουδῆς τὸ προσταχθὲν αὐτοῖς ἐξεπλήρουν. Καὶ δὴ ὡς ἤρξαντο αὐτὸν χαλᾶν, εὕρισκον μέσον τοῦ τοίχου ἐν ταῖς ὠπαῖς κόσμιά τινα καὶ νομίσματα, [f. 98v] ἦσαν βαλόντες οἵ ποτε μετὰ τῆς μακαρίας Ἑλένης ἐκεῖσε παραγενόμενοι, πόθῳ τῷ πρὸς τὸν Χριστὸν κινούμενοι, ἄνδρες τε καὶ γυναῖκες. Καὶ διὰ τοῦτο οὐκ ἐπαύσαντο χαλῶντες οἱ δυσσεβεῖς, ἕως οὗ τελείως αὐτὸν ἠδάφισαν [Anno 1009, die 28 septembris. Schlumberger, t. c., p. 443.] . Ταῦτα ὁρῶντες τε πατὴρ καὶ οἱ λοιποὶ πατέρες, [cum ceteris secedere cogitur.]ἐκεῖσε γὰρ ὡς ἔλεγεν ἵστατο οἰκείοις ὀφθαλμοῖς πάντα βλέπων, ἔκρινον τῶν ἐκεῖσε ἀναχωρῆσαι, καὶ οὐ τοσοῦτον διὰ ταῦτα, ὅσον διὰ τὸν διωγμὸν τὸν κατὰ 〈τὸν〉 καιρὸν ἐκεῖνον γινόμενον· πολλοὺς γὰρ ἀνεῖλον μοναχούς τε καὶ κοσμικούς· καὶ τὸ δὴ χαλεπώτερον, ὅτι πολλοὶ τὸν σωματικὸν θάνατον, οἴμοι, φοβηθέντες, κατὰ ψυχὴν τεθνήκασι τὴν πίστιν ἀρνησάμενοι καὶ ἀντὶ χριστιανῶν Σαρακηνοὶ μετονομασθέντες. Τότε δὴ καὶ οὗτοι ἀπάραντες ἐκ τῶν ἐκεῖσε, οἱ τοῦ κόσμου φωστῆρες καὶ τῶν θείων ἀποστόλων μιμηταί, ἐπὶ τὰ τῆς Ῥωμανίας κλίματα ἄλλος ἀλλαχοῦ διεσπάρησαν. Καὶ γίνεται καὶ ἐπ᾽ αὐτοῖς, ὥσπερ πάλαι ἐπὶ τῶν ἀποστόλων τοῦ Στεφάνου ἀναίρεσις, αἰτία τῆς εἰς τὸν σύμπαντα κόσμον διασπορᾶς.

[20] Ἐξερχομένων οὖν [f. 99.] πάντων, ἔκρινε καὶ πατὴρ μετὰ καὶ ἑτέρου μοναχοῦ ὀνόματι Παύλου ἐκ τῶν ἐκεῖσε ἀπᾶραι καὶ πρὸς τὴν Ῥώμην, [Cum Paulo quodam] ὡς ἔλεγεν, ἀπελθεῖν. Ἔτι δὲ αὐτῶν ἐκεῖσε ὄντων, φήμη τις λυπηρὰ αὐτοὺς κατέλαβεν. γὰρ μοναχὸς μετ᾽ αὐτοῦ, ὡς φθάσας λόγος ἐδήλωσε, συγκανονάρχης [Supra, c. 16, p. 514.] ἐν τῇ λαύρᾳ τοῦ ἁγίου Σάβα ὤν, ἔξαρνος τῆς τῶν χριστιανῶν γενόμενος πίστεως καὶ τοῦ μοναχικοῦ σχήματός τε καὶ τάγματος ἄθλιος ἀπορραγείς, [iter suscepturus] ἀπελθὼν ἐμαγάρισε. Καὶ δὴ τοῦτο ὡς ἤκουσεν πατήρ, οὐ μικρῶς ἀλγήσας διὰ τὴν τοῦ ἀδελφοῦ ἀπώλειαν, [audit monachum Sabaitam] πείθει καὶ τὸν Παῦλον μετ᾽ αὐτοῦ ὰπελθεῖν καὶ τὸν ἀδελφὸν ἰδεῖν, ὅπου καὶ ἔστιν. Ὡς γοῦν ἐξῆλθον καὶ εὗρον αὐτόν, ἰδὼν αὐτὸν πατὴρ τὴν τῶν Σαρακηνῶν στολὴν ἐνδεδυμένον, μετὰ κλαυθμοῦ φωνὴν πρὸς αὐτὸν ἀφεὶς εἶπεν· &ldquogr;Οἴμοι, αδελφέ, τί ἔστιν βλέπω; οὕτως κατεφρόνησας τῆς σαυτοῦ [τοῦ ///// A.] σωτηρίας καὶ ἀπηρνήσω καὶ τὴν πίστιν καὶ τὸ σχῆμα; οὐ διὰ ταύτην τὴν αἰτίαν ἀεί σοι ἔλεγον, ὅτε ἦς μετ᾽ ἐμοῦ ἐν τῇ λαύρᾳ, μὴ ἔχειν φιλίαν μετὰ τῶν Σαρακηνῶν; δεῦρο, ἀδελφέ μου [f. 99V.] ἠγαπημένε, δεῦρο πάλιν ἐπίστρεψον πρὸς τὸν φιλάνθρωπον Θεὸν τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν μὴ θέλοντα τὸν τοῦ ἁμαρτωλοῦ θάνατον ὡς τὸ ἐπιστρέψαι καὶ ζῆν αὐτόν.” [a fide excidisse;] Ταῦτα καὶ ἕτερα τὰ εἰς μετάνοιαν συντείνοντα τοῦ πατρὸς πρὸς αὐτὸν εἰπόντος, ἐκεῖνος κωφῷ ἐῴκει καὶ ἀλάλῳ· καὶ οὐδὲ ἀτενίσαι καὶ ἰδεῖν τούτους ὑπ᾽ αἰσχύνης ἠδύνατο. Ὡς οὖν οὕτως αὐτὸν πατὴρ ἑώρα· &ldquogr;Τί ἔστι, πάλιν πρὸς αὐτόν, ἀδελφέ; εἶπεν· οὐκ ἀποκρίνῃ; οὐκ οἶδας, ὅτι διὰ σὲ καὶ χρηστὸς Παῦλος ἦλθε; δὸς ἡμῖν ἀπόκρισιν, οἵαν καὶ βούλει.&rdquogr; Μόλις οὖν διανοίξας τὸ αὐτοῦ στόμα, πρὸς τὸν πατέρα ἀποκριθεὶς εἶπεν· &ldquogr;Τί σοι ἔχω, [hic, Lazaro nitente, primum resipiscit,] ἀδελφέ, εἰπεῖν, τοσούτοις κακοῖς ἐμαυτὸν περιπείρας; καὶ γὰρ εἰ καὶ θελήσω μετανοῆσαι καὶ ὑμῖν ἀκολουθῆσαι, οὐ δύναμαι. Εἰ γὰρ εἰς γνῶσιν ἔλθῃ τοῦτο τοῦ κατὰ τὸν τόπον ἀμηρᾶ, καὶ ἐμὲ καὶ ὑμᾶς ἀνελεῖν ἔχει. Εἰ δὲ δύνασαι σὺ ἀπελθεῖν καὶ πεῖσαι αὐτὸν τοῦ ἀπολῦσαί με, ἔρχομαι μεθ᾽ ὑμῶν, ὅπου καὶ βούλεσθε.&rdquogr; δὲ πατὴρ τοῦτον τὸν λόγον μετὰ χαρᾶς δεξάμενος, εὐθὺς πρὸς τὸν ἀμηρᾶν ἀπῆλθεν. Ὃν ἰδὼν καὶ πολλὰ μετὰ δακρύων [f. 100.] ὑπὲρ τοῦ ἀδελφοῦ παρακαλέσας, μόλις ἔπεισεν αὐτὸν αὐτοῖς δοθῆναι· καὶ οὕτως νυκτὸς διὰ τὸ μὴ γνωστὸν τοῦτό τισι τῶν Σαρακηνῶν γενέσθαι, οὕτως γὰρ αὐτοῖς παρήγγελτο ὑπὸ τοῦ ἀμηρᾶ, λαβόντες αὐτὸν διὰ τῆς ἐρήμου ὥδευον.

[21] [sed mox ad vomitum redit.] Ὡς δὲ τόπου ἱκανοῦ ἐξ οὗπερ ἐξῆλθον διέστησαν, μικρὰν ἀνάπαυσιν ἑαυτοῖς δοῦναι θελήσαντες, ἐν τῇ γῇ κατακλιθέντες ὕπνωσαν. δὲ ταλαίπωρος καὶ πεπλανημένος ἐκεῖνος, ὡς εἶδεν αὐτοὺς ὑπνώσαντας, ἀναστὰς ώσπερ κύων ἐπὶ τὸν ἴδιον ἔμετον πάλιν ὑπέστρεψεν. Διυπνισθέντες οὖν ἐκεῖνοι καὶ μὴ εὑρόντες αὐτὸν ἔγνωσαν, δέδρακεν· καὶ γὰρ ᾔδεισαν τὴν αὐτοῦ διάστροφον γνώμην καὶ ὅτι μετάνοια αὐτοῦ οὐκ ἦν διὰ Θεόν, ὥσπερ οὐδὲ τοῦ Ἰούδα, ἀλλὰ καθάπερ ἐκεῖνος κατανοήσας, ἐποίησε, στραφεὶς ἔρριψε τὰ ἀργύρια καὶ οὕτως μὴ φέρων τὴν αἰσχύνην ἀπογνοὺς ἀπελθὼν ἀπήγξατο, οὕτω καὶ οὗτος στενωθεὶς ὑπὸ τῆς τοῦ καιροῦ ἀνάγκης ἔδοξε μετανοῆσαι, διὰ δὲ τῆς ἀπογνώσεως τυφλωθεὶς καὶ μὴ δυνηθεὶς κατανοῆσαι [f. 100v] τὴν τῆς μετανοίας ὁδὸν καὶ τὴν τοῦ Χριστοῦ φιλανθρωπίαν, ὑρέστρεψε πάλιν εἰς τὸ τῆς ἀπωλείας σκότος. Ἀπογνόντες οὖν οἱ πατέρες τῆς τοῦ ταπεινοῦ ἐκείνου σωτηρίας, ἀναστάντες διὰ τῆς ἐρήμου ἐπορεύοντο.

[22] [In deserto] Καὶ δὲ τῆς μεσημβρινῆς ὥρας οὔσης, σφοδροτάτου καύματος ὄντος, δεινῶς τῇ δίψῃ κατεπιέζοντο. Ἀλλ᾽ τῷ Σαμψὼν πάλαι πολεμοῦντι διψήσαντι διὰ τῆς ἀψύχου σιαγόνος ὕδωρ ἀποπηγάσας, αὐτὸς καὶ τούτους παραδόξως ὡδήγησεν εἴς τινα τόπον ἀπελθεῖν, ἐν ᾧ ὕδωρ ἦν· τὸ δὲ ὕδωρ ἔξωθεν ὑπὸ βάτου ἐκαλύπτετο. Εἰσελθόντες οὖν ἔνδον τῆς βάτου, καὶ τὸ ὕδωρ εὑρόντες ἔπιον· καὶ οὕτως ἐξελθόντες ἀνέκλιναν ἑαυτοὺς ὑπὸ τὴν σκιὰν τῆς βάτου. Κείμενοι δὲ οὕτως ἐπὶ τῆς γῆς, ἀτενίσαντες τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτῶν ὁρῶσιν, [a leonibus quattuor] ὅπερ καὶ εἰπεῖν καὶ ἀκοῦσαι μόνον, μήτοιγε ἰδεῖν, φόβου ἔμπλεων καθιστᾷ, λέοντας τὸν ἀριθμὸν τέσσαρας ὡς πρὸς αὐτοὺς ἐρχομένους· τούτους ἄφνω ὡς εἶδον κείμενοι, τὰς τῆς ψυχῆς ὁμοῦ χεῖράς τε καὶ ὄμματα πρὸς τὸν δυνάμενον αὐτοὺς Θεὸν [f. 101.] σῴζειν ὑψώσαντες εἰς βοήθειαν αὐτὸν ἐπεκαλοῦντο· καὶ μέντοι καὶ οὐ διήμαρτον τῆς αἰτήσεως. Καθάπερ γὰρ ἐπὶ τὸν Δανιὴλ τοὺς ἀγρίους θῆρας παραδόξως ἡμέρωσεν, οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τούτοις πεποίηκε. [nil laeditur Lazarus;] Διερχόμενοι οὖν καθ᾽ ἕνα καὶ ὀσφραινόμενοι αὐτοὺς ἀπὸ κεφαλῆς ἕως ποδῶν, εἶτα καὶ ταῖς αὐτῶν γλώσσαις αὐτοὺς ἀπολείχοντες καὶ ὥσπερ κύνες ἥμεροι, ὅταν τοὺς ἰδίους δεσπότας ἴδωσιν, οὕτως καὶ αὐτοὶ τὰς κέρκους αὐτῶν κινοῦντες διήρχοντο. Ὁμοίως δὲ καὶ μετὰ τὸ πιεῖν καὶ ἐξελθεῖν τῆς βάτου οὕτως ποιήσαντες, ἀφέντες αὐτοὺς ἀπῆλθον. Ὡς οὖν οὕτως παραδόξως ἐκ τῶν θηρῶν ἐρρύσθησαν, ἀναστάντες καὶ τῷ Θεῷ δόξαν ἀναπέμψαντες τῷ ῥυσαμένῳ αὐτοὺς ἐκ στόματος λεόντων, ὕδωρ πάλλιν πιόντες ἐπορεύοντο.

[23] [Tiberiade] Ὁδεύσαντες οὖν διὰ τῆς ἐρήμου ἡμέρας τρεῖς, μηδ᾽ ὅλως ἄλλου τινὸς γευσάμενοι έκτὸς τοῦ ὕδατος, οὐδὲ γάρ τι ἐβάσταζον, οὐ πήραν, οὐ ῥάβδον, οὐκ ἄρτον, οὐκ ἄλλο τι τῶν πρὸς τροφήν, ἦλθον εἰς Τιβεριάδα· καὶ εἰσελθόντες ἐν τῇ πόλει καὶ λαβόντες παρὰ τῶν ἐκεῖσε ὄντων χριστιανῶν ἀγάπην, ἐξῆλθον. Καμηλάριοι δέ τινες, τὸν ἀριθμὸν τρεῖς, ἐν τῷ μέλλειν αὐτοὺς εἰς τὴν πόλιν εἰσελθεῖν [f. 101v.] ἰδόντες, ἵσταντο ἐκδεχόμενοι αὐτούς, ἕως οὗ ἐξῆλθον· καὶ ἐπιδραμόντες ἐπειρῶντο τοὺς ἄρτους, οὓς ἐν τῇ πόλει αὐτοῖς παρέσχον, λαβεῖν. Οἱ δὲ ἐκβαλόντες δεδώκασιν αὐτοῖς ἕνα ἄρτον [insectantes camelarios], προσδοκῶντες ἐκ τούτου αὐτῶν ἀπαλλαγῆναι. Ἀλλ᾽ ἐκεῖνοι καθάπερ κύνες φαγόντες αὐτόν, πάλιν ἤρξαντο καταδιώκειν αὐτούς. Ὡς οὖν εἶδεν πατήρ, ὅτι πάλιν καταδιώκουσιν αὐτούς, λέγει τῷ Παύλῳ· &ldquogr;Δώσωμεν αὐτοῖς ὅλους τοὺς ἄρτους, καὶ ἀπαλλαγῶμεν ἐξ αὐτῶν, καὶ γὰρ διὰ τοῦτο διώκουσιν ἡμᾶς, ἵνα μὴ κάκωσίν τινα παρ᾽ αὐτῶν ὑποστῶμεν.&rdquogr; δὲ ἐμβριμησάμενος αὐτῷ προέτρεπεν ἀφόβως πορεύεσθαι. Εἶτα στραφεὶς πρὸς [sola voce fugat.] ἐκείνους καὶ τὴν δεξιὰν αὐτοῦ ὑψώσας τραχυτέρᾳ τε φωνῇ πρὸς τούτους χρησάμενος, τοὺς πρὸ μικροῦ διώκτας ἀθρόον φυγάδας ἀπειργάσατο· καὶ οὕτως τὴν ὁδὸν αὐτῶν ἀφόβως ἐπορεύοντο.

[24] [Laodiceae] Ἀνελθόντες οὖν καὶ προσκυνήσαντες ἐν τῷ Θαβωρίῳ, κατῆλθον εἰς Δαμασκόν· καὶ διὰ τοῦ Λἰβάνου ὁδεύσαντες ἦλθον εἰς Τρίπολιν κἀκεῖθεν εἰς Λαοδίκειαν [Laodicea ad Libanum, Λαοδικεία πρὸς Λιβάνῳ. Cf. H. Gelzer, Georgii Cyprii descriptio orbis Romani (Lipsiae, 1898), p. 187.] . Πρὶν δὲ αὐτοὺς εἰς Λαοδίκειαν ἀπελθεῖν, συναντήσας τις αὐτοῖς [f. 102.] ἐκβαλὼν δέδωκεν αὐτοῖς νόμισμα, καὶ ἕτερος πήραν· ἣν καὶ μὴ εἰδότος τοῦ [τοῦ ///// A.] Παύλου πατὴρ πένητί τινι πάλιν δέδωκε, κἀν τούτῳ καλῶς τὴν τοῦ Κυρίου φωνὴν πληρῶν τὴν κελεύουσαν πρὸς τοῖς ἄλλοις μήτε πήραν βαστάζειν. Ὡς δὲ εἰς Λαοδίκειαν εἰσῆλθον, ἔκριναν ἀπ᾽ ἀλλήλων χωρισθῆναι. Καὶ δὴ ὡς τοῦτο αὐτοῖς ἐκρίθη, [a socio segregatur.] μὲν Παῦλος πρὸς τὸν πατέρα· &ldquogr;Δεῦρο, φησίν, ἀπέλθωμεν εἰς τραπεζίτην, ἵνα τὸ νόμισμα μεριοῦμεν,&rdquogr; δὲ πατὴρ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Εἰ μὲν ἐμοί, φησί, πείθῃ, δὸς αὐτὸ πένησιν, εἰ δὲ μή, ὡς σοὶ δοκεῖ, ποίησον. Ἐγὼ γὰρ ἐξ αὐτοῦ μέχρι καὶ ἑνὸς ὀβολοῦ οὐ λαμβάνω.&rdquogr; Καὶ οὕτως ἀσπασάμενοι καὶ ἐπευξάμενοι ἀλλήλοις [corr., prius ἀλλήλους?] , ἀπ᾽ ἀλλήλων διεζεύχθησαν. Καὶ μὲν Παῦλος ἐκεῖσε ἐν τόπῳ τινὶ κατάκλειστον ἐν στύλῳ ἑαυτὸν πεποίηκε κἂν οὐκ εἰς τέλος τῷ τόπῳ προσεκαρτέρησεν.

[25] [In monte Argaeo] δὲ πατὴρ τῆς Λαοδικείας ἐξελθὼν ἦλθεν εἰς Ἀντιόχειαν, εἶθ᾽ οὕτως εἰς τὸ θαυμαστὸν ὄρος ἐν τῂ μονῇ τοῦ ἁγίου Συμεών [De celeberrimo Sancti Symeonis monasterio in Monte Mirabili prope Antiochiam, cf. Act. SS., Maii t. V, p. 299 – 300.] · κἀκεῖθεν κατελθὼν καὶ τὴν Κιλικίαν διαβὰς ἦλθεν ἐπὶ τὰ τῆς Καππαδοκίας μέρη· καὶ φθάσας εἰς τὸν Ἀργέαν [Scilicet ad montem Ἀργαῖον in Cappadocia, qui cetera Asiae Minoris cacumina altitudine superat. Pauly-Wissowa, Real-Encyclopaedic der classischen Altertumswissenschaft, t. II, p. 684.] καὶ βουλόμενος εἰς αὐτὸν ἀνελθεῖν, ἐκωλύετο [f. 102v.] ὑπο τῶν ἐκεῖσε διὰ τὸ εἶναι τὸν καιρὸν χειμέριον. Αὐτὸς δὲ τὴν ἐλπίδα αὐτοῦ ἐπὶ τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν καὶ τὴν αὐτοῦ μητέρα ὁλικῶς ἀναθέμενος, ἤρξατο ἀνέρχεσθαι. Ὡς δὲ μέσον τοῦ ὄρους ἔφθασεν, ὑπήντησεν αὐτῷ, ὡς ἔλεγεν, ὁμίχλη, ὥστε μήτε ἀριστερὰ μήτε δεξιὰ μήτε ἀλλαχοῦ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἀτενίσαντα δύνασθοι ὁρᾶν. Ἀλλ᾽ οὐδ᾽ οὕτως τῆς ὁρμῆς ἔστη, ἀλλὰ κύπτων [κρύπτων A.] καὶ ταῖς χερσὶν ὡς ὁδηγῷ χρώμενος, οὕτως βαδίζων ἀνήρχετο. Ἀνερχομένῳ δὲ οὕτω συναντᾷ, ὡς ἔλεγεν, αὐτῶι ἄρκτος· καὶ οὔτε αὐτὸς οὔτε ἐκείνη ᾔσθοντο ἕτερος τῆς τοῦ ἑτέρου βαδίσεως, [ab urso] ἕως οὗ ἐλθόντες ἀλλήλοις προσέκρουσαν. Τοῦτο δὲ οὐκ ἦν ἄλλως ἐννοῆσαι, εἰ μὴ τέχνην εἶναι τοῦ πονηροῦ πρὸς τὸ δειλιάσαντα αὐτὸν εἰς τοὐπίσω στραφῆναι, μᾶλλον δὲ καὶ τοῦ Θεοῦ συγχωροῦντος πρὸς δοκιμὴν τῆς αὐτοῦ πίστεώς τε καὶ ἐλπίδος· ἀλλ᾽ ἐκείνη μὲν ἐκ τῆς πρὸς άλλήλους ἄφνω προσκρούσεως σταθεῖσα, ἐκ τῆς ὁδοῦ ἐξῆλθεν, αὐτὸς δὲ ἀκωλύτως καὶ εὐπροθύμως τοὺς Δαϋιτικοὺς ψαλμοὺς ᾄδων, τὴν ὁδὸν αὐτοῦ ἐπορεύετο. Ἀνελθὼν οὖν καὶ τὴν θύραν ἀσφαλῶς πεφραγμένην εὑρὼν [f. 103.] ἀνοίξας τε καὶ ἔνδον εἰσελθὼν καὶ εὐξάμενος ἐξῆλθε· καὶ τὴν θύραν ἀσφαλῶς κλείσας, πάλιν τοῦ ὄρους κατῆλθεν.

[26] [et canibus lacessitur,] Ὡς δὲ κατελθὼν ἐπορεύετο, συναντᾷ ποίμνῃ προβάτων. Καὶ ἰδόντες αὐτὸν οἱ κύνες ἤρξαντο καταδιώκειν αὐτόν. δὲ ἀναβὰς ἐπὶ πέτρας ἔστη, δοκῶν μὴ δύνασθαι τοὺς κύνας ἐκεῖ ἀνελθεῖν. Οἱ δὲ ὡς εἰπεῖν ὑπὸ τοῦ νοητοῦ κυνὸς βασταζόμενοι ἅλματι ἑαυτοὺς ἐκ τῆς γῆς κουφίσαντες καὶ θάτερος θατέρου μέρους οὗ ἐφόρει δερματίνου χιτῶνος δραξάμενοι διέρρηξαν, καὶ οὕτως ἐπὶ τοῦ στόματος αὐτὰ φέροντες δρομαῖοι πάλιν ἀπῄεσαν. δὲ πατὴρ οὕτως ὑπὸ τῶν κυνῶν γυμνωθεὶς καὶ τὸν Θεὸν καὶ ἐπὶ τούτῳ δοξάσας, κατελθὼν τῆς πέτρας τὴν ὁδὸν αὐτοῦ ἐπορεύετο. Μικρὸν οὖν τοῦ τόπου προβάντι συναντᾷ τις αὐτῷ ἱππότης· καὶ ἰδὼν αὐτὸν καὶ κατελεήσας, ἐκβαλὼν ἐπάνω τῶν αὐτοῦ ἱματίων κένδουκλον [Κένδουκλον seu κέντουκλον, vestis e centunculo facta.] ἦν [ἦν supra lin. A.] φορῶν, αὐτῷ δέδωκεν. λαβὼν πατὴρ καὶ ἐνδυθεὶς τῷ μὲν δεδωκότι ἐπηύξατο, Θεῷ δὲ τῷ οὕτως αὐτῷ προνοουμένῳ εὐχαριστήσας τῆς ὁδοῦ αὐτοῦ εἴχετο.

[27] [et, Caesarea egressus,] Φθάσας δὲ εἰς Καισάρειαν καὶ ἐν τῷ ναῷ τοῦ ἁγίου Βασιλείου εἰσελθὼν [f. 103v.] καὶ εὐξάμενος, τῆς πόλεως ἐξελθὼν πρὸς τὸν ἅγιον Θεόδωρον τὸν στρατηλάτην [Infra, ad c. 29, p. 518, not. 2.] τὴν πορείαν πεποίητο. Ὡς δὲ μόνος πορευόμενος ἦν, ἄφνω ποθὲν ἐκπηδήσας κύων μέλας μεγέθει μέγιστος ἤρξατο καταδιώκειν αὐτόν. Καὶ ὅταν μὲν τῆς τετριμμένης ὁδοῦ αὐτὸς ἐξήρχετο, καὶ κύων ἀφανὴς ἦν, ὅταν δὲ εἰς ταύτην ἐπανήρχετο [ἐπανήρχετο scripsi, ἐξήρχετο A.] , πάλιν ὄπισθεν αὐτοῦ καθυλακτῶν καθωρᾶτο. Ἑσπέρας δὲ καταλαβούσης, εἰσελθὼν εἴς τινα κώμην καὶ κυκλεύσας σχεδὸν πᾶσαν, οὐκ ἐδέχθη παρά τινος. Εὑρὼν δὲ σπήλαιον οὐ μήκοθεν τῆς κώμης, ἐν αὐτῷ εἰσῆλθεν. δὲ κύων ἐλθὼν ἔστη ἔμπροσθεν τοῦ σπηλαίου καθυλακτῶν, ὥστε συνελθεῖν καὶ τοὺς τῆς κώμης κύνας καὶ σὺν αὐτῷ ἐκεῖσε ἑστῶτας καθυλακτεῖν. [rursum a cane nigro;] Οἱ δὲ τῆς κώμης τῆς φωνῆς τῶν κυνῶν ἀκούσαντες καὶ προσδοκήσαντες, ὅτι θηρίον ἔνδον τοῦ σπηλαίου εἰσῆλθεν, ἄραντες ξίφη δρομαῖοι πρὸς τὸ σπήλαιον ἀπῆλθον· καὶ στάντες έφώνουν, ἵνα ὡς αὐτοῖς ἐδόκει τὸ θηρίον ἐξέλθῃ. δὲ πατὴρ διὰ τῆς αὐτοῦ φωνῆς ἄνθρωπον εἶναι καὶ οὐ θηρίον τὸν ἔνδον τοῦ σπηλαίου τούτοις ἐγνώρισε· καὶ οὕτως ἀφέντες αὐτὸν ἀνεχώρησαν. [f. 104.] Πρωῒ δὲ ἀναστὰς τὴν ὁδὸν αὐτοῦ ἐπορεύετο. δὲ κύων ὤφθη πάλιν καθυλακτῶν ὄπισθεν αὐτοῦ, μέχρις οὗ ἑσπέρα αὐτὸν κατέλαβε. Καὶ εἰσελθὼν εἰς τὴν κώμην εἰς ἣν ἐπεφθάκει καὶ κυκλεύσας καὶ ταύτην, οὐδὲ ἐν αὐτῇ παρά τινος ἐδέχθη κλάσμα ἄρτου ἔλαβεν. Ἀπελθὼν δὲ ἐν τόπῳ τινί, ἔνθα ἵστατο κλίβανος, καὶ τὴν σποδιὰν ἀκμὴν ἀνθρακώδη οὖσαν ἐξ αὐτοῦ ἐκβαλὼν ἐκάθισε πλησίον. δὲ κύων πάλιν ἀπελθὼν ἔστη ἔμπροσθεν αὐτοῦ καθυλακτῶν, ὥστε κἀκεῖ συνελθεῖν πάντας τοὺς τῆς κώμης κύνας καὶ σὺν ἐκείνῳ ἑστῶτας καθυλακτεῖν. δὲ ἀναστὰς καὶ τὸ ἐκεῖσε κείμενον ξύλον ἄρας, ἦν εἰς ὑπουργίαν τοῦ κλιβάνου, ἵστατο, ὡς ἔλεγεν, ὅλην τὴν νύκτα τοὺς κύνας ἀποδιώκων.

[28] [in pago quodam] Ὡς δὲ ἡμέρα ἐγένετο, ἔκρινε μὴ ἐξελθεῖν τῆς κώμης τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, μέχρις ἂν θεία λειτουργία τελεσθῇ διὰ τὸ τῆς ἡμέρας ἐπίσημον, ἦν γὰρ μνήμη τῶν τοῦ Χριστοῦ τεσσαράκοντα μαρτύρων [Videlicet die martii 9.] , ἅμα δὲ καὶ πρὸς δοκιμὴν τῶν ἐκεῖσε ἀνελεημόνων ἀνθρώπων. Καὶ δὴ τοῦ καιροῦ τῆς λειτουργίας ἐφεστῶτος καὶ τῆς θείας ἱερουργίας τελεσθείσης, οὐδεὶς αὐτῷ κἂν κλάσμα ἄρτου εἰς τροφὴν δέδωκεν. δὲ ἰδὼν τὸ τῆς γνώμης αὐτῶν ἀμετάδοτον, [f. 104v.] οὐκ ἠγανάκτησεν, οὐ λόγον ὑβριστικὸν κατ᾽ αὐτῶν ἀφῆκεν, ἀλλα χεῖρας ἅμα καὶ ὄμματα εἰς οὐρανὸν ἄρας πρὸς τὸν Θεὸν τοιαύτας φωνὰς εὐχαριστηρίους ἀφίει· &ldquogr;Κύριε, [repulsam passus,] λέγων, εὐχαριστῶ σοι· ἐὰν δέ με καταξιώσῃς ἐν τόπῳ, ὅπου δηλαδὴ τὸ σὸν θέλημά ἐστι, τὴν κατοίκησιν ποιῆσαι, οὐ μή μου τὸν ἄρτον, ὃν αὐτός μοι ἀποστέλλεις, μόνος φάγωμαι, ἀλλὰ πᾶσι τοῖς πρός με διὰ τὸ σὸν ὄνομα ἐρχομένοις, πλουσίοις τε καὶ πένησιν, εἰς τροφὴν παραθήσω.&rdquogr; Καὶ ταῦτα εἰπὼν ἐξῆλθε τῆς κώμης. Μικρὸν δὲ εὐκτήριον ἐγγύς που ἰδών, πρὸς αὐτὸ ἦλθεν· ἐν ᾧ εὗρε μοναχήν τινα καθεζομένην· ἥτις ἰδοῦσα αὐτόν, ἀναστᾶσα καὶ ἄρτον καὶ ὕδωρ αὐτῷ προσκομίσασα ἐποίησεν αὐτὸν τροφῆς μεταλαβεῖν. Μεταλαβὼν οὖν τροφῆς καὶ τῷ Θεῷ εὐχαριστήσας, [a religiosa femina cibo reficitur.] καὶ γὰρ πάντα εἰς δόξαν Θεοῦ ἐποίει καὶ εἴ τι ἂν συνέβαινε τούτῳ, εἴτε λυπηρὸν εἴτε χαροποιόν, ἀφορμὴ αὐτῷ τῆς πρὸς Θεὸν εὐχαριστίας ἐγίνετο, εἶτα καὶ τὴν μονάζουσαν εὐξάμενος τὴν ὁδὸν ἐστέλλετο τὴν αὐτοῦ. δὲ κύων πάλιν ὤφθη διώκων αὐτὸν καὶ ὑλάσσων, ἕως οὗ ἑσπέρα [f. 105.] ἐγένετο. Καὶ οὕτως ἀπέστη ἀπ᾽ αὐτοῦ. Ὅθεν, εἰ καὶ πατὴρ φανερῶς οὐκ εἶπε, μὴ εἶναι κύνα τοῦτον ὑπολαμβάνω, ἀλλὰ πονηρὸν δαίμονα μετασχηματίσαντα ἑαυτὸν συγχωρήσει Θεοῦ πρὸς πειρασμὸν τοῦ πατρὸς εἰς κυνὸς εἶδος. Πῶς γάρ, εἰ ἦν κατὰ ἀλήθειαν κύων καὶ οὐ δαίμων πονηρός, εἶχεν αὐτῷ τὰς τρεῖς ἡμέρας ἀκολουθεῖν καὶ τέχνας τοιαύτας ποιεῖν;

[29] [Euchaita] Φθάσας οὖν εἰς Εὐχάιαν καὶ τὸν ἅγιον μάρτυρα Θεόδωρον προσκυνήσας [Praeter S. Theodorum tironem, cuius corpus in Euchaitis (Εὐχάἳτα) quiescebat, alterum Theodorum ducem, στρατηλἁτην, finxerunt hagiographi, illumque in loco cui nomen Εὐχάἳνα praecipue coli asseruerunt. Cf. Synax. eccl. CP., pp. 451, 738; H. Delehaye, Les légendes grecques des saints militaires (Paris, 1909), pp. 134, 152, etc. Euchaita et Euchania utraque inter sedes metropolitanas enumerata reperio apud Gelzer, Zur Zeitbestimmung der griechischen Notitiae episcopatuum, Jahrbücher für protestantische Theologie, t. XII (1886), pp. 540, 541. Errorem esse suspicor, cum Εὐχάἳνα hinc inde pro Εὐχάἳτα scriptum sit, atque si hagiographis fidem praetes, Εὐχάἳνα πλησίον Εὐχαΐτων requirenda sint (Synax. eccl. CP., p. 738). Vitae Lazari scriptorem testem appellare non ausim quia historiam utriusque Theodorie e libris certo certius noverat, et loci nomen Εὐχάἳνα (in codice Εὐχαΐα), ex iisdem acceptum, narrationi, quam ex vivis fontibus hauserat, inserere potuit.] , ἐκεῖθεν ἐξελθὼν κατῆλθεν εἰς Εὐχάιταν [Urbs erat in Helenoponto quam alii, cum W. M. Ramsay, Historical geography of Asia Minor, p. 324, eo loco sitam existimant ubi nunc Tschorum est, alii, cum G. Hirschfeld, in Berliner philologoische Wochenschrift, 1891, p. 1351, ubi Osmandschik. Prope Tschorum (in Elwan Tsheleli) eandem collocat O. Anderson, Studia pontica, t. I (Bruxelles, 1903), p. 8. Cf. Pauly-Wissowa, Realencyclopaedie, t. VI, p. 880.] καὶ προσκυνήσας καὶ εὐξάμενος ἐν τῷ ναῷ τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου τοῦ τήρωνος, ἐξελθὼν ἐκεῖθεν καὶ τοῦ Ἀνατολικοῦ θέματος [Thema Ἀνατολικὸν vel τῶν Ἀνατολικῶν illustrat H. Gelzer, Die Genesis der byzantinischen Themenverfassung, Abhandlungen der phil.-hist. Classe der kön. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften, t. XVIII, 5 (1899), p. 20 – 22).] βαδίσας, ἦλθεν εἰς τὰς Χώνας [Supra, ad c. 6, p. 511.] . καὶ εὐξάμενος ἐν τῷ τοῦ ἀρχαγγέλου ναῷ, ἐκεῖθεν μετά τινων κυκλευτῶν ἐξελθὼν κατῆλθεν εἰς Ἔφεσον ἐν τῷ τοῦ Θεολόγου ναῷ. [et Ephesum pergit;] Ἐκεῖθεν δὲ μεθ᾽ ὧν καὶ ἐκεῖ ἐγένετο μέλλων ἐξιέναι καὶ πρὸς τὴν Ῥώμην ἀπιέναι ἐκεῖ γὰρ καὶ οἱ μετ᾽ αὐτοῦ τὴν πορείαν ἔμελλον ποιεῖν λογισμῷ, ὡς ἔλεγεν, ἠνωχλήθη οὐ φαύλῳ, ἀλλὰ καὶ λίαν ἀγαθῷ, ἵνα ἀπέλθῃ πλησίον τῆς αὐτοῦ κώμης καὶ περὶ τῶν αὐτοῦ γονέων ἐπερωτήσῃ, οὐχ ὡς εἰς γνῶσιν αὐτῶν βουλόμενος ἐλθεῖν, ἀλλ᾽ ἵνα μὴ μετὰ ταῦτα [f. 105v.] περὶ τούτου λογισμὸς αὐτῷ ἐνοχλῇ. Τοῦτο δὲ ἄρα τῆς τοῦ Θεοῦ προνοίας γέγονεν ἔργον, ἵνα πάλιν κιβωτός, τούτου φημὶ πατρίς, τὴν ἐξ αὐτῆς πρὶν ἐκπετάσασαν [corr. prius πετάσασαν A.] περιστερὰν ἀπολάβῃ. Καὶ δὴ ὡς τοῦτο ἔκρινεν, εἶπε τοῖς μετ᾽ αὐτοῦ· &ldquogr;Πορεύεσθε, κἀγώ, φησί, μετὰ μικρὸν καταλαμβάνω ὑμᾶς.”

[30] [hinc in Orobos inflectit,] Καὶ δὴ ἐκείνων ἀπελθόντων, αὐτὸς ἐλθὼν εἰς Ὀρόβους [Supra, ad c. 3, p. 510.] ἐν τῷ εὐκτηρίῳ Γεωργίου τοῦ γεγονότος αὐτοῦ ποτε διδασκάλου καὶ τὸν ἐκείνου υἱὸν εὑρών, ἐπηρώτα αὐτὸν περί τε τῶν αὐτοῦ γονέων καὶ συγγενῶν, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ περὶ τοῦ διδασκάλου αὐτοῦ, τοῦ ἐκείνου πατρός. Ὡς δὲ ταῦτα παῖς παρὰ τοῦ πατρὸς ἤκουσεν, ἀπελθὼν πρὸς τὸν αὐτοῦ πατέρα, πάντα αὐτῷ ἀπαγγέλλει. δὲ ἀκούσας ταῦτα παρὰ τοῦ παιδὸς καὶ ἐκ τῶν λόγων κατανοήσας, [ubi non statim,] ὅστις ἐστί, φησὶ πρὸς τὸν παῖδα· &ldquogr;Μὴ ἄρα νοτάριος Λέων ἐστὶν τοῦ Νικήτα καὶ τῆς Εἰρήνης υἱός; ἀλλ᾽ ἄγωμεν, φησί, ἴδω κἀγὼ αὐτόν.&rdquogr; Ἐλθὼν οὖν καὶ ἰδὼν εὐθὺς ἐπέγνω αὐτόν. δὲ πατὴρ ἔξαρνος ἦν· ἐκεῖνος δὲ τοῖς οἰκείοις ὀφθαλμοῖς μᾶλλον μὲν οὐχὶ τοῖς τοῦ πατρὸς λόγοις πίστιν ἔχων, μηδὲν μελλήσας [μελήσας A.] αὐτίκα πέμψας τούς τε συγγενεῖς αὐτοῦ, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὸν τῆς μονῆς ἡγούμενον, μετακαλεῖται· οἵτινες ἐλθόντες καὶ ἰδόντες, ἐπέγνωσαν καὶ οὗτοι τὸν ὅσιον, καὶ [f. 106.] μάλιστα τῆς μονῆς προεστώς, ἅτε δὴ πρὸς μητρὸς θεῖος αὐτῷ χρηματίζων. δὲ πατὴρ καὶ αὖθις ἔξαρνος ἦν· δὲ ἡγούμενος σοφώτερόν τι ποιῶν, αὐτὸν μὲν ἐν κελλίῳ ἐγκλείει, τὴν δὲ μητέρα αὐτοῦ πέμψας μετακαλεῖται· ἔτι γὰρ ἐν τοῖς ζῶσιν ἦν, τοῦ πατρὸς τὸν βίον ἀπομετρήσαντος. Ὡς οὖν μήτηρ ἦλθε, ἐξαγαγὼν τῆς κέλλης αὐτὸν ἡγούμενος καὶ κατὰ πρόσωπον τῆς μητρὸς τὸν παῖδα στήσας φησὶ πρὸς αὐτήν· [etiam a matre] &ldquogr; Ἐπιγινώσκεις τοῦτον ὅστις, γύναι;&rdquogr; δὲ πρῶτα μὲν ἀπηρνεῖτο· πῶς γὰρ εἷχεν ἂν αὐτὸν ἐπιγνῶναι, χρόνου ἤδη εἰκοστοῦ παρελθόντος, ἀφ᾽ οὗ αὐτὸν ἀπώλεσε, καὶ μάλιστα ἔκ τε τῆς ἀσκήσεως καὶ κακοπαθείας ἐκτετηκότα ὄντα [καὶ κακοπ. ἐκτ. ὄντα in marg. A.] ; [agnoscitur,] Ὡς δὲ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῷ περιεργότερον ἐπιβαλοῦσα ἀμυδρῶς πως ἤρξατο αὐτὸν ἐπιγινώσκειν καὶ τέλος ἐπέγνω αὐτὸν ἐκεῖνον εἶναι τὸν αὐτῆς φίλτατον, εὐθὺς δραμοῦσα καὶ περιπλακεῖσα αὐτῷ καταφιλοῦσα τε καὶ δάκρυα ὑφ᾽ ἡδονῆς τῶν ὀφθαλμῶν ἀποστάζουσα ἔλεγεν, ὅσα εἰκὸς ἐπὶ εὑρέσει φιλτάτου παιδὸς μητέρα φθέγγεσθαι. δὲ πατὴρ ἰδὼν ἑαυτὸν οὕτως ὑπὸ τῆς μητρὸς κατασχεθέντα καὶ μὴ ἔχων, ὅτι καὶ δράσειε, καὶ μὴ βουλόμενος ἀνωμολόγει ἐκεῖνον αὐτὸν εἶναι τὸν ἐκείνης υἱόν. Ὡς δὲ τοῦτο ἀθρόον διεδόθη ἔν τε τοῖς συγγενέσι καὶ φίλοις αὐτοῦ καὶ γνωρίμοις, συνῆλθον ἅπαντες τοῦ ἰδεῖν αὐτόν, ἅμα δὲ καὶ [f. 106v.] συγχαρῆναι καὶ συνευφρανθῆναι [corr., prius συνευρανθῆναι A.] τῇ αὐτοῦ μητρὶ ἐπὶ τῇ εὑρέσει τοῦ ἀπωλολότος [ἀπωλότος A.] ταύτης υἱοῦ. Οὕτω δὲ τὴν ἡμέραν ἐκείνην ὅλην διατελέσαντες καὶ τῷ Θεῷ δόξαν ἀναπέμψαντες τῷ καταξιώσαντι αὐτοὺς οὕτω παραδόξως ἰδεῖν μητέρα ἐπὶ τέκνῳ εὐφραινομένην, πρὸς τὰ οἰκεῖα αὐτῶν ἕκαστος ἀνεχώρουν. δέ γε προεστὼς τῆς μονῆς ἐν τῇ μονῇ αὐτὸν παρεκάλει εἶναι μετ᾽ αὐτοῦ. Οὐδὲ γὰρ [γὰρ supra lin. A.] κατεδέξατο μετὰ τῆς μητρὸς εἰς τὴν οἰκίαν αὐτοῦ ἀπελθεῖν, καίπερ πολλὰ ἐκείνης αὐτὸν πρὸς τοῦτο παρακαλούσης. [et aliquot dies in monasterio commoratur.] Πεισθεὶς οὖν τῷ ἡγουμένῳ καὶ προσμείνας ἐν τῇ μονῇ ἡμέρας τινάς, ἀναστὰς πάλιν ἐκεῖθεν ἐν τῇ Ἐφέσῳ ἀπῆλθεν.

[31] [Epheso relicta] Καὶ εἰσελθὼν καὶ εὐξάμενος ἐν τῷ τοῦ Θεολόγου ναῷ, ἐξελθών, ἔνθα αὐτὸν φέρων ὡδήγει, ἐπορεύετο· καὶ φθάσας εἰς χωρίον Μαλπαδέας λεγόμενον, ἤδη τῆς ἡμέρας πρὸς ἑσπέραν οὔσης, ἐκκλίνας τῆς ὁδοῦ ἐν αὐτῷ εἰσῆλθε· καὶ ὑπεδέχθη παρά τινος πρεσβυτέρου τοὔνομα Γεωργίου, ὅστις μετὰ τὸ ξενίσαι αὐτὸν φιλοτίμως ἐρωτηθεὶς ὑπὸ τοῦ πατρός, εἰ ἔστιν ἐν τοῖς ἐκεῖσε τόποις μοναστήριον, ὅπως ἐν αὐτῷ ποιήσηται τὴν κατοίκησιν, ὡδήγησεν αὐτὸν εἰς τὴν μονὴν τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, τὴν ἄνωθεν Κηπίου χωρίου, τὴν οὕτω καλουμένην Ἀππίονος· εἰς ἣν καὶ ἀπελθὼν καὶ μὴ ἀρεσθεὶς [f. 107.] ἐν αὐτῇ τὴν κατοίκησιν ποιήσασθαι, [monasterium Appionis invisit,] ὁδηγηθεὶς παρὰ τοῦ τῆς μονῆς ἡγουμένου ἔρχεται παρὰ τοὺς πρόποδας τοῦ βουνοῦ τοῦ λεγομένου Κουμαρῶνος, ἔνθα ἦν πηγὴ ὕδατος καὶ εὐκτήριον μικρὸν τῆς καλλινίκου μάρτυρος τοῦ Χριστοῦ Μαρίνης, ἐν ᾧ ἐκάθηντο μοναχοὶ δύο, ἀδελφοὶ κατὰ σάρκα ὑπάρχοντες, Ἱλάριος καὶ Λεόντιος καλούμενοι· οἵτινες καὶ δεξάμενοι αὐτὸν ᾑρετίσαντο ἀμφότεροι τὴν κατοίκησιν ἐπὶ τὸ αὐτο ποιήσασθαι. [dein oratorium Sanctae Marinae;] Χρόνου δέ τινος παρελθόντος, πείθει τοὺς μοναχοὺς στύλον αὐτῷ ὑπωρόφιον οἰκοδομῆσαι· εἰς ὃν καὶ εἰσελθὼν καὶ χρόνον τινὰ ἐν αὐτῷ οὕτω ποιήσας, ἔκρινε τοῦ ἆραι τὴν στέγην καὶ αἴθριον αὐτὸν ἐν τούτῳ τελεῖν κατὰ μίμησιν τοῦ θαυμαστοῦ Συμεών· καὶ πεποίηκεν. [columnam aedificat.]

[32] [Fama eius late sparsa,] Ὡς δὲ ἐν ὀλίγῳ αὐτοῦ φήμη πάντα σχεδὸν ἐπλήρωσεν, ἤρξαντο [ἤρξατο A.] πρὸς αὐτὸν φοιτᾶν ἐκ τῶν πέριξ κωμῶν τε καὶ πόλεων οὐκ ὀλίγοι πλούσιοι ὁμοῦ τε καὶ πένητες· οὓς εὐμενῶς ὑποδεχόμενος καὶ ἣν πάλαι τῷ Θεῷ εὐχὴν ηὔξατο ἐκπληρῶν, ὃν αὐτὸς αὐτῷ ἄρτον εἰς τροφὴν ἐκ τῶν φιλοχρίστων ἔπεμπε, τοῦτον αὐτοῖς διαθρύπτων ἀπέλυε. Ταῦτα οἱ μοναχοὶ οἱ πρὶν [f. 107v.] ἐκεῖσε ὄντες βλέποντες καὶ ὅτι ἐκεῖνον, νέηλυν καὶ ξένον καὶ ἄγνωστον τοῖς ἐκεῖσε ὄντα, ὑπὲρ ἐκείνους τοὺς ἐντοπίους καὶ γνωρίμους τιμῶσι, προσελθόντες αὐτῷ λέγουσιν· &ldquogr;Ἢ ἔκκοψον τὸ ὑποδέχεσθαι πάντας καὶ τὸ οὕτως ἀφειδῶς παρέχειν αὐτοῖς, εἰς τὴν ἡμῶν Θεὸς χρείαν πέμπει, τῶν ὧδε ὑποχώρησον· εἰ δὲ μή, ἡμεῖς ἀναχωρῆσαι ἔχομεν.&rdquogr; Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτοὺς ἀποκριθεὶς λέγει· &ldquogr;Οὔτε τὸ μὴ [μὴ supra lin. corr.] δέχεσθαι πάντας καὶ ἐξ ὧν ἡμῖν Θεὸς χορηγεῖ μὴ παρέχειν αὐτοῖς δύναμαι ποιῆσαι [ποιῆσαι supra lin. corr.] οὔτε πάλιν τῶν ὧδε διὰ τὴν τοιαύτην αἰτίαν ἀναχωρῶ. [huius loci monachi alio migrant;] Περὶ δὲ ὑμῶν καλὸν ὑμῖν δοκεῖ εἷναι, ποιήσατε.&rdquogr; Ταῦτα παρὰ τοῦ πατρὸς οἱ μοναχοὶ ἀκούσαντες, καθ᾽ ἑαυτοὺς σκεψάμενοι καὶ καλῶς βουλευσάμενοι, καταλιπόντες αὐτὸν ἐκεῖσε ἀνεχώρησαν. Καὶ ἀπελθόντες εἰς τὸν βουνὸν τὸν καλούμενον Ὑψηλόν, ἄνωθεν τοῦ χωρίου τῆς Λήγου, εὑρόντες τε ἐν τόπῳ τινὶ πηγὴν ὕδατος, οἰκοδομοῦσιν ἐκεῖ μοναστήριον, καὶ μέχρι τῆς σήμερον ἵσταται, τὴν ἐπωνυμίαν φέρον τοῦ μοναχοῦ Ἱλαρίωνος.

[33] Μετὰ δὲ τὴν ὑποχώρησιν ἐκείνων οὐ πολὺς διῆλθε χρόνος, καὶ τινες ἀρνησάμενοι κόσμον καὶ τὰ τοῦ [f. 108.] κόσμου ᾑρετίσαντο τὴν μετ᾽ αὐτοῦ συνοίκησιν. Καὶ δὴ παρ᾽ αὐτοῦ τὸ τῶν μοναχῶν σχῆμα λαβόντες, [accedentibus discipulis,] καλῶς ἐπ᾽ αὐτῷ ποιμαινόμενοι ἦσαν. Ὡς δὲ ἱκανοὶ ἐπὶ τὸ αὐτὸ οἱ συνελθόντες ἐγένοντο καὶ ἔδει αὐτοῖς καὶ κέλλας εἰς αὐτῶν ἀνάπαυσιν καὶ χρείαν ἀνοικοδομηθῆναι, ὁμοίως καὶ οἶκον τῆς προσευχῆς, γὰρ ναὸς ἐκεῖσε πρὶν ὢν πάνυ ἦν σμικρότατος, [cellulae] εἰς μὲν τὴν τῶν κελλίων οἰκοδομὴν ἄλλοι τινὲς τῶν φιλοχρίστων συνεργοὶ γεγόνασιν, εἰς δὲ τὴν τοῦ ναοῦ ἀνέγερσιν γυνή τις, Ἰουδίττα τοὔνομα, ἐκ τῆς τῶν Καλαυρῶν χώρας [Non Καλαυρία νησίδιον (Strabo, VIII, 6, 14), sed Calabria, ut videtur. Καλαβρία certe hinc inde Καλαυρία scribitur. Cf. Pape-Benseler, s. v. Καλαβρός.] ὑπάρχουσα καὶ εἰς τὸν Ἠγαπημένον [Non semel loci τοῦ Ἤγαπημένου in Vita Lazari mentio est, cf. cc. 56, 60. Locum basilicae S. Ioannis Ephesinae, seu τὸν Θεολόγον, hoc vocabulo designari non tantum suadet. Io. 21, 7, 20 (unde v. gr. σεβασμία βασιλικὴ μονὴ τοῦ ἠγαπημένου Θεολόγου τοῦ ὴν τῇ Πάτμῳ, Miklosich-Müller, Acta et diplomata, t. VI, p. 234, cf. p. 81) sed et quod monachus e partibus Occidentis orationis gratia πρὸς τὸν Ἠγαπημένον venisse feratur (c. 60). Rem non aliter intellexit Gregorius Cyprius, qui c. 25 de Iuditta haec scribit: ἦν δὲ καὶ τις γυνὴ τῷ τότε μὲν τὴν Ἐφεσίων οἰκοῦσα ἔδαφος δὲ πρῶτον τὴν Σικελικὴν πλουτοῦσα κτλ.] τὴν οἴκησιν ἔχουσα· ἥτις πίστει πολλῇ φερομένη πρὸς τὸν πατέρα, [et templum excitantur.] τόν τε ναὸν τῆς ἁγίας Μαρίνης ἀνήγειρε καὶ τὸν τοῦ πατρὸς ἀδελφὸν εἰς υἱὸν ἀνέλαβε, τὸν Ἰγνάτιον, τὸν τότε μὲν παῖδα ὑπάρχοντα, νῦν δὲ διὰ τῆς χάριτος καὶ εὐδοκίας τοῦ Χριστοῦ ἡγούμενον ἡμῶν ὄντα· οὗτος γάρ, παῖς ὢν ὡς ἐτῶν ὀκτώ, τῶν μητρικῶν ἀγκαλῶν ἀποδράσας πρὸς τὸν πατέρα ἦλθε καὶ ᾑρετίσατο τὴν μετ᾽ αὐτοῦ συνοίκησιν. Οὕτως οὖν τῇ προμηθείᾳ καὶ εὐδοκίᾳ τοῦ φιλανθρώπου Θεοῦ τῆς τε ἐκκλησίας [f. 108v.] οἰκοδομηθείσης καὶ τῶν κελλίων, γέγονεν τόπος μοναστήριον.

[34] [Favente metropolita,] δὲ τροφὴ αὐτῶν ἐχορηγεῖτο ἐκ τῶν πλησιοχώρων φιλοχρίστων· ἀλλὰ μὴν καὶ αὐτὸς τῆς Ἐφέσου μητροπολίτης, Θεόδωρος δὲ ἦν [Theodorum II in seriem episcoporum inducit M. Le Quien, Oriens christianus, t. I, p. 686, ex Vita S. Sisinnii, cuius quae fides sit aegre perspicitur. Quae hic narrantur in annos 1006 – 1013 incidunt. Cf. c. 254.] , διὰ τὴν πίστιν, ἣν πρὸς τὸν πατέρα εἶχε, γῆν τινα ἀπένειμεν αὐτοῖς εἰς ἐργασίαν· ἣν καὶ ἐργαζόμενοι, οὐ μικράν τινα παραμυθίαν καὶ ἐξ αὐτῆς εἶχον. Ποτὲ οὖν ἔσπειραν εἰς ἓν μέρος κυάμους· καὶ [καὶ supra lin. corr.] μετὰ τὸ βλαστῆσαι καὶ καρπὸν ποιῆσαι διὰ τὸ εἶναι τὴν τοιαύτην γῆν πλησίον τοῦ δρόμου οὐκ ἦν τινα ἐκεῖσε διερχόμενον μὴ εἰσελθεῖν καὶ λαβεῖν ἐξ αὐτῶν. [fratres excolunt agrum,] Οἱ δὲ μοναχοὶ οὕτως ὁρῶντες αὐτοὺς ὑπὸ πάντων καθ᾽ ἑκάστην ὡς εἰπεῖν κατεσθιομένους, προσελθόντες τῷ πατρὶ ἔλεγον πρὸ ὥρας αὐτοὺς ἐκτεμεῖν τινας τῶν ἀδελφῶν ἀπελθεῖν καὶ ἑστῶτας ἐκδιώκειν τοὺς εἰς αὐτοὺς [τοὺς A.] μέλλοντας εἰσέρχεσθαι· &ldquogr;Ἵνα, φησί, μὴ τέλεον αὐτοὺς ἀπολέσωμεν.&rdquogr; δὲ πατὴρ οὐδὲν ἐκ τῶν δύο τούτων παρεχώρει αὐτοῖς ποιῆσαι, ἀλλὰ μᾶλλον· &ldquogr;Ἄφετε αὐτούς, [e quo fabas] ἔλεγεν, ὑπὸ πάντων οὕτως ἐσθίεσθαι· δύναται γὰρ Θεὸς καὶ ἐκ τῶν ὀλίγων πολλὰ ποιῆσαι, ὥσπερ καὶ τὸ ἔμπαλιν.&rdquogr; Καταλαβόντος οὖν τοῦ καιροῦ τῆς αὐτῶν [f. 109.] ἐκθερίσεως, προτρεπόμηνοι οἱ ἀδελφοὶ ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἀπελθεῖν καὶ κόψαι αὐτά, οὐκ ἐπείθοντο διὰ τό, ὡς αὐτοῖς ἐδόκει, ὅπερ καὶ τοῖς πᾶσιν ἐφαίνετο, οὐδὲν ἐλπίζειν ἐξ αὐτῶν λαβεῖν. Μόλις δ᾽ ὅμως πεισθέντες ἀπῆλθον· καὶ θερίσαντες καὶ εἰς τὴν ἅλωνα ἀπαγαγόντες καὶ ἀποθρύψαντες ἐπὶ διπλωοῦ [corr., prius διπλωοῦ A.] ἔμελλον ποιεῖν. [praeter humanam expectationem colligunt.].. [aliquid deesse videtur. Cf. Vitae alterius c. 23.] πεποιήκασι. Τότε οἱ ἀδελφοὶ τὸ παράδοξον τοῦτο ἰδόντες, ἐαυτοὺς μὲν ἐμέμφοντο καὶ ἐταλάνιζον, τὸν δὲ πατέρα θαυμάζοντες ἐμεγάλυνον καὶ τῷ Θεῷ διὰ 〈τὴν [τὴν χάριν supplevi, om. A.] τοῦ τοιούτου θαύματος 〈χάριν [τὴν χάριν supplevi, om. A.] δόξαν ἀνέπεμπον· οὕτως οἶδε Θεὸς δοξάζειν καὶ ἑαυτοῦ δωρεὰς πλουσίως καταπέμπειν τοῖς αὐτὸν γνησίως ἠγαπηκόσι καὶ τὰς ἐκείνου ἐντολὰς καλῶς ἐκπληροῦν σπεύδουσι.

[35] [in columna sub dio,] Διετέλεσεν οὖν ἐνταῦθα χρόνους ἑπτά, αἴθριος ἐν τῷ στύλῳ ἱστάμενος, τῷ τοῦ θέρους φλογμῷ καὶ τῷ παγετῷ τοῦ χειμῶνος καταφλεγόμενος καὶ ψυχόμενος. Εἰς δὲ τὴν ἔνδυσιν εἶχε διὰ σιδήρων τὸ σῶμα διεσφιγμένον ἀπό τε τῶν ὤμων ἕως τῆς ὀσφύος ἐν κυκλικῷ ζωστῆρι, ἑτέρῳ σιδήρῳ καθηλωμένῳ ἐξ ἀμφοῖν τῶν μερῶν, καὶ ὑπὸ τὰς μασχάλας ἑτέραν περιζωστρίδα περικυκλοῦσαν, [ferramentis constrictus.] ἐν ᾗ τὰ μέσα τῶν ἐκ τῶν ὤμων κατιόντων καθήλωτο σιδήρων. Τὸν δὲ χιτῶνα εἶχε [f. 109v.] δερμάτινον καὶ μόνον, τό τε ἅγιον κουκούλιον καὶ τὸν σταυροφόρον ἀνάλαβον, ὁμοίως καὶ τὴν ἱερὰν ἐπωμίδα. Εἰς δὲ το ἀνακλίνεσθαι μικρὸν [Haec verba εἰς δὲ τὴν ἔνδυσιν - μικρὸν exscripta sunt e Vita S. Stephani iunioris, Analecta graeca, p. 435; P. G., t. C, p. 1104.] καθισμάτιον ἕχων κτιστόν, ἐν αὐτῷ καθεζόμενος βραχύ τι τοῦ ὕπνου μετελάμβανεν. [pane et aqua vivit;] δὲ τροφὴ αὐτῷ ἦν κρίθινος ἄρτος καὶ ποτὸς ὕδωρ. Πρὸς δὲ τριῶν χρόνων ἦν καὶ τῆς τοῦ ἄρτου βρώσεως ἀποστὰς καὶ ἤσθιεν ὄσπριά τε καὶ λάχανα, τὰ μὲν οὕτως ὠμά, τὰ δὲ καὶ ἑψητὰ ἄνευ ὲλαίου.

[36] [sed turba undique concurrente,] Ὡς οὖν ἐν τούτοις τοῖς προτερήμασιν ἦν πατὴρ καὶ οἷά τις πυρσὸς ταῖς τοῦ βίου σελασφόροις ἐλλάμψεσι πάντας πρὸς ἑαυτὸν εἷλκε, καὶ γὰρ διὰ τὸ εἶναι τὴν μονὴν πλησίον του δρόμου οὐκ ἦν τινα ἐκεῖσε διερχόμενον μὴ ἀνελθεῖν πρὸς αὐτόν, τὸν μὲν διὰ ψυχικὴν ὠφέλειαν, τὸν δὲ διὰ σωματικὴν χρείαν, ἕτερον δὲ πάλιν διά τινας βιωτικὰς περιστάσεις, οὐκ ἦν τινα ἰδεῖν τῶν πρὸς αὐτὸν ἀνερχομένων μὴ τὸ κατάλληλον φάρμακον τῆς νόσου δεξάμενον ἐκεῖθεν ἐπαναστρέψαι. Πάντες γὰρ λυπούμενοι πρὸς αὐτὸν διὰ τὰς ἰδίας συμφορὰς ἀνερχόμενοι μετὰ χαρᾶς καὶ τὸν Θεὸν δοξάζοντες ἐξ αὐτοῦ [ἐξαυτοῦ A, forsitan legendum ἐξαυτῆς.] πρὸς τὰ οἰκεῖα ὑπέστρεφον. Διὸ βλέπων οὕτως ἑαυτὸν καθ᾽ ἑκάστην ὑπὸ πάντων ὀχλούμενον, [f. 110,] καὶ μάλιστα ὡς τῆς μονῆς πλησίον, ὡς εἴρηται, τοῦ δρόμου κειμένης, ἔκ τε τῶν ὁδιτῶν ἔκ τε τῶν ἐν ταῖς ἀρούραις τηρητῶν τε καὶ γεηπόνων οὐ μικρῶς ἠχούμενον ταῖς φωναῖς, ἐζήτει τόπον ἥσυχον, δυνάμενον τῆς τῶν πολλῶν αὐτὸν ἀπαλλάξαι ὀχλήσεως. [in Galesium montem secedit.] Τὸ γοῦν ἄντικρυς κείμενον Γαλήσιον ὄρος, δύσβατον καὶ πετρῶδες καὶ λίαν τραχὺ τυγχάνον, πρὸς δε τούτοις καὶ ἄνυδρον καὶ διὰ ταῦτα πολλὴν ἡσυχίαν τῶι ἐκεῖ γενομένῳ παρέχειν δυνάμενον, ἀρεστὸν ἑαυτῷ καὶ ἐπιτήδειον κρίνας, δεῖν ἔγνω εἰς αὐτὸ ἀνελθεῖν κἀκεῖ τὴν κατοικίαν ποιήσασθαι, καὶ μάλιστα ὅτι καὶ παρὰ πολλῶν ἐμάνθανε σπήλαιον ἐν αὐτῷ ὑπάρχειν· ἐν ᾧ τις μοναχὸς ὀνόματι Παφνούτιος πρὸ πολλῶν χρόνων ἀσκητικῶς τὸν ἑαυτοῦ τετέλεκε βίον. Δίκαιον δὲ ἡγησάμην καὶ τὰ περὶ τοῦ ἁγίου τούτου, καθὼς ἐξ αὐτοῦ δὴ τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν Λαζάρου ἤκουσα, ὥσπερ τι ἥδυσμα τῷ παρόντι προσθεῖναι συγγράμματι εἰς ὡφέλειαν τῶν ἐντυγχανόντων.

[37] [Historia Paphnutii,] Οὗτος [in margine lemma manu recentiore: περὶ τοῦ ἁγίου Παφνουτίου A.] γὰρ Παφνούτιος ἐξ Ἀθηνῶν ἕλκων τὸ γένος, ἔτι νέος ὑπάρχων καταλιπὼν τὴν ἰδίαν πατρίδα, εἰς τὴν Ῥώμην ἀπῆλθε κἀκεῖσε ἔν τινι τόπῳ [f. 110v.] στενοτάτῳ κελλίῳ ἑαυτὸν κατακλείσας τὴν τῆς ἀσκήσεως τρίβον καλῶς διεπέραινε· ὅθεν ταῖς καλαῖς τῶν ἀγαθῶν ἔργων ἀναβάσεσιν ὁσημέραι προστιθέμενος πρὸς τὴν ἀκρώρειαν τῶν ἀρετῶν ἀνηνέχθη καὶ τὴν τοῦ πνεύματος χάριν δαψιλῶς ἐκεῖθεν πλουτήσας, θαυματουργὸς ἱερώτατος ἀνεδείχθη. Τῆς φήμης οὖν αὐτοῦ ἐν ὀλίγῳ πανταχόσε διαδραμούσης, ὅσοι νόσοις ἀνιάτοις καὶ δαιμόνων ἐπηρείαις ἦσαν κεκρατημένοι, πρὸς αὐτὸν ἀφικνούμενοι ἕκαστος ταῖς ἐκείνου πρὸς Θεὸν ἐντεύξεσιν τὴν λύσιν τῆς αὐτὸν κατεχούσης νόσου λαμβάνων, χαίρων πρὸς τὰ οἰκεῖα ὑπέστρεφεν. [monachi sanctissimi,] Ὡς δὲ ταῦτα καλῶς οὕτως εἶχε καὶ φήμη τοῦ ἀνδρὸς πανταχοῦ τρανοτέρως διέτρεχε καὶ φανερὸν αὐτὸν τοῖς πᾶσιν ἐποίει καὶ δι᾽ αὐτοῦ τῶν ὅλων κύριος καὶ Θεὸς ἐδοξάζετο, οὐκ ἦν ἀνεκτὰ ταῦτα τῷ πονηρῷ· ἀλλὰ πολὺς ἦν κατ᾽ αὐτοῦ μαινόμενος· καὶ διεσκόπει τεχναζόμενος, πῶς αὐτὸν ὑποσκελίσαι δυνηθῇ καὶ καταβαλεῖν· καὶ μέντοι καὶ ἴσχυσεν συγχωρήσει Θεοῦ παμπόνηρος ὑποσκελίσαι αὐτόν, κἂν οὐκ εἰς τέλος ἔσχεν ἐπιχαρῆναι αὐτοῦ τῇ ἀπωλείᾳ.

[38] Εἰσελθὼν γὰρ εἴς τινα κόρην [f. 111.] πλουσίων οὖσαν παῖδα γονέων, [qui, a daemone deceptus,] ἤρξατο αὐτὴν ἐκταράττειν καὶ διὰ τῆς γλώσσης αὐτῆς κράζειν καὶ λέγειν· &ldquogr;Ἐὰν μή με ἀπαγάγητε εἰς τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ Παφνούτιον, οὐκ ἐξέρχομαι.&rdquogr; Οἱ δὲ γονεῖς τῆς κόρης παρὰ τοῦ δαίμονος ταῦτα ἀκούσαντες ἄραντες τὴν παῖδα πρὸς τὸν ἅγιον ἀπῆλθον. Ὡς δὲ μόνον ἤγγισαν τῇ κέλλῃ τοῦ ἁγίου, σπαράξαν αὐτὴν τὸ πονηρὸν πνεῦμα καὶ φωνῇ κράξαν μεγάλῃ τό· &ldquogr;Ἐξέρχομαι, ἐξέρχομαι ἐκ τῆς παιδός, [ἐκ τῆς παιδὸς in marg. A.] , δοῦλε τοῦ Θεοῦ&rdquogr;, ἐξ αὐτῆς ἐξῆλθε. Δοξάσαντες δὲ οἱ γονεῖς αὐτῆς τὸν Θεὸν καὶ τῷ ἁγίῳ πολλὰ ἐπευχαριστήσαντες, ἄραντες αὐτὴν πρὸς τὸν ἑαυτῶν οἶκον χαίροντες ὑπέστρεφον. Ὡς δὲ τόπον τινὰ διέστησαν ἀπὸ τῆς κέλλης τοῦ ἁγίου, ἄφνω κόρη πάλιν ἤρξατο ὑπὸ τοῦ δαίμονος ταράττεσθαι καὶ τὸν ἅγιον καὶ ὡς τὸ πρὶν ὀνομαστὶ ἐπικαλεῖσθαι. Λαβόντες οὖν αὐτὴν πάλιν οἱ ταύτης γονεῖς πρὸς τὸν ἅγιον ὑπέστρεψαν. δὲ δαίμων ἅμα τῷ ἐγγίσαι αὐτοὺς τῇ κέλλῃ τὰς αὐτὰς φωνὰς πάλιν ὡς καὶ τὸ πρῶτον ἀφεῖς ἐξ αὐτῆς ἐξῆλθε. Τοῦτο οὖν τοῦ δαίμονος ἐπὶ τρεῖς ποιήσαντος, ὡς ταῦτα οἱ ταύτης [αὐτῆς A.] γονεῖς ἐθεάσαντο, καταλιπόντες αὐτὴν ἐκεῖσε ἀνεχώρησαν. δὲ δαίμων ὡς εἶδε τοὺς τῆς κόρης γονεῖς ἀναχωρήσαντας [f. 111v.] κἀκείνην μόνην πρὸς τὸν ἅγιον καταλείψαντας, ἀφεὶς το σπαράσσειν τὴν κόρην, [ad impudicitiam] ἀοράτως εἰς τὸν ἅγιον εἰσελθὼν τοῖς λογισμοͅς αὐτὸν ἤρξατο ταράσσειν. Καὶ δὴ σφοδρότερον αὐτῷ ἐπεισπεσὼν καὶ τὸν τόνον τῆς τοῦ λογισμοῦ αὐτοῦ ἐκλύσας ἐνστάσεως, πείθει αὐτὸν τῇ κόρῃ συνελθεῖν, εἶθ᾽ οὕτως καὶ ἀνελεῖν αὐτήν. [et homicidium pertrahitur;] Ὡς δὲ ἤδη καὶ αὐτός, καθὰ πάλαι καὶ Δαυίδ, πεισθεὶς τῷ πονηρῷ δαίμονι συνῆψε τῇ πορνείᾳ τὸν φόνον, ἀποστέλλει δὲ [δὲ supra lin. corr.] πρὸς αὐτὸν Θεός, καθάπερ πρὸς ἐκεῖνον Νάθαν τὸν προφήτην, τὸ αὐτοῦ συνειδὸς καὶ ἤρξατο αὐτὸν ἐλέγχειν καὶ τὴν ἀτοπίαν τοῦ πράγματος τρανοτέρως ὑποδεικνύειν, τότε καὶ αὐτὸς ἤρξατο μετὰ δακρύων κράζειν τό· &ldquogr;Ἡμάρτηκα τῷ Κυρίῳ.” [II Reg. 12.] Καὶ πολὺς ἦν δεόμενος τοῦ Θεοῦ τὴν ἀνομίαν αὐτῷ ἀφεθῆναι καὶ τὴν ἁμαρτίαν συγχωρηθῆναι [Plane similes daemonis insidias in sanctum monachum, eiusdem lapsum et paenitentiam narrat scriptor Vitae S. Iacobi eremitae, Act. SS., Ian. t. II, p. 869 – 73.] .

[39] [sed paenitentia ductus] δὲ φιλάνθρωπος καὶ ἐλεήμων Θεός, μὴ θέλων τὸν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ ὡς τὸ ἐπιστρέψαι καὶ ζῆν αὐτόν, ἰδὼν αὐτὸν οὕτως γνησίως μετανοήσαντα, οὐ βραδύνει πρὸς τὴν αὐτοῦ σωτηρίαν, ἀλλ᾽ ἄγγελον ἀποστείλας κελεύει πρὸς αὐτόν, εἰ θέλει τὴν ἁμαρτίαν αὐτῷ συγχωρηθῆναι, ἐκ τῆς Ῥώμης ἀπᾶραι καὶ πρὸς τὴν Ἀσίαν ἀπελθεῖν, διδάξας αὐτὸν καὶ τὸν τόπον καὶ τὴν τοῦ [f. 112.] ὄρους προσηγορίαν. δὲ παρευθὺς ἀπάρας ἐκ τῆς Ῥώμης ἔρχεται πρὸς τὴν Ἀσίαν καὶ τῇ ὁδηγίᾳ τοῦ ἀγγέλου εἰς τοῦτο τὸ ὄρος ἀνῆλθε· καὶ εἰσελθὼν ἔνδον τοῦ σπηλαίου, [Galesium montem ascendit] ἐποίησεν ἐν αὐτῷ χρόνους τρεῖς μηδ᾽ ὅλως σταθεὶς ὄρθιος τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς ὕψος διάρας τὸ τοῦ Θεοῦ ὄνομα ἐν τοῖς αὐτοῦ χείλεσιν ὀνομάσας· ἐδεδίει γὰρ καὶ ἔτρεμε καὶ ἀνάξιον ἑαυτὸν ἐκ τῆς ἄγαν ταπεινώσεως τῆς τοῦ τοιούτου ὀνόματος ἐπικλήσεως ἐλογίζετο. δὲ τροφὴ αὐτοῦ ἦν ἐκ τῶν παραφυομένων βοτανῶν ἔμπροσθεν τοῦ σπηλαίου καὶ ποτὸς ὕδωρ τὸ ἀποστάζον ἄνωθεν τῆς πέτρας τοῦ σπηλαίου καὶ ὑπὸ τῆς κάτωθεν μικρὸν ὑποκοίλου οὔσης ὑποδεχόμενον καὶ ὑπολιμνάζον· καὶ μέχρι τῆς δεῦρο σῴζεται τὴν ἐπωνυμίαν τοῦ ἁγίου κτησάμενον. Ὡς δὲ τριετία τέλος ἔλαβεν, ὤφθη αὐτῷ ἄγγελος Κυρίου λέγων· &ldquogr;Ἀνάστα καὶ στῆθι ἐπὶ τοὺς πόδας σου καὶ δὸς δόξαν τῷ Θεῷ, διότι συγκεχώρηκέ σοι τὴν ἁμαρτίαν.&rdquogr; Ταῦτα πρὸς αὐτὸν τοῦ ἀγγέλου εἰπόντος καὶ ἀποστάντος ἐξ αὐτοῦ, ἅγιος ἀναστὰς καὶ ὄρθιος στὰς καὶ τῷ Θεῷ κατὰ τὴν τοῦ ἀγγέλου φωνὴν δόξαν ἀναπέμψας, ἦν ἔκτοτε οὕτως διάγων εἶς τὸ ὄρος καὶ τρεφόμενος ἐκ τῶν ἐκεῖσε φυομένων βοτανῶν καὶ τοῦ Θεοῦ δεόμενος ὑπὸ θηρίου βρωθῆναι ὑπό τινος ἀναιρεθῆναι· ὅπερ καὶ γέγονεν. [et, quod optaverat,]

[40] Ἀνελθὼν [f. 112v.] γάρ ποτε ἄνωθεν τοῦ σπηλαίου εἰς δένδρον τὸ λεγόμενον ἐρέβινθον, ὥστε συλλέξαι τὸν καρπὸν τοῦ δένδρου εἰς τὸ τραφῆναι, ὡς ἵστατο συλλέγων, ποιμήν τις μετὰ τῶν αὐτοῦ θρεμμάτων καταντικρὺ τοῦ σπηλαίου διερχόμενος, ἰδὼν αὐτὸν καὶ προσδοκήσας ὅτι θηρίον ἐστίν, ἑλκύσας τὸ ἑαυτοῦ τόξον καὶ βέλος κατ᾽ αὐτοῦ ἀφεὶς πλήττει αὐτὸν κατὰ τὰς πλευράς. δὲ ἅγιος δεξάμενος τὴν πληγὴν οὐκ ᾤμωξεν, οὐ φωνὴν ἀπρεπῆ ἀφῆκεν, ἀλλ᾽ εὐθὺς πρὸς εὐχαριστίαν τὴν γλῶτταν ἐκίνει· εἶτα στρέψας τὴν χεῖρα καὶ τὸ βέλος ἐκ τῆς αὐτοῦ πλευρᾶς ἐκβαλὼν τὸν Θεόν τε μεγάλῃ τῇ φωνῇ ὡς εἶχε δοξάζων, [casu occiditur] τοῦ δένδρου κατῆλθεν. δὲ ποιμὴν ἀκούσας τὴν τοῦ ἁγίου φωνήν, δρομαίως πρὸς τὸ σπήλαιον ἦλθεν· καὶ ἰδών, ὅτι ἄνθρωπός ἐστιν παρ᾽ αὐτοῦ πληγείς, ἠβουλήθη ἑαυτὸν διαχειρίσασθαι· ἀλλ᾽ ἐπέσχεν αὐτὸν τῆς ὁρμῆς ἅγιος, πραείᾳ τῇ φωνῇ πρὸς ἑαυτὸν καλέσας ἐλθεῖν· καὶ ἐλθόντα ποιεῖ αὐτὸν βαστάσαι καὶ ἔνδον τοῦ σπηλαίου εἰσαγαγεῖν. Μετὰ δὲ τὸ εἰσαγαγεῖν αὐτὸν ἔνδον τοῦ σπηλαίου ἰδὼν αὐτὸν ἅγιος κλαίοντα σφοδρῶς καὶ ὀδυρόμενον, [a pastore quodam,] φησὶ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Μὴ κλαῖε, ἀδελφέ, μηδὲ λυποῦ ὑπὲρ ἐμοῦ· οὐ γὰρ σύ με ἀνεῖλες, ἀλλ᾽ ἐγὼ ἐμαυτὸν ἀπέκτεινα.&rdquogr; Καὶ διηγεῖται αὐτῷ πάντα τὰ συμβεβηκότα αὐτῷ. Εἶτα παρήγγειλεν [f. 113.] αὐτῷ, ἵνα μετὰ τὴν αὐτοῦ πρὸς Θεὸν ἐκδημίαν αὐτὸν μὲν κηδεύσῃ ἐπὶ τὸ δεξιὸν μέρος τοῦ σπηλαίου, ἔνθα καὶ ζῶν εἰσερχόμενος ἀνεπαύετο, ἐκεῖνος δὲ ἀπελθὼν καὶ τὰ ἑαυτοῦ καλῶς διαθείς, ὑποστρέψας ἐν τῷ σπηλαίῳ τὴν κατοίκησιν ποιήσηται. Ταῦτα πρὸς ἐκεῖνον εἰπὼν καὶ μικρὸν ἡσυχάσας, εἶτα ἐκτείνας τὰς ἑαυτοῦ χεῖρας πρὸς ὕψος καὶ εἰπὼν τό· &ldquogr;Δόξα σοί, κύριε Θεός μου, οὕτως τὰ κατ᾽ έμὲ καλῶς οἰκονομήσας,” [qui etiam in monte] ἀφῆκε τὴν ἁγίαν αὐτοῦ ψυχήν. δὲ ποιμὴν δάκρυσι πολλοῖς ἀντὶ ὕμνων καὶ ᾀσμάτων καταρράνας [καταράνας A.] τὸ ἅγιον αὐτοῦ σκῆνος, κατέθετο αὐτὸ ἐπὶ τὸ δεξιὸν μέρος τοῦ σπηλαίου. Εἶθ᾽ οὕτως ἀπελθὼν καὶ τὰ ἑαυτοῦ καλῶς διαθείς, ὑπέστρεψε καὶ εἰσελθὼν ἐν τῷ σπηλαίῳ ἦν ἐκεῖ μέχρι τῆς αὐτοῦ τελευτῆς, καλῶς καὶ αὐτὸς βιώσας καὶ διὰ τοῦ ἀκουσίου φόνου δάκρυσι πολλοῖς τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείας ἀνταλλαξάμενος. [sancte vivit et moritur.] Καὶ τὸ μὲν σῶμα τοῦ ἁγίου Παφνουτίου ἦραν ἐν Κωνσταντινουπόλει, τὰ δὲ λείψανα τοῦ ποιμένος τινὲς τῶν φιλοχρίστων ἄλλος ἄλλο διεμερίσαντο, μόνης τῆς ἁγίας αὐτοῦ κάρας ὑπολειφθείσης· ἥτις καὶ σῴζεται μέχρι τοῦ παρόντος μετὰ σκευαρίου [f. 113v.] ἐν τῷ ναῷ τοῦ Σωτῆρος κειμένη. Οὕτως οἶδε Θεὸς τοῖς αὐτοῦ βέλεσι τὸν ἐχθρὸν κατατιτρώσκειν καὶ τοὺς ὑπ᾽ ἐκείνου τρωθέντας αὐτὸς τῇ ἑαυτοῦ φιλανθρωπίᾳ διὰ μετάνοιαν ἰᾶσθαι, ἐκεῖνον δὲ κατῃσχυμμένον [κατησχυμένον A] παραπέμπειν τῇ ἀπωλείᾳ. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν περὶ τοῦ ἁγίου Παφνουτίου.

[41] [Ad stylitam quendam,] δέ γε πατὴρ ἡμῶν, ὡς ἤδη προδεδήλωται, σκοπῶν τὴν πρὸς τὸ ὄρος ἀνάβασιν, ἀναστὰς νυκτὸς μηδενὸς τῶν μετ᾽ αὐτοῦ εἰδότος, ἄνεισι πρὸς αὐτό. Ὡς δὲ ἤρξατο ἀνέρχεσθαι, δεῖν ἔκρινε πρῶτον [in marg. A.] ἀνελθεῖν καὶ τὸν ἐν τῇ Πέτρᾳ ὄντα στυλίτην ἄνωθεν τοῦ χωρίου ἰδεῖν. Ἐκεῖθεν γὰρ ἀνήρχετο. Ἦν γὰρ περὶ αὐτοῦ ἀκούσας, ὅτι ἐξελθεῖν τοῦ στύλου βούλεται. Καὶ διὰ τοῦτο ἀνήρχετο πρὸς αὐτὸν ἐπερωτῆσαι, εἰ ἔστιν τόπος πρὸς τὸν αὐτοῦ σκοπὸν ἐπιτήδειος, ὥστε ἐκείνου ἐξελθόντος αὐτὸν εἰσελθεῖν. Ἦσαν δὲ ξύλα πεπηγμένα ἐπὶ τῆς Πέτρας καὶ ἕτερα ἐπάνω αὐτῶν ὕπτια κείμενα· καὶ μαρτυρεῖ τοῦτο ἕως τοῦ νῦν ἐπὶ τῆς Πέτρας πάσσαλος πεπηγμένος ὁρώμενος. Κάλως δὲ ἦν ταῖς δυσὶν ἀρχαῖς ἐξ ἑκατέρου μέρους δεδεμένος, ᾧ καὶ ἐχρῶντο οἱ ἀνερχόμενοι ἀντὶ χειραγωγοῦ. Ὡς οὖν καὶ πατὴρ τῷ αὐτῷ τρόπῳ χρώμενος βαδίζων ἐπάνω τῶν ξύλων πρὸς τὸν στυλίτην ἀπῄει καὶ ἤδη πρὸς τὸ μέσον τῆς πέτρας ἔφθασεν, ἄφνω [f. 114.] τοῦ κάλω, ὃν ἀντὶ χειραγωγοῦ ταῖς χερσὶν ἐκράτει, κοπέντος, αὐτὸς ἐπάνω τῶν ξύλων κατὰ πρόσωπον πέπτωκε. Τοῦτο πάντως ἔργον ἦν τοῦ πονηροῦ καὶ μηχάνημα πρὸς τὸ αὐτὸν ἐκεῖθεν κρημνίσαντα θανατῶσαι. [in loco aditu arduo commorantem ascendit;] Ἀλλ᾽ τοῦ Θεοῦ χάρις, μετ᾽ αὐτοῦ ἀεὶ οὖσα καὶ ἐν παντὶ τόπῳ τοῦτον περιφρουποῦσα, ἀπράκτους ἐποίει τὰς ἐκείνου μηχανάς. Ἀναστὰς γὰρ καὶ ταῖς χερσὶ τὴν πέτραν κρατῶν, κατὰ μικρὸν βαδίζων ἀπῆλθε πρὸς τὸν στυλίτην· καὶ ἰδὼν καὶ ὁμιλήσας αὐτῷ, ἤκουε παρ᾽ ἐκείνου μὴ εἶναι τὸν τόπον πρὸς ἡσυχίαν ἐπιτήδειον. &ldquogr;Καὶ γάρ, φησί, κἀγὼ διὰ τοῦτο μέλλω ἐκ τῶν ὧδε ἀναχωρῆσαι”. [ad S. Paphnutii speluncam] Συνεβούλευε δὲ καὶ οὗτος αὐτῷ εἰς τὸ τοῦ ἁγίου Παφνουτίου σπήλαιον ἀπελθεῖν. Κατελθὼν οὖν ἐκεῖθεν καὶ ἀρξάμενος τοῦ ὄρους ψάλλων ἀνήρχετο. Ὡς δὲ ἔφθασεν εἰς τὴν Πέτραν, ἔνθα ἐστὶν πάνυ στενοτάτη διάβασις, τελέσας τὴν ὥραν ἣν ἔψαλλε καὶ μέλλων τὴν εὐχὴν ποιῆσαι, ἐκτείνας τὴν δεξιὰν αὐτοῦ χεῖρα καὶ τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον ἐπὶ τῆς πέτρας ποιήσας, ἀσπασάμενος αὐτὸν καὶ τὴν εὐχὴν εἰπών, τὸν τόπον παρῆλθεν. [se conferre suadetur.] δὲ σταυρὸς μέχρι τοῦ νῦν κεκολαμμένος ὢν καθορᾶται, ἐγκολαφθεὶς μετέπειτα κελεύσει τῇ τοῦ [τῆ iterum A.] πατρὸς εἰς φυλακτήριον τῶν ἐκεῖσε διερχομένων. Φθάσας δὲ ἐν τῷ σπηλαίῳ καὶ εἰσελθὼν καὶ ἰδὼν αὐτὸ [f. 114v.] καὶ ἀρεσθεὶς ἐπ᾽ αὐτῷ, ἔμεινεν ἐν αὐτῷ μῆνας ἕξ. Ἐξερχόμενος δὲ καὶ περιπολεύων τὸ ὄρος, πάλιν ὑποστρέφων εἰς αὐτὸ εἰσήρχετο.

[42] [Quantas ibidem experiatur tentationes.] Τοὺς δὲ πειρασμούς, οὓς παρὰ τῶν δαιμόνων μόνος ὢν ἐκεῖσε ὑπέστη, τίς ἂν δύναιτο διηγήσασθαι; ὅπου γε μετὰ τὸ πολισθῆναι τὸ ὄρος καὶ ἄλλον οὐρανὸν ὡς εἰπεῖν γενέσθαι ταῖς τῶν μοναχῶν ἀκαταπαύστοις ὑμνῳδίαις καὶ θείαις ἱερουργίαις τινὲς τῶν ἀδελφῶν ἡμῶν τούτους ὑπέστησαν, καὶ μάλιστα ἐν αὐτῷ τῷ σπηλαίῳ καὶ τῇ φάραγγι· ἐξ ὧν ἐκ τῶν πολλῶν ὀλίγους εἰς μαρτυρίαν ὑμῖν τῷ λόγῳ διαγράψομαι, ἵν᾽ ὅπως ἐκ τούτων ἐπιγνῶτε, οἵους πειρασμοὺς ὑπέστη ἅγιος, ὅτε μόνος ἦν ἐν τῷδε τῷ ὄρει. Ἐν γὰρ τῷ καιρῷ, [Opifici cuidam] ἐν ᾧ τοῦ Σωτῆρος ναὸς ᾠκοδόμητο, ἐξελθών τις τῶν ἐργατῶν ἐπὶ τὸ κάτω μέρος τῆς μονῆς ἕνεκεν τοῦ κόψαι ξύλον εἰς τὴν τοῦ ναοῦ κατασκευήν, μετὰ τὸ κόψαι ἄρας αὐτὸ καὶ τοῦ τόπου μέλλων ἀναχωρεῖν, ὁρᾷ τινα ἄφνω ἐπιστάντα αὐτῷ ἐν σχήματι Ἰσμαηλίτου, ἀπηγριωμένους ἔχοντα τούς τε ὀφθαλμοὺς καὶ τὰς τῆς κεφαλῆς τρίχας· ὅς καὶ εἷλκεν αὐτὸν ἐπὶ τὸ ἄκρον τῆς φάραγγος, λέγων αὐτῷ ἐκεῖσε εὑρεῖν ξύλον, οἷον ἂν βούλοιτο· τοῦ δὲ ἐκ τοῦ σχήματος γνόντος αὐτὸν τίς ἦν καὶ τὴν τοῦ ἁγίου πατρὸς [f. 115.] εὐχὴν ἐπικαλεσαμένου καὶ τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον ποιήσαντος, ἀφανὴς εὐθὺς ἕλκων αὐτὸν ἐγεγόνει καὶ αὐτὸς μετὰ τοῦ ξύλου μηδὲν κακὸν ὑπὸ τοῦ πονηροῦ παθὼν εἰς τὴν μονὴν παραγίνεται.

[43] [et Symeoni monacho] Μοναχὸς δέ τις ὀνόματι Συμεὼν ᾐτεῖτο τὸν πατέρα, ἵνα ἀπελθὼν οἰκήσῃ ἐν τῷ σπηλαίῳ. δὲ πατὴρ οὐ συνεχώρει αὐτῷ τοῦτο ποιῆσαι διὰ τὸ μὴ δύνασθαι, ὡς αὐτῷ ἔλεγε, τοὺς ἐκ τῶν δαιμόνων πειρασμοὺς ὑποφέρειν. Ὡς δὲ μοναχὸς ἐπέκειτο τὸν πατέρα βιάζων πρὸς τοῦτο, πεισθεὶς πατὴρ προέτρεψεν αὐτῷ ἐκεῖ ἀπελθεῖν καὶ τὴν κατοίκησιν ποιῆσαι. Καὶ δὴ ἀπελθὼν ἔμεινε χρόνον τινὰ ἐκ δαιμόνων ἀπείραστος. Μιᾷ δὲ τῶν νυκτῶν ὡς ἵστατο προσευχόμενος, ὁρᾷ ὡς ἔλεγε τὸ σπήλαιον ἅπαν πληρωθὲν σπινθηρακοειδῶν ἀνθράκων· εἶθ᾽ οὕτως ἐδόκει τινὰς αὐτῷ μετὰ βοῆς εἰσπεσεῖν· οἳ καὶ δραξάμενοι, μὲν τῆς αὐτοῦ κεφαλῆς, δὲ τῶν ποδῶν, ἄφνω εἰς γῆν αὐτὸν καταράττουσι. Καὶ οὕτως αὐτὸν ἔρυψαν, ὡς ἄφωνον αὐτὸν ἐκ τοῦ τοιοὐτου δαρμοῦ γενέσθαι. Μετὰ δὲ τὸ τύψαι αὐτὸν ἱκανῶς, [illecebrae] βαστάσαντες αὐτὸν αἰθέριον μέχρι τῆς ὀπῆς τοῦ σπηλαίου ἀναγαγόντες ἐκεῖσε αὐτὸν κρέμασθαι ἐποίησαν, ἕως οὗ τὸ ξύλον τῆς ἐκκλησίας [f. 115v.] ἔκρουσε [Signum quo pulsato monachi congregantur describit K. Krumbacher in Sitzungsberichte der philos.-philolog. und hist. Classe der k. b. Akademic der Wissenschaften, 1892, p. 355 – 61.] . Κρουσθέντος δὲ τοῦ ξύλου, ἐκεῖθεν πρὸς τὴν γῆν αὐτὸν ῥίψαντες αὐτοὶ ᾤχοντο· εἰς ἑαυτὸν δὲ μετὰ μικρὸν μοναχὸς ἐλθών, ἀναστὰς δρομαῖος ἦλθεν εἰς τὸν Σωτῆρα. Καὶ εἰσελθὼν εἰς τὴ ἐκκλησίαν οὐκ ηὔξατο, οὐ σταυρὸν εἰς τὸ αὐτοῦ πρόσωπον ἐποίησεν, οὐ μετάνοιαν τοῖς ἀδελφοῖς, καθὼς ἦν τύπος, ἐποίησεν, ἀλλ᾽ ἅμα τῷ εἰσελθεῖν ὕπτιος πεσὼν ἐπὶ τοῦ ἐδάφους ἔμπροσθεν τῆς τοῦ σωτῆρος εἰκόνος καὶ τὴν δεξιὰν αὐτοῦ ὑψώσας ἅμα καὶ τοὺς ὀφθαλμούς, [a daemone illatae;] ἀπηγριωμένους αὐτοὺς ἔχων, τοιαῦτα πρὸς τὸν σωτῆρα ἔλεγε· &ldquogr;Καλά εἰσι ταῦτα, Χριστέ; οὕτως ἐᾷς ἡμᾶς πειράζεσθαι ὑπὸ τῶν δαιμόνων;&rdquogr; καὶ ἄλλα τινὰ ὡς παραθρόνως, ἕως οὗ ἐκκλησία ἀπέλυσε, κείμενος χαμαὶ ῥήματα ἔλεγεν. Μετὰ δὲ τὴν ἀπόλυσιν τῆς ἐκκλησίας, ἀναστήσαντες αὐτὸν οἱ ἀδελφοὶ καὶ ἐρωτήσαντες καὶ παρ᾽ αὐτοῦ μαθόντες, τί συνέβη αὐτῷ ἐν τῷ σπηλαίῳ ὑπὸ τῶν δαιμόνων παθεῖν, ἄραντες αὐτὸν πρὸς τὸν πατέρα ἀπήγαγον· ἦν γὰρ τότε πατὴρ μόνος εἰς τὸν τῆς Θεοτόκου στύλον· καὶ διηγεῖται καὶ αὐτῷ πάντα τὰ συμβεβηκότα αὐτῷ. δὲ πατὴρ προστάσσει ἐπαναγνωσθῆναι αὐτῷ τὸ ἅγιον [supra lin. A.] εὐαγγέλιον. Καὶ τοῦτό τινος τῶν ἀδελφῶν κατὰ τὴν τοῦ πατρὸς προσταγὴν ποιήσαντος, [f. 116.] πάλιν μοναχὸς σώφρων καὶ τὸν νοῦν ἐρρωμένος [ἐρρωμένον A.] ὡς τὸ πρὶν καθωρᾶτο.

[44] [item Ioanni monacho,] Ἕτερος δὲ μοναχὸς ὀνόματι Ἰωάννης νυκτὸς μέσον τῆς φάραγγος ἐν τόπῳ τινὶ ἑστὼς καὶ προσευχόμενος, ὡς ἦν τοὺς ὀφθαλμούς τε καὶ τὰς χεῖρας πρὸς οὐρανὸν ἐκτεταμένας ἔχων, ἄφνω ὗς μετὰ τῶν ἑαυτῆς χοιρογρυλλίων ὑπὸ τοὺς αὐτοῦ πόδας εὑρέθη στρεφομένη, καὶ τοσοῦτον αὐτὸν ἐθρόησεν καὶ φοβηθῆναι ἐποίησεν [καὶ φοβ. ἐπ. in marg. A.] , ὥστε τὴν εὐχὴν αὐτοῦ καταλιπεῖν καὶ μετὰ σπουδῆς τοῦ τόπου ἀναχωρῆσαι καὶ μηκέτι ἄλλοτε ἐκεῖ ἀπελθεῖν. Καὶ ἄλλος δὲ μοναχὸς ὀνόματι Ἀντώνιος ἐν τῷ σπηλαίῳ χρόνον τινὰ ποιήσας πολλοὺς καὶ αὐτὸς ἐκεῖσε πειρασμοὺς πρὸς τῶν δαιμόνων ὑπέστη. [Antonio,] Ποτὲ μὲν γάρ, ὡς ἔλεγεν, ἐλίθαζον αὐτόν, ποτὲ δὲ ἐπιπίπτοντες ἔτυπτον αὐτὸν ἀφειδῶς, ἄλλοτε πάλιν ἐφώνουν αὐτὸν ἐξ ὀνόματος καὶ πολυτρόπους φαντασίας ἐδείκνυον αὐτῷ.

[45] [Ignatio,] δέ γε μοναχὸς Ἰγνάτιος, τοῦ μοναχοῦ Ματθαίου ἀνεψιός, καὶ παῖς ὢν καὶ εἰσελθὼν μετὰ καὶ ἑτέρου παιδὸς εἰς τὸ σπήλαιον πρὸς τὸ γεμίσαι ὕδωρ, ὡς ἵστατο ἐπάνω τῆς κινστέρνης [corr. prius κιστέρνης A.] , ὁρᾷ ἐκ τοῦ μέρους τοῦ ἀγωγοῦ ἄνδρα φοβερὸν τῇ θέᾳ κατερχόμενον, ῥᾶβδον ἐπὶ τῆς αὐτοῦ χειρός, ἥτις ἐπὶ τὸ ἄκρον [f. 116v.] σίδηρον εἶχε, κατέχοντα. Καὶ εὐθέως δίδωσιν αὐτῷ μετ᾽ αὐτῆς. Κρουσθεὶς οὖν παῖς ὑπ᾽ ἐκείνου, εὐθὺς ὡσεὶ νεκρὸς χαμαὶ πέπτωκεν. δὲ μετ᾽ αὐτοῦ παῖς ἰδὼν οὕτως κείμενον, [qui crudeliter verberatus] ἤρξατο τὸν ἐκεῖσε ὄντα μοναχὸν μετὰ κλαυθμοῦ προσκαλεῖσθαι. Ὃς εἰσελθὼν καὶ ἰδὼν τὸν παῖδα οὕτως ὡσεὶ νεκρὸν κείμενον, ταθεὶς ἔμπροσθεν τῆς εἰκόνος τοῦ ἁγίου Παφνουτίου ἐποίησε τρισάγιον· καὶ οὕτως ἔλαιον ἄρας ἐκ τῆς κανδήλης [κανδέλλης A.] καὶ ἀλείψας αὐτὸν ἀναστῆναι ἐποίησε· καὶ τὸ κεράμιον αὐτοῦ πλήσας καὶ τοῦ σπηλαίου ἐξαγαγὼν καὶ μικρὸν αὐτοὺς προπέμψας ὑπέστρεψε. Μόλις οὖν δυνηθεὶς φθάσαι εἰς τὴν Θεοτόκον, ἐκεῖθεν γὰρ ἦν ἀποσταλείς [ἀποσταλλεὶς A.] , ἐποίησεν ἔκτοτε ὀκτωκαίδεκα μῆνας ἐν ἀρρωστίᾳ βαρείᾳ κατακείμενος. Καὶ τοσαύτη ἦν ἀρρωστία, ὡς μὴ δύνασθαι αὐτὸν ἐκ τοῦ κοιταρίου αὐτοῦ ἐγερθῆναι, [in morbum incidit;] ἀλλ᾽ ὑπὸ ἑτέρων χειρῶν βασταζόμενον πρὸς τὴν αὐτοῦ χρείαν ἀποφέρεσθαι. Καὶ γὰρ αἱ κνῆμαι αὐτοῦ πρὸς τοὺς μηροὺς ἐκολλήθησαν· καὶ τὸ δὲ χαλεπώτερον ἦν τὸ μὴ δύνασθαι αὐτὸν βρώματός τινος μεταλαβεῖν διὰ τὸ πάλιν αὐτὸν ἐμεῖν τὸ προσλαμβανόμενον. Ὡς δὲ ταῦτα πατὴρ ἤκουσεν, ἀποστέλλει τινὰς τῶν ἀδελφῶν [f. 117.] καὶ ποιεῖ βασταζομένου αὐτοῦ πρὸς αὐτὸν ἀγαγεῖν ἦν γὰρ τότε πατὴρ εἰς τὸν τῆς ἁγίας Ἀναστάσεως στύλον καὶ δοὺς αὐτῷ ἐκ τῆς αὐτοῦ τροφῆς, ὄσπριον δὲ ἦν ἑψητὸν τὸ δοθὲν αὐτῷ ἄνευ ἐλαίου, πείθει αὐτὸν καὶ μὴ βουλόμενον ἐξ αὐτοῦ μεταλαβεῖν· εἶθ᾽ οὕτως κελεύει παξαμάτας [Παξαμᾶς dicitur panis subcinericius seu panis bis coctus. Ducange, s. v. Cf. Corpus glossariorum latinorum, index graeco-latinus s. v. Παξαμάτιον.] αὐτῷ καὶ οἶνον δοθῆναι· καὶ εὐχὴν αὐτῷ ποιήσας ἀπέλυσεν. Ἔκτοτε οὖν κατὰ μικρὸν τὴν ἀρρωστίαν ἀποθέμενος πρὸς τὴν προτέραν αὖθις ἀπανῆλθε ὑγίειαν.

[46] [Nilo quoque saeculari,] Καὶ μοναχὸς δὲ Νεῖλος, κοσμικὸς ἔτι ὤν, παρὰ τοῦ κελλαρίτου [De κελλαρίτου seu cellerarii munere lege versiculos quos affert Ducange, p. 632, s. v.] προσταχθεὶς ἐξελθεῖν ἐκ τοῦ Σωτῆρος καί τισι κοσμικοῖς εὐχῆς χάριν ἐκεῖσε παραγενομένοις τὴν ὁδὸν ὑποδεῖξαι, ὡς τοῦτο ποιήσας αὐτοὺς ἀφεὶς ὑπέστρεφε, γινόμενος κατὰ τὸ μέσον τοῦ νοτικοῦ ῥύακος, ἄφνω αἰθρίας οὔσης καὶ καθαρὸν τοῦ τῆς ἡμέρας φωτὸς αὐγάζοντος, δοκεῖ περὶ αὐτὸν σκότος γίνεσθαι [γινέσθαι A.] καὶ τοσοῦτον ὥστε μηδὲ ἑαυτὸν ὁρᾶν δύνασθαι. Ἀτενίσας δὲ εἰς τὸν οὐρανὸν ἀστέρας ὁρᾶν [supra lin. A.] ἐνόμιζεν· οἷς καὶ προσέχων ἐκ τῆς αὐτῶν θέσεως τὴν πρὸς τὸν Σωτῆρα φέρουσαν ὁδὸν εἰκάζων ἐπορεύετο. Ὡς δὲ πλησίον τῆς μονῆς ἐγένετο [(ὡς - ἐγένετο) in marg. A.] ; κλίνας τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτοῦ πρὸς τὴν γῆν, εἰς μὲν τὰ ἔμπροσθεν αὐτοῦ οὐδὲν ἑώρα, ἀλλὰ πάντα ἦν σκοτίας μεστά, τὴν δὲ τῆς ἐκκλησίας τροῦλαν, ὡς ἔλεγε, μόνην ἐθεάσατο· καὶ γνοὺς τὸν τόπον, ἐν ᾧ ἦν, ἥρξατο κράζειν τό· &ldquogr;Εὐλόγησον, κῦρι [f. 117v.] Ἰωαννίκιε&rdquogr; οὕτω γὰρ ἐκαλεῖτο κελλαρίτης. Ἀποκριθέντος δὲ ἐκείνου τό· &ldquogr;Εὐλόγησον,&rdquogr; εὐθέως τὸ σκότος ἀπῆλθεν ἐξ αὐτοῦ καὶ οἱ ἀστέρες εἰς τὸν οὐρανὸν οὐκέτι ἐφαίνοντο, ἀλλὰ πάλιν φῶς ἦν καὶ ἡμέρα. Καὶ οὕτως τὸν Θεὸν δοξάζων, τὸν διὰ τῆς τῶν ἀστέρων ἐμφανείας παραδόξως αὐτὸν ἐκ τῆς τῶν πονηρῶν δαιμόνων σκοτεινομόρφου φαντασίας ῥυσάμενον, εἰς τὴν μονὴν εἰσῆλθε.

[47] Τίς δὲ τὰ τοῦ μοναχοῦ Φιλιππικοῦ [Φιλίππῖκου ita A.] κατὰ λόγον εἰπεῖν ἐξισχύσει, πῶς πρῶτον μὲν ἐποίησαν αὐτὸν οἱ πονηροὶ δαίμονες ταῖς ἐκείνων φαντασίαις πιστεῦσαι καὶ ἐκεῖθεν εἰς ὑψηλοφροσύνην ἐπαρθῆναι, [Philippico monacho,] καὶ τοσοῦτον, ὥστε λέγειν ὅτι· &ldquogr;Ἄγγελοί με ὀψικεύουσι καὶ φέρουσιν εἰς τὴν ἐκκλησίαν.&rdquogr; Ὡς δὲ εἶδον αὐτὸν ταῖς τοῦ ἁγίου πατρὸς παραινέσεσι πεισθέντα καὶ τὴν ἐκείνων ἀπάτην ἐάσαντα, [qui ad varias ineptias cog itur,] ἄλλως αὐτὸν ὑπέρχονται. Ἀφέντες γὰρ τὰς τοιαύτας φαντασίας ἀναιδῶς αὐτῷ ἐπέρχονται καὶ τὸν νοῦν αὐτοῦ σκοτίσαντες ἐποίουν ἄτακτα καὶ πράττειν καὶ φθέγγεσθαι. Ἱστάμενος γὰρ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ ψάλλων μετὰ τῶν ἀδελφῶν, ἄφνω τὴν κεφαλὴν καὶ τὰ γόνατα κλίνων ἐπὶ πρόσωπον ἔπιπτε καὶ ἔκειτο οὕτως, ἕως οὗ οἱ ἀδελφοὶ αὐτὸν ἀνέστησαν. Ἀνιστάμενος δὲ ἵστατο περιστρέφων τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτοῦ βλοσυρῶς ἔνθεν κἀκεῖθεν· ἄλλοτε πάλιν, ὡς ἵστατο μετὰ τῶν ἀδελφῶν ψάλλων, ἐγυρίζετο [f. 118.] ὥσπερ ἀνέμη καὶ ἕτερα τοιαῦτα πολλὰ ἐποίει, ὥστε καὶ εἰς γέλωτα κινεῖν τοὺς ἀδελφοὺς βλέποντας ταῦτα. Καί ποτε ἐξελθὼν ἐκ τοῦ Σωτῆρος πρὸς τὸ ἀπελθεῖν εἰς τὴν Θεοτόκον πρὸς τὸν πατέρα, ὡς ἤδη μέσον τῆς φάραγγος ἐγένετο, ἄφνω ἐκ τῶν τριχῶν οἱ δαίμονες αὐτὸν κρατήσαντες καὶ εἰς τὴν γῆν καταράξαντες εἷλκον αὐτὸν σύροντες ἐπὶ τὸ ἑῷον μέρος τοῦ ὄρους. [per devia] Ὡς δὲ ἤδη τόπον ἱκανὸν σύραντες αὐτὸν ἀνήγαγον, ἰδὼν αὐτὸν πατὴρ ἑστὼς ἐπάνω τοῦ στύλου, ἀποστέλλει τὸν μοναχὸν Μελέτιον τὸν ἐπιλεγόμενον Μαῦρον ἔτυχε γὰρ ἐκεῖσε ἑστώς πρὸς τὸ κρατῆσαι αὐτόν, ἵνα μὴ ἀπαγαγόντες αὐτὸν εἰς τὴν ἀκρώρειαν οἱ δαίμονες κρημνίσωσι. [a daemonibus trahitur,] Τοῦτο γὰρ ἦν αὐτοῖς σκοπός. Δραμὼν οὖν ἀδελφὸς καὶ μετὰ πολλοῦ τοῦ τάχους πρὸς αὐτὸν ἀπελθών, ὡς εἶδεν αὐτὸν οὕτως κείμενον ὕπτιον ἀνερχόμενον, μὴ φαινομένων τῶν ἑλκόντων αὐτόν, ἐξέστη· ὅμως θαρρήσας τῇ τοῦ ἁγιου πατρὸς εὐχῇ καὶ ταύτην εἰς βοήθειαν ἐπικαλεσάμενος, προσελθὼν ἀνέστησεν αὐτὸν καὶ ἄρας μεθ᾽ ἑαυτοῦ πρὸς τὸν πατέρα ἀπήγαγεν. Ἄλλοτε πάλιν σκοτωθεὶς ὑπὸ τῶν δαιμόνων ἐξῆλθεν ἐκ τοῦ Σωτῆρος τρέχων ἐπὶ τὸ κατωφερὲς τῆς φάραγγος. Καὶ εἰ μὴ θᾶττον οἱ ἀδελφοὶ εἰσπηδήσαντες ἐκράτησαν αὐτόν, ἔμελλεν ἂν κρημνίζεσθαι. Πολλάκις [f. 118v.] δὲ περιπατοῦντες καὶ λίθους κατ᾽ αὐτοῦ ἔβαλλον, ὥστε ἐκ τούτου μηδὲ δύνασθαι αὐτὸν μόνον που ἀπελθεῖν. [et lapidibus impetitur.] Ἀλλὰ τοῦτον σωτὴρ ταῖς τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν εὐχαῖς, τῇ ἐπιθέσει τοῦ τιμίου σταυροῦ, ὃς ἦν ἐκ τῶν αὐτοῦ χειρῶν κατασκευασθείς, καὶ τῇ ἀναγνώσει τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου ὡς ἀγαθὸς ἰάσατο.

[48] [Alii monachi Sabas,] Ἕτερος δὲ μοναχὸς ὀνόματι Σάβας, ἔνδον ὢν τοῦ αὐτοῦ κελλίου, ἐδόκει κλέπτας ὁρᾶν εἰσελθόντας εἰς τὴν μονήν. Ὃς ἐξελθὼν καὶ ἰδὼν αὐτοὺς ἤρξατο φωνεῖν τοὺς ἀδελφούς. Ἀλλ᾽ ἐκεῖνοι μὲν εὐθὺς ἄφαντοι γεγόνασιν. Αὐτὸς δὲ γνοὺς αὐτοὺς δαίμονας ὑπάρχειν καὶ οὐκ ἀνθρώπους, δειλίᾳ ληφθεὶς ὑπότρομος ἐγεγόνει. Καὶ μοναχὸς Νικόλαος, οὗ τὸ ἐπίκλην Κῦρ Εὐλόγησος, [Nicolaus,] καὶ αὐτὸς πειθόμενος ταῖς τῶν δαιμόνων φαντασίαις, ὡς ὅτι ἀποκαλύψεις τινὰς θεωρεῖ, πολλάκις ὑπὸ τοῦ πατρὸς νουθετούμενος μὴ πιστεύειν αὐτοῖς, οὐκ ἐπείθετο. Διὸ μὴ θέλων αὐτὸν Θεός, ἐκ τῶν τοιούτων φαντασιῶν ἀπατηθέντα παρὰ τῶν πονηρῶν δαιμόνων, τοὺς κόπους αὐτοῦ ἀπολέσαι, καὶ γὰρ ὅσον τὸ εἰς δύναμιν ἀγωνιζόμενος ἦν, παραχωρεῖ καὶ αὐτὸν ὑπὸ τῶν δαιμόνων σωματικῶς πειρασθῆναι. Μιᾷ γὰρ τῶν νυκτῶν ἐξελθὼν ἐκ τῆς αὐτοῦ κέλλης, ὁρᾷ τινα γέροντα φοροῦντα ἐξ αἰγῶν ἐρίου χιτῶνα ὑφασμένον, ὅπερ σθλαβινικὸν [ σθλαβίνικον A? lectio dubia.] [f. 119.] καλεῖν σύνηθες, καὶ ἐπὶ τῶν ἑαυτοῦ ὤμων δεσμὸν ξύλων βαστάζοντα καὶ ἔμπροσθεν αὐτοῦ ἑστῶτα· ὃν θεωρήσας, καὶ αὐτὸς καθάπερ καὶ μοναχὸς Σάβας δειλίᾳ ληφθεὶς ἔντρομος ἐγένετο· ἀλλὰ καὶ τοῦτον σωτὴρ ταῖς τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν εὐχαῖς καθὰ καὶ τὸν Φιλιππικὸν ἰάσατο.

[49] [Gregorius,] Πρὸ δὲ τούτων τῶν τριῶν μοναχὸς Γρηγόριος, τοῦ μοναχοῦ Κυρίλλου τοῦ γεγονότος ἡμῶν οἰκονόμου πατήρ, καὶ αὐτὸς ταῖς τῶν δαιμόνων φαντασίαις φενακισθεὶς εἰς τὸ ἔσχατον τῆς ὑψηλοφροσύνης κακὸν ἔφθασε· καὶ τοσοῦτον ἐφυσιώθη, ὡς καὶ τὰς φρένας αὐτοῦ ἀπολέσαι. Εἰσερχόμενος γὰρ εἰς τὸ σπήλαιον πρὸς τὸ ἐκτελέσαι τὴν ἱερὰν μυσταγωγίαν ἱερεὺς γὰρ ἦν καὶ τῶν ἀγωνιζομένων, καὶ διὰ τοῦτο καὶ οἱ δαίμονες αὐτὸν δεξιῶς ὑπῆλθον ἐθεώρει καὶ αὐτὸς ὡς καὶ μοναχὸς Συμεὼν ἀπηνθρακωμένον ὅλον τὸ σπήλαιον. [a daemone decipiuntur.] Καὶ ποτε μὲν οὕτως, ποτὲ δὲ ἐν τῷ μέλλειν αὐτὸν τὰ ἅγια ὑψοῦν, πῦρ ἑώρα ἄνωθεν κατερχόμενον καὶ ὅλον τὸ σπήλαιον σὺν αὐτῷ σπαργανοῦν. Ὡς οὖν ταῦτα ἑώρα, ἤρξατο φυσιοῦσθαι· καὶ προσελθὼν μετὰ ὑπερηφανίας καὶ πεφυσιωμένου φρονήματος πρὸς τὸν πατέρα ταῦτα διηγεῖται. δὲ πατὴρ ἐνουθέτει αὐτὸν μὴ πιστεύειν ταῖς τοιαύταις φαντασίαις τῶν δαιμόνων. Ἐκεῖνος δὲ τυφλωθεὶς [f. 119v.] ὑπ᾽ ἐκείνων τὸν νοῦν, ἤρξατο ἀντιλέγειν αὐτῷ λέγων· &ldquogr;Οὐκ ἔστι δαιμονικὴ ἀπάτη ἀλλὰ πνεύματος ἁγίου ἐπισκίασις. Καὶ ἰδού, φησίν, ἐκέλευσέ μοι τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἵνα κατέλθω εἰς τὸν Θεολόγον πρὸς τὸ διδάξαι τόν τε μητροπολίτην καὶ πάντα τὸν κλῆρον, ἵνα μὴ σμίγωσιν εἰς τὴν τῶν ἁγίων μυστηρίων ἕνωσιν ὕδωρ, ἀλλὰ οἶνον μόνον ἐῶσιν ἄκρατον. Ἐὰν δὲ μὴ ἐάσῃς με ἵνα συντόμως ἀπέλθω, ἅπαντες οἱ Ἰουδαῖοι ὧδε ἔχουσιν ἀνελθεῖν. Καὶ τοῦτο γάρ μοι ἀπεκάλυψεν Θεὸς διὰ τοῦ ἁγίου πνεύματος, ἵνα ἐν ταύτῃ τῇ φάραγγι ὕδωρ ποταμηδὸν ἀναβλύσῃ πρὸς τὸ βαπτίζεσθαι τοὺς πρός με ἐρχομένους Ἰουδαίους.&rdquogr; Ταῦτά τε καὶ ἕτερα τοιαῦτα αὐτοῦ λέγοντος, [Lazaro frustra nitente,] πατὴρ πάλιν ἐνουθέτει καὶ ἐδίδασκεν αὐτόν, τὰς μαρτυρίας αὐτῷ προσφέρων ἀπὸ τῶν ἁγίων γραφῶν, ὅτι οὐκ ἔστι καλὸν τοῖς μοναχοῖς τὸ τοῖς τοιούτοις πιστεύειν ὅλως ταῦτα παραδέχεσθαι. Ὡς δὲ εἶδεν αὐτὸν ἥκιστα τοῖς αὐτοῦ θεραπευτικοῖς καὶ ἁπαλοῖς λόγοις πειθόμενον, ἤρξατο τραχυτέροις λόγοις ὥσπερ τισὶ πικροτάτοις φαρμάκοις αὐτὸν ἀποστύφειν, ἀλλ᾽ ἐκεῖνος, ὥσπερ οἱ ἄτακτοι τῶν ἀρρωστούντων εἰώθασι ποιεῖν, ταῦτα ἀποκρουσάμενος ἀναστὰς νυκτός, [noctu e monasterio] μηδενὸς αὐτὸν ἰδόντος, κάτεισιν εἰς τὸν Θεολόγον. [Gregorius aufugit,] Ὡς δὲ εἰς γνῶσιν ἦλθε τῷ πατρὶ τούτου [f. 120.] φυγή, παρευθὺς ἀποστέλλει τινὰς τῶν ἀδελφῶν πρὸς ἀναζήτησιν αὐτοῦ. Οἳ κατελθόντες καὶ εὑρόντες αὐτόν, λαβόντες δεδεμένον πρὸς τὴν μονὴν ὑπέστρεψαν. Ὡς δὲ εἰς ὄψιν ἦλθε τοῦ πατρός, ἤρξατο πάλιν τοῖς πεφυσιωμένοις αὐτοῦ ῥήμασιν χρῆσθαι καὶ λέγειν πρὸς τὸν πατέρα· &ldquogr;Λάζαρε, διὰ τί με οὐκ ἐᾷς κηρύσσειν τὸ κήρυγμα ἐπιστεύθην παρὰ Θεοῦ εἰς πολλῶν σωτηρίαν;&rdquogr; δὲ πατὴρ ὡς εἶδεν αὐτὸν τελείως ταῖς τῶν δαιμόνων φαντασίαις ἐξανδραποδισθέντα, προστάσσει τοὺς πόδας αὐτοῦ σιδηροπέδαις πεδηθῆναι, καὶ κόφινον δοὺς αὐτῷ ἐποίησε τοὺς λίθους ἐκ μέσου τῆς αὐλῆς αὐτὸν συλλέγειν καὶ ἔξω που τῆς μονῆς ἀποφέρειν [(καὶ ἔξω - ἀποφέρειν) in marg. A.] . [eoque reductus] Πληρώσας οὖν τὸν κόφινον λίθων καὶ ἄρας αὐτὸν ἐπὶ τῶν ὤμων, ἐλθὼν καὶ στὰς ἔμπροσθεν τοῦ στύλου, φωνεῖ τὸν πατέρα λέγων· &ldquogr;Λάζαρε, πρόσσχες καὶ ἴδε.&rdquogr; δὲ πατὴρ προκύψας τοῦ στύλου ἔφη πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Τί ἐστιν;&rdquogr; Ἐκεῖνος δὲ πρὸς τὸν πατέρα· &ldquogr;Ἴδε, φησί, καὶ γνῶθι, ὅτι τὰ περὶ ἐμοῦ καὶ προφήτης Δαυὶδ πρὸ πολλῶν τῶν χρόνων ὑπὸ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐμπνευσθεὶς ἔγραψε· καὶ ἰδοὺ σήμερον πέρας αὐτοῦ προφητεία ἔλαβεν. γὰρ οὐ γέγραπται οὕτως;&rdquogr; Καὶ ἐκτείνας τὴν χεῖρα ἐπὶ τοὺς πόδας φησίν· &ldquogr;Ἐταπείνωσαν ἐν πέδαις τοὺς πόδας αὐτοῦ.” [Ps. 104, 18.] Εἶθ᾽ [f. 120v.] οὕτως ἀντανακλάσας αὐτὴν ἐπὶ τὸν αὐτοῦ ὦμον λέγει· &ldquogr;Καὶ αἱ χεῖρες αὐτοῦ ἐν τῷ κοφίνῳ ἐδούλευσαν.&rdquogr; δὲ πατὴρ σεμνὸν ὑπομειδιάσας αὐτῷ λέγει· &ldquogr;Καλῶς, καὶ ἐπεὶ ὡς λέγεις καὶ προφήτης τὰ περὶ σοῦ πρὸ πολλοῦ προήγγειλεν, ἄπελθε μετὰ προθυμίας· τὴν προορισθεῖσάν σοι διακονίαν ἐπιμελῶς ἐργάζου.&rdquogr; Οὕτως οὖν ἀφῆκεν αὐτὸν πεπεδημένον ὄντα ἐργάζεσθαι καὶ τῇ τραχυτέρᾳ αὐτὸν διαίτῃ προσέταξε τρέφεσθαι, [tandem resipiscit.] ἕως οὗ ἐποίησεν αὐτὸν ἐπιγνῶναι καὶ οἰκείῳ στόματι εἰπεῖν ὅτι &ldquogr;ἐκ δαιμόνων ἠπάτημαι.”

[50] [Meletius monachus,] Καὶ [in margine Δόσις βα manu rec. A.] προμνημονευθείς τε μοναχὸς Μελέτιος ἀνελθών ποτε, ἔτι τοῦ πατρὸς εἰς τὸν τῆς Θεοτόκου στύλον μόνον ὄντος ἐν τῷ μέλλειν [μέλειν A.] αὐτὸν τοῦ στύλου κατελθεῖν, αἰτησάμενος εὐχήν, ἵνα πρὸς τὸν Σωτῆρα κατέλθῃ καὶ ἤκουσε λαλοῦντος πατρὸς πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Πάντως οὐ φοβῇ, ὅταν μόνος ἐν νυκτὶ ὁδεύῃς;&rdquogr; Ἦν γὰρ καὶ τότε νύξ. &ldquogr;Οὐχί, πάτερ, φησὶν ἐκεῖνος, διὰ τῶν σῶν ἁγίων εὐχῶν.&rdquogr; &ldquogr;Ἀλλὰ πρόσσχες [πρόσχες A.] , πατὴρ λέγει πρὸς αὐτόν, ἄρτι κατερχόμενος εἰς τὴν μῖξιν τῶν δύο ῥυακίων, ἵνα μὴ φόβον τινὰ ὑποστῇς.&rdquogr; Βαλὼν οὖν ἀδελφὸς μετάνοιαν καὶ εἰπών· &ldquogr;Αἱ εὐχαί σου βοηθῆσαί μοι ἔχουσι καὶ οὐ φοβηθήσομαι, [Lazari hortationibus confortatus,]τοῦ στύλου κατῆλθεν. Ὡς δὲ εἰς τὸν [f. 121.] τόπον ἔφθασε τὸν προλεχθέντα ὑπὸ τοῦ πατρός, ἄφνω ἀκούει ἐκ τῶν ἑκατέρων μερῶν τοῦ ὄρους ὡς ἵππων πολλῶν κατερχομένων καὶ ἀνθρώπων φωνάς, ὡς δῆθεν τοὺς ἵππους ἐφιππευσόντων [ἐπιππευσόντων A.] . δὲ ἀδελφὸς μηδ᾽ ὅλως θροηθεὶς ἦν γὰρ τοῖς τοῦ πατρὸς λόγοις πρὸς τοῦτο παρεσκευασμένος τοῖς ὁμοίοις λόγοις πρὸς ἐκείνους χρώμενος ἀντεφθέγγετο, ἅμα ἐπιλέγων αὐτοῖς· &ldquogr;Οὐ πτοοῦμαι τὰς φαντασιώδεις ὑμῶν φωνάς, διότι αἱ εὐχαὶ τοῦ ἁγίου μου μετ᾽ ἐμοῦ εἰσί.&rdquogr; Ταῦτα δὲ αὐτοῦ εἰπόντος, ἐκεῖνοι ὡσεὶ καπνὸς ἐξέλιπον· καὶ αὐτὸς ἀφόβως τὸν τόπον παρελθὼν κατῆλθεν εἰς τὸν Σωτῆρα, [daemones repellit.] δοξάζων τὸν Θεὸν καὶ ἐκπληττόμενος ἐπὶ τῇ τοῦ πατρὸς προρρήσει τὰ μέγιστα.

[51] [Aliud de eodem.] Ἄλλοτε πάλιν πρὸς τὸν πατέρα ἀπιόντι συναντᾷ τις αὐτῷ ῥάκια περιβεβλημένος καὶ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς μικρὸν συνδάριόν τι φορῶν καὶ αὐτὸ ὁμοίως ῥακῶδές τε καὶ ῥερυπωμένον· ἀντιπαρελθὼν δὲ αὐτόν, ἐκκλίνας τῆς τετριμμένης ὁδοῦ πρὸς τὸ δυτικὸν μέρος βαδίζων ἀπῄει. δὲ μοναχὸς προσδοκήσας, ὅτι τὴν ὁδὸν ἀπώλεσε, θέλων ἀπελθεῖν [ἀπῆλθε A.] πρὸς τὸν πατέρα, ἐφώνησεν αὐτῷ λέγων· &ldquogr;Ἔνθεν, ἀδελφέ, ἐστὶν ὁδὸς πρὸς τὸν πατέρα φέρουσα.&rdquogr; Καὶ ἀποκριθεὶς ἐκεῖνος λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Μηδὲ Θεὸς [f. 121v.] αὐτὸν ἴδῃ.&rdquogr; Ὡς δὲ εἰς τὸν πατέρα ἀδελφὸς ἦλθε, διηγεῖται αὐτῷ τὰ περὶ τοῦ γέροντος. Καὶ ἀποκριθεὶς πατὴρ ἔφη· &ldquogr;Μικρόν, καὶ ἔχεις μαθεῖν τὰ περὶ τοῦ γέροντος τούτου.&rdquogr; Καὶ πρὸς ἑσπέραν ἠκούσθη, ὅτι ποιμήν τις ἐπὶ τὸ νοτικὸν μέρος τοῦ ὄρους κρημνισθεὶς ἀπέθανε.

[52] [De Cornelio monacho.] Μετὰ δὲ τὴν τελευτὴν τοῦ πατρός, Κορνήλιος μονόχειρ ἐν μιᾷ κοιμώμενος ἐν τῷ κελλίῳ μεσημβρινῆς ὥρας, τῷ ὄντι ἔμπροσθεν τοῦ σπηλαίου, ὁρᾷ κατ᾽ ὄναρ δύο τινὰς ἐλθόντας καὶ στάντας πρὸ προσώπου αὐτοῦ. Καί φησιν εἷς τῷ ἑτέρῳ· &ldquogr;Ὢ ποῖος νεανίσκος καὶ μέλλει τοὺς ὀφθαλμοὺς πηροῦσθαι.&rdquogr; Καὶ τοῦτο ἐκείνου εἰπόντος, ἐξ ὀφθαλμῶν αὐτοῦ γεγόνασιν. Αὐτὸς δὲ διυπνισθείς, εὑρέθη τοὺς μὲν ὀφθαλμοὺς ἀνεῳγμένους ἔχων, τινὰ δὲ τὸ σύνολον μὴ βλέπων. Σταθεὶς οὖν πρὸς τὴν θύραν, ἐφώνησε τοὺς ἀδελφοὺς ἐκ τοῦ Σωτῆρος. Οἳ καὶ ἀνελθόντες καὶ ἰδόντες αὐτὸν πηρὸν ὄντα, ἐρωτήσαντες καὶ μαθόντες παρ᾽ αὐτοῦ τὴν αἰτίαν, ὅθεν συνέβη αὐτῷ τοῦτο παθεῖν, χειραγωγήσαντες αὐτὸν κατήγαγον πρὸς τὸν Σωτῆρα. Καὶ εἰσαγαγόντες αὐτὸν εἰς κελλίον, ἀφέντες ἐξῆλθον. Μετὰ δὲ τὸ ἐξελθεῖν τοὺς ἀδελφούς, ἔρχονται οἱ καὶ [f. 122.] πρὶν ἐν τῷ κελλίῳ τοῦ σπηλαίου ὀφθέντες αὐτῷ καὶ στάντες πάλιν πρὸ προσώπου αὐτοῦ ἤρξαντο ἐμπαίζειν αὐτῷ καὶ λέγειν· &ldquogr;Καλός ἐστιν ὕπνος τοῦ σπηλαίου; Δεῦρο, φησίν, ἀκολούθησον ἡμῖν, καὶ ἔχομέν σε ἀπαγαγεῖν πάλιν ἐκεῖ, καὶ ἔχεις ἀπολαβεῖν τὸ φῶς τῶν ὀφθαλμῶν σου.&rdquogr; Τοῦτο δὲ ἐπὶ τρεῖς ἡμέρας ποιοῦντες οὐκ εἴων αὐτὸν ἀναπαυθῆναι. Τότε παρακαλεῖ τοὺς ἀδελφοὺς καὶ ἀποφέρουσιν αὐτὸν εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν. Καὶ ζήσας ἡμέρας τινὰς ἐτελεύτησεν οὕτως. δὲ ἡγούμενος, τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν ἀδελφός, τότε ἐν Βέσσαις [Βέσσαις ceteris fere in locis A, hic Βέσαις.] ὤν, εἶδεν ἐν ὁράματι τῆς νυκτὸς ἄστρον ἐκ τοῦ ὄρους ἐκσπασθὲν καὶ πρὸς τὸν οὐρανὸν ἀνερχόμενον. Ἐδόκει δὲ καὶ φωνῆς ἀκούειν οὕτω λεγούσης· &ldquogr;Ἰδοὺ τὸ ἄστρον τοῦ Κωνσταντίνου·&rdquogr; οὕτως γὰρ ἐκαλεῖτο, ὅτε ἦν κοσμικός. Ταῦτα οὖν καὶ ἐν διαφόροις καιροῖς ἔν τε τῇ φάραγγι καὶ ἐν τῷ σπηλαίῳ γεγονότα ὑφ᾽ ἓν ὑμῖν ἐνταῦθα διηγησάμην, ἵνα, ὡς προεῖπον, εἰ καὶ πατὴρ ἐκ τῆς ἄγαν ταπεινώσεως ἧς εἶχεν οὐδὲν διηγήσατο, [Lazarus] γνῶμεν, οἵους καὶ ὅσους πειρασμοὺς ὑποστῆναι εἶχεν, ὅτε [ὅτι A.] μόνος ἦν ἐν τῷ ὄρει. Καὶ ταῦτα μὲν διηγησάμην, εἰ καὶ μὴ πάντα, [f. 122v.] ἀλλ᾽ ἐκ πολλῶν ὀλίγα [dimidia lineae pars vacat in A.] , ἐν τῷ σπηλαίῳ [ἐν τῶ σπηλαίω haec sola vocabula in media linea posita sunt A.] ἐν τῇ ἁγίᾳ Ἀναστάσει ἔνια τούτων γεγενῆσθαι.

[53] [ad Sanctam Marinam reverti iubetur;] δέ γε πατὴρ μόνος, ὡς προδεδήλωται, μῆνας ἓξ εἰς τὸ ὄρος πεποίηκεν. δὲ τῆς Ἐφέσου μητροπολίτης τοῦτο μαθών, δι᾽ οἰκείας γραφῆς καὶ μὴ βουλόμενον τοῦ ὄρους κατελθεῖν αὐτὸν ἐποίησε καὶ εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίναν πάλιν ἀπελθεῖν. Καὶ δὴ μετά τινα καιρὸν εἰσελθόντος τοῦ μητροπολίτου ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἀποστέλλει πατὴρ οἰκοδόμον μετὰ καὶ ἀδελφοῦ καὶ ἀνακαινίζουσι τὴν πρὸς τὸ σπήλαιον [σπηλαίου A.] μικρὰν δεξαμενὴν οὖσαν, ἣν πάλαι τὸν ναὸν τοῦ Προδρόμου τὸν λεγόμενον Μαρμαστὸν ᾠκοδόμησεν. Αὐτὸς γάρ, ὡς λόγος κρατεῖ, προῳκοδόμησε ταύτην, ὅπως ἐν τῷ σπηλαίῳ κατοικήσῃ. [cisternam renovat] Καὶ δὴ χρόνον τινὰ οἰκήσας ἐκεῖ, εἴτε ἀκηδιάσας γέρων, εἴτε καὶ τοῦ Θεοῦ πρὸς τοῦτο αὐτὸν κινήσαντος, ἐξελθων τοῦ σπηλαίου καὶ κατελθὼν εἰς τὸν ῥηθέντα τοῦ Προδρόμου ναόν, ὃν ὡς εἴρηται ᾠκοδόμησεν, ἐν αὐτῷ τὸ τῆς ζωῆς τέλος ἐδέξατο. Ταύτης οὖν ἀνοικοδομηθείσης καὶ τοῦ καιροῦ τοῦ χειμῶνος ἐνστάντος καὶ ἐκ τοῦ καταρρέοντος τοῦ ὄρους ὕδατος πλησθείσης, [prope speluncom,] μιᾷ τῶν νυκτῶν παραλαβὼν πατὴρ μεθ᾽ ἑαυτοῦ τὸν προμνημονευθέντα πρεσβύτερον Γεώργιον καὶ τὸν [f. 123.] ἴδιον ἀδελφὸν Ἰγνάτιον καὶ ἑτέρους τρεῖς μοναχούς, ἀπάρας ἐκ τῆς ἁγίας Μαρίνης πρὸς τὸ ὄρος ἄνεισι. Διὰ δὲ τὸ πλημμυρεῖν τότε τὸν ποταμὸν κατελθόντες [inter κατελθόντες et διὰ dimidia lineae pars vacua est in A.] διὰ τοῦ καράβου [Navicula, scapha ex vimine et corio. Ducange, s. v. Cf. Act. SS., April. t. III, pp. LIII, LV, n. h.] ἐπέρασαν. Τοῦτο οὐκ οἶδ᾽ ὅθεν μαθών, προλαβὼν ἵστατο ἐπὶ τὸ πέραν μετὰ καὶ ζῴου πρὸς τὸ τὸν πατέρα ἐπ᾽ αὐτῷ καθίσαντα οὕτως μέχρι τῶν προπόδων τοῦ ὄρους ἀπελθεῖν· ἀλλ᾽ εἰς μάτην κεκοπίακεν [κεκόπικεν A.] · οὐ γὰρ ἐπείσθη πατὴρ τοῦτο ποιῆσαι, ἀλλὰ πεζῇ βαδίζων μετὰ καὶ τῶν μετ᾽ αὐτοῦ καὶ δαυἳτικοὺς ψαλμοὺς ᾄδων μέχρι τοῦ τόπου ἔφθασε τελέσας ἅπαν τὸ ψαλτήριον. Καὶ οὕτως ἀνελθὼν καὶ τὸν στυλίτην πάλιν ἰδών, κατελθὼν ἐκεῖθεν ἀνέρχεται εἰς τὸ ὄρος. Καὶ φθάσαντες πλησίον τοῦ σπηλαίου διὰ τὸ εἶναι ἀκμὴν νύκτα, ἐζήτουν αὐτὸ εὑρεῖν· καὶ δὴ οὕτως αὐτῶν τὸ σπήλαιον ζητούντων, ἔτυχε τὸν πατέρα τοῦτο εὑρεῖν. Καὶ φωνήσας ἐποίησε κἀκείνους ἐκεῖ [in marg. A.] ἐλθεῖν. [quam iterum ingreditur;] Καὶ εἰσελθὼν μετ᾽ αὐτῶν ἔσω τοῦ σπηλαίου, ἔστη ψάλλων, ἕως οὗ ἡμέρα ἐγένετο. Καὶ οὕτως εὐξάμενος τούτους ἀπέλυσε, παραγγείλας αὐτοῖς, ἵνα ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος ἀνέρχηταί τις τῶν ἀδελφῶν, κομίζων αὐτῷ κεράμιον μεστὸν ὕδατος καὶ ὄσπριον βραχὺ [βραχὺν A.] ἐν ὕδατι. Καὶ οἱ μὲν βαλόντες μετάνοιαν τοῦ σπηλαίου κατῆλθον. Αὐτὸς δὲ ἀπομείνας [f. 123v.] ἦν ἐν τῷ σπηλαίῳ ἕως οὗ μέσον τοῦ χειμάρρου στύλον αἴθριον οἱ ἀδελφοὶ τῇ αὐτοῦ θελήσει αὐτῷ [supra lin. A.] ᾠκοδόμησαν· ἔνθα καὶ εἰσελθών, [columnam conscendit.] ἦν ὡς στρουθίον μονάζον ἐπὶ δώματος καὶ καταμόνας τῷ Θεῷ διὰ τῶν ἀκαταπαύστων ὑμνῳδιῶν ἀγρυπνιῶν τε καὶ προσευχῶν συγγινόμενος.

[54] [Daemonis varias vexationes] καὶ βλέπων τῶν δικαίων ἐχθρὸς καὶ τῶν κακῶν ἐφευρετὴς διάβολος οὐκ ἔφερεν ἠρεμεῖν. Ἀλλὰ πολὺς ἦν κατ᾽ αὐτοῦ ταῖς παντοδαπαῖς αὐτοῦ μηχαναῖς κακοτέχνως αὐτῷ προσφερόμενος. Καί ποτε συναθροίσας τοὺς αὐτοῦ κύνας ὡς στρατιωτῶν πλῆθος ὁπλοφόρον φερομένους προσβάλλει αὐτῷ, οἰόμενος παμπόνηρος διὰ τῆς τοιαύτης φαντασίας πτοήσειν αὐτόν. Ἀλλ᾽ εἰς μάτην καὶ κενὰ τὰ τῆς ἐλπίδος αὐτῷ γεγόνασιν. Εὑρόντες γὰρ αὐτὸν ταῖς προσευχαῖς πάντοθεν ὠχυρωμένον καὶ τῇ πρὸς Θεὸν ἐλπίδι τεθωρακισμένον καὶ τὴν μάχαιραν τοῦ πνεύματος, ἐστι ῥῆμα Θεοῦ, ἐπὶ τῆς γλώσσης φέροντα καὶ τὸ ὅπλον τοῦ σταυροῦ τῇ δεξιᾷ χειρὶ κατέχοντα, νῶτα δόντες ἀθρόον καὶ εἰς φυγὴν βλέψαντες, ὀλολύζοντες ἀπῄεσαν, τὴν ἧτταν τῷ πέμψαντι αὐτοὺς ἀπαγγέλλοντες. Ἄλλοτε πάλιν νυκτὸς ἐξ ἑκατέρου μέρους τοῦ ὄρους στάντες λίθοις αὐτὸν ἔβαλλον κἀκεῖνος πάλιν [f. 124.] ὡς ἐκ πετροβόλου τόπου τοῦ στύλου ἑστὼς καὶ τὰς εὐχὰς ἀντὶ λίθων κατ᾽ αὐτῶν ἀφιεὶς φυγάδας πάλιν αὐτοὺς ἀπειργάσατο.

[55] [et sitim patitur,] Ὡς δὲ τοιαύταις καὶ πολλαῖς τέχναις παμπόνηρος χρησάμενος ὑποσκελίσαι τοῦτον οὐκ ἠδυνήθη, ἄλλως πάλιν ἐπιχειρεῖ. Ὡς γὰρ ἀνῆλθεν ἀδελφὸς κατὰ τὸ ἔθος καὶ τὸ ὕδωρ μετὰ τοῦ ὀσπρίου ἐκόμισε, μετὰ τὸ κατελθεῖν αὐτὸν σκορπίον ποιεῖ προσελθεῖν καὶ ἐπὶ τοῦ ποδὸς πλῆξαι τὸν πατέρα· ὃς καὶ ἐκ τοῦ αἰφνιδίου [ἀφνιδίου A.] κρούματος τὸν πόδα τινάξας, τὸ κεράμιον ἐκεῖσε κείμενον κρούσας, ἐκχέει τὸ ὕδωρ. Τοῦτο ἰδὼν πατὴρ ἔκρινε μηδὲ τοῦ ὀσπρίου γεύσασθαι, λογισάμενος, ὅτι κρεῖσσον μηδ᾽ ὅλως φαγεῖν φαγόντα μὴ πιεῖν. Καὶ ἔμεινεν οὕτως μέχρι τῆς παρασκευῆς, μηδ᾽ ὅλως τινὸς γευσάμενος. δὲ φιλάνθρωπος Θεός, μὴ εἰς τέλος τοὺς οἰκείους δούλους καταλιμπάνων, εἰ καὶ πρὸς καιρὸν παραχωρεῖ τούτους πειράζεσθαι, κοσμικῷ τινι τὴν οἴκησιν εἰς τὸ χωρίον ἔχοντι τὸ Κηπίον, Λουκιανῷ τοὔνομα, ὃς διά τε τὴν πίστιν ἣν πρὸς τὸν πατέρα εἶχε καὶ διὰ τὴν τῶν λογισμῶν αὐτοῦ πρὸς αὐτὸν ἀνάθεσιν υἱὸς πνευματικὸς αὐτῷ ἦν, [sed angeli monitu] δι᾽ ἀγγέλου ὀπτάνεται αὐτῷ ὑπνοῦντι λέγων· &ldquogr;Σὺ μὲν ἀμερίμνως ὑπνοῖς, δὲ σὸς πατὴρ Λάζαρος ἤδη ἐκ τῆς δίψης ὅσον οὔπω ἐκλείπει.&rdquogr; Διυπνισθεὶς [f. 124v.] οὖν ἀδελφὸς καὶ γνοὺς ἐκ τῆς καθ᾽ ὕπνον [καθύπνουν A.] φαντασίας, τί συνέβη τῷ πατρί, ἀναστὰς καὶ λαβὼν στάμνον μεστὴν ὕδατος, δρομαῖος ἄνεισι πρὸς τὸν πατέρα καὶ ἐλθὼν εὗρεν αὐτὸν μικροῦ ἐκλείπειν μέλλοντα ἐκ τῆς δίψης. Ἦν γὰρ καιρὸς τοῦ θέρους. Λαβὼν οὖν πατὴρ τὸ ὕδωρ καὶ πιὼν καὶ ἀνακτησάμενος [potus ei suppeditatur.] ἑαυτόν, δόξαν ἀνέπεμψε τῷ Θεῷ τῷ οὕτως παραδόξως, ὥσπερ πάλαι τῷ Δανιὴλ ἐν τῷ λάκκῳ διὰ τοῦ Ἀββακοὺμ [ita corr. prius Ἀμβακοὺμ? A.] τὴν βρῶσιν ἀπέστειλε, καὶ αὐτῷ διὰ τοῦ ἀδελφοῦ τοῦδε καταπεμψαμένῳ τὸ ὕδωρ· χάρις δὲ αὐτῷ ἔκτοτε ἐδόθη παρὰ Θεοῦ, ὤστε ταῖς οἰκείαις χερσὶ τοὺς σκορπίους κρατεῖν καὶ δεσμεύειν καὶ ἐπὶ χεῖρας ἐκ τοῦ στύλου τὴν αὐτοῦ χεῖρα προτείνοντι παρέχειν τοῖς ἔξω. [Cosmam socium admittit.] Παρακληθεὶς οὖν ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν κατεδέξατο, ἵνα ἀνελθών τις τῶν ἀδελφῶν ἐν τῷ σπηλαίῳ πρὸς τὸ ὑπουργεῖν αὐτῷ κάθηται διὰ τὰ τοῦ πονηροῦ σκάνδαλα. Καὶ δὴ ἀνῆλθεν εἷς ἐξ αὐτῶν ὀνόματι Κοσμᾶς.

[56] [De Irene vidua,] Ὡς δὲ πάλιν αὐτοῦ φήμη δι᾽ ὀλίγου ἐν τοῖς πλησίον τόποις διεδόθη, ἤρξαντό τινες πρὸς αὐτὸν ἀνέρχεσθαι. Καὶ γυνή τις τὴν οἴκησιν εἰς τὸν Ἠγαπημένον [Lege supra ad c. 33, not. 2, p. 519.] ἔχουσα, τοὔνομα Εἰρήνη, ἄρτι τὸν ἄνδρα θανάτῳ ζημιωθεῖσα, ἀκούσασα τὰ περὶ αὐτοῦ, ἄνεισι καὶ αὐτὴ πρὸς αὐτόν· ἥτις [f. 125.] αὐτὸν ἰδοῦσα ἐν τῷ τόπῳ μόνον οὕτως αἴθριον ἐν τῷ στύλῳ προσκαρτεροῦντα, εὐθὺς τῷ σωτηρίῳ βέλει πλήττεται τὴν καρδίαν, ἵνα καὶ αὐτὴ πάντα καταλιποῦσα καὶ τὸ ἅγιον σχῆμα λαβοῦσα, εἰ ἔστιν ἀρεστὸν τῷ πατρί, ἐγγὺς αὐτοῦ κελλίον ἑαυτῇ δομησαμένη τὴν οἴκησιν ἐκεῖσε μετ᾽ αὐτοῦ ποιήσηται. Ἀλλὰ ταῦτα ὡς πατὴρ παρ᾽ αὐτῆς ἀκηκόει, οὐκ ἐπέτρεψεν αὐτῇ τέως ἄρτι τοῦτο ποιῆσαι· ἀλλὰ νουθετήσας αὐτῇ καὶ κανόνα δοὺς αὐτῇ, ὅπως δεῖ αὐτὴν πολιτεύεσθαι, εὐξάμενος αὐτὴν ἀπέλυσε. [quae sanctum crebro conveniens,] δὲ ὄντως μαθήτρια τοῦ Χριστοῦ καὶ ἑτέρα Μαγδαληνή, μὴ θέλουσα καὶ πρὸς ὥραν χωρισθῆναι τοῦ πατρός, οὐ διέλιπεν ἡμέρας τε καὶ νυκτὸς ἀνερχομένη πρὸς αὐτὸν καὶ ἐκ τῶν αὐτῇ ὑπαρχόντων διακονοῦσα αὐτῷ, εἴ τινος ἔχρῃζεν. Ἀλλ᾽ πονηρὸς διάβολος, μὴ θέλων τινὰ ὑπὸ ἀνθρώπου ὠφελούμενον καθορᾶν, βλέπων τὴν ἀοίδιμον ταύτην τοῖς τοῦ πατρὸς ἡμῶν μελιρύτοις [μελλιρύτοις A.] λόγοις καλῶς τὸν ἑαυτῆς βίον ῥυθμίζουσαν, οὐκ ἠγάπα ἠρεμεῖν ὑπελθὼν γὰρ τοὺς τοῦ χωρίου Γαλησίου οἰκήτορας, καὶ μάλιστα τὸν ἐν αὐτοῖς πρωτεύοντα τῇ κακίᾳ μᾶλλον τῇ ἐξουσίᾳπολλὰς κακοτρόπους μηχανὰς ἐτεχνάσατο κατ᾽ αὐτῆς καὶ κατὰ τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρός, ἵν᾽ ἐκείνην μὲν ἀπείρξῃ τῆς πρὸς αὐτὸν ἀνόδου, αὐτὸν δὲ [f. 125v] εἰ δυνατὸν τοῦ ὄρους τέλεον ἀπελάσῃ. Βλέπων γὰρ αὐτὴν καθ᾽ ἑκάστην ἀνερχομένην πρὸς τὸν πατέρα, ἤρξατο ἐπί τινων διαβάλλειν αὐτὸν [supra lin. A.] καὶ λέγειν ὅτι &ldquogr;Οὐ χάριν ψυχικῆς ὠφελείας ἀνέρχεται πρὸς αὐτόν, [calumniis ansam praebet.] ἀλλ᾽ ἐφαμάρτου καὶ αἰσχρᾶς ἕνεκεν συνουσίας.&rdquogr; Οὕτως βέβηλος καὶ μιαρὸς περὶ τῶν ἁγνῶν καὶ καθαρῶν διενοεῖτο καὶ ἔλεγεν. Ἀλλ᾽ ὠς εἶδε τοὺς αὐτοῦ λόγους μηδὲν πρὸς τὸν αὐτοῦ σκοπὸν ἐνεργοῦντας διὰ τὴν πίστιν, ἣν πάντες εἶχον πρὸς τὸν πατέρα, τί ποιεῖ; προσκαλεσάμενός τινας νέους ἀποστέλλει αὐτοὺς πρὸς τὸ καθίσαι εἰς τὴν ὁδόν, ἔνθα ἔμελλεν ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ μετὰ καὶ ἑτέρων εὐλαβῶν δύο γυναικῶν διέρχεσθαι. Οὐδὲ γὰρ μόνη ποτὲ πρὸς τὸν πατέρα ἀνήρχετο. Παραγγείλας οὖν αὐτοῖς, ἵνα ἐν τῷ μέλλειν αὐτὰς ἐκεῖσε διέρχεσθαι ἁρπάσωσιν αὐτὰς καὶ πράξωσιν ἐπ᾽ αὐταῖς, μὴ ἀκοῦσαι θέμις· ἀπελθόντων δὲ ἐκείνων καὶ πεσόντων ἐν τῇ πέτρᾳ, ἔνθα ἐστὶν πάνυ στενοτάτη διάβασις, καὶ ὕπνῳ κατασχεθέντων, αἱ γυναῖκες ἀβλαβεῖς διῆλθον καὶ οἱ φθορεῖς οὐδὲν ἄλλο κακοὶ ἀνεφάνησαν.

[527] [f. 126.] Ἐπεὶ δὲ πατὴρ μετὰ τὸ πληρῶσαι εἰς τὸν Σωτῆρα χρόνους δώδεκα, ἀπάρας ἐκεῖθεν πρὸς τὸ ὑψηλότερον μέρος τῆς φάραγγος ἀνῆλθε, χρὴ κἀμὲ περὶ τούτου εἰπεῖν, τίς αἰτία, ὡς παρὰ τῶν εἰδότων μεμάθηκα, δι᾽ ἣν συνέβη αὐτῷ ἐκ τοῦ Σωτῆρος ἀναχωρῆσαι καὶ ἐκεῖσε ἀπελθεῖν. [Qua occasione] Ὡς γὰρ προειρημένη μακαρία γυνὴ καὶ μετὰ τὸ ἀποκαρῆναι συχνοτέρως πρὸς αὐτὸν ἀπήρχετο, ἐν μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἐκεῖσε αὐτῆς οὔσης καὶ ἔνδον τῆς ἐκκλησίας ἑστώσης, τοῦ δὲ πατρὸς ἐπάνω τοῦ στύλου ἱσταμένου καὶ τῶν ἀδελφῶν πέριξ τοῦ στύλου παρεστώτων, τινὶ τῶν ἀδελφῶν πατὴρ διά τι πταῖσμα ἦν ἐγκαλῶν· τὸ δὲ ἦν, ὅτι ὀπώραν φαγὼν τὴν αὐτῆς ὄψιν ὡς ἄχρηστον ἀποξύσας ἔρριψεν. Ἐκεῖνος δὲ ἀντὶ τοῦ ταπεινωθῆναι, ὅπερ ὤφειλε ποιῆσαι, καὶ βαλεῖν μετάνοιαν, ἵνα συγχώρησιν λάβῃ, ἰταμῶς ἐξ οὗ τόπου ἵστατο ἐκπηδήσας δρομαίως εἰς τὴν ἐκκλησίαν εἰσῆλθε καὶ τὴν μονάζουσαν ἐκ τῆς ἐπωμίδος δραξάμενος τῆς ἐκκλησίας ἐξάγει. Καὶ ἐξαγαγὼν ταύτην ἔμπροσθεν τοῦ πατρός· &ldquogr;Αὕτη, φησίν, κἀμὲ καὶ τούτους βλάπτουσα&rdquogr; ὑποδείξας αὐτῷ τοὺς ἐκεῖ ἑστῶτας ἀδελφούς, &ldquogr;καὶ οὐχί, ἐγκαλῶν μοι φαίνῃ.&rdquogr; Συνεμαρτύρουν δὲ αὐτῷ καὶ οἱ λοιποὶ ἀδελφοί, ὅτι οὕτως ἔχει. δὲ πατὴρ μὴ ταραχθεὶς ἐπὶ τῇ τοῦ ἰταμοῦ ἐκείνου ἀναισχύντῳ παρρησίᾳ, [f. 126v.] ἀλλὰ μικρόν τι στυγνάσας, ἀταράχως καὶ ὁμαλῶς στυγνῇ τῇ φωνῇ ἀποκριθεὶς ἔφη πρὸς αὐτούς· &ldquogr;Οὐκ ἔστιν ὑμᾶς βλάπτουσα αὕτη, ἀλλ᾽ ἐγώ· καὶ γὰρ αὕτη οὐ δι᾽ ἄλλον ἀνέρχεται ὧδε, ἀλλ᾽ δι᾽ ἐμέ.&rdquogr; [a patre dimittatur,] Καὶ ταῦτα πρὸς ἐκείνους εἰπὼν στραφεὶς πρὸς τὴν μονάζουσαν· &ldquogr;Ἄπελθε, φησίν, εἰς τὸ κελλίον σου καὶ μηκέτι ὧδε ἀνέλθῃς.&rdquogr; δὲ βάλλουσα μετάνοιαν, κλαίουσα καὶ ὀδυρομένη διὰ τὴν στέρησιν τοῦ πατρὸς κατῆλθε τοῦ ὄρους.

[58] [et ipse aliam sibi columnam] Καὶ μεθ᾽ ἡμέρας τινὰς προσκαλεσάμενος πατήρ τινα τῶν μοναχῶν τῶν περὶ τὴν οἰκοδομικὴν ἐπισταμένων, προστάσσει αὐτῷ μετὰ καὶ ἑτέρων δύο ἀδελφῶν ἀπελθεῖν πρὸς τὸ ὑψηλότερον μέρος τῆς φάραγγος, διδάξας αὐτὸν καὶ τὸν τόπον, καὶ ἐκτεμεῖν τὸ ἐκεῖσε ἑστὼς ἀγριέλαιον δένδρον καὶ πλησίον αὐτοῦ λάκκον ποιῆσαι εἰς καῦσιν ἀσβέστου, ἐν ᾧ δὲ τόπῳ τὸ δένδρον ἵσταται, κτίσαι αὐτῷ στύλον παρεμφερῆ τῷ ἐν ᾧ ἦν, καὶ αὐτὸν ἀνώφορον καὶ ἄστεγον. Τελέσαντος οὖν τοῦ ἀδελφοῦ τὸν στύλον, καθὼς αὐτῷ πατὴρ προσέταξε, μιᾷ τῶν νυκτῶν ἐξελθὼν ἐκ τοῦ προτέρου στύλου, μηδενὸς τῶν ἐκεῖ ἀδελφῶν ἰδόντος ἀνελθὼν πρὸς τὸν νεοπαγῆ στύλον εἰσῆλθεν. Ὡς δὲ ὥρα τοῦ κρούματος τῆς ἐκκλησίας ἔφθασε καὶ εἰς γνῶσιν τοῦτο ἦλθε τοῖς ἀδελφοῖς, εὐθὺς πάντες πρὸς [f. 127.] αὐτὸν ἀνῆλθον. Καὶ ἰδόντες αὐτὸν καὶ εὐχὴν καὶ παραγγελίαν, ὅπως δεῖ εἶναι αὐτούς, παρ᾽ αὐτοῦ λαβόντες, [in qua a daemone rursum impetitur.] κατῆλθον πάλιν πρὸς τὸν Σωτῆρα, μόνον αὐτὸν ἐκεῖσε καταλιπόντες. Καὶ ἦν ἐκεῖσε πάλιν ὡς στρουθίον μονάζον, φυγαδεύων καὶ αὐλιζόμενος ἐν τοῖς ἐρημοτέροις τόποις, προσδεχόμενός τε Θεὸν τὸν σῴζοντα αὐτὸν ἀπὸ ὀλιγοψυχίας καὶ ἀπὸ καταιγίδος τῶν πονηρῶν δαιμόνων καταποντίζοντά τε τὰς ἐκείνων κακοβουλίας καὶ κακομηχάνους τέχνας καὶ μεθοδείας, ἃς αὐτῷ καθ᾽ ἑκάστην προσέφερον. Ὡς γὰρ πρώτη νὺξ ἐπέστη, παρέστησαν καὶ αὐτοί, ἐκ πρώτης οἰόμενοι ἐκφοβεῖν αὐτόν, καὶ λίθους κατ᾽ αὐτοῦ ἔβαλλον· οὐκ ἐν αὐτῇ δὲ τῇ νυκτὶ μόνῃ καὶ τῇ ἐπιούσῃ τοῦτο ποιήσαντες ἐπαύσαντο, ἀλλ᾽ ἐπὶ πολλαῖς, ἕως οὗ καὶ αὐτὸς τὰς εὐχὰς ὡς λίθους κατ᾽ αὐτῶν ἀφιεὶς φυγάδας τούτους εἰργάσατο.

[59] [Stylitissam quandam imitatur,] Ὡς δέ, κἀκεῖ ὄντος, ἤρχοντό τινες ὠφελείας χάριν, ἀκούει παρά τινων, ὅτι γυνή τις ἐν στύλῳ ἐγκεκλεισμένη [De mulieribus stylitarum more viventibus nonnulla collecta sunt in Anal. Boll., t. XXVII, p. 391 – 92.] τοὺς πόδας δι᾽ ὀπῆς ἔξω κρεμαμένους ἔχει. Τοῦτο οὖν ἀκούσας λέγει ἐν ἑαυτῷ· &ldquogr;Εἰ γυνή, τὸ ἀσθενὲς μέρος, διὰ τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν τοῦτο πεποίηκε, πόσῷ γε μᾶλλον ἐγὼ οὐ μόνον τοῦτο ἀλλὰ καὶ ἕτερα τούτου μείζονα ὀφείλω ποιεῖν.&rdquogr; Καὶ δὴ καὶ αὐτοῦ τοῦτο ποιήσαντος [f. 127v.] καὶ τοὺς ἑαυτοῦ πόδας διὰ τοῦ τοίχου ἔξω ἀποκρεμάσαντος, οἱ ἀδελφοὶ τοῦτο ἰδόντες ἐπὶ τὸ αὐτὸ γενόμενοι [γεγόμενοι A.] μετὰ καὶ τῆς μακαρίας Εὐπραξίας τῆς αὐτοῦ μητρὸς ἦν γὰρ καὶ αὐτὴ παρ᾽ αὐτοῦ ἀποκαρεῖσα προσελθόντες καὶ κύκλῳ τοῦ στύλου στάντες μετὰ δακρύων παρεκάλουν ἀποστῆναι τοῦ τοιούτου ἐγχειρήματος, λέγοντες· &ldquogr;Τί ἡμῖν τὴν ὀρφανίαν ταχὺ πραγματεύῃ γενέσθαι; [suis id aegre ferentibus] οὐκ ἀρκεῖ τὸ αἴθριον οὕτως γυμνὸν σχεδὸν ἵστασθαι ἐπὶ τοῦ στύλου, ψύχει τε καὶ [supra lin. A.] καύσωνι πιεζόμενον, νηστείαις τε καὶ ἀγρυπνίαις καταπονούμενον, πρὸς δὲ τούτοις καὶ τῶν σιδήρων τῷ βάρει καὶ τῷ τῶν φθειρῶν δαγμῷ [ita exprimenda videtur lectio codicis admodum dubia.] δαπανώμενον, ἀλλὰ καὶ ἑτέραν βάσανον αὖθις σεαυτῷ προστέθεικας;&rdquogr; Ταῦτα τοίνυν αὐτῶν πρὸς τὸ πεῖσαι τοῦτον ἀποστῆναι τοῦ τοιούτου ἐγχειρήματος μετὰ δακρύων λεγόντων, αὐτὸς μᾶλλον τοῖς ἀντιρρητικοῖς αὐτοῦ λόγοις ἔπεισε παύσασθαι αὐτοὺς τοῦ ἐνοχλεῖν αὐτῷ περὶ τούτου, ἐπιλέγων αὐτοῖς τὸ τοῦ ἀποστόλου ὅτι· [Rom. 8, 18.] &ldquogr;οὐκ ἀξία τὰ παθήματα τοῦ νῦν καιροῦ πρὸς τὴν μέλλουσαν δόξαν ἀποκαλυφθῆναι εἰς ἡμᾶς&rdquogr; καὶ τό· &ldquogr;ὅσον ἔξω ἡμῶν ἄνθρωπος [in marg. A.] φθείρεται, τοσοῦτον ἔσω ἀνακαινοῦται ἡμέρᾳ καὶ ἡμέρᾳ&rdquogr;, καὶ τό· &ldquogr;τίς ἡμᾶς χωρίσει ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ, θλίψις [f. 128.] στενοχωρία λιμὸς διωγμὸς γυμνότης;&rdquogr; καὶ τό· &ldquogr;ἕνεκα σοῦ θανατούμεθα ὅλην τὴν ἡμέραν&rdquogr;, καὶ ὅσα τοιαῦτα. Ταῦτα αὐτοῦ λέγοντος, ἐκεῖνοι τὴν λύπην εἰς χαρὰν καὶ τὴν κατήφειαν καὶ τὰ δάκρυα καὶ τὴν ἀθυμίαν εἰς εὐθυμίαν καὶ χαρμονὴν καὶ δοξολογίαν [δοξολίαν A.] τοῦ Θεοῦ μεταβαλόντες, ἐπαύσαντο τοῦ ἐνοχλεῖν αὐτῷ τὸ λοιπόν. [et diabolo ei insidiante;] δὲ πονηρὸς διάβολος μὴ ὑπομένων ταῦτα εἰς ὄφιν αὑτὸν μεταβαλὼν διήρχετο ἐπάνω τῶν αὐτοῦ ποδῶν, οἰόμενος παμπόνηρος ἐν τούτῳ φοβεῖν αὐτόν. Ἀλλ᾽ ἐκεῖνος οὐ μόνον ἐκ τούτου 〈οὐ [suppl., om. A.] πτοηθεὶς φόβον τινὰ προσελάβετο, ἀλλὰ μᾶλλον τὸν πονηρὸν τῇ πρὸς Θεὸν εὐχῇ καὶ τῇ τοῦ τιμίου σταυροῦ ἐκτυπώσει, ἔνδον τοῦ στύλου διὰ τῆς αὐτοῦ ἐγχαραχθείσῃ χειρός, πτοήσας φυγάδα ἀπέδειξεν.

[60] [monachus peregrinus] Μοναχὸς δέ τις κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν ἐκ τῶν δυτικῶν μερῶν πρὸς τὸν Ἠγαπημένον χάριν εὐχῆς ἐλθών, τοῦτο περὶ τοῦ πατρὸς μαθών, ἀνέρχεται πρὸς αὐτόν. Καὶ ἰδὼν αὐτὸν οὕτως ἤρξατο αὐτῷ μετὰ τραχυτέρων λόγων προσφέρεσθαι λέγων· &ldquogr;Οὐκ ἀρκεῖ λοιπὴ τῆς ἀσκήσεως κακουχία, ἣν ἔχεις, ἀλλὰ προστέθεικας [προσέθεικας A.] καὶ τὸ δυσκατόρθωτον καὶ ὑπὲρ ἄνθρωπον τοῦτο πρὸς τούτοις; [ne id faciat illum dehortatur.] οὐκ οἶδας, ὅτι τὰ τοιαῦτα πολλάκις ἀφορμή τισιν ἐπάρσεως καὶ ὑπερηφανίας γίνονται; [f. 128v.] ἀπόστα οὖν τοῦ τοιούτου πράγματος, εἰ θέλεις κατ᾽ ἀλήθειαν μοναχὸς εἶναι.&rdquogr; δὲ ταπεινόνους ὄντως ἐκεῖνος καὶ τῆς ὑπακοῆς δόκιμος ἐργάτης δέχεται μετὰ πάσης ταπεινώσεως τὴν ἐπιτίμησιν· καὶ πεισθεὶς αὐτῷ εἰσάγει τοὺς αὐτοῦ πόδας ἔνδον τοῦ στύλου.

[61] [De monacho montem descrente] Ἕτερος δὲ μοναχὸς πρὸς τὸν πατέρα ἐλθὼν τρίχινα ἐνδεδυμένος ἔλεγεν ἑαυτὸν πρὸ πολλῶν ἡμερῶν ἐν τῷ ὄρει εἶναι καί· &ldquogr;Ἄρτι, φησί, τοῦ λογισμοῦ με πρὸς τοῦτο καταναγκάσαντος, βούλομαι εἰς τὸν κόσμον ἀπελθεῖν, οὐχ ἵνα ἐν αὐτῷ ἐναπομείνω, ἀλλ᾽ πρὸς θέαν μόνην καὶ βάδισιν τῶν ἀρουρῶν.&rdquogr; &ldquogr;Εἰ διὰ τὸ εἶναί σε μόνον, ὡς εἶπας, φησὶν πατὴρ πρὸς αὐτόν, ἐν τῷ ὄρει ἀκηδιάσας τοῦτο θέλεις πρᾶξαι, ἄπελθε εἰς τὸν Σωτῆρα καὶ ἔσο ἐκεῖ μετὰ τῶν ἀδελφῶν, ἔως οὗ καὶ θέλεις. Καὶ μόνον τοῦ ὄρους μὴ κατέλθῃς, ἵνα μή τι κακὸν τῶν ἀδοκήτων σοι συναντήσῃ.&rdquogr; Καὶ ταῦτα μὲν πατήρ, ἐκεῖνος δὲ τῷ ἰδίῳ λογισμῷ μᾶλλον τοῖς τοῦ πατρὸς λόγοις πεισθεὶς τοῦ ὄρους κατῆλθε. [et a patre iterum recepto.] Καὶ μετὰ τρίτην ἡμέραν ὑποστρέψας, τὸ συμβὰν αὐτῷ μετὰ δακρύων τῷ πατρὶ ἐξωμολογεῖτο. Ἔλεγε γὰρ ὅτι· &ldquogr;Περιπατῶν μέσον τῶν ἀρουρῶν περιέτυχον μάνδρᾳ καὶ εἰσελθὼν ἐν αὐτῇ [f. 129.] χύτραν χαλκῆν κειμένην εὗρον καὶ ἀνασκευάσας ἔνδον αὐτῆς ὠπτημένον κρέας εὗρον καὶ πρόσπεινος ὤν, λαβὼν ἔφαγον.&rdquogr; δὲ πατὴρ συγχωρήσας καὶ εὐξάμενος ἀφῆκε πάλιν εἰς τὸ ὄρος πορεύεσθαι.

[62] [Mons Galesius,] Οὐδὲ γάρ ποτε διέλιπε, καὶ πρὶν τὸν πατέρα εἰς τὸ ὄρος ἀνελθεῖν, μὴ μοναχὸν οἰκεῖν ἐν αὐτῷ· καὶ μαρτυρεῖ τοῦτο τε ἅγιος Παφνούτιος καὶ μετ᾽ αὐτὸν ποιμήν [Paphnutii et pastoris in monte Galesio conversationem paucis enarravit auctor supra, cc. 37 – 40.] , ἀλλὰ μὴν καὶ τὸν τῆς ἁγίας Τριάδος ναὸν ἀνεγείρας καὶ σὺν αὐτῷ καὶ τὸν τοῦ Προδρόμου ναὸν οἰκοδομήσας. Ἀλλὰ καὶ γυναῖκά τινα μοναχὴν τῷ σχήματι ἐν τοῖς χρόνοις, ὅτε πατὴρ εἰς τὸ ὄρος ἀνῆλθεν, ἐν αὐτῷ εἶναι λέγεται. Ἀλλ᾽ οὗτοι πάντες εἰς τὸ ὄρος προσκαρτερήσαντες ἑαυτοὺς καὶ μόνον σεσώκασιν, δὲ γε ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Λάζαρος ἐκ προνοίας θείας εἰς τὸ ὄρος τοῦτο ἀνελθὼν αὐτὸ μὲν τὸ ὄρος κατεκόσμησε καὶ ἀφανὲς πρὶν ὂν τοῖς πᾶσι κατάδηλον καὶ γνώριμον γενέσθαι ἐποίησε, [Lazaro duce,] καὶ οὐ μόνον ἑαυτὸν ἀλλὰ καὶ ἄλλους ἔσωσε καὶ μέχρι τοῦ νῦν ἔως τῆς συντελείας, καθὼς αὐτὸς τοῖς εἰς τὸ ὄρος προσκαρτεροῦσιν ἐπηγγείλατο, σῴζει· αὐτοῦ γάρ ἐστιν αὕτη φωνή· &ldquogr;Ὁ πιστεύων εἰς τὸν Χριστόν μου τὸν εὐδοκήσαντα ταύτας τὰς ἐκκλησίας ἐν τῷ ὄρει τούτῳ οἰκοδομηθῆναι τε [ add. perperam A.] [multis salutis principium.] δι᾽ αὐτὸν ἐνταῦθα προσκαρτερῶν, εἰ καὶ ἀμελὴς καὶ ῥᾴθυμος [f. 129v.] ὑπάρχει, ἀλλ᾽ οὖν δι᾽ αὐτὴν τὴν ἐλπίδα, ἣν ἔχων εἰς τὸ ὄρος προσκαρτερεῖ, οὐ μὴ τῆς ἐλπίδος ἐκπέσῃ, ἀλλὰ καὶ τῶν πάλαι αὐτῷ ἐκ τοῦ κόσμου ἡμαρτημένων τὴν συγχώρησιν λήψεται.&rdquogr; Ἀλλὰ ταῦτα μὲν προἳὼν λόγος δηλώσει σαφέστερον ἐν τῷ ἰδίῳ τόπῳ, τὸ δὲ νῦν ἔχον τῆς ἀκολουθίας ἐχέσθω καὶ τῶν ἑξῆς ἐφαπτέσθω.

[63] [Monachus quidam] Ἕτερος γὰρ μοναχός, ἐκ τοῦ Ἀνατολικοῦ θέματος [Supra, ad c. 29, not. 4, p. 518.] ὤν, ἐλθὼν καὶ αὐτὸς πρὸς τὸν πατέρα ἔλεγεν ὅτι· &ldquogr;Εἰς γῆν βαρβάρων ἤμην αἰχμάλωτος, ἁλοὺς ὑπ᾽ αὐτῶν, καὶ ἐδεήθην τοῦ Θεοῦ, ἵνα ἐκεῖθέν με ἐξαγάγῃ· καὶ εἰ τοῦτο γένηται, μηκέτι εἰς τὴν οἶκόν μου ἀπέλθω, ἀλλὰ τὰ τῶν μοναχῶν ἐνδυθεὶς εἰς τοὺς ἁγίους τόπους πορεύσωμαι· καὶ ἰδού, ὡς ὁρᾷς, φησί, διὰ τῆς τοῦ Θεοῦ χάριτος καὶ ἐξῆλθον καὶ μοναχὸς γέγονα. Βιάζει δέ με λογισμὸς ἐν τῷ μέλλειν με ἀπέρχεσθαι πρὸς τοὺς ἁγίους τόπους ὡς ἐν παρόδῳ καὶ πρὸς τὴν πατρίδα μου ἀπελθεῖν εἰς θέαν καὶ μόνον τοῦ οἴκου μου.&rdquogr; δὲ λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Ἀπόδος τῷ Κυρίῳ τὰς εὐχάς σου, [ad patriam, Lazaro dissuadente,] καθὼς αὐτῷ ἐν θλίψει ὢν συνετάξω, καὶ μὴ θελήσῃς ἄλλοτε εἰς τὸν σὸν οἶκον εἰς τὴν πατρίδα ἀπελθεῖν· κρεῖσσον γάρ ἐστι μὴ εὔξασθαι εὔξασθαι καὶ μὴ ἀποδοῦναι, μάλιστα δὲ ὅτι καὶ μοναχὸς ὑπάρχεις· οὐκ ἀκούεις γὰρ τοῦ Κυρίου ἐν τοῖς εὐαγγελίοις λέγοντος, ὅτι οὐδεὶς βαλὼν τὴν χεῖρα ἐπ᾽ ἄροτρον καὶ [f. 130.] στραφεὶς εἰς τὰ ὀπίσω εὔθετός ἐστιν ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν;&rdquogr; [Luc. 9, 62.] Ταῦτα οὖν τοῦ πατρὸς αὐτῷ εἰπόντος καὶ εὐξαμένου καὶ ἀπολύσαντος αὐτόν, κατελθὼν αὐτὸς ἐκ τοῦ ὄρους, ὑπὸ τοῦ λογισμοῦ, μᾶλλον δὲ ὑπὸ τοῦ πονηροῦ δαίμονος ἑλκυσθείς, ἄπεισι πρὸς τὴν αὐτοῦ πατρίδα· καὶ γενόμενος ἐκεῖσε εἰσῆλθε εἴς τινα κώμην οὐ μακρὰν τῆς αὐτοῦ κειμένην· καὶ ὑπεδέξατο αὐτὸν γυνὴ πενιχρὰ εἰς ἀνάπαυσιν. [divertens,] δὲ ἀρχέκακος ἐχθρὸς πρὶν τοῦ παραδείσου τήν τε Εὔαν καὶ τὸν Ἀδὰμ διὰ τὴν [τὴν supra lin. A.] τῆς βρώσεως ἡδονὴν ἀποξενώσας, αὐτὸς καὶ τούτους τῇ ἡδονῇ τῆς ἁμαρτίας δελεάσας πείθει αὐτοὺς συνελθεῖν καὶ τὴν ἁμαρτίαν ἀποτελέσαι. Ὡς δὲ τὸ πονηρὸν ἔργον ταπεινὸς μοναχὸς τετέλεκεν, ἤρξατο ἐπερωτᾶν τὴν γυναῖκα περί τε τῆς αὐτοῦ κώμης καὶ τῶν ἐν αὐτῇ ἀρχόντων, τῶν καὶ μετ᾽ αὐτοῦ εἰς τὸν πόλεμον ἀπελθόντων· ἐκείνης δὲ πάντας γινώσκειν λεγούσης, διὰ καὶ τὸ αὐτὴν ἐξ αὐτῆς ὁρμᾶσθαι, ἐκεῖνος καὶ περὶ ἑαυτοῦ αὐτὴν ἐπηρώτα. [cum propria filia,] δέ, ὡς μόνου τοῦ ὀνόματος ἤκουσε, στενάξασα βύθιον καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς δακρύων πλησθεῖσα μετὰ κλαυθμοῦ πρὸς αὐτὸν ἀποκριθεῖσα ἔφη· &ldquogr;Ὦ πάτερ, τί ὅτι ἐλάλησας περὶ τοῦ ἀνθρώπου τούτου; μήπου ἐθεάσω αὐτόν; Οὗτος γάρ, περὶ οὗ ἄρτι ἐπηρώτησας, ἐμὸς πατὴρ ὑπάρχει· μετὰ γὰρ τὸ ἀπελθεῖν αὐτὸν ἐν τῷ πολέμῳ, [f. 130v.] εἴτε πεσόντος εἴτε καὶ αἰχμαλώτου ληφθέντος, οὐ πολὺς διῆλθε χρόνος καὶ τέθνηκέ μου καὶ μήτηρ, καταλείψασα ἐμέ τε καὶ ἕτερα δύο ἄρρενα. Μικρῶν δὲ ἡμῶν ὄντων καὶ μὴ δυναμένων τὰ ἡμῶν καλῶς διακυβερνῆσαι, οἱ ἐκ τῆς κώμης πάντα τὰ ἡμῶν διαρπάσαντες ἡμᾶς τοῦ ἰδίου οἴκου ἐξέωσαν. Ἐγὼ οὖν ἐκεῖθεν ἀναστᾶσα ἦλθον ἐνταῦθα καὶ κάθημαι, [incesti inconscius,] ὡς ὁρᾷς, ἐν τῷ σμικροτάτῳ τούτῳ κελλίῳ, τὴν τροφὴν ἐκ τῶν ἰδίων χειρῶν ποριζομένη.&rdquogr; Ταῦτα ἀκούσας μοναχὸς καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς τῇ ὄψει τῆς γυναικὸς περιεργότερον προσβαλών, ἐπέγνω αὐτὴν θυγατέρα αὐτοῦ ἀκριβῶς εἶναι· καὶ κατανοήσας, τί πέπονθε παρακούσας τοῦ πατρὸς καὶ ὑπακούσας τῷ πονηρῷ δαίμονι τῷ [nonnulla deesse suspicor hoc loco in A.] τὴν ἰδίαν τάξιν καλῶς μὴ φυλάξαντι ἀπάρας ἐκεῖθεν, μηδὲν τῇ γυναικὶ περὶ τούτων καὶ ὅτι πατὴρ ἐκείνης εἰπών, πρὸς τὸν πατέρα ἔρχεται καὶ διηγεῖται αὐτῷ μετὰ πολλῶν δακρύων πάντα τὰ συμβεβηκότα αὐτῷ. [peccat.] δὲ πατὴρ στηρίξας αὐτὸν τοῖς αὐτοῦ παρακλητικοῖς λόγοις καὶ ἐντολὰς αὐτῷ δοὺς ἀναλόγως τῷ σφάλματι, εὐξάμενος ἀφῆκε πρὸς τοὺς· ἁγίους τόπους ἀπελθεῖν, πολλὰ παραγγείλας αὐτῷ μὴ ἐξελθεῖν ἐκεῖθεν μέχρι τέλους ζωῆς αὐτοῦ. [f. 131.] Καὶ οὕτως ἐκεῖνος μὲν μετάνοιαν ποιήσας τοῦ ὄρους κατελθὼν τὴν πρὸς τοὺς ἁγίους τόπους ὁδὸν ἐπορεύετο.

[64] [Sacra mysteria prope columnam] δέ γε πατὴρ ἡμῶν μόνος ὢν ἐν ἐκείνῳ τῷ τόπῳ, διὰ τὴν τῶν ἁγίων μυστηρίων μετάληψιν προστάσσει, καὶ οἰκοδομοῦσιν ἀντικρὺ τοῦ στύλου κογχάριον [Exiguam etiam concham, in qua oraret, προσευχῆς κογχάριον, condidisse fertur S. Stephanus iunior, Vita Stephani iun., Analecta graeca, p. 432; P.G., t. C, p. 1101.] ἐκ ξηρολίθων· ἐν ᾧ τὴν ἱερὰν μυσταγωγίαν ἐκ τῶν ἐν τῷ Σωτῆρι ἀδελφῶν ἱερεὺς ἐρχόμενος καὶ ἐκτελῶν, τῶν ἁγίων μυστηρίων αὐτῷ μετεδίδου. Ἱερεὺς δὲ τις κοσμικὸς Μηνᾶς τοὔνομα ἐκ τοῦ χωρίου Σαμακίου, [celebrantur a Mena,] πίστιν πολλὴν ἔχων πρὸς τὸν πατέρα, ἀνήρχετο πρὸς αὐτὸν συχνοτέρως. Ὃς καὶ πολλάκις ὑπ᾽ αὐτοῦ κελευόμενος, τὴν ἱερὰν μυσταγωγίαν καὶ αὐτὸς ἐκτελῶν τῶν ἀχράντων μυστηρίων τῷ πατρὶ μετεδίδου. Μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν κατὰ τὸ ἔθος ἀνερχόμενος πρὸς τὸν πατέρα, εὗρε δύο ἄρκτους ἐπάνω τοῦ ὄρους κατὰ μέσην τὴν ὁδόν, ἣν ἔμελλεν ἐκεῖνος διέρχεσθαι, ἑστώσας καὶ πρὸς ἀλλήλας [ἀλλήλους A.] μαχομένας· ἃς ἐκεῖνος ἰδών, πρῶτα μὲν φόβῳ ληφθεὶς ἵστατο, ἀπορῶν τί καὶ δράσειεν, εἶτα τὸν πατέρα εἰς νοῦν λαβὼν καὶ τὴν ἐκείνου εὐχὴν [supra lin. A.] πιστῶς ἐπικαλεσάμενος, θαρρῶν τὴν ὁδὸν ἤρξατο πορεύεσθαι τὴν αὐτοῦ· κἀκεῖναι μέν, ὡς μόνον εἶδον αὐτὸν πρὸς αὐτὰς ἐρχόμενον, [f. 131v.] ὡς ὑπ᾽ αὐτοῦ διωκόμεναι, δρομαῖοι πρὸς τὸ ὄρος ἐχώρουν. Αὐτὸς δὲ ἀφόβως τὸν τόπον παρελθὼν πρὸς τὸν πατέρα κατῆλθεν. Ὡς οὖν εἰς αὐτὸν φθάσας ἀνῆλθε καὶ τὸ &ldquogr;εὐλόγησον&rdquogr; εἶπε, &ldquogr;Μή τινι, φησὶν πατήρ, [qui a feris nil laeditur,] τῶν φόβον ἐμποιούντων συνήντησας [nonnulla deesse videntur in A.] αὗται, ἐὰν μή τις ἐπιχειρήσειε τοῦ κακῶσαι αὐτάς, οὐχ ὁρμῶσι κατ᾽ αὐτοῦ.&rdquogr; Ταῦτα παρὰ τοῦ πατρὸς ἐκεῖνος ὡς ἤκουσε, θαυμάσας πάντα καὶ αὐτὸς αὐτῷ κατὰ μέρος ἐκδιηγεῖται. Καὶ οὕτως τελέσας τὴν ἱερὰν μυσταγωγίαν καὶ τῶν ἀχράντων μυστηρίων μεταδοὺς τῷ πατρί, εὐχὴν πάλιν παρ᾽ αὐτοῦ ἀντιλαβὼν πρὸς τὸν ἑαυτοῦ οἶκον ἀπῄει, χαίρων καὶ τὸν Θεὸν δοξάζων οἷσπερ εἶδέ τε καὶ ἤκουσε.

[65] [cuiusque filius Constantinus] Ἄλλοτε οὖν τὸν ἑαυτοῦ παῖδα ὀνόματι Κωνσταντῖνον, ὅστις καὶ μέχρι τοῦ νῦν παρὼν ταῦτα διηγεῖται, ἀπέστειλε πρὸς τὸν πατέρα, κηρία μέλιτος αὐτῷ μετ᾽ αὐτοῦ ἀποστείλας. Ὡς δὲ μέσον τοῦ ὄρους παῖς ἐγένετο, δελεασθεὶς ὑπὸ τῆς τοῦ μέλιτος γλυκύτητος, μικρὸν ἐξ αὐτοῦ λαβὼν ἔφαγε. Φθάσας οὖν πρὸς τὸν πατέρα καὶ γνωρίσας αὐτῷ, τίς τέ ἐστι καὶ τί πρὸς αὐτὸν κομίζων παραγέγονε, ἑστῶτος ἐκεῖ τινος τῶν ἀδελφῶν καὶ βουληθέντος ἆραι τὸ μέλι [f. 132.] ἐκ τῶν τοῦ παιδὸς χειρῶν, φωνεῖ αὐτῷ πατὴρ ἐκ τοῦ στύλου λέγων· &ldquogr;Μὴ ἄρῃς αὐτό, ἀλλ᾽ ἄφες αὐτὸ φαγεῖν.&rdquogr; δὲ παῖς τὸν λόγον τοῦτον ἀκούσας καὶ συνιείς, κατὰ τὴν ὁδὸν αὐτὸς μόνος ὢν ἐποίησε καὶ ὅπερ τὸν πατέρα λαθεῖν οὐκ ἠδυνήθη, καίτοι τοῦ πατρὸς φανερῶς περὶ τούτου μηδὲν πρὸς αὐτὸν εἰπόντος, ὅμως τὸ ἴδιον συνειδὸς κατηγοροῦν ἔχων κἂν γὰρ πάντας ἁμαρτάνοντες [ἁμαρτάνοντας A.] λαθεῖν σπεύδωμεν, τούτου τὸν ἔλεγχον φυγεῖν οὐ δυνάμεθα μετάνοιαν βαλὼν καὶ τὸ σφάλμα ἐξομολογησάμενος ᾐτεῖτο συγχώρησιν· ἧς καὶ τυχὼν καὶ τὸ μέλι τῷ ἐκεῖ ἑστῶτι δοὺς ἀδελφῷ, εὐχὴν παρὰ τοῦ πατρὸς λαβὼν πρὸς τὸν ἴδιον οἶκον ἦλθεν εἰς τὸν αὐτοῦ πατέρα, [Lazari spiritum propheticum testatur.] καὶ αὐτὸς ὥσπερ πρότερον ἐκεῖνος διηγούμενος, εἶδε καὶ ἤκουσε παρὰ τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρός.

[66] [Monachum surtum meditantem] Μοναχὸς δέ τις ἐκ τῶν ἀδελφῶν, οὗπερ τὸ ἐπώνυμον Παξαμάδης, ὑπὸ τῶν δαιμόνων ὑποσυρείς, τῆς μονῆς ἐξελθὼν εἰς τὴν τῶν Ἀβίλων λεγομένην μονὴν ἀπῆλθε. Καὶ μετὰ χρόνον τινὰ ὑποβάλλει αὐτῷ πονηρὸς καὶ ἀνέρχεται νυκτὸς πρὸς τὸν Σωτῆρα πρὸς τὸ συλῆσαι τὰ τῶν ἀδελφῶν ἱμάτια καὶ ἄλλο εἴ τι εἰς τὴν μονὴν εὕρῃ· ᾔδει γὰρ αὐτὸς [f. 132v.] τὴν τῶν ἀδελφῶν συνήθειαν, ὅτι οὔτε κλεῖδας ἐν τοῖς ἑαυτῶν εἶχον κελλίοις οὔτε ἐν τῷ καιρῷ τῆς ἀγρυπνίας ἔξω τις ηὐλίζετο τῆς ἐκκλησίας. Ἦν δὲ καὶ τότε ἀγρυπνία. Ὡς δὲ ἀνελθὼν πλησίον τῆς μονῆς ἔφθασεν, ἀκούει τῶν ἀδελφῶν ψαλλόντων οὕτως· &ldquogr;Ἐπὶ τῶν ποταμῶν Βαβυλῶνος ἐκεῖ ἐκαθίσαμεν καὶ ἐκλαύσαμεν ἐν τῷ μνησθῆναι ἡμᾶς τὴν Σιών.” [Ps. 136, 1.] Τοῦτο οὖν ἐκεῖνος ἀκούσας, εὐθὺς ὡς ὑπὸ βέλους πληγείς, καθίσας καὶ αὐτὸς ἐπὶ τοῦ τόπου ἔκλαυσε πικρῶς καὶ τοιαῦτα πρὸς ἑαυτὸν θρηνῶν ἔλεγεν· &ldquogr;Οἴμοι τῷ πεπλανημένῳ· πῶς οὗτοι μὲν ὡς ἄγγελοι δοξολογοῦσι τὸν Θεόν, ἐγὼ δὲ ὡς λῃστὴς ἐπῆλθον αὐτοῖς;&rdquogr; Ὡς οὖν ἱκανῶς ταῦτα λέγων ἔκλαυσεν, [benigne tractat Lazarus.] ἀναστὰς πρὸς τὸν πατέρα ἀπῆλθε καὶ μετὰ πολλῶν δακρύων τὰ τοῦ πράγματος αὐτῷ ἐξομολογεῖται. δὲ πατὴρ νουθετήσας αὐτὸν τὰ προσήκοντα καὶ συγχωρήσας, δοὺς δὲ αὐτῷ καὶ [καὶ supra lin. A.] νομίσματα δύο καὶ δι᾽ οἰκείας γραφῆς τοῖς εἰς τὸν Σωτῆρα ἀδελφοῖς μετ᾽ αὐτοῦ δηλώσας ἐφοδιάσαι αὐτὸν ἐξ ὧν ἔχουσιν, εὐξάμενος ἀπέλυσεν. Ὃς χαίρων ὁμοῦ καὶ κλαίων, τὸ μὲν κατανοῶν τὴν τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρὸς [ἡμῶν πατρὸς A, dein del. linea superinducta.] φιλεύσπλαγχνον καὶ συμπαθῆ γνώμην, τὸ δὲ τὴν ἑαυτοῦ ἀπάνθρωπον [f. 133.] καὶ διεφθαρμένην, τοῦ ὄρους κατελθὼν πρὸς τὴν τῶν Ἀβίλων μονὴν πάλιν ἀπῆλθε. Καὶ μετὰ τὸ πληρῶσαι τὸν χρόνον, πάλιν εἰς τὴν μονὴν ὑπέστρεψεν· ἐν ᾗ διὰ τῆς τοῦ Θεοῦ χάριτος καὶ τὸ τοῦ βίου αὐτοῦ τέλος ἐν καλῇ μετανοίᾳ ἐδέξατο. Οὕτως κατὰ τὸν θεῖον ἀπόστολον καὶ θεῖος πατὴρ ἡμῶν Λάζαρος ἔδει νικᾶν ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ κακόν. Καὶ οὕτω μὲν αὐτός.

[67] [Terrorem daemon] δὲ πονηρὸς διάβολος τοῖς αὐτοῦ πονηροῖς καὶ κακοτέχνοις μηχανήμασι πάλιν πρὸς τὸν θεῖον ἄνδρα ἐχρῆτο καὶ διὰ τούτων ἐκφοβεῖν αὐτὸν ἐπειρᾶτο· εἰς γὰρ ὄφιν ἑαυτὸν μεταβαλών, καθημένου τοῦ πατρὸς καὶ γράφοντος, διὰ τῆς λαιᾶς αὐτοῦ χειρὸς ὑποδὺς τὸν δερμάτινον αὐτοῦ χιτῶνα, ἔνδον τοῦ κόλπου αὐτοῦ εἰσέδυ. Καὶ ἐλθὼν προέκυψε τὴν ἑαυτοῦ κεφαλὴν ἐκβαλὼν ἔμπροσθεν αὐτοῦ. δὲ πατὴρ μετὰ τῆς αὐτοῦ χειρὸς τοῦτον κρατήσας καὶ τῇ τοῦ τιμίου σταυροῦ ἐκτυπώσει μαστίξας, [incutere tentat sancto,] φυγάδα εἰργάσατο. Μεταβαλὼν δὲ πονηρὸς ἑαυτὸν ἐκ τῆς τοῦ ὄφεως μορφῆς καὶ ὡς λαῖλαψ γενόμενος, διὰ τῆς θυρίδος ἐξῆλθεν. Ἀλλὰ καὶ [καὶ supra lin. A.] κατὰ ἀλήθειαν ὄφεως ἐκεῖσε ὄντος, ὃν καί τινες τῶν ἀδελφῶν ἰδόντες ἐκ τοῦ φόβου εἰς ἀρρωστίαν περιπεπτώκασιν, Θεὸς ταῖς τοῦ ὁσίου πατρὸς εὐχαῖς ἐκποδὼν γενέσθαι [f. 133v.] τοῦτον ἐποίησε.

[68] [qui crucis signo illum fugat.] Ποτὲ οὖν αὐτοῦ ἐν ἀρρωστίᾳ ὄντος, εἰς ἄγγελον φωτὸς τοῦ σκότους κληρονόμος ἑαυτὸν μεταβαλών, ἐλθὼν ἔστη ἐπάνω τοῦ στύλου καί φησι πρὸς τὸν πατέρα· &ldquogr;Ἐγὼ ἄγγελός εἰμι τοῦ Θεοῦ καὶ ἀπεστάλην παρ᾽ αὐτοῦ, ἵνα σου τὴν ψυχὴν λάβω.&rdquogr; δὲ πατὴρ ἀτενίσας καὶ ἰδὼν αὐτόν, ὡς μόνον τὴν χεῖρα ἐκούφισεν, ἵνα τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον ποιήσῃ, εὐθὺς ὡσεὶ καπνὸν αὐτὸν διεσκέδασε.

[69] Ξύλου ἐγγύς που τοῦ στύλου κειμένου, ἐρχόμενος πονηρὸς τὴν νύκτα, ὡς δῆθεν μετὰ ἀξίνης ἵστατο κόπτων αὐτό· τοῦτο δὲ ποιῶν οὐκ εἴα τὸν πατέρα ἀνεθῆναι. Διὸ τοῦ ξύλου τῇ τοῦ πατρὸς κελεύσει ἐκεῖθεν ἀρθέντος, ἐπαύσατο κἀκεῖνος τοῦ διοχλεῖν τοῦτον τοῖς αὐτοῦ κρούσμασιν [reliqua solii pars vacat A.] .

[70] [f. 134.] Ἕτερος δέ τις ἐκ τῆς Ἀτταλείας ὁρμώμενος, τὴν κλῆσιν Ίωάννης, τὴν ἐπωνυμίαν δὲ [Energumenos liberat.] Κουφαλίδης, πνεύματι πονηρῷ κατάσχετος γεγονὼς καὶ αὐτὸς [πρὸς τὴν μονὴν prius add. A, dein del.] πρὸς τὸν πατέρα ἐλθών, ἐν ὀλίγαις ἡμέραις τῇ ἀναγνώσει τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου καὶ τῇ ἐπιθέσει τοῦ τιμίου σταυροῦ τοῦ πειράζοντος αὐτὸν πονηροῦ δαίμονος ἀπαλλαγεὶς πρὸς τὴν αὐτοῦ πόλιν χαίρων ὑπέστρεψεν.

[71] [Leonem quendam] Ἐκ δὲ τῆς αὐτῆς πόλεως καὶ ἕτερος ὀνόματι Λέων, τὴν δεξιὰν αὐτοῦ παρειμένην ἔχων, καὶ αὐτὸς ὑπὸ τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρὸς [ἡμῶν πατρὸς prius scriptum A, dein del. Cf. 66, not. 2.] παραδόξως ἰάθη· ἀλλὰ καλὸν ἄνωθεν τὰ περὶ τούτου, καθὼς παρά τε τοῦ μοναχοῦ [κυροῦ prius add. A, dein del.] Λαυρεντίου τοῦ στυλίτου καὶ ἑτέρων, οὶ ἐξ αὐτοῦ τοῦ ἰαθέντος ἀκηκόασι, μεμάθηκα, ἀκριβῶς διηγήσασθαι. Μιᾷ τῶν νυκτῶν μετὰ τῆς συμβίου αὐτοῦ ἐπὶ τῆς κλίνης αὐτοῦ καθεύδοντος ἀκούειν ἐδόκει πρὸ τῆς αὐτοῦ οἰκίας τινῶν τρεχόντων καὶ οὕτω λεγόντων· &ldquogr;Κλέπτης ἅπαντα κρατεῖ.&rdquogr; δὲ ὡς ταῦτα ἤκουσεν, εὐθὺς τῆς κλίνης ἐξαναστὰς καὶ τῆς οἰκίας ἐξελθὼν οὐδένα εὗρεν, εἰ μὴ μόνον τὰς τοιαύτας φωνὰς πόρρωθεν ἀκούειν ἐδόκει. Ἤρξατο οὖν καὶ αὐτὸς καταδιώκειν πρὸς ὃν τόπον αἱ φωναὶ ἐν τοῖς αὐτοῦ ὠσὶν ἐνηχοῦντο· ὡς δέ τινα τόπον τῆς αὐτοῦ [αὐτοῦ supra lin. A.] οἰκίας διέστη, ἀκούει φωνῆς οὕτω λεγούσης· &ldquogr;Οὐ κρούεις αὐτόν;&rdquogr; καὶ εὐθὺς [f. 134v.] ἄφνω ὡς ὑπό τινος κρουσθεὶς ὡσεὶ νεκρὸς ἐπὶ τῆς γῆς πεσὼν ἔκειτο, μόνον τοῦτο βοήσας· &ldquogr;Οὐαί μοι, ἀπέθανον.&rdquogr; Οἱ δὲ ἐπὶ τοῦ τόπου ταύτην αὐτοῦ τὴν φωνὴν ὡς ἤκουσαν, [manus paralysi laborantem] ἐξελθόντες καὶ φῶτα κομίσαντες, εὗρον αὐτὸν ὡσεὶ νεκρὸν κείμενον· καὶ ἐπιγνόντες αὐτόν, βαστάσαντες εἰς τὴν αὐτοῦ οἰκίαν ἀπήγαγον. Πρωῒ δὲ αὐτὸν οἱ αὐτοῦ ἄραντες πρὸς τὸν ναὸν τῆς Θεοτόκου, τὸν τῆς Αἰγυπτίας λεγόμενον, ἀπαγαγόντες ἔθηκαν. Ἐκεῖσε οὖν τινας ἡμέρας ποιήσας, οὕτω τῇ ἐκ τῆς φωταγωγοῦ ἐπιχρίσει τοῦ ἁγίου ἐλαίου τῆς ὑπεράγνου Θεοτόκου ἐλάλησέ τε καὶ τῆς παρέσεως ἀπελύθη, μόνης τῆς αὐτοῦ δεξιᾶς παρειμένης καταλειφθείσης. Οὕτω γὰρ ἦν ξηρὰ καὶ ἀκίνητος, ὡς δοκεῖν ἐπὶ τῆς αὐτοῦ πλευρᾶς εἶναι κεκολλημένη [κεκολλημένην A.] ἀλλὰ καὶ οἱ αὐτοῦ δάκτυλοι τὴν [supra lin. A.] παλαιστὴν ἐκ τῆς πολλῆς βίας τρυπήσαντες ἐκεῖθεν ἐξῆλθον. [in visione sanat;] Οὗτος εἰς τὸν ἅγιον ἀνελθὼν καὶ παρ᾽ αὐτοῦ εἰς τὸν ἴδιον παραπεμφθεὶς οἶκον, μεθ᾽ ἡμέρας τινὰς κοιμωμένῳ 〈ἐν τῷ [ἐν τῷ supplevi, om. A.] οἴκῳ ἐπέστη καί φησι πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ ἔκτεινόν σου τὴν χεῖρα.&rdquogr; Καὶ ἅμα τῷ λόγῳ μὲν πατὴρ ἀπηλλάγη, δὲ πάσχων ὑγιὴς αὐτίκα ἐδείκνυτο [(οὗτος εἰς - ἐδείκνυτο) alia manu A.] . [f. 135.] Παραυτίκα οὖν διυπνίσθη καὶ τῆς κλίνης ὡς εἶχε σπουδῇ κατελθὼν καὶ θεασάμενος ὑγιῆ καὶ ἐκτεταμένην τὴν αὐτοῦ χεῖρα, ἤρξατο κράζειν τὸ Κύριε ἐλέησον. Οἱ δ᾽ ἐπὶ τῆς οἰκίας οὕτως αὐτοῦ κράζοντος ἀκούσαντες, ἀναστάντες καὶ φῶς ἅψαντες ἰδόντες τε τὴν χεῖρα αὐτοῦ ὑγιῆ καὶ μαθόντες παρ᾽ αὐτοῦ τὸν τρόπον τῆς ἰάσεως, δόξαν τῷ Θεῷ ἀνέπεμψαν τῷ διὰ τοῦ αὐτοῦ [supra lin. A.] θεράποντος [ ὁσίου Λαζάρου add. A, sed postea del.] τὸν ἄνθρωπον οὕτω παραδόξως ἰασαμένῳ.

[72] Βουλομένου δὲ αὐτοῦ μετὰ τὸν ὄρθρον εἰς τὴν ἐκκλησίαν εἰσελθεῖν καὶ τὰ τοῦ θαύματος πᾶσι γνωρίσαι, ἀπεῖρξε τοῦτον τῆς ἐγχειρήσεως τότε ὢν λαοσυνάκτης, εἰπὼν πρὸς αὐτὸν ὡς· &ldquogr;Εἰ ἤθελεν γέρων τὸ θαῦμα γνωσθῆναι, ἐκεῖ ἂν εἶχέ σε θεραπεῦσαι· ἀλλὰ φεύγων τὴν ἐκ τοῦ θαύματος ἐπακολουθοῦσαν παρὰ τῶν ἀνθρώπων δόξαν, [miraculum occultari optat] τοῦτο οὕτως πεποίηκε. Καὶ γὰρ ἐὰν τοῦτο ποιήσῃς, διὰ τὸ παράδοξον τοῦ θαύματος ἅπαντες ὅσοι ἀκούσουσιν πρὸς αὐτὸν ἀνελθεῖν ἔχουσι 〈και [suppl. om. A.] διὰ τῶν ἐπαίνων καὶ εὐφημιῶν θλίψαι αὐτὸν ἔχουσιν. Οὐ γὰρ ἀποδέχεται τὰ τοιαῦτα.&rdquogr; Ταῦτα ἄνθρωπος ὡς παρ᾽ ἐκείνου ἤκουσε, λογισάμενος ἐν ἑαυτῷ πεπόνθει, ἀνελθὼν εἰς τὴν μονὴν ἡσύχασε, μηδενὶ τοῦτο κατάδηλον ποιήσας, εἰ μὴ τῷ μητροπολίτῃ μόνον, οὐκ οἶδ᾽ ὅθεν τοῦτο μαθόντι καὶ πρὸς ἑαυτὸν τοῦτον [f. 135v.] προσκαλεσαμένῳ, ἠμελημένως πως καὶ οὐ κατὰ ἀκρίβειαν ἐξειπών, ὥστε κἀκεῖνον ἀκούσαντα οὕτως εἰπεῖν· &ldquogr;Ὁ Θεὸς διὰ τῶν ἁγίων εὐχῶν τοῦ πανοσίου γέροντος καὶ ἡμᾶς ἐλεῆσαι ἔχει.&rdquogr; Καὶ οὕτως μετὰ τῶν αὐτοῦ συμπολιτῶν τοῦ Ἠγαπημένου ἀπάρας πρὸς τὴν αὐτοῦ πόλιν ἄπεισι, πᾶσι τὰ τοῦ θαύματος οὐ διὰ γλώττης ἀλλὰ διὰ τῆς ἰαθείσης αὐτοῦ χειρὸς ἀνακηρύττων, καὶ μὴ βουλόμενος. Ἐν δὲ τῷ ἐπιόντι ἐνιαυτῷ ἦλθε πρὸς τὴν μονὴν γράμματα πρὸς τὸν πατέρα κομίζων Λέοντος πρωτοσπαθαρίου τοῦ λεγομένου Βασιλίτζη· ὃν μοναχὸς Κήρυκος ἐρωτήσας καὶ μαθὼν τὰ περὶ αὐτοῦ, ἄνεισι μετ᾽ αὐτοῦ πρὸς τὸν πατέρα [supra lin. A.] καὶ κρατήσας τὴν τεθεραπευμένην αὐτοῦ χεῖρα, δεικνύων ταύτην τῷ πατρὶ ἔλεγεν· &ldquogr;Οὗτός ἐστι, πάτερ, τὸ τέκνον σου, οὗτινος τὴν χεῖρα ταύτην παρειμένην οὖσαν σὺ παραδόξως ἰάσω.” [et Deo soli tribuendum inculcat.] δὲ πατὴρ στυγνῇ τῇ φωνῇ ἀποκριθείς· &ldquogr;Οὐκ ἐγώ, ἔφη, ἀλλ᾽ Θεὸς ταύτην ἰάσατο.&rdquogr; Ὡς δὲ τοῦ στύλου κατῆλθον οἱ ἀδελφοί, τὸν ἄνθρωπον ἀκριβῶς ἐρωτήσαντες, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὴν αὐτοῦ χεῖρα ψηλαφήσαντες τάς τε ὠτειλὰς τὸ θαῦμα μάλιστα κηρυττούσας ἰδόντες καὶ τὰ προγραφέντα παρ᾽ αὐτοῦ ἐκείνου μαθόντες, ἐμοὶ πάλιν, ὡς προδεδήλωται, παραδεδώκασι.

[73] [Laurentio Halmyreno,] Λαυρέντιος Ἁλμυρηνὸς πρὸ μικροῦ τελευτήσας πρᾶγμά τι τοιοῦτόν μοι διηγήσατο. [f. 136.] Ἔλεγε γάρ, ὅτι κοσμικὸς ἔτι ὢν ἐκελεύσθη παρὰ τῆς ἰδίας μητρὸς ἐξελθεῖν καὶ τὴν ἵππον αὐτῶν ἐν ταῖς ἀρούραις οὖσαν ἀγαγεῖν. Ὡς δὲ ἀπελθὼν καὶ ταύτης ἐπιβάς, ἐρχόμενος ἔφθασεν εἰς τόπον τινά, ἔνθα σχῖνος ἦν, ὁρᾷ, ὡς ἔλεγεν, ἄφνω ἐκ μέσου τῶν σχίνων μέλανα βοῦν ἀπηγριωμένον ἐξελθόντα καὶ εἰς αὐτὸν ἐφορμήσαντα. Ὃν ἵππος ἰδοῦσα πτυρεῖσα καὶ σκιρτήσασα αὐτόν τε εἰς γῆν ῥίψασα, δρομαῖος πάλιν ἐν ταῖς ἀρούραις ἐπάνεισιν. Αὐτὸς δὲ ἅμα τῷ πεσεῖν πονηρῷ πνεύματι κατάσχετος γεγονώς, [a daemone correpto,] ὡσεὶ νεκρὸς ἔκειτο· ὅν τινες ἐκ τῆς κώμης θεασάμενοι οὐ γὰρ ἦν μήκοθεν ἅμα τῇ αὐτοῦ μητρὶ ἀπελθόντες καὶ ἄραντες εἰς τὸν κυριακὸν παρ᾽ αὐτοῖς ναόν, ὃς ἦν τοῦ ἁγίου μάρτυρος Προκοπίου, φέροντες ἔθηκαν, ἐπιθέντες αὐτῷ τὸν τίμιον σταυρόν. Καὶ δὴ οὕτως αὐτοῦ κειμένου καὶ μηδ᾽ ὅλως εἰς ἑαυτὸν ἐκ τῆς τοῦ δαίμονος ἐπηρείας δυνηθέντος ἐπανελθεῖν ἐπὶ δυσὶν ἡμέραις τε καὶ νυξί, καταλαβούσης ἤδη καὶ τῆς τρίτης, μεσούσης τῆς νυκτὸς εἰς ἑαυτὸν ἐλθὼν καὶ ἀνανήψας, κείμενος ἀτενίζων τοὺς ὀφθαλμοὺς περιεσκόπει τὸν ναόν. Καὶ ἐκθαμβούμενος διηπόρει, οὐδὲ γὰρ [supra lin. A.] ᾔδει ποῦ ἦν, ὡς οὖν [A, sed del. corr.] οὕτως [οὖν corr. rec. add. hic supra lin.] κείμενος 〈ἦν [suppl., om. A.] 〉, [Lazarus noctu se ostendit;] ὁρᾷ τὰς τοῦ ναοῦ πύλας ἄφνω διανοιχθείσας καί τινα μοναχὸν μακρὸν γηραιὸν δερμάτινον χιτῶνα φοροῦντα τήν τε κεφαλὴν ἄσκεπον καὶ τοὺς πόδας ἀνυποδέτους [f. 136v.] ἔχοντα, ἔνδον τοῦ ναοῦ εἰσελθόντα καὶ πρῶτα μὲν ἀπελθόντα καὶ εὐξάμενον ἐν τῷ θυσιαστηρίῳ, εἶτα στραφέντα καὶ πρὸς αὐτὸν ἐλθόντα σταθέντα τε ἔμπροσθεν αὐτοῦ καὶ εἰπόντα αὐτῷ· &ldquogr;Ἀνάστα, ἀκολούθει μοι.&rdquogr; δὲ ἀναστὰς ἠκολούθησεν αὐτῷ. Καὶ ὡς ἐξῆλθον τῆς ἐκκλησίας, αἱ πύλαι τοῦ ναοῦ αὐτομάτως ἐκλείσθησαν. Προβὰς δὲ μετ᾽ αὐτοῦ ἐκ τοῦ ναοῦ τόπον τινά, λέγει στὰς πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἄπελθε εἰς τὸν οἶκόν σου, καὶ πρωΐ, εἰ θέλεις λύσιν τοῦ συνέχοντός σε κακοῦ λαβεῖν, ἄρας σου τὴν μητέρα ἄνελθε εἰς τὸ Γαλήσιον ὄρος ἐν τῇ μονῇ τοῦ μοναχοῦ Λαζάρου.&rdquogr; Καὶ ταῦτα μὲν πατὴρ πρὸς αὐτὸν εἰπὼν εὐθὺς ἐξ ὀφθαλμῶν αὐτοῦ γέγονε.

[74] [Laurentius eiusque mater] δὲ εἰς τὴν αὐτοῦ οἰκίαν ἀπελθὼν ἅπαντα τῇ ἑαυτοῦ μητρὶ διηγεῖται. δὲ μὴ μελλήσασα [μελήσασα A.] πρωῒ αὐτὸν λαβοῦσα, ἀνῆλθε πρὸς τὸν πατέρα· καὶ διηγοῦνται τὰ τοῦ πράγματος, ὥσπερ εἶχε. δὲ πατὴρ [μέγας (?) supra lin. alia manu.] τὴν μὲν μητέρα αὐτοῦ κελεύει ἀπελθεῖν εἰς τὸν αὐτῆς οἶκον, αὐτῷ δὲ [supra lin. A.] προστάσσει τὸν τίμιον σταυρὸν ἐπιτεθῆναι καὶ τὸ ἅγιον εὐαγγέλιον ἐπαναγνωσθῆναι. Τοῦτο δὲ ἐποίει πρὸς τὸ ἐπικαλύψαι τὸ θαῦμα. Καὶ γοῦν ἐπὶ τρισὶν ἡμέραις τοῦ σταυροῦ τε τούτῳ ἐπικειμένου καὶ τῶν ἀδελφῶν ἐπαναγινωσκόντων οὔτε σταυρὸς [ita A; fortasse ταῦρος Ed. Kurtz.] αὐτοῦ ἐκράτησεν οὔτε δαίμων τὸ σύνολον αὐτῷ ἠνώχλησε· καὶ δὴ μετὰ τὸ ποιῆσαι αὐτὸν χρόνον τινὰ ἐν τῇ μονῇ αἰτεῖται τὸν πατέρα [f. 137] καὶ ἀπολυθεὶς ἄπεισι πρὸς τὸν αὐτοῦ [αὐτὸν A.] οἶκον πρὸς τὸ διαθεὶς εὖ τὰ ἑαυτοῦ ὑποστρέψαι πάλιν ἐν τῇ μονῇ γνώμῃ καὶ τῆς αὐτοῦ μητρὸς καὶ ἀποκαρῆναι. Ὡς δὲ χρόνον ἦν τινα ἐκεῖσε ποιήσας, διὰ τὸ μὴ ἐνοχληθῆναι ὑπὸ τοῦ πονηροῦ πνεύματος τῇ συμβουλῇ τῶν ἑαυτοῦ οἰκείων τῆς κουρᾶς ἀποστὰς πρὸς τὸ λαβεῖν γυναῖκα ἑαυτὸν διηυτρέπισεν. Ὡς δὲ τὰ τοῦ συναλλάγματος [συναλάγματος A.] ἐτελεῖτο καὶ ἐν χερσὶν ἤδη τὸ πρᾶγμα ἦν, ἄφνω ὑπὸ τοῦ δαίμονος κρουσθεὶς εἰς γῆν κατέρριπτο [κατέριπτο A.] , ἀφρὸν ἐκ τοῦ στόματος ἀποπτύων, τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ τὰς τρίχας διαστρέφων καὶ ὅσα τοῖς δαιμονιζομένοις ἔθος πάντα ποιῶν. [vitam monasticam] Ὃν μήτηρ θεασαμένη καὶ τὴν αἰτίαν τοῦ κακοῦ εὐθὺς εἰς νοῦν βαλομένη, μετὰ τὸ ἐκνῆψαι τὸν αὐτῆς υἱὸν ἄρασα παραυτίκα πρὸς τὸν πατέρα παραγίνεται σὺν αὐτῷ καὶ ποιεῖ ἀποκαρῆναι τοῦτον παρ᾽ ἐκείνου καὶ τῇ αὐτοῦ ποίμνῃ συγκαταριθμηθῆναι. Καὶ τούτου γεγονότος, διὰ τῆς τοῦ Χριστοῦ χάριτος καὶ τῶν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν εὐχῶν καὶ δαίμων ἐξ αὐτοῦ ἀπηλάθη. [amplectuntur.] δέ γε μήτηρ αὐτοῦ εἰς τὸν ἑαυτῆς οἶκον ἀπελθοῦσα καὶ τὰ ἑαυτῆς καλῶς διαθεῖσα, ὑποστρέψασα δέχεται καὶ αὐτὴ [aliquid add. (γὰρ?) sed postea del. A.] τὸ [in marg. A.] ἅγιον σχῆμα παρὰ τοῦ πατρός. Καὶ νῦν ἐστιν ἐν τῇ μονῆ τῇ τῶν γυναικῶν καλῶς τὸν τῆς ἀσκήσεως δρόμον ἀνύουσα, καὶ ἤδη καὶ πρὸς τέλος τοῦ βίου διὰ γήρως [f. 137v.] ἐγγίσασα.

[75] [Nauta quidam cum sociis]Κατιόντι μοί ποτε τοῦ ὄρους ἦν γὰρ ὑπὸ τοῦ πατρὸς διά τινα τῆς μονῆς χρείαν εἰς τὸ κάστρον ἀποσταλείς, συγκατῄει καί τις τῶν κοσμικῶν. Ὃς ἀρξάμενος τοῦ ὁμιλεῖν μοι, λέγει μοι· &ldquogr;Ὦ πάτερ, ποῖον ἅγιον ἔχετε καὶ οὐκ οἴδατε.&rdquogr; Ἐγὼ δὲ ὑπομειδιάσας ἔφην αὐτῷ· &ldquogr;Καὶ εἰ [supra lin. A.] ἡμεῖς οἱ ἐγγὺς αὐτοῦ ὄντες, ὡς εἶπας, οὐκ ἐπέγνωμεν αὐτόν, σὺ μήκοθεν αὐτοῦ ὑπάρχων πῶς οἶδας αὐτόν;&rdquogr; Καὶ ταῦτα ἐμοῦ εἰπόντος, ἐκεῖνος εὐθὺς τὴν ἑαυτοῦ χεῖρα εἰς τὸν κόλπον βαλὼν ἐκβάλλει βοῦλλαν [βούλαν A.] μολιβδίνην ἐκσφράγισμα [corr., prius ἐκφρἁγισμα A.] ἔχουσαν τῆς Θεοτόκου· καὶ ἀσπασάμενος αὐτὸς πρῶτον, ποιεῖ κἀμὲ ἀσπάσασθαι ταύτην. Καί φησιν· &ldquogr;Αὕτη με, πάτερ, ἐκ πολλῶν κινδύνων θαλαττίων διὰ τῆς εὐχῆς τοῦ ἁγίου Λαζάρου ἐρρύσατο.&rdquogr; Ἐμοῦ δὲ τὴν αἰτίαν ἐρομένου μαθεῖν, στενάξας ἐκεῖνος καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς δακρύων ὑποπλήσας, ἀποκριθεὶς λέγει μοι· &ldquogr;Ἐγὼ ναύτης εἰμί· καί ποτε μετὰ τῶν ἐμῶν συναντῶν ἔν τινι τόπῳ, σάλῳ θαλαττίῳ περιπεσόντες ἀπέγνωμεν ἡμῶν τῆς ζωῆς. Εἷς δὲ τῶν ἐπιβατῶν, ὡς εἶδεν ἐπὶ θύραις ἤδη ὄντα τὸν θάνατον, ἤρξατο μεγάλῃ τῇ φωνῇ κράζειν οὕτως· &ldquogr;Ἅγιε Λάζαρε, [invocato Lazaro,] πρόφθασον καὶ ἐξελοῦ ἡμᾶς τοῦ προκειμένου κινδύνου.&rdquogr; Καὶ πάλιν κράζων μετὰ δακρύων ἔλεγεν· &ldquogr;Ὁ Θεός, διὰ τῆς εὐχῆς τοῦ ἁγίου Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ [Γαλισίῳ A.] βοήθησον ἡμῖν.&rdquogr; [f. 138.] Διασωθέντες οὖν παρ᾽ ἐλπίδα καὶ εἰς τὴν γῆν ὡς οὐκ ᾔδειμεν ἀπορριφθέντες, μετὰ τὸ ἐξελθεῖν τοῦ πλοίου ἠρωτῶμεν τὸν ἄνθρωπον, ἵνα ἡμῖν εἴπῃ, τίς ἐστιν οὗτος ἅγιος Λάζαρος, οὗτινος τὸ ὄνομα καὶ τὴν εὐχὴν ἐπεκαλέσατο. [e naufragio salvus,] Καὶ δι᾽ ἐκείνου Θεὸς έκ τῆς τοιαύτης ἀνάγκης ἡμᾶς ἐρρύσατο. δὲ ἄνθρωπος πάντα ἡμῖν τὰ κατὰ τὸν πατέρα διηγεῖτο, διδάξας ἡμᾶς καὶ τὸν τόπον καὶ τὸ ὄνομα τοῦ ὄρους, ἡμεῖς δὲ ἀκούσαντες δόξαν τῷ θεῷ ἀνεπέμψαμεν, τῷ διὰ τοῦ αὐτοῦ θεράποντος ὁσίου Λαζάρου ἐκ τοῦ τοιούτου κινδύνου παρ᾽ ἐλπίδα ἡμᾶς σώσαντι [σώσαντος A.] , οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τῷ ἀνθρώπῳ πλεῖστα [al. man.] ηὐχαριστήσαμεν [εὐχαριστήσαμεν ( εὐ? al. man.).] ὡς αἰτίῳ ἡμῖν τοῦ τοιούτου γενομένῳ [γενομένου A.] καλοῦ. Μετὰ δέ τινα χρόνον ἔτυχε [A, γέγονεν supra lin. corr.] ἐλθεῖν ἡμᾶς εἰς Φύγελα· καὶ ἐρωτήσας καὶ μαθὼν τὰ περὶ τοῦ πατρὸς ἀκριβέστερον, λαβὼν ἐκεῖθέν τινα τὸν τὴν μονὴν ἐπιστάμενον ἀνῆλθον μετ᾽ αὐτοῦ πρὸς τὸν ἅγιον [ἅγιον corr.; πατέρα A.] καὶ ἰδὼν καὶ συντυχὼν αὐτῷ καὶ τοὺς λογισμούς μου αὐτῷ ἐξειπών, ὡς ἔμελλον ἐξ αὐτοῦ κατελθεῖν, ᾐτησάμην αὐτόν τι λαβεὶν ἐκ τῶν αὐτοῦ χειρῶν, ὅπως ἔχοιμι αὐτὸ φυλακτήριον καὶ διωκτήριον παντὸς πειρασμοῦ· καὶ ἐκβαλὼν ἣν ὁρᾷς παρέχει μοι σφραγίδα. Ἣν λαβὼν καὶ ἀσπασάμενος αὐτήν τε καὶ τὸν ἅγιον πατέρα, τοῦ ὄρους κατῆλθον. Συνεθέμην δὲ ἵνα, εἴ τι Θεὸς ἐκ τῆς ναυτιλίας μοι χορηγῇ, [f. 138v.] τὰ ἡμίση [corr., prius ἠμύσι A.] ἅπαξ τοῦ ἐνιαυτοῦ εἴτε δι᾽ ἐμαυτοῦ εἴτε δι᾽ ἑτέρου, ἐὰν μὴ ἐγγὺς τοῦ τόπου ἀλλὰ πόρρω που λαχών εἰμι, ἀποφέρων εἰς τὰς χεῖρας τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν ἀποδίδωμι, ὅπως καὶ αὐτὸς ἐν ταῖς ἁγίαις αὐτοῦ εὐχαῖς μνείαν ἐμοῦ ποιῆται· τὴν δὲ βοῦλλαν, [ab eodem phylaclerium accipit.] ὡς ὁρᾶς, ἔκτοτε ἐπὶ τοῦ τραχήλου φορῶν οὕτω γὰρ αὐτὴν εἶχεν ἐκ πολλῶν, ὡς προεῖπον, κινδύνων δι᾽ αὐτῆς ἐρρύσθην· καὶ διὰ τοῦτό σοι εἶπον· ποῖον ἅγιον ἔχετε καὶ οὐκ οἴδατε.&rdquogr; Ἐγὼ δὲ ταῦτα παρ᾽ αὐτοῦ ἀκούσας, τότε μὲν ηὐχαρίστησα τῶι Θεῷ τῷ κἀμὲ καταξιώσαντι τοιοῦτον ἅγιον ἰδεῖν καὶ εἰς τὰς αὐτοῦ χεῖρας ἐλθεῖν, παρ᾽ ὧν δὴ καὶ ηὐχόμην ἀποκαρῆναι· ἔτι γὰρ κοσμικὸς ἐτέλουν τυγχάνων νῦν δὲ εὐδοκίᾳ τοῦ φιλανθρώπου Θεοῦ εἰς ὠφέλειαν πολλῶν τοῦτο γέγραφα.

[76] [Olei sancti virtutes.] Μοναχή τις ἀπὸ τῆς Χίου, πολλὴν πίστιν πρὸς τὸν πατέρα ἔχουσα, κατ᾽ ἔτος πρὸς τὴν μονὴν ἐρχομένη καὶ ἔλαιον ἅγιον ἐκ τοῦ γινομένου ἐν τῇ μονῇ τῇ ἡμέρᾳ τοῦ ἁγίου Λαζάρου εἰς ἄγγος λαμβάνουσα, ἀπερχομένη εἰς τὴν αὐτῆς πατρίδα πάντα τὸν οἱᾳδήποτε [οἱανδήποτε A.] νόσῳ κατεχόμενον ἐκ τοῦ τοιούτου ἐλαίου ἀλείφουσα καὶ τὸ τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρὸς ὄνομα καὶ τὴν εὐχὴν ἐπᾴδουσα, παραυτίκα τὴν νόσον ἐφυγάδευε, καὶ νοσῶν ὑγιὴς καθωρᾶτο.

[77] Οὐ μόνον δέ γε [f. 139.] οἱ ἐκ πίστεως τὸ τοῦ ἁγίου [supra lin. A.] πατρὸς ἡμῶν ὄνομα καὶ τὴν εὐχὴν ἐπικαλούμενοι αὐτοί τε τῶν κινδύνων ἐρρύοντο καὶ ἄλλοις τὴν σωτηρίαν ἐπραγματεύοντο, [Sanctitatis Lazari] ἀλλὰ καὶ οἱ ἁπλῶς οὕτω καὶ πρὸς δοκιμὴν αὐτὸ ὀνομάζοντες ἐνεργὸν καὶ οὗτοι πρὸς τὸν ἑαυτῶν σκοπὸν εὕρισκον· καὶ ἀπόδειξις τοῦ λεγομένου ἐγγύς. Ἀνήρχοντό ποτε ἐκ τοῦ μέρους τοῦ Χαλκοῦ Ἁλωνίου τε Μεθόδιος Μακρὸς λεγόμενος καὶ Σάβας ἐκ τοῦ Ῥιζηνοῦ ὁρμώμενος· καὶ δὴ ὡς ἀνήρχοντο, περιέτυχον ἀγρίων αἰγῶν ἀγέλῃ νεμομένῃ· ἥτις ἰδοῦσα τοὺς μοναχούς, ἤρξαντο [ita A.] πρὸς τὸ κρημνῶδες τοῦ ὄρους ἀπὸ προσώπου αὐτῶν ἀποτρέχειν. δὲ Σάβας λέγει τῷ Μεθοδίῳ· &ldquogr;Ἐπιτιμῶ αὐτοῖς ἐπὶ τῷ ὀνόματι τοῦ πατρός, καὶ εἰ στῶσι τοῦ δρόμου, ἔχομεν γνῶναι, ὅτι ἐστιν πατὴρ ἡμῶν ἅγιος.&rdquogr; Τοῦ δὲ Μεθοδίου κωλύοντος, ἐκεῖνος μὴ πεισθεὶς τὸν δεσμὸν αὐτοῖς ἐπαφῆκε· τὰ δὲ εὐθὺς ἔστησαν, [nonnulli] μηδ᾽ ὅλως ἐκ τοῦ τόπου κινηθῆναι δυνάμενα, καὶτοι τοῦ Μεθοδίου καὶ λίθους κατ᾽ αὐτῶν ἀφιέντος· εἶτα βαδίζειν ἀρξαμένων αὐτῶν, προστάσσει καὶ αὐτὰ τούτοις ἀκολουθεῖν, τὰ δὲ εἵποντο. Φθασάντων δὲ αὐτῶν εἰς τὸν τόπον, ἔνθα σταυρὸς ἵσταται, καὶ στάντων, κἀκεῖνα ἔστησαν πρὸς τοὺς μοναχοὺς ἀκλινῶς ἀτενίζοντα. Λέγοντος δὲ τοῦ Μεθοδίου τῷ Σάβᾳ λῦσαι τὰ ζῷα τοῦ δεσμοῦ, [f. 139v.] ἐκεῖνος οὐκ ἠβούλετο, ἀλλά· &ldquogr;Μεθ᾽ ἡμῶν, ἔλεγεν, εἰς τὴν μονὴν εἰσελθεῖν ἔχουσι.&rdquogr; Καὶ Μεθόδιος πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἐὰν τοῦτο, ἔφη, ποιήσῃς καὶ θεάσηται αὐτὰ πατήρ, μάθῃ 〈δὲ [suppl., om. A.] καὶ τὸν τρόπον, δι᾽ οὗ μεθ᾽ ἡμῶν εἰσῆλθον ἐν τῇ μονῇ, οὐκ ἐπιτιμῆσαι μόνον ἀλλὰ καὶ πληγὰς ἐπιθεῖναί σοι ἔχει. [periculum faciunt.] Πάνυ γὰρ οἶδα τοῦτον τοῖς τοιούτοις ἀχθόμενον.&rdquogr; Τότε ἐκεῖνος, τῶν ῥημάτων τούτων ἐνωτισάμενος, δέει τῶν πληγῶν αὐτίκα τοῦ δεσμοῦ ταῦτα λέλυκε. Καὶ οὕτως ἐκεῖνα μὲν δρόμῳ καὶ σκιρτήμασιν ἁλλόμενα ὡς τοῦ δεσμοῦ λυθέντα πρὸς τὸ κρημνῶδες τοῦ ὄρους ἀπῄεσαν, αὐτοὶ δὲ τὸ παράδοξον τοῦ θαύματος ἐκπληττόμενοι εἰς τὴν μονὴν ἥκουσιν.

[78] [Incredulos increpat hagiographus] Ἀλλὰ ταῦτα μέν μοι περὶ τῶν θαυμάτων τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν Λαζάρου ποσῶς εἴρηται· ἐπεὶ δέ εἰσί τινες οὐκ ἐκ τῶν ἔξωθεν μόνων ἀλλὰ καὶ τῶν ἐκ τῆς καθ᾽ ἡμᾶς ποίμνης ἀπιστίαν νοσοῦντες καὶ οἱ μὲν περὶ τῶν θαυμάτων διαπιστοῦσι διὰ τὸ μὴ φανερῶς αὐτὸν ταῦτα ἀλλὰ κεκρυμμένως [κεκρυμένως A.] ἐπιτελεῖν, φεύγοντα, ὡς εἴρηταί μοι πολλάκις, τὴν παρὰ τῶν ἀνθρώπων δόξαν, οἱ δὲ περὶ τῆς χάριτος, ἧς παρὰ Θεοῦ εἴληφε διὰ τὸν ἀκηλίδωτον αὐτοῦ βίον καὶ τὴν ἄμεμπτον πολιτείαν, τοῦ προορᾶν καὶ προλέγειν τισὶ τὰ τῆς αὐτῶν καρδίας ἀπόκρυφα καὶ περὶ μελλόντων λέγειν καὶ προλαβόντων [f. 140.] πραγμάτων, ἄλλοι δὲ τοιαύτην ἀπιστίαν μᾶλλον δὲ πονηρίαν ἐκ πονηρίας ἐκτήσαντο, ὡς, οἷά ποτε Ἰουδαῖοι τὸν Κύριον, φάγον καὶ οἰνοπότην τοῦτον ἀποκαλεῖν· [Matth. 11, 19.] καὶ τὸ δὴ χαλεπώτερον, καὶ φρίττω εἰπεῖν, ὅτι καὶ εἰς τὴν τῶν ἀχράντων μυστηρίων μετάληψιν αὐτοῦ κατηγόρουν, βλάσφημον γλῶσσαν κατ᾽ αὐτοῦ κινοῦντες καὶ λέγοντες, ὅτι προστάσσει τοῖς ἱερεῦσιν πλείονας μερίδας ἐν τῷ ποτηρίῳ τῷ διδομένῳ αὐτῷ [αὐτὸν A.] ἐμβάλλειν, οὐχ ἕνεκεν τοῦ ἁγιάζεσθαι, ἀλλ᾽ ἕνεκεν τοῦ χορτάζεσθαι· ἀλλ᾽ ἵλεως αὐτοῖς γένοιτο κύριος Θεὸς καὶ καταργηθείη πονηρὸς διάβολος ταῦτα αὐτοῖς ὑποσπείρων.

[79] [et quae sit deinceps narraturus] Ἐπεὶ τοίνυν πονηρὸς τοιαῦτα ταῖς αὐτῶν καρδίαις ἐνέσπειρε καὶ οὐ μόνον ἑαυτοῖς ἀλλὰ καὶ ἄλλοις ἐκ τῶν τοιούτων λόγων βλάβην προὐξένησαν, ἵνα μὴ καὶ μετέπειτα τὸ τοιοῦτον κακὸν μεταδοθὲν πολλοὺς βλάψειε, τὴν ἀλήθειαν αὐτὴν ὡς ἔχει περὶ πάντων μετὰ ἀκριβείας εἰς τοὐμφανὲς ἄξων ἔρχομαι. Καὶ πρῶτα μὲν περὶ τῆς βρώσεώς τε καὶ πόσεως αὐτοῦ, εἶτα καὶ περὶ τῆς τῶν ἀχράντων μεταλήψεως μυστηρίων, ἔπειτα δὲ περὶ τῆς προφητικῆς χάριτος, ἧς παρὰ Θεοῦ ἠξίωται, διαλήψομαι. Περὶ γὰρ τῶν θαυμάτων τί χρὴ καὶ λέγειν; τοῦτο γὰρ μόνον ἐάνπερ τις εἰς νοῦν λάβῃ, πῶς μόνος ἀνελθὼν ἐν τῷδε τῷ ὄρει ἀσκεπής, [f. 140v.] ἀνυπόδετος, μετὰ ἑνὸς χιτωνίσκου δερματίνου καὶ τῶν σιδήρων, ὧν πρὸς πιεσμὸν τοῦ σώματος περικείμενος ἦν, ἠδυνήθη τε τὰ τρία συστήσασθαι μοναστήρια, πρὸς τούτοις καὶ τὴν ἐν ταῖς Βέσσαις [hic Βέσαις, saepissime deinceps Βέσσαις.] ἀνεγεῖραι μονὴν καὶ περὶ τοὺς τριακοσίους ἀδελφοὺς ἐν τούτοις ἀθροῖσαι καὶ τὰ πρὸς χρείαν τούτοις χορηγεῖν ἅπασαν, ἔτι δὲ καὶ ξένους τοσούτους καὶ τότε καὶ [supra lin. corr.] νῦν καθ᾽ ἑκάστην ἐν τῇ μονῇ διατρέφεσθαι· εἰ ταῦτά τις εἰς νοῦν, ὡς εἴρηται, λάβῃ, οὐδὲν ὡς οἶμαι εἴς γε θαύματος λόγον ὑπερβάλλον εὑρήσει, ἐκ ποίων ἄρα θησαυρῶν κλήρων πατρικῶν ταῦτα συνεστήσατο λογιζόμενος, [exponit,] τίνας τῶν αὐτοῦ συγγενῶν γνωρίμων συναιρομένους ἔχων καὶ συναρήγοντας· ἀλλ᾽ οὖν γε εἰ καὶ ταῦτα χωρὶς ἑτέρου λόγου θαύματός εἰσιν ἄξια, ὅμως οὐκ ἀπορήσω πιστοποιήσασθαί τε ὁμοῦ τὰ τοῖς πολλοῖς ἀγνοούμενα καὶ τῶν [supra lin. corr.] φανερῶν αὐτοῦ θαυμάτων θέσθαι διήγησιν.

[80] [testesque superstites appellat.] Τέως περὶ ὧν ὑπέσχετο πρότερον λόγος δηλώσας, καὶ τῶν ἐφεξῆς λοιπὸν ἅψεται· παρὰ μὲν οὖν πολλῶν ἀκηκοὼς ἀδελφῶν, οἵ γε προετελεύτησαν, ὀκνῶ λέγειν τὰ παρ᾽ ἐκείνων. Οὐ γὰρ δεῖ νεκροὺς εἰς μαρτυρίαν με ἄγειν διὰ τήν τινων δυσπιστίαν, εἰ καὶ ἀληθῆ εἰσι τὰ παρ᾽ αὐτῶν μοι διηγηθέντα, ἀλλὰ μᾶλλον τοὺς καὶ νῦν ἔτι ζῶντας, ἵνα ἐάν τινες [f. 141.] ἀκούσαντές τι περὶ τοῦ πατρὸς μὴ πιστεύωσι, τούτους ἐπερωτῶντες τὸ ἀληθὲς ἐξ αὐτῶν ὠσὶν ἰδίοις μανθάνωσι καὶ οὕτως καὶ περὶ τῶν λοιπῶν, ὧν αὐτοὶ οὔτ᾽ εἶδον οὔτ᾽ ἤκουσαν, ἐμοῦ διηγουμένου, μὴ ἀπιστῶσιν, ἀλλὰ μᾶλλον ἐκ τούτων κἀκείνοις πιστεύωσιν, μέντοι περὶ τοῦ πατρὸς οἱ προτελευτήσαντες μὲν ἐμοὶ [ἐμοι? supra lin. corr.] παραδεδώκασι [corr., prius παραδώκασι.] .

[81] [Abstinentia a cibis] Προσδιηγήσατο δέ μοι ταῦτα καὶ τούτου μὲν ἀδελφὸς ἡμέτερος δὲ ἡγούμενος, κῦρις [A, corr. supra lin. θεῖος .] Ἰγνάτιος, ἐρωτηθεὶς παρ᾽ ἐμοῦ· 〈ἃ [supplevi, om. A.] ἄδικον ἂν εἴη σιωπῶντα παραλιπεῖν. Λέγει γάρ, ὅτι ἔτι ὢν πατὴρ εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίναν πρὸ τριῶν χρόνων τῆς ἐν τῷ ὄρει τούτου ἀνόδου, τῆς τοῦ ἄρτου μεταλήψεως ἀπέσχετο παντελῶς πλὴν τοῦ θείου καὶ ζωτικοῦ, λαχάνοις δὲ ὠμοῖς καὶ βρεκτοῖς ὀσπρίοις ἐτρέφετο· εἰ δέ ποτε καὶ ἑψητῶν αὐτῶν ἐδέησε μετασχεῖν, ἐλαίου ἄνευ ἦν ἐσθίων αὐτά· ἐξ οὗ δὲ εἰς τὸ ὄρος ἀνῆλθεν, ἕως μὲν ἦν εἰς τὸν Σωτῆρα καὶ εἰς τὴν Θεοτόκον, πετράδα καὶ παρασκευὴν πᾶσαν παντὸς ἀπείχετο διὰ πυρὸς ἑψομένου, [variis temporibus,] οὐ μὴν ἀλλὰ κἀν ταῖς τρισὶ τεσσαρακοσταῖς οὐδεμιᾶς οὐδ᾽ ὅλως τροφῆς ἐκτὸς σαββάτου καὶ κυριακῆς μετελάμβανεν. Ἀφ᾽ οὗ δὲ εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν ἀνῆλθε, καθ᾽ ἑκάστην ἑψητοῦ μὲν μετελάμβανεν, ἐλαίου μέντοι χωρίς, ποτοῦ μηδ᾽ ὅλως [f. 141v.] μεταλαμβάνων ἄχρις ἑσπέρας· οὕτω γὰρ ἦν αὐτῷ τετυπωμένον ἀεί· διὸ καὶ πολλάκις πονηρὸς συγχωρήσει Θεοῦ τήν τε τροφὴν καὶ τὸ ποτὸν αὐτοῦ ἐκχέων ἄτροφον καὶ ἄποτον αὐτὸν ἐποίει πᾶσαν τὴν ἡμέραν ἐκείνην παρέρχεσθαι. Οὐδὲ γὰρ ἐπείθετο ἄλλο λαβεῖν· πολλάκις δὲ πονηρὸς καὶ αὐτὰ τὰ σκεύη, πρὸς ὑπουργίαν τῆς τροφῆς εἶχε, λαμβάνων, ἔνθα τὴν αὐτοῦ χρείαν ἐποίει, [item a potu,] ἐνέβαλεν. Ἦν δὲ ποτὸς αὐτοῦ μέλι ἕψημα γλυκύ, ἐάν τις αὐτῷ προσήνεγκεν· πολλάκις πονηρός, ὡς εἴρηται, ἐκχέων, οὕτως αὐτὸν ἐποίει μένειν μέχρι τῆς ἐπιούσης ἑσπέρας. Καὶ γάρ ποτε ἀπενεγκόντος μου αὐτῷ κατὰ τὸ σύνηθες πρὸς ἑσπέραν τὸ ποτόν, μετὰ τὸ λαβεῖν αὐτὸν τοῦτο καὶ κλεῖσαι τὸ θυρίδιον, κἀμοῦ ἔτι ἐκεῖσε ἑστῶτος, κτύπος ἄφνω γέγονεν ὥσπερ λίθου βολή, ὥστε νομίζειν με τὸ κυθρίδιον [ita A, melius χυθρίδιον.] συντριβῆναι, τὸν ποτὸν εἶχεν. Ὡς δὲ τὸν πατέρα ἤκουον τῇ μὲν χειρὶ τὸν ἑαυτοῦ χιτῶνα τινάσσοντα, τῇ δὲ γλώσσῃ οὑτωσὶ λέγοντα· &ldquogr;Καταργήσαι σε Θεός, διάβολε, ὅτι κατέκαυσάς μου τοὺς πόδας,&rdquogr; ἐπηρώτων αὐτὸν εἰπεῖν μοι, τίς ἦν οὕτως γεγονὼς κρότος. δὲ πατήρ· &ldquogr;Τὸ θερμόν, φησίν, παμπόνηρος ἐκχέας ἐπὶ τοῦ κόλπου μου, τοὺς πόδας κατέκαυσε. [diabolo patrem vexante.]Καὶ ταῦτα πρός με εἰπὼν ἀνοίξας τὸ θυρίδιον τὸ σκεῦος ἐπὶ χεῖρα κρατῶν [f. 142.] δίδωσί μοι. Τὸ δὲ ἦν ὁλόκληρον μηδ᾽ ὅλως συντριβὴν ὑπομεῖναν, με καὶ οὐ μικρῶς ἐξέπληξε. Πολλὰ οὖν τὸν πατέρα παρακαλέσας καὶ βιασάμενος τοῦ προσενεγκεῖν [προσεγκεῖν A.] αὐτῷ ποτὸν ἕτερον, ὡς πεῖσαι οὐκ ἠδυνήθην, μετάνοιαν ποιήσας καὶ εὐχὴν λαβὼν τοῦ στύλου κατῆλθον. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν διὰ τὸ μηδέπω εἰς γνῶσιν ὑμῖν μέχρι καὶ σήμερον ἐλθεῖν ἔγραψα, πρὸς δὲ τὰ ἑξῆς λόγος εὐθυδρόμως χωρείτω.

[82] [Magnae quadragesimae ieiunium.] Τὴν γὰρ μεγάλην τεσσαρακοστὴν μόνην, ἀφ᾽ οὗ εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν πατὴρ ἀνῆλθε, νῆστις τὰς ἑβδομάδας διετέλει· διὸ καί ποτε, ὡς μοναχός μοι [supra lin. A.] Ἰγνάτιος τραπεζοποιὸς διηγήσατο, ἔκρινε τῆς οἱασδηποτοῦν τροφῆς μὴ μεταλαβεῖν μέχρι τινῶν ἡμερῶν, λέγων τοῖς ἀδελφοῖς ὅτι· &ldquogr;Μόλις ἀργὸς ἤγουν κανονισμένος [ἀργὸς ἤγ. καν. in marg. A.] εἰμὶ καὶ οὐ δύναμαι τροφῆς μετασχεῖν.&rdquogr; Καὶ ποιήσας οὕτως ἡμέρας πεντεκαίδεκα, προβῆναι περαιτέρω οὐ συγχωρεῖται. Ὡς γὰρ μοναχὸς τοῦτο Κοσμᾶς Φιλιππικὸς ἔγνω, ἀνελθὼν πρὸς αὐτὸν μόλις [μόλλις A.] μετὰ πολλῆς τε παρακλήσεως καὶ δακρύων ἠδυνήθη πεῖσαι αὐτὸν τροφῆς μεταλαβεῖν. Τοῦτο δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ χιτῶνος αὐτῷ πεποίηκεν, ὃν ἦν φορῶν μακάριος ἐπὶ δυοκαίδεκα χρόνοις διὰ τὸ παντελῶς αὐτὸν διερρῆχθαι, ὥστε ἀποδύσασθαι τοῦτον καὶ ἕτερον, δερμάτινον καὶ [f. 142v.] τοῦτον, ἐνδύσασθαι. Λέγουσιν δέ τινες, ὅτι εὐλογίαν αὐτῷ ἐκ τῆς ἐκκλησίας παρεῖχον εἰς βρῶσιν, ἀλλ᾽ οὐκ ἀληθεύουσιν οὐδ᾽ ἐν τούτῳ, καὶ μαρτυρεῖ ἀδελφὸς Βενιαμίν. Αὐτὸς γὰρ διὰ τὸ εἶναι τότε παρεκκλησιάρχης τῷ πατρὶ ἐδίδου τὰ ἅγια· οὐδ᾽ ὅλως γὰρ ὡς εἴρηται ἄρτου μετεῖχεν, ἀφ᾽ οὗ τὴν μετάληψιν τούτου ἀπείπατο. [Placentae in festo S. Basilii.] Ἅπαξ δὲ τοῦ ἐνιαυτοῦ διὰ τὸ ἐπικρατοῦν ἔθος ἐν τῇ μνήμῃ τοῦ ἁγίου Βασιλείου ποιοῦντες οἱ ἀδελφοὶ τὰ οὕτω τῇ κοινῇ συνηθείᾳ λεγόμενα λαλάγγια, ἐποίουν καὶ αὐτῷ ἐπὶ πλακός, οὐ μετὰ ἐλαίου, ἀλλὰ μέλιτι τὴν πλάκα ἐπιχρίοντες. Τοῦτο δὲ ἐποίουν καὶ ἐν τῇ ἑβδομάδι τῆς τυροφάγου. Καὶ ταῦτα μὲν περὶ τῆς αὐτοῦ βρώσεώς τε καὶ πόσεως.

[83] [Sacrorum mysteriorum susceptio.] Περὶ δὲ τῆς τῶν ἀχράντων μυστηρίων μεταλήψεως, γηραιὸς [corr. rec.; prius γέρων A.] καὶ πρεσβύτερος [κ. π. corr. rec.] Νεῖλος ἐρωτήσαντί μοι αὐτὸν περὶ τούτου ἔφη ὅτι· &ldquogr;Ἐν τῷ λειτουργεῖν με καὶ ποιεῖν τὰ ἅγια, τινὲς τῶν ἀδελφῶν ἠνάγκαζον πλείονας μερίδας ἐν τῷ σκεύει, ᾧ τῷ πατρὶ μετὰ τῶν ἀχράντων μυστηρίων ἐδίδουν, ἐμβάλλειν, ἀλλ᾽ ἐγώ, φησίν, οὐδέποτε τοῦτο ἐποίησα διὰ τὸ μὴ ἔχειν με παραγγελίαν τοιαύτην ἐκ τοῦ πατρός. Καὶ γάρ τινες τῶν ἀδελφῶν τοῦτο ἐποίουν, οὐ παρὰ τοῦ πατρὸς κελευόμενοι, ἀλλ᾽ οἱ μέν, ἵνα ἐπιλάβωνται ἀφορμῆς εἰς τὸ κατηγορεῖν τούτου, οἱ δὲ [f. 143.] κατελεοῦντες καὶ ὡς καλόν τι δῆθεν ποιεῖν νομίζοντες· διὸ καὶ πολλάκις πατὴρ ἐνίοις τούτων παρήγγειλεν, ὥστε μὴ τοῦτο ποιεῖν, ὡς καὶ [ἀδελφὸς add. A, sed linea obducta del.] ἡμῶν οἰκονόμος Βαρθολομαῖος ἐπὶ τούτῳ συμμαρτυρεῖ.

[84] [Photii monachi narratio] Μοναχὸς δέ τις τοὔνομα Φώτιος, ὃς καὶ ἐγγράφως μοι μέλλω γράφειν παρέδωκε διὰ τοῦ μοναχοῦ Κοσμᾶ τοῦ λεγομένου Ἱεροσολυμίτου, ἐκ τῶν Ἱεροσολύμων ἐξελθὼν καὶ πρὸς τὴν Κωνσταντίνου [corr., prius Κωνσταντινούπολιν A.] ἀπελθὼν ἐκεῖθέν τε αὐθις ἐξελθὼν καὶ πρὸς τὴν ἡμετέραν μονὴν ἐρχόμενος ἦν γὰρ ἀκηκοὼς περὶ τοῦ πατρὸς καὶ ἐζήτει αὐτὸν ἰδεῖν. Ὡς οὖν περὶ τὰ μέρη οὗτος τῆς Λυδίας ἐγένετο καὶ ἀνῆλθεν εἰς τὴν μονὴν τοῦ ἁγίου Θεοφυλάκτου τὴν λεγομένην Κουζηνᾶν [Κουζηνᾶ infra, c. 99.] , εὑρὼν ἐκεῖ τινα μοναχόν, πρὸ πολλῶν χρόνων καὶ αὐτὸν ἐκ τῶν Ἱεροσολύμων ἐξελθόντα, περὶ τοῦ πατρὸς αὐτὸν ἐπηρώτησε, μαθεῖν θέλων ἀκριβέστερον τὰ περὶ αὐτοῦ. [de monacho patri obtrectante.] δὲ ἀνοίξας τὸ στόμα αὐτοῦ, πλείστας λοιδορίας καὶ ψόγους κατὰ τοῦ πατρὸς εἰς τὰ ἐκείνου ὦτα ἐξέχεεν· ἐντεῦθεν οὐ μικρῶς τὸν αὐτοῦ λογισμὸν κατὰ τοῦ πατρὸς βλάψας ἐτάραξεν· ὅμως, εἰ καὶ οὕτως ἐκ τῶν ἐκείνου λόγων κατεσείσθη τὸν λογισμόν, ἀλλ᾽ οὖν τῆς ἐπὶ τὸ ἀνελθεῖν καὶ θεάσασθαι τὸν πατέρα οὐκ ἀπέστη ὁρμῆς, κρίνας τοῦτο, ὅτι κρεῖττόν ἐστι τοῖς οἰκείοις ὀφθαλμοῖς μᾶλλον τοῖς [f. 143v.] ἐκείνου λόγοις πιστεῦσαι. Καὶ δὴ ἀπάρας ἐκεῖθεν καὶ πρὸς τὸ ὄρος φθάσας, ἐπὶ τὴν μονὴν ἄνεισιν. Ὡς δὲ εἰς ὄψιν τῷ πατρὶ γέγονεν, εὐθὺς ἐκ μόνης θέας τὴν καρδίαν πληγεὶς κατενύγη καὶ ἤκουσε περὶ αὐτοῦ παρὰ τοῦ μοναχοῦ, ψευδῆ εἶναι ἐνόμισε· πλὴν ἵνα μὴ τὸν λογισμὸν περὶ ὧν ἤκουσεν ἐνοχλοῦντα πάλιν ἔχῃ, πείρᾳ μαθεῖν τὸ πρᾶγμα ἀσφαλὲς ἔκρινε· καὶ προσελθών τινι τῶν ἀδελφῶν, τὰ τοῦ λογισμοῦ αὐτῷ δῆλα τίθεται καὶ αἰτεῖται αὐτόν, ἵνα μετὰ τὴν ἀπόλυσιν τῆς ἐκκλησίας μόνος μετ᾽ αὐτοῦ εἰς τὸν ναὸν εἰσελθὼν τὰ ἅγια, ὦν πατὴρ μεταλαμβάνει, θεάσηται. Ὡς δὲ τὸ αἰτηθὲν αὐτῷ γέγονε, πολλὰ ἑαυτῷ τε καὶ τῷ μοναχῷ ἐμέμψατο, ἐκείνῳ μὲν ὡς τοιαῦτα τοῦ πατρὸς κατειπόντι, αὑτῷ δὲ πάλιν ὡς αὐτὰ παραδεξαμένῳ. Ἐξελθὼν δὲ τῆς ἐκκλησίας ἄνεισι πρὸς τὸν πατέρα. Καὶ ἰδὼν καὶ ὁμιλήσας αὐτῷ διὰ τὸ ἐπὶ μέσης εἶναι τὸ τῶν ἀδελφῶν ἄριστον, κελεύει πατὴρ τῷ μοναχῷ Ἠλίᾳ οὕτω γὰρ ἐκαλεῖτο μετ᾽ αὐτοῦ εἰς τὸν πατέρα ἀνελθών, ἆραι αὐτὸν εἰς τὸ ἑαυτοῦ κελλίον καὶ σὺν αὐτῷ ἐκεῖσε ἀριστῆσαι. Ὡς δὲ μοναχὸς Ἠλίας ἀπῆλθε τοῦ λαβεῖν τὴν διακονίαν, ἀδελφὸς Φώτιος μόνος καταλειφθεὶς εἰς τὸ κελλίον ὡς αὐτὸς ἔφη καθήμενος, ἐπαπορῶν τε ἦν καὶ θαμβούμενος· ὑπὲρ [f. 144.] πάντων γὰρ ὧν ἐθεάσατο τὴν ἀγγελομίμητον πολιτείαν τοῦ πατρὸς ἡμῶν μᾶλλον ὑπερεθαύμαζέ τε καὶ ἐμακάριζεν· ἦν γὰρ καὶ ἑτέρους ἰδὼν πατέρας βίον ἐνάρετον μετιόντας ἔν τε τῇ Παλαιστίνῃ καὶ ἐν Αἰγύπτῳ καὶ ἐν ἑτέροις τόποις, ἐννοῶν δέ, πῶς τοιούτου ὄντος οὐ φρίττουσί τινες λοίδορον γλῶσσαν κατ᾽ αὐτοῦ κινεῖν, ἀσχάλλων [ἀσχάλων A.] καὶ ἐπαπορῶν ἦν καὶ τοῖς λογισμοῖς ὧδε κἀκεῖσε περιφερόμενος.

[85] [Photii visio de sancto.] Ὡς δὲ ἐν τούτοις ἦν, ὁρᾷ οὐ τοῖς νοεροῖς ὀφθαλμοῖς μόνον ἀλλὰ καὶ τοῖς τοῦ σώματος θέαν τινὰ φρικώδη καὶ θείαν· ἰδεῖν γὰρ ἔλεγεν ἀνὰ μέσον οὐρανοῦ καὶ γῆς κτίσιν τινά, θαυμαστὰς οἰκοδομὰς ναοῦ καὶ οἰκημάτων αὐχοῦσαν λίαν τε ὡραίαν ἰδέσθαι καὶ εἰς κατοικίαν ἐράσμιον, ὑπὲρ ἄνω δὲ τῆς κτίσεως ταύτης τοῦ οὐρανοῦ πλησίον [corr., prius πλησι τερον A.] κτίσιν ἑτέραν ὁρᾶν ἐδόκει, πολύ γε τῆς προτέρας περιφανεστέραν καὶ λαμπροτέραν, ἧς τὸ κάλλος καὶ τὴν λαμπρότητα ἀνθρώπου γλῶσσα διηγήσασθαι οὐ δυνήσεται· μέσον δὲ τῶν κτίσεων ἀμφοτέρων βαθμὶς ἐπηρείδετο, ὑπὲρ ἡλίου αὐγὰς ἐξαστράπτουσα. Ὡρᾶτο δὲ θεῖος πατὴρ ποτὲ μὲν τῇ κατωτέρᾳ κτίσει ἐνδιατρίβων καὶ ὡς πρός τινας διδασκαλίας ῥήματα διὰ χειλέων προἳέμενος μελιρύτων [μελλιρύτων A.] , ἐνίοτε δὲ ἀνερχόμενος ἐν τῇ βαθμίδι [f. 144v.] καὶ τῇ ἐγγὺς τοῦ οὐρανοῦ κατοικίᾳ καὶ ἔνδον τοῦ οὐρανοῦ μετὰ φαιδροῦ τοῦ προσώπου ἐπισπεύδων γενέσθαι, εἶτα κατιὼν τῆς βαθμίδος καὶ ὡς πρώην δεικνύμενος καὶ αὖθις εἰς ἐκείνην ἐπανερχόμενος. Τοῦτο δὴ πολλάκις ποιήσας ἐξέπληττε τὸν ὁρῶντα. Ὡς οὖν καὶ πλῆθός τινων ἐπιφανῶν ἑώρα μοναχὸς τὴν ὁδὸν διερχομένων καὶ τὸ τῶν οἰκημάτων κάλλος καὶ τὴν λαμπρότητα ἐκπληττομένων καὶ ἀλλήλους ἐπερωτώντων, τί ἂν εἴη ταῦτα καὶ τίνος, &ldquogr;Ἐγώ, φησὶν μοναχός, οὐκ ἀπορῶν ἀλλ᾽ ὥσπερ μυηθεὶς τὰ φαινόμενα ἀψευδῶς ἐπέλυον τὸ ζητούμενον. Καὶ ὁρᾶτε ταῦτα τὰ φαινόμενα, πρὸς ἐκείνους ἔλεγον, τοῦ θείου [corr., prius κυροῦ A.] Λαζάρου ὑπάρχουσιν οἰκοδομαί· καὶ τὸ μὲν ἀνέρχεσθαι εἰς τὸ ὕψος τοῦ οὐρανοῦ πρὸς τὴν ἀνωτέραν οἰκοδομὴν τὴν διὰ θεωρίας αὐτοῦ προκοπὴν σημαίνει, τὸ δὲ αὖθις κατέρχεσθαι τὴν οἰκονομικὴν αὐτοῦ πρὸς τοὺς δι᾽ αὐτοῦ τῷ Θεῷ προσαγομένους ἐμφαίνει συγκατάβασιν καὶ συμπάθειαν, δὲ αὖθις ἀνάβασις τὴν πρὸς Θεὸν διηνεκῆ τούτου σχολήν. Ὡς οὖν ταῦτα ἑώρων, φησίν, ἰδοὺ καὶ κύριος τῆς κέλλης καὶ ἀφήρπασέ με τῆς θεωρίας, λίαν ἐξεστηκότα καὶ ἔνθουν ὑπὸ θάμβους ὑπάρχοντα [folia perperam notata sunt 147 etc. post 144; nihil tamen hoc loco deest.] .” [f. 147.] Ἀλλὰ ταῦτα μὲν μοναχός μοι Φώτιος δι᾽ ἑτέρου ἀδελφοῦ, ὡς προδεδήλωται, παραδέδωκεν.

[86] [Item visio Nicephori.] Ἕτερος δέ μοι ἀδελφὸς τῆς ἡμετέρας μονῆς, ἐκ τῆς ἐν Λυδίᾳ Στρατονικίας ὁρμώμενος, τοὔνομα Νικηφόρος, τοιοῦτόν τι διηγήσατο. Ἔλεγε γάρ, ὡς ἐν μιᾷ ἑσπέρας βαθείας ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας εἰς τὸ κελλίον ἑαυτοῦ ἀπιών, ὡς ἐγγὺς γεγόνει τοῦ μαγειρείου ἦν γὰρ τὸ κελλίον αὐτοῦ ἐγγὺς τοῦ ξενοδοχείου ἐδόκει ἀστραπὴν ἐξ οὐρανοῦ γεγενῆσθαι. νῆσθαι. Καὶ στραφεὶς πρὸς ἀνατολάς, τὴν τῆς ἐκκλησίας τροῦλαν ὡς πυρὶ ἑώρα σπαργανουμένην, εἶτα τὸ πῦρ ἐκεῖθεν ὥσπερ ὕδωρ ἐκδραμὸν καὶ εἰς τὸν στύλον εἰσελθὸν τοῦ πατρός. Ταῦτα ἰδὼν μοναχός, φόβῳ καὶ χαρᾷ ληφθεὶς ἐπὶ τῷ θεάματι, πρὸς τὴν ἐαυτοῦ κέλλαν τὸν Θεὸν δοξάζων ἀπῆλθεν.

[87] [Visio Romani Scleri.] Ἀλλὰ καὶ Ῥωμανός, Σκληρὸς λεγόμενος στρατηγὸς ἐπὶ τῆς χώρας ὑπάρχων, ἀνελθὼν πρὸς τὴν μονὴν ἐπὶ τῷ τὸν πατέρα θεάσασθαι, ὡς ἔμελλε πρὸς αὐτὸν ἀνελθεῖν καὶ μόνον τοῦ πρώτου τῆς κλίμακος ἐπέβη βαθμοῦ, τοῦ πατρὸς τῆς θυρίδος προκύψαντος, ἐκεῖνος ὡς ὑπό τινος ὠθισθεὶς εἰς τοὐπίσω τε ἀνεστράφη καὶ τὴν ἑαυτοῦ [f. 147v.] κεφαλὴν ὑποστηρίξας τῇ ἰδίᾳ χειρί, πρὸς τὴν γῆν κάτω νεύων σταθεὶς καὶ τὸν αὐτῷ προσγινόμενον σκοτασμὸν ἀποτρίψας, ἄνεισι πρὸς τὸν πατέρα λοιπόν. Μετὰ δὲ τὸ κατελθεῖν ἐκεῖθεν, ἐρωτηθεὶς ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν, τί ἦν τὸ οὕτως ἄφνω ὀπισθόρμητον γενέσθαι ποιῆσαν, ἀποκριθεὶς ἔφη· &ldquogr;Πιστεύσατέ μοι, ἀδελφοὶ καὶ πατέρες, ἐπ᾽ ἀληθείας λέγω ὑμῖν ὄτι, ὡς μόνον ἅγιος πατὴρ τῆς θυρίδος προέκυψεν, ὠς πῦρ ἐθεασάμην αὐτὸν καὶ μὴ ὑποφέρων τὴν θέαν σκοτωθεὶς ὡς εἴδετε καὶ μὴ βουλόμενος εἰς τοὔπισθεν ἀνεστράφην. Δοκῶ δέ, φησίν, ὅσην ἔγωγε παρρησίαν νῦν ἔχω πρὸς τὸν ἐπίγειον βασιλέα, τοσαύτην καὶ πλείονα πολλῷ τὸν ἅγιον πατέρα πρὸς τὸν ἐπουράνιον ἔχειν.&rdquogr; Ἀλλὰ τούτων μὲν ἅλις.

[88] [De patris spiritu prophetico.] Ἐπειδὴ δὲ ἱκανῶς περὶ τῆς βρώσεώς τε καὶ πόσεως τοῦ πατρός, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ περὶ τῆς τῶν ἀχράντων μυστηρίων μεταλήψεως ἀπελογησάμην, φέρε δὴ λοιπὸν καὶ τῆς παρὰ Θεοῦ δοθείσης αὐτῷ προγνωστικῆς χάριτος τὸν λόγον ποιήσομαι. [f. 148.] Θεόδουλός μοι, πρὶν μὲν Ῥαφὶς νῦν δὲ Ἄρρωστος παρ᾽ ἡμῶν ὀνομαζόμενος, [Theoduli narratio] διηγήσατο, ὅτι ἐν ταῖς ἀρχαῖς τῆς αὐτοῦ ὑποταγῆς ἔξω που τῆς μονῆς νόμισμα τεταρτηρὸν [Teste Scylitze (Cedreno), haec monetae species a Nicephoro Phoca primum cusa est: ἠλάττωσε δὲ καὶ νόμισμα τὸ λεγόμενον τετάρτηρον ἐπινοήσας (Bekker, t. II, p. 369. Cf. Ducange, Glossarium mediae et infimae graecitatis, s. v.; Id., Glossarium mediae et infimac latinitatis, s. v. Tartaron; G. Schlumberger, Nicéphore Phocas (Paris, 1890), p. 538 – 39.] ἐπὶ τῆς γῆς εὗρε κείμενον· ἄρας καὶ ἐγκολπωσάμενος, ἐλογίζετο ἐν ἑαυτῷ λέγων ὡς· &ldquogr;Εἰ τῷ πατρὶ τοῦτο δείξω, λαβεῖν ἔχει αὐτὸ ἐξ ἐμοῦ· ἀλλὰ μᾶλλον δοὺς ψαλτήριον ἐξωνήσομαι, καὶ τότε δηλώσω περὶ τούτου καὶ τῷ πατρί, καὶ συγχωρήσει μοι.&rdquogr; Ὡς δὲ οὕτως ἐν ἑαυτῷ ποιῆσαι σκεψάμενος, εἶτα καὶ ψαλτήριον εὑρεῖν διηρεύνα, εὑρίσκει μέν, δὲ τὸ βιβλίον πιπράσκων νόμισμα ἱστάμενον ἐπεζήτει. Ὡς φροντίζων οὖν καὶ μεριμνῶν περὶ τούτου, ἧκέ τις κοσμικὸς τῶν αὐτῷ γνωρίμων [γρωρίμων A.] εὐχῆς χάριν πρὸς τὸν πατέρα· ᾧ καὶ προσελθὼν εὐθὺς γνωρίζει τὸ πρᾶγμα καὶ αἰτεῖται, ἵνα τὸ νόμισμα εἶχε λαβὼν ἕτερον αὐτῷ δοίη. [de monacho pecuniam habente] δὲ ἐπεὶ οὐκ ἔτυχε τότε νόμισμα παρ᾽ ἑαυτῷ φέρων, συνεβούλευεν αὐτῷ κατελθεῖν εἰς τὸν αὐτοῦ οἶκον, ὡς ἂν ἐκεῖσε ἀλλάξῃ αὐτῷ τὸ νόμισμα. Ὡς οὖν ἐκεῖνος τῆς μονῆς ἀνεχώρησεν, ἀνελθὼν καὶ αὐτὸς πρὸς τὸν πατέρα ᾐτεῖτο αὐτὸν ψευδόμενος, ὡς αὐτὸς ἔλεγεν, ἀπολυθῆναι πρὸς τὸν ἑαυτοῦ ἀδελφόν, ὅπως παράσχοι αὐτῷ νόμισμα τοῦ ἀγοράσαι ψαλτήριον. Ὡς δὲ ἀπολυθεὶς καὶ κατελθὼν τοῦ ὄρους ἀπῆλθε, οὐ πρὸς [f. 148v] τὸν ἑαυτοῦ ὡς εἴρηται ἀδελφόν, ἀλλὰ πρὸς τὸν εἰπόντα δοῦναι αὐτῷ τὸ νόμισμα, λαβὼν αὐτὸ μεθ᾽ ἑαυτοῦ τε ἔχων αὖθις καὶ εὕρατο πρότερον, οὐ γὰρ ἠθέλησεν ἄνθρωπος τοῦτο λαβεῖν, πρὸς τὴν μονὴν πάλιν ὑπέστρεψεν. Ἀνελθών τε πρὸς τὸν πατέρα καὶ γνωρίσας αὐτῷ τὸ [supra lin. A.] τίς 〈ὁ [supplevi, om. A.] ἑστώς, [et Lazarum decipere conante.] ὥσπερ ἔθος, ἐρωτηθεὶς παρὰ τοῦ πατρός, εἰ ἔδωκεν αὐτῷ ἀδελφὸς αὐτοῦ νόμισμα, ἀποκριθεὶς πάλιν ψευδόμενος εἶπεν· &ldquogr;Ναὶ διὰ τῆς σῆς τιμίας εὐχῆς.&rdquogr; Καὶ πατὴρ τοῦτον αὖθις ἐπὶ τρὶς ἠρώτησε περὶ τούτου. Κἀκείνου ἐφ᾽ ἑκάστῃ τῶν ἐρωτήσεων τὸ &ldquogr;Ναὶ διὰ τῶν σῶν εὐχῶν δέδωκέ μοι [δέδαικέ μοι corr. add. in margine.] ἀποκρινομένου καὶ λέγοντος, ἀνοίξας πατὴρ τὸ θυρίδιον ἐπηρώτησε τοῦτον, εἰ ἔστι τις καὶ ἄλλος ἑστὼς ἐκεῖσε. Καὶ μαθὼν παρ᾽ αὐτοῦ μηδένα ἕτερον τοῦτον ἑστάναι, ἐμβλέψας αὐτῷ πατὴρ καὶ ὑπομειδιῶν· &ldquogr;Ἄπελθε, ἔφη, εὐχαρίστησον τῷ Χριστῷ, τῷ πέμψαντί σοι καὶ τὸ πρῶτον καὶ τὸ δεύτερον, ἐπεί, ὡς λέγεις, ἀδελφός σου οὐδ᾽ ἕνα σοι δέδωκε.&rdquogr; Τότε ἀδελφὸς ἰδών, ὅτι οὐκ ἠδυνήθη τὸν πατέρα λαθεῖν, βαλὼν μετάνοιαν μετ᾽ αἰσχύνης καὶ ἐξομολογούμενος, ᾐτεῖτο συγχώρησιν· ἧς καὶ τυχὼν κατῆλθε τοῦ στύλου, θαυμάζων ἅμα καὶ εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ, ὅτι εἰς τοιούτου ἁγίου χεῖρας καταντῆσαι κατηξιώθη. Καὶ τοῦτο μὲν ἀδελφὸς [f. 149.] Θεόδουλος διηγήσατο.

[89] [Alia Neophyti] δέ γε Νεόφυτος, ἐκ τῆς Λυδίας ὁρμώμενος, νόμισμα καὶ αὐτὸς ἔχων μηδενὸς ἑτέρου γινώσκοντος ἦν γὰρ αὐτὸ τούτῳ τούτου ἀδελφὸς δεδωκώς, οὐδ᾽ οὗτος ἔσχε τὸν πατέρα διαλαθεῖν. Φωνήσας γὰρ αὐτὸν πατήρ· &ldquogr;Δός μοι, ἔφη, τὸ νόμισμα ἔχεις εἰς λόγον δανείου, ἵνα δώσω αὐτὸ τῷ πτωχῷ·&rdquogr; ἦν γάρ τις τότε ἐκεῖσε πένης ἑστὼς καὶ ἐλεημοσύνην αἰτούμενος. δὲ ἀδελφὸς πρῶτον μὲν ἀπηρνεῖτο· &ldquogr;Οὐκ ἔστι, [de re simili.] λέγων, ἐν ἐμοὶ νόμισμα.&rdquogr; Ὡς δὲ πατὴρ ἐπέκειτο ἐκζητῶν καὶ μηδαμῶς συγχωρῶν, ἅτε ἀκριβῶς ἔχειν αὐτὸν ἐπιστάμενος, ὡμολόγησε καὶ μὴ θέλων, ἀπελθών τε καὶ ἐνέγκας τῷ πατρὶ δίδωσι· καὶ ἄλλοτε δὲ τοῦτο ἐπὶ κέρματος ὁμοίως πεποίηκεν.

[90] [Alia Bartholomaei] Ὄντος δὲ αὐτοῦ ἐν τῇ διακονίᾳ τοῦ κελλαρίου, οἶνον ἐπιλεῖψαι συμβέβηκε· καὶ τῶν διακονητῶν ἐπὶ τὰ μέρη τῆς Λυδίας ἐπὶ τῷ κομίσαι σῖτον ἀποδημούντων, διὰ τὸ μὴ ἔχειν εἰς τὴν αὔριον, ὥσπερ εἴρηται [reliqua huius paginae pars vacat.] , [f. 149v] μοναχὸς Βαρθολομαῖος, νῦν ἡμῶν οἰκονόμος, ἤδη μοι ῥηθήσεται, διηγήσατο ὅτι· &ldquogr;Ποτὲ μετὰ καὶ ἑτέρου ἀδελφοῦ παρὰ τοῦ πατρὸς εἰς ἓν τῶν τῆς μονῆς ἀποσταλεὶς [ἀποσταλλεὶς A.] προαστείων, ὡς ἤδη νὺξ αὐτοὺς μέσον κατέλαβε τῆς ὁδοῦ καὶ εἰς οἰκίαν τινὸς κοσμικοῦ κατέλυσαν, μετὰ τὸ δειπνῆσαι καὶ ἀνακλιθῆναι αὐτοὺς εἰς ὕπνον τοῦ ὑποδεξαμένου γυνὴ λάθρᾳ τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς μετὰ συνόντος αὐτῷ ἀδελφοῦ ἐπὶ τὸ αὐτὸ συνελθοῦσα πείθει τοῦτον τὴν ἁμαρτίαν μετ᾽ αὐτῆς ἐκτελέσαι.” [de monacho tentationem passo.] δὲ τοῦτο γνοὺς πολὺς [πολλὺς A.] ἦν τοῖς λογισμοῖς βαλλόμενος. Ἔλεγε γὰρ ἐν ἑαυτῷ· &ldquogr;Φεῦ μοι τῆς συμφορᾶς· εἰ ἦν μοι μάχαιρα, ἀναστὰς ἂν τὴν γυναῖκα ταύτην ἀνελεῖν εἶχον διὰ τὴν ἁμαρτίαν, εἰς ἣν ὑπ᾽ ἀσωτίας τὸν μετ᾽ ἐμοῦ καθυπηγάγετο ἀδελφόν, καὶ οὕτως τῆς οἰκίας ἀναχωρῆσαι.&rdquogr; Ὡς δὲ ἐκεῖθεν ἐπανῆκε πρὸς τὴν μονὴν καὶ πρὸς τὸν πατέρα ἀνῆλθε [in marg. A.] , πρὶν αὐτὸν εἰπεῖν τι περὶ τούτου πρὸς τὸν πατέρα, φθάσας ἐκεῖνος· &ldquogr;Ὢ οἷόν σοι [supra lin. corr.] καλόν, ἔφη, γέγονεν, ὅτι σοι μὴ παρῆν μάχαιρα, ἐπεὶ καὶ σὺ καὶ μετά σου ἀδελφὸς ἅμα τῇ γυναικὶ ὑπὸ τοῦ ἀνδρὸς ἂν αὐτῆς ἀνῃρέθητε.&rdquogr; Τούτων ἀδελφὸς ἀκούσας καὶ, [f. 150.] μὴ θέλων ἐκδιηγεῖται τῷ πατρὶ σαφῶς τὰ τοῦ πράγματος. Εἶτα βαλὼν μετάνοιαν, θαυμάζων ἐκ τοῦ στύλου κατῆλθεν.

[91] [De Cornelio monacho.] Ἀλλά γε προσθετέον τούτοις καὶ τὰ ἑξῆς. Κορνήλιος ἐκ τῆς τῶν Ἀρμενίων χώρας ὁρμώμενος τὴν τοῦ κτήνους εἶχε διακονίαν, πρὸς τὴν τοῦ ὕδατος ἀνακομιδὴν ἀπὸ τοῦ ποταμοῦ εἰς τὴν μονὴν ὑπηρέτει. Ποτὲ οὖν μετ᾽ αὐτοῦ ἀπελθὼν εἰς τὸν Κομόθωνα πρὸς τὸ ἐκεῖθεν οἶνον εἰς τὴν μονὴν ἀγαγεῖν, ἄρας τὸν οἶνον καὶ ὑποστρέφων γενόμενος κατά τινα τόπον, ἐτεὶ τὸ κτῆνος τῆς εὐθείας εἶδεν ἐκκλῖναν, ἐκτείνει τὴν αὐτοῦ χεῖρα, ὥστε πλῆξαι τοῦτο δι᾽ ἧσπερ ἐπεφέρετο ῥάβδου. Οὕτω δέ συμβάν, τὸ τοῦ σάγματος ἐξηρτημένον ἀγγεῖον, φλασκίον ἔθος ὀνομάζειν, κρούσας συνέτριψεν. Ὡς οὖν εἶδε τοῦτο συντριβὲν τὸν οἶνόν τε ἐκχεόμενον, δραμὼν καὶ κρατήσας αὐτὸ τὸν οἶνον ἤρξατο πίνειν· καὶ πιὼν εἰς κόρον μεθύσκεται. Μόλις δὲ καὶ βραχύ τι περαιτέρω προβάς, ὑπὸ τοῦ οἴνου κυριευθεὶς μικρὸν τῆς ὁδοῦ ἐκκλίνας, [ebrio.] ὡσεὶ νεκρὸς ἐπὶ τῆς γῆς πεσὼν ἔκειτο. Διερχόμενοι δὲ ἐκεῖθεν τε Λαυρέντιος Ἁλμυρηνὸς καὶ Λουκᾶς ἐκ μυρεψῶν, μὲν τὸν μοναχὸν ἄρας δὲ τὸ ζῷον, τὸ μὲν εἰς Βαρβατζιανὰ [infra Βαρβανιτζιανά, c. 92 rursum Βαρβατζιανὰ A.] τὸν δὲ εἰς τὸ χωρίον τὸ Βούλγαριν καλούμενον ἤγαγον. Ὡς δὲ ἀδελφὸς τοῦ [f. 150v.] οἴνου ἐξένηψε, μαθὼν παρὰ τῶν ἐκεῖσε τὰ συμβάντα αὐτῷ, οὐδὲ γὰρ ἠπίστατο τί πεπόνθει, ἀπελθὼν εἰς Βαρβανιτζιανὰ καὶ ἄρας τὸ κτῆνος μετὰ τοῦ οἴνου ἧκεν εἰς τὴν μονήν. Ὡς δὲ ἀνῆλθε πρὸς τὸν πατέρα καὶ τὸ εὐλόγησον ὑπεφώνησεν, ἀποκριθεὶς τούτῳ πατὴρ ἔφη· &ldquogr;Καλόν· οὕτω μοναχοῖς πρέπον, ὥστε μεθυσκομένους μέσον τῆς ὁδοῦ κεῖσθαι ὡσεὶ νεκρούς;&rdquogr; δὲ τούτων ἀκούσας, καὶ μὴ βουλόμενος ἅπαν τὸ συμβεβηκὸς αὐτῷ ἐξαγγέλλει. Κοσμικὸς δέ τις ἐκεῖσε ἑστώς, ὡς ὑπὲρ τοῦ ἀδελφοῦ δῆθεν ἀπολογούμενος, πρὸς τὸν πατέρα ἔφη· &ldquogr;Ἵνα μὴ ἀπόλλυται [ἀπολῦσαι A.] οἶνος, πάτερ, ἀδελφὸς τοῦτο πεποίηκε.&rdquogr; Καὶ πατήρ [καὶ πατὴρ supra lin. corr.] . &ldquogr;Κρεῖσσον ἦν, εἶπεν, ἵνα πᾶς οἶνος ἀπώλετο, καὶ μόνον μὴ αὐτὸς ἐμεθύσθη, διότι μέθυσοι βασιλείαν Θεοῦ οὐ κληρονομήσουσι.&rdquogr; [Cor. 6, 10.] Ταῦτα τοῦ πατρὀς εἰρηκότος, ἀδελφὸς μετάνοιαν ποιήσας καὶ αἰτήσας συγχώρησιν, ἔλαβέ τε καὶ τοῦ στύλου παρευθὺς κάτεισιν.

[92] [De Germano oleun superfluum sumente.] Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ μοναχὸς Γερμανός, νῦν τῶν Βαρβατζιανῶν [supra n. 91, etiam Βαρβανιτζιανὰ A.] οἰκονόμος ὤν, ἐν τῇ τῶν ἀλόγων διακονία μετὰ καὶ ἑτέρων δύο τελῶν ἀδελφῶν, ἀπελθὼν εἰς Τἀργύρου [τἀργύρου ita A.] δι᾽ ἔλαιον καὶ τρεῖς λίτρας ὑπὲρ χρείας ἑαυτῶν ἄρας, ἐλθὼν εἰς τὴν μονὴν καὶ τὸ τετυπωμένον αὐτοῖς [f. 151.] αὖθις ἐπιζητῶν ἐλεγχθεὶς καὶ αὐτὸς παρὰ τοῦ πατρός, ἅπαν πεποίηκεν ὡμολόγησε.

[93] [Teste Mercurio,] Μερκούριός μοι ᾧπερ τοῦ γύψου πλάσις ἦν ἐπιστήμη, διηγήσατο, ὡς κοσμικὸς ἔτι ὢν ἔσχε τινὰ αὐτῷ γειτνιάζοντα ζωγράφον τὴν τέχνην· ὃς διηγεῖτο αὐτῷ [αὐτὸν A.] περὶ τοῦ πατρὸς λέγων ὅτι· &ldquogr;Ἀνελθὼν πρὸς αὐτόν [(περὶ - αὐτὸν) in marg. A.] , καὶ μὴ θέλων, ἐλεγχόμενος ὑπ᾽ αὐτοῦ, τὰ πάλαι πεπραγμένα μοι αὐτῷ ἐξηγόρευσα· ἀλλὰ καὶ τὸν τῆς ζωῆς μου, ἔφη, χρόνον ὅσος, δεδήλωκε, δώδεκα πλεῖον ἔτη, φήσας, τυγχάνει.&rdquogr; Διὸ καὶ ἀριθμῶν ταῦτα, δώδεκα ἐνιαυτῶν τελεσθέντων, τὸ τῆς ζωῆς ἐδέξατο τέλος. αὐτὸς δέ μοι Μερκούριος καὶ τοῦτο προσδιηγήσατο· &ldquogr;Μοναχός μοι γάρ τις, [mortis tempus nonnullis aperit Lazarus.] φησίν, ἄρτι τοῦ ἁγίου ὄρους ἐξελθών, συνοδεύσας ὡς ἐξῄειν τῆς πόλεως, τοῦτό μοι ὁμιλῶν διηγεῖτο, ὅτι τις μοναχὸς ἐκ τῶν μερῶν τοῦ ἁγίου ὄρους πρὸς τὸν πατέρα ἐλθὼν καὶ τὸν λογισμὸν αὐτοῦ ἐξειπὼν τὸ τῆς ζωῆς αὐτοῦ μέτρον καὶ αὐτὸς παρὰ τοῦ πατρὸς μανθάνει. Ἀπελθὼν δὲ εἰς τὸ αὐτοῦ κελλίον καὶ τὸν χρόνον καταριθμῶν, ἐπιστάσης τῆς ἡμέρας, ὅτε τὸ τέλος ἤδη λαμβάνειν ἔμελλε, κατελθὼν πρὸς τοὺς ἀδελφοὺς τῆς ἐκεῖσε οὔσης μονῆς ἦν γὰρ ἡσυχάζων μόνος ἐν κελλίῳ 〈τὴν [om. A.] πρὸς αὐτὸν γεγενημένην γνωρίζει τοῦ πατρὸς πρόρρησιν καὶ τὸ μέλλειν τοῦτον αὔριον τελευτᾶν, καὶ ἀσπασάμενος τούτους καὶ τὰ τελευταῖα αὐτοῖς προσφθεγξάμενος, ἄνεισιν εἰς τὸ [f. 152v] ἑαυτοῦ κελλίον. Τῇ ἐπαύριον δὲ οἱ μοναχοὶ ἐλθόντες εὖρον αὐτὸν τελευτήσαντα.

[94] [Nautac cuidam] Ἕτερος δέ τις, ναυτίλος τὴν τέχνην, ναύκληρος πλοίου τυγχάνων, εὑρὼν τόν τε ἡγούμενον καὶ τοὺς σὺν αὐτῷ ἀδελφοὺς ἐν τῷ Λοπαδίῳ, ἦσαν γὰρ στελλόμενοι εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἐρωτήσας καὶ μαθὼν ὅτι ἐκ τῆς τοῦ ἁγίου Λαζάρου μονῆς ὑπάρχουσι, καὶ μάλιστα περὶ τοῦ ἡγουμένου μαθὼν ὅτι ἀδελφὸς αὐτοῦ ἐστιν, ἐλθὼν ἐν τῷ τόπῳ ἐν ᾧ ἦσαν, παρόντων καὶ ἑτέρων τινῶν, εἰς ἐπήκοον πάντων οὕτω περὶ τοῦ πατρὸς διηγεῖτο· &ldquogr;Ἀπελθὼν γάρ, φησί, πρὸς αὐτόν, πείθομαι καὶ ἄκων, ἐν οἷς γε παρ᾽ αὐτοῦ ἠλεγχόμην, τῶν πάλαι πεπλημμελημένων μοι πάντων πρὸς αὐτὸν ποιῆσαι τὴν ἐξομολόγησιν. Ἀλλὰ καὶ τοῦτό μοι, φησίν, ἄγιος προφητικῶς εἴρηκεν, ἐκεῖθεν μέλλοντι ἐξιέναι· Λυπηρόν τι σύμβαμα εὑρεῖν ἔχεις ὑποστρέψας ἄρτι ἐν τῇ οἰκίᾳ, [maerorem simul] ἀλλὰ μὴ καταπέσῃς ἐπὶ τῷ γεγονότι, διότι εἰς χαράν σοι μετ᾽ οὐ πολὺ τοῦτο γενήσεται·&rdquogr; δὴ καὶ γέγονε. Παῖδα γὰρ εἶχεν ὡς ἐτῶν πέντε, καὶ ἀπόντος αὐτοῦ τετελεύτηκεν· ὃς δὴ παῖς ἔτι ζῶν τῷ πατρὶ αὐτοῦ ἔλεγεν, ὑποδεικνὺς ὁμοῦ καὶ τὸν τόπον, ὡς &ldquogr;Ἐὰν τελευτήσω, ὧδέ με θάψον, καὶ οἶκον δὲ εὐκτήριόν μοι ἀνοικοδόμησον· καὶ εἰ τοῦτο ποιήσεις, πολλὰς [f. 152.] ὀπώρας ἐκ τοῦ ἐνθάδε [ἐνθάδε supra lin. corr.] γενησομένου παραδείσου ἔχεις φαγεῖν, ἃς αὐτὸς ἐγώ σοι παρεχόμενος ἔσομαι. [et gaudium praedicit.]Ὡς δὲ ὐποστρέψας τὸν παῖδα τελευτήσαντα εὗρεν, οὐ λύπῃ κατεσχέθη καὶ ἀθυμίᾳ, ἀλλ᾽ ἐπεὶ ἀλλαχοῦ ἦν ταφείς, μετ᾽ εὐχαριστίας τῆς πρὸς Θεὸν τάφον ἐν τῷ τόπῳ κατασκευάσας, ὃν ἔτι ζῶν παῖς ὑπεδείκνυεν, καὶ εὐκτήριον οἶκον προσεποικοδομήσας [προσεποκοδομήσας A.] , ἐκεῖ μεταγαγὼν αὐτὸν τίθησιν. Διὸ καὶ ἔκτοτε μέχρι τῆς σήμερον, ὡς ἄνθρωπος ὄρκοις αὐτοῖς διεβεβαιοῦτο, θαύματα τοῦ παιδὸς σορὸς θεῖα ἐκτελεῖ χάριτι Χριστοῦ.

[95] [Monacham, virili reste indutam,] Ἀλλὰ ῥητέον κἀκεῖνο. Γυνή τις, μοναχὴ τῷ σχήματι, ἐκ Κωνσταντινουπόλεως [ἐν Κωνσταντινουπόλει A.] ὁρμωμένη, τὴν ἑαυτῆς στολὴν εὐμηχάνως εἰς ἀνδρῴαν ἀμείψασα καὶ μετά τινων τῶν εὐχῆς χάριν εἰς τὸν Θεολόγον εἰωθότων ἀπέρχεσθαι καὶ αὕτη συμπορευθεῖσα, ὡς πρὸς τὸ τῆς μονῆς ὄρος ἐγένετο καί τινας εἶδεν ἀνιόντας πρὸς τὴν μονήν, πυθομένη καὶ μαθοῦσα τὰ περὶ τοῦ πατρός, ἄνεισι καὶ αὕτη σὺν τοῖς λοιποῖς. Ἐπεὶ δὲ τὸν πατέρα καὶ ἐθεάσαντο καὶ τῆς τούτου τετυχήκασι ὁμιλίας, εἶτα καὶ εἰς τὸ ξενοδοχεῖον ἀπῆλθον πρὸς τὸ λαβεῖν διάκρισιν, πέμψας τινὰ ἀδελφῶν, μετακαλεῖται ταύτην πατήρ, ὥστε μόνην πρὸς αὐτὸν ἀνελθεῖν. Καὶ ἰδών φησι πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Τί τοῦτο πεποίηκας, καὶ ἐξῆλθες τοῦ σοῦ κελλίου προφάσει τοῦ ἀπελθεῖν ἐν Ἱεροσολύμοις;&rdquogr; καὶ γὰρ τοῦτο ἦν ταύτῃ [f. 152v.] σκοπός· &ldquogr;οὐκ οἶδας, ὅτι γυνὴ εἶ καὶ οὐκ ὀφείλεις ὧδέ τε κἀκεῖσε περιἳέναι;&rdquogr; δὲ ἰδοῦσα, ὡς οὐκ ἠδυνήθη λαθεῖν, ἀνακαλύπτει τούτῳ τὴν βουλὴν αὐτῆς ἅπασαν. Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Υπόστρεψαι, [reprehendit.] γύναι, ἔφη, ὅθεν ἐξῆλθες, καὶ μὴ προθήσῃς [προσθήσης A.] ἐκ τῶν ὧδέ που ἀπελθεῖν, ἵνα μὴ καὶ ψυχικῶς ὁμοῦ καὶ σωματικῶς σοι τὰ τῆς βλάβης προσγένηται [προσγέγηται A.] · καὶ γὰρ ὅπου ἄν τις τὸ ἀγαθὸν ἐργάζοιτο, ἐκεῖ εἰσι τὰ Ἱεροσόλυμα.&rdquogr; δὲ τοῖς τοῦ πατρὸς λόγοις πεισθεῖσα πρὸς τὸ ἑαυτῆς κελλίον πάλιν ὑπέστρεψε. Καὶ μετά τινα χρόνον τὸν μοναχὸν Νεόφυτον τὸν γηραιὸν εἰς τὸν Χρυσόστομον εὑραμένη καὶ μαθοῦσα, ὅτι ἐκ τῆς μονῆς ἐστι τοῦ ἁγίου Λαζάρου, παρόντων τε καὶ ἑτέρων τινῶν, ἐν ἐπηκόῳ τούτων τὰ ῥηθέντα πάντα διεξηγήσατο, κἀμοὶ πάλιν αὐτὸς ἐξέθετο ἀδελφός.

[96] [Georgio cuidam] Κοσμικός τις ἀνήρ, τὴν κλῆσιν Γεώργιος, γνώριμός μοι ἐκ τοῦ κόσμου τυγχάνων, ἐλθὼν πρὸς τὸ ἀποκαρῆναι ἐν τῇ μονῇ, μεσίτην με γενέσθαι περὶ τούτου πρὸς τὸν πατέρα ἱκέτευσεν. Ὡς δὲ τοῦτο γέγονε καὶ ἀπεκάρη, προσδεχθεὶς παρὰ τοῦ πατρός, ἐλθὼν πρός με, μετὰ δακρύων ὁμιλῶν ἔλεγεν· &ldquogr;Ὄντως μέγας ἅγιος καλόγηρός ἐστιν οὗτος·&rdquogr; Ἐμοῦ δὲ αὐτὸν ἐπερωτήσαντος, ὅθεν τοῦτο ἐγνώκει, ἀποκριθεὶς ἐκεῖνος· &ldquogr;Ὡς ἀνῆλθον, φησί, καὶ πρὸ τῆς θυρίδος ἔστην τοῦ στύλου, τοῦ ποιῆσαι τὴν ἐξαγόρευσιν, [f. 153.] ἐννοῶν τὸ τῶν ἐμῶν ἁμαρτιῶν μέγεθος, οὐκ ἠδυνάμην τὸ στόμα ἀνοῖξαι καὶ φθέγξασθαι, ἀλλ᾽ ἐννεός [ἔννοος A.] τις ἔστην ὑπ᾽ αἰσχύνης καὶ ἄφωνος· ἐπερωτήσας δέ με πατὴρ οὐχ ἅπαξ μόνον ἀλλὰ καὶ δὶς καὶ τρίς, [sua peccata manifestat.] ὡς εἶδε με μηδ᾽ ὅλως ἀποκρινόμενον, ἀνοίξας τὸ ἅγιον αὐτοῦ στόμα, αὐτὴν τὴν ἁμαρτίαν μοι πρὸ πάντων φησί, δι᾽ ἣν καὶ πρὸς τὴν τῶν λοιπῶν ἐξαγόρευσιν καὶ γλῶσσά μοι πεπέδητο καὶ φωνή· εἶτα καὶ ἑτέραν καὶ μετ᾽ ἐκείνην ἄλλην, καὶ οὔτω με λοιρὸν παρορμήσας, ἀδεῶς αὐτῷ πάσας ἐξαγγλεῖλαι πεποίηκεν.”

[97] [Ioannis Libani filium] Ἰωάννης, οὗπερ Λίβανος τὸ ἐπώνυμον, ἀνελθὼν πρὸς τὸν πατέρα τοῦ λαβεῖν εὐχὴν ἕνεκεν ἔμελλε γὰρ τῆς ἐγχειρισθείσης αὐτῷ χάριν δουλείας ἐπὶ τὸ θέμα τῆς Ἀνατολῆς ἀπελθεῖν καὶ λαβὼν [βαλὼν A.] κατῆλθε τοῦ ὄρους. Ἐγὼ δὲ ἀνελθὼν πρὸς τὸν πατέρα, περὶ ἐκείνου αὐτῷ ὡμίλουν· ἦν γὰρ προειδὼς αὐτὸν ἐκ τῆς πόλεως. δὲ πατὴρ ἐπηρώτησέ με, εἰ ἔχει ἐν τῇ πόλει υἱόν· κἀγὼ ἀποκριθεὶς ἔφην· &ldquogr;Ἔχει ὡς ἐτῶν ἓξ καὶ δέκα, ὃν καὶ τὴν τῶν γραμμάτων παιδείαν ἐκδιδάσκεσθαι παραδέδωκεν. Οὕτω δέ ἐστιν εὐφυής, [immature moriturum praedicit.] ὡς πάντας τοὺς πρὸ αὐτοῦ ἐν τοῖς μαθήμασιν ὑπερακοντίσαι.&rdquogr; Καὶ πατὴρ ᾐτήσατο ἡμᾶς [hic add. ἔφη A, perperam.] εὔξασθαι αὐτῷ· &ldquogr;Ἀλλ᾽ ἐπεί, ἔφη [huc transtulimus; om. hic A.] , ὡς λέγεις εὐφυές ἐστι τὸ παιδίον, οὐκ ἂν χρονίσειεν ἐν τῷδε τῷ βίῳ·&rdquogr; δὴ καὶ γέγονε. [f. 153v.] Καὶ γὰρ τῷ ἐπιόντι ἐνιαυτῷ γραφὴν παρὰ τῆς ἐμῆς μητρὸς σταλεῖσάν μοι δεξάμενος, ἐν τῷ τέλει ταύτης καὶ τὸν τοῦ παιδὸς εὗρον δηλούμενον θάνατον ἐπὶ λέξεως οὕτως· &ldquogr;Ὁ δὲ κῦρις Γεώργιος, τοῦ Λιβάνου υἱός, ἐτελεύτησεν.”

Ἱκανὰ ταῦτα καὶ ἱκανῶς τὴν τῷ πατρὶ παρὰ Θεοῦ δοθεῖσαν χάριν τῆς προοράσεως παριστᾶν ἔχοντα καὶ ἐπὶ τὴν τῶν λοιπῶν διήγησιν ἐλευσόμεθα; Ἀλλ᾽ ἐπεὶ σαφῶς ἔγωγε τῆς ὑμετέρας τῶν ἀκουόντων διανοίας καταστοχάζομαι, ὡς, εἰ καὶ μὴ πλειόνων δεῖσθε λοιπὸν πρὸς βεβαιότητα καὶ παράστασιν τῆς κατ᾽ ἐκεῖνον οὕτω θαυμαστῆς καὶ δαψιλοῦς χάριτος, αὐτῶν οὖν ὅμως ἀκροᾶσθαι διηγουμένων τῶν παρ᾽ ἐκείνου λελεγμένων καὶ πεπραγμένων ἐρωτικῶς ἄγαν καὶ διψητικῶς ἔχετε διὰ τὸ χάριεν αὐτῶν καὶ σφόδρα γε ἡδὺ καὶ θαυμάσιον, οὐδὲ αὐτὸς ἂν κατοκνῶν ὀφθείην πρὸς τὴν διήγησιν· καὶ δή μοι προσεκτέον καὶ τοῖς ἑξῆς.

[98] [Cosmam monachum] Κοσμᾶς, τοῦ Κονιδιάρη υἱός, μετὰ τὸ ἀποκαρῆναι πρὸς τὸν πατέρα καὶ αὐτὸς ἀνελθὼν καὶ εὐχὴν εἰληφώς, ἐπεὶ κἀμὲ ἰδὼν ἐπέγνω ἦν γάρ μοι καὶ αὐτὸς συνήθης πάλαι καὶ γνώριμος συνέθετο ἀπελθεῖν καὶ τὰ ἑαυτοῦ εὖ διαθέμενος ὑποστρέψαι αὖθις ἐν τῇ μονῇ καὶ μεθ᾽ ἡμῶν ποιήσασθαι τὴν κατοίκησιν. Τοῦτο [f. 154.] οὖν πατὴρ μαθὼν παρ᾽ ἐμοῦ &ldquogr;Οὐκ ἔτι ἂν αὐτὸν ἴδῃς [ἴδη A; melius forsan ἴδοις.] , ἔφη, πρὸς ἡμᾶς ὡς εἴρηκεν ἐπανήκοντα, ἀλλὰ μετ᾽ οὐ πολὺ μαθεῖν ἔχεις, ὅτι καὶ τὰ τῶν μοναχῶν ἀποβαλὼν [Col. τῶν ἐν τῷ κόσμῳ περιέξεται πάλιν, ὡς καὶ πατὴρ τούτου πεποίηκεν. [ad saeculum rediturum,] δὴ καὶ γέγονεν. Ἐν γὰρ τῇ ἐπαναστάσει τοῦ Κομνηνοῦ [De Isaacio Comneno intellegendum videtur eiusque gestis quae narrantur apud Cedrenum, Hist. Compend., Bekker, t. II, p. 632 – 38. Cf. F. Chalandon, Essai sur le règne d' Alexis Ier Comnène (Paris, 1900), p. 22 – 23.] οὐκ οἶδ᾽ ὅθεν τῷ στρατῷ ἐκείνου περιπεσών, τὸ τῶν μοναχῶν μὲν κατὰ τὸν τοῦ πατρὸς λόγον ἀποδύεται σχῆμα, τὰ δὲ τῶν κοσμικῶν ἀμφιασάμενος αὖθις οὕτως εἰς τὴν πόλιν εἰσῆλθε. Παρ᾽ ἐνίων μέντοι μεμάθηκα [μεμέθηκα A.] , ὅτι τὰ τῶν μοναχῶν καὶ αὖθις περιεβάλετο. Εἰ δὲ καὶ τοῦτο καὶ τοῦ πατρὸς κρείττονος πάλιν λογισμοῦ γέγονεν, ὅμως τοῦ πατρὸς ἡμῶν οὐκ ἔψευσται λόγος.

[99] [Basilium vero ad monasterium,] Ἀλλὰ καὶ Βασίλειός τις, ἐκ τῆς Σμύρνης ὁρμώμενος, τοῦ Βλαττοπώλου λεγόμενος, ἀποκαρεὶς παρὰ τοῦ πατρὸς καὶ χρόνον τινὰ διατελέσας ἐν τῇ μονῇ, μὴ ἀναπαυόμενος ἐξῆλθε καὶ εἰς τὴν Κουζηνᾶ μονὴν [Huius monasterii εἰς τὸ Θρᾳκήσιον ἐν τῇ μονῇ τοῦ Κουζηνοῦ mentio est apud Cedrenum, Hist. Compend., Bekker, t. II, p. 610.] παρεγένετο. Τινὲς οὖν τῶν ἀδελφῶν τῷ πατρὶ ἐνεκάλουν, διότι εἴασεν αὐτὸν τῆς μονῆς ἐξελθεῖν. δὲ πατὴρ ἀποκριθεὶς πρὸς τοὺς ἀδελφούς· &ldquogr;Πιστεύσατέ μοι, ἔφη, ὅτι οὔτε εἰς τὴν τοῦ Κουζηνᾶ προσεπιμεῖναι ἔχει μονὴν οὔτε ἀλλαχοῦ, ἀλλὰ μετὰ τὸ περιελθεῖν πλεῖστα μοναστήρια ἴδητε [ita A, melius ἴδοιτε.] ἄν, εἰ μὴ ἐνταῦθα πάλιν ἐπαναστρέψειε.&rdquogr; Καὶ ἰδοὺ ὁρῶμεν αὐτὸν οὔτε εἰς τὸν Κουζηνᾶν οὔτε ἀλλαχοῦ [f. 154v.] προσμεμενηκότα, ἀλλὰ κατὰ τὸν τοῦ πατρὸς λόγον εἰς τὴν μονὴν ἀρτίως ὑποστραφέντα καὶ ἡμῖν συνδιάγοντα.

[100] [el Stephanum eunuchum] Τί δὲ τὸ κατὰ τὸν εὐνοῦχον Στέφανον; ἆρ᾽ οὐ κἀκεῖνο τουτοισὶ παραπλήσιον καὶ θαυμαστὴν ὁμοίως ἔχον τὴν πρόρρησιν; εἰς τὸν Σωτῆρα γὰρ οὗτος ἀποσταλεὶς παρὰ τοῦ πατρὸς μετὰ τὸ ἀθροῖσαι καὶ ἀποστεῖλαι ἐκεῖσε καὶ τοὺς ἄλλους πάντας εὐνούχους διὰ τὰ μεταξὺ αὐτῶν καὶ τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν γινόμενα σκάνδαλα, μὴ ἀναπαυόμενος εἶναι καὶ αὐτὸς μετ᾽ αὐτῶν, παρεκάλει τὸν πατέρα εἰς τὴν ἁγίαν αὖθις Ἀνάστασιν ἀνελθεῖν. δὲ πατὴρ οὐ συνεχώρει αὐτῷ. Ὡς δὲ ἐκεῖνος ἠνάγκαζε· &ldquogr;Πίστευσον, αὐτῷ ἔφη, ἐκεῖ σοι πρόκειται τὸ τῆς ζωῆς τέλος δέξασθαι. [praenuntiat]Προβαλλομένου δὲ ἐκείνου τὰ μεταξὺ σκάνδαλα τήν τε τοῦ τόπου στενομονίαν καὶ τὴν ἔνθεν προσγινομένην αὐτοῖς ἀκηδίαν, πάλιν πατὴρ διδάσκων αὐτόν· &ldquogr;Οὐκ ἔστιν Θεὸς ἄδικος, ἔλεγεν, ἵνα ἀπὸ φυλακῆς ἐκβαλὼν εἰς φυλακὴν αὖθις ἐγκλείσῃ, μόνον ὑπομονῆς ἔχομεν χρείαν· πιστεύω γὰρ τῷ Χριστῷ μου, ὅτι διὰ τὸν Θεὸν τῷ ὄρει τούτῳ προσκαρτερῶν, ὅσας ἂν ἁμαρτίας ἐκ τοῦ κόσμου πεποίηκε, κἂν ἀμελὴς τυγχάνῃ, παρ᾽ αὐτοῦ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ, δι᾽ ὃν ἐν τῷδε τῷ τόπῳ μένει προσκαρτερῶν, τὴν ἄφεσιν λήψεται. Περὶ δὲ τῶν σκανδάλων ταῦτά εἰσι τὰ τὴν ὠφέλειαν [f. 155.] ἡμῖν φέροντα τῆς ψυχῆς, ἐὰν γενναίως καὶ καρτερικῶς αὐτὰ φέρωμεν, διότι οὐκ ἐῶσιν ἡμᾶς μέγα τι φρονῆσαι ἐπὶ ταῖς κατὰ Θεὸν ἡμῶν ἐργασίαις· καὶ εἰ βραχύ τι ταραττόμεθα πρὸς ἀλλήλους, ἀλλ᾽ οὖν μετὰ τὸ γενέσθαι τὴν μετάνοιαν καταμεμφόμεθα καὶ κατηγοροῦμεν οὐ μικρῶς ἑαυτῶν ὡς οὔπω τῆς ὁδοῦ τῆς ἀρετῆς ἁψαμένων, σημεῖον πέφυκε ταπεινώσεως.&rdquogr; Ταῦτα οὖν καὶ ἕτερα, ὁπόσα πρὸς ὑπομονὴν οἶδεν ἀλείφειν, ὁπότε τις σκανδαλιζόμενος ἀνῄει πρὸς αὐτόν, διδάσκων καὶ παραινῶν ἀνελάμβανε καὶ παρεμυθεῖτο καὶ τῇ τοῦ Σωτῆρος τῇδε μονῇ προσκαρτερεῖν ἔπειθεν. μέντοι δηλωθεὶς Στέφανος μετὰ τὴν τοῦ πατρὸς τελευτὴν εἰς τὴν ἁγίαν μὲν Ἀνάστασιν ἔρχεται, [in S. Anastasi moriturum.] οὐ πολὺς δὲ χρόνος διῆλθε, καὶ πάλιν ὲκεῖσε παρὰ τοῦ ἡγουμένου κελευσθεὶς ἄπεισιν, ἔνθα καὶ τὸ τῆς ζωῆς τέλος κατὰ τὸν τοῦ πατρὸς λόγον ἐδέξατο. Ἐνῆν μὲν οὖν τῷ λόγῳ καὶ ἕτερα τῇ διηγήσει προσθεῖναι, παρά τινων ἐκ τῶν ἐμῶν ἀδελφῶν μεμάθηκα. Ἀλλ᾽ ἵνα μὴ ἐπὶ πολὺ τὸν λόγον μῆκος ἀγάγω, ἔνια ἐκείνων παραλιπὼν πρὸς τὰ ἑξῆς, ὁμοίως δὴ καὶ ταῦτα τοῖς προλαβοῦσιν ἔχοντα, τρέψομαι.

[101] Ἱμέριος τοῦ Μίτα Ἰωάννου λεγομένου κηδεστὴς διηγεῖτο, ὡς, ἔτι τοῦ πατρὸς [f. 155v.] ἐν τῷ στύλῳ ὄντος τῆς Θεοτόκου, ἀνελθὼν πρὸς αὐτὸν Μακρεμβολίτης [Quis ille sit Macrembolites, ignoratur. Claruit hoc saeculo Macrembolitissa Eudocia, Constantini Ducae imperatoris et Romani Diogenis uxor. Ducange, Familiae Augustae Byzantinae, p. 161.] καλούμενος ἰδών τε καὶ ὁμιλήσας αὐτῷ, [Macrembolita de obitu monitus.] ἐπεὶ ἔμελλε τοῦ στύλου κατέρχεσθαι, ᾐτήσατο αὐτὸν ἵνα εὔξηται, ὅπως ἐν τῇ πόλει ὑγιαίνων εἰσέλθῃ. Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἀγωνίσθητι, ἔφη, ἵνα τὴν ἄνω πόλιν ὑγιαίνων εἰσέλθῃς, ἐπεὶ ταύτην ἀνάγκη σοι πρόκειται ἰδεῖν.&rdquogr; δὴ καὶ γίνεται· οὔπω γὰρ τῶν τοῦ θέματος ἐξελθὼν ὁρίων, τοῦ παρόντος βίου μεθίσταται.

[102] [Cataphatae rebellionem] Ἀπέσταλκέ ποτε πατὴρ γραφὴν μετὰ Ἡσαΐου καὶ Νεοφύτου πρὸς Νικηφόρον τὸν Καμπάνην [Καμπάνης ille Καμπανάρης dicitur apud Cedrenum, Hist. Comp., Bekker, t. I., p. 540. An idem ille sit qui apud Eustathium Romanum (Zachariae a Lingenthal, Ius graeco-romanum, t. I, p. 88) Καμπανάριος κριτής nuncupatur subdubitat Chr. Loparev, in Vizantijskij Vremennik, t. IV, p. 376. Lege huius capitis ultima verba De Nicephori, aliorumque de quibus mox, rebus gestis cf. G. Schlumberger, L'épopée byzantine à la fin du Xe siècle, troisième partie, p. 375 – 78.] ἐν Κωνσταντινουπόλει· ἣν ἐκεῖνος δεξάμενος εἰς χεῖρας καὶ διελθών, στραφεὶς πρὸς τοὺς μοναχοὺς ἔφη· &ldquogr;Τί ἐστι, πατέρες, μοι πατὴρ ἅγιος ἔγραψεν, ὅτι ταραχὴ καὶ θόρυβος ἐν τῇ πόλει γέγονεν, ἀλλὰ σὺ μὴ θροηθῇς· ὡς οὐδέν τι τοιοῦτον ἐν τῇ πόλει συμβέβηκε, πῶς μοι πατὴρ ἔγραψεν;&rdquogr; Οἱ δὲ ἀδελφοὶ μηδὲ γινώσκειν περὶ τούτου εἰπόντες, προσκυνήσαντες ἀπὸ προσώπου αὐτοῦ ἐξῆλθον. Οὐ πολὺ τὸ μέσον, καὶ ἐπανάστασις γέγονε τοῦ βασιλέως Μιχαήλ, ὃς Καλαφάτης ὠνόμαστο [Michael V, 1041 – 1042.] , ὅτε αὐτὸς μὲν ἐν τῇ νέᾳ κυριακῇ [Consentit Michael Attaliota, Hist., Bekker, p. 12: μετά δὲ ταῦτα καὶ κατὰ τὴν νέαν κυριακὴν κτλ. Nova dominica graecorum latinis est dominica in Albis. L. Allatius, De dominicis et hebdomadibus graecorum in De ecclesiae occidentalis et orientalis perpetua consensione (Coloniae Agrippinae, 1648), p. 1457. Anno 1042, quo haec gesta sunt incidebat in 18 aprilis.] Ζωὴν τὴν δέσποιναν ἀποκείρας ἐξώρισε [Michaelis Pselli, Historia, V, Sathas, p. 88; Ioannis Zonarae Epitomae l. XVII, 19, Büttner-Wobst, p. 609; Cedreni Hist. compend., Bekker, t. II, p. 536; Michael Attaliota, l. c.] , τῇ δὲ τρίτῃ τοῦ λαοῦ κατ᾽ αὐτοῦ ἐπαναστάντος [f. 156.] οὐκ ὀλίγος φόνος τῇ [τοῦ A.] αὐτοῦ προτροπῇ ἐν τῷ ἱπποδρομίῳ [ὑποδρομίω A.] ἐγένετο καὶ τῇ τετράδι αὐτός τε καὶ θεῖος αὐτοῦ εἰς τὸ λεγόμενον Σίγμα [σίμα A, ὡς δ᾽ ἧκον ἐπὶ τὸ Σίγμα, Zonaras, XVII, 19.] τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐκτυφλοῦνται [Psellus, t. c,, p. 97 – 104, et ceter modo allati scriptores.] . [praesensisse videtur.] Ταῦτα τὴν τοῦ πατρὸς δεξάμενος γραφὴν θεασάμενος, προσκαλεσάμενος τοὺς ἀδελφοὺς λέγει· &ldquogr;Ἰδού, πατέρες, ὅπερ μοι ἅγιος πατὴρ ἔγραψε, πέρας ἔσχε σαφές· μὴ θέλων γὰρ ἐκφάναι ἀριδήλως τὸ μέλλον ἐν τῇ πόλει γενέσθαι, ὡς ἤδη μοι γεγενημένον ἐδήλωσεν, ἀλλ᾽ εἰ καὶ ἐκεῖνος ἑαυτὸν κρύπτειν πειρᾶται, ἐγὼ γοῦν ἀφ᾽ ἧς ἡμέρας τοῦτον ἑώρακα, ὡς ἕνα τῶν πάλαι θεοφόρων καὶ ἁγίων πατέρων ἥγημαί τε καὶ σέβομαι.&rdquogr; Ἦν γὰρ ἑωρακὼς αὐτὸν πρότερον, ὅτε κριτὴς ἐτέλει ὢν ἐν τῷ θέματι.

[103] [Eustathii τοῦ Μίτα] Ἰωάννης, τοῦ Μίτα λεγόμενος, ὅστις μοι καὶ πρὸ μικροῦ ἐπὶ μνήμης ἦλθε [Supra, c. 101, p. 539.] , τὴν τοῦ Μυρελαίου ἐπίσκεψιν τὴν ἐν τῷ θέματι τῶν Θρᾳκησίων [Non de Myrelaei monasterio celeberrimo intellegendum existimo, quod placuit Chr. Loparev, Vizantijskij Vremennik, t. IV, p. 373, sed quemadmodum in Vita S. Nicephori Milesii, Anal. Boli., t. XIV, p. 143, τῶν ἐπιστατούντων τοῦ Μυρελαίου mentio est, hic quoque de redituum exactore cogitandum videtur] ἐγχειρισθείς, διὰ τὴν πίστιν, ἣν πάλαι εἶχε πρὸς τὸν πατέρα ἦν γὰρ τοῦτον προθεασάμενος, ὅτε διοικητὴς Ἐφέσου καὶ ἀρτοκοπείου διάγων ἦν, ἀνελθὼν καὶ ἄρτι πρὸς τὴν μονὴν ᾐτεῖτο τὸν πατέρα, ἵνα εὔξηται ὑπὲρ τῆς ὑγείας Εὐσταθίου τοῦ ἑαυτοῦ θείου τοῦ Μίτα λεγομένου, ἐπειδή γε ποδαλγῶν ἦν. δὲ πατὴρ ἐπερωτήσας αὐτὸν καὶ μαθών, ὅτι οὐχ ἕστηκέ τις [f. 156v.] ἄλλος ἐκεῖ, ἀποκριθείς· &ldquogr;Ἡμεῖς, ἔφη, καὶ ἅπαξ καὶ δὶς περὶ αὐτοῦ ἐδεήθημεν, ἀλλ᾽ ἐμάθομεν, ὡς μετ᾽ οὐ πολὺ καὶ ταύτης τῆς νόσου καὶ τῶν λοιπῶν τοῦ σώματος ἀπαλλαγεὶς ἀναγκῶν, πρὸς τὴν ἄπονον καὶ ἀνώδυνον ζωὴν μεταβήσεται, τῶν δικαίων αὐτοῦ πόνων κομισάμενος τοὺς μισθούς.&ldquogr; Καὶ γὰρ ἦν ἀνὴρ σώφρων καὶ δίκαιος καὶ ἐλεημοσύνην ἀντιποιούμενος, πρὸς δὲ καὶ φιλομόναχος εἴπερ τις ἕτερος. [instantem mortem,] Καὶ μαρτυρεῖ τοῦτο πρὸς τὸν ἅγιον ἡμῶν πατέρα ἐκ μόνης ἀκοῆς πίστις· οὐ γὰρ εἰς ὄψιν ἦλθεν αὐτῷ, ἀλλὰ παρὰ Ἰωάννου τοῦ αὐτοῦ ἀνεψιοῦ περὶ τῆς κατ᾽ αὐτὸν ἀκηκοὼς πολιτείας, πολλήν τινα τὴν πίστιν καὶ θερμοτάτην πρός τε τὸν πατέρα καὶ τοὺς ἀδελφοὺς ἐκτήσατό τε καὶ αὐτοῖς ἔργοις παρέστησε· διὸ καὶ τῇ μονῇ πλείστας κεχορήγηκε δωρεάς. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἐκεῖνος. δὲ ῥηθεὶς ἀνεψιὸς αὐτοῦ Ἰωάννης, τὴν ἀπολογίαν ταύτην δεξάμενος παρὰ τοῦ πατρός, τοῦ ὄρους κατῆλθε. Οὐ πολὺς μεταξὺ χρόνος, καὶ δι᾽ ὃν αἴτησις γέγονε καὶ τοῦ πατρὸς πρόρρησις, τέλει τοῦ βίου ἐχρήσατο.

[104] Γεώργιος αὐλητής, καὶ Κύων ἐπιλεγόμενος, ἅμα τῷ προρρηθέντι [f. 157.] Ἰωάννῃ πρὸς τὸν πατέρα ἀνελθών, [item Georgii Canis] ὡς αὐτὸς ἐκεῖνος μετὰ τὸ κατελθεῖν ἐκεῖθεν μετὰ θαύματος ἔλεγε, πάντα τοῦ πατρὸς ἀκήκοεν ἐξειπόντος τὰ αὐτῷ εἰργασμένα ἄτοπα. Ἐπεὶ δὲ καὶ τοῦ στύλου ἔμελλε κατιέναι, ἔφη πρὸς αὐτὸν πατήρ· &ldquogr;Πρόσεχε, ἀδελφέ, ὅτι ἐγγὺς θάνατος. [praecinit;] δὲ εἰ καὶ μικρόν τι τότε τοῖς λόγοις τοῦ πατρὸς κατενύγη, ἀλλ᾽ οὖν γε τῶν προτέρων εἴχετο πάλιν καὶ τῆς πονηρίας οὐκ ἔληγεν οὐδὲ περὶ τοῦ θανάτου, ὡς πατὴρ ἐπέσκηψε τούτῳ, φροντίδα ὡς προσῆκε πεποίηκεν, ἔτι γε ζωῆς ὡς ἔοικε προσδοκίαν ἔχων ἐλπίσι τε ἀδήλοις πλανώμενος· διὸ καὶ τῆς δίκης ἀξίνη [ἄξινα A.] μετ᾽ ὀλίγον τοῦτον κατείληφε καὶ ὄντως ταλαίπωρος τέθνηκεν.

[105] [etiam Constantini Barys,] Ἀλλὰ μηδὲ τοῦτο παραλειπτέον. Κωνσταντῖνος, Βαρὺς ἐπονομαζόμενος [Constantinus Barys hac aetate apud ceteros scriptores nullus occurrit. Ab illo qui dicitur τοῦ Βαρέος Μιχαὴλ Κωνσταντῖνος (Cedrenus, Hist. compend., Bekker, t. II, p. 294), et saeculo X vixit, hic noster genus duxisse credendus est.] , παρὰ τοῦ βασιλέως Μονομάχου [Constantinus IX, 1042 – 1055.] ἐξορίαν κατεδικάσθη· ἦν γὰρ περὶ τῆς βασιλείας ὑποπτευόμενος [Quae ad haec comprobanda ex aliis scriptoribus coniectura suppeditat nimis incerta sunt nec proin referenda. Cf. Chr Loparev, in Vizantijskij Vremennik, t. IV, p. 377 – 378.] . Μαθὼν δὲ τὰ περὶ τοῦ πατρός, ἐπιστολὴν γράψας καὶ ἱκανὴν χρυσίου ποσότητα ἐν ἀποδέσμῳ μετὰ μολιβδίνης [βολιβδίνης A.] σφραγίδος θέμενος, ἐπισφραγίσας [ἐπιφραγίσας A.] τε ὁμοῦ καὶ τὸ γράμμα, ταῦτά τε καὶ ἓν σκαραμάγγιον [Σκαραμάγγιον penula est vel pallium. Ducange, s. v. Σκαράμαγκον, non vero pilei seu galeae genus, quod censuit De Boor, Theophanis chronographia, t. II, p. 772.] ἀπέστειλε μετά τινος πιστοῦ αὐτῷ [αὐτοῦ A.] ἀνθρώπου [f. 157v.] πρὸς τὸν πατέρα. Ὡς δὲ ταῦτα κομίζων φθάσας εἰς τὴν μονὴν εἰς τὰς τοῦ πατρὸς ἀπέδωκε χεῖρας, κελεύει τοῖς ἀδελφοῖς πατήρ, [cuius dona recusat,] προσλαβομένους [προσλαβόμενος A.] τὸν ἄνθρωπον ἀπαγαγεῖν ἐπὶ τὸ λαβεῖν ὡς ἔθος διάκρισιν, αὐτὸς δὲ τὴν ἐπιστολὴν ἀναπτύξας καὶ εὑρὼν ἐν αὐτῇ, ὅτι δήλωσιν αἰτεῖται παρ᾽ αὐτοῦ περὶ βασιλείας, εἰ ἄρα μέλλει ταύτης ἐπιλαβέσθαι, μετὰ τὸ ξενισθῆναι τὸν ἄνθρωπον καὶ ἀνελθεῖν πρὸς αὐτόν, ἐκβαλὼν τό τε χρυσίον βεβουλλωμένον [βεβουλωμένον A.] καὶ τὸ βλαττίον [βλατίον A.] , δίδωσιν αὐτῷ πάλιν ταῦτα, προσπαρασχὼν αὐτῷ καὶ δύο νομίσματα ὑπὲρ οὗ ἐκ τῆς ὁδοιπορίας ἔσχε καμάτου, καὶ εἰπὼν αὐτῷ ὅτι· &ldquogr;Ἡμεῖς οὐκ ἐσμὲν ἄξιοι τὰ τοιαῦτα γινώσκειν τοῖς ζητοῦσι περὶ τούτων δηλοῦν. Πλὴν καλῶς ἂν εἶχεν, εἰ μηδὲ ὑμεῖς περὶ πολλοῦ πεποίησθε ταῦτα, ἀλλὰ μᾶλλον ἐπὶ τὸν Θεὸν πᾶσαν τὴν πεποίθησιν ἔχετε καὶ κατὰ τὸν αὐτοῦ λόγον τὴν βασιλείαν πρῶτον ἐζητεῖτε τῶν οὐρανῶν, τὰ δὲ λοιπά, εἰ ἦν ὑμῖν συμφέρον, προσετέθη ἂν παρ᾽ αὐτοῦ, καὶ ταῦτα, ὅτε προσφυὲς αὐτὸς ἔκρινε.&rdquogr; Ταῦτα πρὸς [f. 158.] αὐτὸν εἰπὼν ἀπέλυσεν ἐπευξάμενος. Βραχὺς μεταξὺ χρόνος, καὶ οὐ μόνον τῆς βασιλείας ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ταύτην ζητῶν οὐκ ἐπέτυχεν, ἀλλὰ καὶ τὴν οἰκείαν γλῶσσαν διὰ ταύτην ἀπώλεσε. [adversam fortunam,] Καὶ ὅρα μοι ἐνταῦθα τὴν θαυμασίαν τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν διάκρισιν καὶ τὴν προγνωστικὴν πρὸς ἐκεῖνον δήλωσιν, πῶς τῇ μὲν οὐ συνηρπάγη δελεασθεὶς ὑπὸ τοῦ χρυσίου, ὅπως αὐτὸ λάβῃ καὶ τὸν ἀποστείλαντα ψευδέσι λόγοις ἐξαπατήσῃ, ὅπερ ῥᾳδίως ἄν τις ἄλλος πεποίηκεν, ἀλλὰ μᾶλλον ἄγνοιαν προβαλόμενος, καίπερ οὐκ ἀγνοῶν, ὡς τὸ τέλος τοῦ πράγματος ἔδειξεν, ἑαυτὸν τῆς ἐπακολουθούσης κενῆς δόξης ἐντεῦθεν ἀπέστησε [ἀπέστηκε A.] , τῇ δὲ ἐκ τοῦ εἰπεῖν, ὅτι οὐκ ἔστι καλὸν τὰ τοιαῦτα ἐπιζητεῖν, δηλώσας, ὡς οὐκ ἦν αὐτῷ δεδωρημένον ἄνωθεν τὸ τοιοῦτον ἀξίωμα, ὅθεν τούτου τε ἀποτετυχήκει καὶ τῆς ἑαυτοῦ γλώσσης προσυπέστη τὴν στέρησιν. Ἀλλὰ τὰ μὲν κατ᾽ ἐκεῖνον τοιαῦτα καὶ οὕτω δυστυχῆ λαμβάνει τὴν ἔκβασιν, τὰ δὲ κατὰ τὸν ἤδη ῥηθησόμενον ἄνδρα, Νικηφόρον δηλαδὴ τὸν τοῦ Εὐθυμίου [De Nicephori Euthymii filii exsilio Cedrenus, Hist. compend., t. II, p. 602.] , καίτοι διὰ τὴν αὐτὴν ὑποψίαν παρὰ τοῦ αὐτοῦ βασιλέως τὴν ἴσην ἐξορίαν κατακριθέντα, ὑπὸ χρηστῆς [f. 158v.] καὶ συνετῆς γνώμης δεξιᾶς τυγχάνει καὶ τῆς ἐκβάσεως.

[106] [Nicephori vero Euthymii filii] Ἔνθα γὰρ ἐξορισθεὶς ἀπηνέχθη, εὑρών τινα τῶν τῆς μονῆς ἀδελφῶν, ἐπερωτήσας τε καὶ μαθών, ὅτι ἐκ τῆς τοῦ ἁγίου Λαζάρου ποίμνης ἐστί, λαβὼν αὐτὸν κατ᾽ ἰδίαν· &ldquogr;Ἔγωγε, πάτερ, ἔφη, τὸν σὸν ἅγιον πατέρα ἀκριβῶς ἐπίσταμαι·&rdquogr; καὶ γὰρ ἦν αὐτὸν θεασάμενος, ὅτε κριτὴς ἐπὶ τοῦ θέματος ἦν, &ldquogr;καὶ ἤθελον γραφὴν αὐτῷ ἐγχαράξαι, ὅπως εὔξηται τοῦ ἐλευθερωθῆναί με τῆς παρούσης ἀνάγκης, ἀλλὰ δέδοικα, μή ποτε εἰς γνῶσιν ἔλθῃ τῷ βασιλεῖ κἀντεῦθεν αἴτιος θανάτου ἐμαυτῷ τε καὶ τῷ τὴν γραφὴν κομίζοντι γένωμαι. Δέομαι δέ σου, ἵνα σὺ ταῦτα διὰ στόματος τῷ ἁγίῳ ἀναγγείλῃς πατρί.&rdquogr; Ταῦτα μὲν οὖν ἐκεῖνος. δὲ ἀδελφός, [ab exsilio revocationem.] ὡς ἐπανῆκε πρὸς τὴν μονήν, πάντα ὡς εἶχε τῷ πατρὶ διηγεῖται. δὲ πατὴρ πρὸς τὸν ἀδελφόν· &ldquogr;Οὐ μετὰ πολλάς, ἔφη, ἡμέρας ἀνακαλέσεται τὸν ἄνδρα βασιλεύς.&rdquogr; δή, ὡς προελέχθη [προηδέχθη A.] τούτῳ, καὶ γέγονε. Μετ᾽ οὐ πολὺ γὰρ ἧκέ τις παρ᾽ ἐκείνου πεμφθεὶς γραφήν τε τῷ πατρὶ κομίζων, τὴν ἑαυτοῦ δηλοῦσαν ἀνάρρυσιν, καὶ λίτρας τρεῖς ὁμοῦ νομισμάτων.

[107] Θεοφύλακτος, [f. 159.] Σαγόπουλος καλούμενος, μέλλων ποτὲ ἀνελθεῖν πρὸς τὸ θεάσασθαι τὸν πατέρα, [De Theophylacto] ἑνὶ τῶν ἑαυτοῦ ἐπέτρεψε παιδαρίων ἀπελθεῖν καὶ ἀγοράσαι ἰχθύας, ὡς ἂν ἔχοιεν αὐτοὺς πρὸς ἑστίασιν ἀνελθόντες ἐν τῇ μονῇ, &ldquogr;ἐπεί, φησίν, ἐκεῖ τοιοῦτόν τι οὐχ εὑρήσομεν.&rdquogr; Ταῦτα πρὸς ἐκεῖνον εἰπών, αὐτὸς ἀπάρας εὐθὺς πρὸς τὴν μονὴν ἄνεισιν. Ἐπεὶ δὲ καὶ πρὸς τὸν πατέρα ἀνῆλθε καὶ μετὰ τὸ τρισάγιον καὶ τὸν ἀσπασμὸν καθίσας πρὸ τοῦ στύλου ὡμίλει αὐτῷ, ἐλθὼν κελλαρίτης πρὸς τὸν πατέρα· &ldquogr;Τί τῷ κυρῷ Θεοφυλάκτῳ, ἠρώτα, εἰς τροφὴν παραθήσομαι;&rdquogr; δὲ πατὴρ χαριεντιζόμενος καὶ ὑπομειδιῶν πρὸς τὸν Θεοφύλακτον τοὺς ὀφθαλμοὺς ἔχων τῷ κελλαρίτῃ φησίν· &ldquogr;Ἰδοὺ ἓν τῶν αὐτοῦ παιδαρίων ἐκ τοῦ Θεολόγου ἄρτι φθάσαν εἰς τὴν μονὴν τρεῖς ἰχθύας κεκόμικεν, [pisces ad monasterium mittente.] οὓς καὶ μέλλει τραφῆναι σήμερον, ἐπεὶ ἐν τῇ μονῇ τοιοῦτόν τι οὐχ εὑρίσκεται.&rdquogr; Καὶ ταῦτα μὲν πατήρ. δὲ Θεοφύλακτος μετὰ τὸ κατελθεῖν τοῦ στύλου ἔστη τῆς αὐλῆς μέσον, περὶ τοῦ λόγου τούτου θαυμάζων οὐ μικρὸν καὶ διαπορούμενος. Ὡς δὲ ἐν τούτοις ἦν, ἤδη καὶ ἄνθρωπος αὐτοῦ εἰσῆλθεν ἐν τῇ μονῇ, τρεῖς ἰχθύας κατὰ τὸν τοῦ πατρὸς [f. 159v.] λόγον ἐπιφερόμενος· οὓς ἐκεῖνος, ὡς εἶδε, σφόδρα ἐκπληττόμενος ἔλεγε· &ldquogr;Δόξα σοι, Θεός, ὃς τοιούτου με ἀνδρὸς ἁγίου θεατὴν γενέσθαι καὶ ὁμιλητὴν κατηξίωσας.”

[108] [De monacho furante.] Ἀδελφός τις, τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ὄντων, εἰς ἑνός τινος εἰσελθὼν κελλίον καὶ κέρμα ἄρας ἐκεῖθεν ὡσεὶ μίλια τέσσαρα, ἐπὶ τὴν ἑαυτοῦ κέλλαν ἀπῄει. Ἔτι δὲ αὐτὸν πορευόμενον πατὴρ ἄνωθεν ἐκ τοῦ στύλου φωνήσας ὀνομαστὶ πρὸς ἑαυτὸν κέκληκεν. Ὡς δὲ ἧκε· &ldquogr;Δός μοι, ἔφη, τὸ κέρμα, ἄρτι ἐκ τοῦ κελλίου τοῦ μοναχοῦ Μερκουρίου εἰσελθὼν εἴληφας.&rdquogr; δὲ μὴ ἔχων ἀπολογήσασθαί τι, ἐκβαλὼν αὐτίκα τὸ κέρμα τῷ πατρὶ δίδωσι. Καὶ μετάνοιαν βαλὼν ᾐτεῖτο συγχώρησιν καὶ τὸ μὴ φανερὸν τοῦτο γενέσθαι τοῖς ἀδελφοῖς. δὲ πατὴρ λόγον παρ᾽ αὐτοῦ ἀπαιτήσας, ὥστε μηκέτι τι τοιοῦτον τολμῆσαι, ἐπεὶ εὐθέως εἶδεν ἐν πάσῃ τοῦτο βεβαιώσει ἐπαγγειλάμενον [ἐπαγγειλάμενος A.] , τήν τε συγχώρησιν δοὺς καὶ ἐπευξάμενος ἀπέλυσε [ἀπέλυκε A.] . Μετὰ δὲ τὴν τῆς ἐκκλησίας ἀπόλυσιν φωνήσας καὶ τὸν ἀδελφὸν Μερκούριον πατὴρ δίδωσιν αὐτῷ τὸ κέρμα καὶ ὅπως μὲν ἐκ τοῦ κελλίου αὐτοῦ λαβὼν τοῦτο ἦρε καὶ αὐτὸς πάλιν ἐξ ἐκείνου εἴληφεν ἔφη, τίς δὲ ἀφελόμενος οὐκ ἐδήλωσε, καίτοι πολλὰ καὶ αὐτοῦ καὶ ἑτέρων ἀδελφῶν μαθεῖν [f. 160.] περὶ ἐκείνου ὅστις εἴη βιασαμένων. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν οὐκ οἶμαι ἐξ ὑμῶν τοὺς πλείονας ἀγνοεῖν· δέ με ἀναγκαῖον μᾶλλον ἐρεῖν εἰς πλείω τῶν προγεγραμμένων βεβαίωσιν διὰ τὸ εἶναι τοῖς πλείοσιν ἄγνωστον, δώσω ἤδη τῷ λόγῳ.

[109] [De Galesio faustum omen,] Ὡς γὰρ τὸ ἀριστήριον [Refectorium monachorum iam in Vita Euthymii, n. 17, Analecta graeca, p. 19, aliisque locis apud Ducange, s. v.] ἡμῶν οἱ οἰκοδόμοι ἔμελλον ἀνεγείρειν, πατὴρ ἑστὼς ἐπάνω τοῦ στύλου καὶ μετὰ τῆς αὐτοῦ δεξιᾶς δακτυλοδεικτῶν τοῖς οἰκοδόμοις τό τε μῆκος καὶ τὸ πλάτος αὐτοῦ ὑπέγραφεν. Εἷς δὲ τῶν ἀδελφῶν, Ματθαῖος ὀνόματι, ὅστις μοι καὶ διηγήσατο ταῦτα, τὸν σχηματισμὸν τοῦ ἔργου ἰδὼν καὶ ὡς ἔοικε τὸν πατέρα ἐν τῷ ἑαυτοῦ μεμψάμενος λογισμῷ, ἀτενίσας πρὸς αὐτὸν ἔφη· &ldquogr;Ἵνα τί μέλλει τοσοῦτος κόπος καταβληθῆναι εἰς τοῦτο δὴ τὸ ἄκαιρον ἔργον; ποῦ γάρ εἰσιν οἱ τοῦτο ἐκπληροῦν μέλλοντες;&rdquogr; Ἔτι γὰρ ὀλίγοι καὶ εὐαρίθμητοι ὑπῆρχον οἱ ἀδελφοί. &ldquogr;Ἢ ἀγνοεῖς, φησίν, ὅτι μετὰ τὴν σὴν τελευτὴν οἱ τοῦ χωρίου Γαλησίου οἰκήτορες καὶ ἡμᾶς ἐκδιῶξαι ἔχουσιν καὶ τοῦτο μάνδραν ἀποτελέσαι τῶν οἰκείων θρεμμάτων;&rdquogr; δὲ πατὴρ μηδὲν σκυθρωπὸν ἐπὶ τῷ λόγῳ ἐπιδειξάμενος μηδὲ διαταραχθείς, σύννους δὲ καὶ [f. 160v.] ὥσπερ ἔνθους γενόμενος καὶ ὡς ἐμοὶ δοκεῖν πνεύματος ἁγίου πλησθεὶς πρὸς τὸν ἀδελφὸν ἀποκριθείς· &ldquogr;Σὺ μὲν οὕτω περὶ τούτου καὶ φρονεῖς καὶ λέγεις, φησίν· ἐγὼ δὲ πιστεύω εἰς τὸν Χριστόν μου, ὅτι καὶ ζῶντός μου καὶ μετὰ τὴν ἐμὴν τελευτὴν ἀνθρώπων καὶ οὐχὶ θρεμμάτων ἔσται πληρούμενον.&rdquogr; Καὶ ἰδοὺ μέχρι τῆς σήμερον πάντες ὁρῶμεν, ὡς οὐχ ἅπαξ μόνον ἀλλ᾽ ἔσθ᾽ ὅτε καὶ δὶς και τρὶς τράπεζα πληροῦται ταῖς ἐκείνου θείαις εὐχαῖς.

[110] [eventu comprobatum.] Καὶ τοῦτο δέ μοι αὐτὸς ἀδελφὸς διηγήσατο, ὅτι μετὰ τὸ οἰκοδομηθῆναι τὰ τῆς μονῆς κελλία ἠβούλετο καὶ ἕτερα πατὴρ ἐπὶ τὸ δυτικὸν μέρος οἰκοδομῆσαι. Οἱ δὲ ἀδελφοὶ τοῦτο μαθόντες πείθουσι τὸν εἰρημένον ἀδελφὸν Ματθαῖον ἀνελθεῖν καὶ πεῖσαι τὸν πατέρα ἀποστῆναι τοῦ ἐγχειρήματος· τῶν γὰρ εἰς χρείαν ἐνδεῶς ἔχειν τὴν μονὴν προεβάλλοντο. Καὶ μὲν ἀδελφὸς τῇ τῶν λοιπῶν γνώμῃ πρὸς τὸν πατέρα περὶ τούτου διαλεχθείς, τότε μὲν πείθει ἀποσχέσθαι τοῦ πράγματος, νῦν δὲ μετὰ τὴν ἐκείνου πρὸς Θεὸν ἐκ τῆς παρούσης βιοτῆς ἐκδημίαν [ἐνδημίαν A.] ἰδεῖν ἔξεστιν, εἰ μὴ τετέλεσται [f. 161.] τὸ πάλαι τῷ ἁγίῳ σκοπούμενον.

[111] [Omnes ad virtutem] Οὕτως ἦν ὅσιος καὶ θεῖος πατὴρ ἡμῶν πυρσός τις οἱονεὶ περιφανὴς καὶ λαμπρότατος [(τις - λαμπρότατος) in marg. A.] , πᾶσι τηλαυγεῖς ἐπαφιεὶς τὰς ἐλλάμψεις [corr. prius ἐλάμψεις A.] , τοῖς τε ἐγγὺς ὁμοῦ καὶ τοῖς μακρὰν ἐκείνου [ἐκεῖνον A.] καθεστηκόσι, καὶ τοὺς μὲν ἐγγὺς διὰ λόγων, τοὺς δὲ πόρρωθεν δι᾽ εὐχῆς προφθάνων μᾶλλον τούτους τε κἀκείνους δι᾽ ἀμφοτέρων πάσης ἐμπιπλῶν χάριτος, ἄλλους δὲ καὶ ἐξ αὐτῆς μόνης τῆς αὐτοῦ θείας ὄψεως εἰς λογισμὸν μετατιθεὶς κατανύξεως· τῷ ὄντι γὰρ ἐκεῖνος, ἵνα τι συντομώτερον εἴπω, καὶ ὄψει καὶ φωνῇ καὶ πράγματι καὶ εὐχῆς δυνάμει καὶ κοινῶς παντὶ τρόπῳ πρὸς ἀρετὴν παράκλησις ἦν καὶ ἀγαθῆς πάσης ἐργασίας ὑπόδειγμα. Τίς γὰρ ἐπὶ τοῦ στύλου τοῦτον ὁρῶν ἀσκεπῆ αἴθριον οἷά τινα γενναῖον ἀγωνιστὴν πνεύμασι βιαίοις καὶ ὄμβροις [corr. prius ὄβροις A.] καὶ φλογμῷ θέρους καὶ ψύχει χειμερίῳ καρτερῶς προσπαλαίοντα καὶ στύλον ὄντως ἑαυτὸν πολλῷ τοῦ φέροντος αὐτον στερρότερον δεικνύντα καὶ παγιώτερον, [et admirationem movet,] οὐ κατεπλάγη ἂν αὐτίκα καὶ κατενύγη, κἂν σιδήρου καὶ ἀδάμαντος σκληροτέραν τὴν καρδίαν ἐκέκτητο, καὶ τὸ δὴ πολλῷ θαυμαστότερον, ὅτι μὴ πιστοῖς μόνον τοιοῦτος [f. 161v.] ἦν ἀλλά γε καὶ αὐτοῖς τοῖς ἀπίστοις· καὶ ὅπως, παραστήσει τὰ ῥηθησόμενα.

[112] [etiam iudaeos.] Καὶ γάρ ποτέ τις Ἰουδαῖος ἀνελθὼν καὶ ἰδὼν αὐτὸν οὕτως αἴθριον μετὰ τοῦ δερματίνου χιτῶνος ἐπὶ τοῦ στύλου ἑστῶτα, ἐρωτήσας τε καὶ μαθών, ὅτι δωδέκατον ἔτος ἄγει, ἀφ᾽ οὗ τὸν τοιοῦτον ἐνδυθεὶς χιτῶνα ἑτέρῳ οὐδαμῶς ἤλλαξε, σφόδρα ἐπὶ τούτῳ θαυμάσας· &ldquogr;Ὄντως ὡς ὁρῶ, ἔφη, ἀνὴρ οὗτος καὶ τοὺς ἐν τῇ παλαιᾷ δικαίους ὑπερεβάλετο· ἐν γὰρ τῇ παλαιᾷ, φησίν, Ἠλίαν μόνον δερμάτινον εὑρίσκομεν χιτῶνα φοροῦντα, ἀλλὰ καὶ οὗτος δύο ἔχων ἕνα τῷ ἑνὶ ἐξαλλάσσων οὐ πλεῖον ἐν ἑξαμήνῳ τοῦτον ἐνεδιδύσκετο.&rdquogr; Ἄλλοτε δὲ καὶ ἕτεροι ἑπτὰ τὸν ἀριθμὸν Ἰουδαῖοι ἀναβάντες εἰς τὴν μονήν, ὡς εἰς ὄψιν μόνον τούτου γεγόνασιν, οὐ πολλῶν γε ἐδεήθησαν λόγων εἰς τὸ τὸν αὐτοῦ βίον καταμαθεῖν, ἀλλὰ τὰ αὐτὰ καὶ οὗτοι παρευθὺς τῷ προτέρῳ ἐθαύμαζόν τε ἅμα καὶ ἀπεφθέγγοντο.

[113] [De Agareno] Τῶν τῆς Ἄγαρ ἀπογόνων τινὰ τῆς Ἐφέσου ἀρχιερατεύων βαπτίσας, μαθόντα τὰ περὶ τοῦ πατρὸς καὶ αἰτησάμενον εἰς θέαν τούτου γενέσθαι, [baptizato.] πέμπει ἀρχιερεὺς αὐτὸν μετὰ ἑρμηνέως· ἐπεὶ δὲ ἀνελθὼν [f. 162.] τεθέαται τὸν πατέρα, οὕτω τὴν ψυχὴν κατενύγη καὶ τοσαύτην πίστιν ἐκ μόνης τῆς αὐτοῦ ἔσχεν ὄψεως, ὥστε μὴ πρότερον κατελθεῖν τοῦ στύλου, ἕως τι παρὰ τῶν αὐτοῦ χειρῶν εἴληφεν, ὡς ἂν εἰς φυλακτήριον ἔχοι καὶ δεινοῦ παντὸς διωκτήριον.

[114] [Monachus Iberus] Μοναχὸς δέ τις ἐξ Ἰβήρων ἕλκων τὸ γένος, τὴν κλῆσιν Ἱερεμίας, τὸν ἐρημικὸν βίον [in marg. δόσις γη A.] ἐν τοῖς Παλαιστίνης ἐξασκῶν μέρεσιν, ἄρτι τῆς ἐρήμου κατὰ θείαν βούλησιν ἐξελθὼν καὶ πρὸς τὴν Κωνσταντίνου στελλόμενος, ἐπεὶ καὶ ἐν Ἐφέσῳ κατὰ πάροδον γέγονεν, ὑπὸ τοῦ μητροπολίτου Εὐθυμίου ὑποδεχθείς τε φιλοφρόνως καὶ τιμηθεὶς διὰ τὴν ἐπανθοῦσαν αὐτῷ τῆς ἀρετῆς χάριν ἦν γὰρ καὶ ἐκ μόνης ὄψεως αἰδέσιμος ἀνήρ· τοιοῦτος γὰρ ἐδόκει τὸ σχῆμα καὶ τῆν μορφήν, οἷον δὴ τὸν Πρόδρομον ἱστοροῦσιν, τὴν μὲν τῆς κεφαλῆς κόμην εἰς δώδεκα βοστρύχους ἔχων καθιεμένην ἄχρι τε ψοῶν τῶν αὐτοῦ καὶ τῆς γαστρὸς φθάνουσαν, τὸ δὲ ἔνδυμα αὐτοῦ, τὸν χιτῶνα δηλαδὴ καὶ τὴν ἐπωμίδα σὺν τῷ ἱερῷ κουκουλίῳ, ἐκ τριχῶν εἰς ἅπαν πεποιημένα, ἀναδιδάσκεται καὶ τὰ περὶ τοῦ πατρὸς παρά τε τοῦ ἀρχιερέως καὶ [f. 162v.] τῶν τοῦ κλήρου· οἳ καὶ πείθουσιν τοῦτον εἰς αὐτὸν ἀνελθεῖν, ὥστε μετὰ ἀκριβείας σκοπήσαντα τὰ κατ᾽ αὐτὸν ἐπιγνῶναι, [postquam sanctum vidit] εἰ οὕτως ἔχει τὰ περὶ αὐτοῦ, ὥσπερ ἐκ τῆς φήμης ἀκούεται· καὶ δὴ ὡς ἀνελθὼν εἰς ὄψιν τοῦ πατρὸς ἦλθε, μετὰ τὸ τρισάγιον καὶ τὸν ἀσπασμόν· &ldquogr;Ἔασόν με, πρὸς τὸν πατέρα ἔφη, ὡς ἂν βούλωμαι ψηλαφῆσαί σε καὶ ἐρευνῆσαι [ἐρευνῆναι A.] τὰ περί σε.&rdquogr; Καὶ πατήρ· &ldquogr;Ὡς βούλει, φησί, ποίησον.&rdquogr; δὲ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ καὶ ὅσον τοῦ λοιποῦ σώματος δυνατὸν ἦν αὐτῷ ἔνδον τοῦ στύλου διὰ τῆς θυρίδος εἰσαγαγὼν καὶ ἀκριβῶς περισκοπήσας τὰ ἐν αὐτῷ, οὐκ ἔστη μέχρι τούτου, [et attrectavit] ἀλλὰ καὶ τὴν χεῖρα ἔνδον τοῦ κόλπου τοῦ πατρὸς βεβληκὼς τὴν αὐτοῦ σάρκα διεψηλάφησεν. Ὡς δὲ ἐκεῖθεν αὐτὴν πρὸς δὲ καὶ τὸ λοιπὸν μέρος τοῦ στύλου [bis scriptum A.] ἐξήγαγεν, ἔστη ἐπὶ ὥραν ἱκανὴν ἐννεὸς τοὺς ὀφθαλμοὺς κάτω νεύων· εἶτα ἀνακύψας θαμβητικῶς ἀτενίζων πρὸς ἀδελφοὺς ἔλεγεν, ἦσαν γὰρ ἱκανοὶ ἐκεῖσε παρόντες· &ldquogr;Ἐπ᾽ ἀληθείας, ἀδελφοί, ὑμῖν λέγω, ὅτι οὗτός ἐστι κατὰ ἀλήθειαν ἐρημίτης, καὶ οὐκ ἐγώ, ἐπεὶ οὔπω εἰς τὸ μέτρον ἦλθον ταύτης τῆς πολιτείας· ἄδικον δὲ [f. 163.] ὑμεῖς, ἀδελφοί, ποιεῖτε ἐν οὕτω στενοτάτῳ καὶ πνιγηρῷ κελλίῳ τὸν γέροντα ἐῶντες καθῆσθαι· δεῦτε οὖν καὶ καθελόντες τὸν στύλον τοῦτον ἐκβάλωμεν.&rdquogr; [columnam evertendam censet.] Καὶ ταῦτα λέγων ἤρξατο καὶ τῇ χειρὶ τὸν στύλον ὠθεῖν καὶ στραφεὶς πρὸς τὸν πατέρα· &ldquogr;Ἔξιθι τοῦ στύλου, φησί, καὶ δὸς σεαυτῷ μικρὰν ἄνεσιν· εἰς τί γάρ σοι τὰ τῆς τοσαύτης κακουχίας λοιπόν; νεκρὸς γὰρ ἐγεγόνεις ἤδη τῷ κόσμῳ καὶ οὐκέτι τὸν ἐκ τῶν παθῶν φοβῇ πόλεμον.&rdquogr; δὲ πατὴρ πρὸς ταῦτα ὑπομειδιῶν ἐσιώπα. Τέλος οὖν καὶ αὐτὸς πολλὰ ὠφεληθεὶς καὶ ἡμέρας τινὰς ἐν τῇ μονῇ ἐπιμείνας, κατῆλθεν αὖθις εἰς Ἔφεσον, τῷ τε ἀρχιερεῖ καὶ τοῖς τοῦ κλήρου πᾶσι τὰ κατὰ τὸν πατέρα μεθ᾽ ὅτι πλείστου θαύματος διηγούμενος καί· &ldquogr;Οὔπω, λέγων, ἄνδρα ἐγὼ τοιοῦτον οὔτε ἐν τῇ ἐρήμῳ οὔτε ἀλλαχοῦ ἰδεῖν ἔσχηκα.&rdquogr; Καὶ τοιαῦτα μὲν οὗτος.

[115] [Paulicianus baptizatur] Ἕτερος δὲ Παυλικιανὸς [Paulicianos haud paucos in Asia Minore consedisse compertum est. Karapet Ter-Mkrttschian, Die Paulikianer im byzantinischen Kaiserreiche (Leipzig, 1893), p. 119. Cf. Anal. Boll., t. XI, p. 157.] ἐλθὼν πρὸς τὸν πατέρα καὶ εἰς θέαν τούτου γενόμενος, οὐ πολλῶν ἐδεήθη λόγων, ὥστε τὸν ὀρθὸν τῆς εὐσεβείας λόγον ἐν ψυχῇ δέξασθαι, ἀλλ᾽ αὐτίκα τὴν αἵρεσιν, ἣν εἶχε στέργων, ἀπαρνησάμενος τελέως καὶ ἀναθεματίσας, κελεύσει [f. 163v.] τοῦ πατρὸς ἐν τῇ μονῇ τοῦ θείου ἀξιοῦται βαπτίσματος· ὅστις δὴ καὶ μοναχὸς ὕστερον παρ᾽ ἐλπίδα εὐδοκίᾳ τοῦ Θεοῦ γίνεται. Μετὰ γὰρ τὸ ποιῆσαι χρόνον τινὰ ἐν τῇ μονῇ ἔκ τινος αἰτίας σκανδαλισθείς, [et fit monachus.] μᾶλλον δὲ κουφότητι γνώμης παρασυρείς, κοσμικὸς ἔτι ὢν ἀναχωρεῖ τῆς μονῆς καὶ πρὸς τὴν αὐτοῦ πατρίδα ἀπῄει. Ἀλλ᾽ φιλάνθρωπος Θεὸς ταῖς τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν εὐχαῖς ἐν Ἱεροσολύμοις ἀπελθεῖν αὐτὸν παρεσκεύασε καὶ ἐν τῇ μονῇ τῇ τοῦ ἁγίου Σάβα ἀποκαρῆναι.

[116] [Solo eius aspectu aliquis] Ἕτερος δέ τις κοσμικὸς μετὰ καὶ ἑτέρων χάριν εὐχῆς πρὸς τὸν πατέρα παραγενόμενος, ὡς μόνον ἐθεάσατο τοῦτον, αὐτίκα ὡς ὑπό τινος βέλους τὴν καρδίαν πληγείς, πρηνὴς ἐπὶ τῆς γῆς καταπίπτει καὶ ταῖς χερσὶ τὸ πρόσωπον τύπτων γοερῶς τε ἀποδυρόμενος, οὕτω θερμὸν ἐξ ὀφθαλμῶν ἀφίει τὸ δάκρυον, ὥστε καὶ τοὔδαφος κατάβροχον θέσθαι, ἔνθα ἦν πεπτωκώς· ἐκεῖθεν δὲ ἀναστὰς καὶ πρὸς τὸν πατέρα ἀνελθὼν τὴν ἐξαγόρευσιν τῶν αὐτοῦ ἁμαρτημάτων ποιεῖται καὶ τὴν συγχώρησιν εἰληφώς, δεδικαιωμένος καὶ αὐτὸς κατῆλθε τοῦ ὄρους, ὥσπερ τελώνης [f. 164.] τοῦ ἱεροῦ. [Luc. 18, 14.]

[117] [item quaedam mulier] Ἀλλὰ καὶ γυνή τίς ποτε μετὰ καὶ ἄλλων ἀνελθοῦσα πρὸς τὴν μονήν, ὡς εἰς ὄψιν μόνον γένοιτο τοῦ πατρός, τὴν καρδίαν καὶ αὐτὴ ὁμοίως πληγεῖσα, ἵστατο ἀκλινῶς ἐκείνῳ προσατενίζουσα καὶ τῇ χειρὶ τὸ ἑαυτῆς στῆθος τύπτουσα ταῖς τῶν δακρύων ῥοαῖς κατάβροχον τὸν ἑαυτῆς χιτῶνα πεποίηκεν· διὸ καὶ τῶν μετ᾽ αὐτῆς ὑπὸ τῶν τῆς μονῆς ἀδελφῶν κατὰ τὸ ἔθος εἰς διάκρισιν προκληθέντων, αὐτὴ οὐ συνῆλθε, ἀλλὰ καὶ τοῖς αὐτὴν εἰς τοῦτο προσκαλουμένοις ἀποκριθεῖσα ἔλεγεν· &ldquogr;Ἄφετέ με, [ad meliora convertuntur.] κλαύσω τὰς ἁμαρτίας μου, ὁρῶσα τὸν ἑκούσιον ἀθλητὴν καὶ ἐμαυτῆς ἔλεγχον πρὸ τῶν ἐμῶν ἱστάμενον ὀφθαλμῶν. Πῶς γὰρ οὐκ ἄτοπον τὴν πολλὰς ἁμαρτίας εἰργασμένην ἐμὲ τὸν ἅγιον καὶ καθαρὸν οὕτως ὁρῶσαν αἴθριον ἐπὶ τοῦ στύλου ἑστῶτα ἐπὶ τροφὴν τρέπεσθαι;&rdquogr; Οὕτως οὖν καὶ αὐτὴ μετὰ τὸ ἱκανῶς κλαῦσαι ἀνελθοῦσα πρὸς τὸν πατέρα καὶ τὰ αὐτῇ πεπραγμένα σὺν πολλοῖς ἐξαγορεύσασα δάκρυσι λαμβάνει καὶ αὐτὴ τὰς ἀφεσίμους λύσεις κατὰ τὴν πάλαι πόρνην· [Luc. 7, 38.] οὐ μὴν ἀλλὰ τολμᾷ κἀκείνη τι παραπλήσιον καὶ τὸν πατέρα λαθοῦσα τὸ ἅγιον αὐτοῦ πρόσωπον, ὥσπερ ἐκείνη τοὺς τοῦ Χριστοῦ πόδας, ἀσπάζεται, ὅπερ οὐδέποτέ [f. 164v.] τις ἄλλη ποιῆσαι τετόλμηκε. Καὶ οὕτως καὶ αὐτὴ διὰ τῆς ἐξαγορεύσεώς τε καὶ τῶν δακρύων τὰς κηλίδας τῶν ἁμαρτιῶν ἀπονιψαμένη ἐν εἰρήνῃ πορεύεται.

[118] [De rebus saecularibus] Ἕτερος δέ τις, τοποτηρητὴς τὴν ἀξίαν, πρὸς τὸν πατέρα καὶ αὐτὸς ἀνελθών, μετὰ τὸν ἀσπασμὸν καθεσθεὶς περὶ πολέμων καὶ λοιπῶν κοσμικῶν πραγμάτων ἤρξατο ὁμιλεῖν. δὲ πατὴρ τὸ πρόσωπον ἐπὶ τὸν τοῦ ναοῦ τοῖχον στρέψας ἀφῆκεν αὐτὸν οὕτω καθήμενος λέγειν, μηδαμῶς αὐτῷ ἀπόκρισιν δούς. δὲ μηδεμιᾶς τυχὼν ἀποκρίσεως ἐφ᾽ οἷς πρὸς αὐτὸν ὡμίλει, ἀνιαρῶς ἐνεγκὼν τὸ πρᾶγμα, ἀναστὰς καὶ μετὰνοιαν ποιήσας, οὕτω τοῦ ὄρους κάτεισι, μηδὲ διακριθῆναι θελήσας κατὰ τὸ ἐπικρατοῦν ἔθος ἐν τῇ μονῇ. Τινὲς οὖν τῶν ἀδελφῶν μετὰ τὴν ἐκείνου ἀναχώρησιν πρὸς τὸν πατέρα ἀνελθόντες· &ldquogr;Ἵνα τί, πάτερ, οὐχ ὡμίλησας αὐτῷ, ἔλεγον, ἀλλὰ σιωπήσας αὐτὸν ἐσκανδάλισας καὶ ἀπῆλθεν μὴ ὠφεληθείς;&rdquogr; Ἔφθη [ita scribit E. Kurtz, ἔφη A.] γὰρ ἐκεῖνος τοῦτο τοῖς ἀδελφοῖς εἰπών, ὡς ἔμελλε τῆς μονῆς ἐξέρχεσθαι. δὲ πατὴρ ἀποκριθείς· &ldquogr;Εἰ ἐν τῇ σιωπῇ ἡμῶν, ἔφη, οὐκ ὠφελήθη, ἐν τῇ πολυλογίᾳ πῶς ἔσχεν ἂν οἰκοδομηθῆναι;&rdquogr; Καὶ ταῦτα [f. 165.] μὲν πατήρ. Ἐκεῖνος δὲ παραγενόμενος εἰς τὸν Θεολόγον καὶ εὑρὼν τὸν ἀδελφὸν Κύριλλον, τὸν καὶ οἰκονόμον ἡμῶν χρηματίσανα, πάλαι τοῦτον εἰδὼς ὅτι ἐκ τῆς τοῦ πατρὸς ποίμνης ἐστί, προσελθὼν αὐτῷ· &ldquogr;Ἐγώ, [colloquium detrectat;] φησίν, ἀκούων τὰ περὶ τοῦ πατρὸς ὑμῶν [ἡμῶν A.] , ἀπῆλθον πρὸς αὐτὸν, ἵνα ἴδω τε τοῦτον καὶ τοὺς λογισμούς μου αὐτῷ ἐξείπω· τοὐναντίον δέ μοι ἀνελθόντι συνέβη. Ἀντὶ γὰρ τοῦ ὠφεληθῆναι βλαβεὶς μᾶλλον κατῆλθον ἐκεῖθεν· οὐδὲ γὰρ λόγου ὅλως μοι μεταδέδωκεν.&rdquogr; δὲ ἀδελφὸς ἐπιμελέστερον αὐτὸν ἐρωτήσας καὶ τίνα ἦν τῷ πατρὶ ὡμίλει καταμαθών, συμβαλὼν αὐτίκα τὸ πρᾶγμα· &ldquogr;Αὐτὴ αἰτία ἐστί, φησί, δι᾽ ἣν σοι σεσιώπηκεν πατὴρ καὶ λόγον οὐδαμῶς μεταδέδωκεν. Οὐδὲ γὰρ ταχέως περὶ τοιούτων ὁμιλεῖν τισιν εἴωθε, καὶ μάλιστα τοῖς ψυχικῆς ἕνεκεν ὠφελείας προσφοιτῶσιν αὐτῷ. Ἀλλὰ εἰ πείθει μοι, φησί, δεῦρο ἀνέλθωμεν ὁμοῦ καὶ πρόσσχες [πρόσχες A.] ἵνα πρὸς αὐτὸν ἀνελθὼν περὶ ψυχικῆς ἄρξῃ ἐρωτᾶν αὐτὸν ὠφελείας, καὶ τότε γνῶναι ἔχεις, οἷος ἡμῶν ἐστιν πατήρ.&rdquogr; Πεισθεὶς οὖν τῇ τοῦ ἀδελφοῦ συμβουλῇ, ἀνῆλθε μετὰ τούτου εἰς τὴν μονήν· [f. 165v.] καὶ ἀνελθὼν μόνος πρὸς τὸν πατέρα ἤρξατο ἐπερῶταν περὶ ψυχικῆς ὠφελείας. [de spiritualibus] Καὶ ἀνοίξας πατὴρ τὸ στόμα αὐτοῦ, πληροῖ μὲν τὰς ἀκοὰς ἐκείνου ψυχωφελῶν καὶ σωτηρίων ῥημάτων, γαληνῶς καὶ ἠπίως τῆς ἱερᾶς ἐκείνης γλώττης προφερομένων· πληροῖ δὲ ἅμα καὶ τὴν καρδίαν ἀντὶ τῆς προτέρας λύπης πλείστης ὅτι θυμηδίας τε καὶ χαρᾶς. Καὶ οὕτως ἀνὴρ ἐκεῖνος σφόδρα κατανυγεὶς μετὰ θερμῶν τῶν δακρύων τὴν τῶν οἰκείων ἀμαρτημάτων ἐξαγόρευσιν ἐποιήσατο. Καὶ τὴν συγχώρησιν λαβὼν παρὰ τοῦ πατρὸς κατῆλθε τοῦ στύλου, τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐνύγρους ἔχων ἔτι τοῖς δάκρυσι. Καὶ εὑρὼν τὸν ἀδελφὸν Κύριλλον πρὸ τῆς ἐκκλησίας ἑστῶτα, προσκυνήσας τε καὶ ἀσπασάμενος αὐτὸν ἔφη· &ldquogr;Εὖ σοι γένοιτο, [ubertim loquitur.] ἀδελφέ, ὅτι τοιούτων ἀγαθὼν ἐγένου μοι πρόξενος. Διὰ γὰρ τῆς σῆς ἀγαθῆς συμβουλῆς τῶν πάλαι μοι πεπραγμένων ἀτοπημάτων διὰ τῆς πρὸς τὸν ἅγιον ἡμῶν πατέρα ἐξαγορεύσεως τετύχηκα παρὰ Θεοῦ τῆς ἀφέσεως.&rdquogr; Καὶ οὕτως δοξάζων καὶ αὐτὸς τὸν Θεόν, τὴν ἑαυτοῦ ἐπορεύετο.

[119] Νικηφόρος τοῦ πρωτεύοντος υἱός, κριτὴς ἐπὶ τοῦ θέματος [f. 166.] ἐξαποσταλείς [ἐξαποσταλλεὶς A.] , ἔκπαλαι ὢν τῇ τοῦ πατρὸς φήμῃ ἐνηχημένος, [E colloquiis cotidianis] πεζοπορῶν ἄνεισι πρὸς αὐτόν. Καὶ δὴ μετὰ τὸν ἀσπασμὸν χαριεντιζόμενος πρὸς τὸν πατέρα καὶ οἷον ὑπὸ θάρρους κινούμενος· &ldquogr;Δύσκολος, φησίν, ἐστί, πάτερ, τοῦ ὄρους ἀνάβασις.&rdquogr; Τοῦτο δὲ ἔφη διὰ τὸ πεζῇ αὐτὸν ἀνελθεῖν, ὡς εἴρηται, ἐλπίζων ἔπαινόν τινα περὶ τούτου παρὰ τοῦ πατρὸς δέξασθαι. δὲ πατὴρ ἀποκριθείς· &ldquogr;Δύσκολος, ἔφη πρὸς αὐτόν, καὶ τραχεῖα καὶ πολλῶν ἱδρώτων καὶ πόνων χρῄζουσα πρὸς τὴν ἀτελεύτητον ζωὴν ἀπάγουσα ὁδὸς πέφυκεν.&rdquogr; δὲ ὥσπερ ὑπὸ τοῦ λόγου πληγεὶς αὐτίκα τὴν χαρὰν εἰς κατήφειαν καὶ τὸ ἄκαιρον θράσος εἰς ταπεινὸν μεταβαλὼν φρόνημα, ἵστατο τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς γῆν ἔχων μηδὲ τολμῶν ὅλως ἀτενίσαι καὶ θεάσασθαι τὸν πατέρα. Οὕτως οἶδε βραχὺς πνευματικὸς λόγος ὑπὲρ μυρίους μάτην ἐκχεομένους ὠφελῆσαι τὸν ἀκροώμενον, [audientium utilitatem elicit.] ὥσπερ δὴ καὶ οὗτος τὰ πλεῖστα ἐξ ἑνὸς ὠφεληθεὶς ῥήματος, δοξάζων τὸν Θεὸν ἀπελήλυθεν· οὐδὲ γὰρ στωμύλος τις καὶ πολυρρήμων ἅγιος ἡμῶν ἦν οὐδὲ γραφικαῖς ὡς τὰ πολλὰ ἐκέχρητο λέξεσιν ἀπο γραφῶν τισι ταχέως ὡμίλει, οἷά τινες τῶν ἄγαν ἐπιδεικτικῶν τε καὶ φιλοτίμων, ἀλλ᾽ ἁπλοἳκῶς οὕτω καὶ ἀκαλλωπίστως τοὺς οἰκείους [f. 166v.] λόγους προφέρων, πλείστης μετεδίδου πᾶσι τῆς ὠφελείας. [Col. 4, 6.] Ἦν γὰρ λόγος αὐτοῦ κατὰ τὸν ἀπόστολον θείῳ ἅλατι ἠρτυμένος καὶ ἡδονήν τινα καὶ χάριν πνευματικὴν ἐναποστάζων ταῖς καρδίαις τῶν ἀκουόντων.

[120] [De sensu Scripturarum contendentes] Καὶ γάρ ποτέ τινες, ἀπὸ τῆς Ἀτταλίας ὁρμώμενοι, εὐχῆς χάριν ἀφικόμενοι πρὸς αὐτὸν ῥήσεις τινὰς ἐκ τοῦ εὐαγγελίου πρὸς ἀλλήλους προέτεινον· Καὶ ἕκαστος αὐτῶν ὡς εἶχε γνώμης ταύτας ἡρμήνευεν. Ἐπεὶ δὲ περὶ τοὺς λόγους οὐχ ὡμοφώνουν, ἵσταντο ἐφ᾽ ἱκανὰς ὥρας περὶ τούτων διαμαχόμενοι· δὲ πατὴρ ἐσιώπα· ἦν γὰρ ἐκ τῆς θυρίδος προκύπτων. Τέλος οὖν ἐρωτηθεὶς παρ᾽ ἐκείνων εἰπεῖν, τίς αὐτῶν τὴν τοῦ ῥητοῦ εὗρεν ἔννοιαν, ἀποκριθείς· &ldquogr;Ὁ μὲν εἷς, φησίν, ἄλλως καὶ ἕτερος ἄλλως, δὲ ἄλλος ἄλλως τοῦτο παρερμηνεύει [corr., prius πάρευμηνεύει A.] · καὶ διὰ τοῦτο οὐδὲ ἐγὼ ἔχω ὑμῖν τι εἰπεῖν· πλὴν καλὸν ἦν ἐφθάσαμεν νοῆσαι ἀγωνίσασθαι καὶ φυλάξαι, [sedat,] δὲ ἀγνοοῦμεν παρὰ Θεοῦ τὴν τούτων μυηθῆναι γνῶσιν αἰτεῖν ἤ, εἰ πρὸς τοῦτο διὰ τὴν ἐν ἡμῖν [ὑμῖν A.] ἀπιστίαν οὐχ ἱκανῶς ἔχομεν, παρὰ ἀνθρώπου ἐκζητεῖν, ἀλλὰ μὴ φιλονεικῶς. Εἰ δὲ καὶ οὕτως οὐ δυνάμεθα βεβαιοῦσθαι, παρὰ ταῖς ἱεραῖς γραφαῖς ταῦτα φιλοπόνως ζητεῖν· οὐδὲ γάρ τι παρέλιπον οἱ ἅγιοι ἀνερμήνευτον, καὶ μᾶλλον πολὺς τὴν γλῶτταν, θεῖος δηλονότι [f. 167.] Χρυσόστομος.&rdquogr; Ταῦτα γοῦν τοῦ πατρὸς εἰπόντος, εὐθὺς ἐκεῖνοι τῆς πρὸς ἀλλήλους φιλονεικίας παυσάμενοι συγχώρησίν τε παρὰ τοῦ πατρὸς αἰτησάμενοι καὶ λαβόντες πολλά τε ὠφεληθῆναι ἐκ τῆς τοῦ πατρὸς βραχυλογίας ὁμολογήσαντες, [brevi,] εὐχαριστοῦντες τῷ Θεῷ τοῦ ὄρους κατῄεσαν.

[121] [ut solebat] Κἀμοὶ δέ ποτε περὶ τοιούτου λόγου ἐρωτήσαντι τὸν πατέρα, ἀποκριθείς· &ldquogr;Τοῦτο, φησί, λέγει, ἵνα εἰς ὑποταγὴν ὢν τῷ τοῦ προεστῶτος αὐτοῦ ἐν πᾶσιν εἴκῃ θελήματι, εἰδὼς ὡς οὐκ αὐτὸς ἀλλ᾽ ἐκεῖνος ὑπὲρ αὐτοῦ λογοθετηθήσεται. Καὶ εἰ τοῦτο σχοίη κατωρθωκέναι, οὐ χρὴ αὐτὸν ἄλλο τι ἐπιζητεῖν οὐδὲ μεριμνᾶν.&rdquogr; Τούτοις δὴ τοῖς ῥήμασιν πατὴρ τὴν λιθώδη μου καρδίαν κατανύξας, εὐχῆς με ἀξιώσας ἀπέλυσε· καίτοι γε αὐτὸς ὑπὲρ τοιούτου τινὸς ἦν προσαγαγὼν τὴν ἐρώτησιν, ἐκεῖνος δὲ ὅμως περὶ ἄλλων μοι πυνθανομένῳ περὶ ἄλλων δίδωσι τὴν ἀπόκρισιν, οὐκ ἀγνοῶν, ἀλλὰ σοφῶς καὶ εὐμεθόδως τοῦτο ποιῶν, οὐχ ὅπως ἂν τὸ προταθὲν ἐπιλύσῃ σκοπῶν οὐδ᾽ ὅπως ἑαυτὸν ἐπιδείξῃ γνῶσιν τῶν γραφῶν ἔχοντα, ἀλλ᾽ ἑνὸς δὴ τούτου μόνου φροντίζων καὶ πρὸς ἓν ἀεὶ τοῦτο βλέπων, πῶς ἂν ὠφελήσειε τὸν ἐπερωτήσαντα· ἄκαιρον γάρ μοι καὶ ἀσύμφορον εἶναι κρίνας [f. 167v.] περὶ τοιούτων δή τινων πολυπραγμονεῖν [πολυπαγμονεῖν A.] , ἐκεῖνο μᾶλλον ἀντιπροφέρει, οὗ ἔμοιγε φροντίζειν ἀναγκαῖον ἦν καὶ λυσιτελέστερον.

[122] [responso.] Τοῦτο δὲ οὐκ ἐν τοιαύταις ἐρωτήσεσι [(τοῦτο - ἐρω|) in mar. A.] μόνον [μόνον supra lin. corr.] ποιεῖν εἴωθεν, ἀλλά γε καὶ ἐπί τισιν τῶν βιωτικῶν. Οὐκ ὀλίγοι γὰρ καὶ μάλιστα ἐν ταῖς ἑορταῖς ἀνήρχοντο πρὸς αὐτόν, ζητήματα μεθ᾽ ἑαυτῶν ἔχοντες περὶ χωρίων καὶ ἑτέρων τινῶν πραγμάτων· οὓς πολλάκις διαφερομένους καὶ λοιδορίαις πρὸς ἀλλήλους χρωμένους ὁρῶν, αὐτὸς ἐσιώπα, ἕως οὗ τῆς διενέξεως αὐτὸς παυσαμένους εἶδε, καὶ οὕτως δι᾽ ὀλίγων ῥημάτων τῆς μεταξὺ διαφορᾶς ἀπαλλάττων, εὐφραινομένους αὐτὸς καὶ τῷ Θεῷ εὐχαριστοῦντας ἀπέλυσεν. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν περὶ τούτων βραχέα ἐκ πολλῶν εἴρηται.

[123] [Avaros et sures] Τίς δὲ περὶ τῶν καθ᾽ ἑκάστην πρὸς αὐτὸν ἀνιόντων καὶ καταλλήλως παρ᾽ αὐτοῦ τὴν θεραπείαν καὶ λύσιν τῶν κατεχόντων λαμβανόντων ἀνιαρῶν ἰσχύσει κατὰ μέρος ἐκδιηγήσασθαι, πόσοι πλεονέκται καὶ ἅρπαγες διὰ τῆς αὐτοῦ θεοδιδάκτου διδαχῆς τε καὶ παραινέσεως οὐ τοῦ πλεονεκτεῖν μόνον καὶ ἁρπάζειν ἐπαύσαντο, ἀλλὰ καὶ τὰ ἑαυτῶν μᾶλλον τοῖς πένησι παρέχειν προεθυμήθησαν; πόσοι πάλιν γοητειῶν τε καὶ ἑτέρων [f. 168.] πονηρῶν ἐπιτηδευμάτων ταῖς αὐτοῦ ἀπέστησαν εἰσηγήσεσι καὶ διὰ μετανοίας τὸν Θεόν, ὃν πρότερον τοῖς πονηροῖς ἔργοις παρώργισαν, [et malas artes exercentes] ἐθεράπευσαν; ἕτεροι δὲ τέχνας καὶ ἐπιτηδεύματα σατανικὰ μετιόντες καὶ παρ᾽ αὐτοῦ νουθετούμενοι, ὥστε αὐτῶν ἀποσχέσθαι, ἐπεὶ μὴ ἄλλην τέχνην εἰδέναι, δι᾽ ἧς τὰ πρὸς τὸ ζῆν πορίσονται, προεβάλλοντο, ὑπ᾽ αὐτοῦ τὰ πρὸς τροφήν τε καὶ λοιπὴν αὐτῶν χρείαν τυπωθέντες λαμβάνειν, αὐτίκα τοῖς ἐκείνου πείθονται λόγοις καὶ τῶν τοιούτων κακίστων ἐπιτηδευμάτων ἀφίστανται· καὶ οἱ μὲν κατὰ βραχὺ πρὸς τἀγαθὸν ἐπιδεδωκότες καὶ πόθον ἀρετῆς ὠδινήσαντες, μοναχοὶ γενέσθαι προείλοντο, τοῖς δὲ διὰ τῆς τῶν χειρῶν ἐργασίας τὰ τῆς περιουσίας ἐπὶ μᾶλλον ηὐξήθη καὶ βίος γέγονε δαψιλέστερος. Καὶ μάρτυς τῶν μὲν προτέρων Μελίτων αὐλητής, [ad meliorem frugem reducit,] ὃς μετὰ τὴν τοῦ πατρὸς ἡμῶν κοίμησιν ἐν τῇ μονῇ ἡμῶν ἀπεκάρη καὶ ἐν καλῇ μετανοίᾳ τὰ τοῦ βίου κατέλυσε. Τῶν δὲ δευτέρων Κωνσταντῖνος, ὃς Φλασκὰς ἐπωνόμαστο, ὅς, ἕως μὲν τὴν αὐλητικὴν μετῄει, οὐδ᾽ αὐτῆς τῆς ἀναγκαίας τροφῆς εὐπορῶν 〈ἦν [suppl., om. A.] 〉, ἐξ οὗ δὲ ταύτης ἀπέστη τῇ τοῦ πατρὸς ἡμῶν συμβουλῇ καὶ τὴν τῶν χειρῶν ἠσπάσατο ἐργασίαν, τοσοῦτον αὐτῷ τὰ τῆς περιουσίας ηὐξήθη [ηὐξήθην A.] , ὡς μὴ μόνον ταῖς [f. 168v.] ἑαυτοῦ καὶ τῶν οἰκείων δαπάναις αὐτάρκως ἔχειν καὶ ἱκανῶς, ἀλλὰ καὶ ἑτέροις τῶν εἰς χρείαν μεταδιδόναι. Καὶ τὰ μὲν τούτων τοιαῦτα.

[124] [item peccatores omne genus.] Ὅπως δὲ καὶ οἱ ἐν διαφόροις περιπίπτοντες ἁμαρτήμασιν εὐδιακρίτως ἄγαν καὶ συνετῶς τῆς καταλλήλου παρ᾽ αὐτοῦ ἐτύγχανον θεραπείας καὶ οἱ μὲν εἰς τὸν μοναχικὸν εἰσήρχοντο βίον, οἱ δὲ ἐν τῷ τῶν κοσμικῶν σχήματι μένοντες, ὑπ᾽ αὐτοῦ δεόντως κανονισθέντες καὶ ἀντίρροπον τῶν πρώην τούτοις ἡμαρτημένων ἐνδειξάμενοι τὴν μετάνοιαν, παρὰ Θεοῦ καὶ οὗτοι τῆς ἀφέσεως ἔτυχον, τίς ἂν κατὰ μέρος σχοίη ἐκδιηγήσασθαι; Ἀλλ᾽ ἐπεὶ πολλῶν καὶ οὐκ εὐαριθμήτων ὄντων τῶν δι᾽ αὐτοῦ πρὸς τὴν ὁδὸν τῆς σωτηρίας ὁδηγηθέντων οὐκ ἂν δυναίμην ἐγὼ εἰπεῖν περὶ αὐτῶν κατὰ μέρος, ἓν ἐκ τῶν πολλῶν ἐκλεξάμενος, κἀμοῦ ἐν τῇ μονῇ ὄντος γέγονε, κἀκεῖνο εἰς ὠφέλειαν οὐ μικρὰν τῶν ἀκουόντων διηγησάμενος, τὰ λοιπὰ ἐκείνοις παρήσω διηγεῖσθαι καὶ καταλέγειν, οἳ καὶ τῶν πραγμάτων αὐτῶν, ἅτε εἰς αὐτοὺς γεγενημένων, πεπείρανται, ἑκάστου τὸ οἰκεῖον καὶ ὅπερ εὖ πεπόνθει διηγουμένου καὶ τοῖς ἄλλοις γνωρίζοντος· γοῦν ὑπεσχόμην αὐτὸς ἐρεῖν, [f. 169.] ἤδη μοι σαφῶς ἐκτεθήσεται.

[125] [Mulierem viro suo,] Γυνή τις ἐκ τῶν προσοίκων ἡμῖν χωρίων, ἄνδρα ἔχουσα ἱερέα καὶ ὑπ᾽ αὐτοῦ καθ᾽ ἑκάστην εὐκαίρως καὶ ἀκαίρως ὕβρεσί τε καὶ πληγαῖς βαλλομένη, εἰς μίσος τοῦ ἀνδρὸς γίνεται κἀντεῦθεν τρόπον ἐξευρεῖν τινα ἐπεζήτει, δι᾽ οὗ διαζευχθῆναι τούτου δυνήσεται. Οὕτω οὖν ἔχουσα καὶ ὅλη τούτου τοῦ σκοποῦ γενομένη, κοινοῦται γυναικί τινι τὰ τοῦ πράγματος. δὲ σύμβουλος αὐτῇ καθίσταται πονηρά [πονηρός A.] , ὥσπερ καὶ ὄφις πάλαι τῇ Εὔᾳ, κατὰ τοῦ οἰκείου ἀνδρός· καὶ τὰ τῆς συμβουλῆς οἷα ὡς λίαν βδελυρὰ καὶ ἀνόσια· &ldquogr;Εἰ γὰρ βούλει, [ut ab eo discedere possit] φησίν, εἰς τέλος σοι προβῆναι τὰ τῆς ἐφέσεως, αἷμα μεμιασμένον [μεμιαμένον A.] μετὰ οἴνου κεράσασα δὸς ἐκείνῳ πιεῖν, καὶ πιὼν ἔκφρων εὐθὺς γενήσεται· καὶ οὕτως εὔλογός σοι πρόφασις ἔσται τούτου διαζευχθῆναι, ἅτε τῶν οἰκείων ἐκστάντος φρενῶν.&rdquogr; Πείθεται τῇ πονηρᾷ συμβούλῳ τὸ γύναιον, γύναιον γὰρ εὐκόλως εἰς ἀπάτην καταφερόμενον, ἐνταῦθα καὶ τῇ κακίᾳ πλέον ἐρεθιζόμενον καὶ ἅμα τὴν τὸ γένος ὁμοίαν ἀξιοπιστοτέραν ἄλλου κρῖνον οὑτινοσοῦν. Καὶ τὸ μυσαρὸν ἐκεῖνο ὡς ἐδιδάχθη, συσκευάσασα πόμα καὶ ἐν ἀγγείῳ βαλοῦσα, ἐν ᾧ τὸ νᾶμα [f. 169v.] βάλλειν ἀνὴρ αὐτῆς εἴωθεν, ἐν ἀποκρύφῳ τίθησιν τόπῳ, καιρὸν ἐπιζητοῦσα λοιπόν, ὡς ἂν ἐκεῖνον τοῦτο ποτίσειεν. Ἁλλ᾽ τοῦ Θεοῦ χάρις διὰ τῶν ἐναντίων πολλάκις τὰ ἐναντία διορθουμένη ἄλλως κἀνταῦθα διατίθησι τὰ τοῦ πράγματος. [insidias struentem,] Μέλλων γὰρ ἀνὴρ αὐτῆς τὴν θείαν ἐκτελέσαι ἱερουργίαν καὶ τὸ τοῦ νάματος ἀγγεῖον ζητῶν καὶ μὴ εὑρεῖν ἔχων, τῆς οἰκίας προκύψας ἔξω που στρεφομένην τὴν αὐτοῦ ἐπηρώτα σύζυγον, εἰ ὅπῃ κείμενόν ἐστι τὸ ἄγγος ἐπίσταται. δὲ εἴτε ἐπιλαθομένη οὗ πέπραχεν ἁπλως οὕτω καὶ τυχαίως τοῦ λόγου τοῦ στόματος αὐτῆς προελθόντος ὅπερ ἀληθέστερον μᾶλλον τοῦ Θεοῦ οἰκονομήσαντος καὶ κινήσαντος &ldquogr;Ἴδε, φησί, καὶ ἐρεύνησον, καὶ εὕροις ἂν πάντως.&rdquogr; Ἐκεῖνος οὖν εἰσελθὼν καὶ ἀκριβέστερον ἐρευνήσας καὶ εὑρὼν καὶ οὕτω πλῆρες ὂν θεασάμενος, οἶνόν τε ἄκρατον τὸ ἐν αὐτῷ εἶναι ὑπολαβών, ποῦ γὰρ ἂν καὶ εἶχε νοῆσαι πονηρὸν οὕτω δρᾶμα; ἀράμενος τοῦτο καὶ ἀπελθὼν τὴν τῶν ἀχράντων καὶ φρικτῶν μυστηρίων ἕνωσιν ἐκ τούτου πεποίηκε. Καὶ τοῦ θαύματος· τὸ μεμιασμένον [μεμιαμένον A.] αἷμα τῇ τοῦ ἁγίου ἐπιφοιτήσει καὶ σεπτοῦ πνεύματος [f. 170.] εἰς αἷμα ἅγιον τοῦ Χριστοῦ μεταβάλλεται· καὶ οἱ αὐτοῦ μετασχόντες καὶ γὰρ αὐτός τε ἱερεὺς καὶ ἕτεροι ἐκεῖσε εὑρεθέντες μετέλαβον, οὐ μόνον ὡς τῇ γυναικὶ ἐδόκει τὰς φρένας οὐδαμῶς τι πεπόνθασιν, [sed spe deceptam] ἀλλὰ καὶ ἁγιασμοῦ μᾶλλον σωτηρίου ἀπήλαυσαν. δὲ γυνὴ εἰς τὴν οἰκίαν εἰσελθοῦσα καὶ τὸ ἄγγος ἔνθα τέθεικεν ἐπιζητήσασα, καὶ μὴ εὑροῦσα, ἐπέγνω παραυτίκα, τί γέγονεν. Καὶ μηδενὶ μηδὲν φθεγξαμένη, τὴν οἰκίαν ἀφεῖσα δρομαία πρὸς τὴν μονὴν ἄνεισιν, προσέρχεται τῷ πατρί, τὰ τοῦ πράγματος αὐτῷ ἐκκαλύπτει σὺν πολλοῖς ἄγαν καὶ θερμοῖς δάκρυσι, μὴ ὅτι γε τὸν ἑαυτῆς ἄνδρα καὶ τοὺς αὐτῷ συμμετεσχηκότας ἀλλὰ καὶ τὰ τοῦ Χριστοῦ ἅγια δῶρα μιᾶναι κατὰ τὸ αὐτῇ δοκοῦν καὶ οἰομένη καὶ λέγουσα.

[126] [hortatur Lazarus] δὲ πατὴρ πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Ἴσθι, γύναι, ἔφη, ὅτι οὔτε τὰ ἅγια τοῦ Χριστοῦ δῶρα οὔτε οἱ ἐκ τούτων μεταλαβόντες, ὡς αὐτὴ σὺ λέγεις, μεμίανται, διότι τῇ ἐπισκιάσει τοῦ παναγίου Πνεύματος ἀμφότερα ἡγιάσθησαν. Πλὴν οὐκ ἐν τούτῳ σὺ ἀνεύθυνος ἁμαρτίας· πάντων γὰρ τῶν ὑφ᾽ ἡμῶν πραττομένων σκοπὸς ζητεῖται παρὰ Θεοῦ.&rdquogr; Ταῦτά τε καὶ ἕτερα [f. 170v.] πατὴρ πρὸς τὴν γυναῖκα εἰπὼν δούς τε αὐτῇ ἐντολὰς κατὰ ἀναλογίαν τοῦ πταίσματος, προστάσσει ταύτῃ μήτε τῷ ἀνδρὶ αὐτῆς λοιπὸν συνελθεῖν μήτε εἰς τὴν οἰκίαν αὐτῆς εἰ δυνατὸν ἀπελθεῖν, ἀλλ᾽ ἔνθεν εἰς μοναστήριον ἀπελθοῦσαν ἀποκαρῆναι. Εἶτα καὶ ἀπέλυσεν ἐπευξάμενος. δέ γε ταύτης ἀνὴρ μετὰ τὸ τὴν θείαν ἐκτελέσαι ἱερουργίαν εἰς τὴν ἑαυτοῦ οἰκίαν ἐλθών, ἐπεὶ μὴ εὗρε τὴν γυναῖκα, ἐπερωτήσας καὶ μαθὼν τὴν ὁδὸν δι᾽ ἧς ἐπορεύθη, [ut monasterium ingrediatur,] ταύτην καὶ αὐτὸς κατόπιν στειλάμενος εἰς τὴν μονὴν ἄνεισι· καὶ εὑρὼν ἐκεῖ ταύτην οὔπω γὰρ ἔτι ἐξελθεῖν ἔφθασεν ἐπηρώτα αὐτήν, μαθεῖν [μαθῶν A.] θέλων, δι᾽ ἣν αἰτίαν τοῦτο πεποίηκεν. δὲ μηδὲν αὐτῷ περὶ τοῦ πράγματος ἐξειποῦσα, πρὸς τὸν πατέρα σὺν αὐτῷ ἀνελθοῦσα, πρὸς ἐκεῖνον ἔφη στραφεῖσα· &ldquogr;Ἐπερώτησον τὸν πατέρα, καὶ αὐτὸς ἀναγγελεῖ σοι, οὗ χάριν ἐνταυθοῖ γέγονα.&rdquogr; Ὡς οὖν ἐκεῖνος παρὰ τοῦ πατρὸς ἐζήτει μαθεῖν, ἀποκριθεὶς αὐτῷ ἔφη· &ldquogr;Τὴν μὲν αἰτίαν, δι᾽ ἣν σὴ γυνὴ ἀφίκετο πρός με, οὔτ᾽ ἐμοὶ φράσαι οὔτε σοὶ ἀκοῦσαι λυσιτελές· πλὴν εἴ μοι καὶ ἀμφότεροι πείθεσθε, τοῖς [f. 171.] τοῦ βίου πᾶσιν ἀποταξάμενοι τὸν μονήρη ἀναλάβετε βίον. Τοῦτο γὰρ κατὰ τὸν λογισμόν, ὃν εἶπέ μοι, συμφέρειν ὑμῖν [corr., prius ἡμῖν A.] καὶ ἀμφοτέροις διέγνωκα.&rdquogr; δὲ μηδὲν προσεξετάσας μηδὲ ἐπερωτήσας, τῷ λόγῳ τοῦ πατρὸς εὐθὺς πείθεται· καὶ ἀπελθὼν καὶ καλῶς τὰ ἑαυτοῦ διαθείς, [quod et maritum agere suadet.] ἅμα τῇ γυναικὶ τοῦ κόσμου ἀναχωρήσας, μοναστηρίοις προσίασι καὶ ἄμφω. Καὶ τὰ τῶν μοναχῶν περιβαλόμενοι ἄμφια, διὰ τῆς μετανοίας τῷ Θεῷ καλῶς εὐηρέσθησαν. Τοιούτους δεῖ [δὴ A.] εἶναι τοὺς ἑτέρων λογισμοὺς ὀφείλοντας ἀναδέχεσθαι, μὴ μόνον ἐκ τῶν τοῖς κανόσιν ἐντεταλμένων πρὸς αὐτοὺς τὴν ἐξαγόρευσιν ποιουμένους, ἀλείφειν πρὸς μετάνοιαν ἔχοντας, ἀλλὰ πολλῷ μᾶλλον καὶ ἐκ τῆς παρ᾽ ἑαυτῶν διακρίσεως, ὥσπερ δὴ καὶ πατὴρ ἐνταῦθα πεποίηκε καὶ ἀμφοτέροις τούτοις σωτηρίας γέγονε πρόξενος. Ἀλλ᾽ ἐπεὶ διακρίσεως ἐπεμνήσθην, πρᾶγμα, ὅπερ ὑπ᾽ αὐτοῦ δή μοι τοῦ πατρὸς ἤκουσται, ἐγκαίρως ἐνταυθοῖ διηγήσομαι.

[127] [De patris discretione] Κοσμικός τις ἀνήρ, γνώριμός μοι πάλαι ὢν ἐκ τοῦ κόσμου, εἰς τὸν Θεολόγον εὑρών με περὶ τοιούτου τινὸς ἠρώτησε [f. 171v.] πράγματος. Ἐγὼ δὲ αὖθις ἠρώτησα, εἰ ἀμφότεροι, τε ἀνὴρ καὶ γυνή, ἑνὶ πνευματικῷ πατρὶ κέχρηνται· τοῦ δὲἑνὶ&rdquogr; ἀποκρινομένου, ἐγὼ πάλιν ἔφην· &ldquogr;Εἰπάτω γυνὴ αὐτῷ τὰ τοῦ πράγματος, κἀκεῖνος ὡς οἶδε [εἶδε A.] περὶ τούτου ποιήσειεν.&rdquogr; Ὡς δὲ ἐκεῖθεν ὑποστρέψας δῆλα καὶ τῷ πατρὶ τὰ περὶ τούτου ἐποιησάμην, ἀποκριθεὶς ἔφη μοι· &ldquogr;Ὢ τί πεποίηκας; γράψον, φησί, τῷ εἰπόντι σοι, ἵνα ἑτέρῳ τοῦτο γυνὴ ἐξαγγείλῃ ἐκεῖνον ἐξασφαλίσηται, ἵνα μὴ φανερὸν τοῦτο θείη τῷ ταύτης ἀνδρί. Καὶ γάρ ποτέ τι τοιοῦτον κἀν τοῖς περὶ τὴν Ἔφεσον συμβέβηκε μέρεσι. Ἐξαγορείαν γάρ τινος γυναικὸς πνευματικὸς πατὴρ ταύτης δεξάμενος καὶ μὴ εἰδὼς ἐν γνώσει τὰ τοῦ πράγματος διακρῖναι, τῷ ἀνδρὶ ἐξεῖπεν αὐτῆς. δὲ ἀπελθὼν μαχαίρᾳ τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα διεχειρίσατο. Ὁρᾷς, οἷον ἐντεῦθεν συμβέβηκεν; διὰ τοῦτό σοι εἶπον, ὅπως γράψῃς τῷ εἰπόντι σοι, ἵνα μὴ κἀκείνην τὸ αὐτὸ συμβαίη παθεῖν.&rdquogr; Ταῦτα ὡς ἀκήκοα παρὰ τοῦ πατρός, εὐθέως ἦν ἀνύων τὸ κελευσθέν. Καὶ γράμμασι τῷ εἰρημένῳ ἀνδρὶ σπεύσας ἐδήλωσα, μοι πατήρ, ὡς εἴρηται, εἰσηγήσατο. Καὶ γεγονότος οὕτω τοῦ πράγματος, ὡς ὑπετίθει [f. 172.] τὰ γράμματα, οὐδὲν τῶν ἐναντίων τελεσθῆναι συνέβη τῇ Χριστοῦ χάριτι. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἅγιος καὶ θεοφόρος πατὴρ ἡμῶν πρὸς τοὺς ἔξω ἦν διδάσκων καὶ παραινῶν καὶ τὸ δέον ἑκάστῳ μεθ᾽ ὑψηλῆς ἄγαν καὶ πνευματικῆς παρεγγυώμενος διακρίσεως.

[128] [et in suos monachos sollicitudine.] Πρὸς δὲ τὰ ἑαυτοῦ τέκνα, λέγω δὴ τοὺς περὶ αὐτὸν μοναχούς, οἷα πατὴρ φιλόστοργος καὶ φιλόπαις ἐπιμελεστέραν καὶ συχνοτέραν ἐπεδείκνυτο τὴν προμήθειαν, ἕκαστον ἰδίᾳ καὶ καταμόνας νουθετῶν, διδάσκων, παρακαλῶν, ἐπιτιμῶν, ἐλέγχων, παντὶ λόγῳ καὶ τρόπῳ πρὸς διόρθωσιν αὐτῶν χρώμενος, τὸ ἀσθενὲς ὑπερείδων, ἀνεγείρων τὸ πεπτωκός, τὸ εὐτόνως τρέχον ὑπαλείφων ἔτι καὶ διεγείρων καὶ μᾶλλον συντονώτερον ἐργαζόμενος, νῦν μὲν ἀφ᾽ ἑαυτοῦ τὰ τῆς διδασκαλίας προτείνων καὶ ἐκ τῆς ἔνδον ἐπαναβλυζούσης πηγῆς τῶν χαρισμάτων τοῦ πνεύματος τὰ νάματα προχέων τῶν παραινέσεων, νῦν δὲ τῶν ἱερῶν γραφῶν παράγων τὰς μαρτυρίας καὶ τοὺς θαυμαστοὺς τῶν προασκησάντων πατέρων βίους καὶ τοὺς πνευματικοὺς αὐτῶν ἱδρῶτας ἀνάγων εἰς μέσον καὶ τὰ μεγάλα καὶ ὑπερφυῆ αὐτῶν ἀγωνίσματα, ἄνωθεν τοῦ στύλου οἷά τις πυρσὸς ἑστὼς τηλαυγέστατος καὶ ἐπὶ χεῖρας φέρων τὴν βίβλον καὶ τὰς [(καὶ ἐπὶ - τὰς) corr. A.] πατέρων πράξεις τε καὶ διδασκαλίας ἐν ἐπηκόῳ [f. 172v.] πάντων ἀναγινώσκων, ἅς γε ὑπὲρ πᾶσαν ἄλλην γραφὴν καὶ ἀναγινώσκειν καὶ διδάσκειν ἦν αὐτῷ ποθεινότερον. [Fratrum quaestiones.] Καὶ οἱ ἀδελφοὶ δὲ πολλάκις προβλήματά τινα ποιούμενοι πρὸς ἀλλήλους εἴτε ἐκ [ἐκ supra lin. corr.] τῶν θείων γραφῶν εἴτε ἐκ τῶν ἐπισυμβαινόντων πραγμάτων, οἷον θλίψεων, ἐπηρειῶν καὶ λοιπῶν τοιούτων τῶν κακῶν παρὰ τοῖς πλείοσι τῶν ἀνθρώπων νομιζομένων τε καὶ ὀνομαζομένων, καὶ περὶ διαφορᾶς ἁμαρτιῶν καὶ ἁμαρτανόντων, καὶ τὸν πατέρα περὶ τούτων ἐπερωτῶντες, θαυμασίας ἄγαν καὶ εὐστόχους τὰς ἐπὶ τούτοις διακρίσεις καὶ ἐπιλύσεις παρ᾽ ἐκείνου ἐλάμβανον· ὁποῖόν ἐστι καὶ νῦν εἰς διήγησιν προτεθήσεται, καὶ ἄλλα δὲ σὺν τούτῳ διάφορα.

[129] [Quaestio de monachis fornicatoribus.] Ἠρώτησέ τις ἀδελφὸς τὸν πατέρα περὶ μοναχῶν τῶν εἰς τὸ τῆς πορνείας πάθος πολλάκις ἐμπιπτόντων καὶ συνεχῶς καὶ μετανοεῖν μὲν ἐπιχειρούντων, ὑπὸ δὲ τῆς συνηθείας αὖθις ἁλισκομένων καὶ τοῖς αὐτοῖς πάλιν περιπιπτόντων, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν ἅπαξ πεσόντων καὶ ἑνὶ [ἐν A.] αὐτῷ τῷ προσώπῳ στοιχησάντων τοῦ πάθους, τίνες τούτων εἶναι ἂν βελτίους κριθεῖεν. δὲ πατὴρ ἀποκριθείς· &ldquogr;Οὐδεὶς μέν, ἔφη, τούτων ἁπάντων [f. 173.] καλῶς καὶ ἀνεγκλήτως [ἀνεκλήτως A.] ἐστὶ διαπραττόμενος, ἀλλ᾽ ἐὰν μὴ μετανοίᾳ διορθωθεῖεν, εὐθύνῃ καὶ κολάσει πάντως ὑπόκεινται· πλὴν ὡς ἔμοιγε δοκεῖ πολλάκις πίπτων τοῦ ἅπαξ πεπτωκότος, εἶτα ἐν αὐτῷ δὴ τῷ τοῦ πάθους προσώπῳ ἐστοιχηκότος [ἐστοιχηκότι A.] καὶ διηνεκῶς εἶναι στέρξαντος [στέρξαντι A.] ταχύτερον ἂν ἐπιστρέψειε πρὸς μετάνοιαν. γὰρ οὕτως εἰς ἓν πρόσωπον ἐγκαρτερήσας, εἴ γε καὶ τεκνοποιῆσαι φθάσειε δι᾽ αὐτοῦ, δυσκόλως πρὸς μετάνοιαν ἔρχεται, εἰ μὴ Θεὸς διὰ πολλὴν εὐσπλαγχνίαν, καὶ ἐν ἀμηχάνοις πόρον διδούς, τρόπῳ τινὶ τὰ κατ᾽ ἐκεῖνον πρὸς τὸ δέον οἰκονομήσειεν. δὲ συνεχῶς πίπτων ὑπό τε τοῦ οἰκείου [lectio non admodum certa.] συνειδότος κεντούμενος καὶ ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων σκωπτόμενος ἑκάστοτε καὶ ὀνειδιζόμενος ταχέως ἂν πρὸς τὸ καλὸν μετανοήσας τὰ τοῦ τρόπου μετάθοιτο.&rdquogr; Καὶ τῇ τοιαύτῃ μὲν ἐρωτήσει τοιάνδε πατὴρ ἀπέδωκε τὴν ἀπόκρισιν.

[130] [Quaestio de veste monachorum.] Ἐπειδὴ [περὶ τοῦ σχήμα〈τος〉τῶν μοναχῶν in marg. manu recent.] δέ τινες τῶν ἀδελφῶν ἔσθ᾽ ὅτε καὶ περὶ τοῦ τῶν μοναχῶν ἐπηρώτων σχήματος [Supra, ad c. 9, p. 512.] , ὅπως ἓν ὑπάρχον εἰς τρία διαιρεῖσθαι ἔθος ἐκράτησεν, [f. 173v.] ἀποκρινάμενος καὶ περὶ τούτου· &ldquogr;Τὸ μὲν σχῆμα, ἔφη, ἀληθῶς ἓν ὑπάρχει, κἄν [κἂν scribit Ed. Kurtz, καὶ A.] τινες δύο τάξεις αὐτῷ ἀπένειμαν. Τὸ δὲ νῦν παρ᾽ ἡμῶν εἰς τρεῖς τάξεις διαιρεῖσθαι αὐτό, πρῶτον μὲν διὰ τὴν χαύνωσιν καὶ ἀδυναμίαν τῆς παρούσης γενεᾶς οὕτω τέτακται, οὐ μέντοι γε εἰκῇ παντάπασι καὶ ἀλόγως, ἀλλὰ καὶ τοῦτο τύπον ἔχει εἰκονίζειν τινὰ μείζω καὶ ὑψηλότερον. Τῶν τριῶν γὰρ τούτων ταγμάτων τὴν τάξιν ἔοικέ πως ἐπέχειν τοιαύτη διαίρεσις, μαρτύρων λέγω ἀποστόλων τε καὶ ἀγγέλων, δι᾽ καὶ τοῦ πρώτου σχήματος τὴν τάξιν προσηκόντως τετηρηκὼς τοῖς τῶν μαρτύρων συγκαταλεγῆναι ἔχει χοροῖς, δὲ τὸ δεύτερον τοῖς τῶν ἀποστόλων, δὲ τὸ τρίτον τοῖς τῶν ἀγγέλων· καὶ ἐξ αὐτῶν δὴ [δὲ A.] τῶν προσηγοριῶν εὔδηλον, ἐπεὶ ἀγγελικὸν καὶ ἀποστολικὸν σχῆμα καὶ ὑποταγῆς ἔνδυμα, ὅπερ ἐστὶ μαρτύριον, εἰώθαμεν ὀνομάζειν. Καὶ περὶ μὲν τοῦ σχήματος ταῦτα.

[131] [De iuvene] Κοσμικὸς δέ τις νέος, ἐπὶ τῇ ἡλικίᾳ ὡς ἐτῶν δέκα πρὸς τοῖς ὀκτὼ τῇ τοῦ ἀναγνώστου ἀξίᾳ τετιμημένος, ἧκεν εἰς τὴν μονὴν πρὸς τὸ μοναχὸς γενέσθαι. [f. 174.] Πρὸ γοῦν τοῦ ἀποκαρῆναι ἀποσταλεὶς παρὰ τοῦ μοναχοῦ Ἰγνατίου τοῦ νῦν ἡμῶν τραπεζοποιοῦ ἐπὶ συλλογῇ πράσων ἀγρίων καὶ ἀπελθὼν ἐπὶ τὸ μέρος τοῦ ἁγίου Ὀνουφρίου, ἐκ τοῦ κρημνοῦ κατενεχθεὶς τέθνηκεν. Ἐπεὶ δὲ ἐκζητήσαντες αὐτὸν οἱ ἀδελφοὶ καὶ εὑρόντες ἄραντες εἰς τὴν μονὴν ἤγαγον, ἔμπροσθεν τοῦ πατρὸς ἐπὶ τῆς γῆς ἔθηκαν. Προὔκειτο γοῦν πᾶσι τοῖς ὁρῶσι θρήνων ὑπόθεσις οὐ τοῦ τεθνάναι μᾶλλον τοῦ τρόπου τῆς τελευτῆς καὶ τῆς οἰκτίστης ἐκείνης ἐκ τοῦ πτώματος συντριβῆς· τε γὰρ κεφαλὴ καὶ χεῖρες σὺν αὐτῇ καὶ πόδες καὶ πᾶσα τῶν ὀστῶν αὐτοῦ ἁρμονία συντεθλασμένα πάντα καὶ τῷ λύθρῳ καθῃμαγμένα [ita scribit E. Kurtz, λίθω καθηγμένα A.] · καὶ οἱ μὲν ἀδελφοὶ οὕτως ἐπ᾽ αὐτῷ δακρύοντες ἵσταντο, δὲ πατὴρ οὕτως κείμενον αὐτὸν θεασάμενος ὑπομειδιῶντι τῷ ἤθει πρὸς τὸ συντετριμμένον σῶμα τοῦ ἀδελφοῦ ὁρῶν ἔλεγε· &ldquogr;Τί σοι ἐκ τούτου κέρδος, [a daemonibus occiso] πονηρὲ διάβολε, προσεγένετο; ἰδοὺ γάρ, ὃν μὲν ἐθανάτωσας, σὺν τοῖς μάρτυσι κατηρίθμηται, σαυτῷ δὲ τῆς γεέννης τὴν φλόγα ἐπὶ μεῖζον ἐξέκαυσας.&rdquogr; Τινὲς οὖν τῶν ἀδελφῶν ἀκούσαντες ἐπηρώτων, ἵνα σαφέστερον αὐτοῖς ἐξείπῃ, εἴρηκε· [f. 174v.] καὶ πατήρ· &ldquogr;Οὗτος, ἔφη, οὐ τῷ ἰδίῳ θελήματι ἀπῆλθεν ἐκεῖ, οὐδὲ αὐτός γε κρημνίσας ἑαυτὸν ἐθανάτωσεν, [in actu oboedientiae.] ἀλλ᾽ ὑπὲρ ὑπακοῆς τὸ ἑαυτοῦ αἷμα ὑπὸ τῶν δαιμόνων θανατωθεὶς ἐξέχεεν.&rdquogr; Ὁρῶν δὲ αὐτοὺς ἔτι περὶ τούτου διστάζοντας, διήγησίν τινα προῆγεν εἰς μέσον τῷ λόγῳ συνᾴδουσαν.

[132] [Insignis peccatoris] Ἦν γάρ τις, φησί, ποτὲ κοσμικός, πολλοῖς συμβιοτεύσας κακοῖς. Οὗτος ὀψέ ποτε εἰς νοῦν τὸν θάνατον εἰληφὼς καὶ τὸ μέλλον ἐκεῖνο φρικῶδες καὶ ἀπαραλόγιστον δικαστήριον, ἀναστὰς ἀπῆλθεν εἰς ὄρος, ἐν ᾧ ἦν μοναστήριον, πρὸς τὸ κατὰ μοναχοὺς ἐκεῖσε ἀποκαρῆναι καὶ διὰ μετανοίας καὶ δακρύων τὸν Θεὸν ἱλεώσασθαι ἐφ᾽ οἷς προδιεπράξατο ἀτοπήμασιν. Ὡς δὲ ἤρξατο τὴν ὁδὸν τοῦ ὄρους ἀνέρχεσθαι, [monasterium ingressuri,] νὺξ αὐτὸν ἤδη κατείληφε. Καὶ μὴ ἐπιστάμενος τὴν ὁδόν, πεσὼν ἐπὶ τοῦ τόπου, ἐν ᾧ γε κατελήφθη, ἀφύπνωσεν. Ὑπνοῦντι δὲ αὐτῷ ἐπιστάς τις ὡς ἐν σχήματι μοναχοῦ καὶ διυπνίσας αὐτὸν ἔφη· &ldquogr;Ἀναστὰς ἀκολούθει μοι κἀγώ σε ἀπαγάγω εἰς τὴν μονήν.&rdquogr; δὲ ὑπολαβὼν ἕνα τῶν τῆς μονῆς τοῦτον ἀδελφῶν εἶναι, ἀναστὰς ἠκολούθει αὐτῷ, μὴ ἐπιστάμενος, ποῦ ἀπέρχεται. δὲ πονηρὸς ὁδηγὸς ἐκεῖνος ἐπὶ τὴν ἀκρώρειαν αὐτὸν ἀποφέρει καὶ κατὰ τοῦ κρημνοῦ [f. 175.] ὠθήσας τὸν ἄνθρωπον ἐθανάτωσεν· ἀπεκαλύφθη δὲ τῷ τῆς μονῆς προεστῶτι καθ᾽ ὕπνους τά γε κατ᾽ ἐκεῖνον τοιαῦτα. Ἐδόκει γὰρ λευχείμονάς τινας βλέπειν τὴν τοῦ κρημνισθέντος ψυχὴν λαβόντας καὶ εἰς οὐρανοὺς ἀνιόντας· ἑτέρους δέ τινας ζοφώδεις τὴν ὄψιν ἄφνω ἐπιδραμεῖν καὶ τὸν ὑπ᾽ ἐκείνων βασταζόμενον κατασχεῖν καὶ πρὸς τὰ κάτω καθέλκειν, [a daemonibus trucidati,] ἀντιλέγοντας καὶ βοῶντας πρὸς τοὺς τὰς λευκὰς ἠμφιεσμένους στολὰς ἐκείνους· &ldquogr;Ἐάσατε αὐτὸν ἡμῖν· ἡμέτερος γάρ ἐστιν· τὰ γὰρ ἡμῶν ἔργα ἄχρι καὶ τῆς δεῦρο ἦν ἐργαζόμενος· καὶ οὐκ ἔστιν εὔλογος ὑμῖν πρόφασις εἰς τὸ λαβεῖν αὐτὸν μεθ᾽ ὑμῶν. Οὐδὲ γὰρ ἔχετέ τι παντελῶς ἐν αὐτῷ.&rdquogr; Καὶ προσέφερον ἅμα τὰς αὐτοῦ ἁμαρτίας [ταῖς ἁμαρτίαις A.] , ἐγγράφως ἐν χερσὶν αὐτὰς φέροντες καὶ κατ᾽ εἶδος ταύτας ἀπαριθμοῦντες. Οἱ δὲ φωτοειδεῖς ἐκεῖνοι πρὸς 〈τοὺς [suppl., om. A.] τὰς ὄψεις ζοφεροὺς ἔλεγον· &ldquogr;Ναὶ ἀληθῶς, περὶ τούτου λέγετε, οὕτως ἔχει. Ἀλλὰ ἀπέστη ἐξ ἐκείνων καὶ ἦλθεν εἰς τὸ μετανοῆσαι. Καὶ ἐπεὶ Θεὸς τὴν πρόθεσιν τοῦ ἀνθρώπου ζητεῖ, προσεδέξατο αὐτοῦ τὴν μετάνοιαν.&rdquogr; Οἱ δὲ ζοφώδεις αὖθις ἀντέλεγον αὐτοῖς, ὅτι οὐκ ἔφθασεν αὐτὰ ἐξαγγεῖλαι, οὔτε μὴν [f. 175v.] γνησίως μετανοῆσαι. Ὡς δὲ ταῦτα οὕτως εἶχεν, ἀκούει φωνῆς ἄνωθεν πρὸς τούτους ἐνηχηθείσης καί γε οὕτω λεγούσης ὡς· &ldquogr;Τὸ μὲν μετανοῆσαι καὶ ἐκ τοῦ κόσμου ἐξελθεῖν καὶ τῶν πονηρῶν ἀποστῆναι ἔργων ἤδη ἔργῳ τοῦτο ἀληθῶς [ἀληθοῦς A.] ἐπεδείξατο, [et in caelum] τὸ δὲ μὴ φθάσαι αὐτὸν εἰς τὴν μονὴν εἰσελθεῖν καὶ ἐξαγγεῖλαι τὰ πεπραγμένα καὶ ἀναλόγως ἐπιδείξασθαι τὴν μετάνοιαν οὐκ αὐτὸς αἴτιος, ἀλλ᾽ ὑμεῖς οἱ πρὸς τοῦτο αὐτῷ ἐμποδίσαντες· ἀντὶ δὲ τῶν πόνων καὶ ἱδρώτων ὧν ἔμελλεν ὑπὲρ τῶν ἑαυτοῦ ἁμαρτιῶν ἐπιδείξασθαι λογίζομαι τὸ αἷμα αὐτοῦ τὸ παρ᾽ ὑμῶν ἀδίκως χεθέν.&rdquogr; Ταύτης τοίνυν τῆς φωνῆς γενομένης, [ab angelis illati] οἱ πονηροὶ μὲν ἐκεῖνοι καὶ πικροὶ κατήγοροι ὡσεὶ καπνὸς εὐθέως ἐξέλιπον, οἱ δὲ ἄγγελοι χαίροντες πρὸς οὐρανοὺς μετὰ καὶ τῆς ψυχῆς ἐπορεύοντο.

[133] [exemplum narrat Lazarus.] Εὐθὺς δὲ τῆς μονῆς προεστὼς ἔξυπνος γεγονὼς καὶ καθ᾽ ἑαυτὸν τὰ ὁραθέντα καθ᾽ ὕπνους κρίνας καὶ συνιδών, ὅτι ἀληθῆ εἰσι καὶ ἐκ Θεοῦ αὐτῷ δέδεικται, μετὰ τὴν τῆς ἐκκλησίας ἀπόλυσιν τοὺς ἀδελφοὺς πάντας συγκαλεσάμενος τὸ ὄναρ πρὸς αὐτοὺς ὡς εἶχεν ἐκδιηγεῖται· κἀκείνων ἐκ Θεοῦ τὸ ὅραμα τοῦτο ἀποκαλυφθῆναι συμφωνησάντων, [f. 176.] παραυτίκα [initio folii scriptum erat, dein del. εἰς τὸ ὄρος ἐξελθόντας A.] προστάσσει τισὶν ἐξ αὐτῶν εἰς τὸ ὄρος ἐξελθόντας ἀνερευνῆσαι, ὅπως εὕροιεν τὸ τοῦ τελευτήσαντος σῶμα. Οἱ δὲ ἐξελθόντες καὶ εὑρόντες ἤγαγον αὐτὸ εἰς τὴν μονὴν καὶ τελέσαντες ἐπ᾽ αὐτῷ τὰ εἰκότα κατὰ τὸν τύπον τῆς μονῆς ἔθαψαν ἐν τῷ κοιμητηρίῳ τὼν ἀδελφῶν· εἰ γοῦν ἐκεῖνος, φησί, καὶ τοσαύταις ὢν ὑπεύθυνος ἁμαρτίαις διὰ τὸ οὕτως ὑπὸ τοῦ μισανθρώπου διαβόλου θανατωθῆναι παρὰ τοῦ φιλανθρώπου Θεοῦ τὴν συγχώρησιν ἔλαβεν, οὗτος μηδὲ τοιοῦτόν τι πεπραχὼς ὑπὲρ ὑπακοῆς τεθνηκὼς πῶς οὐ μετὰ τῶν μαρτύρων, ὥς γε ἔφην, ταχθήσεται;&rdquogr; Ταῦτα τοῦ πατρὸς εἰρηκότος, πληροφορηθέντες οἱ ἀδελφοί· &ldquogr;Οὕτως ἔχει, πάτερ&rdquogr;, αὐτοὶ ἀπεκρίναντο· καὶ οὕτως τὸν τοῦ ἀδελφοῦ νεκρὸν κατὰ τὸν τῆς μονῆς κανόνα ἐξοδιάσαντες ἔθαψαν.

[134] [Fratrem, qui necis alterius] δὲ ἀδελφός, ὃς εἰς τήνδε τοῦτον ἐξαπέστειλε τὴν διακονίαν, σφόδρα ἦν τοῖς λογισμοῖς ἐνοχλούμενος, ὡς ἑαυτὸν τοῦ ἐκείνου θανάτου [supra lin. A.] λογιζόμενος αἴτιον· &ldquogr;Εἰ γὰρ μὴ ἐγώ, φησίν, αὐτὸν ἐξαπέστειλα, οὐκ ἂν κατενεχθεὶς τέθνηκεν.&rdquogr; Διὸ καὶ μὴ φέρειν ἔχων [f. 176v.] τὸν τῶν λογισμῶν τάραχον, ἀνελθὼν ἐξήγγειλε τῷ πατρί. Καὶ πατήρ· &ldquogr;Ὁ λογισμὸς οὗτος, ἔφη, ἐκ δαιμόνων ἐστί· πρὸς γὰρ τὸ πεῖσαί σε τῇ λύπῃ καταποθῆναι ταῦτα ὑποβάλλει σου τῇ ψυχῇ· ἀλλὰ σὺ μὴ φρόντισον τούτου. Ἰδοὺ γάρ, φησίν, ἐγὼ ἄρτι ἕνα ἐξ ὑμῶν στέλλω διά τινα τῆς μονῆς χρείαν· ἆρα, εἰ τὸν ἀποσταλέντα συμβαίη ποταμῷ συρέντα πνιγῆναι, [innocens causa fuerat, consolatur.] ἐγὼ τοῦτον ἀπέπνιξα; ἄπελθε ταύτης τῆς φροντίδος τέλεον σαυτὸν ἀπαλλάξας· ἐκεῖνος γὰρ διὰ τοῦ λυπηροῦ τούτου θανάτου τὴν ἄλυπον ζωὴν ἐκληρώσατο.&rdquogr; Τούτοις ἀδελφὸς τοῖς τοῦ πατρὸς ῥήμασι τοὺς λογισμοὺς εἰρηνεύσας, μετάνοιαν βαλὼν ἀπελήλυθεν.

[135] [Quaestio de theotokiis.] Ἀλλ᾽ οὐδὲ ἐκεῖνο παριδεῖν ἄξιον. Ἐν τῇ συνάξει ποτὲ οἱ ἀδελφοὶ [in marg. manu recentiore περὶ τῶν θεοτοκίων.] διηνέχθησαν, οἱ μὲν δεῖν λέγοντες καὶ θεοτόκιον ἐν τοῖς τῶν ἑορτῶν τροπαρίοις ψάλλειν [Θεοτόκιον, troparium est in honorem Deiparae, in graecorum officiis usitatissimum.] , οἱ δὲ μὴ τοῦτο δεχόμενοι. Προσελθόντες οὖν παρὰ τοῦ πατρός, δεῖ ποιεῖν, αἰτοῦσιν ἐκδιδαχθῆναι. δέ· &ldquogr;Καὶ μάλα γε ἁρμόδιόν ἐστι τὸ θεοτόκιον ἀεὶ ψάλλεσθαι· ὥσπερ [ὥπερ A.] γὰρ ἐν πᾶσιν ἀρτύμασιν τὸ ἐκ τοῦ ἅλατος χρησιμώτερον, οὕτω καὶ ἐν πᾶσιν τῶν χριστιανῶν ὑμνῳδίαις πρὸς τὴν Θεοτόκον αἶνος ἁρμοδιώτατός ἐστι καὶ ἀναγκαιότατος· [f. 177.] καὶ εἰ βούλεσθε, διήγησιν ἐρῶ τινα πρόσφορον καὶ τῷ παρόντι λόγῳ συνᾴδουσαν.”

[136] [De monacho negligente]Μοναχός τις ἦν ἀμελὴς καὶ πρὸς τὰ τῶν ἔργων ψυχωφελῆ ὡς τὰ πολλὰ καταρρᾳθυμῶν [καταραθυμῶν A.] · ὅμως οὖν περὶ τὰ ἄλλα οὕτω νωχελῶς ἔχων, ἑνὸς δὴ τούτου οὐκ ἠμέλει ποτὲ οὐδ᾽ ὥς τι τῶν παρέργων ἐτίθετο· τὸ δὲ ἦν, ἵνα ὁτιοῦν ποτε ψάλλων ἀεὶ καὶ θεοτόκιον ἐπιλέγῃ. Καὶ ἐκ τούτου γε μόνου εὔελπις ἦν καὶ σωτηρίας τυχεῖν. Καὶ μέντοι οὐ διήμαρτε τῆς ἐλπίδος. Ὡς ἐτελεύτησε γάρ, τοιοῦτόν τι Θεὸς ἀπεκάλυψέ τινι τῶν γερόντων περὶ αὐτοῦ. Ἐδόκει γὰρ τὴν τοῦ ἀδελφοῦ ψυχὴν ὁρᾶν ὑπὸ ἀγγέλων βασταζομένην καὶ πρὸς οὐρανοὺς ἀναφερομένην [(καὶ - ἀναφερομένην) in marg. A.] . Μέλανες δέ τινες τὴν χροιὰν ἄφνω ποθὲν ἐπιστάντες καὶ ταύτης ἐπιδραξάμενοι πρὸς τὰ κάτω καθεῖλκον, τοῖς φέρουσιν αὐτὴν λέγοντες· &ldquogr;Παραχωρήσατε ἡμῖν ταύτην λαβεῖν· τὰ γὰρ ἡμῶν ἐποίει ἀεὶ θελήματα.” [et propter theotokia] Ὡς δὲ ταῦτα οὕτως εἶχεν, ὁρᾷ γέρων γυναῖκά τινα πορφυρᾶν ἐνδεδυμένην στολὴν αὐτομάτως ἐπιστᾶσαν ἐκεῖ καὶ πρὸς τοὺς καθέλκοντας τὴν τοῦ ἀδελφοῦ ψυχὴν εἰποῦσαν ὅτι· &ldquogr;Ἀληθῶς μέν, ὡς λέγετε, ἀμελὴς ἦν καὶ τῶν ὑμετέρων εἴχετο θελημάτων, ἀλλὰ διὰ τὴν [f. 177v.] πίστιν καὶ ἀγάπην, ἥν γε πρὸς ἐμὲ πολλὴν ἔτρεφε, καὶ ὅτι οὐδέποτέ τι ἔψαλλεν ἐν ᾧ μὴ καὶ ἐμὸν τροπάριον εἶπεν, νῦν μεσῖτις ἔστην ὑπὲρ αὐτοῦ πρὸς τὸν υἱὸν καὶ Θεόν μου· καὶ ἐχαρίσατό μοι τὴν ψυχὴν ταύτην. [veniam consequente.] Ἀξία γὰρ ἂν εἴην κἀγὼ μίαν ψυχὴν σῶσαι καὶ ἐκ τῶν χειρῶν ὑμῶν ἀφαρπάσαι.&rdquogr; Ταῦτα ἐκείνης εἰπούσης, εὐθὺς οἱ πονηροὶ τὴν ψυχὴν ἐάσαντες ἔφυγον, οἱ δὲ ἄγγελοι χαίροντες μετ᾽ αὐτῆς πρὸς οὐρανοὺς ᾔεσαν.”

[137] [De alio monacho]Ἀλλὰ καὶ ἕτερός τις ἐν Ἱεροσολύμοις ἀδελφὸς ἦν καὶ τοσαύτην εἰς τὴν Θεοτόκον ἔτρεφε τὴν ἀγάπην, ὥστε, ὅπου ἂν εὗρε τὴν ἱερὰν αὐτῆς εἰκόνα τετυπωμένην, κηρούς τε καὶ θυμίαμα καὶ ἔλαιον ἐκεῖ κομίζων ἐτίθει καὶ πλεῖστον ὅτι σέβας ἐδείκνυεν. Οὕτω δὲ ἐφ᾽ ἱκανόν τινα χρόνον ποιῶν ἐδεήθη τῆς παναμώμου τοῦ Κυρίου μητρὸς δι᾽ ὁράματος αὐτῷ φανερῶσαι, εἰ ἀποδεκτέα ταύτῃ τὰ παρ᾽ αὐτοῦ. Καὶ δὴ μιᾷ καθεύδοντι αὐτῷ ἐπιστᾶσα· &ldquogr;Καλὰ μέν εἰσιν, ἔφη, καὶ ταῦτα, ποιεῖς, ἀλλὰ διὰ τὸ ἔχειν σε παρὰ πολλῶν ἔπαινον οὐκ εἰσί μοι ἀποδεκτέα. [Deiparam] Εἰ δέ με βούλει μάλιστα θεραπεῦσαι, ἀναχωρήσας ἄπελθε εἰς τὴν ἔρημον, ὅπου οὐχ εὑρήσεις οὔτε ἐμὴν εἰκόνα οὔτε τοὺς ἐπαινοῦντάς σε, καὶ τότε ἀποδέχομαι καθαρῶς τὴν πρὸς ἐμέ σου πίστιν [f. 178.] καὶ τὴν τῆς ψυχῆς πρόθεσιν.&rdquogr; Ταῦτα τοίνυν ἀδελφὸς μετὰ τὸ ἀνεθῆναι τοῦ ὕπνου εὖ καθ᾽ ἑαυτὸν σκεψάμενός τε καὶ διακρίνας, εὐθέως ἀνεχώρησεν εἰς τὴν ἔρημον. Καὶ γενομένῳ ἐκεῖσε πάλιν Θεοτόκος ἐν ὁράματι αὐτῷ ἐπιφαίνεται· &ldquogr;Νῦν ἔγνων, [sincera pietate colente.] λέγουσα, ὅτι γνησίως με ἀγαπᾷς, ἐπεὶ οὐ παρήκουσάς μου.&rdquogr; Ταῦτα πατὴρ ἡμῖν διηγεῖτο, ἐκ τοιούτων ἀεὶ προγενεστέρων ὑποδειγμάτων τὰς παρ᾽ αὐτοῦ ἐφ᾽ οἷς ἐπυνθανόμεθα διακρίσεις βεβαιότερον συνιστῶν καὶ τούτοις μᾶλλον τοὺς οἰκείους λόγους πιστούμενος.

[138] [Responsum de candelis] Ἀλλὰ πρὸς τὰ ἑξῆς λόγος χωρείτω. Λαυρεντίου τοῦ νῦν στυλίτου σὺν ἐμοί ποτε πρὸ τοῦ στύλου τοῦ πατρὸς ἑστηκότος καί τινα πρὸς αὐτὸν ποιησαμένου ἐρώτησιν περὶ τῶν κανδηλῶν τῶν τε ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ τῶν ἐν τοῖς κελλίοις, πατὴρ ἀποκριθεὶς ἔφη· &ldquogr;Ἡ ἐκκλησία οὐρανοῦ τύπον ἐπέχειν ἔοικεν, αἱ δὲ ἐν ταύτῃ φωταγωγοὶ ἀστέρων. Περὶ δὲ τῶν ἐν τοῖς κελλίοις [( πατὴρ - κέλλιοις) in marg. inf. A.] , ὡς ἐμοὶ γοῦν δοκεῖ, τὸ νοερὸν φῶς ἐν τῇ καρδίᾳ ἑαυτοῦ [corr., prius αὐτοῦ A.] κεκτημένος οὐκ ἄν τε χρείαν ἔχοι [ἔχει A.] τοῦ αἰσθητοῦ· εἰ δέ τις θέλων τι ψάλλειν, οὐκ οἶδεν ἀπὸ στήθους εἰπεῖν καὶ χρείαν ἔχει ἀναγνῶναι τυχόν, ἅψας τὴν ἑαυτοῦ κανδήλαν, ἄχρι τὴν ἀκολουθίαν αὐτοῦ τελέσει καὶ τὴν τῆς ἀναγνώσεως χρείαν, τὸ λοιπὸν σβέσειε· καὶ γὰρ εἴ τις μοναχὸς καθεύδων κανδήλαν ἅπτουσαν εἰς τὸ οἰκεῖον ἔχει κελλίον, ὡς νεκρὸς τῷ Θεῷ λογισθήσεται· [f. 178v.] εἰ δὲ καὶ εἰκόνα τις ἔχει, ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ταύτην ἀπαγαγέτω· αὐτὸς δὲ ξύλινον σταυρὸν πήξας πρὸ προσώπου αὐτοῦ, τὰς εὐχὰς αὐτοῦ ποιησάτω. [et sacris imaginibus.] Καὶ ὅταν εἰς τὴν ἐκκλησίαν εἰσέλθῃ, τὰς ἱερὰς κατασπαζέσθω εἰκόνας.&rdquogr; Ταῦτα δὲ πατὴρ ἔλεγεν, οὐ νομοθετῶν, ὡς ἄν τις φαίη, καὶ ὁριζόμενος μὴ ἔχειν τινὰ ἐν τῇ ἰδίᾳ κέλλῃ εἰκόνα, ἀλλὰ πρὸς ἀκτημοσύνην ἐνάγων καὶ τὸ ἀπερίσπαστον ἐντεῦθεν τοῖς τούτῳ πειθομένοις περιποιούμενος.

[139] [De usu baculi in ecclesia.] Κατεῖπόν ποτε πρὸς τὸν πατέρα Ἰωάννου, ὃς Σμυρναῖος ἐπωνομάζετο, οἱ τῆς μονῆς ἀδελφοί, ὅτι βακτηρίαν κρατῶν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἵσταται. δὲ ἐρωτηθεὶς παρὰ τοῦ πατρός, ἀποκριθείς· &ldquogr;Ἐγώ, ἔφη, πάτερ, ὡς καὶ αὐτὸς οἶδας, ἀσθενῶς ἔχω καὶ οὐ δύναμαι ὡς οἱ λοιποὶ τῶν ἀδελφῶν ἵστασθαι· καὶ ἵνα μὴ τῆς ἐκκλησίας ἐξερχόμενος πρὸς τὴν κέλλαν ἀπιὼν εἰς ὕπνον καὶ ῥᾳθυμίαν ἐμαυτὸν κατακλίνω, τοῦτο ἐπιτετήδευκα [corr., prius ἐπιτήδευκα A.] .” δὲ πατὴρ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἐπεί, φησίν, οὕτως ἔχεις, ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ δυσὶν εἰ βούλει βακτηρίαις [βακτηρίας A.] ἴσθι ἐπερειδόμενος, καὶ μόνον τούτου χάριν μὴ ἐξέρχου τῆς ἐκκλησίας.”

[140] [De sanctorum festis] Ἐν μνήμῃ δέ ποτέ τινος ἁγίου τῶν ἐπισήμων οἱ ἀδελφοὶ ὡς ἔθος πρὸ τοῦ στύλου ἑστῶτες πρὸς τὸν πατέρα· &ldquogr;Ποίησον ἡμῖν, πάτερ, διάκρισιν, ἔλεγον, διὰ τὴν τοῦ [f. 179.] νῦν ἑορτασθέντος ἁγίου μνήμην καὶ ἀποστείλας ἀγόρασον ἡμῖν ἰχθύας&rdquogr; Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτούς· &ldquogr;Οὗτος, ἔφη, ἅγιος οὐ διὰ τρυφῆς καὶ ἀνέσεως γέγονεν ἅγιος, ἀλλὰ διὰ νηστείας καὶ καμάτων πολλῶν. Καὶ ὀφείλομεν καὶ ἡμεῖς, εἴ γε τὰς τῶν ἁγίων μνήμας, ὡς τῷ Θεῷ δοκοῦν καὶ αὐτοῖς δὴ τοῖς ἁγίοις πέφυκεν ἀρεστόν, ἐπιτελεῖν βουλόμεθα, τὸν αὐτῶν βίον κατὰ δύναμιν ἐκμιμεῖσθαι.&rdquogr; Εἷς δὲ τῶν ἀδελφῶν, Παχώμιος τοὔνομα, ἀποκριθεὶς πρὸς τὸν πατέρα φησί· &ldquogr;Οὐ δύνανται, ὥσπερ Χριστὸς ἔφη τοῖς ἀποστόλοις, [celebrandis.] οἱ υἱοὶ τοῦ νυμφῶνος νηστεύειν ἐφ᾽ ὅσον χρόνον μετ᾽ αὐτῶν ἐστιν νυμφίος. Ἐλεύσονται δὲ ἡμέραι, ὅταν ἀπαρθῇ νυμφίος ἐξ αὐτῶν, καὶ τότε νηστεύσουσιν.&rdquogr; Καὶ πατὴρ τὸν σκοπὸν τοῦ ἀδελφοῦ, δι᾽ ὅν γε τοῦτο εἶπεν, αἰσθόμενος, τοὺς ὀφθαλμούς τε καὶ τὴν τοῦ προσώπου ὄψιν ἀλλαχοῦ στρέψας καὶ οὐ πρὸς τὸν ἀδελφὸν βλέπων τὸν τοῦτο εἰρηκότα τὸ ῥῆμα· &ldquogr;Τὰ μὲν τοῦ Χριστοῦ, ἔφη, καὶ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν οὕτως ἔχει, ὡς εἶπας. Ἐγὼ δὲ εἰς Χριστὸν τὸν Θεὸν πιστεύω, ὅτι μετὰ τὴν ἐμὴν μάλιστα τελευτὴν ἀνελλιπῆ [ἀνελίπη A.] ὑμῖν προσγενήσεται.”

[141] [De fatis monasterii] Ταῦτα τοῦ πατρὸς οὐ τότε μόνον ἀλλὰ καὶ ἄλλοτε πολλάκις εἰπόντος, χλιαρῶς πως οἱ ἀδελφοὶ τὸν περὶ τούτων λόγον ἐδέχοντο. Οὐ δὲ γὰρ ἤλπιζον, ὅτι μετὰ τὴν αὐτοῦ τελευτὴν ἔσται μονὴ συνεστῶσα [f. 179v.] διὰ τὸ καθ᾽ ἑκάστην ἡμᾶς ὑπὸ τῶν τῆς μητροπόλεως ἐνοχλεῖσθαι πρὸς τὸ ἀναχωρῆσαι τοῦ ὄρους. Διὸ καὶ οἱ πλείονες τῶν ἀδελφῶν, οἱ μὲν ἰδίᾳ καὶ ἀναμέρος, οἱ δὲ καὶ φανερῶς ἐπὶ πάντων συγχώρησιν ᾐτοῦντο παρὰ τούτου λαβεῖν, ὅπως μετὰ τὴν αὐτοῦ τελευτὴν ἔνθεν ἀναχωρήσωσιν· αὐτὸς δὲ οἷς μὲν συνεχώρει, οἷς δὲ καὶ δεσμὸν ἐπετίθει μᾶλλον τὴν αὐτοῦ στέρησιν· ἔστιν [ἐστιν supra lin. A.] ὧν [supplendum censet E. Kurtz; ἐστιν καΙ ὡς A.] καὶ 〈λεγόντων [supplendum censet E. Kurtz; ἐστιν και ὡς A.] ὡς οὐκ ἂν εἴη τοιοῦτος μετ᾽ αὐτὸν τῆς μονῆς προστησόμενος καὶ τῇ αὐτῇ πνευματικῇ διακρίσει πρὸς τοὺς ὑπ᾽ αὐτὸν χρώμενος τάς τε ἀσθενείας πάντων βαστάζειν ἱκανῶς ἔχων καὶ κυβερνᾶν δεόντως [δεόντως bis scribit A.] αὐτοὺς ἔν τε τοῖς πνευματικοῖς ὁμοῦ καὶ σωματικοῖς, αὐτὸς ἀποκρινόμενος αὐτοῖς ἔλεγεν· &ldquogr;Οἶδα, ὅτι μετὰ τὴν ἐμὴν τελευτὴν οὐκ ἐνδέχεται μὴ γενέσθαι ἡγούμενον ἐν τῇ μονῇ, ὃς καὶ τὰ τῆς σωματικῆς ὑμῖν [ἡμῖν A.] χρείας σὺν τῇ ἄνωθεν βοηθείᾳ ἕξει χορηγεῖν ἱκανῶς, [suos non diffidere iubet.] ᾧ καὶ ὑμεῖς [ἡμεῖς A.] ἐν πᾶσιν, ὥσπερ ἐστὶ προσῆκον, ὑπακούοντες ἔσεσθε καὶ τὴν αὐτὴν πρὸς αὐτὸν πίστιν ἔχοντες, ἣν καὶ πρὸς ἐμὲ νῦν ἔχειν ὁμολογεῖτε· εἰς δὲ τὰ περὶ τῶν ψυχικῶν λογισμῶν διὰ τὸ μὴ ἀεὶ τὸν ἡγούμενον ἐνταῦθα εὑρίσκεσθαι ἔχετε χάριτι [χάριτι bis scribit A.] Θεοῦ γέροντας πείρᾳ καὶ μακρῷ χρόνῳ τὴν πνευματικὴν ὁδὸν ἀσφαλῶς [f. 180.] εἰδότας, οἷς καὶ ὁδηγοῖς χρώμενοι καὶ τὰ τῶν λογισμῶν τῶν ὑμετέρων τούτοις ἀνατιθέντες καὶ πάντα μετ᾽ ἐπερωτήσεως καὶ γνώμης αὐτῶν ποιοῦντες οἶδα ὡς οὐκ ἄν γε ἀποπλανηθείητε τῆς εὐθείας· ἐὰν δὲ ὡς ὑμεῖς λέγετε τῆς μονῆς τινα ἐξ ὑμῶν διώξωσι, ἑπτὰ ἡμέρας διωχθεὶς πρὸ τῶν θυρῶν ἔξω καθεζόμενος καρτερείτω· καὶ εἴ γε κατὰ τὰς ἑπτὰ ταύτας ἡμέρας οὔτε βρῶσιν οὔτε πόσιν ἐκ τῆς μονῆς τούτῳ παρέξουσιν οὔτε δέξασθαι αὐτὸν βούλοιντο, ἀναχωρείτω λοιπὸν καὶ ὅπου βούλεται πορευέσθω. Συγκεχωρημένος γὰρ τοιοῦτος καὶ παρὰ Θεοῦ καὶ παρ᾽ ἐμοῦ ἔσται.&rdquogr; Ταῦτα λέγων ἀνελάμβανέ τε αὐτοὺς καὶ περὶ τοῦ μέλλοντος ὑποδιστάζοντας ἀνεθάρρυνε καὶ ἡσυχάζειν τὸ λοιπὸν παρεσκεύαζε. Διηγητέον δέ μοι καὶ περὶ τῶν ἑξῆς.

[142] [Monachum de furto suspectum] Μεθόδιος Μακρὸς λεγόμενος συληθείς ποτε τὴν [ita A; forsan legendum εἰς τὴν?] ἑαυτοῦ κέλλαν, ἐν ὑπονοίᾳ ἦν τινος ἀδελφοῦ πάλαι τῆς μονῆς ἀνακεχωρηκότος καὶ τὸν κοσμικὸν βίον ἀναλαβόντος καὶ εἰς τὸ χωρίον τὸ τοῦ κυρίου [κ(υρί)ου supra lin.] Λουκᾶ λεγόμενον [λεγόμενον bis scribit A.] τὴν οἴκησιν ἔχοντος· καὶ παρ᾽ αὐτοῦ συληθῆναι νυκτὸς ἐληλυθότος ὑπώπτευεν. Ὡς δὲ τῷ πατρὶ δῆλον γέγονεν, εὐθύς τινας τῶν ἀδελφῶν [f. 180v.] πέμψας κρατῆσαι τοῦτον κελεύει καὶ πρὸς ἑαυτὸν ἐν τῇ μονῇ ἀγαγεῖν. Ὡς δὲ ἀγαγόντες τοῦτον οἱ ἀδελφοὶ πρὸ τοῦ στύλου τοῦ πατρὸς ἔστησαν, ἤρξατο πατὴρ ἑστὼς ἐπάνω τοῦ στύλου ἐπιπλήττειν αὐτῷ καὶ ἐγκαλεῖν ἐπὶ πάντων, ὡς αὐτοῦ δὴ σεσυληκότος τὰ τοῦ ἀδελφοῦ καὶ οὐκ ἄλλου. δὲ κατηφὴς ἑστὼς καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς γῆν ἔχων ἀπελογεῖτο μὴ ἔχειν ὅλως πρᾶγμα εἰς τοῦτο. δὲ πατὴρ αὖθις ἐπαπειλούμενος αὐτῷ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῷ ἐκκόψειν ἔλεγεν καὶ τὰ ἐν ταῖς ἀγκύλαις τῶν ποδῶν ὑποτεμεῖν νεῦρα καὶ οὕτω τῷ τῆς μονῆς ξενοδοχείῳ ἀπορριφθέντα ἀνεργῆ καὶ ἄπρακτον τρέφειν. δὲ καὶ τῶν τοιούτων ἀπειλῶν ἀκούων, εἴτε ἀληθεύων εἴτε ψευδόμενος ἔξαρνος παντάπασιν ἦν καί, ὡς ἀναίτιος εἴη, μετὰ δακρύων πρός τε τὸν πατέρα καὶ τοὺς ἀδελφοὺς πεποίητο τὴν ἀπολογίαν. [leniter tractat.] Ὡς δὲ οὕτως ἵστατο κλαίων, κελεύει πατήρ τινι τῶν ἀδελφῶν ἆραι καὶ ἀπαγαγεῖν αὐτὸν εἰς τὸ μαγειρεῖον καὶ μεταλαβεῖν πεῖσαι τροφῆς. Τοῦ δὲ μὴ πειθομένου, ἀλλ᾽ ὑπὸ πολλῆς ἀθυμίας ἀποσειομένου καὶ τὴν τροφήν, πατὴρ ὥσπερ τὸν ἀγανακτοῦντα δῆθεν σχηματιζόμενος αὐστηροτέρως πρὸς αὐτὸν ἔφη· &ldquogr;Ἄπελθε, μετάλαβε [f. 181.] τροφῆς, ἐπεί, τί μέλλω διαπράξασθαι πρός σε, αὐτὸς οἶδα.&rdquogr; Ὡς δὲ ἀπελθὼν καὶ τραφεὶς ἀνῆλθεν αὖθις πρὸς τὸν πατέρα, νουθετήσας αὐτὸν καὶ ἐπευξάμενος ὡς ἔθος ἀπέλυσε, κακὸν μηδ᾽ ὁτιοῦν αὐτῷ ἐνδειξάμενος· ποῦ γὰρ τῆς εὐσυμπαθήτου [εὐσυπαθήτου A.] καὶ πραοτάτης ὄντως ἐκείνης ψυχῆς, ὅτε τι μὲν εὐθύνης ἄξιον πέπραχε, διεκδικήσει πρὸς αὐτὸν χρήσασθαι; γε μὴν ἀνὴρ οὗτος χρόνοις τισὶν ὕστερον πρὸς τὴν μονὴν ὑποστρέψας καὶ τὸ σχῆμα αὖθις, ἠθετηκὼς ἦν, περιβαλόμενος [περιβαλλόμενος A.] ἐν τῇ τῶν Βεσσῶν μονῇ πρὸ δύο ἤδη ἐτῶν ἐτελεύτησε. Μελέτιος δὲ οὗτος ἦν, ὃν ἡγούμενος εἰς τὴν τῶν ἵππων εἶχεν ὑπηρεσίαν. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν ὕστερον.

[143] [Aliis aliter] Τότε δὲ ἐπεὶ εἶδον οὕτως οἱ ἀδελφοὶ τὸν πατέρα πρὸς ἐκεῖνον διατεθέντα, οἱ μὲν ἐμέμφοντο, οἱ δὲ ἐπῄνουν· ἄλλοι ἔλεγον ὅτι· &ldquogr;Αὐτὸς προστάσσει καὶ συλῶσι τὰ κελλία ἡμῶν, καὶ τί ἑτέρους αἰτιώμεθα;&rdquogr; καὶ γὰρ ἐποίει τοῦτο πατὴρ εἴς τινας τῶν ἀδελφῶν, τῶν μὴ πειθομένων ἀποκτήσασθαι, εἶχον μὴ προσεῖναι τούτοις ὀφείλοντα. Ἕτεροι δὲ πρὸς ἀλλήλους πάλιν ἔλεγον· &ldquogr;Τί τὸ ὄφελος, ὅτι τοσοῦτον λαὸν συναθροίσας κάθηται μετ᾽ [f. 181v.] αὐτοῦ ἀγανακτῶν καθ᾽ ἑκάστην καὶ ταρασσόμενος, μὴ δυνάμενος καταπειθεῖς θεῖναι αὐτοὺς [in marg. A.] καὶ τῷ αὐτοῦ ἀκολουθοῦντας θελήματι; [de patre sentientibus,] καί γε τούτων οὕτω διακειμένων, ἑτέρους αὖθις ἀποκείρων οὐ παύεται.&rdquogr; Ταῦτα αὐτῶν πρὸς ἀλλήλους λεγόντων, εἷς ἐξ αὐτῶν, πρὸ μικροῦ μοι μνημονευθεὶς Ἰωάννης, ἀπὸ τῆς Σμύρνης ὁρμώμενος, [Ioannes Smyrnaeus] ἀποκριθεὶς πρὸς τοὺς λοιποὺς ἔφη· &ldquogr;Τί ματαιολογοῦμεν καὶ εἰκῇ ἑστῶτες φλυαρίαις τὸν καιρὸν ἀναλίσκομεν, λοίδορον γλῶτταν ἀπερισκέπτως κατὰ τοῦ πατρὸς ἀφιέντες; ὑμεῖς οὐδὲν οἴδατε, ἀλλ᾽ εἰ βούλεσθε, ἐγὼ ὑμῖν εἴπω, τίνι πατὴρ ἡμῶν ἐπακολουθῶν καὶ τίνος μιμητὴς καθ᾽ ὅσον ἐφικτὸν καθίστασθαι σπεύδων, οὕτω δὴ τὰ πρὸς ἡμᾶς ὁρᾶται διαπραττόμενος.&rdquogr; Προτρεψαμένων δὲ ἐκείνων εἰπεῖν· &ldquogr;Θεοῦ, φησί, σαφῶς ἐγὼ μιμητὴν τὸν ἡμέτερον κατανοῶν εὑρίσκω πατέρα, αὐτοῖς δὴ τοῦτο πράγμασι διδασκόμενος. Καθάπερ γὰρ Θεὸς ἐξ ἀρχῆς τὸν ἄνθρωπον διαπλάσας καὶ πολλῇ τοῦτον δόξῃ καὶ εὐεργεσίᾳ κατακοσμήσας [sequebatur κατα sed del. A.] , ἀγνώμονα τὸ μετὰ ταῦτα φανέντα ἐπὶ τῷ τοσούτῳ πλούτῳ τῶν δωρεῶν καὶ τὴν ἐκείνου ἐντολὴν ἀθετήσαντα [f. 182.] οὐκ ἐκποδὼν αὐτὸν ἐποιήσατο, ἀλλὰ διὰ τῆς καταδίκης παιδεύσας μένειν εἴασεν αὖθις, ὡς ἂν εἰς πλῆθος τὸ τῶν βροτῶν ἐπιδοίη γένος καὶ τῆς γῆς πληρώσῃ τὰ πέρατα, [magnifice illum laudat,] καίτοι ἀκριβῶς προγινώσκων, ὡς οἱ ἐξ αὐτοῦ γενησόμενοι καὶ χείρω τούτου πλημμελήσουσιν ἁμαρτήματα, καὶ ἔκτοτε καὶ μέχρι τῆς δεῦρο ἀεὶ περὶ ἡμᾶς χρηστεύεται καὶ μακροθυμεῖ καὶ καθ᾽ ἑκάστην αὐτοῦ τὰς ἐντολὰς ἀθετοῦντας [ἀθετοῦντες A.] οὔτε παντελεῖ παρέδωκεν ἀπωλείᾳ οὔτε τὸ εἰς πλῆθος ἐπιδιδόναι καὶ αὐξάνειν ἐκώλυσεν, οὕτω δὴ καὶ πατὴρ ἡμῶν καθ᾽ ἑκάστην ἀθετούμενος καὶ πειραζόμενος παρ᾽ ἡμῶν, οὔτε διώκει ἡμᾶς οὔτε μὴν αὖθις κουρεύειν παραιτεῖται τοὺς αἱρουμένους· ἀλλὰ καίτοι τὸ δυσδιόρθωτον τῆς ἡμετέρας γνώμης οὐκ ἀγνοῶν, μακροθυμεῖ, ἀνέχεται, στέργει, ὡς ἄν γε ἐξ ἡμῶν τινας σώσῃ [σώσειε A.] .” Ταῦτα τοῦ ἀδελφοῦ εἰπόντος, πάντες εὐθέως τοῖς ἐκείνου λόγοις συνέθεντο [συνέθετο A.] · &ldquogr;Ναί, οὕτως ἔχει καὶ οὐκ ἄλλως, εἰπόντες, καὶ καλῶς ἄγαν τῆς [τοῖς A.] τοῦ πατρὸς κατεστοχάσω γνώμης καὶ προαιρέσεως.” [ceteris plaudentibus.] Τὴν δ᾽ ὑπὲρ τοῦ πατρὸς τοιαύτην πρὸς αὐτοὺς τοῦ ἀδελφοῦ [f. 182v.] τούτου ἀπολογίαν ἐπαινετὴν μὲν καὶ ὡς εὐδιακρίτως ἔχουσαν καὶ συνετῶς οἱ παρεστῶτες ἡγήσαντο, διὰ πλείστου δὲ μᾶλλον ἐποιήσαντο θαύματος καὶ ὥσπερ τι καινὸν ἐλογίσαντο, ὅτι παρ᾽ ἐκείνου ταῦτα ἀπολελόγηται. Οὐδὲ γὰρ ταχέως εἰώθει πρότερον ἀγαθόν τι περὶ τοῦ πατρὸς λέγειν, ἀλλὰ τοὐναντίον μᾶλλον καὶ πολλὰς ἔσθ᾽ ὅτε λοιδορίας ἐξ ἀφυλάκτου στόματος καὶ ἀκρατοῦς γλώττης κατ᾽ ἐκείνου ἐξέχεεν. Ἀλλ᾽ πάλαι τὸ τοῦ Βαλαὰμ στόμα, ὅπερ ἐκεῖνος πρὸς τὸ καταράσασθαι τὸν Ἰσραὴλ ἤνοιξεν, εὐλογίαν μᾶλλον προενεγκεῖν ἀντὶ κατάρας παρασκευάσας, οὗτος κἀνταῦθα πρὸς τὴν τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν ὠφέλειαν τοιαῦτα ὑπὲρ τοῦ πατρὸς τὸν εἰρημένον ἀδελφὸν παρακεκίνηκε φθέγξασθαι.

[144] Ἀνελθών ποτέ τις νυκτὸς ἕνα τῶν τῆς μονῆς ἵππων σὺν αὐτῷ ἐπιστρώματι ἀπιὼν 〈ἐκ τοῦ [ἐκ τοῦ suppl. om. A.] ἱπποστάθμου κεκλοφὼς ᾤχετο. [Monasterium muro] Πρωΐας δὲ τοῦτο μαθὼν πατὴρ πρὸς ἀναζήτησιν αὐτοῦ τινας τῶν ἀδελφῶν ἐξαπέστειλεν. Οἱ δὲ ἀπελθόντες καὶ πολλὰ διερευνήσαντες καὶ ζητήσαντες καὶ μηδὲν εὑρόντες ὑπεστρεψαν· [f. 183.] διὸ καὶ ἐπὶ τὸ αὐτὸ μετὰ τῶν ἄλλων ἀδελφῶν συνελθόντες τῷ πατρὶ προσιόντες ἠνώχλουν, ὥστε πέριξ τῆς μονῆς τεῖχος ἐπιτρέψαι κτισθῆναι καὶ ὑπὸ κλεισὶν εἶναι τὴν τῶν εἰσόδων καὶ ἐξόδων ἀσφάλειαν. &ldquogr;Καὶ ἄλλοτε γάρ, ἔφασαν, πολλάκις τοῦτο πεπόνθαμεν. [circumdari negat,] δὲ πατὴρ οὐκ ἐπένευσεν, εἰπὼν τούτοις ὅτι· &ldquogr;Ὁ ἅγιος Σάβας ἐπιχειρήσας τοῦτο ποιῆσαι ἐν τῇ κατ᾽ αὐτὸν λαύρᾳ [λάβρα A.] κτίσας τε μέρος τι τῆς οἰκοδομῆς, διεκωλύθη τοῦ ἐγχειρήματος, τῆς Θεοτόκου ἐπιστάσης καὶ εἰπούσης αὐτῷ ὡς· Εἰ μὲν ἐμὲ φύλακα ἔχειν βούλει τῆς σῆς λαύρας, ἔασον αὑτὴν οὕτως εἶναι, ὥσπερ ἦν καὶ πρότερον ἔχουσα. Εἰ δὲ τὸν τοῖχον, κτίσον αὐτὸν ὡς βούλει.&rdquogr; Ὃς δὴ καὶ παραυτίκα τὸ τοῦ κτίζειν ἔργον παρῆκεν, ἐπ᾽ αὐτῇ τῇ Θεοτόκῳ τὴν τῆς αὐτοῦ λαύρας ἀναθέμενος φυλακήν· καὶ ἔστιν οὕτως ἄχρι καὶ τῆς σήμερον ἔχουσα. [S. Sabam imitatus;] Καὶ ἡμεῖς οὖν, ἐὰν εἰς τὸν Χριστὸν Ἰησοῦν καὶ τὴν αὐτὸν τεκοῦσαν πάναγνον Θεοτόκον βεβαίαν τὴν ἐλπίδα καὶ πεποίθησιν ἔχωμεν, τῆς ἐκ τοίχων καὶ περιβόλων ἀσφαλείας οὐ δεησόμεθα.&rdquogr; Ἀλλὰ ταῦτα μὲν πρὸς τοὺς [f. 183v.] περὶ τοῦ τείχους διενοχλοῦντας εἰρηκὼς ἀπέλυσεν· ἐπεὶ δὲ καὶ μνήμη τοῦ ἁγίου Γεωργίου ἐπέστη καὶ ἔμελλόν τινες τῶν ἀδελφῶν, [eta S. Georgio] ὡς ἦν αὐτοῖς ἔθος, εἰς τὸ μετόχιον τῆς μονῆς τὸ εἰς τὰ Μάθαια ἀπελθεῖν διὰ τὸν ἐκεῖσε ὄντα ναὸν τοῦ εἰρημένου μεγαλομάρτυρος, πατὴρ πρὸς αὐτούς· &ldquogr;Εἴπατε, φησί, τῷ ἁγίῳ Γεωργίῳ, ὅτι· Εἰ μὴ αὔριον τὸ ἄλογον εἰς τὴν μονὴν εὑρεθῇ, οὐκέτι σου ἀπὸ τοῦ νῦν τελέσω τὴν ἑορτήν.&rdquogr; Καὶ τοῦτο εἰπὼν τοῖς ἀδελφοῖς καὶ ἐπευξάμενος ἀπολέλυκε· τῇ δὲ ἐπαύριον εὑρέθη ἀπολωλὼς τῆς μονῆς ἵππος μετὰ τοῦ ἐπιστρώματος αὐτοῦ ἐπὶ τοὺς πρόποδας τοῦ ὄρους νεμόμενος καὶ πρὸς τὴν μονὴν βαδίζων καὶ ἀνερχόμενος. [equum furto abductum repetit.] Ὃν καὶ λαβὼν εὑρὼν ἀδελφὸς εἰς τὴν μονὴν ἤγαγεν. δὲ πατὴρ θεασάμενος· &ldquogr; Ἰδοὺ ἅγιος Γεώργιος, ἔφη, ἐν τάχει τὸ ἄλογον ἡμῖν ἀποδέδωκε.”

[145] [Humanam gloriam respuit.] Τοῦτο δὲ ἐποίει ἀεί, φεύγων, ὡς πολλάκις μοι εἴρηται, τὴν παρὰ τῶν ἀνθρώπων εὐφημίαν καὶ δόξαν· καὶ γὰρ πολλάκις καὶ πένητές τινες προσιόντες καὶ ἐλεημοσύνην παρ᾽ αὐτοῦ αἰτοῦντες λαβεῖν, ἐπεὶ διὰ τοῦτο ἅγιον αὐτὸν ἀπεκάλουν, αὐτὸς ἀποκρινόμενος τῷ οὕτως ὀνομάζοντι αὐτὸν [f. 184.] ἔλεγεν· &ldquogr;Οἷος ἅγιος εἶ σύ, εἰμὶ κἀγώ· ἀγωνίζου, ἀδελφέ, καὶ πρόσεχε σεαυτῷ, ἵνα μὴ καὶ σὺ σὺν ἐμοὶ εἰς τὴν κόλασιν ἀπελεύσῃ.&rdquogr; Καὶ ταῦτα λέγων οὐ κεναῖς τούτους ἀφίει ἀπιέναι χερσίν, ἀλλ᾽ ἐξ ὧν εἴτε αὐτὸς ἦν ἔχων εἰς χεῖρας εἴτε παρά τινος ἀδελφοῦ ἐκεῖ παρατυχόντος λαμβάνων εὐθέως τῷ αἰτοῦντι παρεῖχεν. Εἰ δὲ λαβεῖν οὐχ εὕρισκεν ἔκ τινος, ἔμπροσθεν μὲν τῶν ἀδελφῶν ἀπολογούμενος αὐτῷ ὡς μηδὲν ἔχων ἀπέλυσεν, καταμόνας δὲ δι᾽ ἑαυτοῦ καὶ διά τινος τῶν ἀδελφῶν αὐτῷ τι ἐδίδου· εἰ δὲ παντελῶς οὐκ εἶχε τί δοῦναι μηδενὸς τῶν ἀδελφῶν παρόντος, παρήγγειλε τῷ πένητι τὰς τῶν ἀδελφῶν κέλλας διελθεῖν καὶ, [Eius in pauperes] εἴ που εὕροι ἀπῃωρημένον ἰμάτιον, εὐφυῶς τοῦτο ἀράμενον ἀπελθεῖν. Καὶ οὕτω μὲν ποιῶν πένης κατὰ τὴν τοῦ πατρὸς κέλευσιν, χαίρων ἐκ τοῦ ὄρους κατήρχετο. δὲ τὸ ἱμάτιον ἀπολέσας, εἰ καὶ λύπῃ πρὸς τὸ παρὸν συνείχετο, ἀλλ᾽ οὖν ἐν τῷ καιρῷ πάλιν τῆς τῶν ἰματίων διανομῆς, εἰ ᾔδει πατὴρ ἐνδεῶς αὐτὸν ἔχοντα, ἀνθ᾽ οὗ ἀπώλεσε τετριμμένου καινὸν παρεῖχεν αὐτῷ.

[146] [misericordia] Τινὲς τῶν πενήτων τὸ εὐμετάδοτον τῆς τοῦ πατρὸς γνώμης καταμαθόντες, εἴτε ἐπ᾽ ἀληθείας εἴτε καὶ πλαττόμενοι τὰ τοῦ πράγματος, προσιόντες [f. 184v.] παρεκάλουν αὐτὸν ἀνάδοχον τῶν παρ᾽ αὐτοῖς τέκνων γενέσθαι· δὲ προθύμως ὑπακούων αὐτοῖς, διδοὺς ἦν ἐν χρείᾳ τούτοις, ἀπέλυεν. ᾜδει γάρ, δι᾽ ἣν αἰτίαν τοῦτο ἐποίουν· διὸ καὶ ποτέ τις λίαν ὡς ἔοικε τῇ πενίᾳ συμπιεζόμενος, ἐλθὼν ἐδεῖτό τι λαβεῖν παρ᾽ αὐτοῦ, οὐδ᾽ ὅλως λέγων οὐδενὸς εὐπορεῖν. δὲ πατὴρ ἐκβαλὼν δίδωσιν αὐτῷ νόμισμα καὶ δι᾽ οἰκείας ἐπιτρέπει γραφῆς ἐπιδοθῆναι αὐτῷ καὶ ἐκ τῶν τῆς μονῆς αἰγῶν μίαν καὶ οἴνου μέτρα τέσσαρα· προστάσσει τε καὶ τῷ κελλαρίτῃ δοῦναι αὐτῷ ἔλαιον καὶ ὄσπριον καὶ τυρόν, [et largitiones.] ἔτι δὲ καὶ ἄρτους καὶ λάχανα· καὶ τοσαῦτα ἐπιδαψιλεύεσθαι αὐτῷ προσέταξε ταῦτα, ὥστε δεχόμενον αὐτὰ ἐκεινονὶ μηδὲ βαστάζειν δύνασθαι περιστεῖλαι ὅλως ἔχειν, ποῦ αὐτὰ θείη [θοίη A.] καὶ ἔτι παρὰ τοῦ πατρὸς ἐρωτώμενος, εἰ καὶ ἄλλου χρῄζει τινός· &ldquogr;Ναί&rdquogr; ἔλεγεν· ὃν οἱ ἀδελφοὶ οὕτως ὁρῶντες ποιοῦντα, φανερῶς ὡς ἄπληστον ἐμέμφοντο καὶ ἀκόρεστον. δὲ πατὴρ ὐπὲρ τοῦ πένητος ἀπολογούμενος αὐτοῖς ἔλεγε· &ldquogr;Τί αὐτὸν μεμφόμεθα; εἰ μὴ γὰρ ὑπὸ τοῦ λιμοῦ καὶ τῆς πενίας λίαν ἦν [f. 185.] πιεζόμενος, οὐκ ἂν οὕτως ἐποίει, καὶ μάλιστα καὶ παρ᾽ ὑμῶν σκωπτόμενος· ᾧ ἔδει συλλυπεῖσθαι μᾶλλον ὑμᾶς καὶ συμπαθῶς ἔχειν, οὐ μὴν προσονειδίζειν καὶ ἐπιμέμφεσθαι.&rdquogr; Ταῦτα τοῦ πατρὸς εἰπόντος, οἱ ἀδελφοὶ τοῖς τούτου λόγοις δυσωπηθέντες χεῖρα τῷ πένητι εὐθὺς ὤρεξαν· καὶ οὕτως ἅπαντα λαβών, εὐχαριστῶν πλεῖστα καὶ δοξάζων τὸν Θεὸν τοῦ ὄρους κατῆλθεν.

[147] [Vitam communem] Ἐν ἐπισήμῳ ποτὲ ἑορτῆς ἡμέρᾳ τινῶν ἀδελφῶν μὴ συνελθόντων τοῖς λοιποῖς, ὡς ἔθος, εἰς τὴν κοινὴν τράπεζαν, ἀλλ᾽ ἐν τοῖς ἑαυτῶν κελλίοις ἀριστησάντων, πατὴρ τοῦτο μαθὼν μετὰ τὸ ἐξελθεῖν τοὺς ἀδελφοὺς τῆς τραπέζης πρὸς ἑαυτὸν τούτους συγκαλεσάμενος καὶ ἄνωθεν ἀπὸ τοῦ στύλου τούτοις ὡμιληκὼς καὶ τοῖς γλυκυτάτοις [corr., prius γλυκυτάτης A.] αὐτοῦ καὶ μελιρύτοις [μελιρρύτοις A.] λόγοις τὰς αὐτῶν εὐφράνας ψυχὰς οὕτω γὰρ ἀεὶ ποιεῖν πατὴρ εἰ μὴ μόλις ἦν εἴωθεν πρὸς τοῖς ἄλλοις οἷς ὡμίλησε καὶ παρῄνεσε καὶ ταύτην τὴν φωνὴν ἄνωθεν ἐν ἐπηκόῳ πάντων ἀφῆκεν· &ldquogr;Εἴ τις, [diebus festis commendat.] εἰπών, ἐν ταῖς ἑορταῖς οὐ συνέρχεται μετὰ καὶ τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν εἰς τὴν τράπεζαν, ἐπικατάρατος ἔστω.”

[148] Ἄλλοτε οὖν τοῦ μοναχοῦ [f. 185v.] Κηρύκου τοῦ σκυτέως κατεῖπόν τινες τῶν ἀδελφῶν ἐπὶ τοῦ πατρός, ὅτι συμβατὴν [lectio admodum dubia, συμβα///τὴν A.] ἔχει τράπεζαν ἐν τῷ κελλίῳ αὐτοῦ. [De Ciryco monacho] δὲ πατὴρ ἀκούσας στέλλει τινὰ τῶν ἀδελφῶν· καὶ ἀπελθὼν καὶ ἄρας αὐτὴν φέρων τέθεικε πρὸ τοῦ στύλου. Ἑστώτων οὖν ἱκανῶν ἀδελφῶν καὶ αὐτοῦ δὴ τοῦ τὴν τράπεζαν ἔχοντος, ἤρξατο πατὴρ διδάσκειν, ὡς ἔθος ἦν αὐτῷ, καὶ λέγειν τάδε τοῖς ἀδελφοῖς· &ldquogr;Ὁ ἀββᾶς Δανιὴλ Σκητιώτης ἔφη [Verba Danielis neque inter Apophthegmata patrum, Cotelier, p. 419 – 24, sub Daniele, neque inter ea reperiuntur quae collegit L. Clugnet, Vie (et récits) de l'abbé Daniel le Scétiote, Paris, 1901.] , ὅτι πολλοὶ τῶν μοναχῶν ἐσκόρπισαν χρήματα, κατέλιπον γονεῖς, ἀδελφούς, συγγενεῖς διὰ τὸν Θεὸν καὶ τὰς ἑαυτῶν ἁμαρτίας, εἰσελθόντες δὲ ἐν κοινοβίῳ τὰς μέντοι μεγάλας ἀρετὰς κατώρθωσαν, ὑπὸ δὲ τῶν ἐλαχίστων κρατηθέντες γεγόνασι δαιμόνων ἐπίχαρμα διὰ τὸ περιποιήσασθαι ἑαυτοῖς πήρας καὶ ἄρκλας [Ἄρκλα, arca seu arcula. Ducange, s. v.] , ἔχοντες ἐν αὐτοῖς ὀπώρας καὶ τραγήματα, βελόνας καὶ ψαλίδας καὶ ζώνας. Οἵτινες ὡς φίλαυτοι ὑπὸ τῶν ὀρθῶς φρονούντων ἐλέγχονται, κατὰ δὲ τὴν γραφὴν ἐπικατάρατοί εἰσιν. Ἐπικατάρατος γάρ, φησίν, μετατιθεὶς ὅρια πατέρων. Τῆς γὰρ μερίδος Ἰαννῆ καὶ Ἰαμβρῆ [De Ianne et Iambre tum in Scriptura (II Tim. 3, 8) tum in libris apocryphis lege J. T. Marshall, ap. Hastings, Dictionary of the Bible, t. II, p. 548 – 49.] καὶ Ἀνανία καὶ Σαπφείρας [Σαμφείρας A.] ἀξιωθήσονται ὡς συμμύσται αὐτῶν [f. 186] καὶ συμμέτοχοι.&rdquogr; [II Tim. 3, 8; Act. 5, 1.] Καὶ ταῦτα πατὴρ εἰπὼν ἐπιτίθησι καὶ αὐτὸς τὴν οἰκείαν ψῆφον, ταύτην τὴν φωνὴν ἀφεὶς ἐπὶ πάντων· &ldquogr;Εἴ τις εἰς τὸ ὄρος τοῦτο ἐκτὸς τῆς μέσης [Μέσα, mensa, μῆνσα apud Plutarch., Sympos. VIII, 6, 5, Bernardakis, t. IV, p. 331.] τοιαύτην τράπεζαν κτησάμενος ἔχει, ἔστω τῇ αὐτῇ ἀρᾷ ὑποκείμενος. [mensam habente.]Εἶτα καὶ τῷ κελλαρίτῃ κελεύει ἆραι καὶ ἀπαγαγεῖν ταύτην εἰς τὸ κελλάριον. δὲ τὴν τράπεζαν ἔχων, τὰ παρὰ τοῦ πατρὸς λαληθέντα καὶ πραχθέντα ἑωρακώς, ὡς ἔοικε, πρὸς τὸν πατέρα ἔφη· &ldquogr;Δι᾽ ἐμοῦ καὶ τοὺς λοιπούς σοι διορθώσασθαι βουλητόν, καὶ διὰ τοῦτό μοι συχνῶς ταῦτα ποιεῖς.&rdquogr; Ἦν γὰρ καὶ πρὸ ὀλίγων ἡμερῶν αὐτὸν διὰ τὴν τοῦ μιλιαρίου [Videlicet milliarium seu vas aeneum ad aquam calefaciendam.] κτῆσιν ἐπὶ πάντων ἐντρέψας καὶ ἄλλοτε δὲ πήρας καὶ μανδυλίου ἕνεκα· &ldquogr;Διὰ τί δέ, φησίν, οὐχ οὕτω ποιεῖς καὶ εἰς τὸν μοναχὸν Εὐθύμιον ἔχοντα ταῦτα;&rdquogr; Καὶ πατήρ· &ldquogr;Σύ, ἔφη, μὴ [supra lin. A.] παραμέτρει σεαυτὸν τῷ μοναχῷ Εὐθυμίῳ μήτε ἄλλῳ τοιούτῳ, διότι ἄρρωστος τυγχάνει καὶ ἀσθενής, καὶ τούτου χάριν συνεχώρησα αὐτῷ ταῦτα ἔχειν. Οὐδὲ γὰρ δεῖ τοὺς ὑγιαίνοντας ὑμᾶς τοῖς ἀσθενῶς ἔχουσι παρισοῦν.”

[149] Ταῦτα τοῦ πατρὸς λέγοντος, τινὲς τῶν ἀδελφῶν [f. 186v.] σκληρυνόμενοι καὶ ἐπαχθῶς πρὸς τὰ λεγόμενα διακείμενοι, ἀποκριθέντες εἶπον αὐτῷ· &ldquogr;Καὶ εἰ ἡμεῖς διὰ ταῦτα [Murmurantibus fratribus] οὐδαμινὰ καὶ εὐτελῆ πράγματα, τοιαύτην παρὰ σοῦ κληρούμεθα τὴν ἀράν, οἱ τῶν λοιπῶν μοναστηρίων μοναχοί, οἳ οὐ ταῦτα μόνον ἀλλὰ καὶ ὑπουργοὺς νομίσματά τε καὶ ἡμιόνους καὶ συναλλάγματα καὶ λοιπὰς ἀπολαύσεις [ἀπολλαύσεις A.] ἔχουσι, τί ἔχουσι παθεῖν; ἆρά γε οὗτοι ἅπαντες ἀπολοῦνται;&rdquogr; Καὶ πατήρ· &ldquogr;Εμέ, φησί, κριτὴν τῶν λοιπῶν μοναστηρίων οὐκ ἐγκατέστησαν· τοῦτο δὲ σαφῶς οἶδα, ὡς οὐκ ἐπ᾽ ἐλπίδι τοιαύτῃ ἐν τῷ ὄρει τῷδε ἀνῆλθον, ἀλλ᾽ διὰ τὸ ἀκούειν με σκληρὸν αὐτὸ καὶ ἀπαράκλητον εἶναι καὶ θηρίων καὶ ὄφεων καὶ δαιμόνων πεπληρωμένον, ὅπως διὰ τούτων πειρασθεὶς δυνηθείην σῶσαί μου τὴν ψυχήν. Καὶ ὑμῶν οὖν εἴ τις μὴ οὕτως καὶ ἐπὶ τοιούτῳ σκοπῷ ἀλλ᾽ ὡς ὑμεῖς φατὲ ἐνταῦθα προσκαρτερεῖν ἐθέλει, ὅπου ἂν καὶ βούλοιτο, ἀπελθέτω. Ἐγὼ γὰρ διὰ τὴν ὑμῶν ἀσθένειαν καὶ τὴν τοῦ τόπου σκληρότητα συγκαταβάσει πρὸς ὑμᾶς ἐχρησάμην [f. 187.] καὶ πλεῖστον τῆς τοῦ κοινοβίου ἀκριβείας ὑφῆκα, ἵνα μὴ πρὸς τὸ τραχὺ καὶ λίαν ἐπιτεταμένον ἀπειρηκότες, καὶ τῶν μετρίων ἐκπεσεῖν κινδυνεύσητε· ὅπερ ἐν πολλοῖς τισι φιλεῖ γίνεσθαι, καὶ μάλισθ᾽ ὅσοις ὑπτιωτέρα καὶ χαυνοτέρα τῆς ψυχῆς καθέστηκεν διάθεσις. Καὶ παρακεχώρηκα ὑμῖν, [severitatem inculcat.] εἴ ποτέ τις τῶν φιλοχρίστων προσενέγκῃ [προσενεγκεΐν A.] τι βρώσιμον, λαμβάνειν τοῦτο μετὰ τῆς ἐμῆς γνώμης πρὸς μικρὰν παραμυθίαν τοῦ σώματος, οὐχὶ δὲ ἵνα τελείως καταφρονήσητε καὶ κτήσησθε νομίσματα καὶ τραπέζας καὶ ἄλλ᾽ ἄττα τοιαῦτα, τοῖς ἐν κόσμῳ καὶ βιωτικαῖς τύρβαις καὶ φροντίσιν οὖσιν ἁρμόζοντα, ἵνα μὴ τὰ πόρρω τοῦ ἐπαγγέλματος ὑμῶν μετιόντες ἐν τῷ λιμένι λάθητε ναυαγήσαντες.&rdquogr; Ταῦτα καὶ ἄλλα πλείω πρὸς τοὺς τῇ ἀποκτήσει, ὥς γε ἔφην, ἀχθομένους καὶ δυσχεραίνοντας [δυσχε///ραίνοντας A.] ἀπολογούμενος καὶ ἀντιπροτείνων, οὐ σιωπᾶν αὐτοὺς μόνον, ἀλλὰ καὶ ἑαυτῶν ἐνίους ἐποίει καταμέμφεσθαι καὶ καταγινώσκειν, οἷς καὶ ἀντιλέγειν ὅλως αὐτῷ καὶ ἀντιφέρεσθαι δοκιμάζουσιν. [f. 188.] [fol. 187v vacat.] . Ἀλλ᾽ ἐπεὶ νῦν τοῖς περὶ τῶν ἀδελφῶν τῆς μονῆς λόγος ἐνδιατρίβει, κἀκεῖνο δεῖ ἐγκαίρως προσδιηγήσασθαι.

[150] [Fratrum postulationi] Ἠνάγκασάν τινες τῶν ἀδελφῶν τὸν πατέρα τάξαι περὶ τῶν ἑκάστοτε προσβαλλόντων τῇ μονῇ ξένων, ὡς ἂν ἐπὶ τρισὶν ἡμέραις μόναις καρτεροῦντες ἀναχωρῶσιν· ἦν γὰρ παρ᾽ αὐτοῦ ἐφειμένον, ἵνα, ὅσον ἄν τις βούλοιτο χρόνον καρτερῆσαι ἐν τῇ μονῇ, μένῃ παρὰ μηδενὸς διωθούμενος· ὡσαύτως καὶ περὶ τῶν μοναχῶν καὶ μάλιστα τῶν κυκλευτῶν ἠνωχλήκασιν, ἵνα μὴ εἰς τὴν τράπεζαν ἀλλ᾽ εἰς τὸ ξενοδοχεῖον ἑστιῶνται. Ταῦτα οὖν πολλάκις εἰπόντες καὶ βιασάμενοι, ὡς οὐκ ἠδύναντο αὐτὸν πεῖσαι, ἐν μιᾷ προφάσεως, ὥς γε αὐτοῖς ἐδόκει, εὐλόγως δραξάμενοι, προσελθόντες λέγουσι πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Οὐ καλὸν γίνεται εἰς τοὺς ξένους, [de peregrinis] ὅτι οὐκ ἐπιμελεῖται τούτων ξενοδόχος, οὔτε εἰς τὴν αὐτῶν διακονίαν οὔτε ἀλλαχοῦ· ἀλλὰ καὶ τὰ ὄσπρια λαμβάνων παρὰ τοῦ κελλαρίτου ἐπὶ τῷ καθαρίσαι, ἐκείνοις ἐγχειρίζεται αὐτα· οἱ δὲ ταῦτα λαμβάνοντες, τὰ μὲν χρηστὰ ἐκλέγοντες ἐσθίουσι, τὰ δὲ σαπρὰ ἡμῖν καταλείπουσι. [f. 188v.] Καὶ ἐπεὶ οὔτε ἡμῶν ἀκούειν ἐθέλεις οὔτε τῷ τύπῳ τῶν λοιπῶν μοναστηρίων στοιχῆσαι, κἂν αὐτοῦ δὴ τοῦ Χριστοῦ ἄκουσον λέγοντος· [Matth. 15, 26.] οὐκ ἔστι καλὸν τὸν ἄρτον τῶν τέκνων λαβεῖν καὶ βαλεῖν τοῖς κυναρίοις· καὶ τύπωσον, ἵνα ποιῶσιν ἡμέρας τρεῖς καὶ ἀναχωρῶσιν..&rdquogr; Ταῦτα τούτων εἰπόντων, [tres tantum dies hospitio accipiendis] πατὴρ προσποιησάμενος κατὰ τοῦ ξενοδόχου ὀργίζεσθαι, κελεύει πρὸς αὐτὸν τοῦτον ἀχθῆναι. Ὡς δὲ ἤχθη, λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Οὕτως ἐπιμελῇ σὺ τῶν ξένων ἀδελφῶν; καὶ οὐτε ὕδωρ αὐτοῖς οὔτε τὴν ὀφειλομένην διακονίαν ἁρμοδίως κομίζεις; οὐκ οἶδας, ὅτι εἰς τοὺς ξένους γινομένη εἴτε ἐπιμέλεια εἴτε καταφρόνησις εἰς τὸν Χριστὸν ἀνατρέχει; πίστευσον ὅτι, ἐὰν ἀπὸ τοῦ νῦν μάθω ὅτι λελύπηταί τι ὑπὸ σοῦ ξένος, ἴσθι καὶ αὐτὸς σὺ οὐ μετρίως λυπηθησόμενος· καθὼς δὲ κελεύουσιν οἱ πατέρες μου, ποιείτωσαν ἡμέρας τρεῖς καὶ ἀναχωρείτωσαν. [satisfacere videtur,] Τοὺς δέ γε μοναχοὺς εἰς τὴν τράπεζαν θέλω μετ᾽ αὐτῶν συνέρχεσθαι· κἂν γὰρ πένητες καὶ κυκλευταὶ ὦσιν, ἀλλά γε διὰ τὸ σχῆμα ἀδελφοὶ ἡμῶν καθεστήκασι καὶ οὐ δεῖ τοὶς κοσμικοῖς αὐτοὺς συνεστιᾶσθαι ἐν τῷ [f. 189.] ξενοδοχείῳ.&rdquogr; Ταῦτα τοῦ πατρὸς εἰπόντος, ξενοδόχος μετάνοιαν βαλὼν ᾐτεῖτο συγχώρησιν· ἧς καὶ τυχὼν εἰς τὴν αὐτοῦ διακονίαν ἀπῄει.

[151] [atque ita quaerelas eorum] Οἱ δὲ τούτου κατήγοροι κατῃσχυμμένοι [κατησχημένοι A.] , καὶ αὐτοὶ πεποιηκότες μετάνοιαν εἰς τὰς ἑαυτῶν κέλλας ἀπήρχοντο. Πορευόμενοι δὲ ἔλεγον πρὸς ἀλλήλους· &ldquogr;Τί ἄρα τῶν τοῦ πατρὸς ἡμῶν τοῦ ἁγίου θαυμάσαι πρῶτον ἂν ἔχοιμεν; τὸν ἰσάγγελον αὐτοῦ βίον, τὴν τοσαύτην πρὸς τοὺς ἐνδεεῖς καὶ ξένους συμπάθειαν τὴν οὕτω θαυμασίαν σύνεσιν καὶ διάκρισιν; ᾗ καὶ πρὸς ἡμᾶς ἄρτι χρησάμενος σοφῶς τε καὶ εὐτέχνως αἰσχυνθῆναι πεποίηκεν. Ἆρα γὰρ οὐκ ἠδύνατο ἡμῖν εἰπεῖν· Τίς ἐξ ὑμῶν προσέφερέ τι εἰς τὴν μονήν; οὐχὶ πάντα Θεὸς δι᾽ ἐμὲ πέμπει; Τίς ὑμᾶς κριτὰς καὶ διδασκάλους ἐμοὺς [ἐμοῦ A.] κατέστησεν; ἀλλ᾽ οὐδέν τι τούτων ἐφθέγξατο. [sedat;]Ἐπὶ τούτοις οὖν εἷς τῶν ἀδελφῶν, Νικόλαος Παξαμάδης λεγόμενος, ἀποκριθεὶς ἔφη· &ldquogr;Ἤιδει Θεὸς πάντως, τίνι ἔμελλε πιστεῦσαι λαόν, ὥστε δεόντως διακυβερνῆσαι αὐτόν. Οὐχ ὁρᾶτε, ὡς οὐδέποτε ἠθέλησεν εἰπεῖν ὅλως ὅτι &ldquogr;δι᾽ ἐμέ [f. 189v.] τις ἀνῆλθεν εἰς τὴν μονήν&rdquogr; &ldquogr;τὶ ἔπεμψε Θεὸς δι᾽ ἐμοῦ&rdquogr; κἂν τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐν ἐπιστολῇ γράψαι, ἀλλ᾽ ὅτι ἐκ τῆς εὐτελοῦς λαύρας καὶ δεῖνα διὰ τὸ ὄρος ἀνῆλθεν καὶ διὰ τοὺς πτωχοὺς καὶ ξένους διοικεῖ καὶ ἡμᾶς Θεός. Ἀλλ᾽ οὐαὶ ἡμῖν, ὅτι εἰς κατάκρισιν ἡμῶν ἐστιν βίος αὐτοῦ καὶ δι᾽ αὐτὸν παρὰ Θεῷ δικαίως κατακριθείημεν.&rdquogr; Καὶ οἱ μὲν ἀδελφοὶ ταῦτα πρὸς ἀλλήλους διομιλοῦντες, εἰς τὰ ἑαυτῶν κελλία ἀπῆλθον. Ἐμοὶ δὲ ἐσπέρας ἀνελθόντι πρὸς τὸν πατέρα. &ldquogr;Εἰπέ, ἔφη, τῷ ξενοδόχῳ, ἵνα καλῶς τοῖς ξένοις ὑπηρετῇ καὶ μὴ διώκῃ αὐτούς. Καὶ σύ, ἐξ ὧν ἂν ἔχοις εἰς τὸ κελλάριον, [hospites tamen minime eiciendos] εἰ ἔστι τις ἄρρωστος καὶ ξένος, πάρεχε αὐτῷ πᾶν τὸ πρὸς χρείαν ἀδεῶς· καὶ ἕως οὗ καὶ θέλοι, μενέτω· καὶ μὴ ἀπωθεῖσθε αὐτούς [αὐτὸν (?) A.] .” Κἀμοῦ εἰπόντος ὅτι· &ldquogr;Σὺ προσέταξας σήμερον ἡμέρας τρεῖς αὐτοὺς ποιεῖν καὶ ἀναχωρεῖν, καὶ ἄρτι λέγεις μὴ διώκεσθαι τούτους;&rdquogr; &ldquogr;Οὐχ ὡς θέλων ἔγωγε, φῆσί, τοῦτο γενέσθαι ὅλως τυπωθῆναι προσέταξα, ἀλλ᾽ ἵνα τὴν ταραχὴν οὕτω καὶ τὸν θόρυβον τῶν περὶ τούτου μοι προσενοχλούντων καταπραΰνω. οὐχ ὁρᾷς, ὅπως με τούτου χάριν καθ᾽ ἑκάστην [f. 190.] διοχλοῦντες οὐ παύονται; καὶ οὐκ οἴδασιν, ὅτι διὰ τοὺς ξένους καὶ πένητας εὐδόκησεν Θεὸς τὴν μονὴν ταύτην ἐν τῷ τόπῳ τῷδε γενέσθαι καὶ ὧς δι᾽ αὐτοὺς τρέφει καὶ ἡμᾶς Θεὸς ἐνταῦθα προσκαρτεροῦντας; [praecipit.]Ταῦτα εἰπὼν εὐχῆς με ἀξιώσας ἀπέλυσεν.

[152] [Germanum nimiam in iuniores] ἀδελφὸς Γερμανός, τὴν τῆς ἐκκλησίας πεπιστευμένος διακονίαν, διενεχθείς ποτε ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, μετὰ Ἡσαΐου τοῦ Κοντοῦ λεγομένου μετὰ τὴν ἀπόλυσιν ἀνελθὼν πρὸς τὸν πατέρα ἤρξατο λοιδορεῖν αὐτὸν μετὰ θυμοῦ λέγων· &ldquogr;Σὺ εἶ τούτων αἴτιος τῶν σκανδάλων, διότι δέχῃ καὶ κουρεύεις τοὺς νέους καὶ ἐᾷς αὐτοὺς ἀτάκτως οὕτως ἐν τῇ μονῇ διάγειν καὶ σκάνδαλα καὶ ταραχὰς ἐμποιεῖν καὶ οὐ παιδεύεις οὐδὲ σωφρονίζεις αὐτούς. Οὐκ ἦν οὖν κρεῖττον, ἵνα τούτους ἐδίωξας, [indulgentiam sibi exprobrantem] καὶ εἰρήνευσέ σου ποίμνη;&rdquogr; Ταῦτα δὴ καὶ ἕτερα μετά θυμοῦ τοῦ ἀδελφοῦ εἰρηκότος, πατὴρ οὐδὲν ἀπεκρίνατο, ἕως οὗ καταπραϋνθέντα [καταπραυθέντα A.] τὸν θυμὸν αὐτοῦ ἔγνωκεν. Εἶτα τὸ θυρίδιον αὐτοῦ ὑπανοίξας καὶ ἐμβλέψας αὐτῷ ἔφη· &ldquogr;Εἰ ἦς σὺ ἡγούμενος, διῶξαι εἶχες αὐτούς;&rdquogr; Κἀκεῖνος· &ldquogr;Ναί, φησίν, ἄμεινον γὰρ ἕνα δύο ἀπολέσαι [f. 190v.] καὶ μὴ πάντας.&rdquogr; Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἄθλιε, φησί, καὶ ταλαίπωρε, σὺ πνευματικὸν ἑαυτὸν λογιζόμενος καὶ τοσοῦτον προβεβηκὼς ἐκείνου οὐ φέρεις μακροθύμως ἕνα γοῦν λόγον· οὐδὲ ταπεινώσας σεαυτὸν [σεαυτῶ A.] βάλλεις [βάλεις A.] αὐτῷ μετάνοιαν πρὸς τὸ κἀκεῖνον ἑωρακότα ὡφεληθῆναι ἐκ τῆς σῆς ταπεινώσεως, καὶ παρ᾽ ἐκείνου ταῦτα ἐπιζητεῖς; [reprehendit.] Τί δέ, ἐὰν ὡς λέγεις αὐτὸν διώξω καὶ ἀπελθὼν εἰς τὸν κόσμον ἀπολέσῃ τὴν ἑαυτοῦ ψυχήν; τίς εἰπὲ ἀπαιτηθῆναι ἔχει αὐτήν; Οὐ θαυμάζεις, ὅτι καρτεροῦσι γοῦν οἱ τοιοῦτοι καὶ προσμένουσιν ἐν τῷ ὄρει καὶ λυτροῦνται τῶν συχνῶν τοῦ κόσμου σκανδάλων; τί σοι δοκεῖ; εἰ ἐν τῷ κόσμῳ οὗτοι [οὗτον A.] ἄρτι ὑπῆρχον, τί ἄρα ἂν ἔπραττον; δυνατὸς δέ ἐστιν Θεὸς διὰ τὴν πολλὴν αὐτοῦ εὐσπλαγχνίαν τοῦ ποιῆσαι καὶ τούτους εἰς μοναχικὴν κατὰ μικρὸν κατάστασιν προελθεῖν. Ἄπελθε οὖν καὶ ταπεινώσας σου τὸν λογισμὸν ποίησον αὐτῷ μετάνοιαν, αἰτούμενος συγχώρησιν ὡς αὐτὸς ὢν αἴτιος τοῦ σκανδάλου, ὅπως κἀκεῖνος ἐκ τῆς σῆς ὠφεληθῇ ταπεινώσεως.&rdquogr; Ταῦτα παρὰ τοῦ πατρὸς ἀκούσας [f. 191.] ἀδελφὸς καὶ κατανυγείς, πεσὼν πρὸ τοῦ στύλου μετὰ δακρύων ᾐτεῖτο τυχεῖν συγχωρήσεως· ἧς καὶ τυχών, κατελθὼν αὐτίκα καὶ πρὸς τὸν ἀδελφὸν ἀπελθὼν καὶ μετάνοιαν αὐτῷ ποιήσας κατηλλάγη τὰ πρὸς αὐτὸν καὶ πρὸς ἀλλήλους εἰρήνευσαν.

[153] [Eiusdem Germani, fratri reconciliari renuentis,] Ἄλλοτε πάλιν αὐτὸς ἀδελφὸς Γερμανὸς μετὰ Ἰγνατίου τοῦ Ματθαίου προσμαχησάμενος, τοῦ πατρὸς αὐτὸν παρακαλοῦντος, κἀκείνου δὲ τοῦ ἀδελφοῦ ποιοῦντος μετάνοιαν, αὐτὸς συγχωρῆσαι αὐτῷ οὐκ ἐπείθετο. Ὡς οὖν μετὰ τὸ γεύσασθαι, οὕτως ἔχων αὖθις ἀπονενοημένως, ἀπελθὼν ἐν τῷ αὐτοῦ ψιαθίῳ ἀνακλιθεὶς ὕπνωσεν, ὁρᾷ κατ᾽ ὄναρ Αἰθίοπά [Αἰθί////οπα A.] τινα [supra lin. A.] πρὸς αὐτὸν ἐλθόντα καὶ ὡς γνησίῳ φίλῳ περιπλακέντα καὶ ἀσπάσασθαι αὐτὸν σπεύδοντα. δὲ τὸν τούτου ἀσπασμὸν ἀπεστρέφετο, ἐκεῖνος δὲ πρὸς αὐτὸν ἀποκριθεὶς ἔφη· &ldquogr;Τί με ἀποστρέφῃ; [somnium] οὐκ οἶδας, ὅτι φίλος μου εἶ; &rdquogr; Καὶ ἅμα τῷ λόγῳ κρατήσας ἠσπάσατο αὐτόν. Καὶ στραφεὶς ὡς πρός τινας λέγει· &ldquogr;Ἔλθετε, καὶ ὑμεῖς ἀσπάσασθε αὐτόν· ἀπὸ τὸ γὰρ τῆς σήμερον ἀρχὴν ἔλαβε τοῦ εἶναι ἡμῖν φίλος καὶ ποιεῖν ἡμῶν τὰ θελήματα.&rdquogr; Ἅμα δὲ τῷ ταῦτα εἰπεῖν ἐκεῖνον, ὁρᾷ ἁδελφὸς [f. 191v.] κύνας μέλανας εἰς τὴν αὐτοῦ ἐπιπηδήσαντας ὄψιν καὶ ταῖς αὐτῶν γλώσσαις τὸ πρόσωπον αὐτοῦ λείχοντας. Ὡς δὲ οὕτως ἐναγώνιος καὶ περιδεὴς τοῦ ὕπνου ἀνείθη [ἀνέθη A.] , παραυτίκα πρὸς τὸν πατέρα δρομαίως ἄνεισι καὶ διηγεῖτο αὐτῷ τὸ ὄναρ. [interpretatur Lazarus.] δὲ πατὴρ ἀποκριθεὶς λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Ἔγνως, ὅπως φίλοι γίνονται τῶν δαιμόνων οἱ πρὸς τοὺς ἀδελφοὺς αὐτῶν μῆνιν τηροῦντες καὶ μὴ συγχωροῦντες αὐτοῖς; ἄπελθε οὖν καὶ ποίησον τῷ ἀδελφῷ σου μετάνοιαν καὶ καταλλάγηθι μετ᾽ αὐτοῦ καὶ ἄφες ἀπὸ τοῦ νῦν τὸ δαιμονικὸν τοῦτο ἔθος, ἵνα μή, καθὼς ἐν τοῖς ὕπνοις εἶδες, μετ᾽ ἐκείνων ὡς αὐτῶν φίλος εἰς τὸ σκότος ἀπέλθῃς.&rdquogr; δὲ μετάνοιαν βαλὼν τοῦ στύλου κατῆλθε καὶ εὐθὺς πρὸς τὸν ἀδελφὸν ἀπελθὼν καὶ μετάνοιαν ποιήσας ἀγάπην μετ᾽ ἐκείνου πεποίηκεν.

[154] [Iis qui ex oboedentia]Ἕτερος ἀδελφὸς ὑπὸ τοῦ πατρὸς εἰς τὸ κάστρον διά τινας δουλείας ἀποστελλόμενος καὶ εἰς οἶκόν τινος προτροπῇ αὐτοῦ καταλύων, ἤρξατο τὸν λογισμὸν ἐκεῖ βλάπτεσθαι. Καὶ πρῶτα μὲν ἠγωνίζετο μὴ κυριευθῆναι τῷ τοιούτῳ λογισμῷ. Ὡς δὲ εἶδε σφοδρότερον αὑτὸν ἐγειρόμενον, δείσας, μήπως καὶ εἰς συγκατάθεσιν ἐλθεῖν κινδυνεύσῃ, [f. 192.] πρὸς τὸν πατέρα τὰ τοῦ λογισμοῦ ὡς εἶχεν ἐξαγορεύει. Καὶ πατήρ· &ldquogr;Εἰ οὕτως ἔχει, φησίν, οὐκέτι σε λοιπὸν ἐκεῖ στέλλω·&rdquogr; καὶ μεθ᾽ ἡμέρας φωνήσας αὐτὸν αὖθις ἐκεῖ ἀποστέλλει. δὲ ἀδελφός· &ldquogr;Πάλιν, φησίν, ἐκεῖ με ἀπελθεῖν βούλει; οὕτω πρὸ βραχέος μοι συνετάξω;&rdquogr; Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἄπελθε, φησίν, μηδείς σοι περὶ τούτου φόβος προσέστω· Θεὸς γὰρ ἀβλαβῆ σε τηρήσει ἐκ τοῦ τοιούτου λογισμοῦ. [opus quodpiam suscipiunt] Μόνον ἀδόλως σπεῦδε καὶ μετὰ πίστεως ἐκτελεῖν τὰ παρ᾽ ἐμοῦ σοι ἐπιταττόμενα.&rdquogr; Πιστεύσας οὖν ἀδελφὸς τῷ τοῦ πατρὸς λόγῳ, μετάνοιαν βαλὼν ἄπεισι καὶ τὸ προσταχθὲν αὐτῷ ἐκπληρώσας [(καὶ - ἐκπληρώσας) in marg. A.] , οὐδαμῶς διὰ τῆς τοῦ Θεοῦ χάριτος ὑπὸ τοῦ πρότερον πολεμοῦντος λογισμοῦ ἠνωχλήθη, καὶ οὐ τότε μόνον, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ εἰς τὸ μετέπειτα, πολλάκις ἐκεῖ διαπεμπόμενος παρὰ τοῦ πατρός. Ὑποστρέφοντα δὲ αὐτὸν ἐκεῖθεν τῆς ὁδοῦ μέσον νὺξ κατέλαβεν. Ὡς δὲ είς τὸ χωρίον ἔφθασεν, ἰδὼν αὐτὸν Κυριακὸς συνεβούλευε μὴ ἀνελθεῖν αὐτὸν τότε, ἀλλ᾽ εἰσελθόντα εἰς τὴν ἐκείνου οἰκίαν μεῖναι καὶ πρωῒ ἀνελθεῖν. δὲ ἀδελφὸς διὰ τὸ μὴ ἔχειν τοῦτο ἐκ συνηθείας οὐκ ἐπείσθη αὐτῷ, ἀλλὰ παρελθὼν τὴν ὁδὸν αὐτοὺ ἐπορεύετο. Καὶ [f. 192v.] φθάσας εἰς τὸ μέρος τοῦ Χαλκοῦ Ἁλωνίου τὴν τοῦ πατρὸς εὐχὴν ἐπικαλεσάμενος τῷ τοῦ σταυροῦ τε σημείῳ τήν τε καρδίαν καὶ τὸ μέτωπον ἐπισφραγισάμενος, ἤρξατο τοῦ ὄρους ἀνέρχεσθαι. Ὡς δὲ πρὸς τὰ μέσα τοῦ ὄρους γέγονε καὶ διῆλθε τὸν κρημνώδη τόπον τῆς πέτρας, ἔνθα σταυρὸς ἵστατο, ἀκούει ἄφνω κτύπου τινὸς καὶ ταραχῆς καὶ δρόμου ἀτάκτου ὥσπερ τινῶν φευγόντων ἐκ προσώπου αὐτοῦ. Ἐφ᾽ οἷς ἀδελφὸς μικρὸν πτοηθείς, οὐ γὰρ συνέπεσε τῷ φόβῳ τελείως πάλιν τὴν τοῦ πατρὸς εὐχὴν ἐπικαλεσάμενος καὶ τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον ἑαυτῷ τυπωσάμενος, [nihil timendum esse,] θαρρῶν ἀνήρχετο, τό· &ldquogr;Ὁ Θεὸς διὰ τῶν εὐχῶν τοῦ ἁγίου μου πατρὸς βοήθει μοι&rdquogr; ἐπὶ τῆς γλώττης φέρων ἀσίγητον· πλησίον δὲ τῆς μονῆς γενόμενος, τοσαύτῃ δειλίᾳ συνεσχέθη καὶ φόβῳ, ὡς δοκεῖν ὑπό τινων ἐκδιώκεσθαι, ὥστε δρομαῖον αὐτὸν καὶ ἀσθμαίνοντα εἰς τὴν μονὴν εἰσελθεῖν. Τοῦτο δὲ αὐτῷ προσεγένετο, διότι ἐγγὺς ἤδη φθάσας τῆς μονῆς καὶ θαρρήσας ἐσίγησεν ἐπικαλεῖσθαι τὴν τοῦ πατρὸς εὐχήν· καὶ διὰ τοῦτο μικρὸν τοῦ Θεοῦ χάρις ἐξ αὐτοῦ ἀνεχώρησεν, ἵνα γνῷ, τίς ἦν [f. 193.] φρουρῶν καὶ σκέπων αὐτόν. Ὡς δὲ πρὸς τὸν πατέρα φθάσας ἀνῆλθε καὶ περὶ τῆς χρείας, δι᾽ ἣν ἐξαπεστάλη [ἐξαπεστάλλη A.] , ἀπελογήσατο, διηγεῖται αὐτῷ καὶ τὰ περὶ τούτου, προσεπερωτῶν ἅμα καί, εἰ ἐκ δαιμόνων ἦν τοῦτο ἐξ ἄλλου τινός, οἷον ἐξ ἀγρίων αἰγῶν, αἷς ἐπὶ τοῦ ὄρους ἔθος αὐλίζεσθαι. δὲ πατὴρ ὑπομειδιῶν· &ldquogr;Ἴσως, ἔφη, οὐ μὴν ἦν ἐκ δαιμόνων· εἰ δὲ καὶ ἦν, τί πρός σε; μὴ γὰρ τῷ σῷ θελήματι ἐκεῖ ἀπῆλθες· παρ᾽ ἐμοῦ ἀπεστάλης καὶ τὸν ἀποστελλόμενόν που παρὰ τοῦ ἰδίου πατρὸς οὐ δεῖ φροντίζειν καὶ δεδιέναι περὶ σωματικῶν κινδύνων, ἀλλ᾽ ἑνὶ δὴ τούτῳ προσέχειν, ὡς ἂν ἀδόλως δηλονότι καὶ μετὰ πίστεως τὸ κελευσθὲν αὐτῷ ἐκπληρώσῃ, μή πως ἐκ τῆς τοῦ ἔργου παραβάσεως οὐ σωματικῶς ἀλλὰ κατὰ ψυχὴν μᾶλλον κινδυνεῦσαι τούτῳ συμβαίη· εἰ δὲ καὶ σωματικῷ ἐμπέσῃ κινδύνῳ, [nec animo nec corpori, docet.] οὐ δεῖ αὐτὸν ἐν τούτῳ μικροψυχεῖν, ἀλλὰ μᾶλλον εὐχαριστίαν τῷ Θεῷ ἀπονέμειν, διότι πλείων μισθὸς αὐτῷ ἀποκείσεται.&rdquogr; Ἀλλὰ ταῦτα μὲν πρὸς τὸν ἀδελφὸν πατήρ, μᾶλλον δὲ οὐ πρὸς ἐκεῖνον μόνον τῷ τότε, ἀλλὰ καὶ πρὸς ἅπαντας ἀεὶ φθέγγεται [f. 193v.] καὶ νουθετεῖ καὶ διδάσκει τοὺς τὴν αὐτὴν πορευομένους ὁδὸν καὶ τὴν γνησίαν καὶ ἀληθῆ φυλάττειν αἱρουμένους ὑπακοήν. Ὅτι δὲ τὸ [τὸν A.] κρότον ἐπὶ τῆς ὁδοῦ ποιῆσαν [ἐποίησαν A.] καὶ πτοῆσαν τὸν ἀδελφὸν οὐκ ἄλλοθεν ἀλλ᾽ ἐκ δαιμόνων ἦν, ἐξ ἑτέρου διηγήματος τοῦτο φανερὸν θέσθαι πειράσομαι· ἔχει δὲ οὕτως.

[155] [Daemonum praestigiae] τοῦ μοναχοῦ Ἰωάννου τοῦ Ἀρδαγαστηνοῦ ἐπονομαζομένου ἀνεψιός, τότε μὲν παῖς, νῦν δὲ εἰς ἀνδρὸς ἐλθὼν τελειότητα, σὺν ἡμῖν ἐν τῇ μονῇ ὤν, ὁμωνύμως καὶ αὐτὸς τῷ αὐτοῦ θείῳ Ἰωάννης καλούμενος, μεσούσης ἡμέρας ἐκεῖθεν πρὸς ἡμᾶς ἀνερχόμενος, ὡς εἰς τὸν αὐτὸν ἐγένετο τόπον, σταθεὶς καὶ τὸν σταυρὸν προσκυνήσας καὶ ἀσπασάμενος, κτύπου ὄπισθεν αὐτοῦ ᾔσθετο. Καὶ στραφεὶς ὁρᾷ ἄνθρωπον ἄνευ κεφαλῆς ἑστῶτα. Τοῦτον οὖν παῖς θεασάμενος δέει συσχεθεὶς πολλῷ καὶ τρομάξας ὡς εἶχε τρανῶς παρακεκομμένῃ [παρακεκομένη A.] τῇ φωνῇ ἐβόησεν· &ldquogr;Ὁ Θεὸς δι᾽ εὐχῶν τοῦ ἁγίου μου πατρὸς βοήθει μοι.&rdquogr; Καὶ εὐθὺς ἐκεῖνος ἀφανὴς γίνεται. [dispulsae] Καὶ ἕτεροι δὲ δύο ἄλλοτε ἀδελφοὶ νυκτὸς ἐκεῖθεν κατιόντες, ὡς εἰς αὐτὸν τὸν τόπον ἐγένοντο, ἀκούουσιν ἄφνω ὡς ἐκ τοῦ δυτικοῦ μέρους ψόφου ποδῶν ἵππων καὶ βοῆς τινῶν τοῖς ἵπποις δῆθεν ἐπιφωνούντων. Ἀλλὰ καὶ οὗτοι τῇ ἐπικλήσει [f. 194.] τῆς τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν εὐχῆς ἀβλαβῶς τὸν τόπον διήλθοσαν· καὶ τοῦ μοναχοῦ δὲ Δανιὴλ ἐν τῷδε τῷ τόπῳ θάνατος παντὸς μᾶλλον μαρτυρεῖν ἂν ἔχοι [ἂν ἔχοι supra lin. A.] τοῖς λεγομένοις. Ἀλλὰ καὶ αὐτοῦ δὴ τοῦ πατρὸς ἤκουσα λέγοντος, ὅτι ἐκ μὲν τῆς φάραγγος καὶ τῶν ὧδε τε Σωτὴρ καὶ Θεοτόκος καὶ ἁγία Ἀνάστασις τοὺς δαίμονας ἀπήλασαν, [invocato patre.] εἰς δὲ τὸ μέρος τοῦ Χαλκοῦ Ἁλωνίου τινὲς ἔτι αὐτῶν ἐμφιλοχωροῦσι. Καὶ ταῦτα μὲν εἰς τοσοῦτον.

[156] [Eadem ratione] δέ γε προλεχθεὶς ἀδελφός, δι᾽ ὃν καὶ τῶν παρόντων ἐμνημονεύσαμεν, ἄλλοτε πάλιν μετὰ καὶ ἑτέρων ἀδελφῶν παρὰ τοῦ πατρός που ἀποσταλείς, ἐπεὶ τὸν τόπον σὺν ἐκείνοις κατείληφεν, ἐν ἐκκλησίᾳ τινὶ [τινα A.] κατέλυσαν, ἐν ᾗ ὑπῆρχέ τις πρεσβύτερος, οὐ μήκοθεν τῆς ἐκκλησίας ἔχων τὴν οἴκησιν. Ὡς δὲ ἤμελλον οἱ ἀδελφοὶ ἀπελθεῖν, ἵνα τὸ προσταχθὲν αὐτοῖς παρὰ τοῦ πατρὸς ἐκτελέσωσι, προσέταξαν τῷ ἀδελφῷ ἐκείνῳ εἰς τὰ τῆς τροφῆς αὐτοῖς ὑπουργῆσαι. δὲ εἰσελθὼν ἐν τῇ τοῦ πρεσβυτέρου οἰκίᾳ, τὰ τῆς διακονίας ἐπιμελῶς εἰργάζετο. δὲ τοῦ ἱερέως σύζυγος ἰδοῦσα, ὅτι ἕτερός τις οὐκ ἦν ἐκεῖσε εἰ μὴ οἱ δύο μόνοι ἦν γὰρ καὶ ἀνὴρ αὐτῆς μετὰ τῶν ἀδελφῶν πορευθείς, τῷ ἀδελφῷ πλησιάσασα [(εἰ μὴ - πλησιάσασα) postea add.] [f. 194v.] ἤρξατο ῥήμασιν ἀπατηλοῖς αὐτῷ ὁμιλεῖν, τοῦ πονηροῦ θυγάτηρ δελεάσαι τοῦτον ἐπιχειροῦσα καὶ εἰς ἔργον ἀκολασίας αὐτὸν [αὐτῶ A.] ἐπισπάσασθαι. δὲ ἀδελφὸς ἐκ τῶν λόγων τὸν αὐτῆς σκοπὸν γνούς, [fornicationis periculum] εὐθέως πρὸς τὴν τοῦ πατρὸς εὐχὴν καταφεύγει καὶ ταύτην ἀρωγὴν ἐπικαλεῖται κατὰ τῆς ἐπηρείας, ὁμοῦ δὲ καὶ τῷ τοῦ σταυροῦ σημείῳ σφραγισάμενος ἑαυτόν, σιωπῶν καὶ κατὰ νοῦν ψάλλων, τῇ ἀνὰ χεῖρας ἠσχολεῖτο διακονίᾳ. Τοσαύτης δὲ τετύχηκε βοηθείας παρὰ τῆς τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν εὐχῆς καὶ οὕτω ἐπίκλησις αὐτῆς τοῦτον ὤνησε καὶ ἀβλαβῆ ἐκ τοῦ τοιούτου μύσους ἐφύλαξεν, ὡς μηδὲ μέχρις ἐννοίας ψιλοῦ λογισμοῦ ἑαυτὸν αἰσθέσθαι προσωμιληκότα τῷ πάθει, ἀλλὰ καὶ ἅπαξ καὶ δὶς βουληθέντα ἀποκριθῆναι πρὸς τὸ ἐπιστομίσαι ταύτην, μὴ δυνηθῆναι, [evadit monachus] ἀλλ᾽ ὡς ὑπό τινος χειρὸς δοκεῖν τήν τε γλῶτταν καὶ τὸ στόμα αὐτοῦ ἐπέχεσθαι. Οὕτως οὖν ἀδελφὸς διὰ τῆς τοῦ πατρὸς εὐχῆς σκεπασθεὶς καὶ τὰ τοῦ πονηροῦ Σατὰν θήρατρα ἀβλαβῶς διεκφυγεῖν δυνηθεὶς καὶ μετὰ τῶν ἀδελφῶν εἰς τὴν [f. 195.] μονὴν ὑποστρέψας, μηδὲν αὐτοῖς εἰπὼν περὶ τούτου, ἅπαντα τῷ πατρὶ ἀπαγγέλλει· ἅπερ πατὴρ εἰς ὦτα δεξάμενος τῷ ἀδελφῷ ἔφη· &ldquogr;Εἰ ἐπί σοι τῷ οὐκ ἰδίῳ θελήματι ἐκεῖ πορευθέντι ἀλλὰ παρ᾽ ἐμοῦ σταλέντι [(ἀλλὰ - σταλέντι in marg. A.] τοιαῦτα διάβολος ἐτεχνάσατο, οἱ τῷ ἰδίῳ θελήματι τῆς ἑαυτῶν μονῆς ἐξερχόμενοι καὶ εἰς τὸν κόσμον οὕτως ἀφυλάκτως παραβάλλειν θαρροῦντες πῶς ἂν τὰς ἐκείνου ἐκφυγεῖν λαβὰς ἔχοιεν;&rdquogr;

[157] [cuius somnium,] Ἄλλοτε δὲ αὐτὸς ἀδελφὸς τοῦ ὄρθρου ψαλλομένου ἔνδον τοῦ νάρθηκος πρὸ τῆς πύλης τῆς ἐκκλησίας ἑστώς, τῶν ἀδελφῶν ἔνδον στιχολογούντων [Στιχολογεῖν psalmos aliave cantica per versus recitare. Cf. Ducange, s. v. In typicis liturgicis saepe occurrit.] , αὐτὸς νυστάξας καὶ κατενεχθεὶς ὕπνωσε. Καὶ δὴ ὁρᾶν τινα ἐδόκει ἐκ τοῦ ἱεροῦ βήματος προελθόντα, κατάκομον ταῖς θριξὶ τό τε γένειον καὶ τὰς τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ τρίχας ὑποξανθιζούσας ἔχοντα πορφύρεόν τε περιβεβλημένον χιτῶνα καὶ ἐπὶ τῆς αὐτοῦ κεφαλῆς κεφαλοδεσμόν τινα περικείμενον· δύο δὲ εὐνοῦχοι ἑκατέρωθεν αὐτοῦ ὡρῶντο συμπαροδεύοντες, ὧν δὴ μὲν ἐκ δεξιῶν τυγχάνων [στυγχάνων A.] αὐτοῦ πυρρακίζων ἦν τὴν χροιάν, δὲ ἐξ εὐωνύμων [f. 195v.] μικρόν τε ὑπομελαινομένην ἔχων τὴν τῆς κεφαλῆς κόμην καὶ τὴν ὄψιν σιτόχροον. Ὡς δὲ βαδίζειν πρὸς τὸ μέρος τοῦ χοροῦ ἤρξατο, ἐν ᾧ τοῦ πατρὸς στύλος ἧν, τῇ κελεύσει ἐκείνου οἱ εὐνοῦχοι τοῖς ἐν τῷ χορῷ ἱσταμένοις διανέμοντές τι σὺν ἐκείνῳ διήρχοντο. Διελθόντες δὲ τοὺς δύο χοροὺς καὶ τὸ μεσαίτατον τοῦ ναοῦ, ὡς εἰς τὴν πύλην ἔφθασαν, ἔνθα ἀδελφὸς οὗτος ἵστατο, νεύει τῷ ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ δοῦναι καὶ τῷ ἀδελφῷ ἐξ ὧν τοῖς ἔνδον ἐδίδου. δὲ ἐκβαλὼν δίδωσιν αὐτῷ ὀβολόν· καὶ στραφεὶς ἕτερος αὐτῷ ἔφη· &ldquogr;Οὐ παρέχεις καὶ τούτῳ νόμισμα, ὡς καὶ τοῖς ἔνδον διένειμας;&rdquogr; Στραφεὶς οὖν ἐκεῖνος πρὸς τὸν ὁρίσαντα, αὐτὸν σιωπῶν ἑώρα· κἀκεῖνος ἀποκριθεὶς ὡς πρὸς ἀμφοτέρους τὸν λόγον ποιούμενος ἔφη· &ldquogr;Ἐγὼ τοῖς ἔνδον τοῦ ναοῦ ἑστῶσι καὶ ψάλλουσιν τὰ χρύσινα κελεύω διδόναι, τοῖς δὲ ἔξω τοὺς ὀβολούς.&rdquogr; Καὶ ταῦτα ἐκείνου εἰπόντος, ἄφνω καὶ οἱ τρεῖς ἐξ ὀφθαλμῶν τούτου γεγόνασι, καὶ αὐτὸς εὐθὺς διυπνίσθη καὶ πρὸς ἑαυτὸν κατανοήσας· εἶδε, πρὸς τὸν πατέρα αὐτίκα [αὐτίκα supra lin. A.] ἄνεισι καὶ διηγεῖται αὐτῷ τὸ ὄναρ, ἅμα δὲ καὶ ἠρώτα [f. 196.] τὴν σύγκρισιν αὐτοῦ ἐξειπεῖν καὶ εἰ ἐκ δαιμόνων αὐτῷ ἐδείχθη ἐκ Θεοῦ. [veluti a Deo immissum] δὲ πατὴρ ἀποκριθεὶς αὐτῷ ἔφη· &ldquogr;Ἀπιστεῖν μὲν ὀνείροις πᾶσί τε καὶ μάλιστα μοναχοῖς ἁρμόδιον. Τοῦτο δέ, σὺ εἶδες, οὐκ ἔστιν ἐκ δαιμόνων, ἀλλ᾽ ἐκ Θεοῦ. γὰρ μέσον τῶν δύο σοι εὐνούχων ὁρώμενος Χριστὸς ἦν, ἐκεῖνοι δὲ ἄγγελοι, οἵτινες καθ᾽ ἑκάστην τῇ κελεύσει αὐτοῦ πᾶσι τοῖς ἔνδον τοῦ ναοῦ μετὰ φόβου Θεοῦ καὶ νηφούσης διανοίας ἑστῶσι καὶ ψάλλουσιν ὡς χρυσὸν τὸν μισθὸν διανέμουσι, [Lazarus interpretatur.] τοῖς δὲ ἔξω ὡς ῥᾳθύμοις καὶ ὑπνηλοῖς ὡς ὀβολοὺς ἐλάττω παρέχουσι. Καὶ ἐν τῷ Γεροντικῷ [Βιβλίον γεροντικὸν seu liber in quo senum dicta et gesta collecta sunt. Cf. Ioannis Moschi Pratum spirituale, c. LV, P.G., t. LXXXVII, p. 2909.] γὰρ τοιοῦτόν τι εὑρίσκεται γεγραμμένον, ὅτι γέροντί τινι ὀφθαλμοφανῶς τοῦτο ὑπέδειξεν Θεὸς καθ᾽ ἑκάστην ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ γινόμενον· ἀλλ᾽ ἐκείνῳ μὲν ὡς ἁγίῳ οὕτως φανερῶς ἔδειξε, σοὶ δὲ ὡς ῥᾳθύμῳ καὶ ἀμελεῖ δι᾽ ὁράματος πρὸς τὸ γνῶναί σε, ὅσην ζημίαν σεαυτῷ προξενεῖς, ὅτε τῆς ἐκκλησίας ἐξερχόμενος κατὰ τὸ πρόναον καθεύδεις ὑπνῶν. Διὰ τοῦτο καὶ σοὶ καὶ τοῖς λοιποῖς ἀδελφοῖς ἀεὶ λέγω, ἵνα μὴ τῆς ἐκκλησίας [f. 196v.] ἀπολιμπάνησθε.&rdquogr; Καὶ γὰρ διὰ παντὸς ἰδίᾳ τε καὶ ἐπὶ πάντων τοῦτο πατὴρ ἔλεγε, καὶ μάλιστα τοῖς ῥᾳθυμοτέροις ὅτι, εἴ τις οὐ δύναται εἰς τὸ ἑαυτοῦ κελλίον ἐκτὸς τῆς παραδεδομένης αὐτῷ ἐντολῆς τρισάγιον ποιῆσαι, Θεὸς ἕνεκα τούτου οὐκ ἂν ὅλως εὐθύνας ἐξ αὐτοῦ ἀπαιτήσειε, μόνον τῆς ἐκκλησίας μὴ ἀπολειφθήτω. Οὐ γὰρ ἀνεύθυνος εὑρεθήσεται παρὰ θεῷ ἀπολειπόμενος. Ταῦτα καὶ περὶ τούτου πρὸς αὐτὸν πατήρ.

[158] [Eiusdem fratris] Καὶ τοῦτο δὲ διηγητέον μοι πρὸς τοῖς ἄλλοις περὶ τοῦ αὐτοῦ ἀδελφοῦ. Πανηγύρεώς που ἁγίου τελουμένης τινὸς καὶ ἀδελφῶν τινων ἐκεῖσε προτροπῇ τε καὶ συγχωρήσει τοῦ πατρὸς ἀπιόντων, ᾐτεῖτο καὶ εἰρημένος ἀδελφὸς τὸν πατέρα, ὡς ἂν ἀπολυθεὶς καὶ αὐτὸς ἀπέλθῃ μετὰ τῶν ἀδελφῶν. δὲ πατὴρ οὐκ ἠβούλετο, πολλὰ δὲ ὅμως ὑπ᾽ αὐτοῦ βιασθείς, καὶ ἄκων συνεχώρησεν αὐτῷ ἀπελθεῖν. [tentationes] Τοσαύτην δὲ λογισμὸς αὐτοῦ βλάβην ἐκεῖσε γεγονότος ὑπέστη, ὥστε παρὰ μικρὸν καὶ εἰς συγκατάθεσιν αὐτὸν ἐλθεῖν αἰσχρᾶς πράξεως. Ὅμως ἐκεῖ μὲν τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι ἐρρύσθη [f. 197.] συντηρηθείς, ἑτέρωθι δὲ πάλιν οὐ μικρὰν τὴν βλάβην ἐδέξατο. Μεταλαβὼν γὰρ τῶν ἀχράντων μυστηρίων, εἶτα τῇ τροφῇ χρησάμενος ἀκρατέστερον ὑπ᾽ ἀδδηφαγίας, ἐξέμεσε. Καὶ δὴ μετὰ τῶν ἀδελφῶν ἐκεῖθεν ὑποστρέψας εἰς τὴν μονήν, πάντα τὰ συμβάντα τῷ πατρὶ ἐξαγγέλλει. Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Οὐκ ἐγώ σοι διὰ τοῦτο ἔλεγον, [a patre praevisae.] ἔφη, μὴ ἀπελθεῖν ἐκεῖ;&rdquogr; Τότε ἀδελφὸς μετάνοιαν [μετάνοιαν in marg. A.] βαλὼν ᾐτεῖτο συγχώρησιν ὑπὲρ τούτων εὐχήν τε εἰς βοήθειαν περὶ τῶν μελλόντων. Ὧν καὶ τυχών, καλῶς ἔκτοτε διὰ τῆς θείας χάριτος ἐφυλάχθη, μηδέν τι τοῦ λοιποῦ ὅσον εἰς δύναμιν ἧκεν ἄνευ τῆς τοῦ πατρὸς γνώμης διαπραξάμενος. Ἀλλὰ τὰ μὲν κατὰ τὸν εἰρημένον ἀδελφὸν ταῦτα.

[159] [De ceteris monachis virtute conspicuis.] Δεῖ δέ με λοιπὸν τῷ λόγῳ καὶ περὶ τῶν λοιπῶν πατέρων καὶ ἀδελφῶν ἡμῶν, τῶν ἐν διαφόροις καιροῖς ἐν τῇ μονῇ καὶ τῷδε τῷ ὄρει λαμπρῶς ἐν τῇ κατὰ Θεὸν βιοτῇ διαλαμψάντων, διεξελθεῖν, ἵν᾽ ἐντεῦθεν μᾶλλον κατὰ τὸν τοῦ Σωτῆρος λόγον τό τε δένδρον ἐκ τῶν καρπῶν γνωρισθῇ καὶ πατὴρ ἐκ τῶν τέκνων καὶ διδάσκαλος ἐκ τῶν μαθητῶν, ὥσπερ οὖν ἐκ τῆς ῥίζης [f. 197v.] οἱ κλάδοι. Καὶ πρῶτον μὲν εἰς μέσον ἀγέσθω Κήρυκος, [Cyricus] ὁν καὶ ἐξ ὑμῶν τινες ἴσασιν. Οὗτος [in marg. manu recentiore Βίος τοῦ όσίου] τὸν ἑαυτοῦ αὐχένα τῷ τοῦ Χριστοῦ ζυγῷ καλῶς ὑποκλίνας καὶ τοῖς τοῦ πατρὸς θελήμασιν εὐπειθεστάτως ἀκολουθῶν, δόκιμος ὑπακοῆς ἐργάτῆς ἀνεφάνη καὶ γνήσιος. Μετὰ δὲ τὸ διαφόροις αὐτὸν ἐνδιατρῖψαι διακονίαις αἰτεῖται τὸν πατέρα καὶ ἀπελθὼν ἐγκλείει ἑαυτὸν ἐν τῷ στύλῳ τῆς Πέτρας τῷ ἄνωθεν τοῦ χωρίου Γαλησίου. [stylita] Ὡς δὲ χρόνον τινὰ ἐκεῖ ποιήσας ἑώρα ἑαυτὸν μηδὲν ὠφελούμενον, ἀλλὰ καὶ μᾶλλον τοὐναντίον βλαπτόμενον διὰ τὸ μὴ ἐπιτηδείως ἔχειν τὸν τόπον πρὸς ἡσυχίαν καὶ γὰρ εἴτε ἐν τῷ χωρίῳ τις εἴτε ἀλλαχοῦ ἐν τοῖς πλησίον τόποις λαλήσει τι, ἐν ταῖς ἀκοαῖς τοῦτο ἀφικνεῖται τοῦ ἐν τῷ στύλῳ διὰ ταῦτα οὖν δηλοῖ τῷ πατρὶ καὶ τῇ ἐκείνου θελήσει ἐκεῖθεν ἐξελθὼν εἰς τὸν ἐν τῷ ναῷ τῆς Θεοτόκου στύλον εἰσέρχεται. Ἦν γὰρ τῷ τότε πατὴρ εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν. Πρὶν δὲ αὐτὸν ἐκεῖθεν κατελθεῖν, ὡς ἐγένετο ἅπαξ τε καὶ δὶς καὶ πολλάκις δηλώσαντα [f. 198.] τῷ πατρὶ καὶ ἐκβιάσαντα μὴ εἰσακουσθῆναι, [ab imminenti periculo,] τί ποιεῖ; ὑπὸ τοῦ λογισμοῦ κατακυριευθείς, μᾶλλον δὲ ὑπὸ τοῦ πονηροῦ δαίμονος εἰς τοῦτο παρασυρείς, δήσας ἑαυτὸν ἐκ τῶν μασχαλῶν μετὰ τοῦ κάλω, ἐν ᾧ αὐτῷ τὰ πρὸς χρείαν διὰ τοῦ τροχαντῆρος ἀνείλκετο, ῥιψοκινδύνως ἑαυτὸν πρὸς τὸ κατελθεῖν τῷ κρημνῷ ἐπιρρίπτει. Ὡς δὲ τοὺς πόδας τῆς θυρίδος ἐξήγαγε καὶ ἤδη ὡς αὐτῷ ἐδόκει ἔμελλε κατιέναι, κρατηθεὶς εκ τοῦ κρασπέδου ἐφ᾽ ἑνὶ τῶν τοῦ στύλου ξύλων, ἦν οὕτως ἀποκρεμάμενος, μήτε ἀνελθεῖν αὖθις μήτε κατελθεῖν δυνάμενος, τὸν κάλων μὲν αὐτὸν κατέχων ἀμφοτέραις χερσίν, ὑπὸ δὲ τοῦ ξύλου πάλιν ἐκ τοῦ χιτωνίσκου κρατούμενος ἀμηχανία οὖν αὐτῷ πανταχόθεν καὶ [(ἀμηχανία - πανταχόθεν καὶ) in marg. A.] κίνδυνος προφανής· ἐπεὶ δὲ ἤδη ταῖς χερσὶν ἀτονήσας ἀπολῦσαι τὸν κάλων ἔμελλε καὶ τῷ κρημνῷ ἑαυτὸν καθεῖναι, [invocato patre, servatur;] τὴν τοῦ πατρὸς εὐχὴν ἀπὸ ψυχῆς εἴπερ ποτὲ ἐπικαλεσάμενος, αὐτίκα βοηθείας ὥσπερ τινὸς αἰσθόμενος ἀοράτου, τοῦ κινδύνου κρείττων καθίσταται. Ὡς γὰρ ὑπό τινος μικρὸν ἀνακουφισθείς, ἑαυτὸν ὠθήσας, αὖθις [f. 198v.] ἔνδον τοῦ στύλου γίνεται.

[160] [corpus omnimodis extenuat,] δὲ ἀνὴρ οὗτος, ἀφ᾽ οὗ τοῦ τῆς ὑπακοῆς ἐξελθὼν σκάμματος πρὸς τὸν ἡσύχιον ἀπέκλινε βίον, οὐκ οἴνου ὅλως, οὐκ ἐλαίου ἐγεύσατο, οὐ τυροῦ ᾠοῦ ἰχθύος μετέσχεν, οὐ χιτῶνας δύο περιεβάλετο, μᾶλλον δὲ οὐδὲ ἕνα συνήθως ὡς καὶ οἱ λοιποὶ ἀδελφοὶ ἀπὸ τῆς μονῆς ἐλάμβανεν, ἀλλὰ ταῖς ἰδίαις χερσὶν ἐξ ἐρίου τόν τε χιτῶνα καὶ τὴν ἐπωμίδα ὁμοίως καὶ τὸ ἱερὸν κουκούλιον ἐργαζόμενος περιεβέβλητο τήν τε κεφαλὴν σὺν τῷ στύλῳ ἀσκεπῆ εἶχε καὶ τοὺς πόδας ἀνυποδέτους· ὅθεν ταῖς τοιαύταις σκληραγωγίαις τοσοῦτον ἑαυτοῦ τὸ σῶμα ἐνέκρωσεν, ὡς δοκεῖν τοῖς αὐτὸν ὁρῶσι δέρμα καὶ ὀστᾶ μόνον, ἀλλ᾽ οὐχὶ καὶ σάρκα φορεῖν. Ἦν δὲ καὶ τῇ ἡλικίᾳ τοῦ σώματος εὐμήκης καὶ τῇ ῥώμῃ τοὺς πολλοὺς ὑπερβαίνων, [olim robustissimus;] ὥστε καὶ τοῦτο περὶ τῆς κατὰ σῶμα αὐτοῦ ῥωμαλεότητος λέγεται· κυάμους γάρ ποτε ὡσεὶ μοδίους ἐννέα ἀπὸ τῆς ἐν τῷ κάμπῳ ἅλωνος μετὰ ἁμάξης εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίναν [Supra, c.31, p. 519; c. 53, p. 526.] ἀποκομίζων, ὡς ἤδη παρὰ τοὺς πρόποδας τοῦ τῆς μονῆς ὄρους ἐγίνετο, τοῦ τῆς ἁμάξης ἀρμοῦ κλασθέντος, [f. 199.] αὐτὸς τὸν σάκκον, ἐν ᾧ οἱ κύαμοι ὑπῆρχον, ἐπωμισάμενος εἰς τὴν μονὴν ἀνεβίβασεν καὶ εἰς τὴν [ita A, exspectes τὸν] ῥογὸν κομίσας ἐκένωσεν. Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἕτερα τοιαῦτα οὐκ ὀλίγα διηγοῦντο τοῦτον πεποιηκέναι χειρὸς ἔργα ἀλκίμου καὶ σθεναρᾶς· ἀδαὴς δὲ πάντῃ γραμμάτων ὢν πρότερον, ὑπὸ πολλῆς ὅτι φιλοπονίας ἔτι ἐν τῇ ὑπακοῇ ὢν καὶ τὰ θρέμματα νέμων δι᾽ ἐρωτήσεως τὰ τῶν γραμμάτων στοιχεῖα [(δι᾽ - στοιχεῖα) in marg. A.] μεμάθηκεν, εἶτα κατὰ βραχὺ καὶ τὴν τούτων διδαχθεὶς σύνθεσιν, [litteras solus didicit;] τὴν ἅπασαν αὐτοῦ ἀκολουθίαν ἔσχε καταμαθεῖν.

[161] Ἐφ᾽ ὅσοις δὲ χρόνοις τὰ θρέμματα ἐτέλει ποιμαίνων, [eius abstinentia et caritas.] εἰ μὴ ἔτυχεν αὐτὸν ἐπάνω εἶναι τοῦ ὄρους, ἄλλως οὐδαμῶς ἐγεύετο γάλακτος· πᾶσι δὲ τοῖς πρὸς αὐτὸν ἐρχομένοις πένησι καὶ αἰτοῦσιν ἀφθόνως τε καὶ ἀγογγύστως παρεῖχε. Καὶ γὰρ ἦν οὕτως αὐτῷ τοῦτο ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἐπιτετραμμένον· διὸ καὶ ὅσον αὐτὸς τοῖς ἐνδεέσι παρεῖχε, τοσοῦτον καὶ οἱ τῶν θρεμμάτων μασθοὶ ποταμηδὸν ἀπερρύησαν. Οὗτος οὖν ποτε παρὰ τοῦ πατρὸς εἰς τὸ ἐπιτηρεῖν ἀμπελῶνα πεμφθεὶς καλῶς τε τοῦτον καὶ νηφόντως ἐπισκοπήσας οὐκ ἐγεύσατο μέχρι καὶ μιᾶς ῥαγὸς ἐξ αὐτοῦ, [f. 199v.] ἕως οὗ ὅλος ἐτρυγήθη ἀμπελών, καὶ οὕτως ἕνα βότρυν λαβὼν καὶ εἰς τὴν μονὴν ἐλθὼν εὐλογηθέντα τοῦτον παρὰ τοῦ πατρὸς ἔφαγε.

[162] [Basilio monacho,] Τὸ δ᾽ αὐτὸ καὶ ἕτερος ἀδελφὸς Βασίλειος τοὔνομα ἐπὶ ὀπώρας ἄλλης πεποίηκε. Καὶ γὰρ οὗτος ἦν τῆς μονῆς ἡμῶν κανών, ἄνωθεν οὕτω παρὰ τοῦ πατρὸς τυπωθείς· ἐπὶ ὀπώρας ἁπάσης καὶ ἕως ἂν ἐξ αὐτῆς εἰς τὴν μονὴν ἤγαγον καὶ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ εὐλογίας μετέσχεν, οὐδεὶς τῶν ἀδελφῶν οὔτε ἐν τῷ ὄρει οὔτε κάτω που διατρίβων ἐκ τοῦ τοιούτου καρποῦ μετελάμβανεν. Οὗτος οὖν προρρηθεὶς ἀδελφὸς πρὸς γὰρ αὐτὸν αὖθις ἀνιτέον τὸν λόγον οὕτω τῇ σωματικῇ ῥώμῃ ὑπὲρ τοὺς πολλοὺς ὢν οὕτω τε αὖθις διὰ τῆς ἀσκητικῆς ἀγωγῆς κατατήξας τοῦτο σφόδρα καὶ ταπεινώσας, ὡς ἤδη περὶ τὰ τελευταῖα τῆς αὐτοῦ ζωῆς ἤγγισεν, ἕλκει πονηρῷ [πονήρω A.] καὶ οὗτος κατὰ τὸν μακάριον Ἰὼβ πλήττεται, [ad extrema aegrotanti,] καὶ τοσοῦτον, ὥστε τὸ τοῦ σκέλους αὐτοῦ δέρμα σὺν τῇ σαρκὶ σαπῆναι καὶ γυμνὸν πάντῃ τὸ ὀστοῦν δείκνυσθαι. Τοῦτο οὖν μαθὼν πατήρ, ἀποστείλας τινὰς τῶν ἀδελφῶν καταγαγεῖν αὐτὸν τοῦ στύλου ἐπέτρεψεν. Ἀπελθόντες οὖν καὶ καταγαγόντες [f. 200.] [initio huius folii iterata sunt sed et deleta verba (ἕως οὗ etc.) quibus incipit fol. 199v A.] διαβαστάσαντές τε αὐτὸνοὐδὲ γὰρ ἠδύνατο βαδίζεινεἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν πρὸς τὸν πατέρα ἀποκομίζουσι· καὶ ἅμα κλίνουσιν αὐτὸν ἐν τῷ κελλίῳ, νῦν ξενοδοχεῖόν ἐστι τῶν μοναχῶν, οἴνου τε αὐτὸν καὶ ἐλαίου καὶ ἰχθύος μετασχεῖν πεποίηκεν πατήρ. Κειμένου δὲ αὐτοῦ ἐκεῖσε ἐπὶ στρωμνῆς δεδομημένης ἐκ ξηρολίθων καὶ μηδὲν πλεῖον ὑποκείμενον ἑαυτῷ εἰ μὴ ψιάθιον καὶ ῥάκος τρίχινον ἔχοντος, οἱ ἀδελφοὶ ὁρῶντες τοῦτον καὶ κατοικτείροντες, προσελθόντες τῷ πατρὶ ἔλεγον· &ldquogr;Κέλευσον, [neque lectum] πάτερ, κομισθῆναι ἐν τῇ μονῇ ἔνα γοῦν κράββατον [corr., prius κράβατον A.] εἰς ἀνάπαυσιν τῶν ἀρρώστων.&rdquogr; Οὐδὲ γὰρ ἦν ὅλως τότε κράββατον ἐν τῇ μονῇ εὑρεθῆναι, ἀλλὰ μετὰ τὸ ἀπαρτισθῆναι τὸ ἀρχοντάριον [Locus, ni fallor, proceribus hospitio excipiendis deputatus.] δύο μόνους ἀνήγαγον, καὶ τούτους οὐ τῶν μοναχῶν ἕνεκεν ἀλλὰ τῶν ἀνερχομένων ἐν τῇ μονῇ περιφανῶν κοσμικῶν· [f. 200v.] διὰ τοῦτο γὰρ ἐν τῷδε τῷ οἰκήματι ἀπετέθησαν. δὲ πατὴρ τοιαύτην περὶ τούτου ποιεῖται πρὸς τοὺς ἀδελφοὺς τὴν ἀπόκρισιν· &ldquogr;Ὁ μοναχός, φησίν, [parandum censet Lazarus;] ἐὰν ἐπάνω κλίνης κείμενος τελευτήσῃ, οὐ δεῖ ἀξιωθῆναι τοῦτον ταφῆς, διότι τῷ ἁγίῳ πάλαι Παχωμίῳ λαλήσας ἄγγελος οὐκ ἐπὶ πλευρᾶς τοὺς μοναχοὺς ἀνακλινομένους ἀλλ᾽ ἐν κτιστοῖς καθίσμασι καθεζομένους βεβιασμένου τοῦ ὕπνου μεταλαμβάνειν ἐκέλευσεν [Palladii Historia Lausiaca, c. XXXII, Butler, p. 89; cf. Vita S. Pachomii, n. 15, Act. SS., Maii t. III, p. 302.] . Ἡμῖν δὲ ἀρκεῖ, ὅτι οὕτως ἐπὶ πεζουλίου [Cave ne πεζούλιον hoc loco atrium seu vestibulum intellegas cum Ducange, s. v. Cf. infra, c. 168.] κείμενοι ἀμερίμνως ὑπνοῦμεν.”

[163] [quem nec prius] Ταῦτα οὖν τοῦ πατρὸς εἰπόντος, οἱ ἀδελφοὶ ἡσύχασαν. Ὡς δὲ ὥρα τῆς τελευτῆς τοῦ ἀδελφοῦ ἔφθασε, πᾶσι προέτρεψε τοῖς ἀδελφοῖς πατὴρ πρὸς αὐτὸν ἀπελθεῖν, ὥστε παρ᾽ ἐκείνου εὐλογηθῆναι. Ὡς δὲ τοῦτο γέγονεν, ἀσπασάμενοι αὐτὸν οἱ ἀδελφοί, ἔστησαν τὸν ἄμωμον [Ἄμωμον dicunt psalmum CXVIII, qui incipit Μακάριοι οἱ ἄμωμοι.] ψάλλοντες. Αὐτὸς δὲ ὕπτιος κείμενος καὶ πρὸς οὐρανὸν ἀτενίζων· &ldquogr;Ὁ Θεός, εἰς τὴν βοήθειάν μου πρόσσχες [πρόσχες A.] ὑπέψαλλε &ldquogr;Κύριε, εἰς τὸ βοηθῆσαί μοι σπεῦσον.&rdquogr; [Psalm. 69, 2.] Καὶ πάλιν· &ldquogr;Ἡμάρτηκά σοι, Θεός, ἱλάσθητί μοι.&rdquogr; Τελευταῖος δὲ πάντων τῶν ἀδελφῶν Φιλιππικὸς [f. 201.] ἐλθών, πεσὼν ἐπὶ τοῦ τραχήλου αὐτοῦ καὶ περιφὺς αὐτῷ μετὰ δακρύων ἔλεγε πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Δεόμαί σου, ὅταν παραστῇς ἐνώπιον τοῦ Χριστοῦ, μνήσθητί μου τοῦ ἁμαρτωλοῦ καὶ δέησιν πρὸς αὐτὸν ὑπὲρ ἐμοῦ ποίησον, ὅπως συγχωρήσῃ μοι τὰς ἁμαρτίας μου. Οἶδα γάρ, ὡς οὐ παρόψεταί σου τὴν αἴτησιν διὰ τοὺς κόπους, οὓς ὑπὲρ τῆς αὐτοῦ ἀγάπης ὑπήνεγκας.&rdquogr; Ταῦτα αὐτοῦ ἐπὶ τρίτον φθεγξαμένου καὶ ἱκετεύσαντος, ἐκεῖνος στυγνῇ καὶ ἀδρανεῖ τῇ φωνῇ ἀποκριθεὶς αὐτῷ ἔφη· &ldquogr;Εἰ ὡς αὐτὸς λέγεις ἐπιτεύξομαί τινος ἐκεῖ παρρησίας [corr., prius παρησίας A.] , οὐ μή σου τῆς αἰτήσεως ἐπιλήσομαι.&rdquogr; Καὶ ταῦτα αὐτοῦ εἰπόντος, συνταξάμενοι αὐτῷ πάντες ἐξῆλθον καὶ πρὸς τὸν πατέρα ἐλθόντες καὶ προσκύνησιν αὐτῷ ἀποδόντες, εἰς τὴν τράπεζαν ἐπορεύθησαν, τῆς ὥρας ἤδη ἐπιστάσης τοῦ δείπνου. Μετὰ δὲ τὸ ἐξελθεῖν τοὺς ἀδελφοὺς τῆς τραπέζης, κελεύει πατήρ τινι τούτων ἀπελθεῖν καὶ ἰδεῖν, εἰ ἔτι ζῇ. Ὡς δὲ ὑποστρέψας σταλεὶς [σταλλεὶς A.] ἀδελφὸς ἔτι ζῆν αὐτὸν ἔλεγεν, ἕτερον αὖθις ἀδελφὸν ἀποστείλας κελεύει τούτῳ, ἵνα ἀπελθὼν καὶ τὴν χεῖρα αὐτοῦ εἰς τὸ ἐκείνου προσκεφάλαιον ἐμβαλών, [quam sublato] ἂν [f. 201v.] εὕρῃ, ἀράμενος πρὸς τὸν πατέρα ἀγάγῃ. Τοῦτο οὖν πεποιηκότος τοῦ ἀδελφοῦ καὶ μήπω ἐν ὑποστρέφειν ἐκεῖθεν τοῦ πατρὸς τὸν στύλον καταλαβόντος, ἕτερος ἀδελφὸς ἐπιφθάσας τελευτῆσαι αὐτὸν ἀπήγγειλεν. [quod habebat peculio,] δὲ πατὴρ τὰ ἐξ ἐκείνου κομισθέντα αὐτῷ ἐν χερσὶ φέρων, τοῖς ἀδελφοῖς ὑποδεικνὺς ἔλεγε· &ldquogr;Ταῦτα ἦν, τὸν ἀδελφὸν πρὸς Κύριον ἀπελθεῖν ἐκώλυσεν· διὸ καὶ ἡνίκα ἤρθησαν, αὐτίκα κεκοίμηται.&rdquogr; Τὰ δὲ ἦν κέρμα ὡς φόλεις [Φόλις, melius φόλλις, obolus.] ἑξήκοντα, παρά τινος αὐτῷ δοθὲν γνώμῃ τοῦ πατρὸς δεξάμενος εἶχε· τῶν δ᾽ [supra lin. A.] ἀδελφῶν εἰπόντων, ὡς εἰ ταῦτα αὐτὸν ἐκώλυε πρὸς Κύριον ἀπελθεῖν, οἱ νομίσματα ἔχοντες μοναχοὶ καὶ μὴ φθάσαντες καλῶς αὐτὰ διοικῆσαι, ἀλλ᾽ οὕτω ἀπελθόντες ἐκεῖθεν, ἐν τίσιν ἄρα τούτων ἕνεκεν ἔσονται· &ldquogr;Μοναχῷ, [moriturum fuisse pronuntiat.] φησὶν πατήρ, ἐν ὑποταγῇ ὄντι, εἰ τελευτῶντι εὑρεθῇ αὐτῷ νόμισμα, οὐκ ἔστιν [οὐκέτι A.] ἄξιον τὰ τῆς νενομισμένης ὡς ἔθος τοῖς χριστιανοῖς ταφῆς καὶ ἐπὶ τούτῳ ἐκτελεσθῆναι.&rdquogr; Καὶ εἰς μαρτυρίας λόγον προέφερε τὸ ἐν τῇ μονῇ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Διαλόγου [Gregorious p. Magnus “Dialogus” a Graecis cognominatur. Anal. Boll., t. XXIII, p. 454.] γεγενημένον [Narratur exemplum in Vita S. Gregorii auct. Ioanne diacono, I, 2, 15, Act. SS., Mart. t. II, p. 140.] . Ἀλλὰ ταῦτα μὲν πατὴρ τοῖς ἀδελφοῖς εἰπὼν εὐχῆς τε ἀξιώσας αὐτούς, ἐπεὶ ἑσπέρα ἦν, πρὸς τὸ ἀναπαυθῆναι [f. 202.] ἀπέλυσεν. Ἕωθεν δὲ τὸν ἀδελφὸν κατὰ τὸν τύπον τῆς μονῆς ἐξοδιάσαντες κεκηδεύκασιν. Οὕτως μὲν οὖν ἔσχε τὰ κατ᾽ ἐκεῖνον.

[164] [De Ioanne,] Ἕτερος [in margine manu recentiore Βίος Ἰωάννου A.] δὲ ἀδελφός, ἐκ τοῦ θέματος τοῦ Ὀψικίου [De themate τοῦ Ὀψικίου lege H. Gelzer, Die Genesis der byzantinischen Themenverfassung, p. 22.] ὁρμώμενος, Ἰωάννης τὴν κλῆσιν, τῇ ἡλικίᾳ νεάζων, ἱερεὺς τὸ ἀξίωμα, οὗτος ἀφ᾽ οὗ εἰς τὴν μονὴν ἀνῆλθεν, οὐ κατῆλθε τοῦ ὄρους, οὐκ οἴνου ἐλαίου τυροῦ ἰχθύος ὅλως [supra lin. A.] μετέσχηκεν, οὐ χρυσόν, οὐκ ἄργυρον ὀβολὸν γοῦν τὸ φαυλότατον ἠθέλησε κτήσασθαι, [paupertatis amatore,] ἀλλὰ τὴν πενίαν ὡς φίλην ἑαυτῷ προσκτησάμενος, τὴν τοῦ ἐν οὐρανοῖς πλούτου ἀναφαίρετον ἐζήτει κληρονομίαν· καὶ γὰρ ἦν, ὡς παρὰ τῶν ἀκριβῶς αὐτὸν ε,ἰδότων μεμάθηκα, γονέων ἀπόρων υἱός, οὗ καὶ μήτηρ τὰ περὶ αὐτοῦ εἰς ἀκοὰς δεξαμένη, καταλιποῦσα καὶ αὐτὴ πάντα πρὸς αὐτὸν ἀφικνεῖται. Καὶ ἰδοῦσα τόν τε αὐτῆς υἱὸν καὶ τὸν τόπον, ἐν ᾧ κατῴκει, τῷ Θεῷ ηὐχαρίστησεν. Εἶτα καὶ τὸ ἅγιον καὶ αὐτὴ σχῆμα παρὰ τοῦ ἁγίου πατρὸς λαβοῦσα, εἰς τὸ τῶν γυναικῶν μοναστήριον πρὸς τὴν μακαρίαν ἀποστέλλεται Εὐπραξίαν καὶ διετέλεσεν ἐκεῖ καλῶς τε καὶ θεαρέστως τὸν δρόμον διανύουσα τῆς ἀσκήσεως. Καὶ [f. 202v.] αὐτὴ μὲν οὕτω. δέ γε ταύτης υἱὸς κατὰ τὸν μνημονευθέντα καὶ αὐτὸς μακάριον Κήρυκον ἐκ τῆς πολλῆς στάσεως τὸν πόδα πληγείς, ὁσίως τὸν αὐτοῦ κατέλυσε βίον καὶ πρὸς ὅν πάλαι ἐπόθει μετακεχώρηκε. [eiusque matre.] Μετ᾽ οὐ πολὺ δὲ καὶ αὐτοῦ μήτηρ τῷ θαυμασίῳ ὄντως καὶ φιλτάτῳ τέκνῳ ἐπηκολούθησε, θεοφιλῶς καὶ αὐτὴ τὸν πνευματικὸν τελέσασα δρόμον, καὶ ᾧ ἐνταῦθα τοῦ κατὰ Θεὸν βίου ὁδηγῷ ἐχρήσατο καὶ προηγεμόνι, τούτῳ δὴ κἂν τῇ πορείᾳ τῆς ἐντεῦθεν μεταναστάσεως προωδευκότι ἀκολουθήσασα, τοῦ φιλανθρώπου πάντως Θεοῦ τὰ κατ᾽ ἐκείνην οὕτως οἰκονομήσαντος, ἵνα μὴ μόνον ἐν τῷ παρόντι βίῳ κατὰ τὸν θεῖον Δαυὶδ μητέρα ἐπὶ τέκνῳ δείξῃ εὐφραινομένην, ἀλλὰ πολλῷ μᾶλλον καὶ ἐν τῷ μέλλοντι.

[165] [De altero Ioanne,] Ἕτερος [in marg. manu recentiore Δόσις Δτη.] ἀδελφός, ἐκ τῶν τῆς Λυδίας Σάρδεων ὡρμημένος, τῇ ἡλικίᾳ προβεβηκώς, Ἰωάννης καὶ αὐτὸς προσαγορευόμενος, οὐκ ἔλαττον τοῦ ἤδη μνημονευθέντος εἰ μὴ καὶ μεῖζον ἐν τοῖς κατὰ Θεὸν ἀσκητικοῖς ἱδρῶσι καὶ ἀγωνίσμασιν ἐν τῇ μονῇ τῆς Θεοτόκου διέλαμψε, τὰ ἄλλα [in marg. eadem manu Βίος ἑτέρου Ἰωάννου.] μὲν ἐπίσης ἐκείνῳ μετιών τε καὶ ἐξασκούμενος [f. 203.] καὶ τῇ αὐτῇ ἐν πᾶσι χρώμενος ἐγκρατείᾳ, ἐν δὲ τῇ στάσει πλεονεκτῶν καὶ αὐτὴν μικροῦ δεῖν τὴν φύσιν ἐκνικῆσαι φιλονεικῶν· σχοινίον γὰρ ἐν τῷ αὐτοῦ κελλίῳ ἄνωθεν δυσὶν ἀρχαῖς δεδεμένον ἔχων καὶ ἐκκρεμάμενον καὶ τοῦτο ὑπὸ τὰς αὐτοῦ ἀγκάλας τιθεὶς νύκτας ἵστατο πάσας, [qui stationem exercebat,] τῷ Θεῷ ψάλλων καὶ προσευχόμενος· καὶ οὕτως τῷ σχοινίῳ ὑπερειδόμενος καὶ ὕπνου πρὸς βραχὺ βεβιασμένου μετεῖχεν, ἐπὰν ὑπὸ τῆς φύσεως κατηνάγκαστο. Τοῦ ξύλου δὲ κρουσθέντος τῆς ἐκκλησίας, πρῶτος πάντων εἰσήρχετο, μηδ᾽ ὅλως ἄχρι καὶ τῆς ἀπολύσεως ἐξερχόμενος, εἰ μή τί γε αὐτὸν φύσις ἠνάγκασεν. Μετὰ δὲ τὴν ἀπόλυσιν τῆς ἐκκλησίας, ψάλλων αὖθις πρὸς τὸ ἑαυτοῦ κελλίον ἀπῄει καὶ εἰσελθὼν ἔνδον τὴν ἀκολουθίαν, ἣν παρὰ τοῦ πατρὸς εἶχε τετυπωμένην, πληρῶν μικράν τινα ἀνάπαυσιν ἐδίδου τῷ σώματι, οὐκ ἐπὶ πλευρᾶς ὅλως ἀνακλινόμενος, ἀλλ᾽ ἐν καθισματίῳ κτιστῷ. Βραχείας δὲ ἀνέσεως μετασχὼν ἀνίστατο πάλιν καὶ διετέλει ψάλλων τε καὶ εὐχόμενος, ἕως οὗ τὸ τῶν ὡρῶν ἔκρουσε ξύλον. Διὸ ἐκ [f. 203v.] τῆς πολλῆς οὕτω στάσεως τοὺς πόδας βλαβείς, καὶ μὴ θέλων τοῦ πολλοῦ ἐνέδωκε τόνου. Ἀλλὰ καὶ οὕτως ἐπὶ τοῦ κτιστοῦ ἐκείνου καθισματίου καθεζόμενος, τρέχειν καλῶς τὸν δρόμον τῆς ἀσκήσεως οὐκ ἐπαύετο.

[166] [et a daemone] δὲ πονηρὸς διάβολος ὁρῶν ἑαυτὸν ὑπὸ ἀσθενοῦς σώματος καὶ ἀτόνου κατὰ κράτος ἡττώμενον καὶ τὰ πεπυρωμένα αὐτοῦ βέλη ὑπὸ τοῖς ἐκείνου ἀκινήτοις ποσὶ πατούμενά τε καὶ συντριβόμενα καὶ ὅτι ἐν τοιαύτῃ μένων ἀνάγκῃ τὸν νοῦν αὐτοῦ τῆς Θεοῦ μνήμης οὐκ ἀπέστησε, προσελθὼν ὡς αὐτὸς ᾤετο ἐκφοβεῖν αὐτὸν ἐπειρᾶτο. Κρατῶν γὰρ τοὺς αὐτοῦ πόδας καὶ τοῦ καθισματίου κατάγων, ἕλκων αὐτὸν πολλάκις καὶ μέχρι τῆς τοῦ κελλίου θύρας πρὸς τὸ καὶ ἔξω ἐκβαλεῖν ἔφερεν. δὲ οὕτως ὑπὸ τοῦ πονηροῦ συρόμενος, φωνὰς ἀφίει τὸν ὑπηρέτην αὐτοῦ Γεράσιμον καλῶν εἰς βοήθειαν. [crudeliter vexabatur,] Ὃς καὶ ἐρχόμενος ἑώρα τὸ μὲν σῶμα αὐτοῦ κινούμενον ὡς ὑπό τινος ἑλκόμενον, τίς δὲ ἕλκων, οὐδαμῶς ἐθεώρει· ὅμως διαβαστάζων αὐτὸν εἰς τὸ αὐτοῦ κάθισμα πάλιν ἀποφέρων ἐτίθει. Ὡς δὲ οὐκ εἴα τοῦτον πονηρὸς [f. 204.] διὰ τοῦ τοιούτου πειρασμοῦ ἀναπαυθῆναι, δηλοῖ ταῦτα μετὰ τοῦ ἀδελφοῦ τῷ πατρί. δὲ ὡς ἤκουσεν, αὐτίκα προσκαλεσάμενός τινας τῶν ἀδελφῶν, προστάσσει ἀπελθεῖν καὶ ἐπάνω τούτου ψάλλοντας ᾆσαι τόν τε κανόνα τοῦ Δαμασκηνοῦ, ὃν δὴ καὶ ἱστοροῦσι καὶ τὸν τῆς Θεοτόκου [Editus est Damasceni κανὼν εἰς τὴν κοίμησιν τῆς Θεομήτορος in P. G., XLVI, 1364 – 68. Cf. K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur, zweite Aufl., p. 675 – 76.] . καὶ ποιησάντων τῶν ἀδελφῶν κατὰ τὴν τοῦ πατρὸς κέλευσιν, μετ᾽ οὐ πολλὰς ἡμέρας λῆξιν ἔσχηκε [corr., prius ἔσχε A.] τὰ τοῦ πειρασμοῦ.

[167] [immisso etiam] Ἀλλὰ καὶ τούτου τε παυσαμένου, μετὰ βραχὺ καὶ αὖθις πειρασμὸν ἕτερον κατὰ συγχώρησιν Θεοῦ αὐτῷ ἐπιφέρει μηδέποτε κόρον λαμβάνων τῶν κατὰ τοῦ Χριστοῦ δούλων προσβολῶν τε καὶ μηχανῶν. Σίελον γὰρ σεσηπότα ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ προἳέναι ἀεννάως [ἀενάως A.] πεποίηκε, καὶ τοσοῦτον, ὥστε τὸν κόλπον αὐτοῦ πληρούμενον καὶ σκώληκας γεννᾶν [γενᾶν A.] ἐκ τῆς σήψεως. Τοῦτο οὖν πατὴρ ἀπὸ τοῦ ἀδελφοῦ ἀναμαθὼν Γερασίμου, τρίχινον ὕφος παρά τινος ἀδελφοῦ λαβὼν πρὸς ἐκεῖνον ἐξαποστέλλει, ὅπως περιβάληται τοῦτο ἐπὶ τὸ δέχεσθαι τὸν καταρρέοντα σίελον. δὴ ῥάκος ἅγιος ἐκεῖνος γέρων δεξάμενος, ἐπὶ χεῖρας [f. 204v.] φέρων καὶ καταφιλῶν σὺν δάκρυσιν ἔλεγε &ldquogr;Ὦ ἅγιε πάτερ, ὅτι τὰ ἐμὰ μέλει [μέλλει A.] σοι καὶ περὶ πολλοῦ τὰ κατ᾽ ἐμὲ τιθέμενος [corr., prius θέμενος A.] εἰς τὸν σεσηπότα κύνα.&rdquogr; Τοῦτο δὲ ἐνδυσάμενος, [morbo foedissimo.] ἐπεὶ μηδὲν εἶδεν ἑαυτῷ χρησιμεῦον, ἐκδυθεὶς πάλιν πρὸς τὸν πατέρα ἀπέστειλε [ἀπέστειλλε A.] , δηλώσας [corr., prius ληλώσας A.] αὐτῷ ἀντὶ τούτου τὴν εὐχὴν αὐτοῦ ἀποστεῖλαι. Πάλιν οὖν πατὴρ ἀπέστειλεν αὐτῷ δέρμα ἐκ θύλακος θυμιάματος· καὶ ἐπὶ τοῦ στήθους τούτου διὰ τοῦ τραχήλου ἐξαρτηθὲν καὶ τὸν καταρρέοντα ὑποδεχόμενον σίελον, τὸν αὐτοῦ χιτῶνα ἄβροχον διετήρει, ἕως οὗ καὶ οὗτος πέρας ἔσχεν πειρασμός.

[168] [Mirabilis eiusdem] Ἐνιαυτὸν οὖν ὅλον τελέσας καθήμενος διὰ τὸ γενέσθαι ὅλον αὐτοῦ τὸ σῶμα ἐκ τῆς ἀκινησίας ἤδη νενεκρωμένον, ἠναγκάσθη ἐπὶ πλευρὰν πεσεῖν, ἀλλ᾽ οὐκ ἐπὶ κλίνης ποῦ γὰρ ἂν καὶ εἶχεν αὐτὴν εὑρεῖν; ὅπου γε οὐδὲ ἄχρι τῆς δεῦρο τοιοῦτόν τι ἐκεῖσε εὑρίσκεται ἀλλ᾽ ἐν πεζουλίῳ. Οὕτω δὲ αὐτοῦ κειμένου, ἀπὸ τῶν μηρῶν μέχρι καὶ τῶν βάσεων τῶν ποδῶν ὑποψυγεῖσα τούτῳ σὰρξ ὡσεὶ νεκροῦ γέγονεν οἵ τε πόδες αὐτοῦ σαπέντες σκώληκας πεποιήκασι, καὶ [f. 205.] ἐπὶ τῶν ὤμων δὲ αὐτῷ πληγή τις ἐπιφυεῖσα ἀφόρητον ἐκεῖθεν δυσωδίαν ἀφίει. Ἀλλὰ καὶ οὕτως ἔχων γενναῖος οὗτος ἀδάμας καὶ ἐν τοιαύτῃ ἀρρωστίᾳ τρυχόμενος, οὐ καταλέλυκέ τι τὸν τηρούμενον αὐτῷ κανόνα τῆς ἐγκρατείας, οὐκ ἠγανάκτησεν, οὐ μαλακόν τι καὶ ἀγεννές [ἀγενὲς A.] , οὐ μικρὸν οὐ μέγα, ἐφθέγξατο, ἀλλὰ καὶ τοὺς παραβάλλοντας αὐτῷ, ὥστε ἰδεῖν καὶ παρηγορῆσαι καὶ γὰρ εἴ τις ἀπήρχετο πρὸς τὸν πατέρα εἴτε κοσμικὸς εἴτε μοναχός, πρὸς ἐκεῖνον ἔπεμπεν αὐτὸν λέγων· &ldquogr;Ἄπελθε, [in morbis] ἵνα ἴδῃς τὸν νέον Ἰώβ.&rdquogr; Τοὺς οὖν παρ᾽ ἐκείνῳ φοιτῶντας αὐτὸς μᾶλλον τοῖς αὐτοῦ λόγοις παρακαλῶν τε καὶ παραμυθούμενος ἦν καὶ πρὸς τὸ φέρειν τοὺς πειρασμοὺς γενναίως τε καὶ εὐχαρίστως ὑπήλειφεν· &ldquogr;Ἀδελφοί, λέγων, εἰ μὲν ἠπιστάμην, ὅτι κύριοι εἰσὶ πολλοὶ καὶ δεσπόται οἱ τὸν κόσμον τόνδε ποιήσαντες καὶ κατέχοντες τοῦτον, τάχα ἂν μὴ ἀναπαυόμενος ὧδε εἶχον δεηθῆναι τούτων ἑνός, ὥστε μεταθεῖναί με εἰς τὸν αὐτοῦ τόπον, ὅπως ἐκ τῆς μεταθέσεως [f. 205.] ἀνάπαυσίν τινα εὕροιμι. Ἐπεὶ δὲ πάντα τά τε οὐράνια καὶ ἐπίγεια, τὰ ὁρατὰ ὁμοῦ καὶ ἀόρατα, ἑνός εἰσι Θεοῦ καὶ δεσπότου ποιήματα καὶ ὑπ᾽ αὐτοῦ πάντα κατέχονται καὶ κυβερνῶνται, [patientia.] τίς εἰμὶ ἐγώ, εἰ θέλημα αὐτοῦ ἐστι τὸ εἶναί με ἐνταῦθα ὅσον χρόνον καὶ βούλεται, ἵνα δεηθῶ αὐτοῦ, ὥστε ἆραί με ἐντεῦθεν καὶ μεταγαγεῖν ἀλλαχοῦ;&rdquogr; Ταῦτα οὖν καὶ ὅσα συνῳδὰ τούτοις πρὸς τοὺς ἀφικνουμένους πρὸς αὐτὸν λέγων, παρεμύθει μᾶλλον ἐκείνους αὐτὸς πρὸς τούτων παρεμυθεῖτο, κἀν ταῖς τῶν λυπηρῶν ἐπιφοραῖς μεγαλοψύχως τε καὶ καρτερῶς ἔχειν ἔπειθε. Καὶ οὕτως ὠφελούμενοι ἔκ τε τῆς θέας τούτου καὶ ὁμιλίας, τὸν Θεὸν δοξάζοντες ἀνεχώρουν.

[169] [Imbribus se exponit,] Ἐκείνου δὲ οὕτως ἀκινήτου κειμένου, μιᾷ τῶν ἡμερῶν λαύρου ὑετοῦ ὑψόθεν καταρραγέντος, ἄπειρος σχεδὸν ὑδάτων πλημμύρα ἔκ τε τῆς κορυφῆς τοῦ ὄρους καὶ τῶν πλαγίων συνερρύη πρὸς τὴν μονήν, ὥστε καὶ [supra lin. A.] δοκεῖν ἅπαντας ἄρδην ἐκ τοῦ ὕδατος ἀπολέσθαι. Αὐτὸς δὲ ὑπὸ τοῦ ὑπηρετοῦντος αὐτῷ ἀναγκαζόμενος, ὥστε ἐξελθεῖν τοῦ κελλίου, οὐκ ἐπείσθη, [f. 206.] ἀλλ᾽ ἔλεγεν ὅτι· &ldquogr;Εἰ θέλημά ἐστι τοῦ Θεοῦ καὶ οὕτως ἔδοξεν αὐτῷ γενέσθαι, ἔνδον τούτου τοῦ κελλίου ἀποθανοῦμαι.&rdquogr; Ποιήσας οὖν ἐν τῇ τοιαύτῃ ἀρρωστίᾳ χρόνους τρεῖς μετά τε τὴν τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν τελευτὴν εἴκοσι καὶ τρεῖς ἡμέρας ἐπιβιώας, καὶ αὐτὸς πρὸς Κύριον ἐξεδήμησε. Πρὸ δὲ μηνῶν ἓξ τῆς αὐτοῦ τελευτῆς, ἁρπαζόμενος τὸν νοῦν ἐγένετο ἐν ἐκστάσει. [rapitur in exlasim.] Καὶ πολλάκις τοῦ ἀδελφοῦ Γερασίμου φωνοῦντος αὐτόν, οὐδ᾽ ὅλως τῆς φωνῆς αὐτοῦ ἐλάμβανεν αἴσθησιν. Διὸ καὶ μετὰ τὸ ἐλθεῖν εἰς ἑαυτὸν τῷ ἀδελφῷ ἔλεγεν· &ldquogr;Ὅταν με οὕτως ὁρᾷς γινόμενον, εἰ μὲν δύνασαι, ἔνδον κάθησο τοῦ κελλίου· εἰ δ᾽ οὖν, ἐξερχόμενος ἔνθα βούλει ἀπέρχου· κἂν ἑβδομάδα οὕτω κείμενόν με ὁρᾷς, μηδοπωσοῦν φώνει.&rdquogr; Ὅπερ καὶ ἐποίει ἀδελφός.

[170] [30 novembris 1054 moriturus] Ἐν αὐτῇ οὖν τῇ ἡμέρᾳ, καθ᾽ ἣν καὶ τελευτᾶν ἔμελλεν ἦν δὲ μνήμη τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Ἀνδρέου κατελθόντος μου πρὸς αὐτόν, ἐπεὶ εἰσῆλθεν ἀδελφὸς πρὸς τὸ γνωρίσαι τούτῳ τὴν ἐμὴν παρουσίαν, εὗρεν αὐτὸν ἐν ἐκστάσει ὄντα. Ἐπὶ πολὺ γοῦν φωνήσας αὐτὸν ἀδελφὸς διὰ τὸ ἐμὲ αὐτὸν πρὸς τοῦτο καταναγκάζειν, [f. 206v.] μόλις [μόλλις A.] εἶδε τοῦτον [τούτου A.] αὐτοῦ αἰσθόμενον [αἰσθόμενος A.] . Εἰς ἑαυτὸν γοῦν γενόμενος ἅγιος γέρων πρὸς τὸν ἀδελφὸν ἔφη· &ldquogr;Οὐκ εἶπόν σοι ὅτι, ἐπάν με οὕτω κείμενον βλέπῃς, ἔα καὶ μὴ φώνει μηδ᾽ ὅλως; καὶ νῦν τί τοῦτο ἐποίησας; [cum Lazari biographo]Τοῦ δὲ ἀδελφοῦ εἰπόντος ὅτι· &ldquogr;Ὁ μοναχὸς Γρηγόριος κελλαρίτης ἧκε πρὸς σέ,&rdquogr; γέρων ἔφη· &ldquogr;Εἰ κελλαρίτης ἐστὶ καὶ θέλει ἄρτι ἰδεῖν καὶ ὁμιλῆσαί με, εἰσελθέτω, διότι ἴσως ἄλλοτε οὐ δυνήσεταί με ἰδεῖν.&rdquogr; Εἰσελθὼν οὖν καὶ καθίσας πλησίον αὐτοῦ ὁμιλεῖν ἠρξάμην αὐτῷ. Μετὰ δὲ τὸ πληρῶσαί με τὴν πρὸς αὐτὸν ὁμιλίαν, ἀποκριθεὶς λέγει μοι· &ldquogr;Διὰ τὸν Κύριον, ἄκουσόν μου τοῦ ἁμαρτωλοῦ καὶ μήτε τοῦ κελλαρίου ἐξέλθῃς μήτε προφάσει τοῦ εἰς Ἱεροσύλυμα ἀπελθεῖν ἀναχωρήσῃς ἐκ τῆς μονῆς τέως, ἔστ᾽ ἂν Θεὸς εἰς τὴν τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν ποίμνην ἡγούμενόν τινα γενέσθαι ἐπευδοκήσειεν ἦν γὰρ αὐτὸν ἐγὼ περὶ τούτου προσερωτήσας &ldquogr;ἐὰν γὰρ σύ, [colloquitur.] φησί, τῆς μονῆς ἐξέλθῃς, οὐ μικρῶς ἴσθι τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν οἱ λογισμοὶ σαλευθήσονται καὶ ἀναχωρῆσαί τινες ἔχουσιν, ὧν τῆς ἀναχωρήσεως σὺ αἴτιος γεγονὼς οὐχ ὑπὲρ σεαυτοῦ μόνον [f. 207.] ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ ἐκείνων λόγον ἀποδώσεις Θεῷ, ἀλλὰ καὶ τὸν ἅγιον ἡμῶν πατέρα ἀντὶ προστάτου ἀντιδικοῦντα σοι μᾶλλον ἐπὶ φοβεροῦ βήματος ἕξεις, ὡς αἴτιος γεγονὼς τῆς τε τῶν ἀδελφῶν ἀναχωρήσεως καὶ τῆς ἐντεῦθεν καταλύσεως τῆς αὐτοῦ μονῆς, ἣν πολλὰ καμὼν αὐτὸς συνεστήσατο [reliqua folii pars vacua est.]

[171] [f. 207v.] Καὶ [in marg. manu recentiore Βίος τοῦ Νίκωνος A.] ἀδελφὸς δὲ ἕτερος ἐπὶ τούτοις, ἐκ τῆς Λυδίας ὁρμώμενος, [De Nicone homine simplici] Νίκων τὴν κλῆσιν, ἰδιώτης τὴν τύχην, τοῦ λόγου νῦν κοσμείτω μου τὴν διήγησιν. Οὗτος διὰ τὸ εἶναι ἀφελὴς ὁμοῦ καὶ ἀγράμματος ἐν ταῖς ἐσχάταις διακονίαις ἀπετάχθη διακονεῖν. Ὅσῳ δὲ ἦν ἀφελὴς καὶ ἁπλούστερος τὰ τῆς ἐκτὸς καταστάσεως, τοσούτῳ τὰ τῆς ἔνδον καὶ μείζονος εὐφυὴς ἄγαν ἐφάνη καὶ δεξιός. Προσελθὼν γὰρ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ᾐτήσατο τὸν πατέρα, ἵνα ὡς ἐντολὴν αὐτῷ τοῦτο προστάξῃ ποιεῖν· τὸ δέ ἐστιν ἑκάστῳ τῶν αὐτῷ ὑπαντώντων μετάνοιαν ποιοῦντα, τὴν σιαγόνα αὐτοῦ ἑτοίμην πρὸς τὸ τυφθῆναι παρ᾽ ἐκείνου παρέχειν. Καὶ δὴ προτραπεὶς τοῦτο παρὰ τοῦ πατρός, ἐποίει μέχρι τινός. Διὰ γὰρ τὸ σφόδρα τύπτεσθαι πρός τινων μὴ δυνηθεὶς ἐνεγκεῖν εἰς τέλος, ἀπέστη τοῦ πράγματος. Καὶ γὰρ τοσοῦτον ἀφειδῶς αὐτόν τινες ἔτυπτον, [vultum ad alapas praebente,] ὥστε καὶ αἷμα ἀποπτύειν τοῦτον πολλάκις. Ἤσθιε μὲν ὅσα καὶ τοῖς ἀδελφοῖς παρετίθουν ἐν τῇ τραπέζῃ, οὐδέποτε δὲ καινὸν ἠθέλησε περιβαλέσθαι ἱμάτιον, ἀλλὰ λαμβάνων αὐτό, καθὼς καὶ οἱ λοιποὶ ἀδελφοί, ἐδίδου εἴ που δή τινι ἐνέτυχε πένητι, καὶ [f. 208.] αὐτὸς ἀεὶ τὰ παλαιά τε καὶ ῥακώδη ἠμφίεστο· διὸ καὶ ἐρωτώμενος παρὰ τῶν ἀδελφῶν καὶ παρ᾽ αύτοῦ τοῦ πατρός· &ldquogr;Ἀπώλεσα αὐτό,&rdquogr; ἔλεγε. Τοσοῦτον δὲ ἦν τὸ σῶμα αὐτοῦ πάνυ τοι αὐχμῶδες καὶ ῥερυπωμένον, ὡς δοκεῖν αὐτὸν τοῖς ὁρῶσιν ἐν τῇ τοῦ βαλανείου ἀεὶ παρακαθῆσθαι καμίνῳ· ἀλλὰ καὶ φθειρῶν σμῆνος τήν τε σάρκα τούτου κατεδαπάνα καὶ ἔξω τὰ ἱμάτια περιέτρεχεν· οὓς κρατῶν οὐκ ἀπέκτεινεν, ἀλλὰ πάλιν ἔνδον ῥίπτων τοῦ κόλπου· &ldquogr;Φάγετε, ἔλεγεν, ἐξ ὧν Θεὸς ὑμῖν εἰς τροφὴν σαρκῶν δέδωκεν.&rdquogr; Ἵστατο δὲ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ στύλος οἷά τις ἀκλινής, μήτε ἐν ὄρθρῳ μήτε ἐν ἀγρυπνίᾳ τὸ σύνολον καθεζόμενος μήτε ἔνθεν κἀκεῖθεν περιστρεφόμενος, ἀλλ᾽ ἀεὶ πρὸς τὸ βῆμα ὁρῶν καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αἴρων συνεχῶς πρὸς τὰ ἄνω, πάγιος ἑστὼς καὶ ἀκίνητος· διὸ καὶ ἐρωτώμενος ἔσθ᾽ ὅτε περὶ τούτου παρὰ τῶν άδελφῶν, ἐν ἀφελότητι καὶ ἀπλήστῳ καρδίας ἤθει· &ldquogr;Ἐγώ, [Caelestis cognomen adepto.] ἔλεγε, τὰ οὐράνια φαντάζομαι·&rdquogr; ὅπερ καὶ ἦν. Ὅθεν καὶ ἐκ τῆς τοιαύτης ἀποκρίσεως Οὐράνιον αὐτὸν ἀπεκάλουν.

[172] [f. 208v.] Πληγῆς δὲ τούτῳ περὶ τὸ σκέλος τοῦ ποδὸς ἐπιγενομένης, [Plagam vermibus corrosam] οὕτω ἀφροντίστως ἔσχε ταύτης καὶ ἀμελῶς, ὥστε καὶ σκώληκας αὐτὴν ἐμποιῆσαι· πλὴν ἀλλ᾽ οὐδ᾽ οὕτω τῆς ἐν τῇ [ἐν τῆ supra lin. A.] ἐκκλησίᾳ στάσεώς τε καὶ προσεδρείας ἐνέδωκε. Ἀλλὰ καὶ τοῦ πατρὸς τοῦτο μαθόντος καὶ κελεύσαντός μοι ἐπιμελείας αὐτὸν ἀξιῶσαι, αὐτὸς οὐ κατεδέξατο· ἀλλ᾽ ἅπαξ διὰ τὴν τοῦ πατρὸς ἐντολὴν καὶ ἄκων ὑπ᾽ ἐμοῦ κρατηθεὶς καὶ χλιαρῷ ὕδατι ἀποσμηχθεὶς τὴν πληγὴν καὶ τοὺς σκώληκας ταύτης ἐκβληθῆναι καταδεξάμενος, τὸ λοιπὸν φυγὰς ἦν καὶ οὐδὲ εἰς τὸν καιρὸν τοῦ ἀρίστου [ἀρίστου \\\\\\ A.] πρὸς τὸ ἀριστῆσαι ηὑρίσκετο. Μόλις οὖν ἐγὼ πρὸς ἑσπέραν ἀναζητήσας αὐτὸν εἰς τὸν ἅγιον Ὀνούφριον εὗρον· καὶ ὡς ἠρόμην αὐτὸν εἰπεῖν μοι τῆς φυγῆς τὴν αἰτίαν· &ldquogr;Εἰ μὴ ἐάσεις, ἔφη, τὸ ἀποσμήχειν μοι τὸ τοῦ ποδὸς ἕλκος, καὶ τῆς μονῆς ἂν καὶ τοῦ ὄρους ἀναχωρήσαιμι. [curari renuit.] Τί γάρ; φησίν, οὐχ ὑπὸ σκωλήκων μέλλομεν πάντες τελευταῖον βρωθῆναι;Τοῦτο οὖν πατὴρ παρ᾽ ἐμοῦ μαθὼν ἐκέλευσέ [f. 209.] μοι μηκέτι περὶ τούτου ἐνοχλῆσαι αὐτῷ· καὶ ἔμεινεν οὕτω μέχρι τῆς αὐτοῦ τελευτῆς, μήτε τὸν πόδα ἐπιμελείας ἀξιώσας μήτε τῆς ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, ὥσπερ ἔφην, προσεδρείας καὶ στάσεως ἐνδοὺς ὁπωσοῦν ἀποστάς.

[173] [Eius obitus.] Καὶ γὰρ ἐν αὐτῇ τῇ ὥρᾳ, ἐν ᾗ ἔμελλε τελευτᾶν, μετὰ τῶν ἀδελφῶν ἑστὼς ἐν τῷ ἀποδείπνῳ, πρὶν τὴν ἀπόλυσιν γενέσθαι, εὐξάμενος καὶ μετάνοιαν ποιήσας τοῖς ἀδελφοῖς, ἐξῆλθε καὶ εἰς τὸ τραπεζεῖον ἀπελθὼν ἐκεῖ γὰρ ἦν ἐπὶ ἐδάφους καθεύδων ἀνακλιθεὶς ἐπὶ τῆς ψιάθου αὐτοῦ ἐν τῷ τόπῳ, ἐν ᾧ τῆς Θεοτόκου καὶ τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ θεῖαί εἰσιν εἰκόνες εἰς δέησιν πρὸς τὸν σωτῆρα τεινόμεναι, ἠρέμα τὴν ψυχὴν διὰ χειρῶν ἀγγέλων παραδέδωκε τῷ Θεῷ. Πρωῒ δὲ ὡς κατὰ τὸ εἰωθὸς πρὸ τοῦ στύλου αὐτὸν οἱ ἀδελφοὶ πρὸς τὸ ἐξοδιάσαι τεθείκασιν, ἰδὼν τοῦτον πατὴρ ἔφη· &ldquogr;Ἴδε, ἑκούσιος μάρτυς· διακόσια γάρ, φησί, ῥαπίσματα ἐδίδου ἑαυτῷ καθ᾽ ἑκάστην, πρωῒ ἑκατὸν καὶ ἑσπέρᾳ ἑκατόν· ἀφ᾽ οὗ δὲ ἀπέστη τοῦ τύπτεσθαι παρ᾽ ἄλλων, τοῦτο ἐποίει· ἐπεὶ δὲ καὶ τὸν πόδα πληγεὶς διακονεῖν οὐκ ἠδύνατο, [f. 209v] καὶ τοῦτο προσετίθετο. Μετὰ γὰρ μάστιγός τινος πληγὰς ἑκατὸν δι᾽ ὅλης τῆς ἡμέρας τῷ σώματι ἑαυτοῦ ἐδίδου. Καὶ ταῦτα μετὰ τῆς ἐμῆς γνώμης ἐποίει. [Patris testimonium.] Ἦν γάρ με ἐπερωτήσας, εἰ ἀρεστόν ἐστι Θεῷ τύπτειν τινὰ ἑαυτόν. Καὶ παρ᾽ ἐμοῦ ἀκούσας, ὡς ἀρεστόν ἐστι, καὶ προτροπὴν εἰληφώς, ὡς ἐντολήν τινα τοῦτο μέχρι καὶ τῆς δεῦρο ἐκπληρῶν διετέλεσεν.&rdquogr; Ἀλλὰ ταῦτα μὲν περὶ τοῦ τὴν κλῆσιν ἐκ τῶν ἔργων ἀληθεστάτην ἀποδείξαντος Οὐρανίου Νίκωνος ἅγιος πατὴρ μεμαρτύρηκεν.

[174] [De altero Nicone,] Ἕτερος [in marg. manu recentiore Βίος ἑτέρου ὁσίου Νίκωνος A.] δὲ ἀδελφός, καὶ αὐτὸς Νίκων καλούμενος, ἐκ τῆς Φρυγίας ὁρμώμενος, οὐχ ὁμώνυμος μόνον ἀλλὰ καὶ ὁμότροπος σαφῶς τῷ προτέρῳ, εἰ μή τί γε καὶ πλέον ἔχει τις λέγειν, ἐκ τῶν ἔργων ἐγνώρισται. Οὗτος γὰρ ἔτι παῖς ὢν καὶ τοῖς γονεῦσιν ὑποτασσόμενος, ὡς παρὰ τοῦ θείου αὐτοῦ μεμάθηκα, ἐξερχόμενος λάθρᾳ τῶν αὐτοῦ γεννητόρων, ἀπῄει εἰς τόπους ἀποκρύφους καὶ εὐκτηρίους οἴκους. Καὶ ἦν ἐνδιατρίβων ἐκεῖ μηδὲν εἰς τροφὴν ἐπιφερόμενος ἑαυτῷ, ἕως οὗ ὑπὸ τῶν οἰκείων ἀναζητηθεὶς εὑρέθη. Ἀφ᾽ οὗ δὲ [f. 210.] εἰς τὴν μονὴν ἦλθε καὶ τὸ τῶν μοναχῶν σχῆμα παρὰ τοῦ ἁγίου [ἁγίου supra lin. A.] πατρὸς ἐδέξατο καὶ τῆς κατὰ Θεὸν ἀπήρξατο πολιτείας, οὐκ οἴνου, οὐκ ἐλαίου, οὐχὶ ἑτέρου τινὸς τῶν λιπαινόντων ἐγεύσατο, οὐ δύο χιτῶνας ἐφόρεσεν, οὐχ ὑποδήμασι τοὺς πόδας περιεκάλυψεν. [qui noctu fratribus] Ἀποσταλεὶς δὲ παρὰ τοῦ πατρὸς εἰς τὴν Θεοτόκον πρὸς τὸ τοῖς ἐκεῖ διακονεῖν ἀδελφοῖς, λείψεως ὕδατος ἐν τῇ ἁγίᾳ Ἀναστάσει γεγενημένης [γεγεννημένης A.] , εἰς δὲ τὴν Θεοτόκον ὄντος ἀκμήν, αὐτὸς ἐκεῖθεν νυκτὸς ὕδωρ ἐν ἀγγείῳ λαμβάνων εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν ἀπεκόμιζε καὶ τὰς τῶν ἀδελφῶν περιερχόμενος κέλλας καὶ τὰ αὐτῶν ἀγγεῖα πληρῶν, πάλιν νυκτὸς εἰς τὴν Θεοτόκον, μηδενὸς τῶν λοιπῶν εἰδότος πλὴν ἑνὸς ἀδελφοῦ, κατήρχετο. Τοῦτο δὲ αὐτοῦ ποιοῦντος, πονηρὸς Σατὰν καὶ τοῖς ἀγαθοῖς ἀεὶ ἐναντιούμενος ἔργοις, βουλόμενος αὐτῷ μὲν τὴν πρὸς τὸ τοιοῦτον ἀγαθὸν ἔργον προθυμίαν ἀμβλῦναι καὶ τοῦ ἐντεῦθεν αὐτὸν ἀποστερῆσαι μισθοῦ, [aquam subministrabat;] τοὺς δὲ ἀδελφοὺς τῆς μικρᾶς ταύτης τοῦ ὕδατος [f. 210v.] ἀποτυχεῖν παρασκευάσαι παραμυθίας, ἀνερχόμενον νυκτός, ὥσπερ εἴρηται, ποτὲ μὲν λίθοις ἔβαλλε, ποτὲ δὲ ἐκ ὀνόματος αὐτὸν ἐκάλει. Ἀλλὰ ἐκεῖνος μὴ ἀγνοῶν, τίς ταῦτα ποιῶν, πρὸς ἐκεῖνον μὲν σιωπῶν, τῷ δὲ Θεῷ δι᾽ εὐχῆς καὶ ψαλμῳδίας ὁμιλῶν, ἀφόβως τὸν τόπον παρήρχετο. [a daemone excaecatur.] Ποτὲ δὲ τῆς ἡμέρας πρὸς ἑσπέραν κλινάσης, ἀνελθὼν καὶ ἄρας οἶνον πρὸς τὸ καταγαγεῖν τοῦτον τοῖς ἀδελφοῖς, ὡς μόνον τῆς μονῆς ἐξῆλθε καὶ μικρόν τι ταύτης διέστη, ποιεῖ αὐτὸν πονηρὸς κατὰ συγχώρησιν Θεοῦ τοὺς ὀφθαλμοὺς πηρωθῆναι καὶ μηδέν τι ὅλως ὁρᾶν. Οὕτως οὖν ψηλαφητῇ βαδίσει [corr., prius βάσει A.] χρώμενος καὶ κατὰ μικρὸν προβαίνων, μόλις εἰς τὸν τόπον ἔσχε καταλαβεῖν, ἐν ᾧ σταυρὸς ἦν ἐπὶ τῆς δρυὸς πεπηγώς. Ἐξ οὗ δὴ καὶ τὸν ἀδελφὸν φωνήσας Γεράσιμον, ὅστις ἦν τότε κελλαρίτης ἐκεῖσε, πρὸς ἑαυτὸν μετὰ καὶ ἄλλου ἀδελφοῦ πεποίηκεν ἀνελθεῖν. Οἳ καὶ ἄραντες αὐτὸν ἐπὶ ὤμων, εἰς τὴν Θεοτόκον κατήγαγον καὶ εἰσαγαγόντες αὐτὸν εἰς τὸ κελλίον αὐτοῦ, [f. 211.] ἐάσαντες ἀνεχώρησαν. Οὕτως δὲ αὐτοῦ ἐπὶ τῆς ψιάθου κείμενος, ἐπιπεσόντες αὐτῷ οἱ δαίμονες νυκτὸς τοσοῦτον ἐπί τε τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ καὶ τοῦ λοιποῦ σώματος ἔτυψαν, ὡς μὴ δυνηθῆναι αὐτὸν ἐφ᾽ ἱκανὰς ἡμέρας μήτε ἀκοῦσαι μήτε λαλῆσαι, ἀλλ᾽ οὕτω κεῖσθαι κωφὸν καὶ ἄλαλον [(ἀλλ᾽ - ἄλαλον) in marg. A.] .

[175] [Columnam conscendere gestiens,] Ὀχληθεὶς δέ ποτε ὑπὸ τοῦ λογισμοῦ, ἵνα ἑαυτὸν εἰς στύλον ἐγκλείσῃ, καὶ τῷ πατρὶ τοῦτο γνωρίσας ἠνώχλει, ὥστε συγχωρῆσαι αὐτῷ πληρῶσαι τὴν οἰκείαν ἐπιθυμίαν. δὲ πατὴρ εἰδώς, ὡς ἐπικίνδυνα μᾶλλον τὰ τοιαῦτα τοῖς νέοις, ὠφέλιμα, προμαλάξαι αὐτὸν μᾶλλον διὰ τῆς ὑπακοῆς ἔκρινε. Καὶ κελεύει αὐτῷ ἐπὶ τριετίαν μηδ᾽ ὅλως πλὴν αὐτοῦ τὸ σύνολόν τινι [supra lin. A.] ὁμιλῆσαι καὶ ἐκ τοῦ ποταμοῦ πρὸς τὴν μονὴν δὶς τῆς ἡμέρας δύο κεράμια ὕδατος βαστάζοντα ἀναβιβάζειν. [per tres annos] Καὶ ὅταν ταύτας τὰς ἐντολὰς δεόντως καὶ καλῶς ἐκπληρώσῃ, τότε αὐτὸν καὶ ἔνδον τοῦ στύλου ἐγκλείσει. Ταύτας οὖν τὰς ἐντολὰς παρὰ τοῦ πατρὸς δεξάμενος, προθύμως ἦν αὐτὰς ἐκτελῶν. Ἐπετήδευσε δὲ προσποιήσασθαι [f. 211v.] καὶ τὸν ἔξηχον. Διὸ καὶ ὁρῶντες αὐτὸν οὕτως οἵ τε ἐν τῇ ὁδῷ συναντῶντες οἵ τε ἐν τῇ μονῇ νέοι, οὐ μικρῶς αὐτὸν ἀλλὰ καὶ ποικίλως ἐπείραζον. Αὐτὸς δέ, ἵνα μὴ ἔκ τινος ἀνάγκης ἐκβιασθεὶς καὶ εἰς λήθην ἐλθὼν λαλήσῃ, δύο λίθους εἰς τὸ ἑαυτοῦ στόμα βαλών, ὑπὸ πολλῶν ὡς εἴρηται παντοίως ἐκπειραζόμενος, [a patre probatur;] οὐχ ὡμίλει ὅλως οὐδέν. Ποτὲ δὲ λείψεως ξύλων ἐν τῷ μαγειρείῳ γενομένης καὶ πάντων τῇ τοῦ πατρὸς κελεύσει εἰς τὸ ὄρος πρὸς τὸ μετακομίσαι ἀπερχομένων, αὐτὸς μόνος προσεποιήσατο μὴ βούλεσθαι ἀπελθεῖν· οὗ χάριν οὐ μετρίως τοῦτον ἐπείρασαν, σύροντες, ὠθοῦντες, ῥαπίζοντες· καὶ τέλος, ὡς εἶδον μὴ προθύμως αὐτοῖς ἑπόμενον, ἐπὶ τῆς γῆς ὕπτιον αὐτὸν θέντες καὶ λίθους ἐπί τε τῶν ποδῶν αὐτοῦ καὶ τοῦ στήθους προσεπιθέμενοι, ἀφέντες αὐτὸν εἰς τὸ προκείμενον αὐτοῖς ἔργον ᾤχοντο. Αὐτὸς δὲ ἔκειτο οὕτως, ἕως οὗ ἐκεῖνοι ὑπέστρεψαν, καὶ οὕτως τοὺς λίθους ἄραντες ἀφῆκαν ἐξαναστῆναι. [f. 212.] Τῆς νυκτὸς δὲ καταλαβούσης, μηδενὸς εἰδότος, δὶς εἰς τὸ ὄρος ἀπελθὼν ξύλα ἤνεγκε· τοῦτο δὲ ἐποίει πολλάκις καὶ εἰς τὰ τοῦ Λεβεδίου ξύλα. Τῶν δὲ ποδῶν αὐτοῦ ὑπὸ τοῦ ψύχους διαρραγέντων, οὐκ ἐπείσθη ὑποδήμασι χρήσασθαι· μήπω δὲ τῆς τριετίας τέλος λαβούσης, ἐπεὶ μοναχὸς Μερκούριος εἰς τὸν στύλον τῆς Πέτρας ὢν τῆς παρούσης ἀπηλλάγη ζωῆς, [voti compos factus] προσκαλεσάμενος τὸν εἰρημένον ἀδελφὸν πατὴρ καὶ τοῦ δεσμοῦ λύσας τῆς γλώττης, κελεύει ἐν τῷ στύλῳ ἀπελθόντα εἰσελθεῖν. δὲ πᾶσι τοῖς ἀδελφοῖς μετάνοιαν ποιήσας καὶ εὐχὴν παρ᾽ αὐτῶν τε καὶ τοῦ πατρὸς λαβών, ἀπελθὼν ἐν τῷδε τῷ στύλῳ εἴσεισι· καὶ ποιήσας ἐν αὐτῷ βραχύν τινα χρόνον, [mox moritur.] ἐκεῖσε καὶ τὸ τῆς ζωῆς ἐδέξατο τέλος. Καὶ καταγαγόντες αὐτὸν ἐν τῷ ἐκεῖσε τοῦ Σωτῆρος θάπτουσιν εὐκτηρίῳ, τέλειον δὴ [δὲ A.] αὐτὸν ἀσκητὴν καὶ πλήρη τῶν τοῦ πνεύματος ἡμερῶν ἐν ἔτι νεαρῷ τῷ σώματι χρηματίσαντα· ἦν γάρ, ὅτε ἐτελεύτησεν, ὡς ἐτῶν εἴκοσιν καὶ μικρόν τι πρός.

[176] [De alio monacho] Ἕτερος ἀδελφὸς ἐξ ἑτέρας μονῆς εἰς τὴν ἡμετέραν [f. 212v.] [in marg. manu recentiore Βίος ἑτέρου ἀνωνύμου A.] ἐλθὼν καὶ παρὰ τοῦ πατρὸς κελευσθεὶς τὸ ὕδωρ τοῦ ποταμοῦ μετὰ ζῴου ἀνακομίζειν εἰς τὴν μονήν, ἔκρινεν ἀνυπόδετος τοῦτο ποιεῖν, καίτοι χειμερίου τοῦ καιροῦ ὄντος· ἦν γὰρ δεκέμβριος [δεκέβριος A.] μήν· τοῦτο δὲ μαθὼν πατὴρ προσκαλεσάμενος ἐκέλευσε δοθῆναι αὐτῷ ὑποδήματα, καὶ ὑποδεῖσθαι [ὑπεδείσθαι A.] τούτῳ προσέταξεν. δὲ μὴ θέλων τοῦ πατρὸς παρακοῦσαι, λαβὼν αὐτὰ ὑπεδήσατο, καὶ μέχρι μὲν τῆς δρυὸς πρὸς τὸ μὴ δήλην γενέσθαι τὴν αὐτοῦ ἐργασίαν ἦν φορῶν ταῦτα, τὸ λοιπὸν δὲ ἐκβάλλων [ἐκβάλων A.] γυμνοῖς αὖθις κατήρχετο τοῖς ποσίν· ὡσαύτως δὲ ἐποίει καὶ ἀνερχόμενος· ἦν δὲ καὶ ὑπήνη τοῦ πώγωνος αὐτοῦ δασεῖα καὶ ἐπιμήκης καὶ ἐκ τῆς προσψαύσεως τῶν ἀσκῶν ἐν μὲν ταῖς ἀρχαῖς διὰ τὸ ἐνυγραίνεσθαι αὐτὴν ἐξ αὐτῶν καὶ ὑπὸ τοῦ ἀνέμου διατινάσσεσθαι [διατινάσεσθαι A.] κρυσταλώδης ἐγίνετο καὶ κατὰ μικρὸν ὑποσπωμένη εἰς ἀφανισμὸν ὑπερρύη. [frigus patienter ferente.] Ἀλλ᾽ μὲν ἀδελφὸς οὗτος τοιαύτῃ προθυμίᾳ ψυχῆς τὴν ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἐγχειρισθεῖσαν αὐτῷ διακονίαν τετελεκώς, πρὸς τὴν αὐτοῦ μονὴν εὐχὴν λαβὼν παρά τε [f. 213.] τοῦ πατρὸς καὶ τῶν ἀδελφῶν χαίρων ὑπέστρεψε.

[177] [De Dorotheo] Δωρόθεος [in marg. manu recentiore Βίος Δωροθέου A.] δέ, ἐκ τοῦ Ἰκονίου, ἱερεὺς ὢν καὶ τῷ χρόνῳ προβεβηκώς, ὅτε εἰς τὴν μονὴν ἐλθὼν τοῦ σχήματος ἠξίωται παρὰ τοῦ πατρός, πολλοὺς νέους τῶν παρ᾽ ἡμῖν τῇ προθυμίᾳ καὶ εὐτονίᾳ ἐν ταῖς ὑπηρεσίαις τῶν αὐτῷ ἐπιτρεπομένων διακονιῶν ὑπερέβαλεν, οὐ μὲν δὲ ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ στάσει τῆς ἐκκλησίας· ἀφ᾽ οὗ δὲ γέγονε μοναχός, οὔτε τυροῦ οὔτε ᾠοῦ ἐγεύσατό ποτε, κατὰ δὲ πᾶσαν τετράδα καὶ παρασκευὴν παντελῆ νηστείαν ἐτήρει, μηδενὸς μηδ᾽ ὅλως γευόμενος, ἐν δὲ ταῖς τρισὶ τεσσαρακοσταῖς οὔτε οἴνου οὔτε ἐλαίου οὔτε ἑψητοῦ τινος ἐκτὸς ἄρτου καὶ μόνου μετεῖχε. Πρὸ δὲ ἓξ χρόνων τῆς αὐτοῦ τελευτῆς τὸ φῶς τῶν σωματικῶν ἀποβαλὼν ὀφθαλμῶν, [caeco] τοὺς νοεροὺς ὀφθαλμοὺς ὀπτικωτέρους τε καὶ φωτοειδεστέρους ἐπλούτησε· καὶ γὰρ γηραιὸς ὤν, καὶ τοσοῦτον, ὥστε κεκυφότα αὐτὸν ὑπὸ τοῦ γήρως γενέσθαι, οὐκ ἀπελείφθη ποτὲ τῆς ἐν ἐκκλησίᾳ συνάξεως. Πρῶτος δὲ πάντων τῶν λοιπῶν εἰσερχόμενος ὕστατος ἐξήρχετο μετὰ [f. 213v.] τὴν ἀπόλυσιν, ἵστατο δὲ ψάλλων ἀεὶ εὐπροθύμως πάντας προφθάνων ἔν τε τῇ στιχολογίᾳ καὶ ἐν τοῖς τῶν κανόνων τροπαρίοις· ἀλλὰ καὶ αὐτοῦ φωνὴ τὰς τῶν ἄλλων ἁπάντων ὑπερήχει σχεδόν. [psallendi studiosissimo.] Ἐξερχόμενος δὲ τῆς ἐκκλησίας καὶ εἰς τὸ ἑαυτοῦ κελλίον εἰσιών, κλείων εὐθὺς τὴν θύραν ἵστατο ψάλλων καὶ εὐχόμενος ἄχρις ἱκανῆς ὥρας· εἶτα μικρὸν καθεσθεὶς καὶ ἀναπαυθείς, πάλιν ἀνιστάμενος μέχρι τοῦ τῆς ἐκκλησίας κρούματος ἔψαλλεν. Οὕτω γοῦν κἀκεῖνος θεαρέστως βιώσας, τοῦ παρόντος βίου πλήρης ἡμερῶν τῶν τε πνευματικῶν καὶ τῶν τοῦ σώματος ἀπαλλάττεται.

[178] [De Lazaro et Nicolao.] Ἔτι [ἕτοι A; in marg. manu recentiore βίος Λαζάρου καὶ Νικολάου.] μοι καὶ περὶ δύο τούτων διεξιέναι, Λαζάρου τέ φημι, τοῦ ἐπιλεγομένου Κοντοῦ, καὶ Νικολάου, ᾧ Κῦρ Εὐλόγησος τὸ ἐπώνυμον. Ὧν μὲν ἐν τῇ παραστάσει καὶ τῷ τῆς τοῦ Θεοῦ δοξολογίας ἀκαταπαύστῳ ἔν τε τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ καταμόνας καὶ ἐν τῇ χύσει τῶν δακρύων στερνοτυπίαις τε καὶ στεναγμοῖς ἀνενδότοις καὶ γοεροῖς ὀδυρμοῖς πάντας σχεδὸν τοὺς ἐν τῇ μονῇ ἀγωνιστὰς ὑπερβέβηκε· καὶ γὰρ ἑσπέρᾳ ἐξερχόμενος πρὸς τὸ ὄρος, ἵστατο ἔν τινι τόπῳ μήκοθεν τῆς μονῆς στῆθός [f. 214.] τε τύπτων καὶ γονυκλισίαις καὶ δάκρυσι καὶ ὀλολυγμοῖς ἐφ᾽ ὥρας ἱκανὰς χρώμενος.

[179] [De Pantoleone.] Τὸ δ᾽ αὐτὸ τοῦτο ἐποίει καὶ φιλοπονώτατος καὶ τῷ ὄντι φιλόπτωχος καὶ φιλόθεος Παντολέων, οὗ τὸ στενὸν τοῦ βίου καὶ ἐπίπονον αὐτοῦ δὴ ἐκείνου κέλλα κηρύττει. δὲ ἐν τῇ ὑπακοῇ καὶ τῇ τοῦ ἤθους ἀκεραιότητι καὶ τοῖς σωματικοῖς κόποις καὶ τῷ πάντα μετὰ τῆς τοῦ πατρὸς ποιεῖν γνώμης οὐδενὸς ἔσχε τὰ δεύτερα· διὸ καὶ τελευτᾶν μέλλων, παρεκάλεσε τὸν ἅγιον ἡμῶν πατέρα, ἦν γὰρ ἤδη περὶ τὰ ἔσχατα, ἔτι μιᾶς ἡμέρας ζωῆς αὐτῷ δοθῆναι προσθήκην, ἵνα τὸν τίμιον σταυρὸν ἐκ τοῦ ἁγιασμοῦ δέξηται ἦν γὰρ ἡμέρα τῶν φώτων [Ἑορτὴ τῶν φώτων festum Epiphaniae dicitur.] δὴ καὶ κατὰ τὴν ἐκείνου αἴτησιν γέγονε. Μετὰ γὰρ τὸ ἀναδέξασθαι τὸν τίμιον σταυρὸν καὶ τῶν ἀχράντων μυστηρίων μεταλαβεῖν τὰς χεῖρας διάρας καὶ τὸ &ldquogr;δόξα σοι, Θεός&rdquogr; εἰπὼν καὶ &ldquogr;εὐχαριστῶ σοι, ἅγιε πάτερ, ὅτι ὥσπερ οὐκ ἐγὼ κατὰ τὴν ἐμὴν δύναμιν χωρὶς τῆς σῆς βουλῆς τι πεποίηκα, οὕτως ούδὲ σὺ παρεῖδες τὴν ἐμὴν αἴτησιν.&rdquogr; Ταῦτα εἰπὼν καὶ τὰ ἅγια αὐτοῦ σίδηρα ἀσπασάμενος, τῆς ἐκκλησίας ἐξελθὼν καὶ εἰς τὸ ἑαυτοῦ ἀπελθὼν [f. 214v.] κελλίον, τῇ ἐπαύριον πρὸς Κύριον ἐξεδήμησε.

[180] [Fratrum omnium] Ταῦτα τοιγαροῦν περὶ τῶν πατέρων καὶ ἀδελφῶν ἡμῶν, ὡς ἀρχόμενος τοῦ λόγου εἰρήκειν, διεξῆλθον ἐνταῦθα, ἵν᾽ ἐκ τῶν καρπῶν τὸ δένδρον δειχθῇ καὶ ἐκ τῶν μαθητῶν διδάσκαλος· καὶ γὰρ ὡς εἰς ἀρχέτυπον εἰκόνα τὸν ἐκείνου βίου ὁρῶντες, μᾶλλον δὲ ὑπ᾽ αὐτοῦ ἄριστα ποδηγούμενοί τε καὶ κυβερνώμενοι, πρὸς πᾶσαν ἀρετὴν ἐπεδίδουν. Καὶ ἦν ἰδεῖν ἐν τούτοις ἀγαθὴν ἅμιλλαν, [sancta aemulatio.] διὰ τῶν ἀσκητικῶν πόνων τὴν στενὴν καὶ τεθλιμμένην ὁδὸν προθύμῳ τῷ ποδὶ τρέχουσι καὶ διὰ ταύτης ἐπὶ τὸ πλάτος καταντῆσαι ἐπειγομένοις [ἐπειγομένης A.] τῆς αἰωνίου μακαριότητος. Ταῖς γὰρ αὐτοῦ ὡς εἴρηται θείαις ὑποθήκαις καὶ διδαχαῖς πειθόμενοί τε καὶ ἀκλινῶς ἑπόμενοι, ῥᾷον τὰ τῆς ἀσκητικῆς παλαίστρας ἐπίπονα ἔφερον· καὶ γὰρ πάντας τοὺς αὐτῷ προσιόντας καὶ μετ᾽ αὐτοῦ τὴν οἴκησιν ποιήσασθαι αἱρουμένους τοῦτο πρὸ παντὸς ἐδίδασκεν ἄλλου καὶ καταρχὴν οἱονεὶ προκατεβάλλετο [προκατεβάλετο A.] αὐτοῖς δεξιὰν τῆς [τοῖς A.] εἰς τὰ μείζω προαγωγῆς, [Patris doctrina] τὸ μὴ ἀποκρύπτειν αὐτῷ τοὺς ἑαυτῶν λογισμούς, [f. 215.] τὸ μηδὲν ἔχειν μήτε μὴν πράττειν τῆς ἐκείνου γνώμης ἐκτός, ἐξακολουθοῦντας τοῖς ἰδίοις θελήμασι, μηδὲν παρὰ τὸ διατεταγμένον αὐτοῖς ποιεῖν, μὴ τοῖς ὑπὲρ δύναμιν ἐγχειρεῖν μηδὲ δεσμεῖν ἑαυτοὺς ἐξ ἰδίου θελήματος νηστείᾳ ἀγρυπνίᾳ ἄλλῳ τινι ἐκτὸς τοῦ ἐν τῷ κοινοβίῳ κανόνος, ἀλλὰ μετὰ πάσης προθυμίας τὸν τῆς μονῆς τύπον ἔν τε τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ τῇ τραπέζῃ καὶ τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ἐκτελεῖν καὶ μετ᾽ εὐχαριστίας τὰ διδόμενα καταδέχεσθαι, [et praecepta] ἐξερχομένους δὲ εἴτε τῆς ἐκκλησίας εἴτε τῆς τραπέζης σιωπῶντας καὶ κατὰ νοῦν ψάλλοντας πρὸς τὴν ἑαυτοῦ κέλλαν ἕκαστον ἀπιέναι καὶ μὴ συναθροιζομένους ἐν ματαιολογίαις τὸν καιρὸν ἀναλίσκειν, μὴ ἐν συμποσίοις συναυλίζεσθαι καὶ συνεστιάσεσι, μὴ ἐξερχομένους τῶν ἰδίων κελλίων χάριν ἀκηδίας ἐπισκέψεώς τινος πρὸς τὰς τῶν ἄλλων κέλλας ἕκαστον ἀπιέναι, [oellac custodiam] εἰ μήπου κατὰ ἀνάγκην τοῦτο γένηται, ἀλλὰ μᾶλλον εἰς τὸ ἴδιον κελλίον ὑπομονητικῶς καθέζεσθαι, ἵνα μὴ τῶν ἰδίων, φησί, κελλίων ἐξερχόμενοι καὶ εἰς τὰ τῶν ἄλλων ἀπερχόμενοι [(καὶ - ἀπερχόμενοι) in marg. A.] , οὐ θέλομεν ἴδωμεν καὶ ἀκούσωμεν καὶ εἴπωμεν. Καὶ γὰρ ἐντεῦθεν [f. 215v.] αἱ καταλαλιαί, ἐντεῦθεν αἱ κατακρίσεις καὶ αἱ κατὰ τῶν ἀδελφῶν λοιδορίαι προἳέναι πεφύκασι, δι᾽ ὧν νοῦς σκοτιζόμενος ἀπόλλυσι τὴν ἑαυτοῦ ὁδὸν καὶ τοῦ ὀρθῶς ἔχοντος ἀποπλανᾶται σκοποῦ. Καὶ λοιπόν τις, ἀφεὶς τὸ ἑαυτῷ [ἑαυτοῦ A.] προσέχειν, εἰς τὰ τῶν ἄλλων προσαδολεσχεῖ σφάλματα καὶ μὴ δυνάμενος ἐκ τούτου ἑαυτὸν κατασχεῖν ἐπιγνῶναι τὴν οἰκείαν ἀσθένειαν, ἄρχεται ὑβρίζειν καὶ μάχεσθαι καὶ καθ᾽ ἑκάστην σκάνδαλα ποιεῖσθαι μετὰ τῶν ἀδελφῶν. Ταῦτά τε καὶ ἕτερα πλείω τούτων ἰδίᾳ τε καὶ ἐπὶ πάντων καθ᾽ ἑκάστην ἐδίδασκεν, [commendat.] ἐκεῖνο δὴ τοῖς ἑαυτοῦ λόγοις τελευταῖον έπιτιθεὶς ὡς· &ldquogr;εἴ τις ταῦτα κατὰ τὴν ἐνοῦσαν αὐτῷ παραφυλάξεται δύναμιν καὶ τὰ διδόμενα αὐτῷ ἐκ τοῦ κοινοβίου ἔν τε τῇ τραπέζῃ καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς αὐτοῦ χρείαις λαμβάνων μετ᾽ εὐχαριστίας τούτοις ἀρκεῖται, πιστεύω εἰς τὸν Χριστόν μου, ὅτι μετὰ Ἀντωνίου καὶ τῶν λοιπῶν θεοφόρων πατέρων εὑρεθῆναι ἔχει.”

[181] [Quomodo aegrotos] Τοῖς δέ γε ἀρρωστίᾳ σώματος ἐγκατεχομένοις· καὶ δαιμονικῇ τινι ἐπηρείᾳ ἐνοχλουμένοις παρῄνει μὴ μικροψυχεῖν μηδὲ καταπίπτειν ἐν ταῖς λυπηραῖς [f. 216.] τοιαύταις ἐπιφοραῖς βλάσφημον κατὰ Θεοῦ κινεῖν γλῶτταν, ἀλλὰ μᾶλλον εὐχαριστεῖν αὐτῷ καὶ μακροθύμως φέρειν καὶ καρτερῶς, ἀποσκοποῦντας εἰς τὴν μέλλουσαν [μέλουσαν A.] μισθαποδοσίαν, πολλῷ δαψιλεστέραν οὖσαν τῆς ἐνταῦθα κακοπαθείας, καὶ τὰ τοῦ ἀποστόλου ἑαυτοῖς ἐπιλέγοντας, ὅτι οὐκ ἄξια τὰ παθήματα τοῦ νῦν καιροῦ πρὸς τὴν μέλλουσαν εἰς ἡμᾶς ἀποκαλυφθῆναι δόξαν καὶ ὅτι ὅσον ἔξω ἡμῶν ἄνθρωπος φθείρεται, τοσοῦτον ἔσωθεν ἀνακαινοῦται ἡμέρᾳ καὶ ἡμέρᾳ. [Rom. 8, 18.] Παρήγγελλε δὲ καὶ τοῦτο ὡς &ldquogr;ἐάν τις ἐν ἀρρωστίᾳ κατακείμενος ᾖ, μὴ συχνῶς τινες εἰς τοῦτον παραβαλλέτωσαν, ἀλλ᾽ ἐάτωσαν αὐτὸν μᾶλλον μόνον εἶναι ἐν τῷ κελλίῳ, ὅπως κατὰ μόνας ὢν εἰς μνήμην ἔλθῃ τῶν ἑαυτοῦ πταισμάτων καὶ δακρύσας ὑπὲρ τῆς ἀφέσεως τούτων τὸν Θεὸν δυσωπήσῃ, ἐπεὶ μετὰ πολλῶν ὢν οὐ σχοίη ἂν ῥᾳδίως τοῦτο ποιῆσαι.” [et ferventiores inter iuniores] Ὅσους μέντοι τῶν νέων προθυμοτέρους ἑώρα πρὸς τὴν ἄσκησιν ἔχοντας, προθύμως καὶ αὐτὸς τούτοις παρῄνει ταῖς σκληροτέραις καὶ ἐπιπονωτέραις ἀγωγαῖς τῆς ἀσκήσεως ὑποπιέζειν τὸ σῶμα· ὅσους δὲ αὖθις ἀμελεστέρους [f. 216v.] ᾔδει [περὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας in marg. superiore A.] καὶ μικροψύχους, συγκαταβατικὸς καὶ [supra lin.] αὐτὸς καὶ συγγνώμων τὰ πρὸς αὐτοὺς ἦν, μὴ βαρύνων αὐτοὺς ἔν τινι μηδὲ ἐπὶ τῇ αὐτῶν ἀμελείᾳ καὶ ῥᾳθυμίᾳ καὶ πταίσμασί τισι τούτων, καίπερ οὐκ ἀγνοῶν, ἀδεῶς εἰς ἔλεγχον προαγόμενος [προαγομένους A.] , ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐλέγχειν σκώπτειν τοὺς τοιούτους έπιχειροῦντας αὐτὸς καὶ ἀντεμέμφετο καὶ ἀντέσκωπτεν· ᾔδει γάρ, καθά φησιν Σολομών, [Cf. Prov. 9,7,8.] ὅτι οἱ ἔλεγχοι τῷ ἀσεβεῖ μώλωπες αὐτῷ εἰσι, [et debiliores tractare soleret.] καὶ μᾶλλον ἄν τις νουθεσίαις καὶ παρακλήσεσιν ἐλέγχων ἀποτομίᾳ τοὺς τοιούτους πρὸς διόρθωσιν έφελκύσειε, καὶ μάλιστα εἴ γε τύχῃ καὶ διδάσκων ἐκ τοῦ βίου πλέον τῶν ῥημάτων τὴν τῆς διδασκαλίας μαρτυρίαν ἐπιφερόμενος.

[182] [Officiis divinis ecclesiae] Τοῖς δὲ περὶ τῆς ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ παραστάσεως αὐτὸν ἐρωτῶσιν ἐκεῖνο δὴ ἀποκρινόμενος ἔλεγεν ὅτι· &ldquogr;οἱ μὲν τὰς γραφὰς ἐπιστάμενοι καὶ ἐν τῷ χορῷ ἑστῶτες καὶ ψάλλοντες τοῖς ἐν τῷ ἀγρῷ ἐοίκασι θερισταῖς, οἱ δὲ ἰδιῶται καὶ ἀγράμματοι καὶ μηδὲ ψάλλειν εἰδότες καὶ διὰ τοῦτο ὄπισθεν ἱστάμενοι τῶν ψαλλόντων καὶ τῆς ὑμνῳδίας ἐπακροώμενοι — τοῖς ὄπισθεν [f. 217.] τῶν θεριστῶν ἑπομένοις καὶ τοὺς ἐκπίπτοντας λανθάνοντας ἐπισυλλέγουσι στάχυας· καὶ οἱ μὲν θερισταί, [tum doctos] φησί, πολλάκις μετὰ τοῦ σίτου καὶ ζιζάνια συλλέγουσιν ἐν τοῖς δράγμασιν, οἱ δὲ ἑπόμενοι τούτοις καθαρὸν συλλέγουσι σῖτον. Εἰ γὰρ καὶ διὰ τῶν ἐν τῷ χορῷ ἑστώτων καὶ ψαλλόντων τῆς ἐκκλησίας ἐκτελεῖται ἀκολουθία, ἀλλά γε διὰ τό ποτε μὲν τὰ ψαλλόμενα αὐτοὺς ἐσπουδασμένως διέρχεσθαι, ποτὲ δὲ τὴν φωνὴν αὐτῶν ἀκαίρως ὑψοῦν κἀντεῦθεν μὴ δύνασθαι προσεκτικώτερον τὸν νοῦν οἷς ψάλλουσιν ἐπιβάλλειν ταῦτα γάρ εἰσι τὰ ζιζανίοις ἀφομοιούμενα οὐ καθαρῶς καὶ ἀρρύπως [ἀρύπτως A.] ταύτην πάντως ἀποπληροῦσιν. [tum indoctos] Οἱ δὲ ἀγράμματοι ἐὰν νηφαλέως [νηφαλίως A.] ἑστῶτες προσέχωσι τοῖς παρὰ τῶν ἐν τῷ χορῷ ᾀδομένοις οὐδὲ γὰρ καὶ οὗτοι ὑπὸ τῶν εἰρημένων ἐνοχλοῦνται παθῶν, εἰ μή τι ἐκ ῥᾳθυμίας καταβαρυνθῶσι τῷ ὔπνῳ εἰ καὶ πάντα οὐκ ἐπιγινώσκουσιν, ἀλλ᾽ οὖν φθάσουσι νοῆσαι ἀσφαλῶς τῇ διανοίᾳ παρακατέχουσι.&rdquogr; Ταῦτα δὲ λέγων μὲν ἐταπείνου τὸ φρόνημα, [ut sedulo incumbant hortatur.] τῶν δὲ τὴν προθυμίαν πρὸς τὸ καρτερικῶς καὶ νηφόντως ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἵστασθαι ὑπερρώννυε [ὑπερρώνυε A; ὅρα καλῶς φιλομάθη in marg. inferiore A.] . [f. 217v.] Προσέταττε δέ, ἵνα καὶ τοῖς μὴ ἐν τῇ ἀρχῇ τοῦ ὄρθρου ἀπαντῶσιν ἐν τῇ συνάξει τὸ ἐπιβάλλον αὐτοῖς μέρος τοῦ οἴνου μὴ παρέχῃ κελλαρίτης, ἔστι δ᾽ ὅτε καὶ τὴν τροφήν. Ὅσους μέντοι ἑώρα καρτερικῶς καὶ προθύμως ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἱσταμένους καὶ ψάλλοντας, πολλάκις ἐπὶ παρουσίας τῶν ἀδελφῶν ἐπῄνει τούτους καὶ ἀπεδέχετο, πρὸς δέ γε τοὺς ἀμελεστέρους αὖθις καὶ νωθροτέρους ἔσθ᾽ ὅτε τοὐναντίον ἐποίει· καὶ τοῦτο οὐχ ἁπλῶς οὕτω 〈ὡς [suppl., om. A.] ἄν τις οἰηθείη, ἐποίει [(καὶ τοῦτο - ἐποίει) in marg. inferiore A.] , ἀλλ᾽ ἵνα τῶν μὲν τὴν προθυμίαν αὐξήσῃ οἶδε γὰρ πολλάκις καὶ ἔπαινος προθυμοτέρους τοὺς τὴν ἀρετὴν μετιόντας ἐργάζεσθαι, ὥσπερ οὖν καὶ το ἔμπαλιν τῶν δὲ τὸ νωχελὲς καὶ ῥᾴθυμον διεγείρῃ.

[183] [Incompositos] Οὐ μὴν ἀλλ᾽ οὐδὲ τοὺς ἄτακτά τινα καὶ νεωτερικὰ διαπραττομένους ἔργα καὶ ἐν γελοιασμοῖς τισι καὶ παιγνίοις εὑρισκομένους ἀσωφρονίστως παρήρχετο, ἀλλά ποτε μὲν ὕβρεσί [ὕβεσι A.] τε καὶ ἀπειλαῖς, ποτὲ δὲ καὶ πληγαῖς ἐκέχρητο πρὸς αὐτούς· καὶ οὓς μὲν ἐξ αὐτῶν [ἐξ αὐτῶν corr. A.] ἑώρα παυομένους τῆς ἀταξίας καὶ πρὸς τὸ σεμνὸν καὶ εὔτακτον μεταβαλλομένους, [aspere castigat] καὶ αὐτὸς ἔτι μᾶλλον αὐτοὺς ταῖς νουθεσίαις [τὰς νουθεσίας A.] ὑπήλειφε καὶ τῆς τῶν ἤδη τούτοις ἡμαρτημένων συγχωρήσεως εὐσυμπαθήτως ἠξίου καὶ προθυμοτέρως [f. 218.] πρὸς τὸ ἀγαθὸν ἔχειν ἐποίει, πρότερον πρὸς τὸ κακὸν ἦσαν ἔχοντες· ὅσους δὲ αὖθις σκανδαλιζομένους τὸ ὅλον καὶ αὐτῷ ἀντιλέγοντας [ἀντιλλέγοντας A.] , [nisi animo demissos reperiat;] διὰ τῶν ἐναντίων ἰᾶτο. Ἐπεὶ δέ τινας ἐκ τούτων ἑώρα πολλάκις τῇ λύπῃ καταβαρυνομένους, καὶ τοσοῦτον, ὥστε μηδὲ τροφῆς μεταλαμβάνειν ἐθέλειν, ἵνα μὴ τῇ περισσοτέρᾳ λύπῃ, καθά φησιν θεῖος [θεῖος supra lin. A.] ἀπόστολος, οἱ τοιοῦτοι καταποθῶσιν, [II Cor. 2, 7.] προσκαλούμενος αὐτοὺς πρῶτος αὐτὸς ἐποίει τούτοις μετάνοιαν καὶ ὡς αὐτὸς σφαλεὶς ᾐτεῖτο συγχώρησιν, καὶ οὕτω θεραπεύων τούτους ἀπέλυε [ἀπέλλυε A.] · πῶς γὰρ ἂν καὶ ἦν ἔτι σκληρῶς ἔχειν καὶ ἀμειλίκτως τὸν πρὸ αὐτοῦ θεώμενον ὑποκλινομένην τὴν θεσπεσίαν ἐκείνην κεφαλὴν ὄντως καὶ ἀγγέλοις αἰδέσιμον, εἰ μὴ ἐξέστη πως ἑαυτοῦ καὶ τῶν οἰκείων φρενῶν ἐκπέπτωκεν; [simultates] Ἐν δὲ τοῖς ἐν ταῖς διακονίαις ὑπηρετοῦσιν εἴ ποτέ τινα συνέβη μετὰ ἀδελφοῦ διά τι σκανδαλισθῆναι καὶ διαμαχεσθῆναι, καὶ πρὸς αὐτὸν τὰ τῆς ἐκείνων διενέξεως ἀνεφέρετο, εἴ τινος ἂν καὶ ἦν τὸ σφάλμα, ἀμφοτέρων παρόντων τῷ διακονητῇ προσετίθετο μᾶλλον κἀκεῖνον ἐδικαίου παρὰ τὸν ἕτερον, οὐκ ἀλόγῳ συμπαθείᾳ τοῦτο οὐδὲ ἀδιακρίτως ποιῶν, [f. 218v.] ἀλλ᾽ ἵνα τὸν μὲν τοῦ θυμοῦ καὶ τῆς ταραχῆς παυσάμενον τῆς ἑαυτοῦ διακονίας ἔχεσθαι προθύμως πάλιν παρασκευάσῃ, [prudenter componit.] τὸν δὲ ἵνα μὴ τοῖς ἐν ταῖς διακονίαις ὐπηρετοῦσι μετὰ τοῦ ἐν χερσὶ κόπου καὶ αὐτὸς τὸ διὰ τοῦ σκανδάλου βάρος ἐπιφορτίζῃ, ἀλλ᾽ εἰ καὶ ἀδικεῖται, αὐτὸς ἐκεῖνον μᾶλλον βαστάζῃ. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν ἐν τῷ φανερῷ· κατὰ μόνας δὲ πάλιν τοὐναντίον ἐποίει, τὸν μὲν διδάσκων καὶ νουθετῶν μετὰ τοῦ κόπου καὶ ὑπομονὴν ἔχειν καὶ μὴ πλήττειν τοὺς ἀδελφούς, ἵνα μὴ καὶ τὸν κόπον αὐτοῦ ἐντεῦθεν ἀπόλλυσι, τὸν δὲ δικαιῶν ὡς ἀναίτιον τοῦ σκανδάλου ὄντα καὶ διὰ τοῦτο καὶ μισθὸν αὐτῷ λέγων ἀποκεῖσθαι παρὰ Θεῷ.

[184] [De neglegentia in psallendo.] Πρὸς δὲ τοὺς περὶ τῆς [τοῖς A.] τῶν ὡρῶν ἀμελείας ἐπερωτῶντας αὐτόν· &ldquogr;Εἴ τις, ἔλεγεν, ἐκτὸς μεγάλης ἀνάγκης ἄλλης τινὸς περιστάσεως μοναχός, πρὶν τὰς ἑαυτοῦ ὥρας ψάλλῃ [ψάλη A.] , τροφῆς μεταλάβῃ, οὕτως λογίζεται αὐτὸν Θεὸς ὡς ὅταν τις ἑπτὰ ὄνους τεθνηκότας τῆς αὐτῶν γυμνώσας δορᾶς κοιναῖς χερσὶ τροφῆς ἅπτοιτο. Ἐπερωτώντων ἐκείνων, εἰ καὶ δίκας ἕνεκεν τούτου ἀπαιτηθήσονται παρὰ τῷ Θεῷ· &ldquogr;Ναί, ἔλεγεν, ἐὰν μὴ τοῦτο ἐξαγορεύσωσι· ὅσα γὰρ ἄν τις καθαρῶς ἐξαγορευσάμενος λάβῃ ἐπὶ τούτοις [f. 219.] συγχώρησιν παρὰ τοῦ τὴν ἐξαγόρευσιν δεχομένου, πιστευέτω καὶ παρὰ Θεῷ ταύτην λαμβάνειν, ἐὰν μὴ καὶ αὖθις τοῖς αὐτοῖς περιπέσῃ.&rdquogr; Ἀλλὰ ταῦτα μὲν κοινῶς πρὸς πάντας πατὴρ ἔλεγε.

[185] [Quomodo varia munera] Πρὸς δὲ τοὺς ἐν ταῖς διακονίαις ἐφημερεύοντας ἑτέρως αὖθις τὰ τῶν παραινέσεων διετίθετο, νουθετῶν αὐτοὺς καὶ διδάσκων πρὸ παντὸς ἄλλου ἀδόλως καὶ εὐπροθύμως τὴν αὐτοῖς πιστευθεῖσαν μετιέναι διακονίαν, εἶτα καὶ τῆς τῶν ὡρῶν καὶ λοιπῶν λειτουργιῶν ἀκολουθίας μὴ καταφρονεῖν· ἀλλ᾽ ὅταν μὲν ἀδείας ἀπολαύωσιν, ἀπέρχεσθαι ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, καὶ μάλιστα εἴς τε τὸν ὄρθρον καὶ τὴν θείαν ἱερουργίαν, ναὶ μὴν καὶ εἰς τὸ λυχνικόν· εἰ δὲ ἀδείας οὐκ ἀπολαύουσι, τὸ στόμα καὶ τὴν γλῶτταν αὐτῶν μὴ ἀργεῖν ἐᾶν ἐκ τοῦ τρισαγίου καὶ οἵου ἂν ψαλμοῦ ἀρχὴ εἰς τὸν λογισμὸν αὐτῶν ἔλθοι, [cum divinis laudibus concilianda.] ταύτην ἐν τοῖς χείλεσιν ὑποψάλλειν· εἰ δὲ καὶ πρὸς τοῦτο ἀδυνάτως ἔχουσι, τῆς κατὰ νοῦν γοῦν εὐχῆς μηδ᾽ ὁπωσοῦν ἀμελεῖν· εἰ δὲ καὶ ἐν τῇ νυκτὶ καιρός τις ἐπιτήδειος αὐτοῖς εὑρεθείη, στάντας εὐθὺς τὸ τῆς ἡμέρας χρέος ἀποπληροῦν, οὐ μόνον διὰ τῆς τῶν ψαλμῶν μελέτης, ἀλλὰ καὶ δι᾽ ἐξομολογήσεως θερμῶν δακρύων· &ldquogr;Τοῦτο γάρ, ἔλεγε, [f. 219v.] μᾶλλον τοὺς ἐν ταῖς διακονίαις ὠφελεῖν εἴωθεν, ὑπὲρ τὸ ψάλλειν&rdquogr; γε καὶ αὐτὸς πολλάκις ἐποίει. Καὶ γὰρ ἡνίκα αὐτῷ συνέβη διὰ τὸ ὑπὸ πολλῶν κατὰ τὴν ἡμέραν περισπάσθαι ὀχλήσεων μὴ δυνηθῆναι ἐντελῶς ἀποδοῦναι ἣν τετυπωμένην εἶχεν ἀκολουθίαν, νὺξ ἦν αὐτῷ τὸ τῆς ἡμέρας ἔργον ἀποπληροῦσα, [Lacrimae et gemitus.] καὶ μάλιστα τὸ τῶν δακρύων· καὶ ἐν ταῖς ἀγρυπνίαις γάρ, ὅτε οἱ ἀδελφοὶ τὸν πολυέλεον [Πολυέλεος dicitur psalmus CXXXIV, Αἰνεῖτε τὸ ὄνομα κυρίου, sicque appellatur quod, cum canitur, eodem tempore psalmus CXXXV accinitur, Ἐξομολογεῖσθε τῷ κυρίῳ ὅτι ἀγαθός, ὅτι εἰς τὸν αἰῶνα τὸ ἔλεος αὐτοῦ. Ducange, s. v. Porro, in singulis huius psalmi versiculis laudatur τὸ ἔλεος Domini.] ἔψαλλον, αὐτὸς κλαίων καὶ θρηνῶν διετέλει. Τοιοῦτος δὲ θρῆνος αὐτοῦ ἦν, οἷος ἂν καὶ κλαυθμυρίζοντος βρέφους ὡς ὅταν τις τὸν ἑαυτοῦ νεκρὸν πρὸ ὀφθαλμῶν ἔχων κλαίων καὶ θρηνῶν τοῦτον ἀνακαλῆται. Τοῦτο δὲ ἐποίει καὶ πρὸς τὸ μὴ ἀκουστὴν γενέσθαι τὴν φωνὴν τοῦ κλαυθμοῦ αὐτοῦ μηδὲ γνωσθῆναι ὑπό τινος διὰ τὸ τοὺς ἀδελφοὺς πάντας ἐν αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀθροιζομένους μετὰ ἤχου καὶ βοῆς, ὡς εἴρηται, τὸν πολυέλεον ψάλλειν. Αἱ γὰρ τῶν ἀδελφῶν φωναὶ ὑψούμεναι τὴν βοὴν τοῦ κλαυθμοῦ καὶ τῶν θρήνων αὐτοῦ ἐκάλυπτον. Καὶ γὰρ ἀεὶ πρὸς τὸ λαθεῖν πάντα ἔπραττε, φεύγων ἐκ τούτου τὸ τῆς ἀνθρωπαρεσκείας πάθος. Ἠπίστατο γὰρ σαφῶς, ὅτι τὰ πρὸς [f. 220.] ἐπίδειξιν καὶ ἀρέσκειαν ἀνθρώπῳ γινόμενα οὐ μόνον οὐδὲν ὀνίνησι τοὺς ταῦτα πράττοντας, [Vanae gloriae contemptus] ἀλλὰ καὶ τὰ μέγιστα ζημιοῖ καὶ ὥσπερ ῥαγδαία τῶν ἀνέμων πνοὴ τὰ λεπτὰ τῶν ἀχύρων ἀφανίζειν εἴωθε καὶ λικμίζειν, οὕτω καὶ οἱ παρὰ ἀνθρώπων ἔπαινοι τὰς ἀρετὰς ἐκ τῶν ψυχῶν ἀποδιώκειν πεφύκασιν· ὥστε καὶ πολλάκις τινὰς τῶν ἀδελφῶν, μετάνοιαν αὐτῷ ποιοῦντας ἐπάνω ἱσταμένῳ [ἱσταμένου A.] τοῦ στύλου, διὰ τὸ εἰς γῆν γονυκλινεῖν καὶ πρηνεῖς κειμένους εὐχὴν λαβεῖν παρ᾽ αὐτοῦ αἰτεῖσθαι ὡς φιλενδείκτας καὶ οὐ καλῶς ἐν τούτῳ ποιοῦντας ἔσκωπτεν αὐτοὺς καὶ ἐμέμφετο, ὁμοίως δὲ καὶ τοὺς ἀπό τινος ὑπηρεσίας ἐπανιόντας καὶ τοὺς ἀνερχομένους χάριν εὐχῆς καὶ πρὶν εὔξασθαι εἰς τὴν ἐκκλησίαν μετάνοιαν ἐκείνῳ ποιοῦντας.

[186] [Quaerentes quare non, ut olim,] Ἄλλων δὲ περὶ θαυμάτων φανερῶν ἐπιδείξεως ἐπερωτώντων αὐτὸν καὶ λεγόντων ὅτι· &ldquogr;Πῶς εἰσὶ καὶ ἄρτι τινὲς τῶν μοναχῶν βίον ὑψηλὸν ἔχοντες, οὐκ εὐδοκεῖ δὲ Θεὸς καὶ δι᾽ αὐτῶν θαύματα ἐνεργεῖσθαι ὡς ἐπὶ τῶν πάλαι πατέρων;&rdquogr; πατὴρ ἀποκρινόμενος αὐτοῖς· &ldquogr;Ὁ Θεός, ἔλεγε, δίκαιος ὢν δικαίως πάντα ποιεῖ· καὶ εἰ ἐγίνωσκεν, ὅτι καὶ ἐν τοῖς παροῦσι καιροῖς οὐ πρὸς βλάβην ἀλλὰ πρὸς ὠφέλειαν τοῦτο γινόμενον ἀποβήσεται, οὐκ ἂν ἐπέσχε [f. 220v.] μὴ πλουσίως ἡμῖν τὴν χάριν ἑαυτοῦ καταπέμψαι· ἀλλ᾽ ἐπειδὴ πολλοὶ ἐντεῦθεν εἰς ἀπόνοιαν μᾶλλον ἐπαρθέντες ἀπώλοντο, διὰ τοῦτο καὶ Θεὸς ταύτην τὴν χάριν ἀφ᾽ ἡμῶν ἀπέκρυψεν, [miracula fiant,] οὐ φθονῶν ἡμῖν, ἀλλ᾽ ἵνα μὴ εἰς ἀπόνοιαν ὡς εἴρηται ἐμπεσόντες ἑαυτοὺς ἀπολέσωμεν, καὶ μάλιστα ἐν τῇ παρούσῃ γενεᾷ, καθ᾽ ἣν μόλις ἂν κἂν οὕτω τις ταπεινούμενος σωθῆναι δυνήσεται. Εἰ γὰρ καὶ πτερὰ ἡμῖν δέδοται πρὸς τὸ περάσαι τὸν ποταμόν, ὥς τινι πάλαι τῶν ἁγίων ἀπεκαλύφθη, ἀλλὰ μολίβδινά εἰσι καὶ οὐ χρύσινα· καὶ γὰρ ἡμεῖς ἐσμεν οἱ μολίβδινοι, οἱ τὸ τῆς νωθρείας καὶ χαυνότητος βάρος ἐπικείμενον ἡμῖν ἔχοντες καί, ὥσπερ μόλιβδος τῇ ὀσμῃ [ita A.] τοῦ πυρός, τῇ παρὰ τῶν ἀνθρώπων καὶ αὐτοὶ δόξῃ διαχεόμενοι· πλὴν οὐδὲ ὑμῖν, φησί, χρὴ ταῦτα παρὰ τῶν ἐναρέτων ἀνδρῶν ἐπιζητεῖν, ἀλλ᾽ βίον θεάρεστον καὶ πολιτείαν καθαράν τε καὶ ἄμεμπτον.&rdquogr; Ταῦτα δὲ ἔλεγε πρὸς τοὺς ἐρωτῶντας αὐτόν, εἰδώς, ὡς εἰ καὶ μὴ φανερῶς ἀλλ᾽ οὖν τοὺς περὶ τούτων λόγους δι᾽ αὐτὸν ἐκίνουν τε καὶ προέτεινον. Καὶ γὰρ διὰ τὴν ἐν τῷ ὄρει οὖσαν σπάνιν τοῦ ὕδατος πολλάκις φανερῶς αὐτῷ ἔλεγον ὡς, εἰ θελήσει ἐξαιτήσασθαι τὸν Θεὸν ὕδωρ [f. 221.] ποιῆσαι, ἔχει δι᾽ εὐχῆς αὐτοῦ ἀναβλύσαι· οὓς καὶ ἐπιστομίζων ἔλεγεν· &ldquogr;Ὁ Θεὸς οἶδε, [ad Vitam Theodosii revocat.] τί συμφέρει ἡμῖν καὶ ὅτι κρεῖττον ἡμῖν ἐστιν οὕτως εἶναι ὕδωρ βρυτὸν ἔχειν.&rdquogr; Καὶ προέφερεν εἰς ἀπολογίας λόγον τὸ ἐν τῇ μονῇ τοῦ ἁγίου Θεοδοσίου γινόμενον θαῦμα, οἱ τῷ ἐκείνου [ἐκείνω A.] βίῳ ἐντυγχάνοντες ἴσασι. Καὶ ταῦτα μὲν πρὸς τούτους.

[187] [De monasterio recte instituendo] Πρὸς δὲ τοὺς ἔξωθεν προσερχομένους αὐτῷ καὶ εὐχὴν τύπους τε καὶ κανόνας παρ᾽ αὐτοῦ λαβεῖν αἰτουμένους, ὥστε μονὴν οἰκοδομῆσαι καὶ ἀδελφότητα συναθροίσαντας πνευματικῶς διέπειν αὐτούς, ἐκεῖνα παραινῶν ἔλεγε, τὸ τύπον ἑαυτοὺς ἐν ἅπασι δηλονότι τοῖς ὑπ᾽ αὐτῶν ποιμαινομένοις παρέχεσθαι καὶ μηδεμίαν μηδ᾽ ὅλως παραλλαγὴν ἐπὶ τροφῆς ἐνδύματος ἄλλου τινὸς ποιεῖσθαι τῶν τῷ σώματι χρειωδῶν, ὅπως τῇ ἐν τούτοις ἰσότητι ἀπαρασάλευτος καὶ ἄτρωτος παρ᾽ αὐτοῖς τῆς ὑποταγῆς διαφυλάττηται νόμος. Ἐκ γὰρ τῆς ἀνισότητος τῆς ὑποταγῆς, φησί, νόμος παραλύεσθαι εἴωθεν· ἔτι τε μηδὲ τοὺς δυνατωτέρους διὰ τὸ εὐτονεῖν ἐν ταῖς διακονίαις προτιμᾶν, τῶν δὲ ἀσθενεστέρων ὡς ἀχρήστων καταφρονεῖν [f. 221v.] μηδὲ παραμετρεῖν τούτοις [τούτους A.] ἐκείνους, ἀλλὰ μᾶλλον τοὐναντίον ποιεῖν καὶ τοῖς ἀσθενεστέροις τῶν ἀδελφῶν ἐνίοτε μικρόν τι συγκαταβαίνειν καὶ μὴ ἀπαιτεῖν αὐτοὺς κατὰ τὴν τοῦ κοινοβίου ἀκρίβειαν. Ταῦτα γοῦν καὶ ἕτερα πολλῷ πλείω παραινῶν ἐκείνοις καὶ εἰσηγούμενος, [interrogatur.] μετ᾽ εὐχῆς ὡς ἔθος ἀπέλυεν· οἳ καὶ κατὰ τὰς δοθείσας αὐτοῖς παρὰ τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν ἐντολὰς ποιήσαντες, ἐπὶ τῶν ἔργων τὴν ὠφέλειαν εὕραντο, μέχρι τοῦ νῦν διὰ τῆς τοῦ Θεοῦ χάριτος ἱστάμενοι καλῶς καὶ πολιτευόμενοι.

[188] [In debiliores indulgens,] δὲ ἐκείνοις πατὴρ ὑπετίθετο, καὶ αὐτὸς πολλῷ πρότερον ἐν τοῖς ἑαυτοῦ διαπραττόμενος ἦν· καὶ γὰρ συγκαταβαίνων ἦν ἀεὶ τοῖς ἀσθενεστέροις καὶ συμπαθείᾳ πρὸς αὐτοὺς χρώμενος· μᾶλλον δέ, εἰ δεῖ τἀληθὲς εἰπεῖν, καὶ πρὸς πάντας οὕτω διέκειτο· οὐδὲ γάρ ποτέ που ἀποστέλλειν μέλλων τινὰ τὸ οἱονοῦν τούτῳ διακόνημα ἐγχειρίζειν [ἐγχειρίζεινι A.] , ὡς προστάσσων ἐδείκνυτο, ἀλλ᾽ ὡσανεὶ συμβουλεύων &ldquogr;δύνασαι, τῷ ἀδελφῷ ἔλεγεν, εἰς τήνδε ἀπελθεῖν τὴν ὑπηρεσίαν τήνδε τὴν διακονίαν ἐγχειρισθῆναι.&rdquogr; Καὶ εἰ ἑώρα τυχὸν ὑπογογγύζοντά τι τὸν ἀδελφὸν [f. 222.] ἀηδῶς πρὸς τὸ λεγόμενον ἔχοντα, ὡς βλάβην ἑαυτῷ τινα ἐκ τούτου προσγενέσθαι ὑπονοοῦντα, οὐ προσηνάγκαζεν, οὐκ ἐβίαζεν, [sola necessitate compulsus] ἀλλὰ συνεχώρει αὐτῷ· οὐ γὰρ βίᾳ μᾶλλον, ἀλλὰ πειθοῖ τὸ ἀγαθὸν ἐργάζεσθαι πάντας πρὸς τὸ σωθῆναι ἠβούλετο· διὸ καὶ πολλάκις τινὰς τῶν ἀτακτούντων ἀδελφῶν διδασκαλίᾳ καὶ παραινέσει διορθοῦσθαι πειρώμενος, ἐπεὶ μὴ λόγῳ τοὺς τοιούτους θεραπευομένους ἑώρα, ἀναγκαζόμενος διά τε τὴν αὐτῶν δὴ τούτων καὶ τῶν ἄλλων διόρθωσιν ἔσθ᾽ ὅτε καὶ πληγὰς ἐντεῖναι τούτοις οὐ παρῃτεῖτο, εἶτα πρὸς ἑαυτούς τε καὶ τοὺς λοιποὺς ἀδελφοὺς ὥσπερ ἀπολογούμενος· &ldquogr;Πιστεύσατέ μοι, [suos severitate cogebat.] ἔλεγεν, ἀδελφοί, οὐκ ἠβουλόμην οὕτω ὑμᾶς παιδαγωγεῖν καὶ πρὸς τὸ ἀγαθὸν βίᾳ ἕλκειν, ἀλλὰ λόγῳ μάλιστα πειθομένους τὴν ἑαυτῶν σωτηρίαν ἐργάζεσθαι, ἀλλὰ τί πάθω παρὰ γνώμην Θεοῦ καὶ ἐμαυτοῦ πράττων, ὑμῶν αὐτῶν καὶ μὴ βουλόμενον ὡς εἶπον πρὸς τοῦτο ἔρχεσθαί με ἀναγκαζόντων;

[189] [De vita solitaria.] Τινὰς μὲν οὖν τῶν ἀδελφῶν, τὴν ἡσυχίαν μᾶλλον μετιέναι προαιρουμένους τὴν ὑπακοήν, αὐτὸς οὐκ εἴα, ἐπὶ δὲ ἄλλων τοὐναντίον αὖθις ἐποίει· καὶ γὰρ ἐκ διακρίσεως καὶ πείρας [f. 222v.] συχνῆς, μᾶλλον δὲ τό γε ἀληθέστερον εἰπεῖν ἐκ θείου πνεύματος πάντα μυούμενος, ἕκαστον, ἐν ᾧ ἔμελλεν εὐδοκιμεῖν, ἀκριβῶς ἠπίστατο· διὸ καὶ πολλοὶ τοῖς τούτου λόγοις μὴ πεισθέντες, ἀλλὰ τῷ ἰδίῳ πορευθέντες θελήματι, αὐτὸ δὴ τὸ ἀγαθόν, ὅπερ αὐτοθελῶς εἰργάζοντο, εἰς τοὐναντίον ἑαυτοῖς μεταστραφὲν ὑστέρως ἐγνώκασιν.

[190] [De officiis extra domum.] Ἀλλὰ κἀν τοῖς ἀδελφοῖς τοῖς εἰς τὰς ἔξω τεταγμένοις διακονίας εἴ τινα συνέβη πτώματί τινι ἐμπεσεῖν καὶ εἰς ἀκοὰς αὐτοῦ τοῦτο ἦλθεν, οὐκ εἴα ἐπὶ πλείω ἐκεῖ τὸν ἀδελφὸν ἐγχρονίζειν, ἀλλὰ παραυτὰ ἕτερον στέλλων αὐτὸν ἐκεῖθεν ἀνελαμβάνετο. Τοῦτο δὲ ἐποίει, ἵνα μὴ χρονίσας ἀδελφὸς δυσίατον τὸ τραῦμα ἐργάσηται καὶ πάντῃ ἀνίατον, ὅπερ τοῦ κακοῦ μακρὰ συνήθεια ἐργάζεσθαι εἴωθε.

[191] [De opificum lucro] Τοῖς δὲ χειροτέχνοις ἅπασι μὲν συνεβούλευέ τε καὶ προετρέπετο τὸ ἐκ τοῦ χειρεργίου κέρδος εἰς τὸ κοινὸν τῆς ἀδελφότητος ἀναλίσκειν· εἰ δέ τις εἰς τὴν ἑαυτοῦ χρείαν εἴτε δι᾽ ἀσθένειαν εἴτε ἄλλως πως ἐκ τούτου δαπανᾶν ἤθελεν, εἰ μὲν τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἦν, πρῶτον μὲν ἐπηγγέλλετο αὐτὸς τὰ τῆς ἐκείνου χρείας πληροῦν, εἰ δὲ ἀπαρεσκόμενον [f. 223.] πρὸς τοῦτο ἑώρα, παρεχώρει αὐτῷ ἐκ τοῦ ἰδίου ἐργοχείρου τὴν αὐτοῦ χρείαν μετὰ καὶ τῆς αὐτοῦ γνώμης ποιεῖν. Εἰ δὲ καὶ πρὸς τοῦτο σκληρυνόμενον αὐτὸν κατενόει, ἀφίει τῷ ἰδίῳ θελήματι ποιεῖν, καὶ βούλοιτο. Εἰ δὲ ἀγράμματος ἦν, οὐδ᾽ ὅλως παρεχώρει αὐτῷ, εἰ μή τις [τι A.] διακονίαν ἔχων ἐν καιρῷ, ὅτε ἐξ αὐτῆς ἀδείας ἀπήλαυε, τοῦτο ἦν ἐργαζόμενος. Ἔλεγε γάρ ὅτι οἱ μὲν τῆς ἐκκλησίας ἔχουσι τὴν ἑαυτῶν διακονίαν, [alia] τὴν τῆς ἐκκλησίας ἀκολουθίαν, καὶ δεῖ αὐτοῖς τι παραχωρεῖν, καὶ μάλιστα ὅτι οὐδὲ ἐκτὸς τῆς τραπέζης λαμβάνουσί τι· &ldquogr;Ὑμῖν δέ, φησί, τοῖς ἀγραμμάτοις οὐχ οὕτως δέον ἐστὶ παραχωρεῖν διὰ τὸ μήτε ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἐνεργεῖν καὶ ἐκ τῶν ἐγχειριζομένων δὴ [δὲ A.] ὑμῖν διακονιῶν μικράν τινα παράκλησιν ἔχειν·&rdquogr; καὶ γὰρ οὕτως τῷ κελλαρίτῃ προσέταττε τοῖς τὰς διακονίας μετερχομένοις εἴς τε τὴν αὐτῶν βρῶσιν καὶ πόσιν πλεῖόν τι παρέχεσθαι τῶν λοιπῶν. Ἀλλὰ ταῦτα πατὴρ ἡμῶν ἐποίει πρὸ τοῦ ἀνελθεῖν εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν, [aliis temporibus statuit.] ἐπεί, ὅτε εἰς τὸν Σωτῆρα καὶ εἰς τὴν Θεοτόκον ἦν, οὐχ οὕτως, ἀλλ᾽ ἅπαντα κοινῶς εἶχον καὶ οὐδεὶς ἴδιόν τι εἰς τὸ ἑαυτοῦ [f. 223v.] κελλίον ἐκέκτητο· καὶ ἐκράτησεν ἂν τύπος οὗτος ἄχρι καὶ νῦν, εἰ μή τινες τῶν ἀποκειραμένων ἐν τῇ μονῇ χρήματα ἐκ τοῦ κόσμου ἔχοντες οὐκ ἠβουλήθησαν τέλεον αὐτὰ ἀποκτήσασθαι διὰ τὸ μὴ δύνασθαι ἀρκεῖσθαι τοῖς ἐκ τῆς μονῆς αὐτοῖς διδομένοις.

[192] [Bona omnia] Καὶ γὰρ ἅγιος πατὴρ ἡμῶν ὁμοίως ἅπασι τοῖς εἰς ἑαυτὸν ἐρχομένοις ἐκεῖνο πρὸ παντὸς παρῄνει καὶ ἐνετέλλετο, κατὰ τὴν τοῦ Κυρίου φωνὴν πάντα σκορπίζειν καὶ ἀποκτᾶσθαι καὶ οὕτως τῷ σταυροφόρῳ βίῳ προσέρχεσθαι. [Cf. Luc. 9, 23.] Ἀλλ᾽ οἱ μὲν ἐπείθοντο τούτῳ καὶ οὕτω ποιοῦντες τῷ μοναχικῷ προσήρχοντο πολιτεύματι καὶ τὰ μὲν εἰς πένητας διεσκόρπιζον, τὰ δὲ τῷ πατρί τε καὶ τῇ μονῇ προσέφερον. [monachis dimittenda.] Καὶ γὰρ εἴ τις τῶν ἀποτασσομένων αὐτῷ τι προσέφερεν, ἐδέχετο τοῦτο, οὐκ αὐτὸς μέντοι πρὸς τοῦτο ἀναγκάζων τινὰ οὐδέ τι τῇ μονῇ διδόναι χάριν προσενέξεως ἀπαιτῶν, ἀλλὰ τὸ παρ᾽ ἐκείνου ἐξ οἰκείας γνώμης προσφερόμενον οὐκ ἀποπεμπόμενος. Ἄλλοι δὲ σοφώτερόν τι δῆθεν ποιοῦντες μέρος τι τῶν χρημάτων ἑαυτοῖς ἐγνώκασι παρακατασχεῖν, οὐκ εἰς χρηστὸν δὲ τέλος αὐτοὺς τούτων κτῆσίς τε καὶ χρῆσις ἐξ ἀβουλίας καταλῦσαι πεποίηκεν. [f. 224.] Ἕτεροι δὲ ἔδοξαν μὲν ἀποτάξασθαι πᾶσι, διὰ δὲ τὸ χρείας τινὰς δίδοσθαι αὐτοῖς τυπῶσαι ἐκ τῆς μονῆς παραβιάσασθαι τὸν πατέρα, ἔλαθον καὶ αὐτοὶ τοῦ ὀρθοῦ διεκπεσόντες σκοποῦ. Σκάνδαλα γὰρ ἐντεῦθεν οὐκ ὀλίγα τῇ μονῇ παρεισήγαγον καὶ τοὺς λοιποὺς πρὸς τὸν ἶσον ἐφειλκύσαντο τρόπον· εὐζήλωτον γὰρ κακία μᾶλλον ἤπερ ἀρετὴ καὶ ῥᾷόν τινα ταύτης ἐκείνης μεταλαβεῖν.

[193] [Exempla Cosmae Politis] Καὶ μάρτυς τοῦ μὲν Κοσμᾶς, καὶ Πολίτης λεγόμενος, τοῦ δὲ Κοσμᾶς Φιλιππικός. μὲν γὰρ μέρος τι τῶν αὐτοῦ χρημάτων παρ᾽ ἑαυτῷ καταλείψας καὶ ἐλεημοσύνας εἰς τὸ ἑξῆς βουλόμενος ποιεῖν δι᾽ αὐτῶν, ἐπειδὴ ταῦτα ὁρῶν πατὴρ ποιοῦντα οὐκ ἐπαύετο ἐλέγχων τοῦτον καὶ διοχλῶν ὡς μὴ καλῶς καὶ προσηκόντως διαπραττόμενον, ἐκεῖνος τοῖς τοῦ πατρὸς λόγοις ἀχθόμενος ἀντιλέγειν τε ἤρξατο καὶ μεταμελεῖσθαι ὑπὲρ ὧν χρημάτων τῷ πατρὶ δέδωκεν, ὡς οὐ καλῶς αὐτὰ διοικήσαντος· τέλος οὖν εἰς τὸ κάστρον κατελθὼν πρὸς τὸ ποιῆσαι κἀκεῖ ἐλεημοσύνην ἀρρωστίᾳ περιπεσὼν καὶ μὴ δυνηθεὶς πρὸς τὴν μονὴν ἀνελθεῖν, εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίναν ὑπό τινων ἀπενεχθεὶς [f. 224v.] ἐκεῖ ἐτελεύτησεν. Ὃν πατὴρ ἀποστείλας κἀκεῖθεν ἀνακομισάμενος εἰς τὴν μονὴν ἔθαψεν. δέ γε Φιλιππικὸς τοσοῦτον κατὰ τοῦ πατρὸς ἐπανέστη, [et Cosmae Philippici.] ὡς καὶ ἅπαξ καὶ δὶς τῆς μονῆς ἀναχωρῆσαι καὶ πόλεμον μετὰ τῶν ἀδελφῶν συγκροτῆσαι, ὥστε καὶ τὸν πατέρα ἐκ τούτου ἀναγκασθέντα παρὰ προαίρεσιν πρᾶξαι καὶ κατ᾽ αὐτοῦ κινηθῆναι καὶ ταὐτὸν τῷ Δαυὶδ παθεῖν, ὃν πάλαι κατὰ τοῦ ἰδίου υἱοῦ μανθάνομεν ἀντιπαρατάξασθαι καὶ πόλεμον συγκροτεῖν. Καὶ τοσοῦτον προεχώρησε τὸ δεινόν, ὥστε καὶ φόνους τελεσθῆναι παρὰ μικρόν· ἀλλ᾽ οἷον καὶ αὐτὸς βίον χαλεπὸν καὶ ἐπώδυνον ὑπὲρ τῶν τοιούτων τολμημάτων δίκας εἰσπραττόμενος ἔζησε, πάντες ἴσμεν σαφέστατα. Καὶ τὰ μὲν περὶ τούτων τοιαῦτα.

[194] [Singulorum viribus] δὲ πατὴρ ἡμῶν ἐπειδή τινας τῶν ἀδελφῶν ᾔδει μὴ ἁπλῶς οὕτω καὶ εὐχερῶς πτύρεσθαι ἐν ταῖς ὕβρεσιν, ἀλλὰ καὶ πρὸς ταύτας γενναιότερον ἔχειν, τούτους μᾶλλον πρὸς ὠφέλειαν τῶν λοιπῶν ἐλέγχοις τε καὶ σκώμμασι τραχυτέροις ὡς ἐπευθύνους ἔβαλλεν· οὓς δὲ ἀπὸ τοῦ κόσμου γηραιοὺς τῷ σχήματι προσιόντας προσεδέχετο καὶ ἀπέκειρε, λυπουμένους [f. 225.] ἔσθ᾽ ὅτε καταμανθάνων καὶ λέγοντας ὡς· &ldquogr;οὐκ ἀρκετὸς ἡμῖν τῆς ζωῆς ἡμῶν χρόνος ἐστὶ πρὸς μετάνοιαν, διότι πᾶσαν ἤδη τὴν ἡμῶν βιοτὴν καὶ τὴν τοῦ σώματος ἰσχὺν ἐν ταῖς ἁμαρτίαις καὶ ταῖς τοῦ βίου ματαίαις ἀσχολίαις κατηναλώσαμεν· καὶ τί διαπραξόμεθα λοιπὸν ἄξιον πῶς ἕξομεν τὸν Θεὸν ἐν ἰσομέτροις ἀγαθοεργίαις ἐξιλεώσασθαι, καὶ μάλιστα τοῦ σώματος ἐξητονηκότος καὶ μὴ δυναμένου πρὸς τοὺς τῆς ἀσκήσεως διακαρτερεῖν πόνους;&rdquogr; Τούτους οὖν ἀνακτώμενος ἐκ τῆς τοιαύτης λύπης, μᾶλλον δὲ ἀπογνώσεως καὶ γὰρ ἐντεῦθεν οἶδε τοὺς πλείονας καταπαλαίειν πονηρός ἔλεγε παραμυθούμενος πρὸς αὐτοὺς ὡς· &ldquogr;οὐδὲν ἄλλο παρ᾽ ὑμῶν ζητεῖ Θεὸς εἰ μὴ εὐχαριστίαν τε καὶ ὑπομονὴν καὶ τὸ μὴ στραφῆναι [corr., prius σταφῆναι A.] πάλιν εἰς τὰ ὀπίσω, [congruam aptat disciplinam,] ἀφ᾽ ὧνπερ ἐξεληλύθατε, ἀλλ᾽ ἐγκαρτερῆσαι μᾶλλον τῷ τόπῳ, εἰς ὃν ὑμᾶς αὐτὸς ἤγαγε, προσδεχομένους καθ᾽ ἑκάστην τὴν τῆς ψυχῆς διάζευξιν ἐκ τοῦ σώματος. Ἐὰν οὖν οὕτως ὑμᾶς λογιζομένους καὶ ἀδολεσχοῦντας θάνατος εὕρῃ, θαρσεῖτε, ὡς οὐκ [f. 225v.] ἂν τοῦ τῶν προασκησάντων καὶ προκεκοπιακότων μισθοῦ ἀποστερήσειεν ὑμᾶς Θεός.&rdquogr; Οὕτως οὖν καὶ τούτους οἷά τισι μαλάγμασι θεραπευτικοῖς τοῖς παρακλητικοῖς αὐτοῦ λόγοις ψυχαγωγῶν καὶ καταλεαίνων, ἱλαρωτέρους καθίστα καὶ τοῦ χαλεποῦ τῆς ἀπογνώσεως ἀπήλλαττεν ἀρρωστήματος.

[195] [et in delinquentes] Ἐπὶ δέ γε τῶν ἀναισχυντούντων καὶ κατὰ πρόσωπον αὐτοῦ διά τι σφάλμα ἐγκαλουμένων, εἰ μὲν οὖκ ἦν τοῖς πολλοῖς καταφανῆ τὰ τοῦ σφάλματος, μακροθύμως τὸν καιρὸν φέρων πρὸς τὸ μὴ θριαμβεῦσαι τὸν [supra lin. A.] ἀδελφὸν παρήρχετο. Εἰ δὲ τοῖς πολλοῖς ἦν τὸ πρᾶγμα κατάδηλον καὶ τοῦ ἑνὸς βλάβη εἰς πολλοὺς ἐδείκνυτο διαβαίνουσα, οὐ μακρόθυμος ἦν ἀλλ᾽ ἀπότομος, [pro rei condicione saevit.] τοῦτο δοκιμάζων τῇ τοῦ προκειμένου χρείᾳ λυσιτελέστερον· καὶ πληγὰς ἔσθ᾽ ὅτε προσέταττεν ἐνίοις τούτων ἐπενεχθῆναι· καὶ γὰρ φοβερός τις ἦν καὶ λόγῳ καὶ θέᾳ, εἰ καὶ τῷ τρόπῳ προσηνής τε καὶ ἥμερος ἐξ ἀγαθῆς τε προαιρέσεως ἅμα καὶ ἀγώνων ἐγνώριστο.

[196] [Regula] Εἰ δέ τις τὸν ἐκείνου βίον ὁρῶν, ὅσον ἦν αὐτῷ δυνατόν, [f. 226.] μιμεῖσθαι καὶ ζηλοῦν ἔσπευδεν καὶ ὑπὸ τῶν τῆς σαρκὸς παθῶν ἐνοχλούμενος σκληρότερόν τι τῆς τοῦ κοινοβίου διαγωγῆς μεταχειρίσασθαι ἤθελε, προσερχόμενος ἱκέτευε τὸν πατέρα ἐπιτρέψαι αὐτῷ, αὐτὸς δὲ προασφαλιζόμενος αὐτὸν ἔλεγεν· &ldquogr;Πρόσεχε, ἀδελφέ, ᾧ μέλλεις ἐγχειρεῖν πράγματι, μήπως εἰς τέλος ἀγαγεῖν αὐτὸ οὐ δυνήσῃ. Πολλοὶ γὰρ ἀρξάμενοι καὶ μὴ δυνηθέντες ἐκτελέσαι τὸ ἐναρχθέν, εἰς τοὐπίσω στραφέντες, αὐτοθελῶς εἰργάσαντο καὶ ἀκαίρως, ἐπὶ τῷ διπλῷ ἐφάνησαν ἀναλύσαντες, μηδὲ τοῖς ἐκ τοῦ κοινοβίου διδομένοις αὐτοῖς ἀρκούμενοι. [monacho via regia.] δέ γε τῷ τοῦ κοινοβίου κανόνι στοιχῶν, ἀκόπως τὴν βασιλικὴν ὁδόν, ἣν οἱ πατέρες ὥρισαν, ἐν ἀδιακρίτῳ πορευόμενος διακρίσει οὐ προσκόπτει, μὴ κεκινηκὼς καθ᾽ ἑαυτοῦ τὴν πολύτεχνον καὶ ποικίλην τῶν δαιμόνων κακίαν διὰ τὸ ἐν ἁπλότητι αὐτὸν πορεύεσθαι· χρὴ γάρ, φησί, τὸν μοναχὸν τῆς κατὰ ψυχὴν μᾶλλον ἁπλότητος καὶ ἀκακίας ἐπιμελεῖσθαι τῆς σωματικῆς ἀσκήσεως καὶ φεύγειν τὰς τῶν πολλῶν καὶ μάλιστα τῶν νέων, [Multorum, maxime iuniorum] νέον καὶ αὐτὸν [f. 226v.] ὄντα, ὁμιλίας καὶ συναυλίας. Πολλοὺς γὰρ ἐχθρὸς ἐντεῦθεν δεσμεύσας τῇ ἀπωλείᾳ παρέδωκεν· ἐκ γὰρ πνευματικῆς δῆθεν φιλίας ἄρξασθαι ποιήσας εἰς τὴν τῆς σαρκὸς ὀλεθρίαν καταλῆξαι παρεσκευάσατο, [consuetudo vitanda.] ὥστε πληροῦσθαι ἐν αὐτοῖς, φησιν θεῖος ἀπόστολος, ὅτι ἐναρξάμενοι πνεύματι νῦν σαρκὶ ἐπιτελεῖσθε· [Gal. 3, 3.] καὶ διὰ τοῦτο οὐ μόνον μὴ [μὴ bis scribit A.] προσκολλᾶσθαί [προσκολᾶσθαι A.] τις τοῖς τοιούτοις ὀφείλει, ἀλλὰ καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰ δυνατὸν μύειν, ὥστε μὴ ταῖς τούτων ἐνατενίζειν ἀδεῶς ὄψεσιν, ἵνα μὴ τῆς κακίας σπορεὺς λογισμόν τινα πονηρὸν ἐντεῦθεν ὑποσπείρῃ ἐν τῇ καρδίᾳ, [Oculorum custodia] κάτω δὲ τοὺς ὀφθαλμοὺς μᾶλλον ἔχειν καὶ τῇ οἰκείᾳ διανοίᾳ προσέχειν, καὶ εἴ ποτε τοιοῦτος λογισμὸς ἐν τῇ καρδίᾳ κινηθείη ὑποφυείς, εὐθέως τὸν μὲν νοῦν πρὸς τὸν Θεὸν ἀναφέρειν, ὡς ἂν τῇ πρὸς αὐτὸν ἀνατάσει τὴν τοῦ εὐσυμπαθοῦς λογισμοῦ ἐκ προοιμίων διακρούσηται ὁμιλίαν, [Dei recordatio] τῇ δὲ γλώττῃ οὕτως ψάλλειν καὶ ἐπικαλεῖσθαι· &ldquogr;Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, υἱὲ τοῦ Θεοῦ, βοήθει μοι, ἐκβαλόντες με νυνὶ περιεκύκλωσάν με· τὸ ἀγαλλίαμά μου, λύτρωσαί με ἀπὸ τῶν κυκλωσάντων με,&rdquogr; [Ps. 16, 11., Ps, 31, 7.] καὶ τό· &ldquogr;Ὁ Θεὸς εἰς τὴν βοήθειάν μου πρόσσχες [πρόσχες A.] ,” [Ps. 69, 1; 34, 1.] καὶ τό· &ldquogr;Δίκασον, Κύριε, τοὺς ἀδικοῦντάς [f. 227.] με·&rdquogr; καὶ εἰ μὲν ταῦτα εὐχομένῳ πονηρὸς λογισμὸς καταστορεσθῇ, εὐχαριστεῖν τῷ Θεῷ· εἰ δὲ ἔτι ἐπιμένει πολεμῶν τε καὶ βιαζόμενος, [in pravis cogitationibus.] τέχνῃ καὶ μεθόδῳ τοιᾷδε τῷ πολυτέχνῳ τὴν κακίαν ἀντιτεχνᾶσθαι πρὸς τὸ τὴν ἐκ τούτου λογισμοῦ διαφυγεῖν δυνηθῆναι τῆς συγκαταβάσεως βλάβην. Ἐπειδὴ γὰρ ἐν συγκρίσει δύο κακῶν τὸ ἔλαττον αἱρεῖσθαι, δὴ λέγεται, συμφορώτερον [συμφερώνερον A.] , εἰς ἄλλο τι κἀνταῦθα χρεὼν τὸν λογισμὸν μεταφέρειν, οἷον φιλαργυρίαν φιλοδοξίαν ἕτερόν τι τῶν τοιούτων παθῶν, καὶ τῇ πρὸς ἐκεῖνο νεύσει τε καὶ ἐφέσει βραχύ τι τὴν διάνοιαν σοφισάμενον, τὴν βιαίαν τοῦ πρώτου πάλην καὶ ἐπήρειαν διακρούεσθαι· ὄρθρου μέντοι ἀνιστάμενον τὰς ἀπαρχὰς καὶ πρωτονοίας τῶν λογισμῶν προσφέρειν ἀγωνίζεσθαι τῷ Θεῷ· καὶ πρὶν τὸν ἐχθρὸν τὰ παρ᾽ αὐτοῦ ἐνσπεῖραι ζιζάνια, [Mane mentis primitiae Deo offerendae;] καταβαλέσθαι τὸν σῖτον, κοπιᾶν δὲ καὶ τῷ [supra lin. A.] σώματι καθ᾽ ὅσον ἥκει πρὸς δύναμιν δι᾽ ὅλης τῆς ἡμέρας ταπεινοφρόνως, ὅπως καὶ αὐτὸς μετὰ τοῦ θείου Δαυὶδ πρὸς τὸν Θεὸν λέγῃ· &ldquogr;Ἴδε τὴν ταπείνωσίν μου καὶ τὸν κόπον μου καὶ ἄφες πάσας τὰς ἁμαρτίας μου.” [Ps. 24, 18.] Ἑσπέρας δὲ τὴν [f. 227v.] ἐξαγόρευσιν μετὰ ἀκριβείας τῶν δι᾽ ὅλης τῆς ἡμέρας αὐτῷ ἐπισυμβάντων σφαλμάτων ποιεῖσθαι, [vespere defectuum scrutatio instituenda;] καὶ ἐπὶ τοῦ κοιταρίου δὲ αὐτοῦ ἀνακλινάμενον μὴ ἐᾶν τὸν νοῦν ὑπὸ ἀτόπων ἐννοιῶν εἰς ἀπρεπεῖς τινας καὶ ἀκαίρους λογισμοὺς ὑπεξέλκεσθαι, ἀλλὰ τῇ προσοχῇ [corr., prius ποσοχὴ A.] καὶ μελέτῃ τῶν θείων λογίων ἐπέχειν καὶ συνάγειν αὐτὸν καὶ τῇ τοῦ θανάτου συνδεσμεῖν μνήμῃ. Καὶ οὕτως ὑπνοῦν, ἔχειν δὲ καὶ ἐν τῇ φυλακῇ τῶν λογισμῶν κρυπτήν τινα ἐργασίαν καὶ ταύτῃ συνεχῶς ἐναδολεσχεῖν πρὸς τὸ μὴ ἄνετον ὄντα τὸν λογισμὸν ὑπὸ τῶν παθῶν περιφέρεσθαι, μὴ πταίσμασιν ἑτέρων προσέχειν, μὴ κρίνειν, μὴ φθονεῖν, μὴ καταλαλεῖν καταλαλοῦντος ἑτέρου ἡδέως ἀκούειν, μὴ ἀποδιδόναι κακὸν ἀντὶ κακοῦ, εἰ τύχῃ αὐτῷ παρὰ προαίρεσιν ὑπό τινος κακόν τι παθεῖν, [fratribus venia tribuenda.] ἀλλὰ μακροθύμως πάντα καὶ γενναίως καὶ ἀμνησικάκως φέρειν δεχόμενον καὶ τοῖς εἰς αὐτὸν ἁμαρτάνουσι προθύμως ἀφιέναι καὶ συγχωρεῖν, ἵνα μετὰ παρρησίας [παρησίας A.] καὶ αὐτὸς ἔχῃ πρὸς Θεὸν λέγειν· &ldquogr;Ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφειλήματα ἡμῶν, ὡς καὶ ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀφειλέταις ἡμῶν· [Matth. 6, 12.] προσέχειν δὲ δεῖ καὶ τηρεῖν καὶ τὸ μὴ σχήμασι δῆθεν [f. 228.] ἐπιτηδεύμασι πνευματικοῖς ἀδελφοῦ πλῆξαι συνείδησιν, μὴ ἀπατᾶσθαι χορτασίᾳ κοιλίας, ἀλλὰ καθ᾽ ἑκάστην μὲν ὡς ἅπαξ στοιχήσαντα τῷ τῆς μονῆς κανόνι ἐσθίειν, [De cibi moderatione] οὐ μὴν δὲ εἰς κόρον, ἀλλ᾽ ἔτι τῆς γαστρὸς ἐνδεῶς ἐχούσης παύεσθαι τῆς τροφῆς· οὕτω γὰρ καὶ οἱ πατέρες ἔκριναν καὶ ὡρίσαντο ὑπὲρ τὸ νηστεύειν δύο τρεῖς εἶθ᾽ οὕτω τῇ τροφῇ κορέννυσθαι [corr., prius κορένυσθαι A.] καθ᾽ ἑκάστην τροφῆς μεταλαμβάνειν, ἀλλὰ παρὰ μικρόν· καὶ ἐπὶ ἐνδυμάτων δὲ τοῖς ταπεινοτέροις ἀεὶ κεχρῆσθαι· καὶ ἁπλῶς πάντα τὰ εἰς ταπείνωσιν καὶ ἁπλότητα καὶ ἀκακίαν ἄγοντα τὸν ἐπ᾽ ἀληθείας σωθῆναι θέλοντα μετέρχεσθαι χρὴ καὶ φεύγειν τὰ ὑψοῦντα καὶ ὄνομα κενὸν ἔχοντα. [et vestitus rusticitate.] Οὕτω γοῦν ποιῶν τις καὶ πράττων καὶ πᾶσαν τὴν ἐλπίδα αὐτοῦ ἀνατιθεὶς εἰς Θεὸν καὶ ἐπ᾽ αὐτῷ θαρρῶν τῷ βοηθῷ καὶ χορηγῷ τῶν καλῶν καὶ οὐ τῇ ἑαυτοῦ σπουδῇ καὶ ἀσκήσει, ῥᾷον τῶν παθῶν περιγίνεται.”

[197] [De via aspera] Ταῦτα τοῦ πατρὸς λέγοντος, οἱ μὲν ἐπείθοντο αὐτῷ καὶ τὴν βασιλικὴν ὁδὸν ἐπορεύοντο· οἱ δὲ τῇ πολλῇ παρακλήσει ὡς αὐτοῖς ἐδόκει βλάπτεσθαι [f. 228r.] λογιζόμενοι, καὶ διὰ τοῦτο ἐφιέμενοι τῶν μειζόνων, πείθοντες αὐτὸν παρεχωροῦντο τὴν σκληροτέραν ὁδὸν πορεύεσθαι· διὸ καὶ πολλοὶ κατὰ τὸν τοῦ πατρὸς λόγον μὴ δυνηθέντες ἐνήρξαντο ἐκτελέσαι, εἰς τοὐπίσω στραφέντες ἐπὶ τῷ διπλῷ καὶ τῷ τριπλῷ τὰ πρώην οἰκοδομηθέντα καταλελύκασιν. Ὅσοι δέ γε τὴν γνώμην καὶ τὸ σῶμα στερρότεροι [corr., prius στερότεροι A.] , ταπεινοφρόνως οἷς ἐπεχείρησαν καὶ δεξιὸν τὸ πέρας ἐπέθεντο· καὶ μάρτυς τῶν λεγομένων ἤδη πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν ἡμῶν τελευτήσας εἰς τὸν Σωτῆρα μοναχὸς Κοσμᾶς· εἰ γὰρ καὶ πλείονες τῶν ἐν ἀρετῇ διαλαμψάντων ἀδελφῶν, [quam monachus Cosmas] οἱ μὲν πρὸ τῆς κοιμήσεως τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρός, οἱ δὲ καὶ μετὰ τὴν ἐκείνου πρὸς Θεὸν ἐκδημίαν, τετελευτήκασιν, ἀλλ᾽ οὖν καὶ μέχρι τοῦ νῦν εἰσί τινες διὰ τῆς χάριτος τοῦ Χριστοῦ τὸν ἐνάρετον βίον καὶ θεάρεστον μετιόντες, [et alii, adhuc superstites,] ὧν τά τε ὀνόματα καὶ τὰς ἐναρέτους πράξεις κατ᾽ εἶδος νῦν γραφῇ παραδοῦναι οὐ καλὸν ἔκρινα διὰ τὸ ἔτι περιεῖναι τούτους τῷδε τῷ βίῳ καὶ ἡμῖν γνωρίμους ὑπάρχειν, ἵνα [f. 229.] μὴ ἐκείνοις μὲν ἴσως ὑπόθεσις ἐπάρσεως γένωμαι, τισὶ δὲ αὖθις ἐξ ὑμῶν φθόνου. Τινὲς μὲν οὖν τῶν ἀδελφῶν καὶ σίδηρα περιτεθήκασιν ἑαυτοῖς, τὸν πατέρα κἀν τούτῳ βουληθέντες μιμήσασθαι, εἰ καὶ εἰς τέλος ἀγαγεῖν οὐκ ἴσχυσαν τὰ τοῦ πράγματος. [ingressi sunt,] Ἄλλοι δὲ σχοινίῳ τὴν ἑαυτῶν ὀσφὺν κατὰ τὸν πάλαι Συμεὼν διεζώσαντο [Theodoreti Hist. religiosa, c. XXVI, 5; Vita Symeonis stylitae a. Antonio, Act. SS., Ian. t. I, p. 265; H. Lietzmann, Das Leben des heiligen Symeon Stylites, Texte und Untersuchungen, t. XXXII, 4, pp. 4, 28.] , ἀλλὰ καὶ οὗτοι τοῖς προτέροις παραπλησίως μετ᾽ οὐ πολὺ τοῦ τοιούτου ἐγχειρήματος ἀπέστησαν· καὶ γάρ πως πέφυκε τὰ τοιαῦτα μὴ παραμόνιμα τυγχάνειν τοῖς πλείοσιν, ἀλλὰ ταχέως τὴν κατάλυσιν δέχεσθαι δι᾽ ἀσθένειαν σώματος, [plerumque suis viribus] μὴ δυναμένου στερροτέροις ἀπαντῆσαι πονήμασιν, καὶ ψυχῆς, ἐξ ἀπιστίας τε καὶ ἀνελπιστίας καὶ διστάζοντος λογισμοῦ τῷ ἀνθρώπῳ προσγινομένην, ἔστιν ὅτε καὶ ἐκ θείας ἐγκαταλείψεως διὰ τὴν τοῦ λογισμοῦ ἔπαρσιν, διότι οὐ μετὰ ταπεινώσεως τυχὸν ἤρξατο μέτεισι τὰ τοιαῦτα· ὅθεν καὶ διὰ τὴν τοιαύτην αἰτίαν πολλοὶ τῆς θείας ἀντιλήψεως γυμνωθέντες, καὶ μέχρι τῆς ψυχῆς τὴν βλάβην ὑπέστησαν· καί τισι τῶν τῆς μονῆς ἡμῶν ἀδελφῶν [f. 229v.] ἐπισυνέβη παθεῖν· οὓς καὶ πρὸς ἀσφάλειαν καὶ φυλακὴν τῶν δοκούντων ἑστάναι, [nimium confidentes.] ὥστε μὴ πεσεῖν αὐτοὺς ἀγνοήσαντας, εἰς μέσον ἀγαγεῖν καὶ διηγήσασθαι τὰ ἐκείνων ἀναγκαῖον καὶ λυσιτελὲς ἔγνωκα· καὶ πρῶτον τὰ τοῦ μοναχοῦ ὑμῖν Ἡσαΐου [in marg. manu recent. Βίος τοῦ ἐκπεσόντος Ἡσαίου.] ἐκδιηγήσομαι, ὧν διήγησις οὐ λύπης μόνον ἀλλὰ καὶ χαρᾶς τυγχάνει πεπληρωμένη.

[198] [Isaias monachus,] Οὗτος, ἀφ᾽ οὗ εἰς τὴν μονὴν πρὸς τὸν πατέρα πεφοίτηκε, πρὸ πάντων τοῦτο ἠγωνίσατο, συντηρῆσαι τὸ μὴ ποιῆσαί τι ἄνευ τῆς τοῦ πατρὸς γνώμης· ὅθεν καὶ δόκιμος ἐργάτης ἐν τῇ ὑπακοῇ ἀνεφάνη, καὶ μᾶλλον ἐν ταῖς ἔξω διακονίαις. Ἀποστελλόμενος γάρ που παρὰ τοῦ πατρός, οὔτε ἄρτον οὔτε ἄλλο τι τῶν εἰς οἰκείαν ἐπεφέρετο χρείαν τὴν τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν εὐχὴν καὶ τὴν εἰς Θεὸν ἐλπίδα· καὶ ὅπου δ᾽ ἂν ἐπορεύετο, [praeceptorum patris observantissimus,] τὸν τε τῆς μονῆς κανόνα καὶ πάντα προστέτακτο αὐτῷ παρὰ τοῦ πατρὸς ἀπαρατρώτως ἐφύλαττε. Κατὰ πᾶσαν γὰρ τετράδα καὶ παρασκευὴν τήν τε ἀγρυπνίαν ἐτήρει καὶ τὸ ἐλαίου καὶ ἰχθύος καὶ οἴνου ἀπαραβάτως ἀπέχεσθαι. Τυρὸν γὰρ καὶ ᾠὸν οὐδαμῶς ἤσθιεν· ὁμοίως καὶ τὴν τῆς κυριακῆς ἀγρυπνίαν ἐκτελῶν ἦν. [f. 230.] Ἀγράμματος δὲ ὢν καὶ μηδὲν ἕτερον ἐπιστάμενος πλὴν τοῦ πεντηκοστοῦ ψαλμοῦ καὶ τοῦ τρισαγίου, ἑκατὸν καὶ πεντήκοντα δι᾽ ὅλης τῆς νυκτὸς τόνδε τὸν ψαλμὸν ἔλεγεν ἡνίκα τρὶς αὐτὸν εἶπεν, εὐθέως ἐπιψάλλων τρισάγιον. Οὕτως οὖν μοναχὸς Ἡσαΐας διάγων και ἅπαξ τῆς ἡμέρας μεταλαμβάνων τροφῆς οἴνου τε τρία ποτήρια καθὼς ἦν αὐτῷ τετυπωμένον παρὰ τοῦ πατρός, [multorum fiducia et liberalitate gaudet;] εἰ παρά τινος εἰς ἀγάπην ἐκλήθη, πίνων, πολλοὺς εἰς πίστιν πρός τε ἑαυτὸν καὶ πρὸς τὸν πατέρα ἐφείλκετο· διὸ καὶ οὐκ ὀλίγην εἰσφορὰν ἔνθεν ἐκ τῶν ὑπὸ φιλοχρίστων διδομένων αὐτῷ εἰς τὴν μονὴν προσέφερε. Τὰς γὰρ τρεῖς ἐκκλησίας τὰς ἐν τῷ ὄρει αὐτὸς ἐκ τῶν τοιούτων εἰσφορῶν [(ἐκ - εἰσφορῶν) in marg. A.] κατεκόσμησε καὶ ἕτερα πολλὰ εἰς τὴν μονὴν ἤνεγκε· καὶ πανταχοῦ ἔν τε τῇ πόλει καὶ ἐν ἄλλοις πλείοσι τόποις αὐτὸς τὸ τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν ὄνομα διὰ τοῦ θεοφιλοῦς αὐτοῦ βίου τρανότερον γνωσθῆναι πεποίηκεν.

[199] [mulierem inhumanam] Καὶ γάρ ποτέ που διερχόμενος καὶ εἴς τινα παραβαλὼν κώμην, ἐπεὶ ἐκ τῶν ἐκεῖσε γνωρίμων αὐτοῦ τινες περί τινος γυναικὸς πάντῃ ἀμεταδότου καὶ ἀσυμπαθοῦς αὐτῷ διηγήσαντο, λέγοντες ὡς οὐδέποτέ τις ἐκ τοῦ οἴκου [corr., prius τουκου A.] αὐτῆς [f. 230v.] μέχρι καὶ κλάσματος ἑνὸς ἔλαβε, ταῦτα παρ᾽ ἐκείνων ὡς ἤκουσε, τὴν τοῦ πατρὸς ἡμῶν εὐχὴν ἐπικαλεσάμενος εὐθὺς πρὸς τὴν γυναῖκα πορεύεται· καὶ οὕτως εὐμηχάνως αὐτὴν μετῆλθεν, ὥστε ἐκ τῶν ἐκείνης χειρῶν ἄρτον τε καὶ ᾠὸν λαβεῖν· καὶ ἐν χερσὶ φέρων ἐλθὼν τοῖς περὶ ταύτης ἀπαγγείλασιν αὐτῷ ἐπεδείκνυ, λέγων ὡς &ldquogr;ἐκ τῶν ἐκείνης ἐδεξάμην ταῦτα χειρῶν.&rdquogr; Ὡς δὲ τῆς κώμης αὐτὸς έξῆλθεν, [eleemosynas] ἐκεῖνοι ἀπελθόντες πρὸς τὴν γυναῖκα τὰ τοῦ πράγματος ὡς εἶχε γνωρίζουσι καὶ ὅτι &ldquogr;οὐ πενόμενος μοναχὸς τοῦτο πεποίηκεν, ἀλλ᾽ ἵνα σε πρὸς ἐλεημοσύνην ἑλκύσῃ.&rdquogr; δὲ ὡς ἤκουσε, στενάξασα· &ldquogr;Οὐαί μοι, ἔφη, τῇ ἀθλίᾳ καὶ ταλαιπώρῳ, ὅτι ἄλλοι περὶ τῆς ἐμῆς ψυχῆς μεριμνῶσιν, ἐγὼ δὲ οὐδεμίαν ἐμαυτῆς φροντίδα ποιοῦμαι.&rdquogr; Καὶ ταῦτα εἰποῦσα, δρομαία τὸν μοναχὸν κατέλαβεν, οὐ μήκοθεν ἔτι διαστάντα τῆς κώμης, καὶ πολλὰ αὐτὸν ἱκετεύσασα πείθει ὑποστρέψαντα εἰς τὴν αὐτῆς εἰσελθεῖν οἰκίαν. Καὶ πεσοῦσα πρὸ τῶν ποδῶν αὐτοῦ, παρεκάλει αὐτὸν εἰπεῖν αὐτῇ, τί δεῖ ποιοῦσαν σωθῆναι. δὲ πολλὰ ταύτην περὶ ἐλεημοσύνης διδάξας [f. 231.] καὶ τελευταῖον πρὸς τὸν πατέρα αὐτὴν κελεύσας ἀπελθεῖν, [distribuere docet;] ἀνεχώρησεν. δὲ μὴ μελλήσασα [μελήσασα A.] μετὰ τὴν ἐκείνου ἀναχώρησιν ἀναστᾶσα ἦλθε πρὸς τὸν πατέρα καὶ διδαχθεῖσα ὑπὸ τούτου τὰ τελεώτερα ἔκτοτε τὴν ἑαυτῆς οἰκίαν ἀβραμιαίαν ἄλλην πεποίηκεν, πολλὰ τῷ μοναχῷ πάντοτε τῆς ἀγαθῆς ταύτης ὁδηγίας εὐχαριστοῦσα· καὶ ἵνα μὴ μακρότερα περὶ αὐτοῦ λέγωμεν, παρά τινων ἀδελφῶν μεμάθηκα, οἵτινές μοι ἐξ αὐτῆς διεβεβαιοῦντο τῆς μακαρίας Εὐπραξίας τοῦτο ἀκηκοέναι, [carbones ardentes manibus tenet;] ὅτι αὕτη τοῦτον οἰκείοις ὀφθαλμοῖς μέσον τῆς φάραγγος εἶδεν, ἔνθα σταυρὸς ἵστατο, χωρίς τινος ἐπικαλύμματος [ἐπικαλύματος A.] τοὺς ἄνθρακας ἐπικειμένους ταῖς χερσὶ φέροντα καὶ τὸν σταυρὸν θυμιῶντα.

[200] [a perversis hominibus depravatus] Ἀλλ᾽ οὗτος τοσαύταις ἐνδιαλάμψας ἀγαθαῖς ἐργασίαις καὶ τοιαύτης χάριτος καταξιωθείς, χαιρεκάκων τινῶν καὶ πονηρῶν ἀνθρώπων πονηραῖς συμβουλαῖς δελεασθεὶς καὶ ὑποσυρείς, τὴν τῆς τελείας ὑπακοῆς τε καὶ ὑποταγῆς ἐντολὴν ἠθέτησε καὶ κλοποφορεῖν ἤρξατο ἐξ ὧν γε οἱ φιλόχριστοι αὐτῷ παρεῖχον εἰς τὴν μονὴν τοῦ τε [f. 231v.] καθαρῶς ἐξαγγέλλειν τοὺς ἑαυτοῦ λογισμοὺς πρὸς τὸν πατέρα ἐπαύσατο· ὧν δὴ ἕνεκεν ἐγκαταλειφθείς, [incidit in fornicationem] εἰς τὸν τῆς πορνείας βόθρον, ἐνέπεσε· καὶ τὴν μὲν ἁμαρτίαν διὰ τὸ γενέσθαι καταφανῆ πρὸς τὸν πατέρα ἐξεῖπε καὶ ἀπέστη τοῦ πάθους, τοῦ δὲ ὑπονοσφίζεσθαι καὶ ἐν τῷ σκότει τῆς ἀνεξαγορεύσεως πορεύεσθαι οὐκ ἀπέστη· ζήσας δὲ μετὰ τὴν ἐκ τοῦ προτέρου βίου παρατροπὴν ἔτη πέντε, οὕτως ἐξ ἀνθρώπων ἐγένετο. Ἐν δὲ τῇ τελευτῇ κατὰ συγχώρησιν Θεοῦ πνεύματι ληφθεὶς ἀκαθάρτῳ, θέαμα φοβερόν, ὑπ᾽ ἐκείνου σπαρασσόμενος καὶ φωνὰς ἀσήμους διὰ στόματος ἀφιείς, τοῖς πᾶσιν ἐδείκνυτο. [et moritur.] Μετὰ δὲ τὸ τελευτῆσαι αὐτὸν καὶ παρελθεῖν τὰ αὐτοῦ τεσσαράκοντα, ἐν μιᾷ πατὴρ πρὸς ὄρθρον τὸν κελλαρίτην φωνήσας κελεύει τούτῳ κόλυβα εἰς μνημόσυνον τοῦ μοναχοῦ τούτου Ἡσαΐου ποιῆσαι. Ἐν αὐτῇ δὲ τῇ νυκτὶ μοναχὸς Λουκᾶς, ὃς τὸν μῶρον ὑποκρινόμενος διετέλει, ἵνα φρόνιμος ἐν Χριστῷ εὑρεθῇ [De stultis propter Christum, praeter ea quae notata sunt ad Acta SS. Andreae et Symeonis stultorum (Act. SS., Maii t. VI, p. 4* – 111*, Iul. t. I, p. 136 – 169), lege I. Kowalevskij, Iurodstvo o Christě, Mosquae, 1895.] , περὶ οὗ μοι πολὺς λόγος, εἰ κατὰ μέρος τὰ περὶ ἐκείνου γράφειν ἐπιχειρήσω, οὗτος ἔνδον τοῦ μαγειρείου κείμενος, ἤρξατο μεγάλῃ [f. 232.] τῇ φωνῇ λέγειν οὕτως· &ldquogr;Ἀβάλε [Ἄβαλε = φεῦ, οὐαί μοι. Ducange et Sophocles, s. v.] , ταπεινὸς Ἡσαΐας πρὸ τοῦ στύλου τοῦ πατρὸς ἑστὼς αὐτόν τε τὸν πατέρα καὶ τοὺς ἀδελφοὺς εἰς τὴν αὐτοῦ βοήθειαν προσκαλεῖται. [Qua ratione]Τῇ ἐπιούσῃ τοίνυν νυκτὶ προστάσσει τοῖς ἀδελφοῖς πατὴρ ὑπὲρ τοῦ ἀδελφοῦ Ἡσαΐου ἀγρυπνίαν ποιῆσαι. Αὐτὸς δὲ ἀφ᾽ ἑσπέρας τὴν ἐκείνου γράψας συγχώρησιν, δίδωσιν αὐτὴν τῷ ἐκκλησιάρχῃ, κελεύσας ἐπὶ τῆς ἁγίας θεῖναι τραπέζης ὑποκάτω τῆς ἐνδυτῆς. Καὶ τῇ ἐπαύριον μετὰ τὸ τέλος τῆς θείας ἱερουργίας ἐκέλευσεν πατὴρ τὸν ἱερέα ἅμα τῷ διακόνῳ καὶ τοῖς ἀδελφοῖς πᾶσιν ἐξελθόντας τῆς ἐκκλησίας εἰς τὸν ἐκείνου παραγενέσθαι τάφον. Αὐτὸς δὲ ἐπὶ τοῦ στύλου ἑστὼς ἐπιτρέπει τῷ διακόνῳ, ἵνα ἐκεῖσε γενομένων εἰς ἐπήκοον πάντων τὴν τοῦ ἀδελφοῦ συγχώρησιν ἀναγνῷ, τοὺς δὲ ἀδελφοὺς μετὰ τὸ ἀναγνῶναι ταύτην εἰπεῖν τὸ κύριε ἐλέησον ἑκατοντάκις μεγάλῃ τῇ φωνῇ. [eius animae subvenire] Πεντάκις οὖν τοῦ διακόνου τὴν συγχώρησιν ἀναγνόντος καὶ τοσαυτάκις τῶν ἀδελφῶν ἀνὰ ἑκατὸν τὸ κύριε ἐλέησον [f. 232v.] ἐπιβοησάντων, κελεύει πατὴρ ἆραι λίθον [addebat A λίθων, corr. del.] ἐκ τῶν κειμένων ἐπάνω τοῦ τάφου καὶ ὑποκάτω τὴν συγχώρησιν θεῖναι· καὶ τούτου γενομένου, ὑποστρέψαντες ἐκεῖθεν οἱ ἀδελφοὶ καὶ τὸν πεντηκοστὸν ψάλλοντες εἰς τὴν ἐκκλησίαν εἰσῆλθον. Καὶ εὐχῆς γενομένης, ἐπὶ τὴν τράπεζαν ἐπορεύθησαν. Ὡς δὲ τὸν πατέρα μετὰ τὸ ἐξελθεῖν τῆς τραπέζης οἱ ἀδελφοὶ ἐπηρώτησαν εἰπεῖν αὐτοῖς τὰ τοῦ πράγματος οὐδὲ γὰρ ᾔδει τις ἀκριβῶς, τί ἦν τὸ γινόμενον πατὴρ ἠμελημένως πως ἀποκριθείς· &ldquogr;Φωνή, εἶπεν, ἐκ τοῦ τάφου ἠκούσθη γοερῶς οὕτω λέγουσα· ταῦτά εἰσιν, εἰς τὴν μονὴν ἐκοπίασα καὶ ἠγωνισάμην, ἵνα με ἐάσητε ἄρτι κατεχόμενον ἐν τῷ ᾅδῃ, ἐν τόποις ἀφεγγέσι καὶ σκοτεινοῖς. [enitatur Lazarus.]Πολλὰ δὲ ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν βιασθεὶς εἰπεῖν, τίς ἦν ταῦτα ἀκούσας, οὐκ ἐφανέρωσεν. Ἐρωτηθεὶς δὲ καὶ παρ᾽ ἑτέρων καὶ παρ᾽ ἐμοῦ, εἰ ἔτυχεν ἐκ τούτου συγχωρήσεως· &ldquogr;Ναί, ἔφη, πιστεύω εἰς τὸν Χριστόν μου, ὅτι τετύχηκε. Καὶ ἐπὶ τῶν πατέρων γάρ, φησί, πολλὰ τοιαῦτα γεγενημένα εὑρίσκομεν. [f. 233.]Ἀλλὰ ταῦτα μὲν περὶ τοῦ μοναχοῦ Ἡσαΐου.

[201] [Symeon primum obsequentissimus] Ἕτερος [in marg. manu recent. Βίος Συμεὼν ἐκπεσόντος A.] δὲ ἀδελφὸς ὀνόματι Συμεὼν καὶ αὐτὸς ἕως μὲν ἐν τῇ βουλῇ ἦν καὶ ὑποταγῇ τοῦ πατρὸς καὶ πάντα μετὰ τῆς ἐκείνου γνώμης ἐποίει, ἀβλαβὴς σκεπόμενος ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ἐκ τῶν τοῦ πονηροῦ παγίδων διέμενεν. Ἀφ᾽ οὗ δὲ τοῖς οἰκείοις θελήμασι, μᾶλλον δὲ τοῖς τοῦ Σατὰν βουλεύμασιν, ἀκολουθεῖν ἤρξατο, εἰς τὸν τῆς πορνείας καὶ αὐτὸς κρημνὸν ὤλισθε. [monasterium relinquit;] Διὸ καὶ τῆς μονῆς λάθρᾳ τοῦ πατρὸς ἐξελθών, πρὸς τὴν ἑαυτοῦ πατρίδα ὡς κύων ἐπὶ τὸν ἴδιον ἐμετὸν αὖθις ὑπέστρεψε. Τοσαύτην δὲ τὴν βλάβην ὑπέστη, ὡς αὐτὸς οὗτος τελευτᾶν μέλλων πρὸς τὸν μοναχὸν Λαυρέντιον, τὸν ἐν τῷ στύλῳ νῦν ὄντα, παρ᾽ αὐτοῦ ἀναγκασθεὶς ἐξήγγειλε καὶ μὴ θέλων, ὡς μηδεμίαν ἑσπέραν παρελθεῖν ἐλεύθερος παραπτώματος, ἕως ἂν εἰς τὴν αὐτοῦ πατρίδα κατέλαβεν. [redit quidem] Ὡς δὲ μετὰ χρόνον τινὰ [supra lin. A.] ὑποστρέψας πάλιν ἧκεν εἰς τὴν μονὴν καὶ ὑπὸ τοῦ πατρὸς εὐμενῶς ἀπεδέχθη, ἐρωτώμενος παρ᾽ αὐτοῦ εἰπεῖν αὐτῷ, εἴ τινα κατὰ ψυχὴν τούτῳ βλάβην ὑποστῆναι συνέβη ἐξελθόντι τῆς μονῆς, ὑπέκρυπτε [f. 233v.] καὶ οὐχ ὡμολόγει, προφάσει δὲ τῆς αὐτοῦ θυγατρὸς φροντίζειν αὐτῆς ἦν γὰρ αὐτῷ θυγάτηρ μονάζουσα ἐν τῇ τῆς ἀειμνήστου Εὐπραξίας μονῇ· καὶ γὰρ ἀπὸ βίου ἦν, ὅτε προσῆλθε τῷ σχήματι τοῦ ὄρους κατερχόμενος τὴν ἑαυτοῦ ψυχὴν ἐμόλυνε, [sed animae vulnera celat] καὶ ταῦτα γέρων οἴμοι καὶ προβεβηκὼς ἐν τῇ μοναχικῇ πολιτείᾳ ὑπάρχων. Ὡς δὲ πολλάκις ὑπὸ τοῦ πατρὸς βιαζόμενος οὐκ ἤθελεν ἐξειπεῖν τὰς ἑαυτοῦ ἁμαρτίας ἵνα δικαιωθῇ, τῆς δίκης ἀξίνη τοῦτον κατέλαβε καὶ ἐκτέμνει ὥσπερ ἄκαρπον δένδρον, ἵνα μὴ ἐπιπολὺ καὶ τὴν γῆν καταργῇ. Καθάπερ γὰρ λέων θάνατος ἄφνω τούτῳ ἐπιπηδήσας, ἀμετανόητον τὴν αὐτοῦ ψυχὴν καὶ ἐν τῷ ζόφῳ τῆς ἀπογνώσεως κειμένην ἀφήρπασε· διὸ καὶ μετὰ τὴν αὐτοῦ τελευτὴν τοιαύτην φωνὴν πατὴρ πρὸς τοὺς ἀδελφοὺς λελυπημένως ἀφῆκε· &ldquogr;Πιστεύσατέ μοι, [et misere perit.] εἰπών, ἀδελφοί, ὅτι τὴν τοῦ γέροντος τούτου ψυχὴν οἱ δαίμονες ἀθλίως ἐκέρδησαν.”

[202] [Barnabas quoque] Ἀλλὰ [in marg. manu recent. Βίος Βαρνάβα ἐκπεσόντος A.] καὶ Βαρνάβας, Μέγας διὰ τὸ μακρὸν τῆς ἡλικίας λεγόμενος, καὶ αὐτὸς πρότερον ἐν διαφόροις διακονίαις [f. 534.] διαφόρως ὑπηρετήσας σπουδήν τε οὐ μικρὰν ἐνδειξάμενος, ὕστερον ὑπὸ κουφότητος γνώμης τὸν λογισμὸν ἐπαρθεὶς καὶ κατὰ τοῦ ἁγίου τραχηλιάσας πατρός, μᾶλλον δὲ τῇ ἀληθείᾳ καὶ κατὰ τοῦ Θεοῦ, εἴ γε πρὸς τοὺς δούλους ὕβρις [ὕβρ////ις A.] πρὸς τὸν αὐτῶν [αὐτόν A.] οἶδεν [εἶδεν A.] ἀνατρέχειν δεσπότην, ὡς καὶ αὐτὸς πάλαι πρὸς τὸν προφήτην φησὶν ὅτι· &ldquogr;Οὐ σὲ ἐξουθενήκασιν ἀλλ᾽ ἐμέ.” [I Reg. 8, 7.] Εἰς τοιαῦτα γοῦν προαχθείς, ἔτι καὶ ἕτερον ἀδελφὸν ὀνόματι Μεθόδιον ταῖς αὐτοῦ πονηραῖς συλλαλιαῖς ὑποσύρας καὶ ἑαυτῷ ὁμόφρονα καταστήσας, [et Methodius e monasterio egressi] σὺν αὐτῷ ἔξεισι τῆς μονῆς· καὶ εἰς Μαγνησίαν πρὸς τὸν ἐπίσκοπον ἀπελθόντες, πολλὰ καὶ πονηρὰ ῥήματα κατὰ τοῦ ἁγίου πατρὸς καὶ κατὰ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ τανῦν ἡμῶν ἡγουμένου ταῖς τούτου ὑποβάλλουσιν ἀκοαῖς. Ἀλλ᾽ πατὴρ ἅγιος καὶ οὕτως ἔχοντας ἐκείνους οὐ περιεῖδεν οὐδὲ τὰ ἑαυτοῦ ἐπαύετο δεικνύμενος, [redire coguntur;] γράφων αὐτοῖς, ἐπιτιμῶν, παρακαλῶν, νουθετῶν, ἕως οὗ εἰς τὴν μονὴν αὐτοὺς ὑποστρέψαι μετὰ καὶ τῆς τοῦ ἐπισκόπου συμβουλῆς καὶ συνεργίας [f. 234v.] πεποίηκεν. Ἀλλ᾽ Αἰθίοψ, ὥσπερ λόγος, οὐκ ἐλευκαίνετο καὶ καρκῖνος ὀρθὰ βαδίζειν οὐκ ἐδιδάσκετο [Leutsch-Schneidewin, Corpus paroemiographorum graecorum, t. II, pp. 258, 472.] . Καὶ γὰρ μετὰ τὸ ὑποστρέψαι εἰς τὴν μονὴν οὐ μικρῶς τόν τε πατέρα καὶ τοὺς ἀδελφοὺς ἐτάραξαν· ὅθεν καὶ ἑκάτερος τούτων ἐν ἰδίῳ καιρῷ ἀξίαν τὴν δίκην ἀπέδωκεν. [Methodius venena miscet hegumeno,] μὲν γὰρ Μεθόδιος διὰ τὸ πονηρὸν δρᾶμα, κατὰ τοῦ ἡγουμένου [Ignatius is erat, S. Lazari frater et succesor, de quo modo et infra, c. 221.] συνεσκευάσατο καὶ γὰρ ἐν αὐτῇ τῇ τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν τελευτῇ φάρμακον δηλητήριον μετὰ οἴνου κεράσας πρὸς τὸ αὐτὸν θανατῶσαι ἐπότισεν, εἰ [supra lin. A.] καὶ δίκαια κρίνων Θεὸς ἀνώτερον αὐτὸν τῆς ἐντεῦθεν βλάβης ταῖς τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ καὶ ἡμῶν ὁσίου πατρὸς Λαζάρου πρεσβείαις διατετήρηκε, μικράν τινα ὀδύνην πρὸς καιρὸν ἐκ τούτου ἐπενεγκόντα. [sed ipse a pastoribus occiditur.] Οὗτος οὖν ταῦτα τετολμηκὼς μετὰ τὸ ἐξελθεῖν καὶ αὖθις ἐκ τῆς μονῆς καὶ εἰς τὴν Μαγνησίαν ἐπαναστρέψαι, ὑπὸ βοσκῶν χοίρους νεμόντων συγχωρεῖται ἀποκτανθῆναι. δέ γε Βαρνάβας μόλις γενόμενος καὶ πρὸς τὸν πατέρα ἀπὸ τῶν Βεσσῶν ἀφικόμενος [f. 235.]ἐκεῖ γὰρ ἦν αἰτεῖται τὸν πατέρα δοθῆναι αὐτῷ πρώην ἐν τῷ ὄρει εἶχε κελλίον. [Barnabas] Καὶ μὲν πατὴρ προθύμως τὴν αὐτοῦ πεπλήρωκεν αἴτησιν. Ἐκεῖνος δὲ μετὰ τὸ ἀπολαβεῖν τὸ κελλίον ἀντὶ τοῦ προσελθεῖν τῷ πατρὶ καὶ ἐξαγορεύσασθαι καὶ λαβεῖν αἰτῆσαι συγχώρησιν ὑπὲρ ὧν εἰς Θεὸν καὶ εἰς αὐτὸν ἥμαρτεν, ἀνελθὼν ἐβίαζεν αὐτόν, ὡς ἂν εἰς Βέσσας πάλιν ἀπέλθῃ πρὸς τὸ καλῶς τὰ ἐκεῖσε ὄντα αὐτοῦ πράγματα, [ad Bessas redire vult,] ὡς αὐτὸς τὸ μέλλον μὴ εἰδὼς ἔλεγε, διαθέμενος καὶ τὰ μὲν ἑτέροις σκορπίσας τὰ δὲ μεθ᾽ ἑαυτοῦ λαβὼν πάλιν εἰς τὸ ὄρος ἐπαναστρέψαι. δὲ πατὴρ οὕτως αὐτὸν μόλις ὄντα ὁρῶν καὶ θειοτέρας ἔκ τινος ἐπιπνοίας τὸ μέλλον γενέσθαι εἰς αὐτὸν μυηθείς, οὐ συνεχώρει αὐτῷ ἀπελθεῖν, ἀλλὰ συνεβούλευε μᾶλλον αὐτὸν μὲν εἰς τὸ ἑαυτοῦ κελλίον μένοντα ἠρεμεῖν, [patre dehortante,] ἕτερον δὲ ἀδελφόν, οἷον ἂν αὐτὸς ἕλοιτο, πεμφθῆναι ἐκεῖσε, ὃς πάντα ποιήσας κατὰ τὴν αὐτοῦ θέλησιν αὖθις πρὸς αὐτὸν ὑποστρέψει. Ὡς δὲ πολλὰ πατὴρ ἀγωνισάμενος καὶ πυκτεύσας οὐκ ἠδυνήθη πεῖσαι αὐτὸν οὐδ᾽ ἐπισχεῖν τοῦ βουλήματος, [f. 235v.] ἀφῆκεν αὐτὸν τῷ ἰδίῳ πορευθῆναι θελήματι. Καταλαβὼν οὖν ἐκεῖσε καὶ μηδὲ βραχύ τι γοῦν δυνηθεὶς ἐξ ὧν ἐβούλετο διαπράξασθαι, ἀμετανόητος δὴ [δὲ A.] αὐτὸς ἐκεῖσε τὸ τοῦ βίου πέρας ἐδέξατο. Οὗ τὸν θάνατον ἅγιος ἡμῶν πατὴρ ὡς μεμάθηκεν, ἱκανῶν ἀδελφῶν τότε πρὸ τοῦ στύλου ἑστώτων, τοιαύτην καὶ περὶ ἐκείνου περιπαθῶς ἀφῆκε φωνήν· &ldquogr;Ὦ ταπεινὲ Βαρνάβα, εἰπών, ἀπόλωλας.&rdquogr; Τινὲς οὖν τῶν ἀδελφῶν, ἐκοπίασεν ἐν τῇ μονῇ προβαλλόμενοι καὶ διὰ ταῦτα συγχωρήσεως ἐκεῖνον ἀξιωθῆναι παρὰ Θεοῦ ἐπὶ τοῖς αὐτῷ ἡμαρτημένοις οἰόμενοι, τί ἄρα δοκεῖ καὶ τῷ πατρὶ περὶ τούτου, ἐπειρῶντο μαθεῖν. Ταῦτα μὲν οὖν ἐκεῖνοι. [et de ipso vix non desperante.] δὲ πατὴρ πρὸς αὐτούς· &ldquogr;Οὐδέποτε μέν, ἔφη, ἀδόλως ταπεινὸς διακονίαν ἐποίησεν· ὅμως εἴ γε ἔφθασεν ἐξαγγεῖλαι τὰ αὐτῷ πεπλημμελημένα, Θεὸς διὰ τὴν πολλὴν αὐτοῦ φιλανθρωπίαν καὶ εὐσπλαγχνίαν ἐλεῆσαι εἶχεν αὐτόν· ἐπεὶ δὲ μηδὲν τοιοῦτον ἐπὶ τέλει γοῦν ἐνδειξάμενος, μεθ᾽ ἑαυτοῦ αὐτὰ φέρων ἀπῆλθε, τίς ἡμῖν λοιπὸν ἐλπὶς [f. 236.] περὶ τούτου καταλέλειπται δεξιά; [reliqua huius folii pars et folium sequens vacua sunt.] [f. 237.] Ἀλλὰ ταῦτα μὲν περὶ τῶν προτελευτησάντων ἀδελφῶν πρὸς τὴν τῶν ἀκουόντων διεξῆλθον ὠφέλειαν.

[203] [De lapsis adhuc superstitibus.] Τί δὲ περὶ τῶν ἔτι περιόντων τῷ βίῳ κοὶ τοῖς ἴσοις περιπεπτωκότων κακοῖς; καλὸν γὰρ καὶ περὶ αὐτῶν πρὸς ὑμετέραν ὠφέλειαν βραχέ᾽ ἄττα ὡς ἐν παραδρομῇ εἰπεῖν· πάντα γὰρ αἰσχύνομαι κατὰ μέρος τὰ αὐτῶν λέγειν, μᾶλλον δὲ καὶ δέδοικα πρὸς τὸ πρᾶγμα, μὴ καὶ ἀφορμὴ τούτοις ἀπογνώσεως γένωμαι. Καὶ γὰρ οὐκ ὀλίγοι ἐντεῦθεν εἰς ἀπόγνωσιν ἐμπεπτώκασιν, ἀναισχυντίαν μᾶλλον ἤπερ αἰσχύνην ἐκ τοῦ θριαμβευθῆναι τὰ αὐτῶν προσλαβόμενοι καὶ ὑπὸ λύπης καταποθέντες. Διὸ ἵνα μὴ καὶ οὗτοι τὸ αὐτὸ πάθωσιν, ἀνωνύμως οὑτωσὶ περὶ τούτων ἐρῶ· &ldquogr;οὗτοι. [Anonymi] μὲν ἐξ ἀφυλάκτου καὶ ἀκρατοῦς λογισμοῦ πτώματί που περιπεσὼν καὶ παρὰ τοῦ πατρὸς καὶ μὴ θέλων εἰς τὴν μονὴν ἀναχθεὶς καὶ τὸ τῶν μοναχῶν σχῆμα ἀποδύσασθαι κελευσθεὶς καὶ κοσμικὸν ἱμάτιον ἐνδυθῆναι, διὰ τὴν παράκλησιν, ᾗ πρός τε τοὺς ἀδελφοὺς καὶ πρὸς τὸν πατέρα [f. 237v.] ἐχρήσατο, ἀφείθη μὲν τῆς τοιαύτης καταδίκης, οὐ διωρθώσατο δὲ κατὰ τὸν τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρὸς λόγον. Αὐτὸς γὰρ ἐν τῷ παρακαλεῖσθαι ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν περὶ ἐκείνου οὕτως ἔφη ὅτι· &ldquogr;Οὐ διορθωθήσεσθαι αὐτὸν οἶμαι τοῦ κακοῦ ἀποστῆναι, εἰ καὶ δοκεῖ νῦν διὰ τὴν τοῦ καιροῦ στενοχωρίαν τοῦτο ποιεῖν ἐπαγγέλλεσθαι [ἐπαγγέλεσθαι A.] .”

[204] [et alterius anonymi] Ἕτερος δὲ κατὰ τὸν τοῦ Γιεζῆ τρόπον ἐν τῇ πιστευθείσῃ αὐτῷ διακονίᾳ διάξας καὶ διὰ τοῦτο καὶ τῆς τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν ἀρᾶς κληρονόμον ἑαυτὸν ἀποδείξας, πᾶσι πάντως ὁρᾶσθαι πρόκειται, οἷα μετὰ ταῦτα καὶ αὐτὸς πέπονθεν. Οὐ γὰρ μόνον, οὗ ἐδόκει ἔχειν χρυσοῦ, τούτου ἐν ἀπολαύσει οὐδαμῶς γέγονεν, ἀλλὰ μετ᾽ αὐτοῦ, μᾶλλον δὲ δι᾽ αὐτοῦ, καὶ τὴν ἑαυτοῦ ψυχὴν προσαπώλεσεν, εἰς τὸν τῆς πορνείας καὶ αὐτὸς οἴμοι ἐμπεσὼν βόρβορον. Ἀλλὰ καὶ μετὰ τὴν τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρὸς κοίμησιν ἑαυτὸν φρεναπατήσας καὶ τῆς ἐκκλησίας τε καὶ τραπέζης καὶ λοιπῆς συναυλίας τῶν ἀδελφῶν ἑαυτὸν χωρίσαι αἱρετισάμενος καὶ κενὸν ὄνομα, [casus.] τὸ ἡσυχαστής, καλεῖσθαι ἐπιποθήσας κατὰ [f. 238.] μικρὸν ὑπὸ τῶν ἑλκόντων αὐτὸν εἰς τὰ τοιαῦτα παρασυρεὶς καὶ εἰς τὴν ἑαυτοῦ πατρίδα παλιννοστήσας, τί πέπονθε καὶ οὗτος, ἅπαντες ἴσμεν. Τί δέ; τὸν πατέρα ψευσάμενος καὶ ἀκούσας παρ᾽ αὐτοῦ ὅτι· &ldquogr;Μὴ ψεύσῃ, ἵνα μὴ τῷ διαβόλῳ παραδοθῇς,&rdquogr; καί· &ldquogr;Ναί, ἀποκριθείς, ἐὰν ψεύδωμαι, οὕτως μοι ἔστω,&rdquogr; οὐχὶ καὶ αὐτὸς ᾔτησε παρὰ πόδας εὗρε, πονηρῷ δαίμονι εἰς αὐτοῦ τε καὶ ἑτέρων σωφρονισμὸν αὐτίκα παραδοθείς; [Hortatio ad fratres.] Φύγωμεν οὖν, ἀδελφοί, τὸ ψεύδεσθαι καὶ τὸ ἐπακολουθεῖν [ἐπακουθεῖν A.] τοῖς ἡμετέροις θελήμασι καὶ ἐν Κυρίῳ ταπεινωθέντες εὐπροθύμως ἐν πᾶσι καὶ πιστῶς ἐπακολουθήσωμεν τοῖς μετὰ Θεὸν ἐπὶ τὸ ἀγαθὸν ἡμᾶς ὁδηγοῦσιν, ἵνα μὴ καὶ ἡμεῖς τῶν προειρημένων παραπλήσια πάθωμεν. Ἐπερώτησον γάρ, φησί, τὸν πατέρα σου, καὶ ἀναγγελεῖ σοι τοὺς πρεσβυτέρους σου καὶ ἐροῦσί σοι. Ἀλλὰ τούτων μὲν ἅλις.

[205] [Ad Lazarum] Ἐπὶ δὲ τὸν ἅγιον ἡμῶν πατέρα τὸν λόγον τρέψας, ὅσα μοι πρὸς δύναμιν, ὑμῖν διηγήσομαι, οὐδὲ γὰρ πάντα τις κατὰ μέρος δυνηθείη ἂν εἰπεῖν τὰ ἐκείνου· πῶς γάρ; ὅπου γε οὐ μόνον ἀριθμὸν σχεδὸν ὑπερβαίνουσιν, ἀλλὰ καὶ ἡμῖν οὐδὲ εἰς ἀκοὰς τὰ πλείω τούτων ἐγένετο [f. 238v.] διὰ τὸ τελευτῆσαι τοὺς ταῦτα γινώσκοντας· καὶ αὐτὰ δὲ μαθεῖν ἠδυνήθην οὐ πάντα ἔξεστί μοι παραδοῦναι τῇ διηγήσει διά τε τὸ πλῆθος τὴν ἐμὴν τοῦ λόγου δύναμιν ὑπερβάλλον καὶ διὰ τὸ μὴ τὸ πιστὸν παρά τισιν ἔχειν χωρὶς ἑτέρων μαρτυρίας, [biographus revertitur.] ἅπερ ἂν αὐτὸς λέγοιμι, ἀλλ᾽ ὅσα δηλαδὴ ἐξ ἄλλων τε ἀξιοπίστων μεμάθηκα καὶ αὐτὸς ἐγὼ εἶδον καὶ παρ᾽ αὐτοῦ τοῦ πατρὸς ἀκήκοα.

[206] [Corpore enecto,] Ῥεύματος ἐνσκήψαντός ποτε τῷ πατρὶ καὶ ἄλγος ἐμποιήσαντος οὐ μικρόν, φλεβοτόμου προσενεχθέντος καὶ ἐπὶ τοῦ τραχήλου αὐτὸν κρούσαντος, ἕλκος ἀντὶ αἵματος ἀπέρρευσε τῆς φλεβός· τοσοῦτον γὰρ ἦν τῷ σώματι, μᾶλλον δὲ τῷ κόσμῳ, νεκρωθείς, ὡς μηδ᾽ αὐτοῦ τοῦ τοῦ ζῴου συστατικοῦ εὐπορεῖν αἵματος. Ἄλλοτε πάλιν ἐκ τῆς τῶν ὀδόντων ὀδύνης σφόδρα ἀλγεινῶς ἔχων ἦσαν γὰρ ἐκριζωθέντες ἑπτά, καὶ γὰρ καθ᾽ ἕνα τούτων πιπτόντων πάντας σχεδὸν πλὴν δύο ἐκπεσεῖν συμβέβηκεν ὑπορρεύσαντας οὕτως οὖν ἔχων καὶ μηδ᾽ ὅλως οἱασοῦν βρώσεως μετασχεῖν δυνάμενος εἰ μήτοι χλιαροῦ μόνον ὕδατος, ὑπὸ πάντων ἀπηγορεύθη. Καὶ ἦν λύπη τε καὶ θρῆνος ἐν τῇ ἀδελφότητι ἀπαράκλητος, καὶ μάλιστα, ὡς ἔγνωστο τούτοις, ὅτι αὐτὸς ἀφ᾽ ἑαυτοῦ προσκαλεσάμενος [f. 239.] τὸν τότε κοσμικὸν ὄντα ἐν τῇ μονῇ καὶ ἐργατείας ἐργαζόμενον, [morti proximus videtur.] ὀνόματι Παντολέοντα, προσέταξεν αὐτῷ ὄπισθεν τῆς κόγχης τοῦ βήματος τῆς ἐκκλησίας τάφον σκάψαντα σχεδιάσαι. Οὕτω γοῦν ἐν θρήνοις ὄντων τῶν ἀδελφῶν καὶ τοῦ πατρὸς ἤδη ἐπὶ θύραις ὄντος τῆς τελευτῆς, φιλάνθρωπος καὶ ἐλεήμων Θεὸς βουλόμενος δεῖξαι, ὅτι αὐτὸν μὲν ὑπὲρ φύσιν ἀνθρωπίνην καὶ δύναμιν κοπιάσαντα καὶ ἀγωνισάμενον καὶ τὸν δρόμον καλῶς τελέσαντα ἔμελλε λοιπὸν πρὸς τὴν ἐν οὐρανοῖς αὐτῷ ἀποκειμένην μεταστῆσαι ἀνάπαυσιν, διὰ δὲ τὴν τῶν πολλῶν σωτηρίαν ἔτι ἐν τῷδε τῷ βίῳ εἶναι αὐτῷ συνεχώρησεν, ὄναρ τινὶ τῶν ἀδελφῶν Ματθαίῳ τοὔνομα οὕτως τοῦτο ὑποδεικνύει.

[207] [Matthaei monachi visio] Μετὰ γὰρ τὸ τέλος τῆς ἀγρυπνίας εἰς τὸ ἑαυτοῦ κελλίον ἀδελφὸς μικρὸν πρὸς τὸ ἀναπαυθῆναι ἀνακλιθεὶς ἔκ τε τῆς λύπης ἧς περὶ τοῦ πατρὸς εἶχε καὶ τοῦ κόπου τῆς ἀγρυπνίας ὕπνῳ κατενεχθείς, ἐδόκει ἑαυτὸν ὁρᾶν ἔμπροσθεν τῆς ἐκκλησίας ἑστῶτα καὶ ἐκ τοῦ πρὸς βορρᾶν μέρους τῆς εἰσόδου τῆς μονῆς εὐνοῦχόν τινα ἱππότην ἰδεῖν ἔνδον τῆς μονῆς εἰσελθόντα· ὃς τοῦ ἵππου σπουδαίως ἀποβὰς πρὸς τὴν ἐκκλησίαν [f. 239v.] εὐθὺς ἀπῄει. δὲ μοναχὸς προσυπαντήσας προσεκύνει αὐτῷ. Καὶ γὰρ τῶν γνωρίμων αὐτοῦ ἐδόκει τοῦτον ὑπάρχειν· ὃν καὶ ἐπηρώτα, πόθεν τε ἥκει καὶ πῶς ἐνταῦθα καὶ διὰ τί παραγέγονε. [de patris obitu] Καὶ ὅς· &ldquogr;Εἰς τὸν βασιλέα, φησίν, ἤμην, καὶ εἰ μὴ συντόμως προέφθασα, πατὴρ ὑμῶν ἅγιος νῦν ἂν ἐτελεύτησε.&rdquogr; Καὶ τοῦτο πρὸς τὸν μοναχὸν εἰπών, εὐθὺς βαδίζων τῆς ἐκκλησίας ἔνδον εἰσῆλθεν. Ὡσαύτως δὲ καὶ μοναχὸς εἰσελθὼν ἔνδον τῆς ἐκκλησίας πάλιν ἐδόκει τινὰ [corr. supra lin. A.] γηραιὸν ἄντικρυ τῆς τοῦ Σωτῆρος εἰκόνος ὁρᾶν ἑστῶτα· ὃν καὶ κριτὴν ἤκουεν εἶναι. Στρέψας δὲ τοὺς αὐτοῦ ὀφθαλμοὺς ἐπὶ τὸ δεξιὸν μέρος, ὁρᾷ γυναῖκά τινα μελανειμονοῦσαν ἐξελθοῦσαν τοῦ στύλου καὶ διὰ τῶν τριῶν ξύλων τῶν ἐπὶ τῶν κρηπίδων τῶν ἀψίδων τεταμένων βαδίσασαν πρὸς τοῖς ποσὶ τοῦ γηραιοῦ ἐκείνου ἐλθοῦσαν πεσεῖν καὶ ὡσπερεὶ εὐχαριστοῦσαν αὐτῷ προσκυνεῖν. [ad triennium dilato.] Καὶ εὐθὺς μοναχὸς ἀνεθεὶς τοῦ ὕπνου καὶ εἰς ἑαυτὸν γενόμενος καὶ τὰ ὁραθέντα εὖ διακρίνας ἔγνω μὴ ἐν ἐκείνῃ τῇ ἀρρωστίᾳ τὸν πατέρα μέλλειν τελευτᾶν, ἀλλὰ μετὰ παρέλευσιν τριῶν χρόνων, [f. 240.] ὧν ἐδήλου τῆς ὁραθείσης αὐτῷ γυναικὸς ἐπάνω τῶν τριῶν ξύλων βάδισις.

[208] [In morbum iterum incidens] Οὐ πολὺς μεταξὺ χρόνος, καὶ πάλιν βαρείᾳ [βαρρεία A.] περιπέπτωκεν ἀρρωστίᾳ· ἤδη γὰρ λοιπὸν αὐτοῦ πρὸς γῆρας ἐλάσαντος καὶ τοῦ σώματος αὐτοῦ ταῖς πολλαῖς ἐξατονήσαντος κακουχίαις, συνεχεστέραις προσωμίλει ταῖς ἀρρωστίαις, καὶ μάλιστα ἐν ταῖς ἀλλαγαῖς [ἀλαγαῖς A.] τῶν καιρῶν ἀλλεπαλλήλως ταῖς τε τῶν ἀνέμων πνοαῖς καὶ ταῖς τοῦ ἀέρος ποικίλαις ἀλλοιώσεσι καὶ μεταβολαῖς βαλλόμενος. Οἱ γοῦν ἀδελφοὶ κατελεήσαντες αὐτόν, μικρόν τι προσκεφάλαιον ποιήσαντες ἤνεγκαν πρὸς αὐτόν, παρακαλοῦντες λαβεῖν αὐτὸ καὶ θεῖναι ὑποκάτω αὐτοῦ· οὐδὲ γὰρ ἦν αὐτῷ πρὸς τὴν τοῦ σώματος ἀνάπαυσιν ἄλλο τι ἔνδον τοῦ στύλου εἰ μὴ δερμάτινος χιτὼν καὶ τὸ παλλίον [παλίον A.] , ἦν ἐξ ἐρίων πεποιημένον, τάξιν μηλωτῆς τούτῳ ἀποπληροῦν. Ὡς οὖν πολλὰ ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν βιασθεὶς ἀνοίξας τὴν θυρίδα τὸ προσκεφάλαιον εἶδεν, [pulvino uti recusat;] αὐτίκα [in marg. A.] κλείσας πάλιν αὐτὴν εἶπεν· &ldquogr;Ἀπέλθετε ἀπ᾽ ἐμοῦ καὶ ἄφετέ με οὕτως ἀποθανεῖν.&rdquogr; Ὡς δὲ πολλὰ [f. 240v.] οἱ ἀδελφοὶ παρακαλέσαντες οὐκ ἠδυνήθησαν αὐτὸν πεῖσαι, ὥστε τοῦτο λαβεῖν, κατῆλθον τοῦ στύλου περιπαθῶς καὶ δεδακρυμένως ἔχοντες. μέντοι πονηρὸς διάβολος ἰδών, ὡς οὐδὲ ἐν τοιαύτῃ ὢν ἀρρωστίᾳ μικράν τινα ἀνάπαυσιν κατεδέξατο τῷ σώματι αὐτοῦ παρασχεῖν, ἐξαπορήσας καὶ μὴ ἔχων, ὅτι καὶ δράσει, εἰς γυναικὸς γραΐδος μορφὴν μεταβαλὼν ἑαυτὸν καὶ ἔνδον τοῦ στύλου εἰσελθὼν προσεφώνει αὐτῷ λέγων· &ldquogr;Εὐλόγησον, [daemonis insidias] πάτερ.&rdquogr; δὲ πατὴρ ἀτενίσας καὶ ἰδὼν αὐτὴν ἐπηρώτα· &ldquogr;Τίς εἶ σύ, λέγων, καὶ τίς εἰσήγαγέ σε ὧδε;&rdquogr; δέ· &ldquogr;Ἐγώ εἰμι, φησίν [supra lin. A.] , τοὺς βασιλεῖς καὶ πατριάρχας καὶ πᾶσαν τὴν σύγκλητον ἰατρεύουσα. Καὶ μαθοῦσα τὰ περὶ σοῦ ἦλθον τοῦ καὶ σὲ ἰατρεῦσαι· οἱ δὲ περί σε μοναχοὶ λαβόντες με διὰ κλίμακος ἀναβιβάσαντες ὡς ὁρᾷς ἔνδον με ἤγαγον· ἀλλ᾽ ἔασόν με, φησί, μετὰ τῆς ἐμῆς χειρὸς ψηλαφῆσαί σου τὴν σάρκα, εἴ γε ὅλως ἐθέλεις τῆς κατεχούσης ἀρρωστίας λύσιν λαβεῖν.&rdquogr; δὲ πατὴρ ὡς μόνον τὴν αὐτοῦ χεῖρα ἐκούφισε πρὸς τὸ ποιῆσαι [f. 241.] τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον οὐδὲ γὰρ ἠγνόει τίς ἦν γραῦς ὡσεὶ καπνὸς εὐθέως ἐξέλιπε. [crucis signo] Καὶ πατὴρ πρὸς ἑσπέραν μικρόν τι τῆς ἀρρωστίας ἀνεθεὶς μέσον γὰρ ἦν τῆς ἡμέρας, ὅτε πονηρὸς ἐν σχήματι γραὸς ἐφάνη αὐτῷ τοῖς ἀδελφοῖς ταῦτα ἀνήγγειλεν. [depellit.] Ἀλλὰ καὶ πρὸς ἕτερα ἡμῖν λόγος χωρείτω, ἅπερ ἀναγκαῖον ἐκδιηγήσασθαι.

[209] [Pane deficiente] Ἔτι μου ἐν τῇ διακονίᾳ τοῦ ἀρτοθεσίου ὄντος, ἄρτου λείψεως γενομένης, καὶ γὰρ οὐκ ἦν ἐν τῷ ἀρτοθεσίῳ εἰ μὴ πέντε ἄρτοι καὶ τέσσαρες εὐλογίαι μικραί, ἐλθὼν ἀδελφὸς Γερμανός, ὃς ἦν παρεκκλησιάρχης [Παρεκκλησιάρχης illius qui ecclesiae curam habet seu sacristae vicarius esse censetur. Cf. Ducange, s. v. ἐκκλησιάρχης; Anal. Boll., t. XXVI, p. 275.] τῷ τότε, πρὸς τὸ λαβεῖν τὰς ἐξ ἔθους δύο μεγάλας εὐλογίας, ἐπεὶ ἐδίδουν [ἐδίδου A.] αὐτῷ τὰς δύο μικράς, τὰς δὲ ἑτέρας δύο κατέσχον πρὸς τὸ τὴν μὲν εἰς τὸν Σωτῆρα δοῦναι τὴν δὲ εἰς τὴν Θεοτόκον, αὐτὸς οὐκ ἤθελε λαβεῖν ταύτας, εἰ μὴ καὶ τὰς ἑτέρας δύο προσλάβοι [προσλάβει A.] . Ἐμοῦ δὲ μὴ πειθομένου τοῦτο ποιῆσαι, ἐκεῖνος ταύτας ἀφεὶς πρὸς τὸν πατέρα ἀπελθὼν ἔλεγεν· &ldquogr;Ὁ τραπεζοποιὸς εὐλογίας ἔχων οὐ παρέχει μοι.&rdquogr; δὲ πατὴρ διά τινός με ἀδελφοῦ μετακαλεσάμενος ἐπηρώτησε περὶ τούτου. [f. 241v.] Ὡς δὲ ἐγὼ τὰ τοῦ πράγματος κατὰ μέρος εἶπον, κατεδίκασε τὸν ἀδελφὸν λαβεῖν τὰς δύο εὐλογίας· &ldquogr;Ἵνα, φησίν, καὶ αἱ λοιπαὶ ἐκκλησίαι λειτουργηθῶσιν.&rdquogr; Ἐκείνου οὖν μηδὲ αὖθις πειθομένου λαβεῖν αὐτὰς διὰ τὸ μὴ ἀρκεῖν εἰς τὸ δοθῆναι τοῖς ἀδελφοῖς, τοῦ τε πατρὸς πάλιν πρὸς αὐτὸν· &ldquogr;Ἄπελθε, λέγοντος, καὶ γενέσθω προσκομιδὴ ἐξ αὐτῶν καὶ περὶ τῶν ἀδελφῶν ἐγὼ ἀπολογοῦμαι αὐτοῖς. [solus in Deo confidit.]Ὡς οὖν οὕτω ταῦτα εἶχεν, ἔτι καὶ ἡμῶν ἐκεῖσε ἑστώτων διὰ τὸ μήπω πείθεσθαι τὸν ἀδελφὸν ἐλθεῖν καὶ ἆραι τὰς εὐλογίας, καὶ ἰδοὺ δύο μοναχοὶ δύο ἡμιόνους πεφορτωμένας κομίζοντες, ὧν τῇ μὲν ἔλαιον καὶ οἶνος ἐπέκειτο, τῇ δὲ ἄρτοι καὶ εὐλογίαι, ἀπὸ Λιμνῶν πεμφθέντες ἐκ τοῦ τότε ἐκκλησιάρχου κυροῦ Παχωμίου καὶ τοῦ αὐτοῦ ἡγουμένου εἰσῆλθον εἰς τὴν μονήν. Ὡς δὲ κομίσαντες ταῦτα ἔμπροσθεν τοῦ πατρὸς πρὸ τοῦ στύλου ἔθεντο, φωνεῖ τὸν ἀδελφὸν Γερμανὸν πατὴρ καί φησι πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἰδοὺ διὰ τὴν ἀπιστίαν καὶ ὀλιγωρίαν σου ἴδε, τί ἔπεμψεν Θεός. Λάβε οὖν ἄρτι ὅσας καὶ βούλει εὐλογίας καὶ ἄπελθε.&rdquogr; δὲ ἀδελφὸς [f. 244.] μηδὲ δυνάμενος ὑπ᾽ αἰσχύνης ἀτενίσαι καὶ ἰδεῖν τὸν πατέρα, πεσὼν ἐπὶ τῆς γῆς καὶ μετάνοιαν βαλὼν ᾐτεῖτο συγχώρησιν. Ἧς καὶ τυχὼν ἀναστὰς καὶ εὐλογίας λαβὼν ἀπῄει πρὸς τὴν ἐκκλησίαν.

[210] [Famis tempore] Πρὸ ἑνὸς χρόνου τῆς τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν τελευτῆς γέγονεν ἐπὶ τοῦ τόπου λιμὸς ἰσχυρός· καὶ ἦν ἰδεῖν καθ᾽ ἑκάστην πλῆθος πενήτων εἰς τὴν μονὴν ἀνερχόμενον. Οὐκ ἦν δέ τινα ἀνελθόντα μὴ λαβόντα τροφὴν ἐκεῖθεν ἀναχωρῆσαι. Ἐγὼ δὲ πολλάκις πρὸς τὸν πατέρα ἔλεγον· ἦν γὰρ τότε κελλαρίτης &ldquogr;Ἆρα οὗτοι πάντες διὰ τὸ λαβεῖν εὐχὴν ἀνέρχονται ὧδε; [pauperes] δὲ ὑπομειδιῶν ἔλεγέ μοι· &ldquogr;Οὐχί, ἀλλ᾽ οἱ πλείονες αὐτῶν διὰ τὸ τραφῆναι, διότι Θεὸς τὴν αὐτῶν τροφὴν ἐνταῦθα ἐξαποστέλλει, ἵνα δι᾽ αὐτῶν καὶ ἡμεῖς τραφῶμεν. [suosque nutrit,]Ὅταν δὲ συνέβαινεν ἄρτου λεῖψιν γενέσθαι ἐν τῇ μονῇ καὶ ἀνερχόμενος αὐτῷ ἔλεγον· &ldquogr;Τί γίνεται; αὔριον ἄρτους οὐκ ἔχομεν,&rdquogr; πάλιν ὑπομειδιῶν ἔλεγέ μοι· &ldquogr;Ἄρτι γεγόναμεν ἐπ᾽ ἀληθείας μοναχοί, ὅτι εἰς τὴν αὔριον ἄρτους οὐκ [f. 242v.] ἔχομεν, καὶ ὀφείλομεν ὑπὲρ τούτου μᾶλλον εὐχαριστεῖν τῷ Θεῷ· καὶ γάρ, φησί, ποτὲ ἔν τινι κοινοβίῳ ἐπὶ ἑβδομάδα λείψεως ἄρτου καὶ τῶν λοιπῶν χρειῶν ἐπιγενομένης, οἱ ἀδελφοὶ οὐκ ἠγανάκτησαν, ἀλλὰ μετὰ τὸ ψάλλειν τὴν αὐτῶν ἀκολουθίαν εἰσερχόμενοι εἰς τὴν τράπεζαν καὶ τὴν εὐχαριστίαν ὡς ἔθος ποιοῦντες ἐκαθέζοντο. Καθεζόμενοι δὲ ὡμίλουν περὶ ὠφελείας ψυχῆς, καὶ οὕτως εὐχαριστίαν ποιοῦντες αὖθις καὶ τῷ Θεῷ δόξαν ἀποδιδόντες ἀνίσταντο. [et verbis ad patientiam hortatur.] Ὡς δὲ οὕτω καθ᾽ ἑκάστην ἐποίουν, ἐν τῷ τέλει τῆς ἑβδομάδος καθημένων αὐτῶν ἐν τῇ τραπέζῃ, φαίνεται αὐτοῖς διάβολος ὀφθαλμοφανῶς [in marg. corr. A, iteratur in infima pagella.] ὡς Αἰθίοψ καὶ λέγει αὐτοῖς· &ldquogr;Ἐγὼ προσεδόκουν ἐκ τῆς ἐνδείας πρὸς ἀγανάκτησιν καὶ βλασφημίαν Θεοῦ ἐληλυθέναι ὑμᾶς, ἀλ᾽ ἐπεὶ τοὐναντίον ὁρῶ γινόμενον, οὐκέτι καθ᾽ ὑμῶν τοῦ λοιποῦ ὥστε πειράσαι ὑμᾶς αἰτήσω.&rdquogr; Καὶ ταῦτα εἰπὼν εὐθὺς ἐξ ὀφθαλμῶν αὐτῶν γέγονε.”… [ultima huius folii pars et integra 243 et 243v vacua sunt.] .

[211] [f. 244.]Ἠρώτησα, εἰ ἀκμήν εἰσιν ἄρτοι, ἀπεκρίνατό μοι λέγων· &ldquogr;Ναὶ εἰσὶν ἔτι·&rdquogr; τέλος δέ· &ldquogr;Παράδοξόν τι πρᾶγμα,&rdquogr; ἔφη, &ldquogr;ὁρῶ· τὸ γὰρ σκεῦος, ἐν ᾧ τοὺς ἄρτους βάλλειν καὶ εἰς τὴν τράπεζαν ἀποφέρειν εἴωθε, γεμίζων, πάλιν ἐκεῖθεν ἐκ τῶν περισσευόντων κλασμάτων πλῆρες τοῦτο λαμβάνων, εἰς τὸ ἀρτοθέσιον ἀποφέρω· διὸ ὑπολαμβάνω ἐξ ὧν ὁρῶ, ὅτι ὑπὸ τῶν ξένων ἀδελφῶν μόνον δαπανῶνται οἱ ἄρτοι. [Miraculam.]Ὡς δὲ τὰ τοῦ θαύματος τούτου παρ᾽ ἐμοῦ τε καὶ τοῦ τραπεζοποιοῦ πατὴρ ἔμαθε, πάλιν τῆς συνήθους αὐτῷ καὶ φίλης ἐχόμενος ταπεινώσεως, ἔλεγεν· &ldquogr;Ὁ Θεὸς διὰ τοὺς πτωχοὺς καὶ ξένους πεποίηκεν, ἵνα δι᾽ αὐτῶν καὶ ἡμεῖς τραφῶμεν.”

[212] [In vini penuria] Ἄλλοτε οἴνου λείψαντος καὶ μὴ πλείονος ὄντος ἐν τῷ πίθῳ, ἐν ᾧ τὸν οἶνον ἔχειν εἰώθαμεν, ἑνὸς καὶ ἡμίσεος σταμνίου, ἀνελθὼν πρὸς τὸν πατέρα καὶ τὴν ποσότητα αὐτῷ τοῦ ἐν τῷ πίθῳ ὄντος οἴνου γνωρίσας ἠρώτα αὐτόν, εἰ κελεύει, ὅπως ἐκ τοῦ τῆς ἐκκλησίας νάματος μετὰ ὕδατος μίξας τοὺς ἀδελφοὺς διοικήσω· καὶ γὰρ οὕτω ποιεῖν εἰώθαμεν, ὁπότε λεῖψις τοῦ κατὰ συνήθειαν οἴνου ἐγένετο. [f. 244v.] δὲ οὐκ ἐπέτρεπέ μοι οὕτω ποιῆσαι, ἀλλ᾽· &ldquogr;Ἄπελθέ μοι, ἔλεγε, καὶ μετὰ τοῦ ὄντος ἐν τῷ πίθῳ οἴνου ὕδωρ ὀλίγον μίξας διοίκησον τοὺς ἀδελφούς· καὶ ἐὰν οὕτω σου ποιήσαντος [ποιήσης A.] λεῖψις γένηται, τότε ἔχεις ποιῆσαι, [aliud miraculum;] ὡς αὐτὸς λέγεις.&rdquogr; Κατελθὼν οὖν καὶ κατὰ τὸν λόγον τοῦ πατρὸς ποιήσας, θαῦμα παράδοξον ἐγώ τε καὶ μετ᾽ ἐμοῦ ὢν ἀδελφὸς εἴδομεν. Καὶ γὰρ μετὰ τὸ διοικῆσαι τούς τε ἐν τῇ μονῇ ἀδελφοὺς καὶ τοὺς ἐν τῷ ξενοδοχείῳ ἐν τῷ πίθῳ οἶνος σῷος αὖθις ἦν καὶ ὡς πρότερον. Τοῦτο ἐγὼ θεασάμενος εἰς ἐμαυτὸν ἐλθὼν καὶ ἀναλογισάμενος τὴν τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρὸς [supra lin. A.] χάριν, ἣν παρὰ Θεοῦ διὰ τὸν καθαρώτατον αὐτοῦ βίον καὶ θεάρεστον εἴληφε, τήν τε ὑπερβάλλουσαν αὐτοῦ μακροθυμίαν τε καὶ ταπείνωσιν, κατανυγεὶς τὴν ψυχὴν πλεῖστα τῆς ἐμαυτοῦ ἀνηκοΐας καὶ τυφλώσεως κατεγίνωσκον, ὅτι πολλάκις περὶ τοιούτων πραγμάτων ὑπ᾽ αὐτοῦ κελευόμενος ἀντέλεγον αὐτῷ. Ὡς δὲ πρὸς αὐτὸν ἀνῆλθον τά τε τοῦ θαύματος αὐτῷ ἀναγγέλλων καὶ συγχώρησιν ὑπὲρ τῆς ἐμῆς ἀπειθείας καὶ ἀντιλογίας αἰτούμενος [f. 245.], ταπεινόνους ὄντως ἐκεῖνος καὶ συμπαθὴς καὶ μιμητὴς Χριστοῦ τοῦ πρᾴου καὶ φιλανθρώπου τὰ μὲν τοῦ θαύματος σεσιώπηκε, ἐμοὶ δὲ συγχωρήσας καὶ ἐπευξάμενος ἀπέλυσεν.

[213] [item in casei inopia.] Ἐν τῇ τῆς τυροφάγου ἡμέρᾳ τυροῦ ἐν τῇ μονῇ λείψαντος, ἀποστέλλει πατὴρ τὸν πολλάκις μοι μνημονευθέντα Νικόλαον τὸν χαλκέα εἰς τὸ χωρίον Γαλήσιον· ὃς ὡς ἀπελθὼν ἕνα μόνον τυρὸν ἐκεῖθεν πρὸς τὴν μονὴν ἤγαγεν, φωνήσας με πατὴρ ἔφη· &ldquogr;Λάβε μοι τὸν τυρὸν τοῦτον καὶ διοίκησον μετ᾽ αὐτοῦ καὶ τὰ τρία μοναστήρια κατὰ τὸν τῆς ἡμέρας τύπον, ὠμόν τε καὶ ἑψητὸν παρέχων τοῖς ἀδελφοῖς, ἀλλ᾽ ἀκριβῶς, ἵνα μὴ λεῖψις γένηται, διότι ἀποσταλεὶς [ἀποσταλλεὶς A.] ἀδελφὸς οὔτε ἐκεῖ ἄλλο εὗρεν οὔτε ἐνταῦθα ἤνεγκεν.&rdquogr; Ὡς δὲ ἄρας ἔγωγε τὸν τυρὸν καὶ μετάνοιαν ποιήσας πρὸς τὸ κελλάριον ἀπῄειν, πάλιν φωνήσας λέγει μοι· &ldquogr;Καθὼς τοῖς μοναχοῖς, οὕτω καὶ τοῖς ἐν τῷ ξενοδοχείῳ κοσμικοῖς ἀδελφοῖς ἐξ αὐτοῦ διάνεμε.&rdquogr; Καὶ γὰρ ἀεὶ οὕτω μοι ποιεῖν ἐνετέλλετο [ἐνετέλετο A.] [f. 245v.] ἐπὶ τοῖς διδομένοις ἅπασι πλὴν τοῦ οἴνου. Ὅταν γὰρ οἱ μοναχοὶ ἀπὸ δύο ἐλάμβανον, τοὺς κοσμικοὺς πρὸς ἓν λαμβάνειν ἐπέτρεπεν. Ἀπελθὼν οὖν καὶ κατὰ τὸν αὐτοῦ λόγον ποιήσας καὶ πάντας ἀπὸ ἑνὸς τυροῦ διοικήσας ὡς ἐπὶ Κυρίου [ita A; sententiam imperfectam esse intelligitur ex Matth. 15, Marc. 8, Luc. 9.] καὶ κλάσματα συνήγαγον περισσεύματα. Τοῦτο οὖν πάλιν παρ᾽ ἐμοῦ μαθὼν ἔλεγεν· &ldquogr;Εἰ μὴ Θεὸς διὰ τοὺς πτωχοὺς καὶ ξένους τοὺς καθ᾽ ἑκάστην ὧδε ἀνερχομένους ἐπλήθυνε πάντα, πῶς αἱ τρεῖς ἐκκλησίαι εἰς τὸ ξηρὸν ὄρος τοῦτο [supra lin. A.] οἰκοδομηθῆναι εἶχον ἡμεῖς ἐν τούτῳ συναθροισθέντες προσκαρτερεῖν ἠδυνάμεθα;&rdquogr;

[214] [Olera multiplicat] Ἄλλοτε [in margine manu recentiore Δόσις ε᾽.] ἐνδείας ἐπιγενομένης ὀσπρίου καὶ μὴ εὑρεθέντος ἐν τῷ κελλαρίῳ πλὴν ἑνὸς πίνακος, μοναχὸς Ἰάκωβος καὶ τότε 〈καὶ [suppl., om. A.] νῦν μάγειρος τῷ πατρὶ ἀνελθὼν [corr., prius ἀνελθὼν A.] τὰ περὶ τούτου γνωρίζει· &ldquogr;Ἄπελθε, ἔφη, καὶ τὸ ὀλίγον τοῦτο λαθύριον, ὡς λέγεις εὑρέθη, λαβὼν ἕψησον· μετ᾽ αὐτοῦ γὰρ ἔχουσι σήμερον διοικηθῆναι.&rdquogr; Ὅπερ καὶ γέγονε. Μετὰ δὲ τὸ ἑψῆσαι αὐτὸ ὅσον μοναχὸς ἀπὸ τῆς χύτρας ἐξήντλει, τοσοῦτον ἐκείνη [f. 246.] ἀνελλιπὴς [ἀνελλιπὴρ A.] ἑωρᾶτο· καὶ οὕτως κατὰ τὸν τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν λόγον ἐξ αὐτοῦ φαγόντες ἅπαντες ἐχορτάσθημεν. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν περὶ τῶν παραδόξως τελεσθέντων δυνάμει θείᾳ διὰ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν ὡς αὐτόπτης καὶ ὑπηρέτης ἔν τισιν αὐτῶν γεγονὼς ἀψευδῶς γέγραφα.

[215] [Lazari placita] Χρὴ δέ με λοιπὸν καὶ περὶ τῆς τοῦ ὄρους καὶ ἐκ ταύτης δὴ τῆς μονῆς προσγενομένης ὠφελείας τοῖς φιλοθέως καὶ καρτερικῶς ἐν τούτοις προσμένουσιν ὑμῖν, ὅσα εἰς ἐμὴν γνῶσιν ἧκεν, εἰ καὶ φανερὸν τοῦτο τοῖς μὴ τὰ τῆς ψυχῆς αἰσθητήρια πεπηρωμένα ἔχουσιν, ἐξειπεῖν, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ περὶ τῆς προγνώσεως τοῦ θανάτου τοῦ ὁσίου ἡμῶν πατρός· οὐδὲ γὰρ ἀπεκρύβη αὐτῷ πῶς γάρ; εἰ καὶ αὐτὸς ταπεινώσεως τρόπῳ οὐ φανερῶς ἀλλ᾽ ἐπικεκρυμμένως [ἐπικεκρυμένως A.] εἶπε τοῦτό τισι.

[216] [de praestantia montis Galesii] Στέφανος εὐνοῦχος, εἰς τὸν Σωτῆρα ὤν, ἀνελθὼν ἠνάγκαζε τὸν πατέρα τοῦ ἀπελθεῖν εἰς τὰς Βέσσας πρὸς τὸ εἶναι ἐκεῖσε. δὲ ἀποκριθεὶς αὐτῷ ἔφη· &ldquogr;Εἰ βούλει γενέσθαι κάπηλος, ἄπελθε εἰς Βέσσας.&rdquogr; Καὶ ἀδελφός· &ldquogr;Καὶ τί; φησίν, μοναστήριον ἔκτισας καπηλεῖον;&rdquogr; Καὶ πατήρ· &ldquogr;Ἐγὼ μέν, ἔφη, μοναστήριον [f. 246v.] ἔκτισα, ἀλλὰ διὰ τὸ ἔχειν τὸν τόπον ἐπιτηδείως εἰς τὰς τοῦ σώματος χρείας καὶ εἰς τὸ δοῦναι καὶ λαβεῖν καὶ ἐργάσασθαι πωλῆσαί τε καὶ ἀγοράσαι καὶ τὰ τοιαῦτα, οἷς οὐ πρέπει ἐνασχολεῖσθαι τοὺς κατὰ ἀλήθειαν μοναχούς, τοῦτό σοι εἶπον· σὺ δὲ ἐὰν θέλῃς σωθῆναι, καρτέρησον εἰς τὸ ξηρὸν ὄρος τοῦτο· οὐδὲ γὰρ ἐπιτηδείως ἐνταῦθα τὰ τοιαῦτά τις εὑρεῖν δύναται· καὶ γὰρ καὶ οἱ πατέρες τὰς ἐρήμους ἀεὶ καὶ τοὺς ἀπαρακλητοτέρους τόπους ἐδίωκον, [prae monasterio ad Bessas.] οὐχὶ τοὺς τὰς πηγὰς καὶ δασύκομα δένδρα καὶ τὴν λοιπὴν σωματικὴν εὐπάθειαν ἔχοντας. Διὰ τοῦτο γὰρ καὶ τὰς ὕλας τὰς τὰ πάθη γεννώσας μὴ ῥᾳδίως εὑρίσκοντες εὐχερῶς τὰς ἀλόγους ὁρμὰς τοῦ σώματος ὑποτάσσειν ἠδύναντο. Καὶ γὰρ ἐν τῇ Σκήτῃ, καθὼς αὐτοὶ οἱ ἅγιοι πατέρες προεφήτευσαν [προεφύτευσαν A.] , ἕως μὲν ἦν τόπος ἀπαράκλητος, κατάκομος ἦν τοῖς τῶν μοναχῶν καταγωγίοις τε καὶ σκηνώμασιν. Ἀφ᾽ οὗ δὲ εἷς καθεὶς γῆν ἀλλαχόθεν μετακομίζειν ἤρξαντο πρὸς λαχάνων καρποφορίαν δένδρα τε καὶ δεξαμενὰς [f. 247.] πρὸ τῶν θυρῶν αὐτῶν συνέστησαν, κατελύθη καὶ εἰς ἀφανισμὸν ἐλήλυθε. [Stephanum,]Ταῦτα πατὴρ πρὸς τὸν ἀδελφὸν εἰπών, καταπειθῆ εὐθὺς ἔσχεν, ὥστε μηκέτι θέλειν ἐξελθεῖν τοῦ ὄρους, ἀλλ᾽ ἐν τούτῳ μᾶλλον προσκαρτερεῖν· εἶτα καὶ μετάνοιαν ποιήσας καὶ συγχώρησιν αἰτησάμενος καὶ ταύτης παρὰ τοῦ πατρὸς τυχών, ναὶ μὴν καὶ εὐχῆς, ἀνεχώρησε.

[217] [Nilum,] Καὶ γέρων δὲ ἡμῶν, μοναχὸς Νεῖλος, τὴν αὐτὴν τῷ πατρὶ προσαγαγὼν ἱκεσίαν καὶ περὶ τοῦ ἀπελθεῖν εἰς Βέσσας διενοχλήσας [(περὶ - διενοχλήσας) in marg. A.] , ἐμβριμηθεὶς [corr., prius βριμηθεὶς A.] παρ᾽ αὐτοῦ ἀπέστη τοῦδε τοῦ λογισμοῦ. Κἀμοῦ ποτε παρά τινος τῶν ἀδελφῶν μαθόντος, ὅτι πατὴρ εἰς Βέσσας βούλεται ἀπελθεῖν, καὶ ἐπὶ τούτῳ λυπηθέντος διὰ τὸ μήτε εἰς Βέσσας τοῦ πατρὸς ἀπελθόντος προθύμως ἔχειν καὶ ἐμὲ ἐκεῖ ἀπελθεῖν καταλιπόντα τὸ ὄρος μήτε αὖθις τοῦ πατρὸς ἐκεῖ ὄντος ἐμὲ ἀπολειφθῆναι τούτου ὅλως ὑπενεγκεῖν, καὶ ἀνελθόντος καὶ ἐπερωτήσαντος αὐτὸν περὶ τούτου, πατὴρ ἀποκριθεὶς λέγει μοι· &ldquogr;Εἰ θέλει Θεὸς οὔτε σὺ οὔτε ἐγὼ ἔχομεν ἀπελθεῖν ἐκεῖ, ἀλλ᾽ εἰς τὸ ὄρος τοῦτο τὸ τῆς ζωῆς τέλος δεξόμεθα.&rdquogr; Καὶ [f. 247v.] μικρὸν σιωπήσας, λυπηρότερόν πως εἴρηκε πάλιν· &ldquogr;Ἔλεγον, ὅτι κἂν τὴν ἐκκλησίαν ἵνα ἀπήρτισα, [Laurentium] ἀλλ᾽ οὐ μὴ ἐάσωσιν ἡμᾶς.&rdquogr; Τὸ αὐτὸ δὲ καὶ τῷ μοναχῷ Λαυρεντίῳ τῷ στυλίτῃ περί τε τῆς ἐκκλησίας καὶ τοῦ ὄρους εἶπεν, ἐνοχλοῦντι αὐτῷ, ἵνα, εἰ οὐκ ἀναπαύεται μετὰ τὴν ἐκείνου κοίμησιν, συγχώρησιν αὐτῷ παράσχῃ τοῦ ἀναχωρῆσαι τοῦ ὄρους. [ne montem relinquant hortatur;] δὲ πατήρ· &ldquogr;Εἰ θέλεις, πρὸς αὐτὸν ἔφη, λαβεῖν παρὰ Θεοῦ τὴν τῶν σῶν ἁμαρτιῶν ἄφεσιν, καρτέρησον εἰς τοῦτο τὸ ὄρος.&rdquogr; Οὐ μόνον δὲ πατὴρ ἅγιος ἐμαρτύρει περὶ τοῦ ὄρους, ὅτι πλεῖστον ἔχει συντείνειν ἐν τούτῳ διαγωγὴ εἰς ψυχῆς ὠφέλειαν, ἀλλὰ καὶ παρ᾽ αὐτῶν δὴ τῶν πονηρῶν δαιμόνων καὶ μὴ βουλομένων τοῦτο ἀνωμολόγητο [ἀνωμόγητο A.] .

[218] [Iacobo monacho] Μοναχὸς γάρ τις Ἰάκωβος τοὔνομα τῆς μονῆς ἀναχωρήσας καὶ μετά τινα χρόνον βουληθεὶς πάλιν εἰς αὐτὴν ὑποστρέψαι, ἐν τῷ ἐπανέρχεσθαι τοῦτον εἰς τὴν μονὴν ὡς τοῦ ποταμοῦ ἤδη πλησίον ἐγένετο, συναντᾷ τις αὐτῷ γηραιὸς ῥακώδη ἐνδεδυμένος· ὃς ἐπερωτήσας [f. 248.] τὸν μοναχὸν καὶ μαθὼν τὰ περὶ αὐτοῦ, ἀπεῖργεν αὐτὸν τῆς εἰς τὸ ὄρος καὶ τὴν μονὴν ἀνόδου. Συνεβούλευε δὲ μᾶλλον αὐτῷ ἀπελθεῖν εἰς τὰς Βέσσας· &ldquogr;Κἀκείνη γάρ, φησίν, ὑμετέρα ἐστὶν μονὴ καὶ κρεῖσσόν ἐστιν ἐκεῖ ἀπελθεῖν, ἐπεὶ αὐτόθι οὐ δύνασαι ἀναπαυθῆναι, διότι οὔτε τὰ εἰς τροφὴν αὐτάρκως καὶ ἱκανῶς οὔτε κἂν ὕδωρ εἰς τὸ πιεῖν ἔχουσιν. Ἀλλὰ καὶ καλόγηρος οὐκ οἶδ᾽ ὅτι παθὼν κατὰ τῶν ἀδελφῶν ἀγριάνας ὕβρεις καὶ πληγὰς ἀφορήτους [ἀφορήρους A.] καθ᾽ ἑκάστην τούτοις ἐπάγει· διὸ καὶ μὴ φέροντες ταῦτα οἱ ἀδελφοὶ καθ᾽ ἑκάστην ἀναχωροῦσι.&rdquogr; Ταῦτα ἀδελφὸς ὡς ἤκουσεν [(ταῦτα - ἤκουσεν) bis scripta dein semel del. A.] , οὐκέτι πρὸς τὸ ὄρος ἀνελθεῖν προθυμίαν ἔσχεν, ἀλλὰ μᾶλλον κατὰ τὴν τοῦ πονηροῦ συμβουλὴν εἰς Βέσσας ἀπελθεῖν ἔκρινεν. Ὡς δὲ πορευόμενος ἀπῄει, λογισμὸς αὐτὸν ὑπεισῆλθε λέγων· &ldquogr;Οὐ καλῶς ἐποίησα ἐλθὼν μέχρι τῶν ὧδε καὶ μὴ ἀνελθὼν πρὸς τὸν πατέρα τοῦ λαβεῖν παρ᾽ αὐτοῦ συγχώρησιν, [ne ad patrem ascendat] εἶθ᾽ οὕτως ἀπελθεῖν [f. 248v.] εἰς τὰς Βέσσας.&rdquogr; Ταῦτα λογισάμενος ὑπέστρεψε· καὶ ὡς ἐγένετο πλησίον τοῦ ποταμοῦ συναντᾷ αὐτῷ πάλιν πονηρὸς τὰ αὐτὰ τοῖς προτέροις συμβουλεύων αὐτῷ. Ὡς οὖν ἐπὶ τρὶς τοῦτο γέγονε, τέλος ὡς εἶδεν αὐτὸν πονηρὸς τὴν ὁρμὴν πρὸς τὸ ἀνελθεῖν ἔχοντα, ποιεῖ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῷ πηρωθῆναι· καὶ ὅταν μὲν ὑποστρέφων εἰς τὰς Βέσσας ἀπῄει, [suadere tentat diabolus,] ἐλύετο εὐθὺς τῆς πηρώσεως, ὅταν δὲ αὖθις πρὸς τὸ ὄρος ὑποστρέψας ἐβούλετο ἀνελθεῖν, ἐπηροῦτο αὐτίκα. Τοῦτο οὖν ἰδὼν μοναχὸς ἔγνω τέχνην εἶναι τοῦ πονηροῦ καὶ ὅτι συμβουλεύων αὐτῷ μὴ ἀνελθεῖν εἰς τὴν μονὴν οὐκ ἦν ἄνθρωπος ἀλλὰ πονηρὸς δαίμων. Καὶ [supra lin. A.] καθίσας παρὰ τὸ χεῖλος τοῦ ποταμοῦ ἦν οὕτω τὰς ὄψεις πεπηρωμένος, ἕως οὗ τινες ἐκεῖσε διερχόμενοι εὗρον αὐτόν. Οἳ καὶ ἐπερωτήσαντες ὡς ἔμαθον τὰ αὐτῷ συμβάντα, χειραγωγήσαντες τὸν ποταμὸν διεβίβασαν. Καὶ εὐθὺς λυθεὶς τῆς πηρώσεως χαίρων καὶ τὸν Θεὸν δοξάζων ἀνῆλθεν [f. 249.] εἰς τὴν μονήν, πάντα τὰ συμβάντα αὐτῷ πρὸς τὸν πατέρα διηγησάμενος.

[219] [qui et per os energumeni] Νεανίσκος τις πνεῦμα πονηρὸν ἔχων μετά τινων τῶν εὐχῆς χάριν εἰωθότων εἰς τὴν μονὴν ἀνέρχεσθαι καὶ αὐτὸς ἀνελθών, ὡς μόνον πλησίον τῆς μονῆς γέγονεν, ὑπὸ τοῦ δαίμονος κινηθεὶς τοὺς μετ᾽ αὐτοῦ καταλιπὼν εἰς τὴν μονὴν δρομαῖος εἰσῆλθε. Καὶ ἀνελθὼν εἰς τὸν τοῦ πατρὸς στύλον ἤρξατο μετὰ τῆς αὐτοῦ δεξιᾶς τὸ τοῦ πατρὸς θυρίδιον πυγμαῖς κόπτειν οὕτω βοῶν· &ldquogr;Ἄνοιξον, φθειροφάγε, ῥερυπωμένε, γυμνέ, ἄνοιξον. Τίς εἶ σύ; μὴ καὶ σὺ ἀπόστολος εἶ τοῦ Χριστοῦ, ὅτι καὶ μὴ βουλόμενόν με ἤγαγες ἐνταῦθα; μὴ κάγὼ ἐκ τῶν τοῦ ὄρους εἰμί, οὓς ταῖς πρὸς Θεόν σου πρεσβείαις μαστιγώσας ἔνθεν ἀπήλασας;&rdquogr; Πολλὰ οὖν πονηρὸς διὰ τῆς τοῦ νεανίσκου γλώττης εἰπὼν καὶ τὸ &ldquogr;ἄνοιξον&rdquogr; συνεχῶς μεγάλῃ τῇ φωνῇ κεκραγώς, ὡς οὐδ᾽ ὅλως αὐτῷ πατὴρ ἀπόκρισιν δέδωκε, πτύσας εἰς τὸ θυρίδιον καὶ εἰπών· &ldquogr;Ὦ φθειροφάγε, κατεσφράγισάς με τῷ τοῦ σταυροῦ σημείῳ;&rdquogr; ὡς πτηνὸς ἀπὸ τοῦ στύλου κατῆλθε καὶ εἰσελθὼν [f. 249v.] ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ στὰς ἐν τῷ νάρθηκι καὶ παιδευθεὶς ἱκανῶς εἰς τὸ ἔδαφος τὸν νεανίσκον ἔρριψεν. Οἱ δὲ ἀδελφοὶ ἀγαγόντες τὸν τίμιον σταυρὸν ἐπὶ τῆς αὐτοῦ καρδίας τεθείκασιν. δὲ σπαρασσόμενος καὶ ἑαυτὸν ἐκ τοῦ ἐδάφους ἀνακουφίζων· &ldquogr;Ὦ Ἰούδα, ἔλεγε, [invitus veritatem confirmat.] τί ἐποίησας, ὅτι ἐφανέρωσας τὸν τοῦ Χριστοῦ σταυρὸν καὶ ἐποίησας ἡμᾶς ὑπὸ εὐτελῶν μοναχῶν οὕτω καταφρονεῖσθαι καὶ καταπαίζεσθαι;&rdquogr; Ὡς δὲ τὸν σταυρὸν ἦραν οἱ ἀδελφοί, εὐθὺς ἐκπηδήσας ἔνδον τοῦ ναοῦ εἰσῆλθε. Καὶ στὰς ἔμπροσθεν τοῦ ἀντιφωνητοῦ [Significatur procul dubio imago Salvatoris, cuius prototypon exstabat Constantinopoli in Chalcopratiis, de qua habetur narratio δι᾽ ἣν αἰτίαν ἐκλήθη Ἀντιφωνητής. F. Combefis, Novum auctarium, t. II, p. 44.] , ἤρξατο μεγάλῃ τῇ φωνῇ πρὸς τὸν σωτῆρα λέγειν· &ldquogr;Ὢ πῶς Λάζαρος φθειροφάγος, γυμνὸς ὢν καὶ μηδὲν ἔχων, ἠδυνήθη σου τὸν ναὸν τοῦτον ἐν τῇ στερεᾷ ταύτῃ πέτρᾳ οἰκοδομῆσαι; ὃν καὶ ἐπηγγείλω ἀσάλευτον διαμένειν ἕως τῆς συντελείας. Καὶ πρὸς τούτῳ καὶ ἀγγέλους καθ᾽ ἑκάστην εἰς φυλακὴν τῶν περὶ αὐτὸν μοναχῶν δι᾽ αὐτὸν ἀποστέλλεις.&rdquogr; Πολλὰ οὖν πονηρὸς καὶ ἕτερα εἰπὼν ἀπὸ τῆς γῆς τὸν νεανίσκον κουφίσας καὶ αἴθριον ὡσεὶ πήχεις δύο ὑψώσας, ἐκεῖθεν [f. 250.] κατὰ γῆς ἔρριψεν, καὶ οὕτω τοῦ ὑλάσσειν ἐπαύσατο. Οὕτως πονηρὸς καὶ μὴ βουλόμενος ἀναφανδὸν ἐκήρυττε τὴν ἀλήθειαν πρὸς τὴν τῶν ἀκουόντων ὠφέλειαν, εἰ καὶ μὴ σκοπὸς αὐτῷ τοῦτο ἦν. Ὤιετο γὰρ παμπόνηρος τοῖς τοιούτοις αὐτοῦ λόγοις ἀπατῆσαι τὸν πατέρα, ὥστε εἰπεῖν δρᾶσαί τι τῶν εἰς ὑψηλοφροσύνην ἀγόντων· ἀλλ᾽ εἰς μάτην ταῦτα ἐμηχανήσατο.

[220] [Hominum laudes] Καὶ γὰρ καὶ ἄλλοτέ ποτε πρὸ τοῦ στύλου τις τοιοῦτος ἑστὼς τοιαῦτά τινα ἐφθέγγετο [ἐφθέγκετο A.] . Καὶ ἐρωτηθεὶς πατὴρ παρά τινος τῶν ἐκεῖσε ἑστώτων, τί εἰσιν λέγει, ἀποκριθεὶς πρὸς τὸν ἐρωτήσαντα· &ldquogr;Δαίμων, εἶπεν, ἔστι καὶ φλυαρεῖ καὶ οὐ δεῖ προσέχειν αὐτῷ.&rdquogr; Καὶ γὰρ οὕτως ἦν ἀεὶ τῇ ταπεινώσει πάντοθεν τεθωρακισμένος, [odit Lazarus.] ὡς μισεῖν καὶ φεύγειν τοὺς ἐπαίνους καὶ τὰ ἐγκώμια, ὡς ἄλλος τις τοὺς ψόγους καὶ τὰς ὕβρεις ἂν ἀποστρέφοιτο. Ποτὲ γάρ τινος τῶν ἀδελφῶν κανόνα εἰς πρόσωπον αὐτοῦ γράψαντος [Canonem seu carmen sacrum Lazaro quasi sancto inscripserat monachus ille.] , ὡς τοῦτο πατὴρ ἔμαθε, τὸν ἀδελφὸν αὐτίκα προσκαλεσάμενος ᾔτει ἐξ αὐτοῦ τὸν κανόνα. Ὡς δὲ ἐκεῖνος [f. 250v.] δείσας ἠρνεῖτο, ἐπαπειλησάμενος αὐτῷ καὶ εἰπὼν ὅτι, ἐὰν που εὑρεθῇ, εἰς τὴν ἐκείνου κεφαλὴν προστάξει τοῦτον κατακαυθῆναι, τῆς πλείονος ἀπήλλαξεν αὐτὸν ἐξετάσεως.

[221] [Brevi se moriturum] Ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων περαιτέρω λέγειν οὐ βούλομαι, ἅτε τοῦ λόγου ἐπὶ μῆκος ἐκτεινομένου. Πρὸς δὲ τὰ περὶ τῆς προγνώσεως τῆς τελευτῆς τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρὸς τρέψομαι λοιπὸν τὰ τῆς διηγήσεως. τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν ἀδελφὸς κῦρις Ἰγνάτιος, καὶ νῦν ἡγούμενος ἡμῶν ὤν, οἰκονόμος εἰς τὸν τοῦ Φιλιππικοῦ οἶκον καταστὰς ὑπὸ τοῦ πατρός, [significat Ignatio fratri,] εἶτα διὰ τὸ τὸν Φιλιππικὸν καί τινας ἑτέρους τῶν ἀδελφῶν εἰς αὐτόν τε καὶ εἰς τὸν ἅγιον πατέρα σκανδαλισθῆναι, κατὰ προσπάθειαν τοῦτο ποιῆσαι τὸν πατέρα ὑποτοπάζοντας, τὴν διακονίαν ταύτην παραιτησάμενος ἠβουλήθη καὶ τῆς μονῆς διὰ τὰ τοιαῦτα σκάνδαλα ἀναχωρῆσαι καὶ εἰς Κάμψας ἀπελθεῖν· δὲ πατὴρ οὐ συνεχώρει αὐτῷ οὔτε τῆς μονῆς ἐξελθεῖν οὔτε εἰς Κάμψας ἀπελθεῖν, ἀλλὰ μᾶλλον προέτρεπεν [f. 251.] αὐτῷ εἰς Βέσσας γενέσθαι καὶ τὴν αὐτοῦ ἀνάπαυσιν πρὸς τὸ κατοικεῖν ἐκεῖσε, ὡς αὐτῷ ἀρέσκει, ποιήσασθαι. Τοῦ δὲ μὴ πειθομένου, φησὶ πάλιν πρὸς αὐτὸν πατήρ· &ldquogr;Ἄπελθε καὶ ποίησον καθὼς λέγω σοι, διότι τῆς μονῆς ταύτης μέλλεις προστῆναι μετ᾽ οὐ πολύ·&rdquogr; δὴ καὶ γέγονεν. δὲ ὡς ταῦτα παρὰ τοῦ πατρὸς ἤκουσε, πεισθεὶς εὐθέως ἀπῆλθεν, ἔνθα πατὴρ αὐτῷ ἐνετείλατο. Ἐπεὶ δὲ Παχώμιόν τε καὶ Γαβριὴλ καὶ ἑτέρους ἀδελφοὺς πατὴρ εἴς τε τὴν πόλιν καὶ ἀλλαχόσε διά τινας τῆς μονῆς ἀπέστειλε [ἀπέστειλλε A.] χρείας διὰ τὸ μόλις αὐτὸν τότε ὑπάρχειν, [Pachomio et Gabrieli,] δείσαντες οἱ ἀδελφοί, μήποτε ἀπόντων αὐτῶν τελευτήσῃ, προσελθόντες τοῦτο αὐτῷ γνωρίζουσιν. δὲ προέτρεπεν αὐτοῖς μηδὲν περὶ τούτου δεδιότας ἀπελθεῖν, εἰπὼν πρὸς αὐτοὺς ὅτι· &ldquogr;Οὐ μὴ τοῦτο γένηται, ἕως καὶ ὑμεῖς ἅπαντες ὑποστρέψητε·&rdquogr; ὅπερ καὶ γέγονε. Καὶ ταῦτα εἰπὼν καὶ πείσας αὐτούς, εὐξάμενος ὡς ἔθος ἀπέλυσε. [et Cosmae.] Τὸν δέ γε μοναχὸν Κοσμᾶν τὸν λεγόμενον Ἱεροσολυμίτην [f. 251v.] μετὰ τὴν τῶν ἀδελφῶν τούτων ἐξέλευσιν εἰς τὴν πόλιν πρὸς τὸν βασιλέα μετὰ καὶ γραφῆς ἀποστέλλων λέγει πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Λάβε μετά σου καὶ τὸν μοναχὸν Ἰγνάτιον καὶ εἰπὲ τῷ βασιλεῖ, ἵνα ποιήσῃ αὐτὸν ἡγούμενον.&rdquogr; Ὡς δὲ τὸν λόγον τοῦτον ἀδελφὸς ἤκουσε, ταραχθεὶς λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Τίς ἐστιν οὗτος λόγος; μή, φησί, τελευτῆσαι θέλεις; εἰ γὰρ τοῦτο, οὐκ ἂν ὅλως ἐξέλθοιμι τῆς μονῆς.&rdquogr; Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἄπελθε, ἔφη, οὐ γὰρ γένοιτ᾽ ἂν τοῦτο, ἕως οὗ πάντες ὑποστρέψητε.&rdquogr; Ὡς δὲ ἤμελλεν ἐξέρχεσθαι καὶ ἀνῆλθε τοῦ λαβεῖν εὐχὴν παρ᾽ αὐτοῦ, ἐπεὶ ἠρώτησεν αὐτὸν καὶ περὶ τοῦ κυροῦ Ἰγνατίου, εἰ μέλλει [μέλει A.] καὶ αὐτὸς ἀπελθεῖν μετ᾽ αὐτοῦ, καθὼς αὐτῷ ἔφη πρότερον, ἀποκριθεὶς πατὴρ λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Ἄπελθε σὺ κἀκεῖνον ἔασον· εἰ γὰρ θέλει Θεὸς ἡγούμενον γενέσθαι τοῦτον, ποιῆσαι ἔχει πάντως αὐτόν.&rdquogr; Καὶ ταῦτα πρὸς αὐτὸν εἰπὼν ἐπηύξατο εὐθὺς καὶ ἀπέλυσεν.

[222] [A pediculis] Ἐν δὲ τῷ καιρῷ τούτῳ πρὸς τῇ ἀρρωστίᾳ καὶ ἕτερος αὐτῷ πειρασμὸς ὑπὸ τοῦ πειράζοντος [f. 252.] αὐτὸν προσετέθη, [cimicibus et formicis] καὶ οὗτος τριπλοῦς, ἐκ τῶν φθειρῶν δηλονότι, τῶν κορέων τε καὶ μυρμήκων· οἱ μὲν γὰρ εἰς τοσοῦτον πλῆθος ἐπέδωκαν, ὥστε καὶ ἔξωθεν τοῦ στύλου περιτρέχειν αὐτούς. Οἱ δὲ μύρμηκες αὖθις ὡς ὑπό τινος οἷον ἀποστελλόμενοι πρὸς τοῦτο καὶ ὁδηγούμενοι, ἐξερχόμενοι τῆς δρυός, ἥτις ἵστατο μήκοθεν τοῦ στύλου, καὶ διὰ τοῦ λάκκου τοῦ ὕδατος ἀνατρέχοντες ἔνδον τοῦ στύλου εἰσήρχοντο. [torquetur.] Οἱ δὲ ἀδελφοὶ πολλὰ ἐπιτηδεύσαντες καὶ μηχανησάμενοι, ὡς οὐκ ἠδυνήθησαν ἀπεῖρξαι αὐτούς, τὸ δένδρον ἀπέτεμον, καίτοι τοῦ πατρὸς μὴ ἐῶντος αὐτοῖς τοῦτο ποιῆσαι. Ἀλλ᾽ οἱ ἀδελφοὶ τὴν βίαν, ἣν παρ᾽ ἐκείνων πατὴρ ὑπέμενε, καθορῶντες καὶ ἄκοντος ἐκείνου τοῦτο ἐξέτεμον.

[223] [De monasterii scripta constitutione] Μόλις δὲ ἔτι τοῦ πατρὸς ὄντος, ἀνελθόντος μου πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Εἴθε, μοι εἶπεν, εἰ ἦν σοι δυνατόν, μὴ ἠφίεις ἀλλ᾽ ἐκώλυες τοῦ ἀνέρχεσθαι πρὸς μὲ τοὺς ἀδελφούς, διότι οὐ δύναμαι ἐκ τῆς κατεχούσης με ἀρρωστίας ἑκάστῳ αὐτῶν ἀποκρίνεσθαι.&rdquogr; Ἐμοῦ δὲ εἰπόντος αὐτῷ· &ldquogr;Ἀλλὰ δεδοίκασι, [f. 252v.] πάτερ, οἱ ἀδελφοὶ μὴ ἄφνω τελευτήσῃς καὶ καταλίπῃς οὕτω τὴν μονήν, μήτε διατύπωσιν ἐπαφεὶς μήτε ἄλλο τι περὶ τῶν δύο μοναστηρίων διαταξάμενος,&rdquogr; πατήρ· &ldquogr;Μηδέν, ἔφη, δεδοικέτωσαν περὶ τούτου· καὶ γὰρ διατύπωσις γενέσθαι ἔχει καὶ βασιλεὺς καὶ πατριάρχης μέλλουσιν αὐτὴν ὄψεσθαι.&rdquogr; Τὸ αὐτὸ δὲ καὶ τῷ μοναχῷ Λαυρεντίῳ τῷ στυλίτῃ ἐξεῖπεν, ὅτι· &ldquogr;Μετὰ βασιλικῆς βούλλης μετὰ τὴν ἐμὴν τελευτὴν τὴν διατύπωσιν ἰδεῖν ἔχεις.&rdquogr; Καὶ ἰδοὺ καθὼς ἐμοί τε καὶ τῷ μοναχῷ Λαυρεντίῳ πατὴρ προεῖπεν ἅγιος, μετὰ βασιλικῆς νῦν αὐτὴν ἐσφραγισμένην βούλλης κατέχομεν, [ab impera tore et patriarcha confirmanda.] καὶ βοσιλεὺς καὶ πατριάρχης ἐθεάσαντο αὐτὴν καὶ ἐπὶ χεῖρας ἐβάστασαν. Εἰ δὲ καὶ τέχνη τις γέγονε καὶ εἴληφε τὴν τοῦ πρωτοτόκου εὐλογίαν δεύτερος, ἀλλ᾽ οὖν τέως εὐλογηθεὶς ὡς πρωτότοκος ηὐλογήθη καὶ οὐδ᾽ ἐν τούτῳ τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν λόγος διέψευσται. Εἰσελθόντων δὲ τῶν ἀδελφῶν ἐν τῇ πόλει καὶ τὸν βασιλέα ἰδόντων καὶ πάντα εὖ διαθέντων εὗρον γὰρ τὸν βασιλέα [f. 253.] εἰς πάντα τούτοις ὑπακούοντα, εἰ καὶ μικρὸν κατ᾽ αὐτῶν πρότερον ἐπικράνθη διὰ τὴν γραφήν [Supra, c. 221. Constantinus IX Monomachus (1042 – 1054) imperium tunc temporis tenebat.] ἣν αὐτῷ πατὴρ μετὰ τοῦ μοναχοῦ Κοσμᾶ ἀπέστειλεν [ἀπέστειλλεν A.] , ἐλέγχων αὐτοῦ τὰς ἀδίκους καὶ παραλόγους πράξεις [reliqua huius folii pars et integrum 253v vacua sunt.] .

[224] [f. 254.] δὲ μετὰ τὸ ποιῆσαι αὐτὰς ἵστατο μικρὸν ψάλλων καὶ εὐχόμενος, ἕως οὗ τὸ τῆς ἐκκλησίας ξύλον ἔκρουσεν. Καὶ οὕτως ὡς ἐκ διαδοχῆς, ὡς εἴρηται, ἀγρυπνία ἐπετελεῖτο· οὗτος τύπος καὶ μέχρι ἡμῶν κρατῶν ἔφθασεν, ἀγνοῶ δέ, εἰ καὶ ἕως τοῦ νῦν ἐστι συντηρούμενος. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν περὶ τῆς παρὰ τῶν ἀδελφῶν ἰδιαζόντων γινομένης ἀγρυπνίας. [De dormitantibus in choro.] Εἰς δὲ τὴν τῆς ἐκκλησίας ἱσταμένων αὐτῶν καὶ ψαλλόντων, εἰ ἔτυχέ τινα τῷ ὕπνῳ κατενεχθέντα [κατενγχθέντα A.] ἑστῶτα μὴ ψάλλειν, προσέταττεν πατὴρ ἄλλῳ ἀδελφῷ, καὶ ἐδίδου αὐτῷ ῥάπισμα, καὶ οὕτω διυπνισθεὶς ἔψαλλε.

[225] [Nilus, saepius alapis excitatus,] Τούτου οὖν οὕτως γινομένου, μοναχός τις ὀνόματι Νεῖλος, ὃς τότε μὲν νεώτερος ἦν, νῦν δὲ γηραιὸς τελῶν ταῦτα διηγεῖται, πλεῖον πάντων τῷ ὕπνῳ κατεβαπτίζετο· διὸ καὶ πλέον τῶν ἄλλων ῥαπιζόμενος, ἤρξατο τῷ λογισμῷ κατὰ τοῦ πατρὸς κινεῖσθαι. δὲ πατὴρ εἴτε ἐκ Θεοῦ τοῦτο ἐμπνευσθείς, εἴτε ἔκ τινων τεκμηρίων [f. 254v.] αὐτὸ γνοὺς καὶ ἐκ διακρίσεως τοῦτο ποιήσας, προσκαλεσάμενος αὐτόν· &ldquogr;Ὅταν με ἴδῃς, φησί, νυστάζοντα, τύπτων μετὰ τοῦ καλάμου διύπνιζε.&rdquogr; Ἦν γὰρ ἐκεῖ κάλαμος πρὸς ὑπηρεσίαν τῶν κηρίων ἑστώς. Τοῦτο οὖν ἐκεῖνος ὡς ἤκουσε, μετὰ χαρᾶς τὸν λόγον ἐδέξατο λέγων ἐν ἑαυτῷ· &ldquogr;Εὕρηταί μοι ὥρα, καθ᾽ ἣν κἀγὼ αὐτῷ τὰ ῥαπίσματα, τῇ αὐτοῦ κελεύσει ἐλάμβανον, ἀντιδώσω.&rdquogr; Καὶ δὴ τῆς ἀγρυπνίας τελουμέμης συνήθως πρὶν ὑπνώδης τότε νήφων ἦν καὶ ἐγρηγορώς. [Lazarum obdormiscentem et consentientem] Καὶ ὡς μόνον εἶδε τὸν πατέρα νυστάξαντα καὶ γὰρ οὐκ ἦν ἰδεῖν ποτε αὐτὸν ὑπνώσαντα ἐξεπίτηδες διὰ τὸ ἐν μὲν τῇ ἡμέρᾳ ὑπὸ πολλῶν κοσμικῶν τε καὶ μοναχῶν ὀχλεῖσθαι, ἐν δὲ τῇ νυκτὶ εἴτε μόνον εἴτε μετὰ ἀδελφῶν ἀγρυπνεῖν· καθάπερ γὰρ γέγραπται περὶ τοῦ ἁγίου Ἀρσενίου ὅτι, ὅταν ἔμελλεν εἰς ἀγρυπνίαν ἵστασθαι, ἠφίει τὸν ἥλιον ὀπίσω αὐτοῦ καὶ ἵστατο ψάλλων, ἕως οὗ πάλιν ἔμπροσθεν αὐτοῦ αὐτὸν ἐθεάσατο [G.'Ph. Zereteli, žitie iže vo svjatykh otza našego Arsenija Velikago (Petropoli, 1899), p. 30.] , οὕτω δὴ καὶ πατὴρ μετὰ τῶν ἀδελφῶν [f. 255.] τὰς ἀγρυπνίας ἐποίει καὶ διὰ τοῦτο καὶ αὐτὸς ὑπὸ τῆς φύσεως τῆς φύσεως βιαστὴς βιαζόμενος εἰς νυσταγμόν τινα βραχὺν κατεφέρετο. Ὡς οὖν εἶδεν αὐτόν, ὡς εἴρῆται, εἰρημένος νέος νυστάξαντα, δραμὼν αὐτίκα καὶ ἁρπάσας τὸν κάλαμον, [arundine percutere vult.] ἀπῄει μετὰ σπουδῆς, ὥστε κροῦσαι αὐτόν. Εἷς δὲ τῶν ἀδελφῶν ὀνόματι Λάζαρος τοῦτον ἰδὼν ἰταμῶς οὕτω καὶ ἀναιδῶς ἐπὶ τὸ κροῦσαι τὸν πατέρα ὁρμώμενον, ἐκτείνας αὐτοῦ τὴν χεῖρα καὶ τὸν κάλαμον κατασχὼν ἵστησιν αὐτοῦ τὴν ὁρμήν, πολλὰ τῆς τόλμης τούτου ἐπιμεμψάμενος. δὲ ἀποτυχὼν τοῦ σκοποῦ, ἐπὶ τὸν κωλύσαντα αὐτὸν τὴν ὀργὴν ἔστρεψεν, ὡς μὴ ἐάσαντα αὐτὸν τὰ τῆς ἰδίας ἐπιθυμίας ἐκπληρῶσαι πρὸς τὸν πατέρα. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν νέος ὢν τότε καὶ θρασύτερος ταῖς ὁρμαῖς ὑπὸ ἀφροσύνης ἐποίει κινούμενος· νῦν δὲ γεγηρακὼς καὶ τὴν τοῦ πράγματος ἀτοπίαν ἐγνωκὼς ὅση, τὸν μὲν κωλύσαντα αὐτὸν μακαρίζει, ἑαυτῷ δὲ μεμφόμενος ἐξαγγέλλει πᾶσι τὴν τοῦ λογισμοῦ αὐτοῦ παράλογον κατὰ τοῦ πατρὸς κίνησιν, [f. 255v.] αἰτούμενος τυχεῖν συγχωρήσεως.

[226] [A Meletio monacho] δέ γε μοναχὸς Μελέτιος, οὗ πολλάκις ἐμνήσθην, ἀποσταλεὶς παρὰ τοῦ πατρὸς κάτω δουλειῶν τινων ἕνεκα καὶ πρὸς ἑσπέραν ὑποστρέψας ἐκεῖθεν καὶ πρὸς τὸν πατέρα ἀνελθών, ὡς ἵστατο πρὸ τοῦ στύλου ἐπὶ τῆς θυρίδος τὴν ἀπόκρισιν δι᾽ ἣν ἀπεστάλη πρὸς τὸν πατέρα ποιούμενος, τοῦ πατρὸς πάντα τὰ συμβεβηκότα [τὰ συμβεβηκότα supra lin. A.] μετὰ ἀκριβείας ἐξειπεῖν αὐτοῦ ἀναγκάζοντος, ἐκεῖνος ἓν τῶν αὐτῷ συμβεβηκότων [αὐτῶ hic perperam iterat A.] ὥσπερ τινὰ ὄφιν ἐν φωλεῷ ὑποκρύψας οὐκ ἠβούλετο πρὸς τὸν πατέρα εἰπεῖν, ἀλλ᾽· &ldquogr;Εἰς τὴν αὔριον, ἔλεγε, τὴν τούτου ποιήσομαι ἐξαγόρευσιν.&rdquogr; Ὡς δὲ πατὴρ οὐκ ἀπέλυεν αὐτόν, εἰ μὴ καὶ αὐτὸν δὴ τὸν ἕνα λογισμὸν ἐξαγγείλῃ [ἐξαγγείλλη A.] , στενωθεὶς καὶ μὴ ἔχων ὅτι καὶ δράσειεν, ἐξαγορεύει καὶ τοῦτον. Καὶ ὡς μόνον ἐξαγόρευσις τοῦ λογισμοῦ τέλος ἔλαβε, [cogitationum confessionem elicit,] κτύπος γέγονεν ἄφνω [ἄμφνω ita corr., prius ἄμφω A.] , ὡς νομίσαι τὸν ἀδελφόν, ὅτι αἱ ἐκεῖσε ἑστηκυῖαι εἰκόνες ἔπεσον χαμαὶ διὸ καὶ ἐφώνει τὸν μοναχὸν Κύριλλον πρὸς [supra lin. A.] τὸ εἰσκομίσαι φῶτα. δὲ πατὴρ ἅμα τῷ γενέσθαι τὸν κρότον, ἀφῆκε φωνὴν λέγων· &ldquogr;Ἄπελθε εἰς τὸ σκότος, [f. 256.] διάβολε.&rdquogr; Εἰσκομίσαντος δὲ τοῦ ἀδελφοῦ φῶτα, εἶδον, ὅτι αἱ μὲν εἰκόνες ἵσταντο εἰς τὸν ἴδιον τόπον, κάτω δὲ οὐδὲν ἦν κείμενον. Ἐρωτήσαντος δὲ τοῦ ἀδελφοῦ τὸν πατέρα, τί ἦν τὸ τὸν κρότον ποιῆσαν, [furente diabolo.] &ldquogr;Ὁ δαίμων ἦν, φησὶν πατήρ, τὴν τοῦ λογισμοῦ κωλύων σοι ἐξαγόρευσιν.&rdquogr; Μετὰ δὲ τὸ κατελθεῖν τὸν μοναχὸν Μελέτιον, ἀνελθὼν μοναχὸς Κύριλλος καὶ αὐτὸς περὶ τούτου τὸν πατέρα ἠρώτα. Καὶ ἀποκριθεὶς καὶ πρὸς αὐτὸν λέγει· &ldquogr;Ὁ δαίμων ἦν κωλύων αὐτὸν πρὸς τὴν τῶν λογισμῶν αὐτοῦ ἐξαγόρευσιν· καὶ ἰδών, ὅτι παρ᾽ ἐμοῦ βιασθεὶς πάντα ἐξεῖπε, μεταβαλὼν ἑαυτὸν εἰς γαλῆς [μυγάλης A.] μορφήν, ὥρμησε διὰ τῆς θυρίδος εἰσελθεῖν ἔνδον τοῦ στύλου. Κἀμοῦ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ ἐπάνω αὐτοῦ ποιήσαντος, εὐθὺς ὥσπερ ἀστραπὴ ἐκ τοῦ στύλου πρὸς τὸ ἔδαφος πεσὼν τὸν κρότον τοῦτον ἐποίησε.”

[227] [Damianus quidam] Κοσμικός τις ἀνῆλθε πρὸς τὸν πατέρα, κάλλει τε σώματος καὶ ῥώμῃ τῶν πολλῶν διαφέρων. Δαμιανός, ὡς ἐκεῖνος ἔλεγε ψευδόμενος, κλῆσις ἦν αὐτῷ [οὕτω A.] καὶ τοῦ Θαλασσηνοῦ [ita A, vulgo Δαλασσηνοῦ, Cedreni, Hist. comp., Bekker, t. II, p. 508; Zonarae Epit. XVII, 10, Büttner-Wobst, t. III, p. 572, etc.] εἶναι [f. 256v.] προσετίθει ἀνεψιός. Οὗτος οὖν πολλὰ παρακαλέσας τὸν πατέρα, ὥστε ἀποκεῖραι αὐτὸν συντόμως, ὡς εἶδε τὸν πατέρα μὴ πειθόμενον αὐτῷ [αὐτὸν A.] πρὸς τοῦτο, [deceptor] καίτοι οὐδ᾽ ὅλως τοῦτο πατὴρ εἰς ἕτερον ἐφάνη ποιήσας, τί ποιεῖ; κατελθὼν εἰς τὸν Θεολόγον καὶ εὑρών τινας αὐτῷ ὁμοτρόπους, ἐπισκήπτει αὐτοῖς ἀνελθεῖν πρὸς τὸν πατέρα καὶ ἐπιζητεῖν αὐτόν, ἅτε ἐκ τοῦ βασιλέως ἐπὶ τούτῳ δῆθεν πεμφθέντας· καὶ δὴ μετὰ τὸ ἀνελθεῖν αὐτὸν οὐ πολλαὶ διῆλθον ἡμέραι, καὶ ἀνῆλθον ἐκεῖνοι ἐκζητοῦντες αὐτόν, ὃν τρόπον παρ᾽ αὐτοῦ ἐδιδάχθησαν. Ὡς δὲ εἶδεν αὐτοὺς κατερχομένους, ἀνελθὼν πρὸς τὸν πατέρα περίφοβός τις οἷα καὶ τρέμων λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Ἰδού, [inter monachos diffidenter admissus,] πάτερ, οὗτοι οἱ ὧδε ἐρχόμενοι δι᾽ ἐμὲ ἔρχονται, λαβεῖν με θέλοντες καὶ ἀπαγαγεῖν με εἰς τὸν βασιλέα.&rdquogr; Καὶ παρεκάλει αὐτὸν αὐτῇ τῇ ὥρᾳ, πρὶν ἐκείνους κατελθεῖν, ἀποκεῖραι αὐτόν. δὲ πατὴρ μόλις μὲν πεισθεὶς δὲ ὅμως, προσκαλεῖταί τινας [f. 257.] καὶ προστάσσει αὐτοῖς λαβεῖν τοῦτον καὶ ἀπαγαγεῖν ἐν ἀποκρύφῳ τόπῳ καὶ οὕτως ἀποκεῖραί τε αὐτὸν καὶ τὸ σχῆμα περιβαλεῖν. Οὐ γὰρ ἦν ἄξιος, ὡς ὕστερον βίος αὐτοῦ ἔδειξεν, ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἔνδον τῆς ἐκκλησίας ἐνδυθῆναι αὐτό. Ὡς δὲ τοῦτο οἱ ἀδελφοὶ κατὰ τὴν τοῦ πατρὸς ἐποίησαν κέλευσιν, ἐλθόντες οἱ δῆθεν ἐκ τοῦ βασιλέως πρὸς τὴν αὐτοῦ ἐκπεμφθέντες [corr., prius ἐκπεμφέντες A.] ζήτησιν καὶ ἰδόντες αὐτὸν τὰ τῶν μοναχῶν ἠμφιεσμένον, ἐάσαντες αὐτὸν ἀπῆλθον. Ποιήσας οὖν χρόνον τινὰ ἐν τῇ μονῇ, ὑπὸ πάντων τῶν ἀδελφῶν καὶ ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ ἁγίου πατρὸς τιμώμενος, ἅτε ἐξ εὐγενῶν εἶναι ὥσπερ ἔλεγε πιστευόμενος, ἐν τιμῇ ὢν οὐ συνῆκεν, ἀλλὰ κακῶς βουλευσάμενος πείθει τὸν πατέρα· καὶ ἀποστέλλει τινὰς τῶν ἀδελφῶν μετ᾽ αὐτοῦ, ἵνα ὡς αὐτὸς ψευδόμενος ἔλεγεν, ἀπέλθωσι σὺν αὐτῷ εἰς τὸν αὐτοῦ οἶκον πρὸς τὸ πωλῆσαι ἅπαντα τὰ αὐτοῦ καὶ οὕτως τὸ αὐτῶν λαβεῖν τίμημα καὶ πρὸς τὴν μονὴν πάλιν μετ᾽ αὐτοῦ ὑποστρέψαι. Ὡς δὲ ἔφθασαν πλησίον τοῦ Ἀμορρίου [Ἀμόριον civitas Phrygiae, de qua nuper P. Karolides, πόλις Ἀμόριον, Athenis, 1908.] , [f. 257v.] λαθὼν ἐκεῖνος ἀπέδρα. Οἱ δὲ ἀδελφοὶ πολλὰ ζητήσαντες, ὡς εὑρεῖν τοῦτον οὐκ ἠδυνήθησαν, ἀπάραντες ἐκεῖθεν ἦλθον εἰς τὴν μονήν, πολλὰ τοῦ πατρὸς καταβοῶντες, καὶ μάλιστα Φιλιππικός· καὶ αὐτὸς γὰρ ἐκεῖ ἦν. [sacram vestem deponit;] Μετὰ δὲ χρόνον τινὰ μανθάνει πατήρ, ὅτι τὰ τῶν κοσμικῶν μετενδυσάμενος αὖθις ἐν ταῖς Χώναις ἐστί, καὶ δηλοῖ αὐτῷ μετὰ Βαρνάβα καὶ Νικολάου τοῦ Παξαμάδη δι᾽ οἰκείας γραφῆς οὕτως· &ldquogr;Γίνωσκε, ἀδελφέ, ὅτι ἐὰν μὴ ἐπιστρέψῃς πάλιν εἰς τὴν μονὴν καὶ Θεὸν ὃν παρώργισας διὰ τὴν ἀθέτησιν τοῦ ἀγγελικοῦ σχήματος ἐξιλεώσῃ διά τε γνησίας μετανοίας καὶ τῆς εἰς αὖθις ἐπενδύσεως τοῦ αὐτοῦ ἁγίου σχήματος, [malum, quem Lazarus praenuntiarat,] οὐ μετὰ πολὺν χρόνον κακῶς τὴν σεαυτοῦ ζωὴν καταλύσεις.&rdquogr; Δεξάμενος οὖν ἐκεῖνος τὴν τοῦ ἁγίου πατρὸς γραφὴν καὶ ἀναγνοὺς ταύτην, ἀντεδήλωσεν αὐτῷ μετὰ τῶν ἀδελφῶν οὕτως· &ldquogr;Εἰ ἔστι θέλημα Θεοῦ, μετὰ τὸ πάσχα ἐλθεῖν ἔχω πρός σε· καὶ εἴ τι κελεύεις, ἵνα ποιήσω.&rdquogr; Ὑποστρέψαντες οὖν οἱ ἀδελφοὶ πρὸς τὸν πατέρα ταῦτα ἀνήγγειλαν. δὲ πατὴρ πρὸς [f. 258.] αὐτοὺς ἀποκριθεὶς ἔφη· &ldquogr;Οὐαὶ αὐτῷ τί πέπονθεν; ἐπεὶ γὰρ ἄρτι μεθ᾽ ὑμῶν οὐκ ἦλθεν πρὸς [πρὸς ἡμᾶς in marg. A.] , οὔτε τὸ πάσχα φθάσαι ἔχει οὔτε ὧδε ἄλλοτε ἐλθεῖν.” [exitum habet.] Καὶ μὲν πατὴρ ἐκ Θεοῦ ἐμπνευσθεὶς ταῦτα περὶ ἐκείνου εἶπεν. Οὐ μετὰ πολὺ δὲ καὶ τὰ λαληθέντα πέρας ἐδέχετο. Τῇ γὰρ δευτέρᾳ ἑβδομάδι τῆς τεσσαρακοστῆς ὑπὸ τοῦ ἰδίου ἀνθρώπου μαχαίρᾳ ἀναιρεῖται δύστηνος. Ἀλλ᾽ αὐτὸς μὲν οὕτω κατὰ τὴν τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν [in marg. A.] πρόρρησιν ἀθλίως τὸν βίον κατέστρεψεν.

[228] [Alius monachus,] Ἕτερος δὲ καὶ αὐτὸς μετὰ τῆς αὐτῆς τῷ προτέρῳ γνώμης καὶ χείρονος ἀποκαρεὶς παρὰ τοῦ πατρὸς, ἐξαπατήσας καὶ αὐτὸς τὸν πατέρα, λαβὼν μεθ᾽ ἑαυτοῦ ἕνα τῶν ἀδελφῶν ἀπῆλθε μέχρι τῶν Φυγέλων [Ex eo portu (τῶν Φυγέλλων) in Cretam traicere volebat Phocas quoque, teste Michaele Attaliota, Historia, Bekker, p. 223 – 24. Cf. W. M. Ramsay, The historical Geography of Asia Minor, p. 111.] , ὅπως εὑρὼν πλοῖον εἰς τὴν Κρήτην διαπεράσῃ· ἐκεῖθεν γὰρ ὁρμᾶσθαι ψευδόμενος ἔλεγεν. Αὐτὸς δέ, ὡς ὕστερον ἔδειξεν, ἦν ἐκ τῶν Φιαλιτῶν. Ἐκεῖ οὖν, ὡς εἴρηται, γενόμενος, λαθὼν καὶ αὐτὸς τὸν ἀδελφὸν ἀπέδρα. δὲ ἀδελφὸς πολλὰ ζητήσας, ὡς οὐκ ἠδυνήθη τοῦτον εὑρεῖν, ὑπέστρεψε [f. 258v.] καὶ [perperam iterat A.] αὐτὸς πρὸς τὸν πατέρα. Μετὰ δὲ χρόνον τινὰ κἀκεῖνος ὑποστρέψας εἰς τὴν μονὴν καὶ τὸν πατέρα αὖθις ἐλήλυθε, κεκαλλωπισμένος τοῖς ἱματίοις καὶ ἀποστολικὸς ὤν· παρὰ γὰρ τοῦ πατρὸς μανδυώτης [Μανδύας pallium est, saepe etiam vestis monachorum, et quidem eorum qui parvum habitum gerunt. Ducange, s. v. Σχῆμα. Habet et ille (s. v. Μανδύας) vocabulum μανδιότης, monachus parvi habitus. Porro quae hoc loco refert hagiographus de veste monastica, et quidem apostolica, aliquam lucem accipiunt ex Vitae c. 130, supra, p. 547.] ἦν μόνον ἀποκαρείς. Ἐρωτηθεὶς οὖν παρὰ τοῦ πατρός· &ldquogr;Ποῦ ἦς;&rdquogr; ἐκεῖνος ἀντὶ τοῦ εἰπεῖν τἀληθὲς καὶ αἰτῆσαι [ἀντῆσαι A.] συγχώρησιν ὑπὲρ οὗ τὸ πρότερον ψευσάμενος ἠπάτησε τὸν πατέρα, προσέθηκε μᾶλλον ἀνομίαν ἐπὶ τῇ ἀνομίᾳ καὶ τῷ ψεύδει ψεῦδος ἐπισυνῆψε καί φησιν· &ldquogr;Ἀπελθὼν καὶ τὰ ἐμὰ πάντα λαβὼν καὶ εἰς πλοῖον αὐτὰ ἐμβαλὼν ὡς πρὸς τὰ ὧδε τὸν πλοῦν ἐποιούμην, περὶ τὰ μέσα τοῦ πλοὸς πειραταῖς ἐμπεσὼν πάντα ἀπώλεσα. Ἐγὼ δὲ διὰ τῆς σῆς ἁγίας εὐχῆς τὰς αὐτῶν χεῖρας ἐκφυγεῖν δυνηθείς, ἀσινὴς ὡς ὁρᾷς πρὸς τὴν μονὴν ὑπέστρεψα.&rdquogr; δὲ πατὴρ γνοὺς τὴν ψευδόπλαστον ἐκείνου ἀπολογίαν, [patre decepto,] ἐμειδίασε καί φησι πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Δόξα τῷ ἁγίῳ Θεῷ τῷ ῥυσαμένῳ σε τῆς τοιαύτης ἀνάγκης καὶ ἀβλαβῆ [f. 259.] πάλιν εἰς τὴν μονὴν διασωθῆναι ποιήσαντι.&rdquogr; Μετὰ δὲ χρόνον τινὰ προσελθὼν ᾐτεῖτο τὸν πατέρα δοῦναι αὐτῷ καὶ ἕτερον ἀδελφὸν πρὸς τὸ ἀπελθεῖν ἐπὶ τὰ τῆς δύσεως μέρη ἕνεκεν διακονίας τινός. δὲ πατὴρ πρῶτα μὲν οὐκ ἐπείθετο, ἀλλ᾽ ἔλεγεν αὐτῷ· &ldquogr;Καθέζου, ἀδελφέ, εἰς τὸ κελλίον σου· οὐ γὰρ συμφέρει σοι τοῦτο.” [ut postula verat, ad ministerium foras] Εἶτα πολλὰ βιασθεὶς καὶ οχληθεὶς ὑπ᾽ ἐκείνου, δοὺς αὐτῷ τὸν μοναχὸν Μελέτιον ἀφῆκε πορευθῆναι πρὸς ᾐτεῖτο, πολλὰ παραγγείλας τοῦ μὴ νοσφίσασθαί τι αὐτὸν ἐκ τῆς τοιαύτης διακονίας, λέγων ὡς·&ldquogr; Οἱ ἀποστελλόμενοι εἰς διακονίαν, ἐὰν φυλάξωσι τὴν ἐντολὴν τοῦ ἀποστείλαντος [ ἀποστείλλαντος A.] αὐτοὺς καὶ μὴ ἐκ ταύτης νοσφίσωνται, μετὰ τῶν ἀποστόλων ἔχει τάξαι αὐτοὺς Θεός. Εἰ δὲ τὴν ἐντολὴν τοῦ πέμφαντος αὐτοὺς ἀθετήσουσι καὶ νοσφισάμενοι ψεύσωνται, μετὰ Ἀνανίου καὶ Σαπφείρας καὶ Γιεζῆ καὶ Ἰούδα κατακριθήσονται.&rdquogr; Καὶ μὲν πατὴρ ταῦτα εἰπὼν καὶ ἐπευξάμενος αὐτῷ, μετὰ τοῦ ἀδελφοῦ [f. 259v.] ἀφῆκε πορεύεσθαι. [cum socio mittitur;] Ἐκεῖνος δὲ τὰς τοιαύτας ἐντολάς τε καὶ νουθεσίας μέχρι καὶ τοῦ κατελθεῖν τοῦ ὄρους φυλάξας, τὸ ἐφεξῆς τίς ἂν διηγήσαιτο, ταπεινὸς ἔπραττεν ἐπ᾽ ὀλέθρω τῆς ἰδίας ψυχῆς; Ἔλεγε γὰρ ὅτι. &ldquogr;Ὁ πατὴρ ἀποστείλας με εἰς τήνδε τὴν διακονίαν προφήτης ἐστὶ καὶ προρρήσεως καὶ προοράσεως χάρισμα ἔχων προλέγει πᾶσι τοῖς πρὸς αὐτὸν ἐρχομένοις τὰ μέλλοντα ἑκάστῳ συμβαίνειν. Διὸ κἀμοὶ τὴν χάριν ταύτην διὰ προσευχῆς δοὺς ἀπέστειλέ με διδάσκειν καὶ προλέγειν ἅπασι περὶ πάντων.&rdquogr; Ταῦτα γοῦν λέγων πάντας σχεδὸν ἔπειθεν οὓτως ἔχειν, καὶ μάλιστα τὸ τοῦ πατρὸς ἀκούοντας ὄνομα. [se prophetam ratus] Διὸ καὶ ἐρωτώμενος παρ᾽ ἐκείνων εἴτε περὶ παρελθόντων εἴτε περὶ μελλόντων πραγμάτων, πολλάκις λέγων ἠλήθευεν, εἴτε τῶν δαιμόνων τοῦτο οἰκονομούντωμν, ὥστε ἅπαξ αὐτοῖς πεισθῆναι, εἴτε ἐκ τοῦ τυχόντος συμβαίνοντος. Ὅθεν ταῖς τοιαύταις ψευδηγορίαις ὑπὸ τῶν πονηρῶν δαιμόνων [f. 260.] ἀπατηθείσ, ἄλλος ἀτεχνῶς καθέστη ψευδοπροφήτης.

[229] [in bello Bulgarico] Οὕτως οῦν πορευόμενος φθάνει εἰς τὰ περὶ τὴν Βουλγαρίαν μέρη·ῆν δὲ τότε ἐν αὐτῇ γενομένη τοῦ Δολιάνου [Dolianus seu Deleanus Bulgaros ad seditionem movit an. 1040. Cedreni Hist. comp., Bekker, t. II, p. 528 (Δελεάνος); Zonarae Epit. XVII, 17, Büttner-Wobst, t. III, p. 593 (Δολιάνος). Cf. Fr. Rački, in Rad jugoslavenske Akademije, t. XXV (1873), p. 225; C. J. Jireček, Geschicte der Bulgaren (Prag, 1876), p. 204.] ἐπανάστασις. Ὡς οὖν ἐκεῖσε ἔφθασε καὶ εἴς τινα πόλιν εἰσῆλθεν, ταύτης στρατηγὸς τὰ κατὰ τὸν μοναχὸν μαθὼν ἀποστείλας πρὸς ἑαυτὸν τοῦτον μετεκαλέσατο· καὶ ἐλθόντα ἐπηρώτα αὐτόν, ἔμελλε γὰρ μετὰ τῶν Βουλγάρων πόλεμον συγκροτεῖν πότε ἐστὶ καλὸν τῷ πράγματι ἐγχειρῆσαι. δέ· &ldquogr; Ἔασόν με, φησί, ταύτῃ τῇ νυκτί, καὶ αὔριον ἐρῶ σοι περὶ τούτου.&rdquogr; Πρωῒ δὲ ἐλθὼν λέγει τῷ στρατηγῷ· &ldquogr;Εἰ θέλεις νίκην ἐργάσασθαι, [victoriam] τῇ κυριακῇ σύμβαλε αὐτοῖς.&rdquogr; Ἦν γὰρ τότε τετράς. Πιστεύσας οὖν τοῖς τοῦ ψευδοπροφήτου λόγοις ἀνήγγειλε ταῦτα καὶ πάσῃ τῇ πόλει. Καὶ ἦν ἰδεῖν πάντας πρὸς τὸν πλάνον συρρέοντας καὶ ὡς ἅγιον καὶ προφήτην σεβομένους τοῦτον καὶ προσκυνοῦντας. Ὡς δὲ κυριακὴ ἔφθασε, λαβὼν στρατηγὸς ἅπαντα τὸν στρατὸν πρὸς τὸν μοναχὸν ἀπῆλθε. Καὶ προσκυνήσαντες [f. 260v.] αὐτὸν καὶ εὐχὴν παρ᾽ αὐτοῦ λαβόντες ἐξῆλθον τῆς πόλεως, προπορευομένου [προ supra lin. A.] τοῦ στρατηγοῦ. Καὶ συμπλοκῆς γενομένης, [pro ingenti clade praenuntiat.] πίπτει πρῶτος στρατηγός. Ὃν ἰδόντες οἱ λοιποὶ εὐθέως εἰς φυγὴν τρέπονται· καὶ καταδιώξαντες αὐτοὺς οἱ Βούλγαροι ἀναιροῦσι σχεδὸν ἅπαντας. Οἱ δὲ περιλειφθέντες καὶ λοιπὸς λαὸς τῆς πόλεως ἐζήτουν τὸν μοναχὸν πρὸς τὸ θανατῶσαι αὐτόν. Ἀλλ᾽ ἐκεῖνος διά τινος τοῦτο μαθών, λαθὼν πάντας ἐξῆλθε τῆς πόλεως καὶ πρὸς τοὺς Βουλγάρους ἀπῆλθε, κἀκεῖ δὲ οὐκ οἶδ᾽ ὅπως τῷ Δολιάνῳ ἐμφανισθείς, ἦν μετ᾽ αὐτοῦ, θαρσοποιῶν κἀκεῖνον τοῖς ἀπατηλοῖς αὐτοῦ λόγοις, ἕως οὗ καὶ αὐτὸς ὑπὸ τοῦ Ἀλουσιάνου τετύφλωται [Cedrenus, t. c., p. 533; Zonaras, t. c., p. 603.] . Καὶ οὕτως πάλιν ἐκεῖθεν φυγὼν διήρχετο ἐκ τόπου εἰς τόπον πλανῶν τε καὶ πλανώμενος.

[230] [Idem Lazari] δὲ μοναχὸς μετ᾽ αὐτοῦ ὢν ἐκ τῆς πόλεως, καθ᾽ ἣν ἐζήτουν ἐκεῖνον ἀνελεῖν, ἐξελθὼν εἰς τὴν μονὴν ὑπέστρεψε [ὑπέστεψε A.] καὶ ἀνήγγειλεν ἅπαντα τῷ πατρί. Κἀκεῖνος δὲ μετὰ χρόνον τινὰ εἰς τὴν μονὴν [f. 261.] ἐλθὼν καὶ παρὰ τοῦ πατρὸς εὐμενῶς δεχθείς, βραχύν τινα καιρὸν ἐν τῇ μονῇ παραμείνας πάλιν τὸν πατέρα λόγοις τε καὶ ὅρκοις πείσας φρικτοῖς, εἰς διακονίαν τῆς μονῆς πρὸς τὴν πόλιν μετὰ καὶ ἄλλου ἀδελφοῦ πέμπεται. Ἀλλὰ καὶ αὐτὸν ἀποδράσας διήρχετο μόνος, τοὺς πολλοὺς τοῖς ψευδέσιν αὐτοῦ λόγοις ἐξαπατῶν, μὴ ὑποστρέψας εἰς τὴν μονήν, ἕως οὗ πατὴρ εἰς τὴν ἁγίαν ἀνῆλθεν Ἀνάστασιν, καὶ τότε ἄκων καὶ μὴ βουλόμενος. Ὡς γὰρ οὕτως ἦν περιερχόμενος, γενόμενος κατὰ τὴν Σμύρναν καὶ μαθὼν ὅτι τὸν Μονομάχον ψηφίζονται βασιλέα [Constantinus IX Monomachus, 1042 – 1054.] , ἐμβὰς εἰς πλοῖον εἰς Μιτυλήνην [Μιτυλίνην A.] ἀπῆλθεν· ἐκεῖ γὰρ ἦν ἐκεῖνος ἐξόριστος. Καὶ γραφὴν ὡς ἀπὸ πατρὸς πλασάμενος, [litteras fingit] δίδωσιν αὐτῷ· εἶχε δὲ οὕτως περιλήψεως γραφή· &ldquogr;Ὁ Θεὸς ἀπεκάλυψέ μοι, ὅτι οὐ μετὰ πολλὰς ἡμέρας βασιλεῦσαι ἔχεις· καὶ ἰδοὺ μοι Θεὸς ἐφανέρωσεν, ἐδήλωσά σοι. Σὺ δὲ ἀλλὰ μνήσθητι ἡμῶν ἐν τῇ βασιλείᾳ σου.&rdquogr; Δεξάμενος οὖν Μονομάχος [f. 261v.] τὴν γραφὴν καὶ ἀναγνοὺς ταύτην, λαβὼν τὸν μοναχὸν κατ᾽ ἰδίαν, λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Οἶδας καὶ σύ, πάτερ, τί μοι ἅγιος πατὴρ ἔγραψεν;&rdquogr; δέ· &ldquogr;Ναί, [quibus Constantino Monomacho] φησίν, οἶδα, καὶ γὰρ καὶ ἀπὸ στόματος παρήγγειλέ μοι ταῦτά σοι ἐξειπεῖν.&rdquogr; Κἀκεῖνος πάλιν πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἄπελθε, ἔφη, καὶ εἰπὲ τῷ πατρὶ τῷ ἁγίῳ ὅτι· &ldquogr;Εἰ ἔστι θέλημα Θεοῦ καὶ γένηται ἐπ᾽ ἐμοὶ ὅπερ ἔγραψας, ἡνίκα μάθῃς τοῦτο, γράψον μοι· καὶ εἴ τι θέλεις, ἵνα ποιήσω εἰς τὴν σὴν μονήν.&rdquogr; δὲ μοναχὸς πανοῦργος ὢν λέγει πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Οἶδα ὅτι ἐμὲ ἔχει ἀποστεῖλαι πατὴρ πάλιν πρὸς σέ, καὶ πῶς σου ἔχω τὴν βασιλείαν ἰδεῖν;&rdquogr; Τότε ἐκεῖνος φωνήσας τὸν αὐτοῦ ἄνθρωπον, λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Ἐὰν θελήσῃ Θεὸς καὶ γένηται ὅπερ μοι ἔγραψεν πατὴρ ἅγιος καὶ βασιλεύσω, [imperium praenuntiat.] ἔστω σοι μοναχὸς οὗτος γνώριμος, ἵνα, ἐὰν ἔλθῃ καὶ ἴδῃς αὐτόν, εἰσαγάγῃς πρός με.&rdquogr; Καὶ ταῦτα εἰπὼν ἀπέλυσεν αὐτόν· καὶ ἐμβὰς εἰς πλοῖον εἰς Σμύρναν αὖθις ὑπέστρεψε. Μεθ᾽ ἡμέρας δὲ μαθών, ὅτι τὸν Μονομάχον [f. 262.] βασιλέα ἐποίησαν, ἀπάρας διὰ πλοίου ἀπὸ τῆς Σμύρνης, εἰς τὴν πόλιν κατέλαβε καὶ διὰ τοῦ ἀνθρώπου τοῦ βασιλέως αὐτῷ ἐμφανίζεται· ὃς ἰδὼν αὐτὸν περιχαρῶς τε ἐδέξατο καὶ χρυσίου ποσότητα ἱκανὴν καὶ ἀρώματά τινα δούς, μετὰ καὶ γραμμάτων χαίροντα πρὸς τὸν πατέρα ἀντεξαπέστειλεν [ἀντεξαπέστειλλεν A.] . Ἐξελθὼν οὖν ἀπὸ προσώπου τοῦ βασιλέως καὶ εἰς πλοῖον ἐμβὰς εἰς τὴν Σμύρναν πάλιν ἐλήλυθε [reliqua huius folii pars et integra folia 262v, 263 vacua sunt.] .

[231] [f. 263v.] Εἰ δέ τις πολυπραγμονῶν λέγει, πῶς πατὴρ ἅγιος ὢν τοιούτους ἀνθρώπους ἐδέχετο καὶ πῶς ἠγνόει πάλιν ὑπ᾽ αὐτῶν ἐμπαιζόμενος, οὔ μοι δοκεῖ εὐλόγως τοιοῦτος διαπορεῖν. [Cur sanctos decipi] Καὶ γὰρ καὶ Γιεζῆ μετὰ τοῦ προφήτου Ἐλισσαιὲ ἦν ἄνθρωπος φιλάργυρος καὶ διεστραμμένος, καὶ Ἰούδας μετὰ Χριστοῦ καὶ αὐτὸς φιλάργυρος καὶ σκαιός, ὡς ἐκ τούτου καὶ προδότην αὐτὸν γενέσθαι τοῦ οἰκείου διδασκάλου καὶ τέλος καὶ ἀγχόνῃ πρὸς τὸ ἑαυτὸν ἀνελεῖν χρήσασθαι· [IV Reg. 5, 20 – 27.] καὶ ἐπὶ τῶν ἀποστόλων δὲ πολλοὺς τοιούτους γεγονότας ἀκούομεν, ἀλλ᾽ οὐ διὰ τοῦτό τις τῶν νοῦν ἐχόντων μέμψεται τοὺς ἁγίους, μεθ᾽ ὧν οἱ πονηροὶ συνανεστρέφοντο, οὐδὲ τῆς αὐτῶν πονηρίας ἐκείνους παραιτίους ἡγήσεται, [Deus permittat.] ἀλλὰ τοὐναντίον μᾶλλον τοὺς μὲν ἁγίους ἐπαινέσει τε καὶ θαυμάσεται, τοὺς δὲ πονηροὺς ταλανίσειεν, ὅτι καὶ μετὰ τοιούτων ὄντες τὴν ἑαυτῶν δυστροπίαν μεταβαλεῖν οὐκ ἠθέλησαν· ἄλλως τε οὐδ᾽ ἦν τοῦ πατρὸς τὸ προγινώσκειν ἅπαντα καὶ προλέγειν τὰς καρδίας ἐρευνᾶν τῶν πρὸς αὐτὸν ἐρχομένων. Τοῦτο γὰρ Θεοῦ καὶ μόνου πέφυκεν ἴδιον καὶ οἷς [f. 264.] αὐτὸς ἀποκαλύψει, ὅτε καὶ βούλοιτο. Τοῦ δὲ πατρὸς ἦν τὸ ὅσον ἐπ᾽ αὐτῷ τὴν τοῦ Χριστοῦ ἐντολὴν φυλάξαι τὴν λέγουσαν ὅτι &ldquogr;τὸν ἐρχόμενον πρός με οὐ μὴ ἐκβάλω ἔξω&rdquogr;, καὶ τὸ χρηστεύεσθαι ἀνέχεσθαι μακροθυμεῖν ἐπὶ τοῖς προσπταίουσι. [Io. 6, 37.]

[232] [Nimiam in monachis recipiendis] Καὶ γὰρ καὶ πολλάκις μοι μνημονευθεὶς μοναχὸς Κοσμᾶς Φιλιππικὸς τὰ τοιαῦτα βλέπων πολλοῖς ἦν λογισμοῖς κατὰ τοῦ πατρὸς βαλλόμενος. Διὸ καὶ μὴ [supra lin. A.] ὑποφέρων οὕτως ὑπ᾽ αὐτῶν ἐνοχλούμενος, ἀνελθὼν αὐτῷ λέγει· &ldquogr;Ἆρα οὕτως ἔγραψαν οἱ πατέρες, ἵνα εἴ τις ἔλθῃ, εὐθέως δέχῃ καὶ ἀνεξετάστως κουρεύεις αὐτόν, καὶ μάλιστα παῖδας νέους καὶ ἀγροίκους ἀνθρώπους, μὴ εἰδότας δεξιὰ ἀριστερά, μετὰ τὸ ποιῆσαι χρόνους τρεῖς καὶ ἱκανὴν λαβεῖν πεῖραν, τὸν προεστῶτα μὲν τῆς τοῦ προσελθόντος γνώμης καὶ προαιρέσεως, αὐτὸν δὲ αὖθις τὸν προσιόντα τῆς μοναδικῆς διαγωγῆς τε καὶ πολιτείας;&rdquogr; [Ion. 4, 11.] δὲ πατὴρ πρᾴως αὐτῷ καὶ ἀταράχως ἀποκριθεὶς ἔφη· &ldquogr;Ταῦτα, μοι [f. 264v.] ἐγκαλῶν εἶπας, γινώσκω καὶ αὐτὸς ὅτι οὕτως ἔχει. Ἀλλ᾽ οὐκ οἶδας, [facilitatem exprobranti sibi] ὅπως ἡμετέρα γενεὰ νωθρὰ γέγονε καὶ πρὸς τὸ καλὸν ἀπρόθυμος καὶ δυσκίνητος· καὶ οὐ προαιρεῖταί τις ἐξ ἰδίας γνώμης τῇ μοναχικῇ προσελθεῖν πολιτείᾳ, εἰ μή τι Θεὸς διὰ τὴν πολλὴν αὐτοῦ ἀγαθότητα εἰς περίστασιν ἐμπεσεῖν παραχωρήσει τινά, καὶ διὰ ταύτης εἰς ἔννοιαν ἐλθὼν τῶν μελλόντων τῆς τῶν παρόντων εὐτελείας καταφρονήσει καὶ οὕτως τῷ κατὰ Θεὸν βίῳ προσελθεῖν αἱρετίσεται. Ἐὰν δέ τις οὕτως ἐκ τοῦ κόσμου δυνηθεὶς ἐκφυγεῖν ἔλθῃ πρός με ζητῶν μοναχὸς γενέσθαι, καὶ ὡς σὺ λέγεις μὴ ἀποκείρω αὐτόν, ἀλλὰ πρὸς χρόνον οὕτω μένειν ἐάσω καὶ σβεσθῇ μικρὸς ἐκεῖνος σπινθήρ,ὃν Θεὸς διὰ φιλανθρωπίαν διὰ τρόπου τινός, ὡς εἶπον, ἀνῆψεν ἐν τῇ αὐτοῦ καρδίᾳ, οὐχὶ πάλιν εἰς τὸν κόσμον ὑποστραφεὶς τῶν προτέρων αὐτοῦ ἐπιτηδευμάτων καὶ χειρόνων ἕξεται; πῶς δὲ καὶ παῖδας καὶ ἀγροίκους ἀνθρώπους δεχόμενος [f. 265.] οὐκ [in marg. A.] ἀποκείρω ἐγώ; ἐμαυτὸν φυτηκόμον εἶναι λογίζομαι φυτεύοντα διάφορα φυτὰ καὶ κατὰ δύναμιν ἀρδεύω τε ταῦτα καὶ τὴν λοιπὴν περὶ αὐτὰ ἐνδείκνυμαι ἐπιμέλειαν. Καὶ ὅσα μὲν εὐοδωθῶσι καὶ καρποφόρα γένωνται, [respondet Lazarus.] δόξα τῷ ἁγίῳ Θεῷ, τῷ καὶ τελεσφοροῦντι καὶ αὐξάνοντι ταῦτα. Ὅσα δὲ ἐξ οἰκείας ἀμελείας ἐξίτηλα καὶ ἄκαρπα γένωνται καὶ παντελῶς ξηρανθῶσιν, οἶμαι ὡς οὐ παρὰ τοῦτο εὐθύνας αὐτὸς ὑφέξω ὑπὸ τοῦ Θεοῦ κατακριθήσομαι.&rdquogr; Τούτων ὡς ἀκήκοεν Φιλιππικός, μὴ ἔχων τι πρὸς ταῦτα ἀντιφθέγξασθαι, μετάνοιαν βαλὼν ᾐτεῖτο συγχώρησιν. Ἧς καὶ τυχὼν κατῆλθε τοῦ στύλου σύνδακρύς τε καὶ κατανενυγμένος, θαυμάζων καὶ ἐκπληττόμενος ἐπὶ τῇ τοῦ πατρὸς διακρίσει. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν περὶ τῆς τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν ὑψηλοτέρας καὶ πνευματικῆς διακρίσεως, ὡς παρ᾽ αὐτοῦ δὴ τοῦ Φιλιππικοῦ οἰκείοις ἤκουσα ὠσί, γέγραφα.

[233] Περὶ δὲ τῆς αὐτοῦ κηδεμονίας τε καὶ σπουδῆς, ἣν περὶ τὸ σῴζειν ψυχὰς [f. 265v.] καὶ μάλιστα τῶν ἐν ὑποταγῇ αὐτοῦ τελούντων ἐδείκνυτο, ἔγκαιρον ἂν εἴη δηλῶσαι. [De monacho Ioannicio,] Ἀπεστάλησάν ποτε τε μοναχὸς Ἡσαΐας καὶ μετ᾽ αὐτοῦ πάλαι μοι μνημονευθεὶς Ἰωαννίκιος ἐν τῇ πόλει. Καὶ δὴ εἰσελθόντες κατέλυσαν εἰς οἶκον χήρας τινὸς [τινὰς A.] γυναικὸς πολλὴν πίστιν πρὸς τὸν πατέρα ἐχούσης ἐξ ἀκοῆς, κατοικούσης ἐν τῷ ἐμβόλῳ τῷ λεγομένῳ τοῦ Μαυριανοῦ. Μιᾷ δὲ τῶν ἡμερῶν τῆς ἱπποδρομίας ἐπιτελουμένης, ἀδελφὸς Ἰωαννίκιος ἄνευ τῆς τοῦ γέροντος βουλῆς καὶ αὐτὸς ἐκεῖσε ἀπῆλθεν· ὑποστρέψας δὲ καὶ παρὰ τοῦ γέροντος ἐρωτηθείς, ποῦ ἄνευ τῆς αὐτοῦ βουλῆς ἀπῆλθε, καὶ γὰρ ἦν εἰς τὴν ὑπουργίαν καὶ ὑποταγὴν αὐτῷ δοθεὶς παρὰ τοῦ πατρὸς, αὐτίκα ὡμολόγησεν, ἔνθα ἦν. Δυσχεραίνοντος οὖν τοῦ γέροντος καὶ λέγοντος ὡς· &ldquogr;Οὐ καλῶς ἐποίησας εἰς [Βίος Ἰωαννικίου in margine manu recentiore.] τοιαύτην θέαν σατανικὴν ἀπελθών&rdquogr;, [propter culpam] ἐκεῖνος ἀντὶ τοῦ βαλεῖν μετάνοιαν καὶ αἰτῆσαι συγχώρησιν ἀνθίστατο ἐξ ἀγνωσίας λέγων· &ldquogr;Τί γὰρ σατανικόν ἐστι τὸ ἰδεῖν ἀνθρώπους καὶ ἵππους τρέχοντας;&rdquogr; Ταῦτα [f. 266.] αὐτοῦ λέγοντος, μοναχὸς Ἡσαΐας ἐπὶ πλέον ἐνεπικραίνετο καὶ ἠπείλει αὐτῷ, ἐὰν ἐπαναζεύξωσι, πάντα τῷ πατρὶ ἀναγγεῖλαι. Μετὰ δὲ τὸ γεύσασθαι αὐτούς, ἀναστὰς ἀδελφὸς Ἰωαννίκιος οὕτως ἀπονενοημένος, ἀνήρχετο εἰς τὸ ὑπερῷον πρὸς τὸ ὑπνῶσαι. Ὡς δὲ ἔφθασεν εἰς τὸ τέλος τῆς κλίμακος, ἄφνω πεσὼν χαμαὶ ἤρξατο κράζειν τὸ οὐαί. Τοῦτο οὖν ἀκούσαντες τε μοναχὸς καὶ οἱ ἐν τῇ οἰκίᾳ μετὰ πολλοῦ τοῦ τάχους πρὸς αὐτὸν ἔσπευσαν. [levem] Καὶ εὑρόντες αὐτὸν οὕτω χαμαὶ κείμενον καὶ τὸ οὐαὶ ἀνενδότως βοῶντα, βαστάσαντες αὐτὸν ἔθηκαν ἐπάνω τῆς κλίνης. Ἐπερωτώντων δὲ αὐτῶν, τί ἦν τὸ συμβὰν αὐτῷ ἐξειπεῖν, οὐδὲ ἀποκριθῆναι αὐτοῖς ἐκ τῆς ὀδύνης, ἧς εἶχεν, ἠδύνατο. Ἐάσαντες οὖν αὐτόν, μικρὸν μετὰ τὸ σιγῆσαι τοῦ κράζειν τὸ [supra lin. A.] οὐαί, πάλιν ἐπηρώτων αὐτόν. δὲ ἀποκριθεὶς μετὰ δακρύων πρὸς τὸν γέροντα ἔλεγεν· &ldquogr;Συγχώρησόν μοι, πάτερ, εἰς σέ τε καὶ εἰς Θεὸν ἁμαρτήσαντι καὶ ἀπελθόντι ἄνευ τῆς σῆς γνώμης πρὸς τὴν [f. 266v.] σατανικὴν τοῦ ἱπποδρομίου θέαν.&rdquogr; δὲ γέρων συγχωρήσας ἐπηρώτα πάλιν αὐτόν, τί ἦν τὸ οὕτως αὐτὸν παρασκευάσαν γενέσθαι. Καί φησιν ἐκεῖνος· &ldquogr;Ὡς ἀνηρχόμην τὴν κλίμακα καὶ εἰς τὸν τελευταῖον ταύτης ἧκον βαθμόν, [in visu correpto] ὁρῶ τινα Αἰθίοπα ῥάβδον ἐν τῇ δεξιᾷ φέροντα ἔμπροσθέν μου ἑστῶτα. Ὃς μηδὲν πρός με εἰπών, ἀλλ᾽ μετὰ τῆς ῥάβδου ἧς κατεῖχε κρούσας με, ἀφανὴς ἐγένετο. Ἐγὼ δὲ χαμαὶ πεσὼν ἐκ τοῦ πόνου καὶ τῆς ὀδύνης, ἠρξάμην τὸ οὐαὶ κράζειν. Ἀλλὰ δέομαί σου εὖξαι ὑπὲρ ἐμοῦ τῷ Θεῷ, ὅπως συγχωρήσῃ μοι τὴν ἁμαρτίαν ταύτην.&rdquogr; Καὶ ταῦτα μὲν ἀδελφὸς μετὰ δακρύων πρὸς τὸν μοναχὸν Ἡσαΐαν ἔλεγεν. δὲ ὑπερευξάμενος αὐτοῦ καὶ λόγοις τοῦτον παρακλητικοῖς στηρίξας καὶ παραμυθησάμενος, ἦν ἐκεῖ μετ᾽ αὐτοῦ, ἕως οὗ πάντα τὰ τῶν δουλειῶν, δι᾽ ἃς ἀπεστάλη, πρὸς πέρας ἤγαγεν. Ὡς δὲ ἔμελλεν ἐκεῖθεν ὑποστρέφειν εἰς τὴν μονήν, ἐκείνου μὴ δυναμένου ἀκολουθῆσαι αὐτῷ [f. 267.] διὰ τὸ μόλις εἶναι αὐτόν, παρήγγειλε τῇ γυναικὶ ἐπιμελεῖσθαι αὐτοῦ. Ἀσπασάμενος οὖν καὶ συνταξάμενος πολλὰ κλαίοντα καὶ παρακαλοῦντα αὐτὸν εἰπεῖν τῷ ἁγίῳ πατρί, [et paulo post mortuo.] ἵνα εὔξηται περὶ αὐτοῦ πρὸς τὸν Θεόν, ὅπως ἀφεθῇ αὐτῷ ἁμαρτία ἣν παρὰ γνώμην αὐτοῦ ἐποίησε, χωρισθεὶς ἐξ αὐτοῦ καὶ τῆς πόλεως αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἐξελθὼν τῆς πρὸς τὴν μονὴν ὁδοῦ εἴχετο. Ἐκεῖνος δὲ μετὰ τὸ ἐξελθεῖν αὐτὸν ἡμέρας ἓξ ἐπιζήσας ἐτελεύτησε.

[234] [Liturgiam quadragies] Τοῦτο οὖν μοναχὸς Ἡσαΐας κατὰ τὴν ὁδὸν μαθών, φθάσας εἰς τὴν μονὴν πάντα τὰ συμβεβηκότα τῷ ἀδελφῷ, ἀλλὰ μὴν καὶ τὸν αὐτοῦ θάνατον τῷ πατρὶ διηγεῖται. δὲ πατὴρ ταῦτα ἀκούσας, προσέταξε τοῖς ἱερεῦσιν ὑπὲρ τοῦ ἀδελφοῦ μέχρι τεσσαράκοντα ἡμερῶν καθ᾽ ἑκάστην λειτουργίαν ποιεῖν· καὶ γὰρ ἦν ἀδελφὸς τῶν ἀγωνιζομένων καὶ οὐδέποτε παρῆλθεν ἐντολὴν τοῦ πατρός. [pro eo celebrari] Ἐθνικὸς γὰρ ὢν καὶ ἀβάπτιστος, ὅτε εἰς τὴν μονὴν ἦλθε πρὸς τὸν πατέρα, καὶ βαπτισθεὶς τῇ τοῦ ἁγίου πατρὸς [f. 267v.] προτροπῇ εἰς τὴν ἁγίαν Μαρίναν [Supra, c. 31, p. 519; c. 53, p. 526.] , εἶτα καὶ ἀποκαρεὶς παρ᾽ αὐτοῦ, τοσαύτην πίστιν καὶ ὑπακοὴν πρὸς τὸν πατέρα ἐπεδείξατο, ὡς μόνος εἰς πᾶσαν τὴν τῶν ἀδελφῶν ὑπουργίαν διακονεῖν· καὶ γὰρ ἀνιστάμενος μετὰ πάντων, ἵστατο εἰς τὴν τῆς ἐκκλησίας ἀκολουθίαν μέχρι συμπληρώσεως τοῦ κανόνος· ἅμα δὲ ἐξῄει τῆς ἐκκλησίας, ἀπῄει ξυλοφορῶν, ὑδροφορῶν, τὸν ἄλευρον φύρων, εἰ καιρὸς εἰς τοῦτο ἐκάλει, τὸν κλίβανον ἐκκαίων καὶ τοὺς ἄρτους ὀπτῶν, [iubet Lazarus,] εἶθ᾽ οὕτως εἰς τὸ μαγειρεῖον εἰσερχόμενος καὶ τὴν τῶν ἀδελφῶν ἕψων διακονίαν. Καὶ οὕτως ἀπαρχὴν λαμβάνων εἰσερχόμενος ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ τὴν ἱερὰν μυσταγωγίαν ἐτέλει. Καὶ γὰρ ἐκ πολλῆς φιλοπονίας καὶ γράμματα μαθὼν τοῦ τῆς ἱερωσύνης ἀξιώματος κατηξίωται. [eius virtutes praedicat] Διὰ ταῦτα οὖν τὰ προτερήματα, ὑπὲρ τοὺς λοιποὺς ἀδελφοὺς εἶχεν, ὡς ἄνθρωπος καὶ αὐτὸς ἐπαρθεὶς τῷ λογισμῷ κατεφρόνησε τοῦ γέροντος· διὸ καὶ παρεχωρήθη ὑπὸ τοῦ ἐχθροῦ πειρασθῆναι, ἵνα γνῷ, [f. 268.] τί ἐποίησε, καὶ ἵνα μὴ πεποιθὼς τῇ ἑαυτοῦ πολιτείᾳ ἀπέλθῃ κενὸς ὥσπερ φαρισαῖος, ἀλλὰ διὰ τῆς μικρᾶς ταύτης προσκρούσεως ταπεινωθείς, [et tentationem declarat.] μετὰ πολλῶν δακρύων τεταπεινωμένος πρὸς τὸν Θεὸν ἀπέλθῃ, ὥσπερ τελώνης δικαιωθείς· ἅμα δὲ καὶ πρὸς ὠφέλειαν τῶν λοιπῶν γέγονεν, ἵνα, ἐάν τις παραδοθῇ ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἄλλου προεστῶτός τινι, [f. 268.] μὴ καταφρονῇ τούτου, ἀλλὰ τὴν αὐτὴν καὶ εἰς αὐτὸν [αὐτὴν A.] ἐνδείκνυται πίστιν, ἣν καὶ πρὸς τὸν προεστῶτα ἔχει τηρῶν. Καὶ ταῦτα μὲν οὕτως ἔχει, ὡς τὰ κατὰ τὸν ἀδελφὸν γεγονότα δείκνυσιν. Ἐπὶ δὲ τὸν πατέρα καὶ τὰ περὶ αὐτοῦ πάλιν μέτειμι.

[235] [De Lazaro in columna] Ἔν τινι καιρῷ χειμερίῳ ἔτυχεν ὑετὸν καταρραγῆναι ῥαγδαῖον, εἶθ᾽ οὕτως ἄνεμον βορρᾶν ἐπιπνεῦσαι, ὥστε ἐκ τῆς τοῦ ἀνέμου ψυχρότητος τὸ λιμνάζον ὕδωρ ἐν ταῖς κοιλότησι πετρῶν τε καὶ γῆς ἀποπαγῆναι εἰς κρύσταλλον. Ποιμὴν δέ τις τὰς ἐπαύλεις τῶν αὐτοῦ θρεμμάτων ἐν τῷ ὄρει κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ ποιούμενος, ταῦτα βλέπων καὶ τὸν πατέρα εἰς νοῦν λαμβάνων, ἐν ἑαυτῷ λογιζόμενος ἔλεγεν· &ldquogr;Ἆρα ἀστέγου [f. 268v.] ὄντος τοῦ στύλου πῶς τὴν ἀνάγκην καὶ τὴν βίαν τοῦ κρυεροῦ τούτου χειμῶνος κῦρις Λάζαρος ὑποφέρει;&rdquogr; Ὡς δὲ ταῦτα διελογίζετο, ἐπεισῆλθε τούτῳ ἕτερος λογισμός, ὅτι οὐκ ἔστιν ἄρτι στύλος ἄσκεπος, ἀλλ᾽ ὅταν ἴδωσιν οἱ μοναχοὶ τοιαύτην ἀνάγκην, [sub dio degente] ἐπιρρίπτουσί τι ἐπάνω αὐτοῦ δυνάμενον διαφυλάξαι αὐτὸν ἀπαθῆ ἐκ τῆς τοῦ χειμῶνος βίας καὶ μετὰ τὸ παρελθεῖν τὸν χειμῶνα πάλιν αἴρουσιν αὐτό. Ταῦτα οὖν περὶ τοῦ πατρὸς λογιζόμενος ὕπνωσεν ἑσπέρα γὰρ ἦν καὶ θεωρεῖ κατὰ τοὺς ὕπνους ἑαυτὸν ἑστῶτα ἔμπροσθεν τοῦ στύλου. Ἐδόκει δὲ καὶ πᾶσαν τὴν φάραγγα ὑπὸ πυρὸς ὁρᾶν καταφλεγομένην. Ἀτενίσας δὲ ὡς πρὸς τὸν στύλον, ὁρᾷ ἐπάνω τῆς ἐκκλησίας περιπατοῦντας δύο εὐνούχους στολὰς λαμπρὰς περιβεβλημένους κἀν ταῖς χερσὶ ῥομφαίας κατέχοντας, μέσον δὲ αὐτῶν γυναῖκα πορφυροφοροῦσαν ἐδόκει βλέπειν, καὶ πρὸς τὸν στύλον περιπατοῦντας ἐλθεῖν. Εἶτα οἱ μὲν ἔστησαν σὺν αἰδοῖ καὶ εὐλαβείᾳ ἔνθεν καὶ ἔνθεν, δὲ περιῄει ἐπάνω τοῦ στύλου. [f. 269.] Θαυμάζοντος δὲ αὐτοῦ καὶ ἀποροῦντος ἐπὶ τῇ τοιαύτῃ τῆς γυναικὸς θέᾳ, ἦλθεν αὐτῷ φωνὴ ἀοράτως λέγουσα· &ldquogr;Τί θαυμάζων ἕστηκας καὶ ἀπορῶν ἐπὶ τῆς γυναικὸς θέᾳ; [visio cuiusdam pastoris.] αὕτη ἐστὶν σκέπουσα καὶ περιθάλπουσα αὐτὸν καὶ ἀβλαβῆ διατηροῦσα ἐκ τῆς τοῦ χειμῶνος βίας.&rdquogr; Ἅμα δὲ τῷ τὴν φωνὴν ταύτην πρὸς αὐτὸν γενέσθαι θεωρεῖ ταύτην τὸ ἑαυτῆς παλλίον [πάλιον A.] ἐκ τῶν ὤμων αὐτῆς ἐκβαλοῦσαν καὶ τὸν στύλον σκεπάσασαν. Ἔξυπνος δὲ γενόμενος θαυμάζων ἦν ἐπὶ τῇ τοῦ ὀνείρου θέᾳ. Καὶ δὴ ἅμα τῷ γενέσθαι τὴν ἡμέραν ἀπάρας ἐκ τοῦ τόπου, ἐν ᾧ διῆγε, κατῆλθεν εἰς τὴν Θεοτόκον. Καὶ ἐλθὼν πρὸς τὸν πατέρα, ὡς εἶχεν οὕτως ἀπλάστως καὶ ἰδιωτικῶς ἐκδιηγεῖται τὸ ὄναρ. δὲ πατὴρ ἀποκριθεὶς αὐτῷ· &ldquogr;Μηδ᾽ ὅλως, ἔφη, ὀνείροις πίστευε, διότι ἐκ δαιμόνων εἰσί.&rdquogr; Τοῦτο δὲ ἔλεγε ταπεινώσεως τρόπῳ, ἐπεί, εἰ μὴ ἦν οὕτως καθὼς ἄνθρωπος οὗτος ἐν ὁράματι ἐθεάσατο, πῶς ἂν καὶ εἶχε διακαρτερῆσαι ἐν τῷ τρισπιθάμῳ ἐκείνῳ στύλῳ αἴθριος ἑστὼς μετὰ χιτωνίσκου [fol. 269v vacat.] [f. 270.] ἑνὸς δερματίνου, ἀκατακάλυπτον τὴν κεφαλὴν ἔχων καὶ τοὺς πόδας ἀνυποδέτους ἔχων, [Quantis molestiis corpus exerceat.] πρὸς τούτοις νηστείαις καὶ ἀγρυπνίαις καὶ τῷ τῶν σιδήρων βάρει κατατρύχων τὸ σῶμα, ψύχει τε καὶ καύσωνι ἀλλὰ μὴν καὶ τῷ τῶν φθειρῶν ἑσμῷ πιεζόμενος; πάντως, εἰ λίθος ἦν, εἰ σίδηρος, δαπανηθῆναι εἶχε τῷ χρόνῳ· ἀλλ᾽ οὗτος τῇ ἐλπίδι καὶ πίστει τῇ εἰς τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν καὶ τὴν αὐτοῦ μητέρα τὴν ἀκαταίσχυντον τῶν πιστῶν ἐλπίδα νευρούμενος καὶ ὑπ᾽ αὐτῶν φρουρούμενος καὶ σκεπόμενος, ταῦτα πάντα ὥσπερ τις ἀδάμας στερρὸς γενναίως ἔφερεν.

[236] [Ingens lapis e monte decidens] Ἀνῆλθόν τινες τῶν ἀδελφῶν εἰς τὸ ὄρος ἐπὶ τὸ βόρειον μέρος τῆς μονῆς ἐπὶ τῷ ἀνασπάσαι ῥίζας ἀγριελαίων εἰς τὸ ποιῆσαι ἄνθρακας πρὸς τὴν τοῦ χαλκέως χρείαν· καὶ δὴ ὡς ἵσταντο αὐτὰς ἐκριζοῦντες, ἄφνω λίθος ὑπερμεγέθης, εἴτε ὑπ᾽ αὐτῶν σαλευθεὶς εἴτε καὶ μόνος, μᾶλλον δὲ κατὰ παραχώρησιν Θεοῦ ὑπὸ τῶν πονηρῶν δαιμόνων ἐκμοχλευθείς, ὡς ὑπό τινος ὠθισθεὶς κυλιόμενος, μετὰ πολλοῦ τοῦ ῥοίζου πρὸς τὴν μονὴν κατήρχετο, τοῦ πατρὸς ἐπάνω τοῦ [f. 270v.] στύλου ἑστῶτος καὶ πολλὰ τῶν ἀδελφῶν τῶν τὰ ξύλα ἐκβαλλόντων καταβοῶντος. Ὡς δὲ ἤδη ἐπάνω τῶν κελλίων λίθος κατερχόμενος ἔφθασεν, τοῦ θαύματος, ὥσπερ ὑπό τινος χειρὸς κρατηθεὶς διῆλθε πλαγίως ὄπισθεν αὐτῶν καὶ πρὸς τὸ νότιον μέρος φθάσας μικρόν τι ἀνῆλθεν, [ad patris vocem neminem laedit.] εἶτα ἐκεῖθεν κυλισθεὶς ἔμπροσθεν τοῦ μαγειρείου ἐλθὼν ἔστη, μικρὸν δὲ τῷ ἄκρῳ αὐτοῦ τῇ θύρᾳ προσκρούσας ταύτην κατέβαλεν [κατέβαλλεν A.] · ᾧ δὴ μόνῳ εἰκάσαι ἔξεστιν, εἰ ὅλως εἶχε τοῖς κελλίοις ἐπιπεσεῖν, τί ἂν αὐτά τε καὶ τοὺς ἐν αὐτοῖς ὄντας ἀδελφοὺς ἔδρασεν· ἦσαν γὰρ ἐν ταύτῃ τῇ ὥρᾳ τινὲς τῶν ἀδελφῶν ἔνδοθεν· ἀλλ᾽ ἐκεῖνος ὥσπερ ἔμψυχός τις καὶ λογικὸς τὴν τοῦ πατρὸς φωνὴν τὴν δι᾽ αὐτὸν πρὸς τοὺς ἀδελφοὺς γενομένην αἰδεσθεὶς οἱονεὶ καὶ εὐλαβηθείς, ἀναχαιτισθεὶς τῆς ὁρμῆς καὶ ἑαυτὸν κουφίσας εἰς τὸ πέραν μετήγαγεν [pars folii 270v et folium 271 integrum vacua sunt.]

[237][f. 271v.] δὲ πατὴρ ἀνελθὼν ἐπάνω τοῦ στύλου, φωνεῖ τὸν ἡγούμενον ἐξ ὀνόματος λέγων· &ldquogr;Εὐλόγησον, [Emissarios et delatores] κῦρ Μιχαήλ.&rdquogr; Οἱ δὲ ὡς εἶδον αὐτόν, εὐθὺς τῶν ἵππων ἀποβάντες πρὸς αὐτὸν ἀνῆλθον. Ἐπερωτήσαντος δὲ αὐτοὺς τοῦ πατρός, δι᾽ ἣν αἰτίαν καὶ πῶς ἐν τοιούτῳ καιρῷ πρὸς αὐτὸν ἀνῆλθον, ἐκεῖνοι· &ldquogr;Κατὰ πάροδον, φασίν, ἐνταῦθα γενόμενοι πρός σε ἀνήλθομεν,&rdquogr; ἱστάμενοι δὲ κατεσκόπουν τὸν στύλον, εἴ πως ἴδωσί τι, δι᾽ ἐστάλησαν. Ὡς δὲ πολλὰ περιεργασάμενοι οὐδὲν ὧν ἤλπιζον εἶδον, βαλόντες μετάνοιαν καὶ αἰτησάμενοι εὐχὴν καὶ λαβόντες κατῆλθον τοῦ ὄρους· καὶ φθάσαντες εἰς τὸν Θεολόγον ἀνήγγειλαν τῷ τε μητροπολίτῃ καὶ πᾶσιν, εἶδον καὶ ἤκουσαν. Ἀλλ᾽ οὐδ᾽ οὕτως οἱ τοῦ πονηροῦ δόλιοι ἐργάται πεισθέντες ἐσίγησαν, ἀλλ᾽ ἔλεγον, ὅτι ἡγούμενος τὸν λογισμὸν αὐτοῦ εἰς αὑτὸν ἔχων καὶ θέλων αὐτὸν δοξάζειν ταῦτα λέγει ψευδόμενος.

[238] [metropolita Ephesius] Πάλιν οὖν ἀποστέλλεται καὶ ἕτερος παρὰ τοῦ μητροπολίτου, Νικόλαος τοὔνομα, γεγονὼς εἰς ὕστερον οἰκονόμος εἰς τὴν τῆς Βαθείας [Hanc esse hodiernam Vathy, in Samo insula, conicere licet.] ἐπισκοπήν, ὅστις καὶ [f. 272.] μέχρι τοῦ νῦν ζῶν τὰ τοῦ πράγματος διηγεῖται. Ὡς οὖν φθάσας μετὰ βίας εἰς τὸ ὄρος ἀνῆλθε διὰ τὸ μὴ τὴν ὁδὸν ἐκ τῆς χιόνος τὸ σύνολον καθορᾶσθαι χειμέριος γὰρ ἦν καιρός, ἤδη πλησίον τῆς μονῆς γεγονώς, ὡς ἀπέβη τε τοῦ ζῴου οὗ ἐπεκάθητο καὶ δεσμεύων ἦν τοῦτο ἔν τινι τῶν ἐκεῖσε ἑστώτων δένδρων, ἐλθών τις τῶν ἀδελφῶν παρὰ τοῦ πατρὸς ἀποσταλεὶς πρὸς αὐτόν, ἔφη αὐτῷ· &ldquogr;Κύριε Νικόλαε [Νικόκαε A.] , δέσμησόν σου τὸ ζῷον καὶ δεῦρο καλεῖ σε πατήρ.&rdquogr; Ὡς δὲ εἰς ὄψιν τοῦ πατρὸς ἦλθεν, ἔλεγεν αὐτῷ πατήρ [(ὡς δε - πατὴρ) in marg. A.] · &ldquogr;Ἄπελθε εἰς τὸ μαγειρεῖον, ὅπως θερμανθῇς καὶ λάβῃς διάκρισιν.&rdquogr; Τοῦτο γὰρ ἀεὶ σύνηθες ἦν τῷ πατρὶ καὶ 〈καθ᾽ [suppl., om. A.] οἵαν ὥραν [in marg. corr. ὁραν?] ἄν τις ἀνῆλθεν ἐν τῇ μονῇ, ἔλεγεν αὐτῷ λαβεῖν διάκρισιν. δὲ οὐκ ἐπείσθη τοῦτο ποιῆσαι, [haud semel mittit ad montem,] ἀλλὰ καθὼς παρήγγελτο εὐθὺς ἀνελθὼν ἵστατο σκοπῶν καὶ αὐτὸς εἴ πως ἴδῃ τί οὗ εἵνεκεν ἀπεστάλη. δὲ πατὴρ μετὰ τὸ ἱκανῶς αὐτὸν σκοπῆσαι καὶ μέλλειν ἤδη ἐκ τοῦ στύλου κατέρχεσθαι, ἠνάγκασεν αὐτὸν ἀπελθεῖν καὶ λαβεῖν διάκρισιν· καὶ ποιήσας, μετὰ τὸ γεύσασθαι ἀνελθὼν [f. 272v.] ἀναγγέλλει αὐτῷ τὰ τοῦ πράγματος. Καὶ οὕτως εὐχὴν λαβὼν τοῦ ὄρους κατῆλθε· καὶ ἀπελθὼν καὶ αὐτὸς ἀνήγγειλε τῷ τε μητροπολίτῃ καὶ τοῖς λοιποῖς, εἶδε καὶ ἤκουσεν. [instigantibus Lazari inimicis.] Ἐπεὶ δὲ οὐκ ἐπαύοντο οἱ πονηροὶ καὶ χαιρέκακοι καθ᾽ ἑκάστην τόν τε μητροπολίτην καὶ τοὺς περὶ αὐτὸν ἐρεθίζοντες πρὸς τὸ ἐκδιῶξαι τὸν πατέρα τοῦ ὄρους, βλέποντες οἱ ἀδελφοί, ὅτι οὐκ ἐῶσιν αὐτοὺς ἠρεμῆσαι καὶ γὰρ διαφόρως αὐτοὺς ἐκάκουν σκώμμασί τε καὶ ὕβρεσιν, ἔνθα αὐτοὺς εὕρισκον, βάλλοντες προσελθόντες καὶ αὐτοὶ ἠνώχλησαν τῷ πατρί, ὅπως γράψῃ τῷ βασιλεῖ καὶ ἐλευθερώσῃ αὐτοὺς ἐκ τῆς τοιαύτης ἀνάγκης· καὶ δὴ πεισθεὶς πατὴρ καὶ γράψας δούς τε τὰ γράμματά τισι τῶν ἀδελφῶν ἀποστέλλει αὐτοὺς πρὸς τὸν βασιλέα.

[239] [De Cosma proditore.] Εἷς δὲ τῶν τῆς μονῆς ἀδελφῶν ὀνόματι Κοσμᾶς, τὸν Ἰούδαν καὶ αὐτὸς μιμησάμενος, ὡς ἤδη οἱ ἀδελφοὶ τῆς μονῆς ἐξῆλθον, μετὰ τὸ δειπνῆσαι ἐξελθὼν καὶ αὐτὸς τοῦ χοροῦ τῶν ἀδελφῶν καὶ τοῦ ὄρους κατελθὼν [f. 273.] εἰς τὸν Θεολόγον ἀπῆλθε. Καὶ εἰσελθὼν ἐν τῇ μητροπόλει ἀναδιδάσκει πάντα τόν τε μητροπολίτην καὶ τοὺς τοῦ κλήρου. Οἱ δὲ ἀφορμῆς εὐλόγου δραξάμενοι, πείθουσι τὸν μητροπολίτην, καὶ ἀποστέλλει εὐθὺς πρὸς καταδίωξιν τῶν ἀδελφῶν. Ὅθεν καὶ φθάσαντες αὐτοὺς καὶ κρατήσαντες, μετὰ ὕβρεών τε καὶ σκωμμάτων πολλῶν ψηλαφήσαντες καὶ λαβόντες, εἴ τι ἐβάσταζον, ὑπέστρεψαν· ὑπέστρεψαν δὲ καὶ οἱ ἀδελφοὶ μετὰ λύπης εἰς τὴν μονήν, πολλὰ τοῦ πατρὸς καταβοῶντες, ὅτι τοιοῦτον ἄνθρωπον δεξάμενος ἐκούρευσε· ταξεώτης γὰρ ἦν. δὲ πατὴρ ἀπελογεῖτο αὐτοῖς λέγων· &ldquogr;Μὴ λυπεῖσθε καὶ ταράττεσθε ἕνεκεν τούτου μήτε κατ᾽ ἐμοῦ μήτε κατὰ τοῦ ἀδελφοῦ· καὶ γὰρ εἰ μὴ ἦν θέλημα Θεοῦ, οὐκ ἂν ἐκωλύθημεν.&rdquogr; Ταῦτα γοῦν πρὸς αὐτοὺς λέγων, τὸν πολὺν αὐτῶν τάραχον καταστορέσας [κατασορέσας A.] σιγᾶν ἐποίει τοῦτον καὶ ἠρεμεῖν. [Monasterii ad Bessas] Ἐπεὶ δὲ ἑτέρως αὖθις παρηνώχλουν αὐτῷ λέγοντες ὡς· &ldquogr;Οὐ μὴ ἐάσωσιν ἡμᾶς οἱ τῆς μητροπόλεως ἀναπαυθῆναι, καὶ μάλιστα μετὰ τὴν σὴν τελευτήν, [f. 273v.] καὶ [καὶ bis scripserat A.] διὰ τοῦτο χρὴ ἔτι ζῶντός σου ἀλλαχοῦ σκοπῆσαι καὶ εὑρεῖν ἐλεύθερον τόπον καὶ [καὶ bis scripserat A.] δομῆσαι ἐκεῖ ἑτέραν μονήν, ἵνα, ἐὰν μετὰ τὴν σὴν τελευτὴν οὐκ ἐῶσιν ἡμᾶς οἱ τῆς μητροπόλεως ἐνταῦθα [supra lin. A.] ὡς εἴρηται μένειν, ἐκεῖ ἀπέλθωμεν.&rdquogr; Ταῦτα οὖν λέγοντες, ἔπεισαν αὐτὸν οὕτως ποιῆσαι· κἀντεῦθεν γέγονεν ἀφορμὴ τοῦ κτισθῆναι εἰς τὰς Βέσσας τὸν τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου ναόν. [condendi occasio.] Ἀλλὰ ταῦτα μὲν ὕστερον. Ἐπεὶ δὲ μοναχὸς Κοσμᾶς, καὶ προδότης ὡς λόγος φθάσας ἐδήλωσε γεγονώς, γινώσκων τὴν τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν φιλάνθρωπον καὶ συμπαθῆ γνώμην, μετὰ χρόνον πρὸς τὴν μονὴν ὑποστρέψας ἦλθεν, οἱ μὲν ἀδελφοὶ τοῦτον θεασάμενοι οὐ μικρῶς ἐταράχθησαν. Καὶ προσελθόντες ἔλεγον τῷ πατρί, ἵνα μὴ δέξηται αὐτὸν ὡς δεύτερον Ἰούδαν καὶ προδότην τοῦ ἰδίου διδασκάλου γενόμενον. [Cosmas a patre clementer habitus] δὲ πατὴρ ἔλεγεν αὐτοῖς· &ldquogr;Εἰ ἡμεῖς τὸν ὅμοιον ἡμῶν ἄνθρωπον πταίσαντα καὶ μετανοοῦντα οὐ προσδεξόμεθα, πῶς ἡμᾶς Θεὸς μυρία καθ᾽ ἑκάστην πταίοντας μετανοοῦντας δέξεται;&rdquogr; Ταῦτα γοῦν τοῦ [f. 274.] πατρὸς εἰπόντος, ἐπεὶ οἱ ἀδελφοὶ μηδὲν εἶχον ἀντιλέγειν πρὸς ταῦτα, καὶ μὴ θέλοντες παραχωροῦσι τὸν προδότην προσδεχθῆναι πάλιν εἰς τὴν μονήν. Τοιαύτην δὲ πρὸς τοῦτον ἔσχε σχέσιν ἅγιος ἡμῶν πατήρ, ὅσην ἄν τις ἔχοι πρὸς ἀγαπητὸν καὶ γνήσιον αὐτοῦ φίλον. Ἀλλ᾽ ἐκεῖνος, εἰ καὶ εἰρήνην κατὰ τὸν θεῖον φάναι Δαυὶδ ἔμπροσθεν ἐλάλει, πορευόμενος ἔξωθεν ψιθυρίζων κατὰ τοῦ πατρὸς οὐκ ἐπαύετο· διὸ καὶ κατάλληλον τοῦ τοιούτου τρόπου καὶ τῆς γνώμης τὸ τέλος εὕρατο. [extra monasterium moritur.] Οὐ γὰρ κατηξιώθη ἐν τῇ μονῇ τελευτῆσαι [τετευτῆσαι A.] , ἀλλ᾽ ἐν τῷ κόσμῳ, μηδ᾽ ὅλως τί τινι συντυχὼν συγχώρησιν αἰτήσας καὶ λαβὼν παρά τινος. Καὶ ταῦτα μὲν περὶ τούτου.

[240] [In monachum furem] Ἕτερος δὲ ἀδελφὸς ἐκ πονηρᾶς συνηθείας, μᾶλλον δὲ γνώμης, κλέπτων τῆς μονῆς ἀνεχώρει. Καὶ μετὰ χρόνον τινὰ ὑποστρέφοντα πάλιν αὐτὸν πατὴρ εὐμενῶς ὑπεδέχετο. Ὡς δὲ πολλάκις τοῦτο ἐποίησε, τελευταῖον ἀντέστησαν οἱ ἀδελφοὶ τῷ πατρὶ λέγοντες ὅτι· [f. 274v.]Εἰ τοῦτον δεξῃ, ἡμεῖς ἀναχωροῦμεν.&rdquogr; δὲ πατὴρ πρὸς τοὺς ἀδελφούς· &ldquogr;Ἔτι τοῦτο ἅπαξ, φησί, δεξώμεθα αὐτόν, καὶ εἰ οὐ φυλάξει, ἀλλ᾽ ἐξέλθῃ τῆς μονῆς, ὑποστρέψαντα καὶ ὑμῶν θελόντων οὐκέτι δέχομαι αὐτόν.&rdquogr; Ὡς δὲ πεισθέντες οἱ ἀδελφοὶ παρεχώρησαν δεχθέντα πάλιν αὐτὸν εἰς τὴν μονὴν μετ᾽ αὐτῶν εἶναι, οὐ πολὺς διῆλθε χρόνος, καὶ ἀρρωστίᾳ περιπίπτει ἀδελφός, ἥτις δὴ καὶ τῆς κατὰ ψυχὴν αὐτῷ ὑγείας γέγονεν ἀφορμή. [patris misericordia.] Μετὰ γὰρ πολλῶν δακρύων τῶν πάλαι κακῶς αὐτῷ πεπραγμένων τὴν ἐξομολόγησιν πρὸς τε τὸν πατέρα καὶ πρὸς πάντας τοὺς ἀδελφοὺς ποιούμενος, ἐμπόνως ᾐτεῖτο λαβεῖν τὴν συγχώρησιν. Ἧς καὶ τυχὼν καὶ ἀποστολικὸς [Supra, c. 130, p. 547; c. 228, p. 578, not. 2.] τῇ τοῦ πατρὸς προστάξει γενόμενος μανδυώτης γὰρ ἦν κλαίων ὁμοῦ καὶ τῷ Θεῷ εὐχαριστῶν πολλὰ πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν. δὲ πατὴρ μετὰ τὴν αὐτοῦ τελευτὴν ἔλεγε πρὸς τοὺς ἀδελφούς· &ldquogr;Εἴδετε, ἀδελφοί, παρὰ μικρὸν ὅσην ζημίαν ἐμέλλομεν παθεῖν τὴν [f. 275.] τοῦ ἀδελφοῦ ψυχὴν ἀπολέσαντες· καὶ γὰρ εἰ μὴ ἄρτι αὐτὸν ἐδεξάμεθα, ἀπελθὼν εἰς τὸν κόσμον ἀμετανόητος ἂν πάντως τελευτῆσαι εἶχε.”

[241] [Alium furem,]Κοσμικός τις ἀνὴρ ἐκ τοῦ χωρίου Κηπίων ἀνελθὼν πρὸς τὸν πατέρα, παρεκάλει ἵνα δέξηται αὐτὸν ἐν τῇ μονῇ, ὡς ἂν δουλεύων μετὰ τῶν ἀδελφῶν εἴς τε τὴν τροφὴν καὶ εἰς τὰς λοιπὰς αὐτοῦ χρείας καὶ αὐτὸς μετ᾽ αὐτῶν διοικῆται. Λίαν γάρ, ὡς ἔλεγεν, ἦν ὑπὸ πενίας πιεζόμενος. Ὡς οὖν δεξάμενος αὐτὸν πατὴρ παρέδωκε τῷ κελλαρίτῃ εἰς τὸ συγκοπιᾶν μετ᾽ αὐτοῦ εἴς τε τὸ μαγκιπεῖον [μαγγιπεῖον A.] καὶ εἰς τὰς λοιπὰς τῆς μονῆς δουλείας, [qui fratribus famulabatur,] ἐκεῖνος ἐκ προλαβούσης ὡς ἔοικε συνηθείας γεγυμνασμένος λάθρᾳ τοῦ κελλαρίτου κλέπτων, εἴ τι καὶ εὕρισκε, διά τινος κοσμικοῦ τῶν αὐτῷ γνωρίμων τῇ ἑαυτοῦ μητρὶ ἔπεμπεν. δὲ κελλαρίτης ἐπιζητῶν ἐκεῖνος ἔκλεπτε καὶ μὴ εὑρίσκων, ἐπηρώτα αὐτόν. δὲ αὐτίκα ἔξαρνος ἦν. Ὡς δὲ πολλάκις τοῦτο ποιῶν [f. 275v.] οὐκ ἐπαύετο, καὶ κελλαρίτης ἐπέκειτο αὐτῷ λέγων ὅτι· &ldquogr;Οὔκ ἐστιν ἄλλος τοῦτο ποιῶν, εἰ μὴ σύ&rdquogr;, φοβηθεὶς ἐκεῖνος, μή πως φανερωθῇ καὶ κάκωσίν τινα ὑποστῇ ὑπό τε τοῦ κελλαρίτου καὶ τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν, ἀνελθὼν παρεκάλει τὸν πατέρα τοῦ ἀπολῦσαι αὐτόν, ὅπως ἀπέλθῃ πάλιν εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ. [utpote pauperem] δὲ πατὴρ εὐξάμενος ἀπέλυσεν αὐτόν. Ἐκεῖνος δὲ τῇ νυκτί, ἐν ᾗ ἔμελλεν ἀναχωρεῖν, σάκκον πλήσας ἀλεύρου καὶ ζευγάρια δύο πετζίων [Πετζίον, pellis, corium, Vid. Ducange, s. v.] λαβών, ἔξω που τῆς μονῆς ἀπελθὼν ἔκρυψε. Πρωῒ δὲ ὡς ἔμελλεν ἀναχωρεῖν, κελλαρίτης ἐν ὑπολήψει αὐτὸν ἔχων, ἐξελθὼν καὶ στὰς ἐν τόπῳ τινὶ κατεσκόπει αὐτόν. Καὶ δὴ ὡς εἶδεν αὐτὸν ἀπελθόντα καὶ ἄραντα τόν τε σάκκον καὶ τὰ πετζία, δρομαίως πρὸς τὸν πατέρα ἀνελθὼν ἀναγγέλλει αὐτῷ τὰ τοῦ πράγματος. [impunitum dimittit.] Καὶ πατὴρ ἀποκριθεὶς αὐτῷ ἔφη· &ldquogr;Ἄφες αὐτὸν ἀπελθεῖν καὶ μὴ καταδιώξεις τοῦ κρατῆσαι αὐτόν· πτωχὸς γάρ ἐστι.&rdquogr; Καὶ οὕτως ἐκώλυσεν αὐτὸν ὥστε μηδέν τι [f. 276.] τῷ σεσυληκότι παρενοχλῆσαι, ἔργῳ πληρώσας τὸ ὑπὸ τοῦ Κυρίου πρὸς τοὺς μαθητὰς ῥηθὲν λόγιον τὸ &ldquogr;καὶ ἀπὸ τοῦ αἴροντος τὰ σὰ μὴ ἀπαίτει.”

[242] [De Nicolao monacho] Καὶ μοναχὸς δὲ Νικόλαος, τοῦ μοναχοῦ Λαζάρου τοῦ ἐπιλεγομένου Κονδοῦ ἀδελφός, καὶ ἅπαξ καὶ δὶς τῆς μονῆς ἐξελθὼν καὶ πάλιν ὑποστρέψας καὶ εὐμενῶς δεχθεὶς ὑπὸ τοῦ πατρός, ὡς ἤδη καὶ τρίτον τοῦτο ποιῆσαι ἔμελλεν, ὑπὸ τοῦ πονηροῦ ὥσπερ ἐξαγωγέως ὠθούμενος, ἐπεὶ ἡτοίμασεν ἀφ᾽ ἑσπέρας τὸ ἑαυτοῦ ἱμάτιον πρὸς τὸ ἀναχωρῆσαι, [iterum atque iterum profugo.] μεσούσης νυκτὸς πόνος αὐτὸν κατέσχεν ἐπὶ τῆς καρδίας βαρύτατος. Καὶ οὕτως ἕωθεν καὶ αὐτὸς τὰ αὐτῷ πεπλημμελημένα [πεπλημμένα A.] διά τινος ἀδελφοῦ ἐξαγορεύσας καὶ μεγαλόσχημος γεγονώς, ἐντὸς ἑπτὰ ἡμερῶν ἐν μετανοίᾳ καλῶς πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν. Οὕτως οἴδασιν οἱ ἅγιοι νικᾶν ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ κακὸν καὶ τοὺς ἐν βυθῷ ἁμαρτιῶν ὄντας διὰ τῆς αὐτῶν μακροθυμίας καὶ χρηστῆς συγκαταβάσεως ἐξελκύειν. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν περὶ τῆς συμπαθοῦς τοῦ πατρὸς γνώμης [f. 276v.] καὶ τῆς μακροθυμίας, ἣν περὶ τοὺς ἁμαρτάνοντας ἐπεδείκνυτο, ὡς καὶ ἀλλαχοῦ μοι ποσῶς εἴρηται. Χρὴ δέ με λοιπὸν καὶ περὶ τῶν θαυμάτων τῶν εἰς πολλοὺς παρ᾽ αὐτοῦ, ἀφ᾽ οὗ εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν ἀνῆλθε, τελεσθέντων τῷ λόγῳ διεξελθεῖν.

[243] [Saecularis quidam] Κοσμικός τις ἀνῆλθεν εἰς τὴν μονὴν τοῦ γενέσθαι μοναχὸς ἕνεκεν. Πρὶν δὲ τοῦτον ἀποκαρῆναι, μιᾷ τῶν νυκτῶν κειμένου αὐτοῦ καὶ ὑπνώττοντος ἔξω τῆς μονῆς ἐπὶ τὸ βόρειον μέρος ὑπὸ τὴν δρῦν, ἥτις καὶ μέχρι τῆς δεῦρο ἐκεῖσε ἵσταται τοῦ Φιλιππικοῦ ἐπονομαζομένη, ἄφνω τις ἐπιστὰς ἐφώνει αὐτόν. δὲ διυπνισθεὶς καὶ ἀτενίσας, ὁρᾷ τινα τῇ ἡλικίᾳ μικρὸν ῥακώδη καὶ παλαιὰ ἐνδεδυμένον ἔμπροσθεν αὐτοῦ ἑστῶτα καὶ λέγοντα αὐτῷ· &ldquogr;Δεῦρο, φωνεῖ σε κελλαρίτης.&rdquogr; δὲ εὐθὺς ἀναστὰς ἠκολούθει αὐτῷ. [ad monasterium accedens] Καὶ φθασάντων εἰς τὴν εἴσοδον τῆς μονῆς, πονηρὸς ὁδηγὸς ἀντιπαρῆλθεν. δὲ ἄνθρωπος λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Εἰσέλθωμεν ἔνθεν, ἵνα καὶ τὸν πατέρα ἴδωμεν.&rdquogr; Καὶ πονηρός· [f. 277.] &ldquogr;Οὐ δύναμαι, φησίν, αὐτόθι εἰσελθεῖν διὰ τὸν ἄνθρωπον ὃν εἶπας. Ἀλλὰ δεῦρο, απαγάγω σε, ἔνθα ἐστὶν κελλαρίτης.&rdquogr; Πορευομένων δὲ ὁρᾷ ἄνθρωπος γύροθεν τῆς ἐκείνου ζώνης ἀναρίθμητα λικύνθια [ita A; melius ληκύθια?] ἐκκρεμάμενα, μέσον δὲ πάντων ἓν τῶν λοιπῶν μεῖζον· καὶ γὰρ νυκτὸς οὔσης περὶ αὐτοὺς ἐδόκει φῶς εἶναι. Καί φησιν ἄνθρωπος πρὸς τὸν πονηρόν· &ldquogr;Τί εἰσι ταῦτα;&rdquogr; Κἀκεῖνος· &ldquogr;Ἔλαιον, φησί, κομίζω μετὰ τούτων τοῖς ἀδελφοῖς καὶ ἀρτύω τὰς χύτρας αὐτῶν [Simile narratur in Apophthegm. patrum, Macarius, 3, P.G., t. LXV, p. 261.] .” Πυνθανομένου δὲ αὐτοῦ καὶ περὶ τοῦ μείζονος, πάλιν πονηρός· &ldquogr;Τοῦτο, φησί, τοῦ Φιλιππικοῦ ἐστι.” [a diaboli praestigiis] Οὕτως οὖν ὁμιλῶν καὶ ἀκολουθῶν τῷ πονηρῷ καὶ δοκῶν ὅτι εἰς τὸ ξενοδοχεῖον ἀπέρχονται ἐκεῖ γὰρ ἔλεγεν αὐτῷ πονηρὸς τὸν κελλαρίτην ὑπάρχειν παρελθόντες ἐπὶ τὸ κρημνῶδες [κνημῶδες A.] μέρος τοῦ ἁγίου Ὀνουφρίου [Ὀνοφρίου A.] ἀπῆλθον. Ὡς δὲ ἔφθασαν εἰς τὴν ἀκρώρειαν καὶ τὸν πόδα αὐτοῦ ἤδη προέκυψεν ἐπὶ τῷ [f. 277v.] κρημνισθῆναι, εὐθὺς καὶ πονηρὸς ὁδηγὸς καὶ τὸ ψευδὲς φῶς ἐξ ὀφθαλμῶν αὐτοῦ ἐγεγόνεισαν. δὲ ἄνθρωπος ὡς τοῦτο εἶδεν, ὡς εἶχε μεγάλῃ τῇ φωνῇ ἀνεβόησε· &ldquogr;Θεοτόκε, λέγων, δι᾽ εὐχῶν τοῦ ἁγίου Λαζάρου βοήθει μοι.&rdquogr; Καὶ ταῦτα λέγων εὑρέθη κάτω ἐπὶ τῆς γῆς ἑστηκώς, μηδ᾽ ὅλως αἴσθησιν λαβών, [implorato Lazaro] τί πέπονθεν, ἀλλ᾽ εὐδοκῶν, ὅτι ἐν τῷ τόπῳ, ἐν ᾧ ἦν, ἐκεῖσε μένει πάλιν ἱστάμενος· καὶ ἤρξατο κράζειν τοὺς μοναχοὺς προσδοκῶν ὅτι ἐγγύς που τῆς μονῆς ἵσταται· ἐκεῖσε δὲ πλησίον πρὸς τήρησιν τῶν ἀρουρῶν Κυριακὸς Γαλησιώτης μετὰ καὶ ἑτέρου εἶναι τυχών, ὡς ἤκουον αὐτοῦ οὕτω κράζοντος, τὰ πρῶτα μὲν ἐδόκουν, ὅτι δαίμων ἐστὶ καὶ προσποιεῖται τὴν τῶν ἀνθρώπων φωνὴν πρὸς τὸ ἀπατῆσαι αὐτούς. Ὡς δὲ ἐπὶ πλεῖον ἤκουον αὐτοῦ κράζοντος, λέγει πρὸς τὸν Κυριακὸν μετ᾽ αὐτοῦ ὤν· &ldquogr;Ἀπέρχομαι καὶ βλέπω, τί ἐστιν.&rdquogr; δὲ ἐκώλυεν αὐτὸν λέγων· &ldquogr;Μὴ ἀπέλθῃς ἐκεῖ, μήποτε καὶ φάντασμά ἐστι καὶ παραδειγματίσῃ σε.&rdquogr; Ἐκεῖνος μὴ [f.278.] πεισθεὶς αὐτῷ, ἄρας τὴν ῥάβδον αὐτοῦ ἀπῄει πρὸς τὴν φωνήν· καὶ γενόμενος πλησίον φωνεῖ αὐτῷ λέγων· &ldquogr;Τίς εἶ;&rdquogr; δὲ ἀποκριθεὶς ἤρξατο αὐτῷ λέγειν·Καλά εἰσι ταῦτα, πατέρες; οὕτως διδάσκει ὑμᾶς πατὴρ ἅγιος, ἵνα ἐμπαίζητε τοῖς νεωστὶ ἐρχομένοις εἰς τὴν μονήν;&rdquogr; [liberatur.] Ταῦτα αὐτοῦ λέγοντος, ἄφνω ἐκεῖνος τὴν χεῖρα αὐτοῦ ἐκτείνας ἐκράτησεν αὐτόν. Καὶ οὕτω σύρων ἀπήγαγεν, ἔνθα ἦν σκηνὴ αὐτῶν. Καὶ ἐπερωτήσαντες αὐτὸν μανθάνουσιν ἐξ αὐτοῦ πᾶν τὸ συμβάν. Πρωῒ δὲ λαβὼν αὐτὸν Κυριακὸς ἄνεισιν εἰς τὴν μονὴν μετ᾽ αὐτοῦ καὶ διηγεῖται τῷ τε πατρὶ καὶ τοῖς ἀδελφοῖς, ἅπερ αὐτῷ συμβέβηκε.

[244] [Cyrillus monachus] Τοιοῦτόν τι συνέβη παθεῖν καὶ τὸν μοναχὸν Κύριλλον τὸν σκυτέα [σκητέα A.] καὶ τὸν μοναχὸν Θεόδουλον τὸν λιθοξόον. μὲν γὰρ ἀποσταλεὶς παρὰ τοῦ πατρὸς μετὰ τοῦ μοναχοῦ Κυρίλλου τοῦ γεγονότος οἰκονόμου ἡμῶν εἰς τὸ προάστειον τῆς μονῆς τὸ λεγόμενον Πεντακρήνην διά τινα χρείαν, ὡς ἐκεῖ ἐγένετο καὶ ἑσπέρα ἤδη κατέλαβε, καθεύδοντος αὐτοῦ [f. 278v.] ἔξω τῆς οἰκίας ὑπό τι δένδρον ἦν γὰρ μετ᾽ αὐτοῦ ἔνδον ἀνακλιθείς, ἐπέστη αὐτῷ μετ᾽ αὐτοῦ δῆθεν ἀδελφὸς ὡς ἐδόκει φωνῶν αὐτῷ ἀναστῆναι καὶ λέγων· &ldquogr;Δεῦρο, ἀπέλθωμεν εἰς τήνδε τὴν ἐκκλησίαν, ἵνα τὴν ἱερὰν μυσταγωγίαν ἐκτελέσωμεν· ἐδεήθη γὰρ ἡμῶν δεῖνα ἵνα τοῦτο ποιήσωμεν.&rdquogr; δὲ διυπνισθεὶς διὰ τὸ κατεπείγεσθαι ὑπ᾽ ἐκείνου μηδὲ τοὺς πόδας ὑποδησάμενος, ἀναστὰς εὐθέως ἠκολούθει αὐτῷ. Ἐδόκει γὰρ αὐτῷ τῇ φαντασίᾳ ὡς ἐν σχήματι τοῦ σὺν αὐτῷ ἀδελφοῦ φαινόμενος ἱερατικὴν στολὴν περιβεβλῆσθαι καὶ θυμιατήριον μετὰ καὶ πυρίου ἐν ταῖς χερσὶ κατέχειν. [in simili necessitate] Καὶ θυμιῶν καὶ πορευόμενος προέτρεπεν αὐτῷ σπουδαίως ἀκολουθεῖν. Ὡς δὲ ἔφθασεν εἰς τόπον τινὰ κρημνώδη, θέλων Θεὸς τὸν ἀδελφὸν διασῶσαι, ἵνα μὴ κρημνισθεὶς ὑπὸ τοῦ πονηροῦ βιαίως ἀποθανεῖται, ποιεῖ γυναῖκά τινα ἐκ τοῦ χωρίου φωνὴν ἐπαφεῖναι ἦν γὰρ υἱὸς αὐτῆς τῇ νυκτὶ τετελευτηκὼς ἐκείνῃ ἅμα δὲ [supra lin. A.] τῷ γενέσθαι τὴν φωνὴν [f. 279.] εὐθὺς πονηρὸς μετὰ τῆς φαντασιώδους αὐτοῦ μορφῆς καὶ τοῦ ψευδεπιπλάστου φωτὸς ἐκποδὼν ἐγένετο. δὲ ἀδελφὸς ταῦτα ἰδὼν καὶ γνοὺς τὰ τοῦ πράγματος, πρῶτον μὲν τὴν τοῦ ἁγίου πατρὸς ἡμῶν εὐχὴν εἰς βοήθειαν ἐπεκαλεῖτο, [eiusdem opem experitur.] εἶτα καὶ τὸν σὺν αὐτῷ ἀδελφὸν καὶ τὸν ἐκεῖσε ὄντα ἀμπελουργὸν προσεκαλεῖτο. Οἱ δὲ μόλις αὐτοῦ ἀκούσαντες, ἐξελθόντες εὗρον αὐτὸν μέσον τῶν φρυγάνων στρεφόμενον ἔνθεν καὶ ἔνθεν καὶ μὴ γινώσκοντα, ποῦ ἐστιν ποῦ ἀπέρχεται. Ὡς γὰρ ἀπῄει μετὰ τοῦ πονηροῦ, νὺξ ἦν, ἡμέρα δὲ αὐτῷ ἐφαίνετο εἶναι καὶ τετριμμένην ὁδὸν βαδίζειν ἐδόκει. Μόλις οὖν τῇ τοῦ ἀδελφοῦ ὡς εἴρηται καὶ τοῦ ἀμπελουργοῦ φωνῇ, κατακολουθῶν, πρὸς αὐτοὺς ἐλθεῖν ἠδυνήθη καὶ διηγεῖται αὐτοῖς τὰ τοῦ πράγματος [reliqua huius fol. pars vacua est et integra folia 279v, 280 – 281v.] .

[245][f. 282.] δέ γε μοναχὸς Γαβριὴλ πείθει τὸν βασιλέα γράψαι πρὸς τὸν πατέρα προστατικῶς μεταβῆναι ἀπὸ τοῦ ὄρους εἰς τὰς Βέσσας διὰ τὸ μὲν ὄρος ὑπάρχειν τῆς μητροπόλεως Ἐφέσου, [In monasterium ad Bessas,] τὸν δὲ τῶν Βεσσῶν τόπον παρ᾽ αὐτοῦ δὴ τοῦ βασιλέως ἀποχαρισθῆναι τῷ τιμίῳ ἡμῶν πατρὶ εἰς αὐτοῦ τε μνημόσυνον καὶ Μαρίας τῆς λεγομένης Σκληραίνης [Scleraena, Constantini IX concubina, Zonaras, Epit. XVII, 21, 10 – 28, Büttner-Wobst, t. III, p. 618 – 21. Cf. Schlumberger, L'Épopée byzantine, t. III, p. 415 – 27; Ch. Diehl, Figures byzantines (Paris, 1906), p. 276 – 81.] · καὶ γὰρ καὶ αὕτη παρὰ τοῦ ἰδίου ἀδελφοῦ μαθοῦσα τὰ περὶ τοῦ πατρὸς ἀπέστειλε πρὸς τὸν πατέρα νομίσματα ἑπτακόσια πρὸς τοῖς εἴκοσι καὶ ἓν ἐκ τῶν βασιλικῶν ἐπίπλων, ἐξ ὧν δὴ νομισμάτων [J. Sabatier, Description générale des monnaies byzantines, t. I (Paris, 1862), p. 54; P. Tannery, Notice sur les deux lettres arithmétiques de Nicolas Rhabdas, Notices et extraits des manuscrits de la Bibl. Nationale, t. XXXII, 1 (Paris, 1886), p. 203 sqq.] πλείων οἰκοδομὴ τῆς Παυσολύπης ἐγένετο. Ἀπέστειλε δὲ καὶ ἀδελφὸς Γαβριὴλ γραφὴν πρὸς τὸν πατέρα, δηλοῦσαν τάς τε τοῦ βασιλέως εὐεργεσίας, ἃς εἰς τὴν μονὴν ἐποίησε, καὶ ὅπως αὐτῷ Θεὸς διὰ τῶν αὐτοῦ εὐχῶν εἰς πάντα συνήργησε, [etiam instanter rogatus,] καὶ ὅτι· &ldquogr;Ἐπεὶ βασιλεύς σοι ἔγραψεν ἀπελθεῖν εἰς τὰς Βέσσας καὶ καταλιπεῖν τὸ τοῦ Γαλησίου ὄρος διὰ τὸ εἶναι τὸν τόπον τῆς μητροπόλεως, ἆρον καὶ τὰ τῆς μονῆς ἅπαντα μετὰ τῶν ἀδελφῶν [f. 282v.] πάντων καὶ διάβηθι ἐκεῖ.&rdquogr; δὲ πατὴρ τοῦτο ἀκούσας, οὕτως ἔφη ὡς πρὸς τὸν γράψαντα αὐτῷ λέγων ὅτι· &ldquogr;Οὔτε ἐγὼ ἔχω ἀπελθεῖν εἰς Βέσσας διὰ τὸν σὸν λόγον διὰ τὴν τοῦ βασιλέως γραφὴν οὔτε τὰ τῆς μονῆς, [secedere renuit.] ἀλλ᾽ εὐδοκήσας Χριστὸς ταύτην κἀκείνην οἰκοδομηθῆναι, ὥσπερ ἐν ταύτῃ, οὕτω πάλιν καὶ ἐν ἐκείνῃ πέμψαι ἔχει ὧν χρῄζει.&rdquogr; Οἱ δὲ ἀδελφοὶ τὸν λόγον τοῦτον ὡς ἤκουσαν, οὐ μικρῶς τινες ἐταράχθησαν, καὶ γὰρ οὐκ ὀλίγοι ἦσαν ἔχοντες σκοπὸν ἀπελθεῖν εἰς Βέσσας. Εἷς δὲ τῶν ἀδελφῶν Ἡσαΐας λεγόμενος Μακρὸς ἀποκριθεὶς λέγει· &ldquogr;Μέχρι τῆς σῆς τελευτῆς καὶ τὸ τοῦ Γαλησίου ἔχει κρατεῖν ὄνομα, ἐπεὶ ἐὰν τελευτήσῃς ἀφανισθήσεται.&rdquogr; δὲ πατὴρ ἀκούσας μακροθύμως οὐκ ἤνεγκε, καίπερ τὰ πολλὰ εἰδὼς φέρειν, ἀλλὰ ἀποκριθεὶς αὐτῷ μετ᾽ ἐπιπλήξεως λέγει· &ldquogr;Τὸ σὸν ὄνομα ἔχει Θεὸς μετὰ τὴν ἐμὴν τελευτὴν ἐκ ταύτης τῆς μονῆς ἐξαλεῖψαι καὶ ὄχι τὸ τοῦ Γαλησίου.&rdquogr; δὴ καὶ γέγονε· ἐκεῖνος γὰρ μετὰ τὴν κοίμησιν τοῦ ἁγίου [f. 283.] ἡμῶν πατρὸς τῆς μονῆς ἀναχωρήσας, εἰς τὸν ἅγιον ἀπῆλθε Γρηγόριον, τὸ δὲ τοῦ Γαλησίου ὄνομα ἐν τοῖς ἁπάντων στόμασι τρανότερον ᾄδεται. [De Galesii monasteriis] Καὶ ταῦτα τοῦ πατρὸς πρὸς τὸν μοναχὸν Ἡσαΐαν εἰπόντος, ἀδελφὸς Κύριλλος αὖθις ἀποκριθεὶς λέγει· &ldquogr;Μὴ ὀργίζου, πάτερ, κατὰ τοῦ ἀδελφοῦ, κἀμοὶ γὰρ Τράλλεων [Τραλέων A.] ἐπίσκοπος καὶ οἰκονόμος τῆς Ἐφέσου τὸν αὐτὸν λόγον οὐ πρὸ πολλῶν εἴρηκεν ἡμερῶν.&rdquogr; Καὶ πατήρ· &ldquogr;Μήτοιγ᾽, ἔφη πρὸς τὸν ἀδελφόν, τῶν Τράλλεων [Τραλέων A.] ἐπίσκοπος τούτου μητροπολίτης, ἀλλ᾽ εἰ αἱ τοῦ κόσμου μητροπόλεις καὶ βασιλεῖαι ἐπὶ τὸ αὐτὸ συναθροισθῶσιν, [patris vaticinium,] ἐξαλεῖψαι τὸ τοῦ Γαλησίου ὄνομα οὐκ ἰσχύουσι, διότι Θεὸς αὐτὸ ἔκτισε καὶ οὐ δυνηθείη ἄνθρωπος αὐτὸ ἐξαλεῖψαι. Λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι, κἂν ἅπαντα τὰ τῆς μονῆς ἀφαρπάσωσιν οἱ εἰσελθόντες αὐτῇ, οὐδ᾽ οὕτως δυνήσονται αὐτὴν καταλῦσαι· ἀλλ᾽ ἐὰν μόνον ἐκ τῶν ὧδε καθεζομένων ἀδελφῶν εἷς κατέλθῃ εἰς τὰς πλησίον κώμας καὶ εἴπῃ ὅτι οἱ ἐν τῷ Γαλησίῳ προσκαρτεροῦντες [f. 283v.] ἐνδεῶς τῶν πρὸς τὴν χρείαν αὐτῶν ἔχουσιν, αὐτοὶ ἐκεῖνοι κομίζειν ἔχουσι τὰ πρὸς τροφὴν ἐπιτήδεια τῶν προσκαθημένων ἐνταῦθα ἀδελφῶν.&rdquogr; Ταῦτα τοῦ πατρὸς εἰπόντος, μοναχὸς Νικόλαος γραμματικὸς ἔφη· &ldquogr;Καὶ εἰ ταῦτα οὕτως ἔχει, τίς χρεία κτίσαι τὰς Βέσσας;&rdquogr; Καὶ πατὴρ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Καὶ τί σοι δοκεῖ;&rdquogr; εἶπεν, &ldquogr;ἆρα ἐφάμαρτόν ἐστι τὸ δοξάζεσθαι τὸν Θεὸν κἀνταῦθα καὶ ἐκεῖ;&rdquogr; Πρὸς ταῦτα οὖν μὴ ἔχων τις αὐτῷ ἀποκριθῆναι, εἷς καθεὶς μετάνοιαν ποιοῦντες αὐτῷ εἰς τὰ κελλία ἑαυτῶν ἀνεχώρουν.

[246] [Monasteriorum regulam] Ὡς δὲ οἱ ἀδελφοὶ οἵ τε ἐν τῇ πόλει καὶ ἀλλαχοῦ ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἐσταλμένοι πρὸς τὴν μονὴν ἐπέστρεψαν, καθὼς πατὴρ ἔφη αὐτοῖς, ὡς προείρηται, εὐθὺς αὐτὸς ἀρρωστίᾳ περιπεπτώκει, καὶ τοῦ ἐνταῦθα βίου τοῦτον μεθίστησιν. Πρὸ δὲ ὀκτὼ ἡμερῶν τῆς αὐτοῦ τελευτῆς, προσκαλεσάμενος Νικόλαον τὸν εἰρημένον γραμματικὸν ἐπέτρεψε γράψαι αὐτῷ διατύπωσιν [Διατύπωσις (etiam ὑποτύπωσις, τακτικόν, τυπικόν, διάταξις). Hoc nomine dicuntur constitutiones a conditoribus monasteriorum edi solitae. Supra, p. 506, n. 23.] . [conscribi iubet.] Ἐρωτήσας οὖν ἀδελφὸς καὶ μαθὼν παρ᾽ αὐτοῦ ἕκαστα, ἕδει αὐτὸν γράψαι ἐν τῇ διατυπώσει, [f. 284.] ἀπελθὼν καὶ γράψας αὐτὴν ἤγαγεν. Καὶ ὡς ἀνέγνω αὐτὴν τῷ πατρί, ἠρέσθη εἰπὼν ὅτι καλή ἐστιν. Ἀλλὰ δεῖ κἀμὲ τὰ ταύτης καιριώτερα ἐνταῦθα ὑποσημήνασθαι, πατὴρ τῷ ἀδελφῷ προέτρεπε γράψαι. [Eiusdem summa.] Περιεῖχε γάρ, πῶς τε πατὴρ ἐκ τῆς ἰδίας πατρίδος ἀπάρας τοὺς ἁγίους τόπους κατέλαβεν, ἐκεῖθεν δὲ αὖθις ὑποστρέψας Θεοῦ προνοίᾳ εἰς τόδε τὸ ὄρος καταντήσας ἀνῆλθε καὶ τὰ τρία μοναστήρια ἐν αὐτῷ ᾠκοδόμησε καὶ τοὺς ἐν αὐτοῖς μοναχοὺς συνήθροισε καὶ μέχρι τῆς δεῦρο, ὡς δυνατὸν ἦν αὐτῷ, κυβερνῶν διεῖπεν αὐτούς· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν προαστείων, Θεὸς ἐκ τῶν φιλοχρίστων ἔπεμψεν, ἵνα ἀνάκεινται μὲν εἰς Βέσσαςἐκεῖ γὰρ καὶ ἡγούμενον εἶναι διωρίσατο διοικῶσι δὲ εἰς τὸ Γαλήσιον. Ἀδελφοὶ δὲ ὀφείλουσιν εἶναι εἰς τὴν Ἁγίαν Ἀνάστασιν τεσσαράκοντα καὶ εἰς τὸν Σωτῆρα δώδεκα καὶ εἰς τὴν Θεοτόκον δώδεκα [(καὶ - δώδεκα) in marg. A.] . [Monachorum numerus.] Ἐκ τούτων δὲ μετὰ τῆς τῶν ἀδελφῶν σκέψεώς τε καὶ γνώμης ἐκλέγεσθαι τὸν ἡγούμενον ἕνα, τὸν δυνάμενον καλῶς τὰ τῆς μονῆς διοικονομεῖν, καὶ [f. 284v.] ποιεῖν αὐτὸν οἰκονόμον καὶ τούτῳ πᾶσαν τὴν φροντίδα τῶν ἐν τῷ ὄρει ἀδελφῶν ἐπιτρέπειν ποιεῖσθαι, μὴ ἐνοχλούμενον παρὰ τῶν Βεσσηνῶν ἐμποδιζόμενον ἔν τινι. Ἅπαξ μέντοι τοῦ ἐνιαυτοῦ ἐν τῷ τέλει τοῦ αὐγούστου [αὐτοῦ A.] [Mensem augustum ab auctore scriptum esse eo certius videtur quod prima septembris principium indictionis erat, ac augustus proinde ultimus mensium anni.] μηνὸς ὀφείλει ἐρευνᾶν αὐτὸν ἡγούμενος· καὶ εἰ μὲν εὑρίσκει τι περιττεῦον ἐκ τῆς τῶν προαστείων εἰσόδου, λαμβάνειν αὐτὸ καὶ ἀποφέρειν εἰς Βέσσας· εἰ δὲ οὐδὲν περιττεῦον εὑρίσκει, ἐᾶν αὐτὸν ἀνενόχλητον μηδὲν ἐξ αὐτοῦ ἀπαιτῶν, ἵνα μὴ στένωσιν ὡς ἐκ τούτου τοῖς ἐνταῦθα καθεζομένοις ποιήσειε. [De victu et vestitu;] Περιεῖχε δὲ καὶ περὶ τῆς καθημερινῆς τῶν ἀδελφῶν διαίτης, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν ἐν ταῖς ἑορταῖς γινομένων διακρίσεων. Ὁμοίως καὶ περὶ τῆς αὐτῶν ἐνδύσεως καὶ ὑποδήσεως καὶ λοιπῆς αὐτῶν χρείας, τοῦ χορηγεῖν αὐτὰ τὸν κατὰ καιρὸν ὄντα οἰκονόμον τοῖς ἀδελφοῖς ἀνελλιπῆ, &ldquogr;καθώς, φησί, κἀγὼ ἐποίουν ἄχρι τῆς δεῦρο.&rdquogr; Τοῦτο γάρ, [de divinis officiis.] ἐρωτηθεὶς ὕστερον παρὰ τῶν ἀδελφῶν εἴρηκεν· &ldquogr;Ἡ δέ γε τῆς ἐκκλησίας ἀκολουθία, καθὼς καὶ ἔστιν, [f. 285.] ἀπαρασάλευτος μεινάτω. Τὸ δὲ δύστηνόν μου σῶμα σύραντες ἐκ τοῦ ποδὸς ἐν τῇ φάραγγι εἰς βρῶσιν τῶν θηρίων τῆς γῆς καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ ῥίψατε.&rdquogr; Πρὸς δὲ τὸ τέλος, καθὼς εἰώθασι ποιεῖν ἐν ταῖς διατυπώσεσι, καὶ ἀρὰν τέθεικεν ταύτην γράψας τῶν τριακοσίων δέκα καὶ ὀκτὼ θεοφόρων πατέρων [Centum decem et octo numerus Patrum Nicaenorum censebatur. Cf. Gelzer Patrum Nicaenorum nomina (Lipsiae, 1898), p. XLV – XLVII.] , καὶ ἵνα καὶ αὐτὸν τὸν ἅγιον καὶ θεοφόρον πατέρα ἡμῶν Λάζαρον ἀντίδικον σχοίη ἐν τῇ φοβερᾷ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως ἔμπροσθεν τοῦ βήματος τοῦ Χριστοῦ, ὃς ἂν μίαν καὶ μόνην συλλαβὴν τῆσδε τῆς διαθήκης παρασαλεῦσαι παραβῆναι τολμήσειε. Ταῦτα δὲ περὶ τῆς διατυπώσεως τοῦ ἁγίου ἡμῶν πατρὸς γέγραφα, οὐχ ἁπλῶς ὡς ἄν τις εἴποι [εἴπη A.] , ἀλλ᾽ ἵνα ὡς ἐκ τούτου τὴν ἀλήθειαν ἐπιζητοῦντες εὕρωμεν. Ἐπεὶ δὲ οὐκ ἦν δυνατὸν ἐκ τῆς κατεχούσης αὐτὸν ἀρρωστίας εἴτε τῆς θυρίδος τοῦτον προκύψαι, [Regulae non ilico subscribit.] εἴτε ἄλλως πως εἰς χεῖρας λαβεῖν καὶ ὑπογράψαι, ἔμεινεν οὕτως ἄνευ ὑπογραφῆς μέχρι τῆς ἡμέρας, ἐν ᾗ ἔμελλε [f. 285v.] τελευτῆσαι. Οὐδὲ γὰρ γράψας καὶ κατέχων αὐτὴν ἄλλος τις τῶν ἀδελφῶν ἠδύνατο ἐτόλμα ἀναγκάσαι αὐτόν, ὥστε ὑπογράψαι αὐτήν, διὰ τὸ ἐλπίδα ἔτι ζωῆς ἐπ᾽ αὐτῷ πάντας ἔχειν. Τίς γὰρ καὶ προσεδόκα ἐξ ἡμῶν τὸν ἐκείνου ἰδεῖν θάνατον; ὅπου γε καὶ μετὰ τὸ τελευτῆσαι ἄπιστον τοῦτο τοῖς πολλοῖς ἐνομίζετο, καίτοι πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν βλέπουσιν αὐτὸν κείμενον [in marg. A.] .

[247] Λεγόντων δὲ τινων ἀδελφῶν καὶ περὶ τῶν τῆς μονῆς προαστείων, ὅτι ὀφείλουσιν διοικεῖν εἰς τὰς Βέσσας, ἀποκριθεὶς πατὴρ εἶπεν· &ldquogr;Οὐχί· ὅσα μὲν γὰρ εἰσιν ἔνθεν τοῦ ζυγοῦ τοῦ διαχωρίζοντος ταύτην κἀκείνην τὴν μονήν, [Quaestiones de villis] ὀφείλουσι διοικεῖν ἐνταῦθα· μόνα δὲ ἐκεῖνα, ὡς εἶπον, ἕξει ἡγούμενος ἐξουσίαν ἐκ τῶν ὧδε λαμβάνειν καὶ ἀπάγειν ἐκεῖ, ὅσα ἅπαξ τοῦ χρόνου ἡγούμενος τὸν οἰκονόμον ἐρευνῶν περιττεύοντα εὑρίσκει, καὶ πλεῖον οὐδέν. δὲ τῆς Παυσολύπης μονὴ αὐτοδιοίκητός ἐστιν, ἔχουσα καὶ τὸ τῆς Ἐποπτίνης προάστειον, ὡς καὶ [f. 286.] ὑμεῖς πάντες ἀκριβῶς οἴδατε. Καὶ γὰρ εὐδοκήσας Θεὸς κἀκείνην τὴν μονὴν οἰκοδομηθῆναι καὶ τὰ πρὸς αὐτάρκη διοίκησιν αὐτῆς ὡς ἀγαθὸς προνοησάμενος ᾠκονόμησεν.&rdquogr; Εἰπόντος δὲ τοῦ ἀδελφοῦ Κυρίλλου ὅτι· &ldquogr;Πολλὴν ἀφθονίαν ἐν τῇ διατυπώσει περὶ τῶν χρειῶν τε καὶ τῆς διαίτης ἡμῶν ἔγραψας [ἐγράψαμενA.] , [et facultatibus monasterii.] καὶ οὐκ οἶδα, μᾶλλον δὲ ἀπορῶ, ὅθεν τε καὶ ὅπως αὐτὰ εὐκόλως οὕτως εὐρίσκειν ἕξομεν.&rdquogr; Τοῦτο δὲ ἀδελφὸς ἔφη διὰ τὴν σπάνιν τῶν χρειῶν καὶ ἔνδειαν τὴν οὖσαν τότε ἐν τῇ μονῇ καὶ διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἐλπίδα, ὅτι καὶ μετὰ τὴν αὐτοῦ κοίμησιν μονὴ αὕτη ἵστασθαι μέλλει. Τούτου οὖν ἐκείνου οὕτως εἰπόντος, πατὴρ πρὸς αὐτὸν ἀποκριθείς· &ldquogr;Πιστεύω, εἶπεν, εἰς τὸν Χριστόν μου, ὅτι ἐὰν ποιήσητε καθὼς ὑμῖν διεταξάμην, καὶ περισσεύειν ὑμῖν τὰ πάντα ἔχουσιν.&rdquogr; Ἐρωτηθεὶς δὲ καὶ περὶ ἡγουμένου, εἶπεν ὅτι· &ldquogr;Εἴ τινα Θεὸς θέλει, καὶ ὑμεῖς ποιήσατε.&rdquogr; Ἀλλὰ ταῦτα μὲν εἰς τοσοῦτον.

[248] [Morbo] Αὐτὸς δὲ ἐκ τῆς ἀρρωστίας καὶ οὐκ ἐκ ταύτης μόνον, ἀλλὰ καὶ τῆς ἀσιτίας καὶ ἀγρυπνίας καὶ τῆς τοῦ χειμῶνος ἀνάγκης [286v.] τελείως ὡς εἰπεῖν τὸ σῶμα ἀπενεκρώθη. Καὶ γὰρ ἐξ ὅτου κατεσχέθη τῇ ἀρρωστίᾳ, πρὸς ἀτροφίᾳ καὶ τῇ ἀγρυπνίᾳ, αἷς ἐκ τῆς ἀρρωστίας ἀνιώμενος προσεπάλαιε, καὶ τοῦ χειμῶνος βία τούτῳ προσεπετέθη. [et caeli intemperie ad extrema redactus] Ἦν γὰρ λοιπὸν νοέβριος [corr. νοερ. prius νο A.] μήν· ὡς γὰρ [supra lin. A.] κατάβροχος ἐκ τοῦ τότε καταρραγέντος ὑετοῦ γέγονεν, ἀνέμου βορέου μετὰ τὴν τοῦ χειμῶνος παρέλευσεν πνεύσαντος, οὐκ ὀλίγη, ὡς εἴρηται, κἀντεῦθεν ὀδύνη προσετέθη αὐτῷ. Πρὸ ἡμερῶν γ᾽ οὖν [ita legendum videtur; ἡμερῶν γοῦν A.] τῆς αὐτοῦ τελευτῆς προσκαλεσάμενος τὸν μοναχὸν Νεόφυτον, ὃς ἦν τότε παρακελλάριος, ἐκβαλὼν τὰ νομίσματα, οἱ ἀδελφοὶ προσφάτως ἀγαγόντες ἦσαν ἐκ τῆς διακονίας, [nummos fratribus distribuendos tradit.] δίδωσιν αὐτῷ ταῦτα, παραγγείλας ἵνα μετὰ τὴν ἐκείνου τελευτὴν τοῖς ἀδελφοῖς παράσχῃ αὐτά· δὴ καὶ ἀδελφὸς πεποίηκεν· οὐδὲ γὰρ ἄλλο νόμισμα εὑρέθη αὐτῷ πλὴν τῶν νομισμάτων, ὧν οἱ ἀδελφοὶ ὡς προείρηται προσφάτως ἐκ διακονίας ἐκόμισαν, ἵνα καὶ ἐν τούτῳ καταισχυνθῶσιν οἱ πονηρῶς κατ᾽ αὐτοῦ τὴν γλῶτταν κινοῦντες [f. 287.] καὶ φιλάργυρον ἀποκαλεῖν οὐκ αἰδούμενοι. Τοῦτο δὲ ἔλεγον, ὅτι μὲν ἐκ τῶν φιλοχρίστων αὐτῷ ἐδίδοντο ἔβλεπον, δὲ εἴς τε τὴν τῆς μονῆς καὶ τῶν ἀδελφῶν διοίκησιν, ναὶ μὴν καὶ ἅπερ εἰς τοὺς πένητας κρυφίως ἐσκόρπιζεν οὐχ ἑώρων· διὸ καί τινες τῶν τῆς μονῆς ἀδελφῶν ἔλεγον, ὅτι στύλος αὐτοῦ νομισμάτων γέμει· καὶ πατὴρ πολλάκις ἀκούων χαριεντιζόμενος καὶ ὑπομειδιῶν πρὸς αὐτούς· &ldquogr;Ἐγὼ εἴ τι ἂν ἔχω, ἔλεγεν, ὑμέτερόν ἐστι· καὶ πάντως μετὰ τὴν ἐμὴν τελευτὴν εὑρεῖν αὐτὸ ἔχετε ὡς ὑμεῖς φατὲ ἔνδον τοῦ στύλου·&rdquogr; διὸ καὶ τελευτήσαντος οὐ μόνον 〈οὐχ [suppl., om. A.] ὡς αὐτοῖς ἐδόκει προαποκείμενα [(μόνον - προαποκείμενα) in marg. A.] εὗρον νομίσματα, ἀλλὰ καὶ προσφάτως ἦσαν ἐνεγκόντες οἱ ἀδελφοὶ καὶ αὐτὰ λείποντα εὗρον, διὰ τῶν πεντεκαίδεκα ἡμερῶν καὶ ταῦτα πάντα μηδενὸς εἰδότος [μηδενὸς εἰδο| corr. A.] παρ᾽ αὐτοῦ παρασχεθέντα τοῖς πένησι. [Pauperibus stipem clam elargitur.] Καὶ γὰρ πολλάκις πενήτων πρὸ τοῦ στύλου ἑστώτων καὶ αἰτούντων τι παρ᾽ αὐτοῦ λαβεῖν, ἀπέπεμπε μὲν τούτους [τούτοις A.] τῷ φαινομένῳ, κρύφα δὲ δι᾽ ἑαυτοῦ διά τινος ἀδελφοῦ παρεῖχε τούτοις [παρεῖχε τούτοις in marg. A.] , καθὼς χεὶρ αὐτοῦ εὐποροῦσα ἦν.

[249] Ἐπέστη δὲ [f. 287v.] ἤδη καὶ τῆς τούτου ἐκδημίας καιρός· καὶ δή τινες τῶν ἀδελφῶν εἰς τὸ κάστρον ὑπ᾽ αὐτοῦ διά τινα χρείαν τῆς μονῆς ἀποστελλόμενοι ὡς ἦλθον τοῦ λαβεῖν εὐχὴν πρὸς τὸ ἀπελθεῖν, λέγει αὐτοῖς· &ldquogr;Μὴ κατέλθητε ἀφ᾽ ἑσπέρας διὰ τὴν ἀγρυπνίαν.” [Ionas monachus] Ἦν γὰρ κυριακή· ὡς δὲ πρὸς τὸν ὄρθρον εἷς ἐξ αὐτῶν ἀνῆλθε πρὸς τὸ ἐπερωτῆσαι αὐτόν, εἰ προστάσσει αὐτοῖς ἀπελθεῖν, Ἰωνᾶς δὲ ἦν οὗτος, ὅν φασιν ὑπὸ πνεύματος πονηροῦ ἐνοχλούμενον ἐν τῷ εἰσελθεῖν ἔνδον τοῦ στύλου καὶ προσψαῦσαι τῷ ἁγίῳ σώματι τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν τῆς τοιαύτης [τοιαύτι\\\\ A.] ἀπαλλαγῆναι παραυτίκα τοῦ πονηροῦ μάστιγος ὡς οὖν ἀνελθὼν ἠρώτα αὐτόν, κλίμακα ἀγαγεῖν αὐτὸν πατὴρ κελεύει καὶ ἔνδον τοῦ στύλου εἰσελθεῖν. [ad patrem accedens] Ἐπεὶ δὲ τοῦτο ἀδελφὸς ἐποίησε καὶ ἔνδον τοῦ στύλου εἰσῆλθεν, εὗρεν αὐτὸν ἐπὶ τοῦ καθισματίου αὐτοῦ ὥσπερ ὑπνοῦντα καθεζόμενον· καὶ νομίσας, ὅτι ἐτελεύτησε διὰ τὸ καλούμενον ὑπ᾽ αὐτοῦ μὴ ἀποκρίνασθαι, ἀνοίξας τὸ πρὸς τὴν ἐκκλησίαν βλέπον τοῦ στύλου θυρίδιον, ὡς εἶχε μετὰ κλαυθμοῦ· [f. 288.]Ἀδελφοί, εἰπών, πατὴρ ἐτελεύτησεν [(ἀδελφοὶ - ἐτελεύτησεν) in marg. superiore A.] ,” ἐξεβόησεν· ἦσαν δὲ ἤδη τοῦ ψάλλειν τὴν ἐννάτην ὥραν [in marg. manu recentiore: ὠδὴν ἴσως A.] ἀρξάμενοι. [mortuum illum existimat.] Ὡς δὲ τὸν λόγον τοῦτον οἱ ἀδελφοὶ ἤκουσαν, εὐθὺς ἅπαντες τοῦ ψάλλειν παυσάμενοι καὶ ἀντὶ τοῦ μέλους [μέλλους A.] καὶ τῆς ᾠδῆς ἧς ἔψαλλον γοερὸν μέλος ἀναλαβόντες δακρύοντές τε καὶ στερνοκτυπίαις ἑαυτοὺς κόπτοντες τῆς ἐκκλησίας ἐξελθόντες δρομαῖοι πρὸς τὸν στύλον ἀνῆλθον· καὶ φῶτα εἰσκομίσαντες νὺξ γὰρ ἦν ἔτι καὶ διὰ τῆς κλίμακος καὶ ἕτεροι ἀδελφοὶ ἔνδον εἰσελθόντες τοῦ στύλου, εὗρον αὐτὸν καὶ οὗτοι οὕτω καθεζόμενον καὶ ἐπὶ τὴν δεξιὰν σιαγόνα τὴν χεῖρα ἔχοντα καὶ ὡσανεὶ ὑπνοῦντα φαινόμενον. Ὡς οὖν οὕτως αὐτὸν εἶδον οἱ ἀδελφοὶ καθήμενον, ἤρξαντο φωνεῖν αὐτὸν μετὰ κλαυθμοῦ λέγοντες· &ldquogr;Εὐλόγησον ἡμᾶς, πάτερ, ἄνο〈ιξόν〉 σου το〈ὺς [( - το|) in marg. A.] ὀφθαλμοὺς καὶ ἴδε σου τὰ τέκνα· ἀνάπτυξόν σου τὰ χείλη καὶ δὸς ἡμῖν συγχώρησιν ὑπὲρ ὧν εἰς τὸν Θεὸν καὶ εἰς σὲ ἡμάρτομεν.&rdquogr; Τούτων τῶν γοερῶν φωνῶν οἱ πρὸ τοῦ στύλου ἑστῶτες ἀδελφοὶ ὡς ἤκουσαν, ἤρξαντο [f. 288v.] καὶ αὐτοὶ μετὰ δακρύων πρὸς τὸν πατέρα λέγειν· &ldquogr;Δὸς ἡμῖν, [Lugentibus fratribus] πάτερ, ἀπόκρισιν καὶ συγχώρησιν παράσχου τοῖς ταπεινοῖς. Οὐαί, τί συνέβη ἡμῖν παθεῖν; ποῦ ἀπέλθωμεν; τίς ἡμᾶς μετὰ σὲ οὕτω κατὰ σὲ καλῶς κυβερνήσειεν;&rdquogr; Ἀλλὰ ταῦτα μὲν οἱ κατ᾽ ἐμὲ νηπιώδεις τὰς φρένας καὶ ὀλίγωροι ἔλεγον. Οἱ δέ γε προβεβηκότες ἐν τῇ ἀσκήσει καὶ ἑαυτοὺς καὶ τοὺς λοιποὺς παραμυθούμενοι ἔλεγον· &ldquogr;Δόξα τῷ ἁγίῳ Θεῷ, τῷ ποιοῦντι πάντα καθὼς αὐτὸς οἶδε πρὸς τὸ ἡμῶν συμφέρον.”

[250] [oculos aperit Lazarus,] Ὡς δὲ ἐν τούτοις ἦσαν οἱ ἀδελφοί, πατὴρ ἠρέμα τοὺς ὀφθαλμοὺς ὑπανοίξας πρὸς αὐτοὺς ἔβλεψε. Καὶ τοῦτο οἱ ἀδελφοὶ θεασάμενοι, ἤρξαντο εἷς καθεὶς μεγάλῃ [corr., prius μεγαλα A.] τῇ φωνῇ τό· &ldquogr;Συγχώρησον ἡμῖν, πάτερ,&rdquogr; βοᾶν. Καὶ ταύτης τῆς φωνῆς ὑπ᾽ αὐτῶν γενομένης, πατὴρ τὴν δεξιὰν αὐτοῦ χεῖρα μικρὸν κουφίζων καὶ τὰ χείλη ὡσαύτως κινῶν, τὴν συγχώρησιν ἑκάστῳ παρείχετο. Προσαγαγόντων δὲ καὶ τὴν διατύπωσιν πρὸς τὸ ὑπογράψαι αὐτήν, ἐπεὶ μὴ δυνατῶς εἶχεν [f. 289.] εἰς χεῖρας λαβεῖν ταύτην καὶ ὑπογράψαι, [et postquam regulae subscripserat,] ἀδελφὸς Κύριλλος ἦν γὰρ καὶ αὐτὸς ἔνδον τοῦ στύλου τὸν κάλαμον ἐν τῇ χειρὶ τοῦ πατρὸς βαλὼν καὶ ταύτην κυβερνῶν, μικρόν τι τοῦ πατρὸς κινοῦντος, ταύτην ὑπέγραψε. Μέχρι δὲ δευτέρας ὥρας οὕτως ὥσπερ ὑπνώττων [ὑπνώτων A.] διατελέσας, ἐπεὶ τῶν ἀχράντων μυστηρίων μετέλαβεν ἦν γάρ τις τῶν ἱερέων ἐκ τῶν τῆς μονῆς ἀδελφῶν τὴν ἱερὰν μυσταγωγίαν τελέσας ἐπὶ τὸ δεξιὸν μέρος τοῦ νάρθηκος ὡς ἐν ὕπνῳ ἀταράχῳ καὶ γαληνῷ τὴν ἁγίαν αὐτοῦ ψυχὴν διὰ χειρῶν ἁγίων ἀγγέλων ἀποδοὺς τῷ Κυρίῳ ἐπὶ τὸ [(χειρῶν - ἐπὶ τὸ) in margine manu recentiore loco lineae unius charta obductae A.] αὐτὸ ἐκοιμήθη καὶ ὕπνωσεν ὕπνον, αἰωνίαν ἀνάπαυσιν ἔχοντα καὶ ὃν οἱ ἅγιοι πάντες ἐν Χριστῷ καλῶς ὕπνωσαν. [moritur.]

[251] [Corpus eius extenuatum,] Ὡς δὲ τὸ ἱερὸν αὐτοῦ σῶμα διαβαστάσαντες ἐπὶ τοῦ στύλου πρὸς τὸ καταγαγεῖν ἀπῃώρησαν, πολλῆς ἐκείνης ἀληθῶς ἀχλύος καὶ κατηφείας, τῶν νοερῶν τε καὶ σωματικῶν ὀφθαλμῶν κατεσκεδάσθη τῶν ἀδελφῶν, νέφους ἀθυμίας, δακρύων πηγῆς, οὐδὲν ἦν ἕτερον τότε ἐπὶ πάντας ὁρᾶν οὐαὶ καὶ [f. 289v.] θρῆνον καὶ κλαυθμὸν ἀπαράκλητον. Τῇ γὰρ τοῦ ἱεροῦ ἐκείνου σώματος θέᾳ ἐμὸς πάλιν Ιησοῦς εἰκονίζετο καὶ ὁρᾶσθαι ἀτεχνῶς αὖθις ἐδόκει τοῦ σταυροῦ καθηλούμενος· γε δὴ καὶ πλεόν τὸν θρῆνον αὐτοῖς ἐπηύξει καὶ τὸν γόον ἦρε περιπαθέστερον. [Salvatoris crucifixi imago,] Τίς δὲ καὶ ἀδακρυτὶ τὴν θέαν ἐκείνην ἔσχεν ἂν παρελθεῖν; τίς μὴ κατενύγη ἂν τὴν καρδίαν καὶ θερμὰ κατήνεγκε δάκρυα, σῶμα βλέπων νεκρὸν ἀπῃωρημένον τοῦ στύλου τὸ καὶ πρὸ τῆς θανῆς τῇ ἀσκήσει νενεκρωμένον καὶ τὸν ἀσώματον καταπαλαῖσαν ἐχθρὸν, ὀφθαλμοὺς ὁρῶν μύοντας τῶν πολλῶν [(ὀφθαλμοὺς - πολλῶν) lineam deletam restituit in margine manus recentior.] ὀφθαλμοὺς πρὸς κατανόησιν τῶν μελλόντων ἀγαθῶν διανοίξαντας καὶ διὰ τῆς ἐκχύσεως τῶν ἀειρρόων δακρύων τὴν σκοτεινόμορφον τῶν παθῶν ἀποξηράναντας θάλασσαν, στόμα, χείλη καὶ γλῶσσαν κεκλεισμένα τε καὶ σεσιγηκότα τὰ πολλῶν ἀνοίξαντα στόματα καὶ πρὸς Θεοῦ δοξολογίαν τὴν ἐκείνων γλῶσσαν κινήσαντα, χεῖράς τε καὶ πόδας, τὰς μὲν ἐπὶ τὰ κάτω κλινούσας, ἃς ὁσίως ἀεὶ πρὸς [f. 290.] Θεὸν ἐπαίρων πολλοὺς ἐκ χειρῶν δαιμόνων τε καὶ πονηρῶν ἀνθρώπων ἐρρύσατο, τοὺς δὲ αὖθις ἀκινήτους γεγενημένους τοὺς εὐαγγελικῶς τὴν στενὴν καὶ τεθλιμμένην ὁδὸν δραμόντας καὶ πολλῶν πόδας σαλευομένους τῇ ἁμαρτίᾳ [(Θεὸν - ἁμαρτία) manu recentiore scripta videntur.] καὶ πρὸς τὸ τῆς ἀπωλείας βάραθρον διὰ τῆς ἀπογνώσεως ὀλισθηρῶς σπεύδοντας ἐπὶ τὴν στερεὰν πέτραν τῆς ἐλπίδος καὶ πίστεως ἀσφαλεστάτως ἑδρασθῆναι ποιήσαντας, [omnibusque fletum movens,] ἐπὶ πᾶσι τοῖς λοιποῖς τοῦ σώματος μέλεσιν, ἐν οἷς ἐκεῖνος, ἀποστολικῶς εἰπεῖν, τὸν Θεὸν ἐδόξασε, καὶ τὴν τιμίαν κεφαλὴν αὐτοῦ κατακλινομένην, ὥσπερ δὴ καὶ τοῦ δι᾽ ἡμᾶς κρεμασθέντος ἐπὶ τοῦ σταυροῦ πρότερον; [I Cor. 6, 20.] Ἀλλὰ τοῖς μὲν ἀδελφοῖς οὕτω δαψιλεῖς πανταχόθεν τοῦ θρηνεῖν ἀνέκυπτον ἀφορμαί.

[252] [in ecclesiam defertur.] Ἐπεὶ δὲ οὕτως αὐτὸν διὰ τῆς κλίμακος ἀπὸ τοῦ στύλου κατήγαγον, ἔνδον τῆς ἐκκλησίας εἰσενεγκόντες ὕπτιόν τε καταθέμενοι ἐπὶ τοῦ ἐδάφους, ἀποδύουσι τὸν δερμάτινον ὃν ἦν ἐνδεδυμένος χιτῶνα. Καὶ ἦν ἰδεῖν ἐπ᾽ αὐτῷ ξένον τι καὶ παράδοξον θέαμα. Τῶν γὰρ καθ᾽ ἑκάστην [f. 290v.] λουτροῖς τε καὶ τρυφῇ καὶ λοιπῇ ἀνέσει τὰ οἰκεῖα θεραπευόντων σώματα εὐθαλέστερόν τε καὶ καθαρώτερον τὸ πολλαῖς τῆς ἀσκήσεως σκληραγωγίαις καὶ κακουχίαις καταδαπανηθὲν αὐτοῦ σῶμα ἦν. Ἐν δὲ τῷ ἀποκαθηλοῦν τὰ σίδηρα, ἐφόρει μοναχός τις τῶν ἐλλογίμων [ἐλογίμων A.] ἄρτι ἐκ Κωνσταντινουπόλεως πρὸς τὸ ἰδεῖν αὐτὸν ἐν τῇ μονῇ παραγεγονώς, ἐκεῖσε ἑστὼς καὶ τὸ τοῦ πατρὸς ἰδὼν σῶμα τά τε σίδηρα καὶ τὸν δερμάτινον χιτῶνα, στραφεὶς πρὸς τοὺς πλησίον αὐτοῦ ἑστῶτας· &ldquogr;Ὄντως, ἔφη, μέγας ἐστὶν οὗτος μοναχός. Δοκῶ γὰρ ὅτι οὐ μὴ εὑρεθῇ τοιοῦτος ἐπὶ γῆς σήμερον ἄνθρωπος.&rdquogr; Οὗτος μοναχὸς καὶ κοσμικόν τινα πρὸς ὑπουργίαν εἶχε μεθ᾽ ἑαυτοῦ· ὃς δὴ ἐξελθὼν τῇ νυκτί, καθ᾽ ἣν πατὴρ ἔμελλε τελευτῆσαι, ὁρᾷ, ὡς αὐτὸς ἡμῖν τῷ πρωῒ διηγήσατο, οὐρανόθεν πῦρ ὡς ἀστραπὴν κατελθὸν καὶ τὴν ἐκκλησίαν σὺν τῷ στύλῳ περικυκλῶσαν· εἶθ᾽ οὕτως εἰς ἓν συναθροισθεῖσα φλὸξ [φὸλξ A.] καὶ ὥσπερ ὕδωρ ἐκδραμοῦσα ἔνδον τοῦ στύλου εἰσῆλθεν. [Ignis portentosus.] Ἀλλὰ τοῦτο μὲν ὡς [f. 291.] τῷ Θεῷ ἔδοξεν ἄνθρωπος ἰδών, ἡμῖν, ὡς εἴρηται, διηγήσατο. Τὸν δὲ ἅγιον ἡμῶν πατέρα μετὰ τὸ ἀποκαθηλῶσαι καὶ ἆραι ἐξ αὐτοῦ τὰ σίδηρα, ἀποσπογγίσαντες κατὰ τὸν τῆς μονῆς τύπον, ἐνέδυσαν αὐτὸν πάλιν τὸν δερμάτινον χιτῶνα. Καὶ ἄραντες ἐπὶ κραββάτου ἐν τῷ νάρθηκι φέροντες ἔθηκαν· καὶ ὡς ἐτελέσθη ἐπ᾽ αὐτῷ τὰ εἰκότα, ἔμεινεν οὕτω κείμενος ἄταφος μέχρι τῆς ἐπιούσης ἡμέρας.

[253] [Fratrum disceptatio] Κοινολογουμένων δὲ τῶν ἀδελφῶν καὶ διασκεπτομένων, ποῦ αὐτὸν θάψαι ἔχουσι, διότι αὐτὸς μὲν ἐρωτηθεὶς παρὰ τῶν ἀδελφῶν περὶ τούτου, ἐπὶ τῆς φάραγγος ῥιφῆναι τὸ αὐτοῦ σῶμα εἰς βρῶσιν τῶν πετεινῶν τε καὶ θηρίων προσέταξεν [Supra, c. 246, p. 585.] , δέ γε μοναχὸς Λαυρέντιος ἔλεγεν ὅτι· &ldquogr;Πρὸ ὀλίγων τούτων ἡμερῶν ἀνελθόντα με πρὸς αὐτὸν ἠρώτησεν, [de patris sepultura.] εἰ ἔστιν τόπος ὢν πλησίον τοῦ ἐμοῦ κελλίου, ἐν ᾧ δενδρολίβανος ἵσταται, ἐπιτήδειος εἰς τάφου κατασκευήν, ἵνα μή, φησὶ τότε, ἄφνω ἐλθόντες οὐ δυνησόμεθα αὐτὸν ποιῆσαι ὡς θέλομεν.” Τινὲς δὲ [f. 291v.] τῶν ἀδελφῶν πάλιν ἔλεγον ὅτι· &ldquogr;Εἰς Βέσσας δεῖ ἡμᾶς αὐτὸν ἀπαγαγεῖν, ἵνα μή, ταφέντος ὧδε, ἐκ τούτου μητροπολίτης κατακυριεύσῃ ἡμῶν.&rdquogr; Τούτων οὖν ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν ἀντιβαλλομένων ἱκανῶς πρὸς ἀλλήλους, ἔκριναν ἐν γλωσσοκόμῳ θάψαι αὐτὸν καὶ ἐν τῷ νάρθηκι κατὰ τὸ δεξιὸν μέρος τῆς ἐκκλησίας θεῖναι, ἕως οὗ ἡγούμενος γένηται, καὶ τότε μετὰ τῆς ἐκείνου γνώμης, ὅπερ ἂν κριθείη βέλτιον εἶναι, τοῦτο καὶ ποιῆσαι αὐτούς. [Arcae ligneae inclusum] Καὶ δὴ γλωσσόκομον ἑτοιμάσαντες ἐκ ξύλων ἀσήπτων ἤτοι κυπαρισσείων, ἐν αὐτῷ τὸ ἱερὸν ἐκείνου σῶμα κατατιθέασιν ἐν τῷ ῥηθέντι δεξιῷ μέρει τοῦ νάρθηκος, καλύψαντες αὐτὸ μετὰ πλακῶν μαρμάρου ἔξωθεν, ὀγδόην τότε τοῦ νοεμβρίου μηνὸς ἄγοντος, [deponitur corpus in narthece] ἐν ᾗ τελεῖται καὶ τῶν μεγίστων ἀρχαγγέλων πανήγυρις. Ἦν γὰρ τελευτήσας τῇ ἑβδόμῃ τοῦ αὐτοῦ μηνός, ἡμέρᾳ κυριακῇ, οὐδ᾽ αὐτῆς οἶμαι τῆς αὐτοῦ ἐκδημίας τε καὶ ταφῆς ἁπλῶς οὕτω καὶ ὡς ἔτυχεν ἐν ταύταις ταῖς ἡμέραις γεγενημένης, ἀλλ᾽ ὥστε σαφῶς ἐντεῦθεν ὑποσημαίνεσθαι, [f. 292.] ὅτι [integrum fol. 292r et fol. 293v manus recentior exaravit.] καθάπερ οὗτος τῆς ἰδίας πατρίδος ἀπάρας τῷ πρὸς Χριστὸν πόθῳ κινούμενος ἐν τῷ τόπῳ, [die 8 novembris] ἔνθα καὶ γέγονε καὶ ἔστιν τῆς ἀναστάσεως αὐτοῦ οἶκος, ἀφίκετο κἀκεῖθεν αὖθις κατὰ θείαν βούλησιν ὑποστρέψας καὶ ἐν τῷδε τῷ ὄρει τουτονὶ τὸν ναὸν ἐπ᾽ ὀνόματι τῆς ἁγίας Ἀναστάσεως ἤγειρεν, οὕτω καὶ Χριστὸς ἀπὸ γῆς τοῦτον εἰς οὐρανὸν ἐν τῇ ἀναστασίμῳ ταύτῃ καὶ σεπτῇ ἡμέρᾳ μετέστησε. Διεδέξατο δὲ τὰ τῆς ταφῆς παραυτίκα καὶ τῶν θείων ἀσωμάτων πανήγυρις, ὅτι καὶ ἁγία αὐτοῦ καὶ σεβασμία ψυχὴ τῶν τῆς σαρκὸς ἀπολυθεῖσα δεσμῶν ἐν οὐρανοῖς σὺν ἐκείνοις τὴν ἄληκτον καὶ μακαρίαν οὕτως ἑορτὴν τελεῖ καὶ πανήγυριν καὶ μετ᾽ αὐτῶν περιισταμένη τὸν τρισάγιον ὕμνον τῷ τῶν ὅλων ἀναπέμπει Θεῷ. [in festo] Καὶ γὰρ καὶ τὰς τοῖς ἀσωμάτοις τελουμένας ἱερὰς πανηγύρεις ἔτι τῷ βίῳ περιὼν μακάριος ἐξόχως καὶ διαφερόντως ὑπὲρ τὰς τῶν ἄλλων ἁγίων ἐτίμα καὶ διὰ πολλοῦ πεποίητο τοῦ σεβάσματος καὶ ἀγρυπνίας ἐν αὐταῖς τοὺς ἀδελφοὺς τελεῖν διετύπωσεν· &ldquogr;Οὗτοι, [sanctorum angelorum.] λέγων, εἰσὶν οἱ τοῦ Θεοῦ παραστάται καὶ ἡμῶν ἄγρυπνοι φύλακες, καὶ ὀφείλομεν καὶ ἡμεῖς αὐτοὺς κατὰ τὴν ἡμετέραν [f. 292v.] δύναμιν σέβεσθαι καὶ τιμᾶν.&rdquogr; Τεκμήριον δὲ ἀψευδὲς τῆς αὐτοῦ πρὸς τοὺς ἀσωμάτους ἀγάπης καὶ αἱ πρὸ τοῦ στύλου αὐτοῦ τετυπωμέναι τῶν θείων ἀρχαγγέλων εἰκόνες.

[254] [Temporum computatio.] Οὕτως ὅσιος καὶ θεοφόρος πατὴρ ἡμῶν Λάζαρος πλήρης ἡμερῶν τῶν τε ἀνθρωπίνων καὶ τῶν τοῦ πνεύματος γεγονὼς ἄριστα καὶ ὅσον Θεῷ φίλον τὸν αὐτοῦ κατέλυσε βίον, ἔτη ζήσας τὰ πάντα ὀγδοήκοντα πρὸς τοῖς ἕξ· ἦν γάρ, ὅτε τῆς αὐτοῦ πατρίδος ἐξῆλθεν, ὡς ἐτῶν ὀκτωκαίδεκα, καὶ ἕως πάλιν πρὸς αὐτὴν ἐπανέστρεψε κατὰ θείαν βούλησιν, ἔτη παρερρύησαν εἴκοσι, καὶ εἰς τὴν Ἁγίαν Μαρίναν ἔτη ἑπτὰ διετέλεσε καὶ εἰς τὸ Γαλήσιον ὄρος ἔτη τεσσαράκοντα ἕν. Τελευτᾷ δὲ ὡς ἔφην τῇ δηλωθείσῃ ἑβδόμῃ τοῦ νοεμβρίου μηνός, ἔτει ἀπὸ κτίσεως κόσμου ἑξακισχιλιοστῷ πεντακοσιοστῷ ἐξηκοστῷ δευτέρῳ, ἰνδικτιῶνος ἑβδόμης.

[255] [Epilogus.] Αὕτη πολιτεία, οὗτος βίος τοῦ ἐπιγείου ἀγγέλου καὶ οὐρανίου ἀνθρώπου, τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Λαζάρου, ὃς τὴν στενὴν καὶ τεθλιμμένην [f. 293.] ἐπὶ γῆς εὐαγγελικῶς ὁδὸν τηρῶν πρὸς τὴν εὐρύχωρον καὶ ἀνώλεθρον ἐν οὐρανοῖς ζωὴν μεταβέβηκε καὶ σὺν ἀγγέλοις τῇ ἁγίᾳ καὶ ζωαρχικῇ παρέστη Τριάδι, τῶν πολλῶν αὐτοῦ καμάτων δαψιλεῖς ἀπολαμβάνων τὰς ἀμοιβάς, ὑπὲρ ἡμῶν τῶν ἐπὶ γῆς αὐτὸν εὐφημούντων ἐκτενῶς ἀεὶ πρεσβεύων, ὡς ἂν τῶν συνεχόντων ἡμᾶς ἀνιαρῶν καὶ τῶν ἐπταισμένων ἡμῖν ἁμαρτιῶν λύσιν πρὸς Θεοῦ λάβοιμεν, ἵνα δὲ καὶ ἡμεῖς τὴν ἱερὰν αὐτοῦ μνήμην ἐν χαρμοσύνῃ ἐκτελοῦντες πνευματικῇ καὶ τὸν αὐτοῦ βίον κατὰ δύναμιν ζηλοῦν σπεύδοντες δόξαν τῷ Υἱῷ ἅμα τῷ Πατρὶ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι ἀναπέμψωμεν, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

Τῷ συντελεστῇ τῶν καλῶν Θεῷ χάρις·
Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, υἱὲ τοῦ Θεοῦ ἐλέησόν με.

II. VITA S. LAZARI AUCTORE GREGORIO CYPRIO
E codice Barberiniano VI. 22 = B. — Cf. Comm. praev., num. 26.

Lazarus monachus in monte Galesio (S.)

AUCT. GREGORIO CYPRIO

Βίος καὶ πολιτεία καὶ μερικὴ θαυμάτων διήγησις τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Λαζάρου τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ ὄρει ἀσκήσαντος, συγγραφεὶς παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου κυροῦ Γρηγορίου. [p. 283.]

[1] [Prologus.] τῶν κατὰ Θεὸν πολιτευομένων βίος ἐξιστορούμενος ὑπόθεσις εὐφροσύνης τοῖς φιλοθέοις καθίσταται· ἀπλανὴς καὶ γὰρ γίνεται τῆς φερούσης πρὸς ἀρετὴν ὁδηγός, δεικνὺς τὸ στενὸν ταύτης καὶ τεθλιμμένον τοῖς διέρχεσθαι βουλομένοις οὐ πάνυ τοι δυσδιόδευτον· καὶ καθ᾽ ὃν τρόπον τοῖς μέλλουσι δι᾽ ὀλισθηρᾶς ὁδοῦ διελθεῖν τρέμειν ἔπεισι καὶ ἀναδύεσθαι, δέ που χειραγωγήσων ὀφθῇ, ἀγαλλιᾶσθαί τε καὶ τῆς πορείας θαρραλεώτερον ἅπτεσθαι, οὕτω δὴ καὶ τοῖς διανύσαι τὴν φαραγγώδη στίβον τῆς ἀρετῆς αἱρουμένοις, δειλιῶσι τὰ πολλὰ καὶ ἀναβαλλομένοις, βίος μακαρίων ἀνδρῶν διηγούμενος πλείστην ἐνίησι τὴν ἀνδρίαν καὶ πείθει πεποιθότως κατὰ ταύτην διέρχεσθαι. Τοίνυν ἐπεὶ καὶ Λαζάρου τοῦ θείου βίος ἱκανὸς εἴπερ τις εὐφρᾶναι ψυχὰς καὶ διεγεῖραι πρὸς ἀρετῆς ἀντιποίησιν, τοῦτον ἡμῖν καὶ διηγητέον καὶ μιμητέον εἰς δύναμιν.

[2] [Lazari patria,] [Vita I, 2.] Τῷ μακαρίῳ τοιγαροῦν τούτῳ, ἵν᾽ ἐνεγκαμένην εἴπω καὶ ἔδαφος πάτριον νόμοις ἐγκωμίων ἑπόμενος, κώμη τις πατρίς. Ἀλλὰ μή τις αὐτίκα κώμην ἀκούσας τοὔνομα τῆς ἐνεγκαμένης ἐλάττωμα τῶν τοῦ πατρὸς ποιείτω καλῶν· οὐδὲν γὰρ τὸ τῆς πατρίδος εὐτελὲς τὸν ἐντὸς παραλυμαίνεται ἄνθρωπον, ὥσπερ μὴν οὐδὲ τὸ ταύτης περιφανὲς κατά τι τοῦτον ὀνίνησι. Καὶ μαρτύριον ἤτω τῷ λόγῳ Σαμουὴλ ἐξ Ἀρμαθέμ, μέγας τῆς μικρᾶς, ὃς οὐ διεκωλύθη βλέπειν τὰ ἔμπροσθεν καὶ βασιλέας χρίειν διὰ τὴν τῆς ἐνεγκαμένης εὐτέλειαν. Καὶ κώμη ἀγχοῦ που Μαγνησίας τῆς Ἀσιάτιδος, Μαγνησίας ἐκείνης, ἣν λόγος ὡς καλλίστην πόλεων τῶν Ἀσιατικῶν τῷ στρατηγῷ δεδωρῆσθαι Ἀθηνῶν ὑπὸ τοῦ σατράπου Περσῶν· Δαρείου δὲ Ξέρξης οὗτος ἦν, ἐπὰν ὡς αὐτὸν ἐκεῖνος ἐκ τῆς Ἑλληνίδος [Strabonis Geographica, XIV, 1, 10.] ἀπηυτομόλησε. Μικρὰ μὲν τά γε ἄλλα κώμη καὶ εὐπεριόριστος ἀριθμῷ τε βραχεῖς ἔχουσα τοὺς οἰκήτορας, χαριεστάτη δ᾽ ὅμως κατά τε ὡρῶν εὐκρασίαν κατά τε ναμάτων ἀφθονίαν καὶ γῆς γεννημάτων καὶ παντοδαπῶν ὡραίων δαψίλειαν. Πατέρες δέ, [parentes;] μὲν Νικήτας, δὲ Εἰρήνη, εὐγενεῖς ἄμφω τῷ ὄντι καὶ τῶν εὖ γεγονότων· εὐγένειαν δὲ λέγω οὐχ ἣν οἱ πολλοὶ θαυμάζουσιν, ἄπαγε, οὐ γὰρ πρὸς φιλοθέων τὸ οὕτω θαυμάζειν οὐδὲ φιλόκαλον τὴν ἐξ αἱμάτων καὶ χρημάτων καὶ δυσγενείας τῆς κάτω καὶ ὑλικῆς, ἀλλ᾽ ἣν εὐσέβεια χαρακτηρίζει καὶ τρόπος ἐπιεικὴς διαγράφει καὶ πρὸς τὸ πρῶτον ἄνοδος, ὅθεν πεπτώκαμεν. Ἐκ ταύτης δὴ τῆς εὐγενοῦς ῥίζης τὸ εὐγενέστερον τουτὶ δένδρον ἀναδραμόν, ἱερός φημι Λάζαρος, ὁποῖον ἔφερε τὸν καρπόν, ὡς ὡραῖον τῷ ὄντι καὶ νόστιμον καὶ τῆς Θεοῦ φυτοκομίας ἐπάξιον, προἳὼν λόγος κατὰ δύναμιν τὴν οἰκείαν ἐκθήσεται. Πλὴν ἀλλ᾽ ἀπ᾽ αὐτῆς γε τῆς εἰς φῶς τοῦ μάκαρος παραγωγῆς ἡμῖν ἀρκτέον τῆς διηγήσεως, ἐπεί τοί γε ἔστιν κατὰ ταύτην ἀκοῦσαι τετελεσμένα [p. 284.] φυσικοὺς θεσμοὺς ὑπεραίροντα.

[3] [in eius nativitate] Λέγεται τοιγαροῦν ὁμοῦ τῇ εἰς τόνδε τὸν βίον τούτου προόδῳ θαῦμα γενέσθαι περὶ αὐτόν, οἰωνίσασθαι παρέχον τὴν εἰς τὸ ἑξῆς εὐδοκίμησιν· καὶ τὸ θαῦμα νεφέλη φωτός, μικροῦ στερροτέρα [στεροτέρα B.] καὶ ὄψεως, μαρμαρυγῆς πληροῦσα τὸν οἶκον, ὃς γεννηθέντα εἶχε τὸν ἅγιον, ἐμφαίνουσα τὸν τεχθέντα πάντως, ὡς οἶμαι, ἡμέρας ἐσόμενον υἱὸν καὶ δοχεῖον πλῆρες θείας ἐλλάμψεως. Ἐφ᾽ ᾧ καὶ ὅσα περ τῶν γυναίων τῷ τότε τῆς λεχοῦς ἐπεμέλετο, ἐκπλαγέντα τε ὁμοῦ καὶ πεφρικότα οὐκέτι ἠνείχοντο μένειν εἴσω θυρῶν, ὠθεῖτο δὲ μᾶλλον περὶ τὴν φυγὴν καὶ τὴν τοῦ οἴκου ἀπαλλαγὴν διὰ τὸ παράδοξον τοῦ θεάματος. Ἀλλὰ προσεκτέον ἀκριβῶς τῷ διηγήματι. Ῥηθήσεται γὰρ πρὸς τῷ πρώτῳ καὶ δεύτερον, τοῦ πρὸ αὐτοῦ κατ᾽ οὐδὲν εἰς θαῦμα ἀπολειπόμενον. Ὡς γοῦν ἱκανῶς εἶχε τοῖς γυναίοις ἐκτὸς οἴκου διατριβὴ καὶ νεφέλη οὐκ ἦν καὶ τὸ δέος κατὰ μικρὸν ἀπῄει, εἰσιέναι αὖθις ἔδοξε δεῖν· ἠνάγκαζε γὰρ τὴν εἴσοδον τῇ λεχοῖ προσήκουσα ἐπιμέλεια. Καὶ δὴ ἐπεὶ τοῖς ἐντὸς ἤδη γένοιντο, ὄρθιον ὁρῶσι τὸ βρέφος ἱστάμενον ἐπὶ πόδας, χεῖράς τε τῷ στήθει ἔχον ἐρηρεισμένας καὶ σταυροῦ σχηματιζούσας τὸ σύμβολον. [varia miracula.] Διὰ τοῦτο καὶ περιλάλητον ἔκτοτε τοῖς ἁπάντων στόμασιν ἦν, ὅτι ἐπὶ μέγα δόξης τὰ κατὰ τὸν γεννηθέντα προβήσεται. Καὶ τίς γὰρ οὐκ ἂν τῆς τοιαύτης ἐγένετο δόξης, τοιαῦτα θεώμενος τὰ περὶ αὐτὸν ἐξ αὐτῆς τῆς πρώτης γραμμῆς, ἐπεὶ καὶ πᾶσι περιλαλεῖται καὶ πᾶσι θαυμάζεται τὰ θαύματος ἄξια, καὶ οὐ τοῖς μὲν τοῖς δ᾽ οὔ, πᾶσι δ᾽ οὖν· ἀλλὰ τὰ μὲν κατὰ τὴν γέννησιν Λαζάρου τοῦ μάκαρος τοιαῦτά ἐστι καὶ οὕτως ἔχοντα. Τὰ δὲ ἐφεξῆς πάντα ἐμοὶ μὲν ἀλλὰ καὶ τῷ ὑπὲρ πάντας κατά γε τὸν λόγον λόγῳ περιλαβεῖν δυσχερές, ὥσπερ δῆτα καὶ ἀστέρας τοὺς οὐρανίους τῷ ἀριθμῷ· τέως γε μὴν πρεσβείαις τεθαρρηκὼς ταῖς ἐκείνου βραχέα πάνυ καὶ ὅσα ἔμοιγε εἰπεῖν εὐπετές, ταῦτα καὶ δὴ γνωριῶ.

[4] [Educatio.] [Vita I, 3.] Ἤδη μὲν οὖν τοῦ θαυμασίου τούτου εἰς αὔξησιν ἐρχομένου καὶ προκόπτοντος μὲν τὴν σωματικὴν ἡλικίαν, πολλῷ δέ γε πλέον καὶ τὴν πνευματικήν, ἔρως γίνεται τοῖς γονεῦσιν εἰς γραμματιστοῦ τὸν παῖδα φοιτᾶν. Καὶ παῖς ἦν περὶ τὸν μυσταγωγὸν μάλα μὲν εὐπετῶς τὴν μάθησιν προσιέμενος, τούτου δὲ τὸν τρόπον καὶ ἀπὸ ψυχῆς βδελυττόμενος, ἐπείπερ ἦν γραμματιστὴς τῇ ἀληθείᾳ δοῦλος χρυσοῦ καὶ περὶ τὴν κατοχὴν τούτου δεινῶς ἐπτοημένος ὥσπερ ἀνδράποδον· ἀμέλει τοι καὶ ὅτι ἂν τῶν ἐκείνου εἰς χεῖρας τὰς τοῦ νέου τύχοι ἐλθόν, κόλπος παραχρῆμα τῶν πενήτων ἐδέχετο· καὶ οὔτε πλυνόμενον καθ᾽ ἑκάστην ταῖς ὕβρεσιν οὔτε μὴν μαστιγούμενον τά τε νῶτα φοινισσόμενον ἀποσχέσθαι ἦν τῆς ἐπαινουμένης κλοπῆς. γὰρ πρὸς τοὺς πένητας ἔμφυτος οἶκτος καὶ τὸ πρὸς τὰ χρήματα μῖσος ἔπειθον φέρειν ἀνεκτῶς καὶ ὕβρεις καὶ μάστιγας· πλὴν [p. 285.] καίπερ οὕτω λείαν Μυσῶν δὴ λέγεται [Leutsch-Schneidewin, Corpus paroemiographorum graecorum, t. II, pp. 38, 538, 762.] τὰ τοῦ διδασκάλου ποιούμενος καὶ ἀμφοτέραις χερσὶν ἀρυόμενος, οὐδὲν ἧττον θαυμαστὸς καὶ παρ᾽ ἐκείνου ἐτύγχανεν. Ἀνανεύων γάρ ποτε κἀκεῖνος ἐκ τοῦ θυμοῦ ἀνελογίζετο τοῦ νέου τὴν περὶ τοὺς πενομένους διάθεσιν καὶ διὰ θαύματος εἶχεν αὐτὸν καὶ τοῖς ἄλλοις ἐξήγγελλε. Καὶ δῆλος ἦν ἐντεῦθεν τοῖς πᾶσιν Λάζαρος, ὥσπερ τὰ εὐγενῆ τῶν φυτῶν ἐκ πρώτης βλάστης, ὁποῖος ἄρα τὴν ἀρετὴν ἀποβήσεται.

[5] [Sacrorum locorum] [I, 4.] Ἐπεὶ δὲ καὶ ἡλικίαν τὴν παιδικὴν ἤμειβε καὶ φρονήματος ἥπτετο τελεωτέρου, ἔρως εἴσεισιν αὐτὸν τῆς ἐνεγκαμένης ἀπᾶραι καὶ πρὸς τόπους γενέσθαι, τόπους ἐκείνους, ἔνθα ἐμὸς Χριστὸς διατρίβων ἦν, ὁπηνίκα ἐγένετο μεθ᾽ ἡμῶν μορφωθεὶς τὸ ἀνθρώπινον τὸ καθ᾽ ἡμᾶς καὶ ἡμέτερον. [Vita I, 5.] Ἐντεῦθεν πλειστάκις μὲν ἐπεχείρει, πλειστάκις δὲ ἥπτετο τῆς ὁδοῦ, τοσαυτάκις δὲ ὅμως εἴργετο ὑπὸ τῶν ἰδίων· οἳ σκοπὸν τὸν ἐκείνου οὐδ᾽ ὅλως εἴων ἐπὶ πέρας ἐλθεῖν· [I, 4.] μέντοι γε καὶ ἵνα μὴ λαθὼν Λάζαρος ἀποδράσειε, τῇ μονῇ τῶν Ὀρόβων ἐγγειτόνων οὔσῃ φέροντες οὗτοι παραδεδώκασιν ἅμα μὲν τοῖς μαθήμασιν ἀσχολεῖσθαι, ἅμα δὲ καὶ τὰ τῆς ἀρετῆς προασκεῖσθαι, τὸ δὲ πλεῖστον, ὡς ἂν ὑπὸ πολλῶν ὁσῶραι βλεπόμενος ἀποσταίη τε τοῦ λογισμοῦ καὶ τῆς ἐπὶ τὴν Παλαιστίνην ὁρμῆς ἀποκρούηται. [Hanc, si Gregorium monachum audias, occasionem Lazari ad monasterium τῶν Ὀρόβων mittendi non fuisse iam diximus, p. 508.] Ἀλλ᾽ οὐδὲν ταῦτα πρὸς τὴν ἔνθεον ἐκείνην ἔφεσιν καὶ τὸν ἐπαινετὸν πόθον τοῦ μείρακος, ἐπεὶ οὐδὲ συνεχωρεῖτο ὑπὸ τοῦ οἰκουροῦντος θείου ἔρωτος μένειν τὲ κατὰ χώραν καὶ στέργειν τὸ ἥσυχον· ἀλλὰ καὶ ἀναστελλόμενος τῆς ὁδοιπορίας ἐπεχείρει αὖθις καὶ κατεχόμενος δρασμὸν ἐνενόει καὶ ἀσφαλείᾳ τηρούμενος λαθεῖν ἐπειρᾶτο καὶ πάνθ᾽ ἁπλῶς ὑπῆρχε κινῶν, [capius desiderio] ὥστε τῆς ἐφέσεως μὴ διαμαρτεῖν. [I, 6.] Ἀμέλει τοι καὶ μιᾶς, ἀδείας λαβόμενος, λαθὼν γονεῖς, λαθὼν ἐπιτηδείους, τοὺς ἐπὶ τῇ φυλακῇ τούτου σπουδάζοντας πάντας, ὅλῳ ποδὶ τὴν ἐπὶ Παλαιστίνην ἐβάδιζε. Καὶ εἴκασεν ἄν τις ἐκεῖνον τῷ τότε πυρί, ἐπὶ πολὺ μὲν εἰργομένῳ τῆς ἐπὶ τὰ ἄνω φορᾶς, [clam aufugit,] ἐπιτυχόντι δέ ποτε καὶ ἀδείας, ἐκποδὼν αὐτοῦ γενομένου τοῦ τὴν φυσικὴν ἐκείνην ἐπικόπτοντος κίνησιν· καὶ γὰρ φιλεῖ πως τὸ βίᾳ κρατούμενον ὅλαις ὁρμαῖς εἰς ἑαυτὸ ἀνατρέχειν, ἐπὰν ἀπηλλαγμένον [ἀπηλαγμένονν B.] καὶ ἐλεύθερον ὀφθῇ τοῦ κατέχοντος.

[6] [et iter Palaestinense] [I, 7.] Διελθὼν γοῦν διὰ τῶν Χωνῶν, ὅπου καὶ τὸ μέγα τοῦ θείου ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ τετελεσιούργηται θαῦμα, κἀν τῷ ἐκεῖσε ἱερῷ σηκῷ προσευξάμενος τόν τε θεῖον Μιχαὴλ ἐφάπτεσθαι οἱ κατὰ τὴν ὁδοιπορίαν ἐπικαλεσάμενος, τῆς προκειμένης καὶ πάλιν ἐγένετο. Ἐξ ἐκείνου δὲ τὴν Ἀττάλειαν καταλαβών πόλις αὕτη Κιλίκων τά τε ἄλλα περιφανὴς καὶ ὅτι ἀγχίαλος καὶ πλῆθος ἀεὶ τῶν πανταχόθεν εἰς αὐτὴν καταιρόντων ἐπιβουλεύεται χρυσοῦ ἔκδοτος εἰς δουλείαν γενέσθαι Σαρακηνοῖς, [suscipit.] οἳ πολλοὶ περὶ τὴν Ἀττάλειαν τὸ τηνικάδε ἔτυχον ὄντες, ἐμπορίας χάριν κατάραντες. [I, 8.] Ἦν δὲ τῷ νέῳ τεκταινόμενος τὴν ἐπιβουλὴν μοναχὸς ἐκ πατρίδος τῆς τῶν Παφλαγόνων ὁρμώμενος, ὃς καὶ καθ᾽ ὅλην τὴν μεταξὺ Χωνῶν τε καὶ Ἀτταλείας ὁδὸν συνοδίτης [p. 286.] ὑπῆρχεν αὐτῷ· μᾶλλον εἰπεῖν οὐχ μοναχός, Σατὰν δὲ διὰ τοῦ μοναχοῦ ταῦτα κατὰ Λαζάρου ἦν σκαιωρῶν, ὑφορώμενος τάχα καὶ προγινώσκων τὴν ὅσον οὔπω ἐξ ἐκείνου ἐπιγενησομένην αὐτῷ ἐσχάτην ἐρήμωσιν καὶ σπεύδων διὰ ταῦτα, εἴ γε παντελῶς οἷος φανῇ, [I, 9.] ἐκεῖνον ἐκτρίψασθαι· καὶ δὴ ἀπημπόλητο ἄν τοῖς Ἀγαρηνοῖς Λάζαρος θαυμαστός, εἰ μὴ τοὺς αὐτὸν ἐκζητοῦντας οὐκ ἐγκαταλείπων Θεὸς ἐκποδὼν καθιστὰς τὸν ἑαυτοῦ θεράποντα τῆς ἐπιβουλῆς ἐξερρύσατο. Τῶν γὰρ χριστωνύμων τις κατά τινα συντυχίαν τὸ κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ παρὰ τὸν τόπον ἐλθών, ἔνθα ἀπό γε τοῦ σχήματος μοναχός, εἴ γε χρεὼν καὶ μοναχὸν τὸν τοιοῦτον ὅλως ἐπιφημίζεσθαι ἔνθα τοιοῦτος ἵστατο καπηλεύων τὸν νέον, [Prope Attaliam] καὶ τὰ τοῦ δράματος συνείς ἦν γὰρ ἴδρις τῆς ἐκείνων φωνῆς μηνύει παραχρῆμα τὴν σκαιωρίαν καὶ πείθει Λάζαρον πόρρω που ἑαυτὸν τὴν ταχίστην τοῦ κακομηχ νου συνοδοιπόρου ποιήσασθαι. Καὶ ὃς αὐτίκα πόλιν ἐκείνην καὶ τὰ ἐν πόλει καταλιπὼν τὸ πλησίον ὄρος καταλαμβάνει.

[7] [monacho cuidam] Οὗ καὶ γενόμενος κατά τινα θειοτέραν οἰκονομίαν ὁσίῳ τινὶ περιτυγχάνει ἀνδρὶ πολιῷ καὶ τρίχα καὶ σύνεσιν. Ὃς πρὸς τοῖς ἄλλοις καὶ τῷ τῆς ἱερωσύνης ὡραΐζετο ἀξιώματι· ὑφ᾽ οὗ τὸν θαυμαστὸν ἐρωτηθέντα Λάζαρον, τίς τε εἴη καὶ ὅθεν ἵκοιτο, κατὰ μέρος τήν τε πατρίδα ἐξειπεῖν, τοὺς τεκόντας, τὸν περὶ τοὺς θείους τόπους ἔρωτα, τὴν δι᾽ αὐτὸν ἀπανάστασιν [ ἀπανάστησιν B.] τῆς ἐνεγκαμένης, τὴν τοῦ μοναχοῦ περὶ αὐτὸν δολορραφίαν καὶ πάνθ᾽ ἁπλῶς, ὅσα οἱ κατὰ τὴν ὁδοιπορίαν συνήντησεν. Ὡς δὲ καὶ αὖθις πρὸς ἐκείνου, εἰ ἔτι σκέπτοιτο τῆς ἐπὶ τὰ Ἱεροσόλυμα ἔχεσθαι, ἠρωτᾶτο, μηδὲν δὲ ἑαυτῷ ἕτερον ἔφασκεν εἶναι τὸ σπουδαζόμενον, [adhaeret] ἀκοῦσαι πρὸς τοῦ θεοφόρου ἐκείνου ἀνδρὸς μὴ θεμιτὸν εἶναι ἐν ἀκμῇ τῆς ἡλικίας· ὄντι καὶ τῷ ἐχθρῷ διὰ τὴν νεότητα εὐεπιχειρήτῳ, ἔνθαπερ ἐποτρύνει τὸ πρόθυμον, περιέρχεσθαι, δεινὸν γὰρ τὸν πάντῃ τῷ οἰκείῳ ἑπόμενον λογισμῷ μὴ θήραμα χρηματίσαι τῷ ἑκασταχοῦ τὰ τῆς ἀπωλείας λῖνα ἐκτείναντι· ἀλλ᾽ εἴγε σύμβουλον αὐτὸν ἐπὶ καλῷ ψυχῆς δέχοιτο τῆς ἰδίας, καταλαβεῖν σὺν αὐτῷ οὗπερ οὗτος ἦν προἳστάμενος μοναστηρίου κἀκεῖσέ τε ἐναποκαρῆναι καὶ χρόνον διαβιβάσαι συχνόν, ἔστ᾽ ἂν ἀκίνδυνος αὐτῷ ἐκεῖθεν ἐξέλευσις γένηται. Ταύτης δὲ τῆς χρηστῆς ὑποθήκης ὡς ἀληθῶς Λάζαρος ὅλος γενόμενος καὶ εἴξας ἐφ᾽ ᾧπερ Θεοῦ ἄνθρωπος ἐκεῖνος προσέταττε, πεπαίδευτο γὰρ πρὸς τῆς ἐν αὐτῷ χάριτος ἀντιτείνειν μηδ᾽ ὅλως μηδενὶ ὑποτιθεμένῳ αὐτῷ τὰ σωτήρια, ὁμοῦ τῷ μακαρίτῃ ἐκείνῳ καταλαμβάνει τὸ φροντιστήριον.

[8] [et sacram vestem induit;] Ἐν ᾧ δὴ σὺν τοῖς ἀμφίοις καὶ τὸν παλαιὸν προσαποδυσάμενος ἄνθρωπον, ἅμα τῷ μοναχικῷ τρίβωνι καὶ τὸν νέον μεταμφιέννυται· ἐντεῦθεν πολὺς ἦν Λάζαρος πρὸς σκάμματα καὶ πόνους ἀσκητικούς, καλάμη τις πρὸς σπινθῆρα καὶ ἄνεμον πτηνὸν εἰς ἀέρα, τὸ παρρησιαζόμενον. Καὶ γὰρ ἰσχυρὸν νεότης ἐφ᾽ ἑκατέρᾳ ῥοπῇ, τῇ τε τοῦ ἀγαθοῦ δηλαδὴ καὶ τοῦ χείρονος, καὶ ὁποτέρωσε νεύσει, ἀπληστότερον ἐπεξέρχεται ὥσπερ οἱ ποταμοὶ ταῖς [p. 287.] δοθείσαις ὁδὸν ἀφορμαῖς· νηστεία γάρ, πάχη σωμάτων οἶδεν ἐναποθλίβειν καὶ κύματα κατευνάζειν κατὰ ψυχῆς ἐξογκούμενα, τοσοῦτον αὐτῷ ἐφιλήθη ὡς οὐδέ τινι τῶν φιλοσάρκων τρυφή. Ὑπακοῆς δὲ τῆς τοῦ μονήρους κρηπῖδος καὶ ταπεινώσεως τῆς ὑψηλοτάτης τῶν ἀρετῶν ἐς τοσοῦτον ἀφίκετο, ὡς ξύμπασι τοῖς μετ᾽ αὐτὸν κατά γε ταύτας χρηματίσαι ὑπόδειγμα. Ἀγρυπνίας δὲ πέρι καὶ τήξεως τοῦ σκήνους καὶ τῆς λοιπῆς σκληραγωγίας, δι᾽ ὧν καθ᾽ ἑκάστην χοἳκὸς ἀπεξέετο ἄνθρωπος, τί χρὴ καὶ λέγειν καὶ λέγοντα διατρίβειν; πλὴν τοσοῦτον ῥητέον, ὅτι φύσεως γενόμενος ἀγαθῆς καὶ ταύτῃ συνέριθον τὴν ἄσκησιν προσλαβόμενος πᾶσαν ἰδέαν ἀρετῆς πτερωτὸς ὥσπερ μετήρχετο. Τοιοῦτον καὶ γάρ ἐστι· φύσις μὲν γὰρ ἀγαθὴ ὑπισχνεῖται ῥώμην ψυχῆς, δὲ τὴν ὑπόσχεσιν εἰς τέλος φέρουσα ἄσκησις.

[9] [a sancto sene docetur;] Ἐντεῦθεν κἀν τοῖς ἁπάντων στόμασι Λάζαρος ἦν καὶ γλώττης ἐντρύφημα καὶ ἀκοῆς ἥδυσμα τὰ ἐκείνου ἐγίνετο λεγόμενά τε καὶ ἀκουόμενα, ἐπεὶ μηδὲ ἦν ὅστις μὴ διὰ θαύματος ἦγε τὰ τοῦδε καὶ δι᾽ ἐπαίνου εἶχε τὸν ἄνδρα καὶ τοῖς ἄλλοις ἐκήρυττε· τῶν ἁπάντων δὲ μάλιστα τοῦ σεμνείου προεστὼς θεῖος γέρων, ᾧ διὰ τέλους ἦν οὖτος ὑπηρετῶν καὶ μισθὸν τῆς ὑπηρεσίας [ὑπερησίας B.] λαμβάνων περιφανῆ τὴν τῆς ἀσκήσεως παίδευσιν. Συχνὸν γοῦν ἐκεῖσε προσδιατρίψας χρόνον καὶ τὰ τοῦ μοναδικοῦ βίου καλῶς ἐξακριβωσάμενος, ἐπεὶ πρὸς τὰ τελευταῖα τῆς βιοτῆς θεῖος γέρων ἀφίκετο, ἀκούει παρ᾽ αὐτοῦ ὡς·&ldquogr; Ἐμέ, κατὰ Χριστὸν τέκνον ἐμόν, βραχὺ ὅσον καὶ γῆ κοινὴ πάντων μήτηρ έκδέξεται· τὰ κατὰ σὲ δὲ τῷ κοινῷ προσανατίθημι δεσπότῃ κἀκείνῳ τε μελήσει τὰ περί σου.&rdquogr; Καὶ ὃς βαρέως ἐνέγκας τὸ τῶν λόγων ὀδυνηρόν, σκυθρωπάζων ἦν, στένων ἀπὸ ψυχῆς, διωλύγιον ἀνοιμώζων, ἅτε μὴ ὠσὶν ἀκοῦσαι φέρων τὴν ἐκείνου διάζευξιν [In Vita priore haec frustra requires.] . [quo mortuo,] Ὧν καὶ γὰρ σύνδεσμος πολὺ φέρει τὸ ἰσχυρόν, τούτον διάζευξις ὀδυνηρὰ καὶ ἠναγκασμένος χωρισμός. Ἀλλ᾽ μὲν πνευματικὸς ἐκεῖνος Λαζάρου πατὴρ μικρὸν πάνυ ἐπιβιοὺς μετὰ τὴν πρόρρησιν πρὸς Κύριον ἐκδημεῖ. δὲ οἰκτρότατα κοψάμενος ἐπ᾽ αὐτῷ δάκρυά τε τῶν ὀφθαλμῶν ἐπιχέας, τρίτην ἡμέραν μετὰ τὴν ἐκείνου ὁσίαν τοῦ σεμνείου ἀπανίσταται [Haec ita narrat Cyprius ut cum Gregorii monachi dictis, cc. 10, 14 aegre componi posse videantur.] . σπήλαιον δέ τι κατὰ τὴν ὑπώρειαν οὐ μακράν που τῆς μονῆς κείμενον καταλαβὼν δυσχερὲς τὰ πολλὰ καὶ μὴ ῥᾳδίως εἰσιτητόν, [in speluncam se includit.] τοῦτο ὑπέρχεται, ἵνα μόνῳ τῷ πλάστῃ μόνος οὗτος συγγένηται.

[10] [Fama eius late sparsa,] Ὁπόσῃ δὲ τῇ ἀσκήσει καὶ σκληραγωγίᾳ ἔκτοτε γεννάδας γεννάδας ἐκδέδωκεν ἑαυτόν, δι᾽ ἧς καὶ τὴν σάρκα τῷ πνεύματι καθυπέταξε, γλώσσῃ ἐκφῆναι τῶν δυσχερῶν· πλὴν ὅσον ἀρεταίνων [corr., prius ἀρεταίνεν.] λανθάνειν ἐσκέπτετο, τοσοῦτον μᾶλλον περίπυστος ἀκοαῖς ταῖς ἁπάντων ἐγένετο, ἀρετὴ γὰρ τὸν κατ᾽ αὐτὴν πορευόμενον ἐπόψιον τίθησιν ὥσπερ ἡλίου αὐγὴ τὰ ὁρώμενα, κἂν τὰ πολλὰ λανθάνειν οὗτος πειρᾶται καὶ κατὰ ταὐτὸν μὴ γινώσκεσθαι· ἔνθεν τοι καὶ ὁσημέραι συρρέοντα ὡς αὐτὸν ἦν καθορᾶν τὰ τῶν περικτιόνων πλήθη καὶ πολλὴν ποιούμενα τὴν σπουδὴν εἰς ὄψιν ἐκείνῳ γενέσθαι καὶ εὐλογίας τῆς ἐκείνου ἀπόνασθαι· καὶ τὸ τῆς ὁδοιπορίας διάστημα πάνυ μήκιστον [p. 288.] ὂν οὔτε τούτων τὴν προθυμίαν κατήμβλυνε οὔτε τὸ τοῦ ὄρους λίαν δύσαντες καὶ τραχὺ οὔτ᾽ ἄλλο μηδὲν μικρὸν μεῖζον τῆς καλῆς ἐκείνης θέας τοὺς ἄνδρας ἀπέτρεπε· μάλιστα δ᾽ ὅπως μὴ ῥᾳθυμίας ὑπόθεσις χρηματίσοι αὐτοῖς ὁδὸς ὑπόλιθος οὖσα κομιδῇ καὶ δυσάνοδος, πολύ τι φρυγανώδους συμφορήσαντες ὕλης ἐπὶ τοῦ λιθώδους ἐκείνου ἐξέκαυσαν, εἶτα καὶ ὄξους ἐπιχεθέντος τῷ τόπῳ ὡς ἂν ὑποκείμενος λίθος μεταβεβληκὼς ἤδη τὸ ἀντιτυπὲς καὶ ἀπόκροτον ἔχοι ῥᾳδίως τῷ σιδήρῳ ὑπείκειν, [plurimi ad speluncam concurrunt.] ὁμαλὴν πάνυ καὶ ῥᾴστην τὴν πρὸς τὸν ἅγιον φέρουσαν ἀπειργάσαντο. Οὕτω δὴ πρὸς τὰ κάλλιστα ἔνθεος ἔρως καὶ τῶν σχεδὸν δυσεφίκτων πείθειν οἶδε κατατολμᾶν καὶ τῶν δυσεπιχειρήτων ἐφάπτεσθαι, ἐπεὶ οὐδὲν οὕτω τοῖς ἐρῶσι λογίζεται τῶν δεινῶν ὡς ἀποτυχία τοῦ ἐρωμένου καὶ παντελὴς ἐκ τούτου ἀπόπτωσις. [Vita I, 11.] Καὶ οὐ τὸ μὲν [τὸ hic perperam iterat B.] πλῆθος οὕτως εἶχε τὰ πρὸς τὸν ἅγιον καὶ πάντα δεύτερα τῆς ὡς ἐκεῖνον ἀφίξεως ἐτίθετο, δὲ τῆς περιχώρου ἀρχιερατεύων ἑτέρως, ἀλλὰ καὶ οὗτος, ἐπειδὴ εἰς ἀκοὰς λάβοι τὰ κατ᾽ αὐτόν, περὶ πολλοῦ ἐποιεῖτο τὴν ἄνοδον καὶ τὸ εἰς λόγους μόνον ἐκείνῳ γενέσθαι ἐν μοίρᾳ τῶν ἀναγκαιοτάτων ἐτίθετο. Τοῖς πᾶσι γὰρ αἰδέσιμον τὸ χρῆμα τῆς ἀρετῆς καὶ παρὰ πάντων ἐπίσης φιλεῖται καὶ πολὺν ἐπισπᾶται τὸν ἔπαινον.

[11] [Oratorium et cellas construit.] Ἐντεῦθεν εἰς νοῦν ἥκει τῷ μακαρίῳ παρὰ τὸν τόπον ἐκεῖνον ἐπ᾽ ὀνόματι τῆς τοῦ Θεοῦ μητρὸς [Patrocinium Deiparae reticet Vita prior.] εὐκτήριον ἀνεγεῖραι οἶκον καὶ κελλία περὶ αὐτὸν ἐπ᾽ ἀναπαύσει τῶν ὡς αὐτὸν ἀφικνουμένων [De solis fratrum habitaculis in eadem Vita mentio est.] καὶ τὸν μοναδικὸν ἐπανελομένων βίον. Ἦσαν γὰρ οὐκ ὀλίγοι [Sec numerat Vita prior.] ὡς αὐτὸν ἀποτρέχοντες τῷ κόσμῳ τε ἀποτασσόμενοι καὶ σὺν αὐτῷ ζῆν τὸν ἅπαντα βίον αἱρούμενοι· καὶ τοῦτο δὴ τὸ ἐννόημα θᾶττον εἰς ἔργον τῷ μακαρίτῃ προώδευεν, ἄφατον τοῦ πλήθους καταβαλλομένων τὴν προθυμίαν καὶ πολυχειρίᾳ τοῦ ἔργου ἐφαψαμένων, ἐπειδήπερ οὐδὲν ἦν ὅπερ καθ᾽ ἕνα τῶν ἀνδρῶν ἐκείνων προὐργιαίτερον τῆς τοῦ πατρὸς ἐτίθετο προσταγῆς, ὅτι καὶ πολλῷ ἡδίστως εἶχε πρὸς ταύτην πρὸς τὰς παρ᾽ ἑτέρων εὐεργεσίας καὶ τὸ φανῆναι μόνον προσταττόμενον καὶ ἀνύειν κατὰ τὸ πρόσταγμα τῶν ἐν βίῳ παντὸς εὐκταιότερον ἐλογίζετο. [Spiritus prophetici] [I, 13.] Οὕτω δὲ λοιπὸν τῶν κατὰ τὸν μέγαν διαβοηθέντων καὶ πάντων αὐτομολούντων καὶ τῆς ἐκείνου εὐλογίας ἐπιτυγχανόντων, ἄνεισί ποτε μετὰ τῶν ἄλλων καὶ τις ὡς αὐτόν, φάσκων διανοεῖσθαι τόνδε τὸν τόπον καταλαβεῖν τοῦτον δείξας τῷ δακτύλῳ ἐπὶ τῷ σίμβλα τρυγᾶν μελιττῶν καὶ δεῖσθαι διὰ ταῦτα τῆς παρ᾽ αὐτοῦ συμβουλῆς· τὸν δέ, εἴτε τῷ τοῦ τόπου ἐπικινδύνῳ τεκμηράμενον τὸν ὄλεθρον τοῦ ἀνδρός ἦν γὰρ ῶς ἀληθῶς λίαν ἀκροσφαλὴς καὶ ἐπίκρημνος εἴτε καὶ ἄλλως τῷ οἰκουροῦντι πνεύματι τὰ κατ᾽ ἐκεῖνον ὅποι ἄρα προβήσεται προθεώμενον, εἰ μὴ ἀνεπιχείρητον αὐτῷ ἐαθείη τὸ σκεπτόμενον, οὑτωσί πως εἰπεῖν πρὸς τὸν ἄνθρωπον· &ldquogr;Συμφέρον, τέκνον, μηδὲ τὸν τόπον ἐκεῖνον ἰδεῖν, ἐσχάτου σοι τοῦ κινδύνου ἐπηρτημένου καὶ δεινῆς τῆς πανωλεθρίας, εἰ μήπου γε πόρρω σεαυτὸν ποιήσαιο τῶν ἐκεῖ· οὐκοῦν ἀποστῆναί σε χρεὼν τοῦ σκοποῦ, ἵνα σοι διαδρᾶναι καὶ τὸν ἐντεῦθεν κίνδυνον γένηται.&rdquogr; Καὶ ὃς παρὰ φαῦλον ταυτὶ θέμενος, ὡς εἰ μηδὲ τὰ πρῶτα περὶ τοῦ προκειμένου τῷ μεγάλῳ κοινώσαιτο, ὁμοῦ καί τισιν [p. 289.] ἑτέροις τὴν ὀλεθρίαν ἐκείνην καταλαμβάνει κρημνώρειαν· ἔνθα δὴ καὶ ὑπό τῶν συμπαρόντων καλωδίῳ τινὶ τῆς ὀσφύος δεθεὶς ἰμονιᾶς δίκην κατήγετο τῷ κρημνῷ· ἀλλ᾽ οἷον κακὸν τὸ μὴ πείθεσθαι τοῖς ὑποθεμένοις τὰ κρείττονα· οὔπω καί γὰρ ἦν ταλαίπωρος περὶ τὰ μέσα γενόμενος, [testimonium.] καὶ τῆς σχοίνου ἐκ τίνος οὖκ οἶδα ῥαγείσης συμβάματος κατηνέχθη τῇ γῇ, πτῶμα ἐλεεινὸν καὶ δακρύων ἐπάξιον, πολλοῖς πρότερον τοῖς πρὸς τὰς ἐξοχὰς τοῦ κρημνοῦ ἀραγμοῖς ἀποβαλὼν τὴν ψυχὴν καὶ ἀσυνέτου διανοήματος θανάσιμον δρεψάμενος τὸν καρπόν. Τοίνυν τὸ ἀπὸ τοῦδε οἱ λοιποὶ πάντες ὡς προφήτῃ προσεῖχον τῷ μάκαρι καὶ τὸ κατά τι ἐναντία ἐπεξιέναι δοκεῖν τοῖς ἐκείνῳ δοκοῦσι παντάπασιν ἐδόκει ἀπώμοτον. Οὕτως οἶδε πολλάκις καὶ ἐφ᾽ ἑνὶ γεγονυῖα μάστιξ ἄγειν τοὺς λοιποὺς εἰς σωφρονισμὸν καὶ πείθει κατορρωδεῖν παραπλησίως τῷ πληγέντι ἐπιχειρεῖν [Quibus haec historia et aliae nonnullae e similibus discrepet in Vita antiqua allatis, per singula persequi superfluum videtur.] .

[12] [De simulatore] [Vita I, 12.] Ἄλλοτε δὲ πάλιν ἕτερός τις πεφοίτηκεν ὡς τὸν μέγαν ἐξαγορεύσων τὰ κατ᾽ αὐτόν. Καὶ πλεῖστα μὲν πρότερον διελθών, τέλος ἐπιτηδείως τε ἅμα καὶ σοφῶς καίπερ μηδεμιᾶς ὄντα ἐπιστήμονα τέχνης προσέθηκε πορίζεσθαι ἐκεῖνον τὰ πρὸς τὸ ζῆν. Τοῦ δὲ καὶ τίς ἐρομένου τρόπος τοῦ πορισμοῦ, νύκτωρ φάναι τὸν ἄνθρωπον ἀνὰ τὰς οἰκίας διέρχεσθαι ἀποσυλᾶν τε τούτων τὰ παρατυχόντα καὶ ταῦτα κατορύττειν ἐν ἀφανεῖ. Ἐπὰν δὲ πρὸς τῶν δεσποτῶν ἱκανῆς τῆς ζητήσεως ἀξιωθῇ, αὐτὸν ἐκεῖνον συγκαλοῦντα τοὺς ἄνδρας ἀποκαλύψεις τινὰς παρὰ τῶν ἁγίων ἐπ᾽ αὐτῷ διεξέρχεσθαι γεγονέναι καὶ ἀποκεκαλύφθαι μὲν καὶ ἄλλ᾽ ἄττα τῶν ἀπορρήτων ἀποκεκαλύφθαι [ἀποκαλύφθαι B.] δὲ καὶ τὸν τόπον, ἔνθα οἱ φῶρες τὰ παρ᾽ αὐτῶν σεσυλημένα κατορωρύχεσαν· καὶ ἅμα κελεύειν τε σφᾶς ἐκεῖσε φοιτᾶν ὑπ᾽ ἐκείνῳ τῆς ὁδοῦ ἡγεμόνι καὶ τὸν ζωοποιὸν τοῦ δεσπότου σταυρὸν εἴτε καὶ εἰκόνα τῶν ἁγίων τινὸς φέροντι ἐπωμάδιον καὶ ἀνορύξαντας λαμβάνειν τὸν καθ᾽ ἕνα τὰ ἑαυτοῦ. Καὶ τούτων οὕτως ἤδη τετελεσμένων ἀξιοῦσθαι παρὰ τῶν ἀνδρῶν [ἄνδρων B.] ὡς φίλον. Θεοῦ καὶ ἀποκαλύψεων ἄξιον θεραπείας οὔκουν τῆς ἐλαχίστης καὶ τῶν ἀπολωλότων μερίδος οὔτι μικρᾶς. [eius hortatu] Τούτων τὸν ὅσιον ἀκούσαντα· &ldquogr;Εἶτα, φάναι, τέκνον ἐμόν, τοιαύτης οὔσης σοι τῆς ἐργασίας, καλῶς ποιεῖν ὑπελάμβανες καὶ ὡς αὐτὸς σὺ φὴς πάνυ σοφῶς; βαβαί σοι τοῦ σκοτασμοῦ τῶν φρενῶν, ὅτι σοφιζόμενος ὑπὸ τοῦ δυσμενοῦς καὶ καθ᾽ ἑκάστην διαγελώμενος ἥγησαι σοφίαν τὴν τούτου διδασκαλίαν, ἥτις ἐπ᾽ ὀλέθρῳ σοι μεμαθήτευται τῆς ψυχῆς, καὶ φῶς σοι νενόμισται καθαρὸν τὸ σκότος τὸ ἔνλυχνον [ita B, ἄλυχνον optime E. Kurtz.] Οὐκοῦν εἰ μὴ θᾶττον ἀπόσχῃ τῆς ἐχθρᾶς Θεῷ ταυτησὶ φαυλουργίας, ὑπόδικος γενήσῃ τῷ τοῦ προφήτου οὐαί, ἡδὺ λογιζόμενος τὸ πικρόν· καὶ μάστιξ ἐκ Θεοῦ μετ᾽ οὐ πολὺ καταλάβῃ σε.&rdquogr; Καὶ τὸν αὐτίκα πρὸς τοῖς ποσὶ τοῦ μεγάλου ῥίψαντα ἑαυτὸν συγγνώμην σὺν δάκρυσιν ἐπὶ τοῖς ἀτοπήμασιν ἐξαιτεῖν καὶ ὑποσχέσθαι μηκέτι τοῦ λοιποῦ τῇ ἀπάτῃ προσέχειν τοῦ Σατανᾶ, [ad resipiscentiam adducto] ἀλλ᾽ ὅλον μεταβαλόντα τοῦ πονηροῦ τῶν χρηστοτέρων ὅλαις δυνάμεσιν ἔχεσθαι [Haec aperte cum Gregorii monachi dictis, supra, p. 513, discrepant.] . Ἀλλ᾽ οὔτε ταύτης ἀνάξιον κριθῆναι παρὰ Λαζάρου τυχεῖν καὶ τὰ ὑπεσχημένα εἰς τέλος ἀγαγεῖν ἐπικουρίᾳ Θεοῦ καὶ εὐχαῖς τοῦ πατρός.

[13] [In Palaestinam] Ἀλλὰ τοῦτον τὸν τρόπον πολλοῖς ὠφελείας ὑπόθεσις ἅγιος γνωριζόμενος, [p. 290.] οἷς τε αὐτὸς ἐποίει καὶ τοῖς ἄλλοις παρεῖχε μιμήσασθαι, οἷς τε ἔλεγε καὶ λέγων πολλοὺς τῶν πεπτωκότων ἠνώρθου, τοὺς δ᾽ ὀρθῶς ἱσταμένους ἔμπεδον ἔχεσθαι τῆς ὀρθότητος ἔπειθε, διανοεῖται ὅμως καὶ αὖθις ἐκεῖθεν ἀπαίρειν καὶ τὴν Παλαιστίνην καταλαβεῖν, [migrare statuit.] ἅμα μὲν τὴν ἐξ ἀνθρώπων δόξαν ἀποδιδράσκων, ἣν οὐκ ἔφερεν ὅτι πολλὴν καὶ ἐκ πάνυ πολλῶν ὁρᾶν γινομένην περὶ αὐτόν ᾔδει γαρ ἤδη, ὁποῖον αὕτη δεινὸν ἐμπόδιον τοῖς ἐπὶ τὰ ἄνω ὁδεύουσι ἅμα δὲ καὶ ὑπὸ τῆς τοῦ θεάσασθαί τε καὶ προσκυνῆσαι τοὺς ἁγίους τόπους ἐπιθυμίας ἑλκόμενος, ἣν δήπουθεν καὶ ὥσπερ εἴρηται ἐξ ἁπαλῆς ἔτι τῆς ἡλικίας ἐγκάρδιον θαυμάσιος ἔσχηκε. [Vita I, 14.] Τοιγαροῦν τοὺς ἐν τῷ ὅπερ αὐτὸς ἐδείματο μοναστηρίῳ μονάζοντας τὰ μέγιστα δυσφοροῦντας καὶ ἀπαρηγόρητον οἰομένους τὴν ἐκείνου διάζευξιν αὐτὸς ὡς ἐνῆν παραμυθησάμενος πατρικαῖς τε αὖ ταῖς νουθεσίαις καὶ παραινέσεσιν ἐπιστηρίξας καὶ πείσας ἀπρὶξ ἕκαστον τῆς ἰδίας ἔχεσθαι σωτηρίας καὶ ταύτης μηδὲν τῶν ἁπάντων προτιμότερον οἴεσθαι [Lazarum, nullo monito, clam secessisse habemus ex altero Gregorio.] , χωρίζεται τῶν ἐκεῖ, οὐκ ἀδακρυτὶ μέν, πλὴν χωρίζεται· εἶτα τῇ Παλαιστίνῃ προσεσχηκὼς καὶ ταύτης τῇ μητροπόλει Ἱερουσαλήμ, θεατής τε ἅμα καὶ προσκυνητὴς τῶν ἐκεῖ τε ἄλλων θαυμασίων καὶ δὴ καὶ αὐτοῦ τοῦ τάφου καθίσταται τοῦ δεσποτικοῦ. [I, 16.] Μεθ᾽ ἡμέρας δ᾽ ἐκεῖθεν ἀπάρας, [S. Sabae lauram ingreditur;] τῇ μεγίστῃ τοῦ ἐν ἁγίοις Σάββα λαύρᾳ φοιτᾷ, ἔνθα δέον ᾠήθη χρόνον διανύσαι συχνόν, ὡς ἂν καὶ συχνὸν τοῖς ἐκεῖσε θείοις ἀνδράσι παραθηγόμενος λαμπρότερός τε γένηται τὰ ἀσκητικὰ καὶ πλείονος μετάσχῃ τῆς ὠφελείας, ἐπεὶ καὶ γὰρ οὐδὲν οὕτω παρακαλεῖν οἶδεν εἰς ἀρετὴν ὡς ἔρις ἀγαθὴ τῶν ζώντων κατ᾽ ἀρετὴν καὶ πρὸς ἀλλήλους ἅμιλλα· καὶ λίθῳ μὲν δή φασι λίθον συντριβόμενον λεαίνεσθαί τε καὶ στιλπνότερον ἀναδείκνυσθαι, ἀλλὰ καὶ τὸν σπουδαίως βιοῦντα τῷ ἴσην ἔχοντι τὴν προθυμίαν ἀνθαμιλλώμενοον πολλῷ γε καὶ πλέον εὐδοκιμεῖν καὶ ὑπέρλαμπρον φαίνεσθαι. Ἐκεῖσε τοίνυν ἐνδεδημηκὼς καὶ λίαν ἀσμένως προσδεχθείς, εἶτα καὶ τὴν τοῦ παρεκκλησιάρχου [Κανονάρχου munus pro παρεκκλησιάρχου ex Vita altera scribendum foret.] διακονίαν ἐγχειρισθείς, ἓξ ὅλους διετέλεσεν ἐνιαυτούς, τοῖς λογάσι τῶν μοναχῶν ἐπείπερ ἦσάν τινες ἄσαρκοι ὥσπερ διαβιοῦν φιλονεικοῦντες καὶ τοῖς ἀσωμάτοις συναμιλλώμενοι [συνομμιλώμενοι B.] τούτοις συναγωνιζόμενος καὶ δίαυλον τὸν ἀσκητικὸν διερχόμενος καὶ πᾶσαν ἰδέαν ἀρετῆς ἐπιστημόνως μετερχόμενος· ἔνθα παρευδοκιμῶν ἦν τοὺς μὲν ἐν χρόνῳ προβεβηκότας τῇ πρὸς ἱδρῶτας καρτερίᾳ καὶ πρὸς πόνους ῥωμαλεότητι, [cum optimo quoque de virtute certatur;] τοὺς δέ γε ἀκμαίους τὴν ἡλικίαν καὶ διὰ τοῦτο καρτερικοὺς τὰ εἰς ἄσκησιν τῇ τε κοσμιότητι τῶν ἠθῶν καὶ τοῦ φρονήματος παγιότητι, τοὺς μὲν ἐν χρόνῳ προβεβηκότας τῇ τοῦ φρονήματος παγιότητι καὶ τῷ κόσμῳ τῶν ἠθῶν, τοὺς δέ γε σφριγῶντας τὴν ἡλικίαν τῷ πρὸς καμάτους [σκαμμάτους B.] ἀνδρικῷ [p. 291.] καὶ πρὸς ἱδρῶτας καρτερικῷ, ὥστε καὶ νέους καὶ γέροντας τὰ τοῦδε παρευδοκιμεῖν καὶ πᾶσιν ἁπαξαπλῶς εἰς θαῦμα καθίστασθαι.

[14] [presbyter ordinatur.] [Vita I, 17.] Ταύτῃ τοι καὶ ἱερωσύνῃ τιμηθῆναι κριθεὶς κἀπὶ τοῦτο πρὸς τοῦ προεστῶτος ὠθούμενος τῆς μονῆς, πρῶτον μὲν οὐχ ὑπήκουεν ἀνάξιον φάσκων ἑαυτὸν καὶ ἀνίσχυρον τοσόνδε βάρος ἀξιώματος ὑπελθεῖν· ἔπειτα ἐπεὶ πολὺς ἦν ἐκεῖνος βιάζων καὶ ἄκοντα σχεδὸν πρὸς τὴν λειτουργίαν ταύτην ἀνθέλκων ᾔδει γὰρ ὁποῖος Λάζαρος τὴν ἀρετὴν καὶ τίνων ἄξιος μὴ νομίσας οὗτος εἰκὸς πλέον καλῶς ἔχει ἀντιτείνειν πρὸς τὸν ἡγούμενον, μήποτε καὶ δόξειε τοῖς πολλοῖς αὐθαδίζεσθαι, μόλις μέντοι καὶ ἄκων, ὑποκύπτει δ᾽ οὖν καὶ παρὰ τοῦ τηνικάδε τὸν τῆς ἁγίας Σιὼν πατριαρχικὸν κοσμοῦντος θρόνον χειροτονεῖται πρεσβύτερος. Τῇ μονῇ δὲ καὶ αὖθις μετὰ τὴν ἱερωσύνην ἰσαρίθμους τοῖς προλαβοῦσι διανύσας ἐνιαυτούς, [In desertum tempore ieiuniorum] ἐπεὶ τοὺς τῶν ἀδελφῶν ὑπερφερεστέρους τό γε εἰς ἀρετὴν ἧκον κατ᾽ ἔθος κρατῆσαν ἀρχαῖον τῇ πρώτῃ τῶν νηστειῶν τῆς μονῆς ἐξιόντας ἑώρα, τῇ ἐρήμῳ δ᾽ ἐπιπονωτέρας ἀσκήσεως ἕνεκεν ἐμφιλοχωροῦντας, ἐκεῖθέν τε πάλιν τῇ τῶν βαΐων ἐπανήκοντας ἑβδομάδι, καλά γε καὶ τὰ τῶν πόνων ἐπιφερομένους γεώργια, ἐρᾷ καὶ αὐτὸς παραπλησίως δρᾶσαι τοῖς λοιποῖς κἀν τοῖς ἐρημικωτέροις γενέσθαι, ἵν᾽ ἐξῇ καὶ αὐτῷ τῶν ἴσων τοῖς ἐξερχομένοις μετεῖναι καρπῶν· ἐβούλετο γὰρ ἐν τοῖς ὑπὲρ ἀρετῆς ἀγωνίσμασι μηδενὸς τῶν πάντων φαίνεσθαι τὰ δεύτερα φέρεσθαι. Μέντοι γε καὶ τοῦτο ποιεῖ τοῦ καιροῦ καταλαβόντος τῶν ἱερῶν νηστειῶν. [secedit, inconsulto hegumeno,] Ποιεῖ δ᾽ ὅμως, τῷ καθηγουμένῳ μηδὲν μηδ᾽ ὅλως συγκοινωσάμενος, λανθανόντως δέ πως τὴν ἐξέλευσιν ποιησάμενος· πλὴν οὐχ ὡς τοῦ προεστῶτος κατολιγωρῶν Λάζαρος, καθά τις αὐθαδείᾳ κατειλημμένος τύφῳ νοσῶν, τοῦτο πεποίηκεν, ὅπερ ἄν τις τάχα καὶ ὑπολάβοι [ὑπολάβη B.] τῶν τοὺς γλώττης ῥᾳδίως ἐνδιδόντων ῥυτῆρας καὶ ταύτῃ ἀφέτῳ κατὰ τῶν ἀλλοτρίων χρωμένων τίς γὰρ μᾶλλον ἑαυτὸν ἐκείνου τῶν τοιούτων παθῶν καθάπαξ ἀπέστησεν εὐήκοον καὶ καταπειθῆ τοῖς προἳσταμένοις παρέσχηκεν; ἀλλ᾽ ὡς τοῦ καλοῦ τῆς ἡσυχίας ἡττηθείς, οὗπερ ἐκ πλείονος ἤρα καὶ οὗπερ ἐπιτυχεῖν πάντα ἐκίνει καὶ διεπράττετο· ᾔδει καὶ γὰρ ὡς, εἰ περὶ τούτου τῷ προεστῶτι κοινώσαιτο, κωλυθεὶς ψεύσεται τῶν ἐλπίδων καθάπαξ καὶ διαμαρτήσει τῆς ἐξελεύσεως. [a quo propterea expellitur.] Τὰς ὡρισμένας γοῦν ἐν τῇ ἀοικήτῳ τελέσας ἡμέρας, εἶθ᾽ ὁμοίως τοῖς ἄλλοις ἀπάρας πρὸς τὴν μονήν, τῶν μὲν δὴ λοιπῶν ἁπάντων ἀσμένως καὶ ὑποδεδεγμένων καὶ θεραπείας ἅτε δὴ τῷ μακρῷ τῆς ἐρημίας τεταλαιπωρηκότων καμάτῳ ἠξιωμένων, μόνος οὗτος τοῦ προστατεύοντος προσταγῇ ἀποπέμπεται τῆς μονῆς μηδὲ παρακύψαι ἐντὸς πυλῶν συγχωρηθείς [Haec antequam sacerdotio initiaretur Lazaro accidisse, non vero postea, ut habet Cyprius, supra audivimus, p. 514.] .

[15] [Deprecante magnae ecclesiae oeconomo,] Ὡς δὲ συχνὸν τῇ πύλῃ προσέμενε περιπαθῶς τε ὀλολύζων καὶ συγγνώμης τυχεῖν ἐπὶ τῷ δόξαντι ἀτοπήματι ἐξαιτῶν, ἠξιοῦτο δὲ ὡς ἐπίπαν οὐδὲ μιᾶς, ἅτε ἀνυπότακτος φανεὶς καὶ θελήμασι τοῖς ἰδίοις μᾶλλον [p. 292.] τοῖς τοῦ προεστῶτος στοιχῶν, ἔγνω ἀπελθεῖν ὡς τὰ Ἱεροσόλυμα καὶ τῷ τῆς μεγάλης ἐκκλησίας οἰκονόμῳ [Immo archidiacono, si Vitam antiquam sequamur.] , ἐπείπερ ἐκ μακροῦ συνήθης ἦν αὐτῷ καὶ διαφερόντως φιλούμενος, μεσίτῃ χρήσασθαι τὰ πρὸς τὸν ἡγούμενον· παρ᾽ ὃν δῆτα καὶ ἀφικόμενος πάντα ἐξαγγέλει τὰ κατ᾽ αὐτόν, πλὴν οὐ καταδρομὴν ἐν κατηγορίαις τοῦ ἡγουμένου ποιούμενος οὐ γὰρ πρὸς τοῦ θείου τὰ τοιάδε Λαζάρου ἀλλὰ φιλαλήθως μὲν διηγούμενος θερμῶς δὲ καὶ δεόμενος πεῖσαι τὸν τὴν προστασίαν ἐγκεχειρισμένον τῆς λαύρας [λάβρας B.] καταλλαγῆναι αὐτῷ ἐφ᾽ οἷς ἐκείνῳ προσέκρουσε. Καὶ ὃς τῷ ἀκοῦσαι τουτὶ τὴν ταχίστην πρὸς τὴν λαύραν [λάβραν B.] γενόμενος, [iterum suscipitur;] ἱκετηρίαν ὑπὲρ τοῦ φίλου συνείρει μάλα πολλήν, ὥστε ἀξιωθῆναι συγγνώμης καὶ μὴ τῶν ἐκεῖσε ἀπελαθῆναι ἄνδρα οὕτω μὲν ἀρετῆς, οὕτω δὲ καὶ συνέσεως καὶ πάσης χάριτος ἔχοντα· καὶ ἡγούμενος καταπειθὴς αὐτίκα γενόμενος καὶ τὸν θεῖον Λάζαρον τὸ δεύτερον εἰσδεξάμενος, τῇ λοιπῇ καὶ αὖθις συμμορίᾳ τῶν ἀδελφῶν συγκατέλεξεν. δὲ ἡσθεὶς ἐπὶ τῇ παραδοχῇ δι᾽ ὃν ἔτρεφε πρὸς Λάζαρον διάπυρον πόθον καὶ τῇ μονῇ εὐαγγέλιον ἱερὸν πρὸς δυοκαίδεκα χρυσίνοις ἀφοσιωσάμενος [ἀφοσιάμενος B.] οἴκαδε ἀπηλλάττετο. [Vita I, 18.] γοῦν θειότατος Λάζαρος ἔκτοτε τῇ μονῇ μέχρι τοῦ ἐπιόντος τῶν νηστειῶν ἐνδιατρίψας καιροῦ, ἐπεὶ καὶ αὖθις τοὺς λογάδας τῶν μοναχῶν πρὸς τὴν ἔρημον ἐπειγομένους ἑώρα, μὴ τὴν ὀργὴν τοῦ προεστῶτος, μὴ τὴν ἀποδιοπομπὴν τῆς μονῆς μήτ᾽ ἄλλο μηδὲν ὑποτοπάσας [Quae ultima ex ingenio addidisse Cyprium probabile est.] , [eremum rursum petit] ἔξεισι καὶ αὐτὸς καὶ τῇ ἐρήμῳ φοιτᾷ· τὸ γὰρ τῆς ἡσυχίας καλὸν εἰς γεῦσιν ἅπαξ γενόμενον διωκτὸν ἀεὶ τῷ γεγευμένῳ καθίσταται, πεῖθον τῶν λοιπῶν ἁπάντων καταφρονεῖν [in margine ὑπὲρ loco κατα B.] , πρὸς δὲ μόνον αὐτὸ κατεπείγεσθαι· οὗ δὴ καὶ οὗτος ἐν αἰσθήσει γενόμενος οὐκ ἠνέσχετο κατὰ χώραν τε μένειν καὶ ζημίαν οὔμενουν οὐ μικρὰν τοῦ ἐρημίας καὶ ἡσυχίας ὑποστῆναι καλοῦ. Ὅθεν καὶ τὸ τῆς ἡσυχίας γοῦν χωρίον, τὴν ἔρημον, τὸν παράδεισον τῆς ἀρετῆς, ἐκεῖνος καταλαβών, ἐπεὶ καὶ πρὸς τὴν λαύραν [λάβραν B.] πάλιν ἐπανακάμψαι οὐχ ᾑρετίσατο, τῆς ἐρημίας ἤδη κατάκρως ἁλούς, ἐγγειτόνων φάραγγός τινος δεινῶς ὑψηλῆς καὶ ἀκρονεφοῦς πήγνυσι στύλον [Nullam in Palaestina columnam conscendisse Lazarum nostrum iam diximus, p. 508.] καὶ ἄνεισιν ἐπ᾽ αὐτόν, [ubi columnam conscendit.] πᾶν ὅτι γεῶδες καὶ ὑλικὸν καὶ ἀπ᾽ αὐτῆς μέντοι τῆς πρώτης τριχὸς ὡς λόγος φθάσας ἐδήλωσε τοῖς κάτω λιπών, τῷ τότε δὲ τελεώτερον, ὁπηνίκα ὥσπερ εὐσταλὴς στρατιώτης ἐπὶ τὸν στύλον ἀνῆλθε καὶ πόλεμον περιφανῆ οὐ πρὸς αἷμα καὶ σάρκα ἀλλὰ πρὸς τὰ πνευματικὰ τῆς πονηρίας ἐστήσατο· ὅπου γε καὶ χρόνους διανύσας συχνοὺς καὶ τὸν ἀγῶνα γενναίως μάλα καὶ εὐθαρσῶς διαγωνισάμενος, μεγάλα καὶ τὰ κατὰ τῶν ἀντιπάλων ἠνέγκατο τρόπαια.

[16] [In patriam redire iubentem] [Vita I, 18.] Ἀλλ᾽ ἐπειδὴ κἀν τῇ οἰκείᾳ τὸν μέγαν περιβόητον θήσειν ἔμελλεν ἄνωθεν πρόνοια, τί γίνεται καὶ πῶς τὰ κατ᾽ αὐτὸν οἰκονομεῖται; Κατελθόντα ποτὲ τοῦ στύλου τὸν μέγαν καὶ πρὸς τῇ τραπέζῃ τῆς φάραγγος περιερχόμενον, ἀκοῦσαι λέγεται ἀφ᾽ ὕψους φωνῆς· &ldquogr;Δεῖ σε, Λάζαρε, φωνούσης, τὴν ἐνεγκαμένην καταλαβεῖν.&rdquogr; Τὸν δὲ θαυμάσαντα, ὡς εἰκὸς ἐπὶ τῇ φωνῇ τάς τε ὄψεις περιεργότερον ἔνθεν κἀκεῖθεν περιειλήσαντα, ὡς μηδένα τὸ παράπαν ἔχειν ὁρᾶν ὅτι μὴ ἐρημίαν καὶ μόνην καὶ [p. 293.] ταύτην ἀτίθασον, φάσμα εἶναι ὑποτοπάσαι, ὁποῖα πολλὰ κατὰ τὰς ἐρήμους, τὸ τὴν φωνὴν ἐκείνην προέμενον. Ἐπεὶ δὲ καὶ τῇ ἑξῆς παρὰ τὸν τόπον προσβάλοι καὶ τὰ αὐτὰ τῇ προτεραίᾳ ἀκούσειε καὶ τῇ τρίτῃ ὡσαύτως τὰ ὅμοια καὶ τῇ δευτέρᾳ καὶ πρώτῃ, [vocem ter audit.] οὐκέτι φασματώδη τὴν φωνὴν χρηματίζειν ὑπολαβεῖν, ἐκ προνοίας δὲ μᾶλλον, λόγοις ἀρρήτοις οἰκονομίας διοικεῖ τὰ ἡμέτερα. Ἀλλ᾽ οὐδ᾽ οὕτω παραχρῆμα τὸν ὅσιον κατὰ τὴν φωνὴν διαπράξασθαι, προσμεῖναι δὲ καὶ ἔτι τῷ τόπῳ καὶ τὸ ἀκριβὲς ἐκμαθεῖν. Ὡς δέ γε καὶ μᾶλλον αὕτη ἐπέκειτο τὴν ἐκεῖθεν ἄπαρσιν ἐπιτρέπουσα, δέον λέγεται νομίσαι πρός τινας ὁσίους οὐ μακράν που τοῦ οἰκείου στύλου κατασκηνοῦντας, οὓς νέους ἔτι τὴν ἡλικίαν καὶ ἀκμάζοντας οἱ κατ᾽ ἔρημον τόποι δεξάμενοι ἕως γήρως καὶ πρεσβείου εἶχον ἀκμαιοτέρους μὲν ἀεὶ τὴν ἀρετὴν τὰ σώματα δὲ κατὰ πολὺ κεκμηκότας, πρὸς τούτους τε φοιτῆσαι καὶ δῆλα καταστῆσαι τὰ τῆς φωνῆς, εἶτά τε καὶ ἀναδιδαχθῆναι, ὅτι καὶ δέον ποιεῖν. Τούτου δὲ οὕτω προβάντος καὶ τῶν ὁσίων ἐκείνων ἀνδρῶν ἐκ προνοίας καὶ αὐτῶν τὴν φωνὴν γεγενῆσθαι εἰπόντων καὶ μὴ ἐξεῖναι τὸ ἀπὸ τοῦδε ἀμφιβόλως πρὸς αὐτὴν διακεῖσθαι, σὺν τάχει ὅτι πολλῷ τῶν τῇδε ἀπαναστὰς τὴν κατευθὺ Ἱεροσολύμων ἐστείλατο. [I, 19.] Τῇ πόλει δὲ ταύτῃ προσεσχηκὼς ἐπεὶ μεθ᾽ ἡμέρας οὐχὶ συχνὰς ἠγγέλλετο [ἠγγέλετο B.] πάμπολύ τι πλῆθος Σαρακηνῶν ἐς ταὐτὸν γνώμης ἐλθεῖν πάντα τὲ τὰ τῆς ἁγίας πόλεως κύκλῳ καταδραμεῖν καὶ ληΐσασθαι μὲν τὰς πόλεις, [Sarracenorum depraedationes.] ληΐσασθαι δὲ καὶ ὁπόσα κωμῶν καὶ χωρῶν καὶ ἀγρῶν, τοὺς δέ γ᾽ ἐν αὐτοῖς μετιέναι μαχαίρᾳ, πρὸς τούτοις ὅτι καὶ κατὰ τοῦ ἐν τῷ τρούλῳ τῆς ἁγίας Ἀναστάσεως πανσέπτου σταυροῦ λυττήσαντες οἱ ἄθεοι τὰς ἀνοσίους χεῖρας αὐτῶν ἀνοσίως ἐπέβαλον καὶ τοῦτον εἰς ἔδαφος κατασπάσαντες τοῖς βεβήλοις αὐτῶν ποσίν, Θεοῦ ἀνοχῆς, οἱ βέβηλοι κατεπέβαινον, σῦς ἂν εἶπέ τις μαργαρίτην καταπατοῦντας τὸν πολύτιμον [πολύτιμιον B.] καὶ οὐράνιον, οὗτος [corr. ex οὕτως B.] πρὸς οὕτω βαρεῖαν ἀκοὴν μὴ ἐνεγκών τῶν γὰρ βαρέων πραγμάτων καὶ τοὺς λόγους ἀποστρεφόμεθα ἀλλ᾽ ὁμοῦ καὶ ὦτα πληγεὶς καὶ καρδίαν καὶ τὰς ὄψεις τὸ τοῦ λόγου καλύψας, μετὰ καὶ ἄλλων οὐκ ὀλίγων μοναχῶν τῶν ἐκεῖσε ἀναχωρεῖ.

[17] [Cum Paulo proficiscitur] [Vita I, 20.] Εἶτα τῶν μὲν ἄλλων ἔνθεν κἀκεῖθεν διασπαρέντων, μόνος οὗτος κοινωνὸν τῆς ὁδοιπορίας καί τινα πλουτήσας τοὔνομα Παῦλον, οὗ πολὺ τὸ εἰς ἀρετὴν ἐτύγχανε κλέος, μέχρι Σεβαστείας πόλεως ἐγένετο· ἐκεῖθεν δὲ διαζευχθέντες Παῦλος μὲν μακάριος τὴν εὐθὺ Τραπεζοῦντος ἐφέρετο [γράφε corr. in marg. A.] ἐκεῖσε γὰρ γενέσθαι τοῦτον ἀνῆκε τὸ πρόθυμον Λάζαρος δὲ τῆς ἐπὶ Ῥώμην ὅλαις εἴχετο ταῖς ὁρμαῖς· ἤρα γὰρ ἐκ μακροῦ κἀκεῖσέ τε ἐνδημῆσαι καὶ τῶν ἐξάρχων τῆς δεκάδος [Apostoli demptis corphaeis.] τοῦ Χριστοῦ μαθητῶν γενέσθαι προσκυνητής· ἀλλ᾽ οὕτω μὲν γὰρ τὴν προκειμένην στελλόμενος σὺν πολλῇ προθυμίᾳ ψυχῆς, ὡς διά τινος δρυμῶνος ἐπῄει τοῦτον ἐλθεῖν, ἄρκτων δυάδι προσαπαντᾷ [Varia variis temporibus ab altero Gregorio narrata hoc loco permiscet Cyprius.] [I, 25, 64.] τὴν αὐτὴν ἐκείνῳ διερχομένων ὁδόν, αἷς καὶ τὸ εἶδος μόνον μελῶν ἦν ἔκλυσις ἀτεχνῶς, πολὺ μάλα τὸ φονικόν τε καὶ ἄγριον προβαλλόμενον. Καὶ ταύτας ὡς εἶδε, πέφρικέ τε ὡς εἰκὸς καὶ δεινῶς κατωρρώδησε [p. 294.]οὐ γὰρ εἶχέ που ἐκκλῖναι καὶ τὸν κίνδυνον ἐκφυγεῖν ἔμενε δέ, τῷ δέει διασπαραττόμενος καὶ πολύ γε χεῖρον ἤπερ ὀδοῦσι θηρῶν. Τέως δὲ μικρὸν τοῦ δέους ἀνενεγκὼν καὶ γενόμενος ἑαυτοῦ, ἐπὶ τὸ ἐν στενοῖς μόνον γνωριζόμενον φάρμακον, [itinerisque periculis] τὴν ἐπὶ Θεὸν δηλαδὴ πεποίθησιν, καταφεύγει καὶ ταύτην ὡς ἀμυντήριον ὅπλον κατὰ τοῦ δεινοῦ ἐκείνου προβάλλεται συναντήματος. Ἀναπετάσας γὰρ αὐτίκα καὶ ὄμματα καὶ χεῖρας εἰς οὐρανόν, τὰ τῆς θεοκινήτου ταυτὶ γλώττης Δαυὶδ ὑποψάλλων ἦν μουσουργήματα· &ldquogr;Κύριε, σύ μου ἐλπὶς ἀπὸ μαστῶν τῆς μητρός· ἐπὶ σὲ ἐπερρίφην ἐκ μήτρας. Διὰ τοῦτο μὴ ἀποστῇς ἀπ᾽ ἐμοῦ, ὅτι θλίψις ἐγγὺς καὶ βοηθήσων οὐδείς. Σῶσόν με, δέσποτα, ἐκ στόματος αἱμοβόρων θηρῶν καὶ ἐκ θανάτου ἅρπασον τὴν ψυχήν μου.&rdquogr; [Ps. 21, 9 – 12.] Καὶ τοῦ θαύματος, οὔπω τὰ τῆς εὐχῆς πάντα πέρας εἰλήφει, [orationis ope eripitur.] καὶ τὰς ἄρκτους ὁρᾷ κεκλιμένας καὶ πρὸς γῆν νενευκυίας ἐχούσας τὰς κεφαλάς, ὡς αἰδῶ τινα ἔχειν εἰκάσαι καὶ συστολὴν ἐν αὐταῖς, ἐπὶ θάτερα τῆς ὁδοιπορίας τραπῆναι καὶ τούτῳ καθαρᾶς ταυτησὶ ὥς τινι σφετέρῳ παραχωρῆσαι δεσπότῃ, ἐπείπερ αἰδέσιμον οἶδε καὶ θηρίοις αὐτοῖς τὸ τῆς ἀρετῆς χρηματίζειν [χρηματίζει A.] καλόν· καὶ τοῦτο δῆλον ἂν εἴη ἔκ τε ἄλλων οὐκ ὀλίγων καὶ δὴ καὶ ἀπὸ τῆς εἰς τὸν πρωτόπλαστον πρὸ τῆς παρακοῆς εἰσόδου αὐτῶν, ὅτε καὶ συμβαίνοντα τῇ ἑκάστου φύσει ἐλάμβανον τὰ ὀνόματα.

[18] Ἐπεὶ δὲ καὶ Λάζαρος θεῖος τοῦ νέου ὅλος ὑπῆρξεν Ἀδὰμ καὶ οὐδὲν αὐτῷ τῆς παρακοῆς [τῆς παλαιᾶς παρακοῆς in marg. A.] τῆς παλαιᾶς ἐσῴζετο λείψανον, τί καινόν, εἰ καὶ θηρσὶν αἰδέσιμος ἦν, διὰ μόνην παρακοὴν καὶ οὐδὲν ἄλλο ἐκπολεμωθεῖσιν ἡμῖν. [A seris,] Ἀλλὰ τοῖς μὲν ἐνοδίοις ἐκείνοις δεινοῖς τοῦ Θεοῦ προμηθείᾳ Θεοῦ οὕτω διεφυλάχθη ἀλύμαντος, τῷ δὲ ἀεὶ δυσμεναίνοντι γένει τῷ ἡμετέρῳ νοητῷ θηρὶ ταῦτα βλέποντι ἡσυχάζειν οὐκ ἦν οὐδὲ φέρειν ἐπιεικῶς, ἀλλ᾽ ὥσπερ ἄνωθεν ποικίλλεσθαί τε εἴωθε καὶ πολυειδῶς τῷ ἀνθρωπίνῳ γένει προσβάλλειν, ὁτὲ μὲν ὄφις γενόμενος καὶ εἰς τοὺς γενάρχας τὸν ἰὸν ἐξεμῶν, ὁτὲ δὲ λέων ὠρυόμενος, ἄλλοτε πάλιν ἄνθρωπον μὲν ὑποκρινόμενος, ἔστιν ὅτε καὶ ἄγγελον φωτὸς καὶ ἀέρα καὶ πῦρ καὶ ὕδωρ καὶ γῆν καὶ μάλιστά γε Πρωτεὺς Αἰγύπτιος, [seu a daemone potius,] [Vita I, 29.] οὕτω καὶ τότε μεταμορφωθεὶς εἰς κύνα μέγιστόν τε καὶ μέλανα σκότει χαίρων καὶ σκότους κληρονόμος, ἅτε καὶ σκότος διὰ τὴν τῆς ἐπάρσεως χρηματίσας ἀπόπτωσιν, τῷ μακαρίῳ τούτῳ προσβάλλει, νῦν μὲν ἔμπροσθεν αὐτοῦ γινόμενος καὶ διαμερίσαι τῷ καρχάρῳ ἐπαπειλῶν, νῦν δὲ κατόπιν ἐρχόμενος ὑλακαῖς τε ἀγρίαις ἐκδειματῶν καὶ ὑπόνοιαν παρέχων ἀεὶ ἅψασθαι ἤδη τῶν ἐκείνου ποδῶν· καὶ τοῦτο δὴ ἀναιδὴς ἔμεινε διατελῶν παρ᾽ ὅλην τριττὺν [τριττὴν B.] ἡμερῶν· ἐπὰν δὲ καὶ κώμῃ τινὶ ἐδέησε τὸν ὅσιον προσσχεῖν [προσχεῖν B.] ἐπὶ βραχείας τροφῆς πορισμῷ οὐ γὰρ ἦν ἐκείνῳ τι τῶν ἐδωδίμων ἐπιφερόμενον, ὅτι οὐδὲ τὰ περὶ τῆς αὔριον ἐφροντίζετο ἐν σχήματι κυνὸς ἰταμώτατος δαίμων ὑλακαῖς τισι καὶ ῥεγχαμοῖς ἀσήμοις ἀθροίζων τοὺς ἑκασταχοῦ τῆς κώμης ἐνδιατρίβοντας κύνας ἠρέθιζε κατὰ τοῦ ἁγίου, πρῶτος αὐτὸς ἐγχειρῶν τῇ ὁρμῇ, εἶθ᾽ ἑξῆς ἐφεπομένους ἔχων καὶ τοὺς λοιπούς· δι᾽ καὶ νῆστιν συνέβαινε διημερεύειν, ἐπ᾽ οὐδεμιᾷ προσβάλλοντα τῶν κωμῶν [p. 295.] διὰ τὴν τοῦ δαιμονίου τηλικαύτην ἐπήρειαν· ἀλλὰ καὶ ταύτης Θεοῦ ἐπικουρίᾳ ἀβλαβὴς διεσώθη, ὀψὲ γοῦν πρὸς τὸ καρτερικὸν τοῦ ἀνδρὸς τοῦ πειράζοντος ἀπειπόντος, [illaesus servatur.] ὑφ᾽ οὗ δὴ καὶ ὡς ὑπὸ μάστιγος τυπτόμενος ἀπηλάθη, λύκος μάτην χανὼν ὀφθεὶς καὶ ἀνηνύτοις τὸ τοῦ λόγου ἐπιχειρῶν, κἂν πάντα ἐτέλει κινῶν ἀποστάτης Θεοῦ, ὥστε τὸν τοῦ Θεοῦ παραλυμήνασθαι ἄνθρωπον. Καὶ μὲν πειραζόμενος καὶ νικῶν τὸν πειράζοντα λαμπρότερος ἀνεδείκνυτο, δὲ πειράζων καὶ κακουργῆσαι σπεύδων ταῖς προσβολαῖς ἠλέγχετό τε ἀδυνατῶν ὅσα καὶ βέλος εἰς στερεμνίαν πέτραν καὶ ὡς ἀσθενὴς κατῃσχύνετο.

[19] [Ephesum petit,] [I, 29, 34.] Ἐπεὶ δὲ προνοίᾳ Θεοῦ τῶν τοῦ ἀντικειμένου προσβολῶν ἀνώτερος ἀνεδείχθη, ὀψὲ καὶ μόλις τὴν μεταξὺ διανύσας ὁδὸν καταλαμβάνει τὴν Ἔφεσον· τῷ προέδρῳ δὲ ταύτης εἰς ὄψιν ἅμα καὶ λόγους γενόμενος, περὶ τῆς εἰς τὴν πρεσβυτέραν Ῥώμην πορείας κοινοῦται αὐτῷ. Τοῦ δὲ τό τε πρᾷον ἅμα καὶ γαλήνιον τοῦ ἀνδρὸς θαυμάσαντος, ὡς εἰκός, τοῦ τε τρόπου τὸ ἁπλοῦν τό τε μειλίχιον τῶν λόγων καὶ τὴν ἐπιλάμπουσαν δι᾽ αὐτῶν χάριν τοῦ πνεύματος ὑπεραγασάμενον ὅλον τε ἁλῶναι ἐκείνου καὶ ἀξιοῦν μένειν παρ᾽ ἑαυτῷ καὶ τῆς ἐπὶ Ῥώμην ἀγούσης ἀπείργεσθαι. Καὶ ὃς τὸν μὲν τὴν Ῥωμαίων ἰδεῖν ἀναπείθοντα λογισμὸν κατὰ τὸ ῥῆμα τοῦ Ἐφεσίων προέδρου ἐξ αὐτῆς ἀπεκρούσατο, στρέφεσθαι δέ τε σὺν ἐκείνῳ καὶ τὸ τῆς ἀσκήσεως περιφρονῆσαι καλὸν διὰ τῆς ἐν μέσῳ ἀναστροφῆς καὶ συγχύσεως καθολικῶς ἀπηνήνατο· ὅθεν καὶ τῆς Ἐφέσου ἀπάρας τὴν τῶν Ὀρόβων καταλαμβάνει μονήν, [dein Orobos,] ἧς δῆθεν τὸ πρῶτον ἀπῆρε τῶν κατὰ Παλαιστίνην ἐπιθυμῶν. Ἐν ᾗ γενόμενος πρῶτον μὲν ἄδηλα τὰ κατ᾽ αὐτὸν τοῖς ἐκεῖσε τηρεῖ· ἔπειτα πολλὰ προσκειμένοις γνῶναι, τίς τε εἴη καὶ ὅθεν ἵκοιτο, ἐπεὶ παρ᾽ ἑαυτῶν εἰδέναι οὐκ εἶχον, αὐτὸς ἑαυτὸν δῆλον ἐγκαθιστᾷ, Λάζαρον εἶναι φάσκων ἐκεῖνον τόν ποτε παρ᾽ αὐτοῖς καὶ παιδευόμενον καὶ φρουρούμενον. [Vita I, 30.] Καὶ οὗτος μὲν ταῦτα. [et a suis adhuc superstitibus] φήμη δὲ θᾶττον τὰ κύκλῳ κατειληφυῖα τὸν ἄνδρα τοῖς πᾶσιν ἐπανελθόντα ἐμήνυεν, ὀτρύνουσα πάντας ἁπαξαπλῶς, πολὺ δὲ πρὸ τῶν ἄλλων τὴν οἰκείαν μητέρα πατὴρ γὰρ αὐτοῦ ἤδη ἐξ ἀνθρώπων ἐγένετο ὥστε τῇ μονῇ ἐπιστῆναι καὶ τῆς ἐπιθυμητῆς Λαζάρου θέας ἐμφορηθῆναι. Οἱ δὲ ὡς ἤκουον, ᾗ ποδῶν εἶχον συνέρρεον, τῷ πόθῳ καὶ τῇ προθυμίᾳ νευρούμενοι, τὸ ἐν μέσῳ διάστημα ὥσπερ πτερωτοὶ διερχόμενοι, ἀλλήλους παραθήγοντες, ἀλλήλους προκαταλαμβάνοντες, πνευστιῶντες οἱ πάντες καὶ τῇ μονῇ τὸ ἆσθμα παρακεκομμένοι προσβάλλοντες. [agnoscitur.] γὰρ παρ᾽ ἐλπίδα τῶν ἐπιθυμητῶν παρουσία παντοίους γενέσθαι πείθειν οἶδε τοὺς ἐραστὰς καὶ ὑπὲρ τὴν δύναμιν ἅλλεσθαι. Ἐντεῦθεν καὶ μειδιῶσι μὲν τοῖς ὀφθαλμοῖς τὴν γλυκεῖαν ἐκείνην ὄψιν προσέβλεπον, ἑστῶσι δὲ τοῖς ὠσὶ λόγους ἐκείνους ἐλάμβανον, οἷς σφόδρα πολὺ τὸ ἀνύσιμον· καὶ γὰρ πρὸς τοῖς ἄλλοις τῷ μακαρίῳ καλοῖς καὶ λόγος ἐνῆν ἅλατι ἠρτυμένος κατὰ τὸν θεῖον φάναι ἀπόστολον, πολὺ μὲν τὸ χάριεν πλουτῶν, πολὺ δὲ τὸ ἱλαρὸν καὶ πρὸς σωτηρίαν ἐπαγωγόν, ὥστε δύνασθαι καὶ τὴν ἀτεράμονα ἴσα καὶ λίθῳ καταμαλθάξαι ψυχὴν καὶ τῆς ἀντιτυπίας μεταβαλεῖν. Ἔνθεν τοι καὶ τοῖς πλείστοις δακρύειν ἐπῆλθε τῷ τότε ὑφ᾽ ἡδονῆς, τὸν θαυμαστὸν θεωμένοις ἐκεῖνον καὶ λόγων ἐκείνου ἐπακροωμένοις.

[20] [Sanctae quietis desiderio] Ὡς δὲ συχνότερον οἱ ἄνδρες τῷ μεγάλῳ παρέβαλον καὶ δι᾽ ὄχλου ἐγίνοντο, δῆμος ὄντες καὶ τὴν ἡσυχίαν ἐπιταράττοντες, οὗτος ἐκ παιδὸς ταύτης θερμότατος ἐραστὴς καθαρᾶς ἐπαπολαύειν αἱρούμενος, ἅτε ἡλικιῶτιν ταύτην [p. 296.] ἔχων καὶ σύντροφον, καὶ διὰ ταῦτα μὴ φέρων τὸν χωρισμόν, σκέπτεται κἀκεῖθεν μὲν ἀναχωρεῖν, ἐπιδημεῖν δέ, ἔνθαπερ ἂν θορύβου καὶ ταραχῆς ἔσται οἱ ἀπηλλαγμένα τὰ τῆς βιοτῆς· καὶ δὴ κομιδῇ βραχείας ἐκεῖσε προσδιατρίψας ἡμέρας καὶ ταύτας ὅσον τὸν μητρικὸν ἀφοσιώσασθαι πόθον, ἐπειδήπερ τὴν μητέρα ἑώρα δυσφοροῦσαν τὰ μέγιστα καὶ ἀλύουσαν ἐπὶ τῷ χωρισμῷ, [migrat ad Sanctam Marinam] μετανάστης γίνεται τῶν ἐκεῖ· καὶ ὡς οὐκ εἶχεν ἐκ πρώτης χῶρον εὑρεῖν ἀσκήσει κατάλληλον, ἀλλ᾽ ἐπὶ πολὺ τῇδε κἀκεῖσε διετέλει πλαζόμενος, ὀψέ ποτε τὸ κατέναντι τοῦ ὄρους Γαλησίου ἀσκητήριον, ἐν ᾧ καὶ ναὸς Μαρίνης τῆς μάρτυρος μηνυθεὶς ἐπιτηδείως ἔχειν πρὸς τὸν ἐκείνου σκοπόν, ἀμελλητὶ [ἀμελητὴ B.] γίνεται τοῖς ἐκεῖ. [I, 31.] Ἰδὼν δὲ τὸν τόπον δεινῶς ἡσύχιον καὶ τὰ πρὸς ἀρετὴν συμβαλέσθαι δυνάμενον, τοῖς ἐκεῖσε μοναχοῖς, [Vita I, 34.] δύο οὖσιν ἀδελφοῖς καὶ σώματα καὶ ψυχάς, τρίτον ἑαυτὸν μακάριος ἐγκαταλέγει. Τοῦτο τὸν πρόεδρον Ἐφεσίων λαθεῖν οὐκ εἶχεν, [Ephesiorum metropolitam] εἰς ἀκοὴν δὲ αὐτῷ παραχρῆμα γενόμενον ἔπεισέ τε τὴν ταχίστην ἐπὶ τὸ μνημεῖον [in marg. ἐπὶ τὸ σεμνεῖον B.] γενέσθαι καὶ Λάζαρον τὸ φιλούμενον αὐτῷ ὄνομα ἐπιστηρίξαι τῷ τόπῳ· διενοεῖτο γὰρ καὶ λίαν συνετῶς ὡς, εἰ καὶ τοῦ πρώτου ἀπέτυχε, τοῦ παρ᾽ αὑτῷ δηλαδὴ ἔχειν τὸν ἄνδρα καὶ τῆς ἐξ ἐκείνου ὅσαι ὧραι ἀπόνασθαι ὠφελείας, ἀλλὰ τοῦ γε δευτέρου, τοῦ ἐκεῖνον δηλονότι πλουτεῖν ἀγχόθι κατασκηνοῦντα τῆς μητροπόλεως, ὡς ἂν ἔχοι τούτῳ συγγενέσθαι ὁπότε δεήσειε, πειρᾶσθαι ὡς ἐπίπαν μὴ διαμαρτεῖν. Οὕτως ἦν ὅλος τοῦ ἔρωτος ἁλοὺς τοῦ ἀνδρὸς καὶ πάντα δεύτερα τῆς ἐκείνου ἡγούμενος ἀπολαύσεως, ἐπειδήπερ κἀκ τοῦ τιμᾶν ἀρετὴν καὶ τοὺς ζῶντας κατ᾽ ἀρετὴν οὔμενουν ἐλάχιστον ᾔδει τὸν μισθὸν τοῖς οὕτως ἔχουσιν ἐπιγίνεσθαι. Ἐπιστὰς γοῦν ὅλος ἡδονῆς ἀρχιερεὺς ὅλος εὐφροσύνης ἐν μοίρᾳ γὰρ ἀτεχνῶς πανηγύρεως τὸ πρᾶγμα ἐτίθετο καὶ Λάζαρον χαρμοσύνῳ ψυχῇ ἀσπασάμενος, ἐπεὶ πρὸς ἐκείνου γνοίη τὸν τόπον κατασκηνοῦν, ἐγχειρίζει αὐτῷ σὺν ὅσῃ τῇ χαρμονῇ τό τε σεμνεῖον καὶ τοὺς αὐταδέλφους ἐκείνους, [propitium habens,] πολλὰ τούτους πρότερον νουθετήσας ὅσα καὶ παῖδας πατρὶ προσανέχειν Λαζάρῳ καὶ μηδ᾽ ὅλως μηδὲν φανῆναί ποτε ἀντίξουν τῇ ἐκείνου γνώμῃ φρονήσαντας. Ἀμέλει τοι καὶ ἀρχιερεὺς τοσαῦτα εἰπὼν καὶ δράσας τῶν ἐκεῖ ἀπηλλάττετο, τὸν δὲ εἶχε τοῦ λοιποῦ τὸ σεμνεῖον τῆς πρὸς Θεὸν ὁδοῦ φιλοπονώτερον ἐφαπτόμενον. Πολλῶν μὲν γὰρ δήπουθεν καὶ ἄλλων ὄντων τῶν κατὰ ταύτην παραπεμπόντων αὐτόν, εὐχῆς καὶ ὕμνου τέλος μὴ δεχομένων, νηστείας τῆς καὶ ὑπὲρ ἣν οἶδεν ᾄττειν ἀνθρώπων ἰσχύς, πρᾳότητος τοῦ ἐπισήμου τῶν ἐκείνου καλῶν, καὶ τῶν ἄλλων ὁπόσα τοῦ σεμνοῦ καταλόγου τῶν ἀρετῶν, ἁπάντων δὲ μάλιστα τῆς φιλανθρωπίας· ἧς ὁπόσον μετῆν τῷ ἀνδρί, λόγος οὐδεὶς ἐξαρκέσει εἰπεῖν· πλὴν μικρὸν ὅσον ταύτης μνημονευτέον, ὡς ἂν ἔχοι τις ὥσπερ ἐκ τοῦ ἀναθυμιαζομένου καπνοῦ τὸ ὑποτυφόμενον πῦρ τεκμήρασθαι τὸ λεγόμενον καθάπερ ἐκ τῆς τῶν νεφῶν συνδρομῆς καὶ μανότητος τὴν ὅσον οὔπω ἐν γῇ ἐπομβρίαν.

[21] [hominesque latere] Οὗτος τοιγαροῦν τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπος ἐπειδὴ κἀκεῖσε γενόμενος τῆς φίλης καὶ πάλιν ἀρετῆς προθυμότερον εἴχετο, προὔργου ἦν αὐτῷ πειρᾶσθαι λανθάνειν τοὺς πάντας ἁπαξαπλῶς, καὶ ὥσπερ φίλον ἡγεῖτο τήκειν τὴν σάρκα καὶ καθυποτάσσειν τῷ πνεύματι, οὕτω δῆτα καὶ ταῦτα πράττων λανθάνειν· ἐξ ἴσου γὰρ ἐτίθετο τόν τε μηδὲν ἀρετῆς μετερχόμενον καὶ τὸν μετερχόμενον μὲν οὐ μήν γε λανθανόντως καὶ Θεῷ μόνῳ γινωσκομένως ἀλλ᾽ ἐμφανείας χάριν καὶ ἐπιδείξεως· τοὺς μὲν γὰρ ἐπιδεικτικῶς [p. 297.] ἀρεταίνοντας ἐρᾶν ἔφασκε τῆς παρὰ ἀνθρώπων δόξης καὶ ταύτην θηρεύειν ὁπόσῃ σπουδῇ, ὄνησιν δὲ παρὰ ταύτην εἶναι αὐτοῖς οὐδεμίαν, καθάπου καὶ τὰ ἱερά φησιν εὐαγγέλια ἀπέχειν ἤδη αὐτοὺς τὸν μισθόν, ὅτι πάντα πρὸς δόξαν τὴν παρὰ ἀνθρώπων εἰργάζοντο, ὥστ᾽ εἰ μηδένα τῶν πρακτέων εἶχον συνίστορα, μὴ ἂν σπουδάσαι αὐτοὺς ἐγχειρῆσαί τινι ποσῶς τῶν εἰς ἀρετήν, τοὺς δέ γε λανθανόντως τὰ τῆς ἀρετῆς μετιόντας Θεῷ τε μόνῳ γινώσκεσθαι καὶ παρὰ τοῦ γινώσκοντος πολλαπλάσιον ἀντιδοξάζεσθαι. Ὅσῳ τοίνυν ἀμείνων παρὰ Θεοῦ δόξα τῆς παρὰ τῶν κάτω, μὲν γὰρ ἀκήρατός ἐστι καὶ αἰώνιος, δ᾽ ἐπίκηρος καὶ φθαρτὴ καὶ τοῖς πλείοσι μηδὲ μέχρι τελευτῆς παραμένουσα, ἐλεγχθέντος τοῦ πλάσματος καὶ πρὸ τῆς εἰς γῆν ἀποστροφῆς, παρὰ τοσοῦτον ἂν εἴη καὶ κρύφα κατὰ Θεὸν σπουδάζων βελτίων τοῦ δημοσίᾳ τὰ ἴσα δοκοῦντος ἐργάζεσθαι· ἀλλ᾽ μὲν οὕτως εἶχε γνώμης πάντων ἔσχατον ἑαυτὸν καὶ λέγειν καὶ δεικνύειν, [satagens.] τῷ δὲ τοὐναντίον μᾶλλον γνώμης εἶχε προέβαινε· καὶ γὰρ ὃν τρόπον ἐπὶ πλήθουσαν ἀγορὰν ἐξ ἀπόπτου σαλπίζων τοῖς ἀγοραζομένοις ἅπασι καταφανὴς καὶ διάδηλος γίνεται, τὸν ὅμοιον δῆτα κἀκεῖνος τρόπον, ἔνθ᾽ ἄρα καὶ ἀπῄει, παραχρῆμα διάδηλος ἦν, καὶ ταῦτα μηδὲ σαλπίζων μηδ᾽ ἐξ ὑψηλοῦ διασημαίνων τὰ κατ᾽ αὐτόν, ἀλλ᾽ ἐν ἀφανείᾳ καὶ γῆς μυχοῖς, οἷάπερ οἱ τῶν μελιττῶν φιλεργοὶ τὸ μέλι τῆς ἀρετῆς ἐργαζόμενος.

[22] [Multis ad eum accedentibus,] [Vita I, 32.] Ἔνθεν τοι καὶ ἦν ὁρᾶν τοὺς ὡς ἐκεῖνον ὁσημέραι συρρέοντας καὶ ἀριθμὸν σχεδὸν ὑπερβαίνοντας. Καὶ γὰρ ὃς ἔφθη πρὸς τὸν ὅσιον ἐνδεδημηκώς, τῷ μήπω ἐπιστάντι ὁμοῦ τε ἐμήνυε κἀκεῖνόν τε παραυτίκα ἑώρα τὴν ὁμοίαν αὐτῷ πορείαν ἀνύοντα καὶ σὺν σπουδῇ πρὸς τὸν ὅσιον ἀποτρέχοντα· καὶ τούτων μὲν οὕτω πανσυδὶ ἐπιφοιτώντων, πρῶτον ἔργον ἐκείνῳ, λόγῳ σωτηρίῳ καὶ τροφῇ τῷ ὄντι διαφερούσῃ ἀνθρώπῳ τρέφειν αὐτῶν τὰς ψυχάς, μετὰ δὲ κἀκ τῶν ὧν ἐτύγχανεν ἔχων τράπεζαν παρατιθέναι σωματικήν· καὶ τοῦτο οὐ ποτὲ μὲν διετέλει ποιῶν ποτὲ δὲ οὐδαμῶς, ἀλλὰ καίπερ βραχέων πάνυ τῶν ἐδωδίμων ὄντων αὐτῷ καὶ μὴ ἐξαρκούντων εἰς εὐτελῆ τῶν ἐνασκουμένων σὺν ἐκείνῳ ἑστίασιν, [quos, etiam in inopia,] τῆς φιλανθρώπου ταυτησὶν ἀποσχέσθαι οὐκ εἶχεν ἐργασίας, κἂν εἰ καὶ μέχρι καὶ μάζης μιᾶς περιειστήκει αὐτῷ τὰ ἐδώδιμα· ὅπερ εἰς ἔκπληξιν οὐ μικρὰν ἐμβάλλει τὸν ἀναλογιζόμενον καὶ τῷ τοῦ Ἠλιοῦ πείθει θαύματι παραβάλλειν, τῷ περὶ τὴν δράκα φημὶ τοῦ ἀλεύρου καὶ τὸν ἐλαίου καμψάκην τὸν μὴ ἐλαττούμενον· [III Reg. 17, 12.] πλὴν ὅσον Ἠλίας μὲν χήραν μετὰ τῶν τέκνων μίαν διατρέφων ἐτέλει καὶ παρὰ τούτους οὐδένα, δὲ οὐδὲν πάνυ βραχέα ἔχων τῶν ἐδωδίμων τὸν ἀπείραντον [ἀπείρητον B.] ἐκεῖνον τῶν παραβαλλόντων ἐσμὸν ἑστιῶν ἦν, μὴ γογγυσμοῦ ῥῆμα προἳέμενος· τοσοῦτον γοῦν αὐτῷ τὸ τῆς εὐποιΐας χρῆμα, τοσοῦτον τὸ τῆς μεταδόσεως, [cibo reficit] ὥστ᾽ ἔμοιγε δύνασθαι εἰπεῖν πάντας τοὺς ἐπὶ τούτῳ διαβοηθέντας ὑπερακοντίσαι τὸν μέγαν καὶ φέρειν κατὰ πάντων τὰ νικητήρια, ἐπεί τοί γε οἱ μὲν ἐκείνων ἐκ τοῦ περιττεύοντος τὴν εὐποιΐαν ἐπεδείκνυντο, οἵ δ᾽ ἴσως καὶ ἐξ αὐτῶν τῶν ἀναγκαίων ἀποτεμνόμενοι μικρὰ καὶ τοσαῦθ᾽ ὅσον μὴ δεῖσθαι παρ᾽ ἑτέρων, μόνος δὲ τῶν ἁπάντων οὑτοσὶ ἐξ ὧν ἐνῆν ἐκνενευρισμένον τῇ νηστείᾳ τὸ ἴδιον ψυχαγωγῆσαι σκῆνος καὶ τῶν καμάτων μικρὸν ἀνακτήσασθαι, καθάπαξ τὴν κατ᾽ ἐκεῖνο παρορῶν ἐπιμέλειαν, λίαν μεγαλοψύχως ἔπραττε τὴν μετάδοσιν, μονονουχὶ τροφὴν ἕτερον οὐδὲν τὸ τοὺς ἠπορημένους τρέφειν ἡγούμενος, ὅπερ κυρίως εὐποιΐαν καὶ μετάδοσιν ἔγωγε τίθεμαι, οἶμαι [p. 298.] δὲ καὶ τῶν τὰ δίκαια βουλομένων λέγειν ὁστισοῦν· οὐ γὰρ τὸ τὰ περιττὰ καὶ ἄλλως εἰκῇ κεκτημένα ἀποσκευάσασθαι τὸν φίλοικτον ἐνδείκνυσι τρόπον, ἀλλ᾽ γ᾽ ἐκ τῶν ἀναγκαίων ἀφιερουμένη τοῖς πένησιν εἰσφορὰ καὶ [ B.] τῶν ὧν ἐνδεῶς ἔχει τις ἑκούσιος ἐκφορά. [primi huius loci incolae] Ἀλλὰ τοῦτο μὲν γὰρ οὕτω θεοφιλῶς τῷ ἁγίῳ τελούμενον οὐκ εἶχεν ξυνωρὶς ἐκείνη τῶν αὐταδέλφων ὅπως μὴ βαρέως ἐνέγκῃ καὶ τὰ ἔσχατα ὀδυνηθῇ τὰς ψυχάς, τὰ μεγάλα δὲ μᾶλλον ἐδυσφόρει, ἔστενεν ἀπὸ ψυχῆς, ἐγόγγυζεν [ἐγόγγυζον B.] ὅσαι ὧραι, τὰ σπλάγχνα ὑπὸ τῆς ἀνίας διεπρίετο καὶ τὰ παρὰ τοῦ πατρὸς εἰς βρῶσιν τοῖς ξένοις παρατιθέμενα τῶν οἰκείων μελῶν ἀφαίρεσιν ἐλογίζετο· ὅθεν καὶ ἐπεὶ μεταπεῖσαι τοῦ τρόπου πεῖραν ἐκείνῳ προσήνεγκαν, οὐχ οἷοί τε δὲ ὑπῆρξαν, καθάπαξ ἀποκρουσθέντες αὐτῷ, μετανάσται γίνονται τῶν ἐκεῖ, τὸν μέγαν ἀφέντες μετά τινων αὐτοῦ μαθητῶν τῶν φίλων εὐποιἳῶν καὶ πάλιν ἐχόμενον· καὶ γὰρ ὥσπερ οὐκ ἔνι τῷ πυρὶ τὴν τοῦ καίειν ἀποβαλέσθαι [ἀποβαλλέσθαι B.] δύναμιν χιόνι τὴν τοῦ ψύχειν, [alio secedunt.] οὕτως οὐδὲ Λαζάρῳ ποτὲ δυνατὸν ἦν ἀποβαλέσθαι τὸν τρόπον τῆς μεταδόσεως.

[23] [In agro] Ἀλλ᾽ γε λόγος ἐνταῦθα γενόμενος βούλεται καί τινος ἐπιμνησθῆναι, ὅπερ κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ τῷ μεγάλῳ τούτῳ ἐτελέσθη πατρί. [Vita I, 34.] Κατὰ γνώμην γοῦν ποτε τοῦ θαυμαστοῦ τουτουὶ κυάμους οἱ αὐτοῦ μαθηταὶ ἔσπειραν ἐχόμενά που λεωφόρου τινός, ἥτις πλατεῖα οὖσα καὶ βασιλικὴ πολλοὺς ἀεὶ ἐπλούτει τοὺς παροδεύοντας· κἀπειδὴ τοὺς κυάμους ὑποδεξαμένη γῆ ἀγαθὴ οὖσα τάχιστα τούτους ὑψηλοὺς ἀνῆκε καὶ μάλα βρίθοντας τῷ καρπῷ, οὐδεὶς τῶν παριόντων ἐτέλει, ὃς πρὸς τῷ φαγεῖν τῶν κυάμων μὴ καὶ μετ᾽ ἀδείας ἐπιφορτισθεὶς οἴκαδε ἀπεκόμιζεν· οἱ δέ, ὅπερ ἔδει παθεῖν, ἠνιῶντό τε σφοδρῶς ἐπὶ τούτῳ καὶ τὴν καρδίαν ἐβιβρώσκοντο μονονού· καὶ πῶς οὐκ ἔμελλον, τοὺς οἰκείους ὁρῶντες πόνους καθάπαξ βιβρωσκομένους ὑπὸ τῶν ὁδιτῶν. [ad viam publicam] Ἀλλ᾽ οὐχ οὕτως κἀκεῖνος ἀληθὴς ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ· οὔτε γὰρ ἤλγει αὐτὸς καὶ τοὺς περὶ αὐτὸν οἰκτρῶς δυσφοροῦντας παρεμυθεῖτό τε καὶ ἀνελάμβανε, λόγοις παρακλήσεως τὸ πολὺ τῆς ἀνίας αὐτῶν ἀφαιρούμενος. Ὡς δέ γε καὶ καιρὸς ἤδη παρῆν, κατ᾽ ὃν τὰ καταβληθέντα συγκομίζεσθαι δίκαιον ἦν, παρῄνει τοῖς μαθηταῖς συλλέξαντας καὶ αὐτοὺς τοὺς κυάμους κἀπὶ τούτοις ὅσα ἔθιμα τελέσαντας τῇ γεωργικῇ συγκομίζειν μετ᾽ εὐχαρίστου ψυχῆς, ὁπόσον ἄρα καὶ ἦν τὸ γεώργιον. Οἱ δὲ ἅτε ἀκριβῶς εἰδότες καὶ αὐταῖς ταῖς χερσὶ ψηλαφήσαντες μηδὲν ἐν ἐκείνοις ὅτι μὴ τὰ διάκενα ξύλα ἐναπολελεῖφθαι τῶν καλαμῶν, ἀπεδυσπέτουν τε πρὸς τὰ τοῦ ἁγίου καὶ σφοδρῶς ἀφηνίαζον, πεῖραν φάσκοντες ἐνεργεστέραν εἶναι πρὸς πίστιν λόγου παντὸς καὶ διὰ τοῦτο ἀρκεῖν αὐτοῖς [corr. ex αὐτοὺς B.] πείρᾳ μεμαθηκόσι τὸν ἐπὶ τῇ καταβολῇ μόχθον γεγονότα εἰκαῖον καὶ μὴ δεῖν ἔτι ἐν κενοῖς ἐπ᾽ οὐδενὶ συνοίσοντι κοπιᾶν· τοῦ δὲ καὶ ἔτι προσκειμένου καὶ τὰ μὲν βιάζοντος τὰ δὲ καὶ παρακλητεύοντος καὶ ἀγαθὰς αὐτοῖς τὰς ἐλπίδας, [mira fabarum collectio.] εἰ μόνον τὴν πεποίθησιν ἐπὶ Κύριον ἔχοιεν, ὑποτείνοντος, μόλις μέντοι καὶ ἄκοντες, πείθονται δ᾽ οὖν· καὶ τὰ εἰκότα ἐπ᾽ ἐκείνοις τελέσαντες, ἐπὰν λικμῆσαι τούτους ἐγένετο, τῶν ὑπὲρ κατάληψιν σῶν τεραστίων, Χριστέ, ὁρῶσι μὲν κυάμων τὴν ἅλωνα ὑπερπλήθουσαν, ὡς εἰκάσαι καὶ τὴν ἀχυρώδη φύσιν τῶν καλαμῶν μεταβληθῆναι εἰς καρπόν, πληροῦνται δὲ καὶ αὐτοὶ εὐφροσύνης καὶ εἰς ἔννοιαν ἔρχονται τῶν ὅσα μέγας αὐτοῖς παρακλητεύων ὑπέσχετο· διὸ καὶ αὐτίκα δρομαῖοι ὡς ἐκεῖνον γενόμενοι [p. 299.] ἤγγελλόν τε τὸ θαῦμα καὶ συγγνώμην ἐξῄτουν ἐφ᾽ οἷς τῇ προτεραίᾳ ὑπὲρ τοῦ μὴ συλλέγειν τοὺς κυάμους ἐνίσταντο· καὶ ταύτης δὴ θᾶττον ἤπερ ᾔτησαν παρ᾽ ἐκείνου ἐπιτυγχάνουσιν, εἰδότος τοὺς ἄνδρας ἀγνοίᾳ μᾶλλον τοῦ ἐκβησομένου κακοηθείᾳ γνώμης πεποιηκότας τὴν ἔνστασιν.

[24] [In monte Galesio] [Vita I, 36.] Ἔκτοτε δὲ μέγας χρόνον οὐχὶ συχνὸν διαβιβάσας ἐν τῷ σεμνείῳ, ὡς οὐκ εἶχεν ὁρᾶν ἑαυτὸν πάνυ τοι ὠφελούμενον, τὰ πολλὰ δὲ ὑπὸ τῆς ὀχλοκοπίας τῶν ἀνθρώπων καὶ ζημιούμενον, ἀπάρας ἐκεῖθεν πρὸς τὸν ἀντικρὺ πρὸς τὸ Γαλήσιον ὄρος ἐνοικοῦντα θεῖον γέροντα, ὃν μέγα παρὰ πᾶσι τὸ περιὸν ἐκήρυττε τῆς ἀρετῆς, ὡς τάχιστα παραγίνεται· παρ᾽ οὗ δήπουθεν μηνυθεὶς κατὰ τὴν κορυφὴν τοῦ ὄρους σπήλαιον εἶναί τι πάνυ ἐπιτηδείως ἔχον εἰς ἄσκησιν· ὅπερ ἀληθῶς ἔχον οὕτως ὡς ἐκεῖνος ἠγόρευε· δεινὴ γὰρ ἐρημία τἀκεῖσε εἶχε διά τε τὸ τραχὺ τοῦ τόπου διά τε τὸ δυσπαράκλητον καὶ ἄλλως διὰ τὸ ὑπὸ δαιμόνων σινιᾶσθαι τοὺς ὅσοι τύχοιεν παραβάλλοντες· ἐν ᾧ δὴ καί τις πάλαι ποτὲ Παφνούτιος τοὔνομα καὶ μέγας τό γε εἰς ἀρετὴν ἧκον τοὺς ἀσκητικοὺς ἀγῶνας διήνυσε· τοῦτο καὶ αὐτὸς καταλαβεῖν ἔγνω καὶ τὸ λεῖπον διανύσαι τῆς βιοτῆς. [Paphnutii speluncam ingreditur.] [I, 37.] Καὶ δὴ τῆς ἐπὶ τὸ σπήλαιον φερούσης ὡς ἥπτετο, τῶν δαιμόνων φωναῖς τισιν ἀσήμοις καὶ κλαγγαῖς ἀλλοκότοις χαλεπῶς τὰ τῇδε πάντα καταβομβούντων ᾔσθοντο γὰρ ὡς οἶμαι, ὁποῖος αὐτοῖς ἥκει ὀλοθρευτὴς καὶ πολέμιος, καὶ διὰ τοῦτο ἴσως μορμολύττειν ἐπεχείρουν αὐτόν, ἄτρεστος γεννάδας ἐν ἀτρέστῳ φρονήματι ψάλλων ἦν καὶ τῆς ἀνόδου θαρραλεώτερον ἐφαπτόμενος. Οὐ γὰρ εἶχε καταθροηθῆναι ποσῶς κατεπτηχέναι, εἰδὼς ὁποῖα τὰ τούτων φασματώδη καὶ ἀπατηλὰ ἐγχειρήματα, πλείονα τῆς ἀληθείας τὴν ἐπίδειξιν ἔχοντα. [I, 41.] Τοίνυν ὡς τὸν τόπον γενόμενος καὶ πρὸ τοῦ σπηλαίου σταθείς, ὡς ἤδη πέρας αὐτῷ εἶχε τὰ τῆς ᾠδῆς, σταυρῷ πρῶτον σημειοῖ ἑαυτόν, μετὰ δὲ καὶ τὴν κατὰ πρόσωπον πέτραν καί, τοῦ θαύματος, παραχρῆμα τὸν σταυρικὸν τύπον ὁρᾷ ταύτῃ ἐνσημανθέντα· καὶ τοῦτον εἶπεν ἄν τις ἰδὼν τεχνηέντως ἐγκεκολάφθαι τῇ πέτρᾳ καὶ πολύ γε κρεῖττον πρὸς οἱουδήτινος ἀρίστου ἑρμογλυφικῆς ἐπιστήμονος· ὅπερ δὴ Λάζαρος οὕτως ἐκ ταυτομάτου συμβὰν θεασάμενος [Nullo prorsus miraculo, sed Lazari ipsius iussu crucem lapidi insculptam fuisse aperte testatur Gregorius monachus, c. 41, p. 522.] , ηὐχαρίστει τε τῷ Θεῷ κἀκ προνοίας γεγενῆσθαι τὴν ἐκεῖθι ἄφιξιν ἐτεκμαίρετο· ἀγαθῇ γὰρ ἀρχῇ καὶ τὸ τέλος ᾤετο ἀκολουθεῖν δεξιόν· τοῖς ἔνδον δὲ τοῦ σπηλαίου γενόμενος καὶ τοῦτο εὐθέτως ἔχον ἐφ᾽ ᾧπερ ἐβούλετο θεασάμενος, μάλιστα δ᾽ ὅτι καὶ ὕδατος βραχύ τι χειμῶνος στάγδην ἐκ τῆς ὑπερκειμένης πέτρας καταρρέον ἐτύγχανεν, ἐν τούτῳ ἔκρινε τοῦ λοιποῦ ἡσυχῇ τε ζῆν καὶ μόνῳ Θεῷ προσλαλεῖν. [Plurimas a daemone immissas] [Vita I, 42.] Ὁποίας δὲ θλίψεις ὡς πολυειδεῖς ὡς λίαν δεινὰς ὡς ἀνυποίστους ὡς χαλεπὰς ὑπὸ τῶν νοητῶν ὑπέστη θηρῶν, ἔρημος τοῦ συνοικοῦντος ἐν ἐρήμῳ διατελῶν, τίς ἂν ἕξει λόγος ἀποχρώντως εἰπεῖν; παρ᾽ ὅλην γὰρ τὴν περίοδον ἐκείνων τῶν ἡμερῶν, ἃς τοῦ Θεοῦ θεράπων διετέλει ἐν τῷ σπηλαίῳ μόνος οἰκῶν, οὐ διέλιπον οἱ ἀπηνεῖς πάντοθεν ἐκείνῳ προσβάλλοντες, πάντοθεν πολεμοῦντες, ποικίλως ἐπηρεάζοντες, τὰ μὲν τῶν δεινῶν ἤδη ἐπάγοντες, τὰ δ᾽ ἐπινοούμενοι, ἄλλα δὲ καὶ παρασκευάζοντες καὶ παντοίοις δείμασιν ἐκδειματοῦντες καὶ φάσμασιν, ὥστ᾽ ἐκεῖθεν ἐξορύξαι δυνηθῆναι τὸν ὅσιον· καὶ ἄλλος μὲν ἄν τις πρὸς τὰ τοσάδε τηλικάδε τῶν [p. 300.] δαιμόνων δεινὰ οὐδ᾽ ὅλως ἤνεγκεν ἂν βραχέως πάνυ καὶ ἐπ᾽ ὀλίγον φέρων ἤρκεσεν ἄν, μετὰ δὲ φυγὰς ὥσπερ ἡμιτελῆ τὸν ἀγῶνα καταλιπὼν μακράν που τῆς μάχης ἐποιήσατο ἑαυτόν, μὴ μέχρι τέλους τοῖς δεινοῖς διακαρτερῶν. [patitur tentationes.] δὲ οὕτως μὲν οὐδαμῶς, ἀλλ᾽ ὥσπερ πέτρα παράλιος κυμάτων προσβολὰς γενναίως ἅμα καὶ ἀνδρικῶς τὰς ἐκείνων ἦν ἐπηρείας δεχόμενος, μήτ᾽ ὀκλάσας πρὸς τὰ δεινὰ μήτ᾽ ἐνδοὺς πρὸς τὰς συχνὰς ἐπιθέσεις μήτ᾽ ἄλλο μηδὲν πεπονθὼς [πεπονθὸς B.] ἀγεννές· καὶ τέλος οἱ μὲν ὁσάκις προσέβαλον τοσαυτάκις ἀποκρουόμενοι εἰς ἀφρὸν διελύοντο, δὲ στεφανίτης ἀνηγορεύθη οὐ πρὸς ἀνθρώπων οὐ γὰρ παρῆσαν οὗτοι θεαταὶ τῶν ἀγώνων· πόθεν γάρ; ἀλλὰ πρὸς Θεοῦ καὶ τῶν λειτουργῶν Θεοῦ, εἴποιμι δ᾽ ὅτι καὶ τῶν ἀποστατῶν Θεοῦ, οἳ τῷ τότε πρὸς τὴν ὑπὲρ ἄνθρωπον ἐκείνην ἔνστασιν τοῦ ἀνδρὸς ἀπειπόντες, καὶ ἄκοντες τῆς οἰκείας ἥττης κήρυκες ἀπεφάνθησαν.

[25] [Monachos primum sex] Χρόνων δὲ μετὰ τὴν ἐκεῖσε τοῦ ἁγίου ἄνοδον παριππευκότων συχνῶν, μοναχοὶ τὸν ἀριθμὸν ἓξ παρά του τὰ κατὰ τὸν μέγαν ἀναμαθόντες εἰπεῖν οὐκ ἂν ἔχοι τις· ἀνθρώπων γὰρ οὐδεὶς τοῦ γέροντος ἄνευ ἐμήνυσεν ἂν τουτονὶ ἐκεῖσε διατρίβοντα, οὗτος δὲ οὐκ ἄν τινι τῶν ἁπάντων ἐγνώρισεν οὐδαμῶς, πρὸς ἐκείνου τοῦτ᾽ ἔχων δι᾽ ἐντολῆς οἱ τοιοῦτοι μοναχοὶ ἀνῄεσαν ὡς τὸν ὅσιον ἀντιβολοῦντες δεόμενοι θερμῶς, ἦσαν οἳ καὶ δάκρυα τῶν ὀφθαλμῶν κατέρρεον ἀστακτί, συνοικήτορας αὐτῷ τούτους παραλαβεῖν καὶ μὴ θελῆσαι ὡς ἄγη ἀποστραφῆναι, ὡς μιάσματα παριδεῖν καὶ τὴν μετ᾽ αὐτῶν ἀπαξιῶσαι συνοίκησιν· τοῦ δὲ κατανεύσαντος ἐφ᾽ ὅπερ ἠξίουν καὶ τί γὰρ ἄλλο τὴν ὁσίαν ἐκείνην ἔδει ψυχὴν πρὸς τὰς παρακλήσεις ἐκείνας διαπράξασθαι τῶν ἀνδρῶν, ἀξιοῦνταί τε τῆς συνοικήσεως καὶ σὺν ἐκείνῳ διάγουσιν ἐπιστημόνως ἄγαν τὰ θεῖα τυπούμενοι καὶ πρὸς τὰ ἱερὰ τῆς μοναδικῆς ὄργια ἐναγόμενοι. [secum commorari annuit;] δὲ καὶ πρὸ πολλοῦ μὲν ἔχων ἐν νῷ εὐκτήριον ἀνεγεῖραι τῷ δεσπότῃ Χριστῷ, καὶ τοῦτον παρὰ τῇ τοῦ σπηλαίου εἰσόδῳ, οὐχ οἷός τε δὲ ὢν δι᾽ ἀπορίαν τοῦ ἐπικουρήσοντος καὶ συναντιληψομένου τῆς οἰκοδομῆς, ἐπεὶ τὴν ἑξάδα τῶν μοναχῶν ἐκείνην ἐπλούτησεν προθύμως ἐφ᾽ ἅπασι συναιρομένην αὐτῷ· ἦν δὲ καί τις γυνὴ τῷ τότε μὲν τὴν Ἐφεσίων οἰκοῦσα, ἔδαφος δὲ πρώην τὴν Σικελικὴν πλουτοῦσα, γε καὶ περιφανὴς ἦν ἀπό τε τοῦ γένους ἀπό τε τοῦ πλούτου, ὑπὲρ περισσοῦ δὲ καὶ ἀπ᾽ αὐτῶν τῶν ψυχικῶν ἀρετῶν. [ecclesias Salvatoris] [Vita I, 33.] Ἦν δὲ καὶ αὐτὴ ἐκ τῶν οἴκοθεν μεγάλην παρέχουσα τὴν ῥοπήν, ἐπεὶ μάθοι ἀναλωμάτων δεῖσθαι τὸν μέγαν ἐπὶ θείου ναοῦ ἀνοικοδομῇ· πατὴρ ὡς ταῦτ᾽ ἔσχε τοῦ ἔργου συνεφαπτόμενα καὶ ἀποχρῶσαν αὐτῷ τὴν βοήθειαν παρεχόμενα [in margine χαριζόμενα B.] , ἔνθα οἱ καὶ πρώτως καλῶς ἔχων ἐφαίνετο, τὸν κατὰ νοῦν ἐπ᾽ ὀνόματι τοῦ Σωτῆρος ἀνεγείρει σηκόν. Μετὰ δὲ καὶ ἑτέρων προστιθεμένων, ὡς εἰς δυοκαίδεκα προβῆναι τὸν κατ᾽ αὐτοὺς ἀριθμόν, ἐπεὶ ὕπαιθροι τὰ πολλὰ διημέρευον, μὴ οὔσης στέγης, μὴ ὀροφῆς μήθ᾽ ἑτέρου τινὸς τοῦ ὑποδεξομένου αὐτούς, οὐ γὰρ ἐδίδου τόπος πάνυ στενὸς ὢν τοιοῦτόν τι τοῖς μονάζουσι πήξασθαι ἄνεισιν ὅσιος ἐπὶ τὸ ἀκρότατον τῆς κορυφῆς ἅμα τοῖς περὶ αὐτὸν μοναχοῖς κἀκεῖ τε τὸν κατὰ δύναμιν ἐπ᾽ ὀνόματι τῆς Θεοῦ μητρὸς εὐκτήριον ἀνεγείρει καὶ κελλία περὶ αὐτὸν ἱκανά, [et Deiparae aedificat.] ὅπως ἔχοιεν ὑπεκφεύγειν τούτοις οἱ ἀδελφοὶ τὴν τῶν μεταβολῶν τοῦ ἀέρος κακότητα [Sintne haec collecta ex Vita priore, et libere, more Cyprii, retractata, an potius alio ex fonte hausta, incertum.] .

[26] [Asinum monasterii] Ἐν τῷ νεοδμήτῳ γοῦν τούτῳ σεμνείῳ μετὰ τοῦ πατρὸς τοῖς δυοκαίδεκα διάγουσιν ἀδελφοῖς κτῆμά [p. 301.] τι οὐκ ἦν, οὐ μικρὸν οὐ μεῖζον, οὐκ ἴδιον οὐ κοινόν, ἀλλὰ πάντων ἐν ἀπορίᾳ ἐτύγχανον ὄντες παρεκτός τινος ὀναρίου. Μικρὰν γοῦν τούτου τὴν χρείαν ἀποπληροῦντος αὐτοῖς, τοῦτό ποτε νύκτωρ ἀποστὰν τῆς μονῆς παρδάλεων ζυγάδι προσαπαντᾷ· καὶ τί λοιπὸν ἄλλο θοίνη γίνεται τῶν θηρῶν; Ζητεῖται γοῦν παρὰ τῶν μοναχῶν, ζητεῖται δὲ καὶ λίαν ἐπιμελῶς· καὶ τόπος σχεδὸν περὶ τὴν μονὴν οὐκ ἔμενε μὴ ψηλαφητός· ἐπὶ τούτοις κάμνουσι ζητοῦντες οἱ μοναχοί, [a feris devoratum] εὑρίσκουσι δὲ τὸ ζητούμενον οὐδαμοῦ· καὶ ποῦ γὰρ ἔμελλον εὑρέσθαι τὸ κατάβρωμα ἤδη γεγονὸς τοῖς θηρσί; λοιπὸν προσέρχονται τῷ πατρί, φράζουσιν αὐτῷ τὸ κτῆνος ἀπολωλός· καὶ ὅς, χρίσματος θεἳκοῦ, &ldquogr;Ἄπιτε παρὰ τόνδε τὸν τόπον, φησί, καὶ τὸ ζητούμενον ὀφθήσεται μὲν ὑμῖν, πλὴν οὐ ζῶν· βέβρωται γὰρ ὑπὸ δύο θηρῶν. Ὀφθήσονται δὲ καὶ οἱ θῆρες καλάς γε τὰς εὐθύνας ἐκτετικότες οἷς ὄνον τὸν ἡμέτερον ἐθοινήσαντο.&rdquogr; Οἱ δὲ θᾶττον ὡς τὸν εἰρημένον τόπον τῷ ἁγίῳ γενόμενοι ὁρῶσι τοῦ μὲν ὄνου ὅσα τῶν ὀστῶν ἄβρωτα μεμενήκει διὰ τραχύτητα, τοὺς δὲ θῆρας ἐπ᾽ αὐτῶν ἀποπεπνευκότας κειμένους, ὡς εἰπεῖν τινα καὶ λίαν προσφόρως τοῖς ὁμοίοις φιλοφρονηθῆναι ὑπὸ τῶν ἐκείνου σαρκῶν, οἷς εἰς αὐτὸν αὐτοὶ διεπράξαντο· καὶ ταῦθ᾽ οὕτως ἔχοντα θεασαμένους ἐκείνους ἐπανιέναι αὖθις πρὸς τὴν μονὴν καὶ τῷ πατρὶ οὕτως ἔχειν ἀναγγεῖλαι τὰ τεθεαμένα, ὡς ἐκεῖνος ἠγόρευσεν [Narratiunculam, qualem hic profert Cyprius, in Vita I frustra requiras.] . [absens cernit.] Ἤρκει μὲν οὖν, παρόντες, κἀκ μόνων τῶν ἤδη λεχθέντων, εἰ καὶ μηδὲν ἕτερον εἶχέ τις εἰπεῖν, τεκμήριον λαβεῖν, οἷος θειότατος οὗτος ἀνὴρ ἐκ βρέφους ἐγεγόνει τὰ πρὸς Θεόν, ἑαυτόν τε ὅλον ἐκείνῳ προσαναθεὶς καὶ αὖ παρ᾽ ἐκείνου τῶν μεγίστων ἀξιωθείς· ἀλλ᾽ ἐπειδήπερ καὶ τὰ ἑξῆς τοιαῦτ᾽ ἔτυχεν ὄντα, ὡς, εἰ μηδὲν μηδαμῶς τῶν προλεχθέντων ἐφήρμοττε τῷ ἁγίῳ, ἐξαρκεῖν αὐτὰ καθ᾽ ἑαυτὰ τὸ πᾶν ἐξεργάσασθαι τῆς εὐφημίας καὶ ζημία λογίζεται οὔκουν ἐλαχίστη, εἰ μή τι κἀκ τούτων τῷ λόγῳ παραληφθῇ, τούτων πολλῶν ὄντων καὶ τοσούτων, ὡς μηδὲ ἀριθμῷ περιγράφεσθαι, τιν᾽ ἄττα ἀποτεμὼν ὑμῖν ὡς ἔμοιγε δυνατὸν διηγήσομαι.

[27] [In asceterio] μέγας οὗτος πατὴρ ἐπεὶ τὰ τοῦ φροντιστηρίου καλῶς αὐτῷ καὶ κατὰ γνώμην προῆλθεν, ἐπεὶ καὶ οἱ μονάζοντες οὐκέτι ταῖς ἐκ τοῦ ἀέρος ἐταλαιπώρουν κακότησιν, ἀλλὰ κρείττους τῶν τοιούτων ὑπῆρχον, ἐπεὶ δομήσασθαι ὑπῆρξεν αὐτοῖς τὰ κελλία, ἔγνω μικρὸν ἄνωθεν [ἄνευθεν B.] τῆς μονῆς τινα δομήσασθαι ἀσκητήρια, ἕτερον ἀπὸ θατέρου ἀφεστηκός, ὡς ἂν ἔχοιεν οἱ τῆς ἡσυχίας ἐρασταὶ ταυτησὶ παντάπασιν ἐπαπολαύειν ἀνεπιμίκτου καὶ καθαρᾶς· καὶ μέντοι θᾶττον τοῦτο ποιεῖ φιλοπονώτερον πρὸς τὸ ἔργον διεγερθείς. [solus degens] [Vita I, 55.] Ἐν ἑνὶ τοιγαροῦν τῶν τοιούτων ἀσκητηρίων [Columna erat ex Vita I, 53.] θέρους ὥρᾳ, καὶ ταύτης κατὰ τὸ ἀκμαιότατον, ὅτε τοῖς ὑπὲρ γῆν μάλιστα ἐγχρονίζων ἥλιος τόν τε ἀέρα σφοδρότερον θέρει τήν τε γῆν ἐκτόπως ξηραίνει καὶ πᾶσαν ἐν πᾶσιν ὁπόση ἐν ταύτῃ νοτὶς ἔνθεν πρὸς τὰ ἄνω μετασκευάζεται, μακάριος οὗτος ἡσυχάζων καὶ τὰς τῆς ἑκάστης εὐχὰς ἀναφέρων τῷ ὑπὲρ ἡμᾶς ἦν δὲ τῷ τότε σὺν ἐκείνῳ διάγων οὔτε τῶν ἄλλων οὐδεὶς οὔτε μὲν οἰκεῖος μαθητής, [siti cruciatur]δίψει συνεσχέθη ἀρρήτῳ ὑφ᾽ οὗ μικροῦ πρὸς τῷ τῆς φύσεως ὑγρῷ ἐδέησε προσαποβαλέσθαι [προσαποβαλλέσθαι B.] καὶ τὴν ζωήν· καὶ τὸ μὲν πάθος τοιοῦτον ἐτύγχανεν ὂν δεινόν τε ὁμοῦ καὶ ὀλέθριον, τὸ δὲ δι᾽ οὗ τὸ τηλικοῦτον κακὸν ἐκκρουσθῇ τηνικαῦτα τῆς κέλλης εὑρίσκετο οὐδαμοῦ· ἐντεῦθεν ἡπλοῦτο ἐπ᾽ ἐδάφους γηραιὸς λειποθυμῶν, [p. 302.] λειποψυχῶν, χεῖρας αἴρων πρὸς Θεὸν καὶ πρὸς τοῦ σῴζειν δυναμένου τὴν βοήθειαν ἐξαιτῶν. Καὶ μὲν ἐν τούτῳ κινδύνου ἐτύγχανεν ὤν, Θεὸς δὲ τί πρὸς παράκλησιν ταχὺς καὶ πρὸς ἀντίληψιν ὀξύς; μὴ παριδεῖν ἠνέσχετο τὸν οἰκεῖον θεράποντα οὑτωσὶ κινδυνεύοντα καὶ τὴν ψυχὴν πρὸς μικρὸν ἀπερεύξεσθαι μέλλοντα; οὔμενουν οὐδαμῶς· οὔτε γὰρ παριδεῖν ὅλως ἠνέσχετο, ὥσπερ οὐδὲ πάλαι τὸν παιδίσκης υἱὸν Ἰσμαὴλ τῷ ὁμοίῳ πάθει κατειλημμένον, καὶ τὸ πάθος ὅτι τάχος ἠκέσατο. [Gen. XXI, 17.] Ἄγγελος γὰρ αὐτίκα καταπεμφθεὶς καὶ εἰς ἀνθρώπου εἶδος μεταβληθεὶς πρόσεισιν, ὅπου ἄρα διέτριβεν τοῦ πατρὸς μαθητής· εἶτ᾽ ἄγγος τούτῳ πλῆρες ὕδατος ἐγχειρίσας πείθει δρομαῖον ἐπιστάντα τῷ ἀσκητηρίῳ, [et angeli monitu potatur.] τῷ ἐπιφερομένῳ ὕδατι ἀνακτήσασθαι τὸν πατέρα, τῷ ἀνυποίστῳ τοῦ δίψους μικροῦ κινδυνεύοντα· καὶ τὸν ἐξαυτῆς οὕτω τε δρᾶσαι καὶ τὸν ὅσιον ἀνακαλέσασθαι τοῦ δεινοῦ.

[28] [Daemonis insidias] [Vita I, 67.] Ἀλλ᾽ τοῦ ἡμετέρου γένους ἀρχῆθεν δυσμενὴς καὶ πολέμιος τὴν ὅσην ἐν τῷ πατρὶ χάριν θεώμενος, βάσκανος ἀεὶ ὢν καὶ διηνεκῶς μεγαίρων τοῖς ἀγαθοῖς, στέγειν ὅλως οὐκ εἶχεν οὔτε μὴν ὅλως στέρξαι καὶ ἠρεμεῖν· ὅθεν εἰς ὄφιν καὶ πάλιν σκολιὸς δεινῶς τῷ χρώματι μέλανα καὶ μεγέθει μέγιστον σχηματισθείς, τὸν τοῦ ἁγίου κόλπον αἰφνίδιον ὑπεισέρχεται, πτοῖάν τινα δέος ἴσως αἰφνίδιον ἐκείνῳ προξενῆσαι σκεπτόμενος· καὶ τί γὰρ ἄλλο, πονηρέ, ἐνῆν σοι τῷ τοσούτῳ προστρῖψαι τὴν ἀρετήν; [crucis signo repellit.] δὲ συνήθως ἔχων τῆς προσβολῆς, συχνὰ πολεμῶν ἐκείνῳ καὶ ἀντιταττόμενος, οὔτε τῷ φόβῳ συνεσχέθη καὶ τὸν ἐπηρεαστὴν οὐκ ἠγνόησεν, ἀλλ᾽ ὁμοῦ τε ἔγνω καὶ γνοὺς τὸν σταυρικὸν τύπον ἀφίησι κατ᾽ αὐτοῦ καὶ ἄφαντον ἀποδείκνυσιν.

[29] [Crescente monachorum caterva,] Ἐξ ἐκείνου [ἐκείνων B.] δὲ τῶν μοναχῶν καθ᾽ ἑκάστην εἰς πλῆθος ἐπιδιδόντων, ἅτε καὶ ὁσημέραι συχνῶν ἐπιφοιτώντων, ὥσπερ εἰ δῆλα τὰ κατὰ τὸν μέγαν ἐγεγόνει τοῖς πᾶσιν. Ἐγεγόνει καὶ γάρ, ὅτι καὶ τοῖς πᾶσιν ἔκπυστον τὸ καλόν, κἂν μὴ ἐν τοῖς μέσοις ὠθῆται κἀπὶ πιστῶν θεάτρων σαλπίζηται· τοῦ τε φροντιστηρίου μὴ εὐρυχώρως ἔχοντος τοσήνδε πληθὺν εἰσδέξασθαι μοναχῶν, οὐ γὰρ ἐδόκει πατὴρ κτίζων τὸ σεμνεῖον εἰς πλῆθος πάνυ πολὺ ἐπιδιδόναι τοὺς μοναχούς, μὴ βοηθοῦντος τοῦ τόπου τραχέος τε ὄντος τὰ πολλὰ ὕδατός τε ἐστερημένου καὶ τῆς λοιπῆς ψυχαγωγίας, ὁπόση ἐπὶ μικρὸν παραμυθεῖσθαι οἶδε καμάτους ἀσκητικούς, ὅσιος μὴ φέρων τὴν ἀδελφότητα καθορᾶν οὕτως ἐστενωμένως ἔχουσαν τῆς οἰκήσεως καὶ οἷον συμπιεζομένην τῷ βραχεῖ τῶν οἰκοδομῶν, ἐν τῷ ἀσκητηρίῳ, ἔνθα τὸ τῆς δίψης αὐτῷ ἐνέσκηψε πάθος, ἔνθα καὶ βελίαρ ὡς ὄφις ὀφθεὶς τῷ κόλπῳ τούτου προσείρπυσεν, ἐφ᾽ ἡμερῶν ἱκανῶν μετὰ δακρύων ὑπῆρχεν εὐχόμενος τοῦ τε Θεοῦ ἐκθύμως δεόμενος γνωρίσαι οἱ ἅμα μὲν εἰ μείζονα βουλητὸν αὐτῷ ἀνεγεῖραι ναὸν καὶ μοναστήριον ὡσαύτως ἀποχρώντως ἔχον εἰς οἰκισμὸν τῶν ἀφικνουμένων, ἅμα δὲ καὶ ὅπῃ τὰ βάθρα τῶν δομημάτων καταβαλέσθαι χρεών, οὐ γὰρ ὅσιον ἐδόκει τοσούτου ἔργου ἐφάπτεσθαι μὴ τὸ τοῦ Θεοῦ θέλημα πρὶν εἰδέναι καὶ σαφῶς τὸ δέον παρ᾽ ἐκείνου ἀναμαθεῖν· ἔνθεν τοι καὶ μιᾷ τῶν νυκτῶν, [columnae igneae visione firmatus,] ὡς διανυκτερεύων ἐτέλει καὶ τῇ δεήσει ἐμμόνως προσκείμενος, ἐξελθεῖν τῆς κέλλης φωνῇ ἀρρήτῳ προστάσσεται· καὶ δὴ ὡς ἐν ὑπαίθρῳ ἐγένετο, ὁρᾷ θέαμα φοβερὸν τῷ ὄντι καὶ μόνον εἰς ἀκοὴν ἐρχόμενον φρίκης ποιητικὸν τοῖς ἀκούουσι· στύλος πυρός, καὶ οὗτος πύρινος, ἦν τὸ θεώμενον, βάσιν μὲν ἔχων τὴν γῆν, ἄκραν δὲ [p. 303.] κορυφὴν αὐτὸν τὸν σφαῖρον τῶν οὐρανῶν [corr., prius τοῦ οὐρανοῦ B.] καὶ στύλος ἀγγέλοις Θεοῦ γῆθεν ἀνιοῦσιν ὡς οὐρανὸν χρείαν ἀπέσῳζε κλίμακος, οἷς ἔργον ὕμνος Θεοῦ, καὶ οὗτος τὸ &ldquogr;ἀναστήτω Θεὸς καὶ διασκορπισθήτωσαν οἱ ἐχθροὶ αὐτοῦ&rdquogr; λιγυρῶς πάνυ διὰ τοῦ πυρώδους ἀνερχομένου στύλου ὑποφωνούμενον. [Ps. 67, 1.] Καὶ ὃς ὡς εἶδεν, ἐφοβήθη μέν, καὶ πῶς γὰρ οὔ, ἄνθρωπος ὢν καὶ φύσει κεκτημένος τὸ παθητόν; πρὸς ὄψιν οὕτω μὲν θαύματος οὕτω δὲ καὶ ἐκπλήξεως γέμουσαν, οὐ μὴν δὲ παντάπασι συνεσχέθη, ἐξαυτῆς συμβαλών, ὅτου χάριν ὄψις, καὶ ὡς ἤδη πέρας αὐτῷ εἰλήφει τὸ τῆς δεήσεως [De visione nihil apud Gregorium monachum. Cf. p. 598, not. 2.] . [ecclesiam et monasterium exstruit.] Ἀμέλει τοι καὶ προθυμίας μηδὲν ἐλλιπών, ᾗ δὲ μᾶλλον σπουδῆς καὶ ἰσχύος εἶχε [ἔχων B.] τοῦ ἔργου ἁψάμενος, τόν τε ναὸν ἐξ αὐτῶν κρηπίδων μεγέθει τε μέγιστον καὶ κάλλει κάλλιστον παρὰ τὸν τόπον, ὃς βάσις τῷ ὀφθέντι στύλῳ ἦν, ἀνεγείρει τό τε σεμνεῖον ἀμφὶ τὸν νεὼν ἀνιστᾷ, μεγέθους τε καὶ ποικιλίας, ἔτι δὲ ὡρῶν καὶ χαρίτων καὶ τοῦ λοιποῦ κόσμου τῆς οἰκοδομῆς οὐδενὸς ὀλίγων ἀπολειπόμενον· πλὴν ἀλλὰ καλὸν εἰπεῖν, ὅθεν κἀκ τίνος ὑπῆρξε τῷ μεγάλῳ μηδ᾽ ὀβολόν ποτε κτησαμένῳ τοσήδε χρυσοῦ εὐπορία, ὥστε φιλοτίμους ποιήσασθαι καὶ πολυταλάντους τὰς ἀναλώσεις καὶ ἐν βραχεῖ καιροῦ τὸ μέγα τοῦτο καὶ ἐξαίσιον ἔργον παρὰ πᾶσαν προσδοκίαν δομῆσαι.

[30] [Constantinus Monomachus,] [Vita I, 230.] κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ τὴν αὐτοκράτορα Ῥωμαίων ἰθύνων ἀρχήν, Ῥωμανὸς δὲ οὗτος ἦν [Romanus III, 1028 – 1034.] , Κωνσταντίνῳ, ᾧ Μονομάχος τοὐπίκλην, ἐν τοῖς ἐν τέλει τελοῦντι, καὶ δι᾽ ἄλλας μὲν τὰς αἰτίας ὥς φασιν ἀπεχθόμενος, μάλιστα δ᾽ ὅτι ἐπ᾽ ἐκεῖνον τὰ τῆς ἀρχῆς μεταπεσεῖσθαι ὑπώπτευεν, εἰς τοσοῦτον μανίας ἐξήλασεν, ὥστε καὶ ἀειφυγίαν καταψηφίσασθαι τοῦ ἀνδρὸς καὶ τῆς πατρίδος ἅμα καὶ βασιλίδος ποιήσασθαι ὑπερόριον, μέντοι γε καὶ κατεδίκαζεν κρατῶν· τὸν δὲ νῆσος εἶχεν Μιτυλήνη, τὰς περιστοιχισάσας τύχας ὀλοφυρόμενον. Ἀκούει ταῦτα παρά τινος ἐξιστοροῦντος ἅγιος, παθαίνεται τὴν ψυχήν, τῷ τοῦ οἴκτου πίμπραται πυρί, ἀλγεῖ τὰ μεγάλα ὑπὲρ τοῦ ἀνδρός, οἷα πάσχει ἐκεῖνος ἀκηκοώς, καὶ ταῦτα μηδένα ἠδικηκώς· ἔνθεν καὶ πέμψαι ὡς ἐκεῖνον ᾠήθη δεῖν, ἅμα μέντοι παρακαλέσασθαί πως ἐφ᾽ οἷς ἔπασχεν ἀλγεινοῖς, ἅμα δὲ καὶ ἀγαθὰς ἐγγυήσασθαι τὰς ἐλπίδας καὶ περὶ τῆς ἀρχῆς πεῖσαι θαρρεῖν τῷ μηδένα πλὴν ἐκείνου τοῦ ῥωμαἳκοῦ κράτους αὐτίκα χρηματίσαι διάδοχον [Haec non de Lazaro sed de monacho anonymo narrat Gregorius monachus, c. 230, p. 279.] · οὕτω γὰρ δέδοκτο τῇ θείᾳ βουλῇ καὶ οὕτως ἐπικεκύρωτο, [cui imperium praedixerat,] ἣν δὴ ἀνατρέψαι μετακινῆσαι κἂν ἐπὶ ποσὸν πρὸς τῷ ἀδυνάτῳ καὶ σφόδρα ἐπώδυνον τοῖς γε πεῖραν προσάγουσι· καὶ τοῦτο ἐκεῖνον προκατιδεῖν τοῖς ψυχικοῖς ὀφθαλμοῖς, οἷς καὶ μόνοις τὰ τοιάδε τῶν θεαμάτων καὶ τοῖς πολλοῖς ἀγνοούμενα καθορᾶται. Καὶ μὲν δὴ ἅγιος οὕτω διανοηθεὶς οὕτω [οὕτω θᾶττον καὶ διε| in marg. B.] καὶ θᾶττον διεπράξατο. δὲ μετὰ χρόνον οὐχὶ συχνὸν ἐξ ἀνθρώπων ἄρτι γεγονότος τοῦ Ῥωμανοῦ, ἐπὶ τὴν βασίλειον φαιδρῶς ἀναδραμὼν σκοπιάν, καθὰ δήπουθεν καὶ πρόρρησις εἶχε τῷ μάκαρι, [dona plurima sancto confert.] χρυσοῦ τι πάμπολυ χρῆμα οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ μυρί᾽ ἄττα, σκεύη δηλαδὴ καὶ ἀναθήματα τῶν τιμίων, πρὸς τὸν ἅγιον ἀποστέλλει ἐπὶ τῇ τῶν ὧν εἶχε πληρεστάτῃ ἀνοικοδομῇ. Καὶ ταῦτα δὴ ἐκεῖνον λαβόντα τόν τε ἱερὸν οἶκον τῆς ἁγίας δομήσασθαι δι᾽ αὐτῶν Ἀναστάσεως καὶ τὸ πάμμεγα τοῦτο καὶ περιφανὲς φροντιστήριον. Ἀλλὰ τὰ μὲν τῆς οἰκοδομῆς ἐκ θειοτέρας ὀπτασίας ἀρξάμενα, τοῦ τε Θεοῦ προμηθευσαμένου καὶ ἀναλωμάτων τῷ πατρὶ ὅθεν καὶ δι᾽ ἔφημεν προσγινομένων, εἰς τοῦθ᾽ ἧκε πέρατος δεξιοῦ. Οἱ δὲ μονάζοντες [p. 304.] ἀεὶ προστιθέμενοι, ἅτε καὶ ἀεὶ συχνοὶ τῶν ἑκασταχοῦ κατὰ κλέος Λαζάρου ἐπεχωρίαζον, εἰς πολλοὺς δι᾽ ὀλίγου ὑπῆρξαν, ὥστ᾽ εἰς ἑπτακοσίους καὶ πρὸς ἀπαριθμεῖσθαι αὐτούς [De numero monachorum tam in monte Galesio quam in monasterio ad Bessas congregato, lege Vitae prioris cc. 79, 246, pp. 533, 584.] · ὧν εἷς ἐτύγχανεν ὢν καὶ πρὸς αἷμα τῷ ἁγίῳ ἀδελφός, ὃς ἀνελθὼν παρ᾽ αὐτὸν καὶ τὰ τοῦ μονήρους κράτιστα παιδευθεὶς τοσοῦτον εὐδοκιμοῦντα παρέσχεν ἑαυτὸν καὶ τῶν ἄλλων ὑπερφερῆ, [Vita I, 33, 221.] ὡς μόνου τοῦ ἀδελφοῦ τῶν πρωτείων ἡττᾶσθαι τῆς ἀρετῆς· ὃν δὴ λόγος μετ᾽ ἀποβίωσιν Λαζάρου τοῦ ἀδελφοῦ κρίσει τῶν ἐν τῇ μονῇ πάντων ἐγχειρισθῆναι τὴν σφῶν προστασίαν κἀν ταύτῃ σφόδρα διαπρέψαι ἐπαινετῶς.

[31] [Columnam Lazarus excitat.] [I, 58.] Τὸν δὲ μέγαν, ἐπεὶ τὰ τοῦ ναοῦ εἰς πέρας ὥδευσε δεξιόν, ἐπεὶ καὶ τὰ τῆς μονῆς ἀπήρτιστο ἤδη καλῶς, στύλος ἐχόμενά που τοῦ νεὼ πρὸς νότον ἀνεγερθεὶς [Ex Vita priore potius colligitur Lazari columnas aedibus praecessisse.] ὑψηλός τε ἅμα καὶ ἀσκεπής, ὡς δὲ δυσάνοδος καὶ πνιγώδης διὰ τὸ σφόδρα στενόχωρον, εἶχεν ἐπ᾽ αὐτὸν ἀνελθόντα καὶ φέροντα μὲν νεανικῶς τοῦ χειμῶνος ὅσα δεινά, ὑετοὺς ῥαγδαίους πυκνότητά τε νιφετῶν καὶ τὸ τῆς πηγυλίδος σφόδρα δριμύ, ὑφ᾽ οὗ μικροῦ δεῖν καὶ κρυσταλοῦσθαι συνέβαινε, φέροντα δὲ καὶ θέρους ἡλιακῶν ἀκτίνων ὀξείας ἐπιβολάς, εἰληθερήσεις δεινὰς καὶ φλογμοὺς ἀνυποίστους, δι᾽ ὧν καὶ τὰ ψυχρότατα φύσει ἀναζέειν συμβαίνει καὶ ὅλως πρὸς τὴν ἐναντίαν μεταβάλλειν ποιότητα· καὶ οὕτως ἄσαρκος ὥσπερ μακάριος διετέλει ἀναισθήτως ἔχων πρός τε χειμῶνος δριμύτητα καὶ πρὸς θέρους κακότητα· ἀμέλει τοι καί ποτε ἀλλὰ γὰρ προσεκτέον τῷ διηγήματι ὑετὸς ἦν, [Periculum ex imbribus] καὶ ὑετὸς τῶν πώποτε βαρύτατος, δεινὸς μὲν κατιὼν καὶ λίθους αὐτοὺς τῇ σφοδρᾷ ῥύμῃ παρασύρων τοῦ ὕδατος, δεινὸς δὲ καὶ ζῴοις ἐπισκήπτων καὶ φόνου μὲν αὐτοῖς, ὀλέθρου δὲ τοῖς καρποῖς καὶ πᾶσιν ἁπλῶς, ὁπόσα τρέφει ζείδωρος γῆ, αἴτιος γνωριζόμενος. [I, 235.] Τότε γοῦν τότε ἐγγειτόνων που τῆς μονῆς αἰπόλος τις διατρίβων καὶ μὴ στέγων πρὸς τὴν ὅσην ἐπίκλυσιν ἐπίκλυσις γὰρ ἀτεχνῶς ἐδόκει τῷ τότε κατὰ τὸ εἰωθὸς κατερχομένου τοῦ ὑετοῦ ἀπέτρεχε πρὸς τὴν μονήν, ὅπως τὸν ἐφεστῶτα κίνδυνον διαφεύξηται. Καὶ ὡς ἤδη προσεγγίζων ἦν τῇ μονῇ καὶ ὅλους ἀναπεπταμένους τῷ στύλῳ εἶχε τοὺς ὀφθαλμούς, βοήθειαν δῆθέν τινα πρὸς τοῦ ἁγίου ἐξαιτῶν πῶς ἄν τις λόγος ἀξίως τοῦ μεγέθους τῶν μεγάλων σου, [a Deipara depulsum] σῶτερ Χριστέ, τεραστίων ἐφίκοιτο; ὁρᾷ τὴν πανυπέραγνον Θεομήτορα, τὴν νοητὴν νεφέλην, τὴν σωτηρίαν τοῦ ἡμετέρου γένους, αὐτὴν τὴν τὸν ἐπέκεινα πάντων ἐν ἰδίοις κόλποις βαστάσασαν, ταύτην ὁρᾷ, θείας ὄψεως ὄντως ἐκείνης, ὑπόπτερον ὥσπερ ἐπάνω μετεωριζομένην τοῦ στύλου καὶ τὸν μὲν ὑετὸν εἴργουσαν, Λάζαρον δὲ τὸν διαφερόντως τὸν ἐξ αὐτῆς καὶ αὐτὴν ὑπεραγαπήσαντα ἀσινῆ περισκέπουσαν καὶ τῆς ὀλεθρίας ἐκείνης τῶν ὄμβρων καταιγίδος ἀνώτερον διασῴζουσαν. Τοιοῦτον τίς ποτε τῶν νῦν τῶν πώποτε ἐθεάσατο; τίς καὶ μέχρις ἀκοῆς αὐτῆς εἰσεδέξατο; ὡς ἐμοὶ δοκεῖν τῶν πάντων οὐδείς· εἰ γὰρ καί τινα τῶν ἁγίων διὰ τὴν πρὸς Θεὸν ἐγγύτητα φυλάττειν ἐλέγετο τὸν Χερουβίμ, [cernit caprarius quidam.] ἑτέρου δὲ πάλιν ἄγγελον εἶναι τὸν φύλακα καὶ τὸν τῶν θηρίων δυνάστην λέοντα ἐτέρου διάκονον, ἀλλὰ τὸ περὶ τοῦτον τῶν ἄλλων ἁπάντων μακρῷ τῷ μέσῳ φρικωδέστερόν τε καὶ ἐνθεώτερον καὶ τοιοῦτον, οἷον [p. 305.] ἐν οὐδενὶ οὐδαμῶς ὀφθῆναί τις διεμαρτύρατο· αὐτὴ καὶ γὰρ τῶν ἀγγέλων βασίλεια τὸν οἰκεῖον θεράποντα νεφέλης δίκην ἦν περισκέπουσα καὶ κρείττονα τῆς ὑετοῦ ἀπειλῆς ἀποφαίνουσα· καὶ τοῦτο μὲν δὴ τοιοῦτο καὶ ὑπὲρ πᾶσαν σχεδὸν θαύματος φύσιν ὤφθη περὶ τὸν ἅγιον.

[32] [Lazari columna,] Ἕτερον δὲ πάλιν οὔκουν τούτῳ ἀπᾷδον, τὰ μάλιστα δὲ καὶ συμβαλλόμενον τελεῖσθαι λέγεται περὶ αὐτόν· ὁποῖον δήποτε τοῦτο, ἤδη γνωρίσαι φοιτῶ. Φήμη τις τὸ τηνικαῦτα καιροῦ τὰ πέριξ τότε ἐλάμβανε τὸν τοῦ ἁγίου στύλον, ἀσκεπῆ ὡς ἐπίπαν ὄντα καὶ ὕπαιθρον, μηδὲν μήτ᾽ ὄμβρου μήτε χιόνος μήτε χαλάζης ἑτέρου τῶν ἐξ οὐρανοῦ κατιόντων εἰσέρχεσθαι, ἀλλὰ τἄνδον τούτου ὑπὸ τῶν ἁπάντων ἀθιγῆ διαμένειν καὶ ἀνενόχλητα· καὶ τοὺς μὲν ἄλλους ἀναμφιβόλως ἐπῄει δέχεσθαι τὰ λεγόμενα, τὸν δὲ ἄρχοντα τῆς περιχώρου οὐκ ἦν ἐκ τοῦ παραχρῆμα πιστεῦσαι, εἰ μὴ καὶ ὀφθαλμοὺς αὐτοὺς θεατὰς σχοίη τοῦ θαύματος· μενοῦν γε καὶ τὸ τῆς χειμερίας ὥρας ἐπιτηρήσας δριμύτατον, ὁπηνίκα ὑετοὶ μὲν κατίασι ποταμηδόν, νιφετοὶ δὲ γίνονται σωρηδὸν καὶ ἀνέμων βίαι λάβρον ἐπαιγίζουσι καὶ σφοδρόν, ταύτῃ γὰρ ἐδόκει ἐξακριβώσασθαι τὴν ἀλήθειαν, καὶ βιασάμενος ἑαυτὸν πρὸς τὴν ἄνοδον, οὐ γὰρ ἐδόκει ῥᾴδιον ἀνιέναι τῷ τότε, τοῦ ἀγρίου χειμῶνος ἀνέμῳ τε καὶ χειμῶνι κατὰ πρόσωπον ἀπαντῶντος καὶ μηδ᾽ ἐλευθερίως ἀναπνέειν ἐῶντος, ἄνεισι πρὸς ἐκεῖνον οὐκ ἀμογητὶ μὲν πλὴν ἄνεισι· κἀπειδὴ πρὸς τὴν μονὴν ἐγένετο καὶ τῷ στύλῳ προσήγγισεν, ὁρᾷ ὄψιν τῷ ὄντι καινὴν καὶ παρὰ τὴν ἀκολουθίαν τῆς φύσεως· τὴν γὰρ χιόνα ἐθεᾶτο μεθ᾽ ὁρμῆς μὲν ἄνωθεν κατευθὺ κατιέναι τοῦ στύλου, [nive cadente,] ἐγγὺς δὲ ἤδη γενομένην παρ᾽ ἑκάτερα μερίζεσθαι τούτου καὶ ταύτῃ προσσπείρεσθαι τῇ χθονί, μηδὲ ῥανίδος μιᾶς τὸ σύνολον ἐνσκηπτούσης τοῖς ἔνδον· ὅπερ ἐκεῖνος ἰδὼν καὶ σφόδρα θαυμάσας, συγγνώμην ἐπὶ τῇ ἀμφιδόξῳ ὑπολήψει, μετὰ δὲ καὶ εὐλογίαν ᾔτει τὸν ἅγιον καὶ τάχιστα παρ᾽ ἐκείνου ἀμφοτέρων ἐπιτυχὼν αὖθις ἤλαυνεν οἴκαδε πλατείᾳ τῇ γλώσσῃ καὶ γεγωνοτέρᾳ τῇ φωνῇ οἷάπερ ἑώρακε διηγούμενος καὶ μηδενὶ τοῦ λοιποῦ τῶν περὶ τοῦ ὁσίου λεγομένων διαπιστῶν [Deest haec narratio apud Gregorium monachum.] . [intacta videtur.] Ἀλλὰ πάντα μὲν λέγειν τὰ τῷ Θεῷ περὶ τὸν πατέρα τὰ τοῦ πατρὸς τελεσθέντα παράδοξα ἴσον ἐστὶ καὶ κυάθψ πειρᾶσθαι τὸ θαλάττιον ἀναμετρεῖν [Leutsch-Schneidewin, Corpus paroemiographorum graecorum, t. I. p. 262.] τὰ τῶν δένδρων πέτηλα ἀριθμῷ περικλείειν [περικλύειν B.] , δῆτα καὶ πᾶσαν ὑπερπέπαικεν ἄνοιαν· τὸ δέ γε πάνθ᾽ ἁπλῶς παρεᾶσαι ἀγνωμονούντων ἄντικρυς καὶ νωθρείας πεπληρωμένων ἀνδρῶν· οὐκοῦν ἵνα μὴ ὡς τοῖς ἀνεφίκτοις ἐπιχειροῦντες ἄνοιαν ἐγκληθῶμεν μήτε μὴν πάλιν ἀγνωμοσύνην καὶ ἀμέλειαν περὶ τὰ κάλλιστα ὡς σιγῇ τὰ μὴ σιγῆς παρατρέχοντες ἄξια, βραχέων τινῶν ἐπιμνησθέντες πέρας οὕτω τοῖς διηγήμασι θήσομεν.

[33] [Monachus a fornicatione] Λέγεταί ποτε τὸν τοῦ μεγάλου μαθητὴν ἀναγκαιοτέρας τινὸς ἀπαιτούσης χρείας ἐπὶ μίαν τῶν παρὰ τοὺς πρόποδας τοῦ ὄρους φοιτῆσαι κωμῶν· καὶ τὸν μὲν ἐκεῖσε προσβαλεῖν, γύναιον δέ τι [p. 306.] τῶν ἑταιρικῶν καὶ ἀσέμνων ὑπὸ τοῦ Σατὰν τοῦ κακοῦ τῶν τοιούτων δραματουργοῦ ἀναβακχευόμενον καὶ ταῖς ἐκπυρώσεσι τῆς σαρκὸς οἷον οἰστρηλατούμενον καὶ δονούμενον κατ᾽ ἰδίαν ὡς ἐκεῖνον μολῆσαι, οὐκ ἐρύθημά τι τῆς ὄψεως προβαλλόμενον, οὐκ αἰδῶ τινα πρέπουσαν γυναιξὶν ἐνδεικνύμενον, οὐχὶ μετρίως γοῦν πρὸς τὴν ὕβριν ὑποστελλόμενον, οὐκ ἄλλο τι τῶν σεμνοτέρων καὶ κοσμίων λέγον μετερχόμενον, ἀλλ᾽ ὁμόσε πρὸς πᾶσαν ὕβριν χωροῦν καὶ λόγοις μὲν αἱμυλίοις οἰκειότερον εἰπεῖν ὀλεθρίοις ἰὸς γὰρ ὄφεως ὑπὸ τὰ χείλη αὐτῆς τὸ ψαλτῳδούμενον σχήμασι δὲ καὶ λιγύσμασι πορνικοῖς, [Ps. 139, 3.] βαβαί σου τῆς κακουργίας, πονηρέ, πειρώμενον πρὸς τὴν ἀπόπτυστον πρᾶξιν ἐκεῖνον ἑλκύσαι καὶ κρημνίσαι μὲν ἀπὸ τοῦ ὕψους τῆς τε παρθενίας καὶ τῆς σωφροσύνης καὶ τῶν συστοίχων ταύταις καλῶν, παρασῦραι δὲ πρὸς βάραθρον καὶ ἀπωλείας βυθὸν καὶ ταῖς μύλαις αὐταῖς παραδοῦναι τοῦ Σατανᾶ· καὶ τόν, τοῦ εὐολίσθου τῆς κοινῆς ἡμῶν φύσεως, ἁλῶναί τε αὐτίκα τῶν πορνικῶν καὶ λόγων καὶ τρόπων τῆς ἀκολάστου καὶ δῆλον εἶναι πρὸς αὐτὸ τὸ πέρας τῶν ἀθεμίτων χωρεῖν. [audita Lazari voce deterretur.] Τότε δὴ τότε πρὸς τοσοῦτο κινδύνου χωροῦντος ἤδη τοῦ μοναχοῦ καὶ πτῶμα μέλλοντος πεσεῖσθαι θρήνων ἐπάξιον, ἀκουσθῆναι λέγεται τὴν τοῦ μεγάλου φωνὴν σφοδρότατα ἐπαπειλοῦσαν τῷ μαθητῇ καὶ τὴν ἐκ Θεοῦ ἐπανατεινομένην φοβερὰν καὶ ἄφυκτον μάστιγα· ἐφ᾽ ᾗπερ δέους καὶ φρίκης πλησθέντα περιδεᾶ τε καὶ περίτρομον γεγονότα ἀποστῆναι μὲν ᾗ δυνάμεως εἶχε τοῦ μυσαροῦ καὶ παμβεβήλου γυναίου, διαδρᾶσαι δὲ καὶ προμηθείᾳ Θεοῦ τὸν ψυχικὸν ἐκεῖνον καὶ πάνδεινον ὄλισθον. Καὶ Λάζαρος μέν, οὗ δηλαδὴ τῆς φωνῆς εἰκασία τὸν μύστην ἑαυτοῦ τοῦ ψυχικοῦ ναυαγίου ἐξέσωσεν, οὐδὲν πρὸς ταῦτα ᾔδει ὅτι μὴ πρότερον πρὸς τοῦ παραμικρὸν ὠλισθηκότος ἀναδιδαχθείς, Θεὸς δὲ τοὺς αὐτὸν ἠγαπηκότας περικυδρῶν ταῦθ᾽ ὡς δι᾽ ἐκείνου ἐτέλει, θαυμαστῶσαι κἀν τούτοις θέλων τὸν οἰκεῖον θεράποντα [Similia, non plane eadem, occurrunt in Vita priore, v. gr. c. 156, supra, p. 554.] .

[34] [Philippico militi] λόγος δὲ βούλεται καὶ τὸ κατὰ τὸν Φιλιππικὸν θαῦμα ἐκθεῖναι, μέγιστόν τε ὂν καὶ τῆς ἐνεργούσης ἐν τῷ μεγάλῳ χάριτος οὐκ ἐλάχιστον γνώρισμα. Φιλιππικὸς τοιγαροῦν οὗτος ἦν τῶν ἐκ μακροῦ συνήθων τῷ μάκαρι, ἐτέλει δὲ κἀν τοῖς στρατιωτικοῖς καταλόγοις συναριθμούμενος ἀκηρύκτου δέ ποτε πολέμου Ῥωμαίοις πρὸς Πέρσας συστάντος καὶ Ῥωμαίων μὲν δι᾽ ὀλιγωρίαν τῶν σωτηρίων τοῦ δεσπότου ἐντολῶν ὑποκλιθέντων, εἰχον γὰρ τὴν τῶν οἰκείων πταισμάτων πληθὺν κατ᾽ ἐκείνων στρατευομένην καὶ τοῖς ἀντιπάλοις μεγάλην παρέχουσαν ὡς εἴρηται τὴν ῥοπήν, Περσῶν δ᾽ ἐπικρατεστέρων πλὴν οὐ ῥώμῃ χειρὸς ὡς εἴρηται γεγονότων, συλλαμβάνονται μὲν καὶ ἄλλων πλῆθος οὐκ ὀλίγον, συλλαμβάνεται δὲ καὶ οὖτος Φιλιππικός εἰς τὴν βάρβαρον δὲ ὁμοῦ τοῖς ἅλλοις δορύκτητος ἀπαχθεὶς καὶ εἱρκτῇ καὶ κλοιοῖς καὶ ἀφύκτοις δεσμοῖς τάλας παραδοθεὶς διετέλει μάλα τε οἰκτρῶς πιεζόμενος λιμῷ τε καὶ στενοχωριᾳ καὶ τοῖς ἀκολούθοις κακοῖς ἐκτηκόμενος καὶ πάνθ᾽ ἁπλῶς πάσχων ὅσα τῶν ἀλγεινῶν, [captivo] οἷα εἰκὸς τὸν βαρβάροις ὑπομένειν πολέμιον, ἐπὰν εἰς χεῖρας τὰς φονώσας ἐκείνων ἁλῷ. Ἔνθεν τοι καὶ ὑπὸ τῆς πυκνότητος τῶν ἀλγεινῶν τὸν θάνατον εὐκταῖον ἡγεῖτο καὶ τοῦτον ἐπεβοᾶτο ἱκέσθαι αὐτῷ τῆς δυστήνου βιοτῆς ὀξυτάτην ἀπαλλαγήν. Ὡς δέ γε χρόνους ἐπὶ συχνοὺς δέσμιος ὤν τοῖς τηλικούτοις ἀνιαροῖς ἄνθρωπος κατετρύχετο, ἐπικουρία δὲ αὐτῷ ἐτύγχανεν οὐδαμόθεν πόθεν γὰρ ἐν βαρβάροις τῷ Χριστοῦ προσκυνητῇ, εἰ μὴ παρὰ Χριστοῦ; [Lazarus invocatus adest,]Λάζαρον ὀφέ ποτε τὸν μέγαν κατὰ νοῦν λαμβάνει καὶ τὰς ὅσας θεοσημείας ἀνὴρ ἐκεῖνος ἐτέλεσε καὶ τελεῖ καὶ ὅπως μὲν τοῖς ἐπικαλουμένοις ὀξέως ἐφίστατο, ὅπως δ᾽ ἐφιστάμενος τῶν περιστοχιζόντων δεινῶν ἐξερύετο· ἀμέλει τοι καὶ πᾶσαν μὲν ἄλλην βοήθειαν χαίρειν ἐάσας, τῆς ἐξ ἐκείνου καὶ μόνης ἐξήρτητο, βύθιόν τι στενάζων, οἰκτρὸν ὀλολύζων, [p. 307.] περιπαθὲς ἀνοιμώζων καὶ τὸν ἅγιον ἐπικαλούμενος ἵλεών τε ἐπ᾽ ἐκεῖνον ἰδεῖν οἰκτεῖραί τε τῶν δεσμῶν, οἰκτεῖραι τῶν συμφορῶν καὶ ταχὺν ὡς αὐτὸν ὡς κἀπὶ τοὺς ἄλλους ἱκέσθαι ἐπίκουρον. Καὶ μὲν ταῦτα. Τί δὲ Θεός; αἰτήματα πληρῶν τῶν ἐν ἀληθείᾳ ἐπικαλουμένων αὐτόν, λέγων· &ldquogr;ἢ ἐπιλήσεται γυνὴ τὰ ἔκγονα αὐτῆς, εἰ ἐγώ σου ἐπιστρεφομένου πρός με καὶ δεομένου ἐπιλήσομαι&rdquogr;, [Isai. 49, 15.] οὐ παρεῖδε τὰς οἰμωγὰς Φιλιππικοῦ, οὐκ ἀπεστράφη τὰ δάκρυα, οὐκ ἀνένευσε πρὸς τοὺς στεναγμούς, ἀλλ᾽ ὥσπερ πάλαι ἐν τῷ Βαβυλωνίῳ ἐκ τῆς Ἰούδα γῆς τῷ Δανιὴλ ἐπέστησε τὸν [corr., prius τῶ B.] Ἀββακούμ, οὕτω καὶ νῦν εἰς τὸ μεσαίτατον τῆς Περσίδος τῷ Φιλιππικῷ ἐκ μέσου τῆς Ἀσίας τὸν θειότατον ἐν ἀκαρεὶ ἐφίστησι Λάζαρον καὶ τοῦτον ἐλευθεροῖ τῶν δεινῶν· [Dan. 14, 33.] ὁμοῦ τε γὰρ ἅγιος ἀπορρήτως ἐπέστη καὶ τῶν σιδηρείων ἥπτετο δεσμῶν, τὰ δ᾽ ἐλύοντό τε αὐτίκα εἶπες ἃν ὥσπερ κηρὸν ὑπὸ μύδρου καὶ τῶν ποδῶν ἐξέπιπτον τοῦ Φιλιππικοῦ, [eius vincula solvit] εἰτα κελευσθεὶς οὗτος ἕπεσθαι τῷ ἁγίῳ, οὕτω τε παραχρῆμα ἐποίει καὶ σὺν ἐκείνῳ εἴχετο τῆς ὁδοῦ· διὰ τοῦ λοιποῦ δὲ τῆς νυκτὸς βαδίσαντες μέσαι γάρ που νύκτες ἦσαν, ὅτε τῇ εἱρκτῇ ἐπιδεδημήκει ἅγιος ἐπιφωσκούσης ἄρτι τῆς ἕω εὑρίσκονται ἄμφω τὸ Γαλήσιον ὄρος ἀνερχόμενοι· καί γε τοῦτο συνιεὶς Φιλιππικὸς ηὐχαρίστει τε ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας τῷ Θεῷ καὶ δάκρυα ὑφ᾽ ἡδονῆς κατέρρει τῶν ὀφθαλμῶν. Γενομένων γοῦν ἤδη ἐν τῇ μονῇ, [eumque ad monasterium ducit.] οὐκέτι πρὸς τὰ ἴδια ἀνὴρ ἀπιέναι ᾑρεῖτο καὶ τοῖς οἰκείοις ὅλως εἰς ὄψιν ἐλθεῖν, ἀλλ᾽ ὥσπερ χάριτας ἀποτιννύων Θεῷ τῆς ἐλευθερίας πρὸ τῶν ποδῶν ἐκυλινδεῖτο [corr., priusB.] τοῦ ὁσίου, ἀντιβολῶν καὶ μετὰ δακρύων δεόμενος ἀποκεῖραί τε τοῦτον καὶ κατέχειν παρ᾽ ἑαυτῷ· δὲ μὴ νομίσας ὅσιον ἄνθρωπον ὑπὲρ σωτηρίας ψυχῆς πρεσβευόμενον παριδεῖν, ὅτι οὐδὲ τὸν ὑπὲρ σωματικῆς βοηθείας ταυτὶ πράττοντα βούλεται ἡμᾶς παραβλέπειν Κύριος, ἐναποκείρει τε αὐτίκα καὶ ὡς ἐνῆν μάλιστα τῇ τοῦ πνεύματος ἐπιστήμῃ ἐνάγει πρὸς ἀρετήν· καὶ τὸ μὲν δὴ περὶ τὸν Φιλιππικὸν γενόμενον θαῦμα ὧδέ πως εἶχε τῷ μάκαρι [Undenam haec de Philippico acceperit Cyprius, non liquet.] .

[35] [De oeconomo monasterii] Τὸ δὲ περὶ τὸν τὴν οἰκονομίαν ἐγκεχειρισμένον τῆς μονῆς τίς οὕτως ἀπειροκάλως ἔχων, ὥστε ἡσυχῇ παρελθεῖν; Λεκτέον γοῦν καὶ τοῦτο, ὅτι και λεγόμενον ὠφελείας οὐχ ἣκιστα ποιητικόν, παιδεῦον ὡς οἷόν τε τοὺς πολλοὺς τὸ παράπαν μὴ ἀντιφεριζειν τοῖς κρείττοσιν. οἰκονόμος τοιγαροῦν οὗτος [corr. ex οὕτως B.] ἀντιπράττων ἦν τῷ ὁσίῳ, ἐκ τῶν ὠφελειῶν τῆς μονῆς ἑτέραν αὐτός ἀνεγείρων ἐν χωρίῳ, ἀφθόνως μὲν ἔχοντι πηγιμαίων ναμάτων, οὐχ ἥκιστα δὲ καλῶς καὶ χαρίτων καὶ κράσεως ὡρῶν, ὡς μήτε χειμῶνος τὸ ψύχος σφόδρα δοκεῖν λυπεῖν κατ᾽ αὐτὸ μήτε μὴν θέρους τὰς ἡλιακὰς φλογώσεις οἴεσθαι ἀνιᾶν, ἀλλ᾽ ἑκατέραν τῶν ὡρῶν κατὰ θατέραν ἠπίως ἐπικίρνασθαι τῇ λοιπῇ [De monasterio ad Bessas haec intellegenda esse haud improbabile videtur. Cf. Vitae prioris cc. 202, 216, 217, 218, 239, 245, 246, supra pp. 570, 574, 582, 584, 585.] . [Lazaro obsistente] Καὶ ταῦτ᾽ ἔπραττεν ἐκεῖνος φιλονεικῶν τοὺς μονάζοντας τῷ τοῦ τόπου θέλξαι χαρίεντι καὶ πρὸς τἀκεῖσε μετασκευάσασθαι, δόξαν τινὰ ἑαυτῷ τὴν μεγίστην πραγματευόμενος, τὴν δέ γε παρὰ τοῦ ἁγίου ἀνεγηγερμένην μεγίστην, ἧς δήπουθεν καὶ πρὸ τῆς τῶν βάθρων καταβολῆς τὸ ἐξαίσιον τοῦ πυρίνου στύλου τεθέαται ὅραμα, ἔρημον καθάπαξ καταλιπεῖν ψυχαγωγίας ὁποιασοῦν χάριτος ἄλλης τοὺς ἐν ταύτῃ μηδὲ τῆς μικρᾶς. Τοῦτο τελέως ἄρα λαθεῖν οὐκ εἶχε τὸν ἅγιον, κἂν πάντα λανθάνειν ἐκεῖνος ἐσκέπτετο, εἰς ἀκοὰς δέ ποτε τὰς ἐκείνου γενόμενον ἔπεισεν ὡς αὐτὸν μετακαλέσασθαι τὸν ἄνδρα καὶ ἡμέρως ἐκείνῳ καὶ προσηνῶς εἰπεῖν ἀποστῆναι [p. 308.] τοῦ ἀντιπράττειν αὐτῷ, ὅτι καὶ λυπεῖ μὲν αὐτὸν τοιαῦτα πράττων τὸν πνευματικὸν ἐκείνου πατέρα, λυπεῖ δὲ τῇ πρὸς ἐκεῖνον λύπῃ καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον· τὸν δὲ μὴ μόνον κατήκοον οὐκ ὀφθῆναι τῷ πατρί, ἀλλὰ καὶ λόγοις τραχυτέροις χρήσασθαι πρὸς αὐτὸν καὶ τοῦ ἔργου προθυμότερον οἰκειότερον εἰπεῖν παραβολώτερον ἅψασθαι· ὡς δέ γε καὶ αὖθις καὶ τρίτον ἐπετιμήθη τῷ πατρι καὶ αὐτὸς ὃς καὶ πρώην διέμεινεν, ἀκοῦσαι πρὸς ἐκείνου ἕτερον λέγεται οὐδὲν ὅτι μή· &ldquogr;Θεῷ, [et ab eo leniter correpto.] τέκνον, μελήσει τῶν σῶν τρόπων διόρθωσις· ἀνθρώπῳ γὰρ ταπεινῷ ἀμήχανον ἂν εἴη τούτους πρὸς τὸ κρεῖττον διορθώσασθαι·&rdquogr; καὶ τὸν ἅμα τῷ λόγῳ τοῦ ἁγίου θραυσθῆναι θεηλάτῳ πληγῇ καὶ πρὶν τοῦ τῆς ἰδίας ἐπιβῆναι κέλλης οὐδοῦ βιαιότατα ἐναπορρῆξαι τὴν ψυχὴν καὶ κακῆς ἀπειθείας κακίους δρέψασθαι τοὺς καρπούς. Οὕτω πάθος οὐδὲν παρακοῆς ἐξωλέστερον, ἐπειδήπερ ἀεὶ ἐφεπόμενον αὐχεῖ καὶ τὸν θάνατον· καὶ τούτου πίστις ἢν ἐνόσησαν οἱ γενάρχαι παρακοή, παρὰ πόδας αὐτίκα ἐπεισαγαγοῦσα καὶ τὴν φθοράν· ἣν δὴ καὶ τοὺς ἐξ ἐκείνων νοσήσαντας ἀνάγκη τῷ ἀκολούθῳ περιπίπτειν κακῷ καὶ ἀφαιρέσει ζωῆς τὰς ἐπὶ ταύτῃ τιμωρίας εἰσπράττεσθαι· Καὶ τοῦτο μὲν οὕτως.

[36] [Absentis Lazari vocem] Ἄλλοτε δὲ τῶν ἡμερῶν τοὺς τὴν ἐπιμέλειαν ἐμπιστευθέντας τῶν ἡμιόνων οἴνου ποιουμένους μετακομιδὴν φθάσαι λέγεται ἐπὶ καταγωγίῳ τινὶ κἀκεῖ τε γενομένους τὰς μὲν ἡμιόνους ἀπολῦσαι τῆς ἀχθοφορίας, αὐτοὺς δὲ μνησθῆναι τροφῆς· ἐπεὶ δὲ καὶ πιεῖν ἐπέστη αὐτοῖς, τὸν ἕτερον τῇ δεξιᾷ τὸ σκευάριον πλῆρες τοῦ κεράσματος μετεωρίσαντα εἰπεῖν οὑτωσί πως κατ᾽ ἔθος τοῖς μοναχοῖς· &ldquogr;Πάτερ, εὐλόγει μοι τὸ ποτόν,&rdquogr; καὶ ἅμα τὴν τοῦ ἁγίου ἐνωτισθῆναι φωνήν, &ldquogr;ὁ Θεός, λέγουσαν, εὐλογήσει [εὐλογήσαι B.] τοῦτο, τέκνον ἐμόν.&rdquogr; Ταύτης οὐ μόνον τὸν τὴν εὐλογίαν ἐπικεκλημένον ἀλλὰ καὶ τὸν συμπαρόντα ἐν αἰσθήσει γενέσθαι καὶ καθαρῶς τοῖς ὠσὶ παραδέξασθαι· τῇ ὑστεραίᾳ δὲ ἀμφοῖν ἀπηντηκότων εἰς τὴν μονὴν καὶ καταθεμένων τὸν φόρτον, [audiunt monachi.] ἐπεὶ πρὸς τοῦ ἁγίου πιεῖν ἐκελεύσθησαν καὶ τοῦ τῆς ὁδοιπορίας ἑαυτοὺς ἀναλαβέσθαι καμάτου, τὸν ἕτερον καὶ πάλιν, ὃς κἀν τῇ προτεραίᾳ τὴν τοῦ πατρὸς εὐλογίαν πίνων ἐπεκαλεῖτο, πρῶτον καὶ αὖθις τὸ σκευάριον ἆραι ἀτενίσαι τε τῷ ἁγίῳ καὶ εὐλογίαν αὖθις ἐξαιτεῖν ἐπὶ τῷ κεράσματι· καὶ τὸν ἅγιον &ldquogr;πόμα μέντοι, φάναι, τὸ σόν, παῖ, φημὶ δεδέχθαι τὴν εὐλογίαν ἤδη, οὐκέτι γε μὴν καὶ τοῦ συνωδευκότος σοι ἀδελφοῦ&rdquogr; καὶ τοὺς συνιέναι παραχρῆμα διὰ τὴν ἀκουσθεῖσαν τῇ προτεραίᾳ φωνὴν ταυτὶ τῷ μεγάλῳ εἰρῆσθαι καὶ πᾶσι τοῖς ἐν τῇ μονῇ ἀναγγεῖλαι τὸ ξένον ἐκεῖνο καὶ παράδοξον τῆς ἀκούσεως· οὕτως ἄρα οὐδὲν ἀπόρρητον ἐπίκρυφον τῷ μεγάλῳ τούτῳ πατρί, [Nihil eius menti absconditum.] ἀλλ᾽ ἁπαξαπλῶς τὰ πάντα τούτῳ ἐτέλει τοῖς τῆς ψυχῆς ὀφθαλμοῖς γινωσκόμενα· ὧν καὶ λήμη καθάπαξ τοῦ τῆς ψυχῆς ὀπτικοῦ περιῄρηται, τούτοις καὶ τὸ βλέπειν τὰ ἀφανῆ καὶ τὸ γινώσκειν τὰ μὴ τοῖς πολλοῖς γινωσκόμενα, ἅτε πρὸς φῶς ἰθυτενῶς ἀντωποῦσιν ἡλίου τοῦ νοητοῦ, ὥσπερ τῶν ἀετιδῶν ὅσοι μὴ νόθοι πρὸς τὸν ὁρώμενον ἥλιον τουτονί, καὶ παρ᾽ ἐκείνου τῶν ἀφανῶν δεχομένοις τὴν ἔλλαμψιν [Quae in hoc et ambobus sequentibus capitibus exponit Lazari laudator, ut et alia quae iam legimus, vel ex ignoto libello vel ex iis locis Vitae prioris, qui nunc desunt, accepisse dicendus est, nisi varia hinc inde conquisita ex libidine conflaverit.] .

[37] [Miracula plurima.] Μικρά μοι καὶ ἔτι τῶν θαυμάτων ἱστορητέον, εἶτα τῇ καταλύσει τούτων καὶ τὸν λόγον καταλυτέον. Οὐ γὰρ ἔτι μένειν ἔμπεδον οἷός τ᾽ εἰμί, ἰλίγγου καὶ ναυτίας μου τὴν διάνοιαν ἀναπλησθείς. Πέπονθα καὶ γὰρ τοῦτο ὡς ἀληθῶς καὶ πῶς γὰρ οὐκ ἔμελλον, πρὸς ὅσον πέλαγος κατορθωμάτων ἐνατενίζων, τοῖς θαύμασιν οἱονεὶ κύμασιν ἐπιφρίσσον καὶ ἄλλο ἐπ᾽ ἄλλῳ τῶν παραδόξων ἔχον ἐπεγειρόμενον, ὧν καὶ τὸ ψιλῶς μόνον ἐπιμνησθῆναι φύσεως φιλοτιμία μεγίστη καὶ γνώσεως πλεονέκτημα· τοιγαροῦν προσβῶμεν ἐνίοις τισὶ τῶν ἑξῆς, οὐ μήν γε τοῖς πᾶσιν, ὡς ἂν ἀσφαλῶς τὸν προκείμενον τουτονὶ τοῦ λόγου πλοῦν διανύσωμεν. [Vinum furtivum] Φασί τινα τῶν ἀμφικτιόνων φιλούμενον ἐκ μακροῦ καὶ συνήθη τῷ ἁγίῳ τυγχάνοντα οἶνόν ποτε τῶν βελτιόνων ὡς αὐτὸν πεπομφέναι, πεπομφέναι δὲ τοῦτον ἐν ζυγάδι ἀμφιφορέων, ὑπηρέτῃ τῷ [p. 309.] οἰκείῳ ἀργυρωνήτῳ χρησάμενον [χρησάμενος B.] · τὸν δὲ δοῦλον ὄντα καὶ τὴν φύσιν καὶ τὴν προαίρεσιν κακουργῆσαί τε περὶ τὰ βασταζόμενα καὶ θάτερον μὲν κρύψαι παρὰ τῇ ὁδῷ, θάτερον δὲ ὡς τὸν ἅγιον ἀνασώσασθαι· τοῦτον δὲ τὴν τοῦ δούλου κακοήθειαν μὴ ἀγνοήσαντα ἐγνώκει γὰρ ταύτην, οἷς καὶ τ᾽ ἄλλα τῶν ἀφανῶν ἐναργῶς καθεώρα ἀτενίσαι τε πρὸς ἐκεῖνον καὶ εἰπεῖν ἄλλο μὲν οὐδαμῶς &ldquogr;στέλλου, [a Lazaro detectum.] τέκνον, καὶ πάλιν ἣν ἐληλύθεις ὁδόν· πλὴν ὅπως μὴ τῷ ἀμφιφορεῖ γένῃ πλησίον, ὃν δήπουθεν ὡς ὴμᾶς ἀνιὼν ἐχόμενά που τῆς ὁδοῦ ἐναπέκρυψας.&rdquogr; Τὸν δὲ κεκαρωμένην ἤδη ταῖς ἐκ τῆς ῥοφήσεως τοῦ ἐναποκρυβέντος ἀκράτου ἐλπίσιν ἔχοντα τὴν διάνοιαν, λόγον μὲν μηδένα τῶν ἐκείνου λόγων ποιήσασθαι, δρομαῖον δὲ σὺν ὅσῃ τῇ περιχαρείᾳ ἐπιστῆναι τῷ τόπῳ καὶ τὸ σκεῦος ἐπωμισθῆναι πειρᾶσθαι· καὶ τούτου κινουμένου ὄφιν μέγιστόν τε καὶ φοβερώτατον ἔντοσθεν ἐκπηδῆσαι καὶ χαλεπῶς διώκειν τὸ δυστυχὲς ἐκεῖνο ἀνθρώπιον καὶ εἰ μὴ θᾶττον ἅγιος ἐπικληθεὶς τοῦ κινδύνου τὸν δύστηνον ἀπορρήτως ἐρρύσατο, ὁμοῦ τῇ ἐπικλήσει καὶ τῆς διώξεως ἐπισχεθέντος τοῦ ὄφεως, τάχιστ᾽ ἂν αἰσθέσθαι τὸν κακοδαίμονα θανασίμου ἐκ τοῦ ἀμφιφορέως τοῦ κρατῆρος ῥοφᾶν.

[38] [In maxima siccitate] Ἀλλὰ ἤδη μοι ἐκθεῖναι λόγος αἱρεῖται καὶ ὅπως τῷ τηνικάδε τῇ γῇ ὀλέθριος ἐνσκήψας αὐχμὸς τῇ συνεχεῖ τουτουῒ πρὸς Θεὸν διελύετο προσευχῇ. Ἦν τῷ τότε μαστίζων τὴν γῆν Θεός, ἐμάστιζε δὲ ἀνομβρίᾳ· καὶ ποταμοὶ μὲν ἐπείχοντο τῆς ῥοῆς, ἐπείχοντο δὲ καὶ πηγαί, ἐξηραίνοντό τε φρέατα καὶ πᾶσα ὁπόση νοστίμων ὑδάτων νοτὶς τὴν γῆν κατελίμπανεν. Ἐντεῦθεν καὶ ἦν ὁρᾶν μαρασμὸν μὲν φυτοῖς, φθίσιν δὲ καρποῖς, ὄλεθρον ζῴοις καὶ καθάπαξ πᾶσι τοῖς ἐν τῇ γῇ ἐσχάτην ἐρήμωσιν, τῇ δὲ μονῇ τοῦ πατρὸς τοσούτῳ πλέον, ὅσῳ καὶ τοῦ πάθους μᾶλλον αὐτὴν τῶν ἄλλων αἰσθάνεσθαι· εἰς γὰρ τὸ ἀκρότατον ἐνιδρυμένη τοῦ ὄρους οὔτε πηγιμαίου ὕδατος εὐμοιρεῖ [εὐμοροι A.] καὶ τῷ τῆς ἀνομβρίας καιρῷ, ἔστι δ᾽ ὅτε καὶ τῷ τῆς ἐπομβρίας, σφόδρα τῷ τῆς ξηρασίας πάθει ἁλίσκεσθαι· καὶ οὕτω μὲν δὴ πληγῆς εἶχον πάντα τὰ καθ᾽ ἡμᾶς. [Lazaro deprecante] δὲ θειότατος ἐκεῖνος ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ ταῦτα ὁρῶν, τοῖς μὲν ὀφθαλμοῖς ἀπεναντίας διέκειτο τοῖς ἐν γῇ, διηνεκέσιν ἐγκείμενος τοῖς ὀδυρμοῖς καὶ δάκρυον τῶν ὀμμάτων κρουνίζων ἀένναον, καὶ δέ γε μὴν σπλάγχνα ἐπίσης καὶ αὐτὸς τοῖς ξηροτέροις τῶν χωρίων ὑπῆρχε καταφλεγόμενος καὶ τὴν κοινὴν συμφορὰν ἀπολοφυρόμενος· ἔνθεν τοι καὶ ὅλος ἦν δεόμενος τοῦ Θεοῦ, ἀντιβολῶν, παρακαλῶν, πρεσβευόμενος ἐλεῆσαι τὸ πλάσμα, οἰκτεῖραι τοὺς οἰκέτας, στῆσαι δεινῶς καταφερομένην τὴν μάστιγα, λῦσαι τὸν ἐγκείμενον αὐχμὸν τὸν ἄρδην τὰ πάντα νεκροῦντα, λῦσαι δὲ τὸν χαλκωθέντα οὐρανόν, δροσίσαι μικρὸν γοῦν τὴν γῆν, άπειρηκυῖαν ἤδη τῇ ἀνομβρίᾳ καὶ εἰς σποδιᾶς εἶδος τὸ καλὸν τοῦ χρώματος μεταμείψασαν. καὶ μὲν ἐν τούτοις ἦν. Τί δὲ Θεός; πάντα πρὸς τὸ συμφέρον οἰκονομῶν, μόνῳ βουλήματι πάντα μεταποιῶν καὶ ἐνάγων πρὸς ἑαυτὸν ὁτὲ μὲν δι᾽ εὐεργεσιῶν, ὅταν ῆμᾶς ἀξίους τῶν τοιούτων παράσχωμεν, ὁτὲ δὲ καὶ διὰ μαστίγων καὶ δι᾽ ἀπειλῶν, ὅταν οὐκ ἔνι ὅπως ἄλλως ἡμεῖς [corr. ex ἡμᾶς B.] πρὸς ἐκεῖνον ἐπιστρεφώμεθα· τί πρὸς τὴν τηλικαύτην Λαζάρου δέησιν καὶ τοὺς στεναγμούς, οὔτε πάντῃ τοῦτον ἱκετεύοντα παριδεῖν ἠνέσχετο οὔτ᾽ αὖ πρὸς ὅλην τὴν ἱκεσίαν τούτου κατένευσεν. [Deus imbrem mittit] μὲν γὰρ δέησις Λαζάρου κοινὴ ὑπὲρ πάντων εἰς οὐρανὸν ἀνεφέρετο, Θεὸς δὲ οὐ πᾶσι τῷ τότε, τάχα τῇ ἐπιμονῇ τῆς πληγῆς τοὺς ἁμαρτάνοντας εἰς μετάνοιαν ἐκκαλούμενος, τῇ μονῇ δὲ μόνῃ [p. 310.] Λαζάρου τὸν ὑετὸν καταρραγῆναι ηὐδόκησε· καὶ τρόπος τοῦ ὑετοῦ ὡς θαυμάσιος. Ἄρτι καὶ γὰρ νυκτὸς οἰχομένης καὶ ἡλίου μικρὸν ὑπερπηδήσαντος τοῦ ὁρίζοντος κἀπὶ πᾶσαν, ὅσην ἐφορᾷ, γῆν τὰς τῶν ἀκτίνων βολὰς ἀκοντίσαντος, νεφέλη ποθὲν αἰφνίδιον συναθροισθεῖσα καὶ τὸν ὑπὲρ τὴν μονὴν περισχοῦσα ἀέρα εἰς ὑετὸν εὐθὺς ἐξερράγη· καὶ τὰ μὲν πέριξ πάντα τῇ ὁμοίᾳ τῆς ἀνομβρίας ἐκολάζοντο μάστιγι, οἱ δὲ τῷ τοῦ πατρὸς κοινοβίῳ μόνοι τοῦ ὕδατος παραπήλαυον, ὡσπερεὶ τοῦ ὑετοῦ ἐκεῖσε περιγραφέντος καὶ τὴν ἐκεῖθεν μὴ συγκεχωρημένου μετάβασιν, τοῖς ἐπιτάγμασι πάντως Θεοῦ καὶ τούτου δουλεύοντος. [primum solis monachis] Ἐπεὶ δὲ οἱ ἐκεῖσε ἀποχρώντως ἔσχον τοῦ ὕδατος καὶ χρεία τῶν ὄμβρων ἦν οὐδεμία, πεπληρωμένων τῶν ἐκεῖσε δεξαμενῶν, τό τε νέφος διέσχεν εὐθέως τε ἀὴρ καθαρὸς ἑωρᾶτο καὶ εἰς ἄκραν αἰθρίαν αἱ τῶν ὄμβρων καταιγίδες ἀποκαθίσταντο. Τοῦ θαύματος δὲ θᾶττον ἀνὰ πᾶσαν τὴν περίοικον διαβάντος, οἱ κατ᾽ αὐτὴν ὡς ἐνῆν τάχιστα παριστάμενοι τῷ μεγάλῳ, ὄψις ἐλεεινὴ καὶ δάκρυα ἐπ᾽ αὐτὴν τῶν θεωμένων ἐξέλκουσα, ἐδέοντο τούτου καὶ μάλα περιπαθῶς οἰκτεῖραί τε αὐτοὺς εἰς ἔσχατον ἀφιγμένους τῶν συμφορῶν καὶ ὑπὲρ αὐτῶν αὐτῶν ἐκτενέστερον τὴν ἱκετείαν ποιήσασθαι, [dein ceteris regionis incolis.] ὡς ἂν γένοιτο καὶ αὐτοῖς μικρᾶς πρὸς Θεοῦ τῆς συμπαθείας ἐντεύξεσθαι· καὶ τούτων ταῖς οἰμωγαῖς ἐπικλασθέντα τὸν ἅγιον, οἶκτόν τε λαβεῖν τῆς σθῶν ἐλεεινότητος καὶ μᾶλλον πρότερον καὶ θερμοτέραν πρὸς Θεὸν τὴν ἱκεσίαν ποιήσασθαι· εἶτα καὶ τὸ πάθος λυθῆναι καὶ κόσμον τὸν ἴδιον τὴν γῆν αὖθις ἀπολαβεῖν. Οὐ μὴν ἀλλά γε καὶ ἐσ ὑπερβολὴν ἄλλοτε τῆς ἄνωθεν ἐπομβρίας κατερχομένης καὶ τῶν ἐν γῇ οὐχ ἧττον κακῶς καὶ ὑπὸ τῆς ἐσχάτης ἀνομβρίας διακειμένων ἑκατέρα γὰρ τῶν κακῶν, ὥσπερ ἔλλειψις, καὶ ὑπερβολή, ἐν μόνῃ δὲ τῇ μεσότητι τἀγαθόν ἐπισχεῖν λέγεται διὰ προσευχῆς καὶ ταύτην τὸν ἅγιον καὶ τῇ γῇ παῦσαι τὴν ἀπειλήν.

[39] [Panum multiplicatio.] Καὶ τῆς μονῆς δέ ποτε ἐν ἄρτων σπάνει καθεστώσης [Varia de Lazari gestis cum esset ciborum penuria collegit Gregorius monachus c. 209 et sequentibus.] , ὥστε μὴ πλείους τριῶν εὑρίσκεσθαι ἐν αὐτῇ καὶ τούτους τῶν εὐτελῶν, εὐλογῆσαι τούτους αὐτὸν εἰς τύπον τοῦ ἐξ οὐρανοῦ καταβάντος ἄρτου, τοῦ ἐμοῦ λέγω Θεοῦ καὶ ψυχὰς πεινώσας κορέσαντος, καὶ κορέσαι οὐ χιλιάδας ὅλας, ἀλὰ δῆμον ὅλον μοναστῶν εἰς ἑπτακοσίους ἀριθμουμένων καὶ πρός [De monachorum numero cf. c. 30, not. 3, p. 600.] · οὕτω πάντα ἦν δυνατὰ τῇ ἀκραιφνεῖ πίστει πρὸς Θεὸν τοῦ ἀνδρός, τῇ πάντοτε διὰ τῶν καταλλήλων ἔργων ἀναζωπυρουμένῃ· καὶ οὐδὲν ἦν ἀδύνατον οὐδὲ τῶν ὑπὲρ φύσιν.

[40] [Lazarus] Στοχάζεσθαί μοι, παρόντες, τῆς ὑμετέρας ἔπεισι γνώμης διψαλέως ἐχούσης καὶ τῆς τῶν λοιπῶν τοῦ μάκαρος τεραστίων ἀκούσεως· ἀλλ᾽ ἶστε ταῦτα μὲν τῷ ἀπείρῳ καὶ μόνῳ περιλαμβάνεσθαι, ὥστε καὶ τοῖς σφόδρα περὶ τὸ λέγειν δεινοῖς μένειν ὡς ἐπίπαν ἀδιεξίτητα, ἐν ἐμοὶ δὲ ἰσχύος μηδὲν ὑπολείπεσθαι· τῷτοι ὡς ἀντέχειν μὴ οἷος τελῶν, ἑνὸς ἔτι καὶ δυοῖν ἐπιμνησθείς, δὴ καὶ κράτιστα ἔμοιγε τῶν περὶ τὸν μέγαν τοῦ Θεοῦ δοκεῖν τεραστίων, ἐφεξῆς ἐπὶ τὴν μακαρίαν ἐκείνου τῶν τῇδε ἀποδημίαν τῷ λόγῳ πορεύσομαι· συγγνωμονοῦντες δὲ εἴητε ἡμῶν τῇ ἀσθενείᾳ, εἰδότες, ὡς οὐκ ὀλιγωρίᾳ ταυτὶ παρελίπομεν μὴ γὰρ οὕτω ποτὲ ὀφθείημεν πόρρω τῆς τῶν καλῶν νύσσης θέοντες ἀλλ᾽ ἀδυναμίᾳ νοὸς προσβῆναι τοῖς πᾶσι καὶ πάντ᾽ ἀνελλιπῶς διελθεῖν οὐχ οἷοί τε γεγόναμεν. Οὐκοῦν μνημονευτέον, ὧν δήπου καὶ ἄνωθεν μνημονεῦσαι ἐπηγγειλάμεθα. [morbo correptus] [Vita I, 206, 208.] Τῷ καὶ ἀνέκαθεν τοῖς μακαρίοις πόνοις νενεκρωμένῳ σώματι τοῦ μακαρίου τουτουῒ χαλεπή τις καὶ ἄφυκτος ἐνέσκηψεν ἀρρωστία, ἣν δὴ σύνθημα ἀπόκριμα θανάτου εἶπεν ἄν τις εὐστόχως, ὅτι καὶ κατὰ πόδας εἶχε τὴν τελευτήν· [II Cor. 1, 9.] οὐ γὰρ ἦν αὐτῷ περαιτέρω ἐκείνου προβῆναι τὰ τῆς ζωῆς· ταύτῃ τοι ἔκειτο κατειλημμένος τῷ πάθει καὶ τὴν ἐκδημίαν, πρὸς ἣν ἐμπαράσκευος [p. 311.] ἦν ἐκ μακροῦ, ὑποδεχόμενος ἄσμενος· ἐπόθει γὰρ καὶ οὗτος κατὰ τὸν θεῖον ἀπόστολον ἀναλῦσαι τῶν τῇδε καὶ συνδιάγειν Χριστῷ. [Phil. I, 23.] Περιειστήκει δὲ αὐτὸν τῶν μοναχῶν ἁπάντων κατάλογος, ὅσος ἐν γέρουσι καὶ ὅσος ἐν νέοις, ὅσος ἐν πρεσβυτέρ;οις καὶ ὅσος έν οὐ τοιούτοις. Οἱ πάντες γοῦν περιΐσταντο καἱ ἀπελείπετο ὅστις ἐκἐίνων οὐδείς, [fratribusque plorantibus] θρηνοῦντες ἐλεεινόν, οἰμώζοντες γοερόν, δάκρυα περιπαθῶς κατάγοντες τῶν ὀφαλμῶν, οἰκτρὰν ἁρμόζοντες ξυναυλίαν ἐπὶ τῇ ἀποδημίᾳ τῇ τοῦ πατρός, μισητὸν ἡγούμενοι τὸ φῶς καθορᾶν, μισητὴν τὴν ζωήν, καὶ ταύτην ἕκαστος ἀποδοῦναι πρόθυμοι ὄντες ὑπὲρ τῆς ἐκείνου ζωῆς. Τούτων αἱ οἰμωγαὶ τίνας οὐκ ἂν πρὸς δάκρυα ἠρέθισαν ἄν; τίνας, εἰ μὴ ἐξ ἀδαμάντων δρυὸς ἄλλης τινὸς ἀποκρότου φύσεως καὶ ἀντιτύπου ἔτυχον τὴν σύμπηξιν ἔχοντες; ταύτῃ δή καὶ πατὴρ εἰς ἔσχατον ἤδη ἀναπνοῆς πεφθακὼς κινεῖται πρὸς δάκρυα, σπλαγχνίζεται ἐπὶ τοῖς τέκνοις, διὰ τοῦ εὐαγγελίου ἐγέννησε καὶ γάλακτι θείῳ λόγῳ ἐξέθρεψε καὶ εἰς μέτρον πνευματικῆς ἡλικίας καὶ καταστάσεως ἤγαγεν· οἶκτος αὐτὸν καὶ μάλα πολὺς τῆς σφῶν ὀρφανίας εἰσέρχεται. Ἔνθεν τοι καὶ δεῖται διὰ τὰ τέκνα τῆς Θεοῦ μητρός, [a Deipara] [Vita I, 207.] τῆς συνήθους αὐτῷ ἀντιλήψεως, τῆς συνήθους σκέπης, τῆς συνήθους καταφυγῆς· ταύτης δεῖται καὶ ἔτι χρόνον ζωῆς ἐπιμετρηθῆναι αὐτῷ καὶ τὴν τοῦ θανάτου ψῆφον ὑπερθέσει τό γε νῦν ἔχον δεδόσθαι καὶ ἀναβολῇ· πλὴν οὐχ ὡς φιλόψυχός τις φιλόζωος ταῦτ᾽ ἦν ἐκεῖνος αἰτῶν, πολλοῦ γε καὶ δεῖ, ὅς γε καὶ τὴν ἀνάλυσιν ποθῶν καθ᾽ ἡμέραν ἑαυτὸν τῷ κόσμῳ ἐνέκρου, ἀλλ᾽ ὡς τοῦ πάθους ἡττηθείς, ὅπερ οἱ κατὰ Χριστὸν υἱεῖς ἐπ᾽ αὐτῷ ἐνεδείξαντο· καὶ μὲν ἐν τούτοις ἦν, δὲ τὴν αὐτοζωὴν κυήσασα μητροπάρθενος, κοινὴ τοῦ βροτησίου γένους σωτηρία καὶ ἀνάστασις, ὥσπερ κἀν τοῖς ἄλλοις δεινοῖς ὑπῆρχεν ἀεὶ τουτονὶ περισκέπουσα, οὕτω καὶ τῷ τῆς ζωῆς τέλει φθάνει τούτῳ ἐπίκουρος ὀξεῖα καὶ τῆς τελευτῆς ἀναχαίτισις· πεντεκαίδεκα γὰρ ἔτη τὸν κύριον ζωῆς καὶ θανάτου, [impetrat inducias.] τὸν ταύτης υἱόν, ἔδοξεν ἐξαιτεῖν καὶ ταῦτα προστιθέναι τῇ Λαζάρου ζωῇ, καθώσπερ αὐτῷ Λαζάρῳ, ἐν ἐκστάσει γεγονότι, ἔτι κατειλημμένῳ ὑπῆρξε τῇ νόσῳ κατάδηλον· δῆτα καὶ εἰς πέρας προῆλθεν, ἀνακληθέντος αὐτίκα τῆς νόσου, ἴσον δὲ φάναι καὶ τοῦ θανάτου, καὶ πεντεκαίδεκα ὅλους ἐνιαυτοὺς ἐπιβιοῦντος [Tres annos, non vero quindecim, vitae Lazari additos fuisse narrat Gregorius monachus. Cetera omnia quae de sancti morbis et obitu habet Cyprius nunc ampliata, nunc contracta, plerumque inaccurate dicta esse vix est cur moneamus.] .

[41] [Ultimo vitae anno] Τεσσαρεσκαιδέκατον γοῦν ἔτος· τὸ ἐξ ἐκείνου τῇ μακρᾷ ταλαιπωρῶν ἀσκήσει, πολλῷ δὲ μᾶλλον ἀποτόμῳ χρώμενος διαγωγῇ ὅτε νέος ἦν καὶ πρὸς τοὺς ἀγῶνας τοὺς μοναδικοὺς ἀκμαιότερος· παρ᾽ ὅλας γὰρ ἑπτὰ ἡμέρας παρέτεινεν ἄσιτος μηδὲ βραχύ τι ἀπογευόμενος ὕδατος. Ἐπὰν δὲ τροφῆς ἐδέησεν αὐτῷ, λάχανα καὶ ταῦτα ὠμὰ ὑπῆρχεν αὐτῷ τὸ ἐδώδιμον, βίον τινὰ ζηλοῦντι ἀσώματόν τε καὶ ἄϋλον καὶ νόμοις μαχομένῳ [μαχομένοις B.] φύσεως διὰ τὸν νόμον τοῦ πνεύματος. Ἐν ταύτῃ τῇ σκληραγωγίᾳ ταλαιπωρῶν καὶ ἵστασθαι οὐχ οἷος τελῶν διὰ τὴν ὅσην νέκρωσιν τῶν μελῶν, ἣν ἄσκησις, ἅμα καὶ σώματος ἐπήγαγε παρακμή, ξύλον τι παχύτατον διὰ τοῦ στύλου ἐλάσας ἔγνω τούτου ὑπερκαθέζεσθαι καὶ τοὺς πόδας παραχωρεῖν ἐφ᾽ ἑκάτερα, [corpus pessime excarnificat.] χρῆσθαι ὅλως τούτοις μὴ ἔχων, ἀνηκέστοις ἀλγηδόσι καὶ ἕλκεσι κάμνουσιν· ἀλλ᾽ οὐδέ γε μὴν τὸ διόλου τοῦ ξύλου ὑπερκαθέζεσθαι καὶ τοὺς πόδας ἐπερείδειν ἐπ᾽ οὐδενὶ εἶχε μετρίαν γοῦν τὴν παράκλησιν, ὅτι μὴ καὶ μᾶλλον εἰπεῖν προσθήκη τοῦ πόνου βαρυτέρα καὶ παρέκτασις τῶν ἀλγηδόνων ἐγίνετο, ἐξῳδηκότων ἤδη καὶ ὅλων καθελκωθέντων, ὥστε καὶ τοὺς ἰχῶρας ἀστακτὶ καταρρέειν αὐτῶν καὶ σύμπαν πληροῦν τοῦ στύλου τὸ δάπεδον. Τῇ τοιαύτῃ γοῦν ἀνυποίστῳ ταλαιπωρίᾳ [p. 312.] πιεσθεὶς παρ᾽ ὅλον ἐνιαυτὸν καὶ πλήρης τῶν κατὰ Θεὸν γενόμενος ἡμερῶν, συντελεσθέντων ἤδη καὶ τῶν τῇ ζωῇ αὐτοῦ μεσιτευσάσῃ τῇ θεομήτορι προστεθειμένων ἐνιαυτῶν, [Monasterii constitutiones conscribit.] πρὸ ἡμερῶν ἱκανῶν βεβαίως ἄνωθεν τὸ σύνθημα λαμβάνει τῆς τελευτῆς· εἶτα μηδ᾽ ὅλως μηδενὶ τῶν ἐν τῇ μονῇ τὸ πρᾶγμα γνωρίσας ἔμελλον τάχα βαρεῖς ἐκείνῳ κοπτόμενοι εἰς τὰ ἐξόδια φανῆναι τῶν κατὰ τὴν μονὴν ἁπάντων χερσὶν ἰδίαις ἐγχαράττει διάταξιν [A Nicolao grammatico, minime vero a Lazaro διάταξιν scriptam esse aperte testatur Gregorius monachus, c. 246, p. 585.] · καὶ ταύτην τῷ κόλπῳ ἐναποθέμενος καὶ ὡς ἐνῆν μάλιστα ἐπιτηδείως πρὸς τὴν ἐκδημίαν τὰ κατ᾽ αὐτὸν διαθέμενος, [Moritur.] ἀποτίθεται τὸν χοῦν, τὴν ὕλην, τὴν σάρκα, ἀποδημεῖ τῶν κάτω, τῆς εἱρκτῆς, τῆς ταλαιπωρίας, καὶ πρὸς Θεὸν μετοικίζεται, δύο πρὸς τοῖς ἑβδομήκοντα [Octoginta sex annos natum obiisse Lazarum constat ex Vitae prioris c. 254, p. 588.] οὐ πέρα τῶν δαυἳτικῶν ὅρων τοὺς ἅπαντας διαβιοὺς ἐνιαυτούς.

[42] [Nube lucida moniti] Ἀλλ᾽ οἷα καὶ τὰ κατὰ τὴν ἐκδημίαν Θεοῦ μεγαλεῖα περὶ τὸν ὅσιον· ἅμα καὶ γὰρ τῷ τὴν θείαν ἐκείνην ψυχὴν καὶ ἀγγέλοις αἰδέσιμον ἀποπτᾶναι τοῦ σκήνους καὶ πρὸς οὐράνια γενέσθαι σκηνώματα νεφέλη καὶ πάλιν ὁλόφωτος, ὁποία καὶ κατὰ τὴν γέννησιν, ἀθρόον ἄνωθεν καταπτᾶσα τὴν ἐκδημίαν ἐδήλου τοῦ μάκαρος καὶ συνεκάλει μὲν τοὺς ἅπαντας ἐπὶ τὸν στύλον τῷ ξένῳ τῆς μαρμαρυγῆς, συνεκάλει δὲ καὶ Γρηγόριον τὸν τοῦ πατρὸς μαθητήν [Gregorius ille Vitae prioris scriptor, supra, c. 214, p. 574.] , — οὕτω γὰρ ἐκείνῳ τὸ ὄνομα ἡσυχάζοντα τῷ τότε καθ᾽ ἑαυτὸν ἐν τῷ εὐκτηρίῳ οἴκῳ τῆς Θεομήτορος, ὃν πατήρ, ὡς ἔφθημεν εἰπόντες, ὁμοῦ τοῖς δυοκαίδεκα ἐδομήσατο μοναχοῖς· οῖ δὲ ὡς τὸν στύλον συρρέοντες καὶ τὸν νεκρὸν τοῦ ἁγίου θεώμενοι κείμενον, [fratres concurrunt.] ποίας οἰμωγὰς οὐκ ἀφίεσαν, τίνας ὀδυρμούς, ποῖα δάκρυα τῶν ὀφθαλμῶν οὐ κατῆγον ὀδυρόμενοι τὴν ὀρφανίαν, ἐπιβοώμενοι τὸν πατέρα, ἀφόρητον ἡγούμενοι τὸν χωρισμόν, ἀπώμοτον τὴν διάζευξιν, αὐτὴν ἀπολεγόμενοι τὴν ζωήν, εὐκταῖον τὸ σὺν ἐκείνῳ ἐκδημῆσαι ἡγούμενοι; Ἦν δὲ πρὸς τοῖς ἄλλοις τοῦ ἄλγους ἐπίτασις καὶ τοῦ πάθους μεγίστη ὑπόθεσις τὸ δοκεῖν τὸν μέγαν μὴ διαθεῖναι τὰ κατ᾽ αὐτούς, ἀλλ᾽ οὑτωσὶ ἀπελθεῖν μηδὲν [μηδενὸς B.] ὡς ἐπίπαν διαταξάμενον· καὶ τὸ ἄλγος κατεῖξε μέντοι καὶ πάντας τοὺς λοιπούς, κατεῖχε δὲ μάλιστα τῶν ἁπάντων Γρηγόριον, ὃν μαθητὴν τοῦ μεγάλου λόγος φθάσας ἐδήλωσεν. [Gregorio discipulo mortuum interpellanti] Ἐδυσφόρει γὰρ οὗτος τῶν λοιπῶν ἐπέκεινα ὡς εἰκὸς διὰ τὴν πρὸς τὸν πατέρα ἐγγύτητα· τῷτοι καὶ πρὸς τὸν ἅγιον ὡσπερεὶ καὶ ζῶντα τοιαδὶ διεξήρχετο· &ldquogr;Τί σοι, πάτερ, ἔδοξεν ἀπαρηγόρητα λυπῆσαι ἡμᾶς; τί οὕτω διττὰ ἡμῖν προὐξένησας τὰ ἀλγήματα, ἡμῶν μηδὲ πρὸς θάτερον ἀντισχεῖν δυναμένων; τί σοι πέπρακται; τί σοι διανενόηται περὶ ἡμῶν; Οὐκ οἶκτον λαμβάνεις τῶν σῶν τέκνων ἡμῶν; οὐχ ὁρᾷς, οἵους ἡμᾶς τὸ ἐπὶ σοὶ ἀπαρηγόρητον πένθος διέθηκεν; Ἵνα τί γοῦν διαθεῖναι τὰ καθ᾽ ἡμᾶς οὐχ᾽ ᾑρετίσω; ἵνα τί σου τὴν ἐνθένδε ἀποδημίαν ἐπίσης πᾶσι τετήρηκας ἄδηλον;&rdquogr; [Lazarus regulae libellum tradit] [Vita I, 250.] Ταῦτα ἐκείνου σὺν δάκρυσι πρὸς τὸν τοῦ ἁγίου διεξερχομένου [διεξερχόμενον B.] νεκρόν, κείμενος ἐκεῖνος ἄπνους ὡς ζῶν ὡς ἔμπνους ὡς αἰσθανόμενος ἐπαίρει τὴν δεξιάν, τίθησι τῷ κόλπῳ, αἴρει τὸν διαταττόμενον χάρτην, ἐγχειρίζει τῷ μαθητῇ, καὶ πάλιν ὁρᾶται νεκρός· τὸν δὲ τοῦτον ὑποδεξάμενον καὶ ὡς ἐνῆν μάλιστα ἐπιτετηρημένως διελθόντα, ὡς οὐκ εἶχε θεᾶσθαι τὸ τοῦ πατρὸς ὄνομα ὡς ἔθος ὑπογραφόμενον, τὸ δεύτερον εἰπεῖν πρὸς τὸν ἅγιον· &ldquogr;Εἰ μὴ καὶ ὑπογραφῇ, [eidemque subscribit.] πάτερ, ἔμπεδά σοι τὰ διατεταγμένα καταστήσεις καὶ ἀσφαλῆ, οὐκ ἄν σε τὰ τέκνα ταφῇ παραδώσομεν·&rdquogr; καὶ τόν, τεραστίου φρικτοῦ, Θεοῦ θαυμασίων, ἀναστῆναί τε αὐτίκα πάντων ὁρώντων ὥσπερ ἐζ ὕπνου καθῖσαί τε ἀσφαλῶς καὶ ὑπογραφῇ τῇ ἑαυτοῦ βεβαιῶσαι τὰ τοῦ διατάγματος, εἶτ᾽ ἀφυπνῶσαι ἡδέως ὕπνον, ἐναντίον μὲν τῇ κάτω ζωῇ καὶ τῇ κράσει τοῦ ἡμετέρου φυράματος, πρόξενον δ᾽ ὅμως [p. 313.] τῆς ἀθανάτου ζωῆς καὶ πρὸς τὴν ἄνω δόξαν διαβατήριον [Nullum in traditione et subscriptione τῆς διατάξεως miraculum percepisse Gregorium monachum audivimus c. 250, p. 587. Rem eo pacto a Galesiotis ornatam et Cyprio fando acceptam fuisse non negaverim.] .

[43] [Corpus eius ad columnam deponitur; I, 253.] Γίνεται δὲ τοῦ ἱεροῦ ἐκείνου λειψάνου κατάθεσις παρὰ τὴν τοῦ στύλου βάσιν, ὅπου καὶ τοὺς ὑπερφυεῖς ἐκείνους καὶ ὑπὲρ ἄνθρωπον ἀγῶνας διήνυσεν, ὡς ἂν αὐτός τε καὶ εἷς διαμένοι τόπος θησαυρός τε τοῦ ἀγωνισαμένου καὶ τοῦ ἀγῶνος μαρτύριον· καὶ μερίζεται δὴ ἑκατέροις ἅγιος· τοῖς μὲν κάτω ἐπεδόθη τὸ σκῆνος, πηγὴ θαυμάτων ἀκένωτος, νόσων παντοδαπῶν θεραπεία, δαιμόνων ἀποτροπή, βλάβης παντοίας ἀπαλλαγὴ καὶ τῶν ἀμεινόνων δαψιλεστάτη χορήγησις· ψυχὴ δὲ ἀπέπτη τοῖς ἄνω ὑπ᾽ ἀγγέλων ἁγίων πομπευομένη, [anima eius in caelo] ὅπου ἐκκλησία τῶν πρωτοτόκων, ὅπου ἦχος ἑορταζόντων, ὅπου ἀγγέλων ταξιαρχίαι, ἀποστόλων καὶ προφητῶν χοροστασίαι, μαρτύρων συντάγματα, διδασκάλων συστήματα, ἀσκητῶν κατάλογος, ὁσίων σύλλογος καὶ τῆς μακαρίας Τριάδος ὕμνος ἀκατάπαυστος· [Hebr. 12, 23.] ὧν καὶ γὰρ ἀσκῶν καὶ τοῦ κατὰ Θεὸν ἐπιμελούμενος βίου, ἀρνούμενος γονεῖς, ἀρνούμενος ἀγχιστεῖς, αὐτὸ τὸ σῶμα καὶ τὰ τοῦ σώματος, αἴρων ἐπ᾽ ὤμων τὸν σταυρόν, [Matth. 16, 24.] κατ᾽ ἴχνια τῷ δεσπότῃ ἀκολουθῶν, [vitae santissimae mercedem adepta,] πόλεμον πρὸς τὸν ἀφανῆ τύραννον συνιστῶν, ἐνιστάμενος καρτερῶς, πλήττων τὸν ἀντίπαλον νεανικῶς, φρόνημα καθαιρούμενος τῆς σαρκός, νῦν μὲν νηστείᾳ σκελετευόμενος, νῦν δὲ δίψει ἀγωνιζόμενος, νῦν δὲ πρὸς ὄμβρων καὶ νιφετῶν καταιγίδας ἀντέχων, νῦν πρὸς εἱληθερήσεις καὶ ὀξείας ἡλίου φλογώσεις ὑπομένων, νῦν μὲν χεῖρας αἴρων εἰς προσευχὴν καὶ ταύτῃ πανημέριος καυσωνιζόμενος, νῦν δὲ τὼ πόδε προσριζῶν τῇ χθονὶ μηδ᾽ ὁπωσοῦν ἐπὶ θάτερα μετοκλάζων καὶ τὸν παγετὸν τῆς νυκτὸς ὑφιστάμενος, νῦν ὀρέγων τροφὴν τοῖς πεινῶσιν, οἰκτείρων τοὺς ἐν συμφοραῖς, ἐφιστάμενος τοῖς ἐπικαλουμένοις, παιδοτριβῶν πρὸς ἀρετήν, στηρίζων τοὺς ὀρθῶς ἔχοντας, ἀνεγείρων τοὺς καταπίπτοντας, ἐλέγχων τοὺς ἀπειθοῦντας, πάντας τό γε κατ᾽ αὐτὸν ἰώμενος καὶ προβιβάζων εἰς ἀρετήν, καὶ ἵνα συνελὼν εἴπω, ὧν καθάπαξ ὡς πρὸς κανόνας τοὺς βίους ἑαυτὸν ἀπευθύνων τοὺς ἀγῶνας καὶ τὰ ὑπὲρ ἀρετῆς διήνεγκε σκάμματα, δῆλον δήπου, ὅτι καὶ βραβείων ἐκείνοις τῶν αὐτῶν μέτοχος ἔσται καὶ δόξης τῆς αὐτῆς κληρονόμος ὀφθήσεται· οἷς καὶ γὰρ ἴσα τὰ παλαίσματα καὶ τὰ ὑπὲρ τοῦ καλοῦ ἀγωνίσματα, τούτοις καὶ στέφανοι οἱ αὐτοὶ καὶ ἴσα τὰ ἔπαθλα. [pro nobis intercedit.] Καὶ νῦν ἐστι Λάζαρος ἐν οὐρανοῖς χορεύων σὺν πᾶσι τοῖς ἁγίοις χορείαν τὴν ἀκατάπαυστον, τὴν δόξαν τοῦ Κυρίου ἀκατακαλύπτῳ προσώπῳ ἐνοπτριζόμενος καὶ ἵλεων πᾶσι κοινῇ τὸν δεσπότην ἀπεργαζόμενος, πρεσβευόμενος ὑπὲρ φιλοχρίστων ἀνάκτων χρόνιον ἐκθεῖναι αὐτοῖς τὸ βασίλειον, κράτος ἐπιψηφίζεσθαι, εἰρηναίαν τε καὶ ἀτάραχον τὴν τῶν ὑπηκόων διακυβέρνησιν καὶ κατὰ τῶν σφίσιν ἐθνῶν ἀπρόσιτον ἰσχὺν ἐπιδαψιλεύεσθαι, ἥκων δέ γε καὶ πᾶσιν ἁπλῶς τοῖς κάτω κατὰ καιρόν, ἀθυμοῦσι παρηγορία, δυστυχοῦσι παραμυθία, παράκλησις τῶν ἐν συμφοραῖς, ῥύστης τῶν ἐν ἀνάγκαις καὶ πάντων ἁπλῶς τῶν βοηθείας ἐπιδεομένων ὀξὺς ἐπιτάρροθος. Ἀλλ᾽ πάμμεγα πάτερ, βασιλείας υἱέ, κληρονόμε Χριστοῦ, πολῖτα τῆς ἄνω Σιὼν καὶ δικαίων πατριαρχῶν ὁμόσκηνε, μὴ διαλίπῃς ἄνωθεν ἡμᾶς ἐπιφοιτῶν καὶ τῆς παρὰ σοῦ ἐπισκοπῆς τὰ καθ᾽ ἡμᾶς ἀξιῶν, τὰς μεθοδείας πείθων ἐκκλίνειν τοῦ ἀντικειμένου, [p. 314.] κατὰ δὲ μόνας τὰς δεσποτικὰς ἐντολὰς πολιτεύεσθαι· ὡς ἂν καὶ αὐτοὶ καλῶς τὰ τῇδε καὶ θεοφιλῶς διανύσαντες τῆς ἐκ δεξιῶν Χριστοῦ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ ἡμῶν παραστάσεως τύχωμεν.

III. EPITOME VITAE S. LAZARI
E codice Athonensi, Lavra I, 125 = A. — Cf. Comm. praev., num. 4.

Lazarus monachus in monte Galesio (S.)

Μηνὶ νοεμβρίῳ ζ᾽, μνήμη τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ θαυματουργοῦ Λαζάρου τοῦ νέου, τοῦ ἐν τῷ Γαλησίῳ ὄρει ἀσκήσαντος. [f. 74v.]

[Sancti natales,] Οὗτος ἐν μονάζουσι πυρσοφαὴς ἀστὴρ γέγονε βλάστημα τῆς Ἀσιάτιδος γῆς ἐξ ἀγροῦ τινος Μαγνησίας ὁρίων κειμένου, τὴν κλῆσιν ἐπ᾽ ὀνόματι φέρων τῆς Θεοτόκου, γεννητόρων λαχὼν οὐ τῶν ἐν πλούτῳ κομώντων ἀλλὰ τῶν εὐσεβῶς καὶ ἀποστολικῶς βιούντων, Νικήτας καὶ Εἰρήνη τὴν κλῆσιν τυγχάνοντες [ita A, lege τυχγανόντων.] . Τοῦτον τοίνυν τῆς μητρικῆς προελθόντα νηδύος, ἄφνω φῶς οὐρανόθεν κατέλαμψε καὶ τὸ δωμάτιον ἔπλησε. Τὸ δὲ βρέφος ὄρθιον ἔστη καὶ πρὸς ἀνατολὰς βλέπον, τὰς χεῖρας ἐν τῷ στήθει ἔχον ἐρηρεισμένας σταυροειδῶς. Ἐν δὲ τῷ ἕκτῳ χρόνῳ τῆς αὐτοῦ ἡλικίας εἰς ἐκπαίδευσιν τῶν ἱερῶν γραμμάτων ἐκδίδοται πρὸς τὴν τῶν Ὀρόβων μονήν· ἐν ταύτῃ τε προσκαρτερήσας ὡσεὶ χρόνους πέντε καὶ καλῶς τοῦ ζητουμένου ἐμφορηθείς, θεῖος [f. 75.] ἔρως εἰς τὴν ἑαυτοῦ καρδίαν εἰσῆλθε [supra lin. A.] τοὺς ἱεροὺς τῶν τοῦ Χριστοῦ παθημάτων τόπους καταλαβεῖν [corr., prius καταβεῖν A.] . Καὶ δὴ ἐν μιᾷ τοὺς πάντας λαθὼν πρὸς τὴν αὐτῷ ποθουμένην ὁδὸν ἀπῄει καὶ μοναχοῖς τισι ἑαυτὸν συμμίξας ἐπορεύετο. Εἰς δὲ τὰς Χώνας γεγονώς, ἑτέρῳ μοναχῷ ἑνωθεὶς τὴν ἐπὶ τὰ Ἱεροσόλυμα ἐπορεύετο· καὶ τὴν Ἀτάλειαν φθάσαντες, [iter Hierosolymitanum,] ῥηθεὶς ἀμόναχος δόλον κατ᾽ αὐτοῦ ἐλογίσατο, ὥστε διαπωλῆσαι αὐτόν. Προνοίᾳ δὲ Θεοῦ τῶν ναυτῶν τις τῷ νέῳ τοῦτο ἐδήλωσε. καὶ μαθὼν φυγὰς ᾤχετο τὴν προτέραν αὐτοῦ ὁδεύων ὁδόν, καὶ δῆτα τοὺς ἁγίους τόπους καταλαβὼν καὶ περιελθὼν πάντας καὶ προσκυνήσας ἐν τῷ ναῷ τῆς ἁγίας Ἀναστάσεως ἐπέστρεψε· παρὰ δὲ τοῦ αὐτῆς ἀρχιδιακόνου ξεναγωγεῖται καὶ παρ᾽ αὐτοῦ ἐν τῇ τοῦ ἁγίου Σάβα μονῇ τοῖς ἐκεῖσε ἀσκοῦσιν ἐγκαταλἐγεται, δοὺς καὶ τῷ προεστῶτι νομίσματα δώδεκα. Τοῦτον οὖν προεστὼς ἰδὼν πάσῃ συνέσει κεκοσμηένον ἀρετῇ τε καὶ μετριότητι σχεδὸν πάντας τοὺς ἐκεῖσε ὑπερηκόντισε διακονήσας καλῶς καὶ τὸν τῆς ὑπακοῆς βαστάσας ζυγόν, τῷ τῶν Ἱεροσολύμων πατριάρχῃ ἐκπέμψας, [f. 75v.] χειροτονεῖται παρ᾽ αὐτοῦ ἱερεύς. [sacerdotium,] Ἐγκαρτερήσας δὲ τῇ τοιαύτῃ μονῇ χρόνους πλείονας μέχρι τῆς ἐπαναστάσεως τῶν Ἀγαρηνῶν τῶν πᾶσαν τὴν Παλαιστίνην καὶ τὰ ἐκεῖσε ἀναλωσάντων ἅγια μοναστήρια, ὁδηγὸν ἐχόντων Ἀζίζην τὸν μιαρόν, ὅστις τὸν περικαλλῆ [περικαλῆ A.] ναὸν τῆς ἁγίας Ἀναστάσεως κατέλυσε καὶ τὸν ἐν τῷ τρούλλῳ σταυρὸν ἀνέσπασε καὶ πρὸς γῆν ἔρριψε καὶ κατὰ τοῦ Θεοῦ πάμπολλα ἐβλασφήμησε. Ταῦτα γοῦν ἰδὼν οἰκείοισ ὀφθαλμοῖσ, [reditus in patriam,] μετὰ καὶ τῶν λοιπῶν πατέρων ἔκριναν πρὸς τὴν Ῥώμην ἀπᾶραι· καὶ ἐν τῇ Ἑφέσῳ ἐλθόντες καὶ τὸν ὑπερηγαπημένον Θεολόγον καὶ εὐαγγελιστὴν προσκυνήσαντες, ἀνῆλθεν ἐπὶ τὸ καταντικρὺ τῆς Ἐφέσου ὄρος, Γαλήσιον οὕτω καλούμενον, θείᾳ προνοίᾳ ἄβατον ὂν τοῖς πολλοῖς καὶ σκληρόν, πρὸς δὲ τὴν αὐτῷ ποθουμένην ἡσυχίαν ἐπίτηδες· καὶ ἀνελθὼν ἐν αὐτῷ καὶ ὑπὲρ ἄνθρωπον ἀγωνισάμενος καὶ παρὰ τῶν δαιμόνων πειρασμοὺς ὑποστὰς μὴ ὑποπίπτοντας ἀριθμῷ ἐν ἡμέραις τε καὶ νυξὶν αὐτῷ προσβαλλόντων αἰσθητῶς τε καὶ νοητῶς, τῇ τοῦ Θεοῦ δυνάμει τούτους κατέβαλεν· ἔνθεν τοι καὶ τὴν τῶν θαυμάτων [f. 76.] χάριν δεξάμενος παρ᾽ αὐτοῦ, τῆς φήμης αὐτοῦ πανταχόσε διαδραμούσης, πλεῖστοι τῶν μοναχῶν πρὸς αὐτὸν ἀνήρχοντο καὶ τὴν μετ᾽ αὐτοῦ συνοίκησιν ἡρετίσαντο [Hucusque cum Vita priore congruit epitome. Quae sequuntur ex Gregorio Cyprio collecta videntur, nisi ex ignoto libello, quo et ille usus sit, deprompta esse malueris.] . Αὐτὸς δὲ ἐν τῷ πρὸς βορρᾶν μέρει κατῴκει μονώτατος ἐν κελλίῳ πάνυ πνιγηρῷ καὶ βεβιασμένῳ. Ἑν μιᾷ οὖν τῶν νυκτῶν συνήθως προσευχομένου αὐτοῦ, φαίνεται αὐτῷ στύλος πυρὸς διήκων ἀπὸ γῆς ἕως τοῦ οὐρανοῦ, [in Galestio commoratio,] καὶ ἐκ τοῦ στύλου ἀγγελικαὶ φωναὶ ἐξηκούοντο, οὕτω κατὰ ῥῆμα διεξιώμεναι· &ldquogr;Ἀναστήτω Θεὸς καὶ διασκορπισθήτωσαν οἱ ἐχθροὶ αὐτοῦ.&rdquogr; Ἐν τούτῳ γὰρ καὶ ναὸς καλεῖται ἁγία Ἀνάστασις, ἀνεγερθεὶς παρὰ Κωνσταντίου βασιλέως τοῦ Μονομάχου, καὶ παρ᾽ αὐτοῦ χρήματα πολλὰ ἀποσταλέντα τῷ τότε μετὰ δύο γραμματικῶν αὐτοῦ καὶ κειμήλια ἱερὰ καὶ τίμιον καὶ ἅγιον ξύλον καὶ ἅγιον εὐαγγέλιον κεκοσμημένον διὰ χρυσοῦ καὶ θείας εἰκόνας καὶ μετόχια καὶ χώρας ἱκανὰς διὰ γραμμάτων βασιλικῶν καθιερωσάντων ἐν τῇ μονῇ τὰ πάντα. Ἐν ἐξορίᾳ γὰρ αὐτῷ ὄντι καὶ πρὸς τὴν Μιτυλήνην νῆσον [ήσω ita A.] κατχομένῳ πρὸ τριῶν μηνῶν [f. 76 v] παρεδήλωσεν αὐτῷ τὴν ἐξέλευσίν τε τῆς φρουρᾶς καὶ τὴν τῆς βασιλείας κατάληψιν· ἔνθεν τοι καὶ στύλον ἀσκεπῆ δειμάμενος πλησίον τοῦ ναοῦ ἐν αὐτῷ ἀνῆλθε, ὠμοῖς λαχάνοις τρεφόμενος καὶ ὕδατι καὶ τοῦτο ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος δίς, σιδηροφορῶν, τῷ ψύχει καὶ τῷ καύσωνι προσταλαιπωρῶν αἴθριος, πείνῃ καὶ δίψῃ κατατηκόμενος. Οὕτω γοῦν βιώσας ἐν πάσῃ σκληραγωγίᾳ ἐν ὁσιότητι καὶ δικαιοσύνῃ καὶ πλείστων θαυμάτων αὐτουργὸς γεγονώς, [obitus.] ἐν οὕτῳ βαθεῖ γήρᾳ καὶ πίονι πρὸς Κύριον ἐξεδήμησε, τὸ δωμάτιον, ἐν ᾧ τὴν ἱερὰν ἐκείνην ψυχὴν ἀπέδωκεν, ἄνωθεν περιχυθέντος φωτὸς καὶ τοῦτο πεπληρωκότος, ὡς εἶναι τὴν γέννησιν φῶς, τὴν πολιτείαν φῶς, τὴν τελείωσιν φῶς, καὶ πρὸς τὸ ἄνω φῶς τὸ μηδέποτε σβεννύμενον μετεχώρησε, πλήρης μὲν καὶ τῶν τοῦ πνεύματος ἡμερῶν, ὑπάρχων δὲ καὶ ἐτῶν δύο καὶ ἑβδομήκοντα, ἄριστος καὶ ταχὺς πρεσβευτὴς τοῦ κόσμου παντὸς καὶ ἡμῶν τῶν προσδεδραμηκότων τῷ Θεῷ ἐν ταῖς ἁγίαις αὐτοῦ προσευχαῖς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ πρέπει πᾶσα δόξα, τιμὴ [f. 77.] καὶ προσκύνησις νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.

DE SANCTO ERNESTO ABBATE ZWIFALTENSI

ANNO 1148.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Ernestus abbas Zwifaltensis (S.)

AUCTORE F. V. O.

§ I. Prisca de gestis S. Ernesti documenta.

[1] [De S. Ernesto agunt Annales Zwifaltenses] S. Ernestum, quintum Zwifaltensis monasterii, olim dioecesis Constantiensis, abbatem [MG., Scr. t. XIII, p. 333.] ceteroquin obscurum, hisce notis memoriae tradiderunt Annales Zwifaltenses, anno 1162 exacti [Ibid., t. X, p. 52.] :

1141. Bertoldus abbas loco cessit. Huic Ernest successit.

1146. Ernest abbas onus suum deposuit. Quod Bertholdus iterum assumpsit.

1147. Counradus rex cum multis Hierosolimam abiit. In hoc itinere Ernest abbas pro Christo passus est [Ibid., pp. 55 et 56.] .

[et Vita saec. XII scripta,]Pars harum notitiarum, quae ad Ernestum spectant, hagiographico instrumento latius explicatae sunt, cuius exstat adhuc membraneum exemplar saeculo XII exaratum. Hoc autem exemplar duo priora folia (0m,233 × 0,165) voluminis occupat, variis eiusdem aevi manibus scripti, cuius reliquis 47 foliis exhibentur miscellanea patristica et theologica. Integer liber erat quondam Zwifaltensis monasterii, in quo signatus erat numero 189; hodie asservatur (Hist. fol. 419) in publica civitatis Stuttgartensis bibliotheca [W. von Heyd, Die historischen Handschriften der k. öffentlichen Bibliothek zu Stuttgart, Bd. I, p. 192, n° 419.] , a cuius praefecto, v. cl. Ottone de Schanzenbach, summa nobis benevolentia commodatus est.

[2] [nunc mutila,] Iam vero Vita S. Ernesti in eo contenta sine ullo titulo incipit et desinit imperfecta in has voces: et alias huius regni divicias propere possidebiti(s), ita quidem ut impleta non sit ultima folii 2v linea, neque plene scripta ultima vox (possidebitis), in qua, interiecto aliquo spatiolo, litteram s supplevit manus recentior. Peropportune autem contigit plura contextus sententiarum, antequam mutilatus est, apographa fuisse effecta, quae cum exemplo Stuttgartensi modo descripto adeo concordant ut ab eodem adhuc completo vel a simillimo huic manifeste derivare videantur. Quod, post recensitos varios codices, facili negotio evincetur. Praemonitum velim parum iuvare ad libellum secundum normam criticam stabiliendum editionem Sulgeri Zwifaltensis monachi, licet is declaret se Vitam, “prout in pervetusto codice membraneo bibliothecae nostrae chirographicae authore synchrono anonymo habetur, ad verbum transcribere” [Annales imperialis monasterii Zwifaltensis O. S. B., Pars prima (Augustae Vindelicorum, 1698), p. 116 – 19.] , quippe qui voces sententiasque hinc inde temere omiserit aut emendaverit. Apographa autem, quae ad genuinam lectionem proxime accedunt, haec sunt consideranda:

[3] [sed cuius exstant apographa integra,] a. Stuttgart, in Bibliotheca publica, codex chartaceus saec. XVII, Histor. volumen in-folio, 430 (olim monasterii Zwifaltensis, ubi signatus erat 180). Ad calcem Antiquitatum monasterii Zwifaltensis transcripta est (f. 57 – 59) Vita S. Ernesti abbatis Zwifaltensis, Bertholdi successoris et martyris, auctore synchrono anonymo [W. von Heyd, l. c., p. 197 – 8.] ab eiusdem domus religioso sacerdote, Stephano Bochenthaler († 1663), qui per duodeviginti annos in asceterio Marienberg, praefecturae Reutlingen, confessarium egit [MG., Scr. t. X, p, 94.] .

b. Quam narrationem diligenter exaratam repetiit et per particulas inseruit suae lucubrationi, cuius titulus est: Ernestus elucidatus, sive Vita S. Ernesti, ex monacho et abbate Zwifaltensi gentium doctoris designati et martyris, auctore Anonymo eius synchrono, quam nunc primum a situ vindicavit, auctario, commentario et chronologia illustravit Stephanus Bochenthaler 1660. Cuius tria ad nos pervenerunt exempla, inter se plane similia: Stuttgartense 412, archetypus nempe, et duo ex eo nitida apographa coaeva, scilicet ibidem 471 [W. von Heyd, l. c., pp. 187 et 208.] et Parisinum, Bibliothecae nationalis ms. lat. 11763. Pro nostro commodo adhibuimus Stuttgartensem codicem 471.

[ex eodem vetusto codice derivata,] c. Bruxellis, inter Bibliothecae Regiae Collectanea Bollandiana, sub num. 8935, occurrit bis eiusdem Vitae apographum [J. Van den Gheyn, S. I., Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique, t. V, p. 535.] , alterum (f. 81 – 83v), a Patre Gamans S. I. confectum, “Historia vitae et passionis S. Ernesti, quinti abbatis Zwifaltensis, gentium doctoris et martyris, authore Anonymo eius synchrono”, alterum (f. 74 – 80), respersum notis ex Stephani Bochenthaler commentario desumptis, quod Pater Ernestus Puschmann S. I. ad praedecessores nostros anno 1753 Praga misit.

[4] Iam vero Zwifaltenses, quotquot de S. Ernesto scripserunt, unicum sibi subsidio fuisse vetustissimum codicem sat clare innuunt. Ita Stephanus Bochenthaler, Zwifalda ad Patrem Gamans kalendis maii 1644 scribit: “Passio eius gloriosa a synchrono anonymo quodam monacho, in antiquissimis membranis exstat; illam tamen sine notis et elucidationibus … non libenter emittimus” [Bruxellis, Collectanea Bollandiana, cod. 8935, fol. 95.] . Ita quoque Georgius Eiselin, Zwifaltensis monachus et prior in Mochenthal, qui primus S. Ernesti Vitam germanice conscripsit: “In librum quendam vetustum valde et vix legibilem incidi, ubi vitam et martyrium sancti Ernesti, simul et doctrinam hanc oblatam reperi [Wunderschöne Histori vom Leben, Lehr und Leiden S. Ernesten (Ingolstatt, 1594), p. 348.] ”. Adde testimonium Sulgeri, supra relatum [P. 608, num. 2.] . Deinde, si conferantur commemorata varia apographa cum parte haud exigua quae superest membranae Stuttgartensis, statim animadvertetur paucissimas, si orthographiam excipias, occurrere lectiones variantes. Inter quas inversa vocabula patet profluere ex oscitantia librariorum, qui signum quo loco movenda inter se in membrana indicabantur vel ignorarunt vel neglexerunt. Sic in apographis chartaceis legitur isti viatores, loco viatores isti, propositae passionis flores, loco flores passionis propositae, dum in codice saeculi XII occurrit istia viatoresb et in margine b. a. etc. Animadvertit quoque Sulger, qui “pervetusto codice membraneo” usus est, ad explicandum nomen proprium Ambronii (Vita n. 5), “ad marginem scriptum Obachias fugiente prima littera”. Quae nota tobachias reperitur in codice nostro, in quo littera t, atramento temporis iniuria ferme deleto, utique non facile legitur. Item in epistula cuiusdam presbyteri Marsilii, quae Passionem ipsam confirmationis gratia subsequitur, post voces flagellis palo circum … monet Sulger in pristino manuscripto deesse aliquod verbum. Quod spatiolum etiam vacat in omnibus saeculi XVII apographis. Haec igitur ad instar illius absoluta esse satis constat; ac proinde in edenda primigenii documenti parte superstite inutile erit in medium proferre exempla recentiora, ab eo oriunda; secus vero pro parte pessumdata.

[5] [qui exeunte saec. XVII partim periit.] Fata autem huius libelli summis labris delibare haud arduum est nec temerarium. Si fas est fidem praebere testimonio Georgii Eiselin supra allato, tempore quo suam ipse opellam meditabatur, consuta adhuc erat antiqua Vita cum tractatu de laudibus martyrum, quem S. Ernesto attribuebat [Wunderschöne Histori, p. 347.] . Quinquaginta post annis dolebat Stephanus Bochenthaler deperditum esse tractatum, integra remanente Vita: “Libro tamen suo (Eiselin) ex toto illo opere (De laudibus martyrum) nonnisi paucas de meritis Christi a se vernacula lingua donatas inserit pagellas [Ibid., p. 307 – 20.] . Reliqua, ut ex hiatu codicis ms. apparet, excisa aut perierunt, aut cum blattis et tineis alicubi luctantur” [Bochenthaler, Ernestus elucidatus, n° 182.] . Quamquam ab omni alia scriptura disiunctus nondum ullum damnum passus erat contextus Vitae, ad finem vergente saeculo XVII quando eo usus est Sulger. Id autem brevi postea accidit et, corrupto ultimo folio, duo reliqua compacta sunt cum aliis fragmentis valde disparibus. Unde conflatus est codex hodiernus Stuttgartensis, Hist. fol. 419, supra descriptus.

[6] [Huic annexae erant iam ab initio litterae presbyteri Armeniae] Porro integrum de S. Ernesto hagiographicum documentum, prout recensione Sulgeriana et variis apographis innotuit, bipartitur in legendam proprie dictam et litteras, quibus quidam Armeniae presbyter coaetaneus, nomine Marsilius, eius martyrium testificabatur. Hanc epistulam seorsum quoque exstitisse et in monasterio Zwifaltensi plurimi aestimatam esse Stephanus Bochenthaler profitetur tamquam “monumentum membraneum, facile omnium vetustissimum, divo Ernesto in basilica S. Dei Genetricis a monachis suspensum, tempore posteriori, ut videtur, renovatum et tabulae oblongae agonem martyris depictum exhibenti praefixum, quod nunc in bibliotheca conservatur” [Ibid. n° 163.] . Praeibat his litteris transmarinis, sive separatim affixis, sive tenorem legendae pone sequentibus praefaciuncula synchronorum monachorum Zwifaltensium, [cum praefatiuncula monachorum Zwifaltensium.] in qua renuntiabant se de Ernesti passione certiores esse factos, ut nobis a comitibus et concaptivis eius est relatum, et insuper litteris ab Armeniae presbytero sibi transmissis. “Haec autem praefatio”, ait Bochenthaler, “non est nostri auctoris [biographi], sed scripta et epistolae in patenti scheda, ut in apographo antiquo utriusque cernere licet, praefixa, antequam historia praesens ab illo litteris commendaretur” [Ibid., n° 124.] . Reperitur etiam in plerisque posterioribus apographis, et procul dubio aderat in veteri membrana saeculi XII. Nam in epistula Marsilii legitur: VII idus novembris anno quo supra feliciter migravit ad dominum. Atqui annus martyrii non signatur in ipsa Marsiliana epistula, sed initio praefatiunculae. Cum autem Stephanus Bochenthaler hanc membranam prae oculis habuerit multumque in suo commentario incubuerit ad explicandam hanc contractam temporis martyrii definitionem [Ibid., n° 125.] , perspicuum est in primaeva, quam novimus, documenti hagiographici recensione, litteras Marsilii aliena praefatiuncula iam esse adornatas.

§ II. Expenditur summa rerum in his contentarum.

[7] [Facile demonstratur has litteras commenticias esse,] Quibus rite stabilitis, inquirendum venit quantam sibi gratiam vindicare queat tum ipsa Vita, tum epistula ei adiecta. Hanc quidem fuisse ab aliquo falsario in regione Zwifaltensi confictam nemo est qui vel post leve examen non videat. Nam etsi aliquatenus ratio reddi potest particulae anno quo supra, quippe quae forte fuerit posterior interpolatio, profecto absonum est exstitisse aliquem presbyterum Armenium qui nescierit Mohammedanos ab imaginum cultu prorsus abhorrere quique in gravissimo instrumento asseveraverit Ernestum fuisse idola adorare coactum. Id religioni Sarracenorum repugnare notissimum erat ipsismet Europaeis qui per has orientales plagas eadem tempestate iter instituerant. Ita Otto episcopus Frisingensis, unus e praecipuis secundae crucesignatorum expeditionis ducibus, postquam commemoraverat, ut tradunt, Thiemonis, episcopi Salisburgensis passionem [Cf. triplicem huius Passionis recensionem, Bibliotheca hagiographica latina, nn. 8132 – 34.] , quae magnam de cetero cum sancti Ernesti supplicio similitudinem praebet, haec subiunxit: Quod ob fidem Christi passus sit fidelissima traditio habet; quod autem idola comminuerit ex hoc credere difficile est, quia constat universalitatem Sarracenorum unius Dei cultricem esse [Chronicon, lib. VII, 7; MG., Scr. t. XX, p. 251.] . Nec minus mirum videtur a presbytero Armenio tamquam paganos carpi Sarracenos qui, teste eodem Ottone, profitentur se libros legis necnon et circumcisionem recipere, Christum etiam et apostolos apostolicosque viros non improbare [Ibid.] , neque titulo suo proprio designari ecclesiam Antiochenam, in quam deportatum est sancti martyris corpus multis miraculis clarum, quasi id ignoraverit vel censuerit scitu non fore gratum monachis, quos Ernestus abbas gubernaverat. Quod si ipsam praefatiunculam adimus, artissime cum epistula conexam et in eiusdem falsarii officina probabilissime fabricatam, deprehendemus Ernestum fuisse munere doctoris egregii insignitum, quippe qui non ad debellandos armis Sarracenos, sed una cum aliis orthodoxis ad seminandum verbum Dei ex mandato Domni apostolici Hierosolymam missus sit; postea a paganis captum, in civitatem Meckam, quae sita est in regione Persarum [Non est cur quidpiam arguamus ex hoc errore geographico, quem huius temporis chronica crebro exhibent.] , ductum ibique martyrio honestatum. Iam vero severissima lege a Mohammedanis cautum erat, ne ullus umquam christianus sacrosanctam urbem ingrederetur eamque sua praesentia profanaret. Hinc, si epistula presbyteri Armenii respicitur, fuerunt exuviae sancti martyris Antiochiam translatae, tota fere Asia distantem. Quae ineptiae sufficiunt, ni fallor, ad huius documenti auctoritatem funditus concutiendam.

[8] [Quibus perperam usus Vitae auctor,] Neque ad meliorem ducet exitum examen ipsius legendae, in qua per ordinem narratur abbatis Ernesti curriculum religiosum, sacra in Orientem peregrinatio ibique toleratum martyrium. Quamquam hactenus a variis scriptoribus pluris facta est [Ita B. Kugler, Studien zur Geschichte des zweiten Kreuzzuges (Stuttgart, 1866), p. 10.] , quia anonymus auctor, Zwifaltensis utique monachus, bis spondet se res expositurum esse prout ab his qui interfuere, didicimus, … ea quae oretenus ab his, qui interfuerunt, audivimus [Vita, nn. 1 et 7.] . Sed id dumtaxat pollicetur de cruciatibus ab Ernesto toleratis. Iam vero quae in huiusmodi descriptione peculiaria sunt, ea mutuatus est ex praefatiuncula et litteris presbyteri Marsilii supra discussis. Quod scilicet compilatoris gravitatem parum commendat.

[9] [reliqua ieiuna narratione prodit] Annos quidem, quos puer et adulescens Ernestus in saeculo vixit, antequam ordinem S. Benedicti amplexus est, scriptor anonymus silentio praetermisit, vel potius contraxit sub hac formula biblica: Unaquaeque arbor de suo fructu cognoscitur. [Luc. 6, 44.] Religiosam autem vitam sobrio admodum calamo adumbravit, usurpando quosdam locos communes et quae initio, ex Annalibus minoribus Zwifaltensibus, recitavimus. Cum autem Ernestus sponte sua a munere recesserit, auctor summa probabilitate coniecit illius regimen non omnibus monachis placuisse. [se cum Ernesto non vixisse.] Sed qui in versando illo argumento tanta rerum enarrandarum inopia laboravit simul demonstrat se abbati Ernesto nequaquam fuisse aequalem, quamvis oporteat meminisse Vitam ante transactum saeculum XII esse conscriptam.

[10] [De cruce signatis vera quaedam refert] Deinde secundae crucesignatorum expeditionis, ad quam sanctus Ernestus se accinxit, prolusiones et initia breviter exponit: nimirum stragem christianorum expugnatae Edessae anno 1144 perpetratam, bellum ab Eugenio III indictum, ruinam quae christianorum agmen ex subita et immani cuiusdam fluvii in undatione oppressit, adventumque Constantinopolim, ubi mendaci a Graecis benevolentia suscepti sunt indeque pariter dimissi [Vita, nn. 3 et 4.] . [sed a scriptoribus, quos adire potuit,] Sed haec omnia, uti ex annotatis ad Vitam patebit, iam antea ab aliis scriptoribus fuse digesta fuerant; ac proin ab his quae ille breviter rettulit pendere iure quis contenderit. Quae descriptio, utpote rerum pervulgatarum, ab editione Sulgeriana abest. Iusuper affirmat hagiographus exercitum prope Constantinopolim conglobatum fuisse supra septuagies centena milia. Hunc quoque portentosum numerum, in quem perperam irrepsisse liquet vocem centena, iam tradiderat Gerhohus, Reichersbergensis praepositus, in ea parte sui operis De Investigatione Antichristi [Ed. Fried. Scheibelger (Lincii, 1875), c. 77, p. 153.] , quae anno 1161 conscripta est [Ibid., c. 67, p. 139.] .

[11] [diligentius exposita.] Quam autem miserabiliter occubuerit pars copiarum Teutonicarum, cui praeesse coepit Otto Frisingensis episcopus, postquam se a rege Conrado apud Niceam disiunxerat, ex variis fontibus medio iam saeculo XIII scriptis, qui ad nos usque pervenerunt, praeter rumores publicos, procul dubio accepit synchronus auctor noster [Vita, n. 5.] . Appositos locos ad calcem Vitae dabimus. Ipse quidem asserit pugnatum esse secus mare, dum alibi legitur proelium medios inter saltus fuisse commissum. Sed haec nequaquam inter se dissident, cum et ipsa regio maritima, quam persequebatur Frisingensis episcopus, sit montuosa, minus tamen quam iter versus Iconium, quo rex Conradus festinabat. Ac proin ex hac ratione secus mare falso deduxit Kugler bis Ottonis exercitum cum Turcis congressum esse [Studien zur Geschichte des zweiten Kreuzzuges, p. 158 – 60. Quam opinionem vir plus aequo tenax iteravit in opere suo Geschichte der Kreuzzüge (Berlin, 1880), p. 144.] ; [Alia confinxit,] quod ab hagiographo nequaquam insinuatum est. Novi tamen aliquid attulisse videretur, si fidem ei adhibere possemus, videlicet hoc christianorum agmen profligatum esse die quadam dominica, quae, uti ratiocinatus est v. cl. W. Bernhardi [Konrad III (Jahrbücher der deutschen Geschichte), p. 598, nota.] , incidit in 28 decembris 1147. Sed nullo pacto veri simile est cruce signatos milites, ut diem dominicam observarent, christiano more feriantes quievisse, et quidem inermes ac sine praesidiis, dum probe noverant se ab hostibus acriter lacessi.

[12] [praesertim de hostium duce,] Crassior deinde fictio est rex Persarum nomine Ambonius vel Ambronius qui decem subregulos quibus praefuit cum infinita gentilitate coadunavit. Nam praeterquam quod nullus Persarum rex in hanc Asiae minoris partem imperium suum extendit, in multiplicibus expeditionum Terrae Sanctae chronicis tum occidentalibus, tum graecis et orientalibus huius temporis, princeps qui Ambonius aut quid simile vocetur nullus occurrit. Neque Sanguineus, qui captam a se Edessam suis militibus diripiendam dedit, unus ex his subregulis erat. Nam Zenqui (Zanghi, Zenki), notissimus apud historicos christianarum Syriae civitatum oppugnator, Mesopotamiae dominabatur tamquam Mausilii atabek [De significatione vocabuli atabek, cf. Recueil des historiens des croisades, Historiens orientaux, t. I, p. 757. Amplam eiusdem Zengui biographiam legere est ibid., t. II, pars posterior, Histoire des atabecs de Mosoul, p. 30 – 151.] , cui parebant provinciarum huius regionis gubernatores, titulo amir insigniti, nedum ipse subregulus esset. Insuper anno 1147 de quo agitur, Zengui castra adversus christianos movere nequivit, quippe qui die 14 septembris 1146 a cubiculario suo iugulatus fuisset [W. B. Stevenson, The Crusaders in the East (Cambridge, 1907), p. 151 – 2. Apud Moslemos Zengui honoratur ut shahîd, martyr; sed de veris necis eius rationibus, videsis Rec. des hist. des crois., Hist. or., t. I, p. 794 – 95.] . Heres autem ferocis animi odiique paterni in cruce signatos milites exsurrexit filius eius, Nur ed-Din Mahmud, qui Teutonicas copias ad internecionem ferme delevit et toto suo regno Latinos infensissime debellavit [Stevenson, l. c., p. 153 – 55. Auctor illius epitomes, diligens factorum collector, acumine in discernendis fontibus carere solet.] .

[13] [et de sorte captivorum.] Sane multi fuerunt a victore in servitutem redacti crudeliterque mutilati. Quod edocent Annales Herbipolenses ad annum 1147. Sic enim eorum aequalis auctor plures e Syria in Germaniam reduces describit: Vidimus certe postmodum per multa tempora et videmus adhuc, quod est videre miseriam, diversae scilicet aetatis homines christianos gratuita Dei miseratione liberatos, de eadem barbara captivitate redeuntes, quorum alii exoculati, alii, quod sine gravi gemitu dicere nequeo, humeraliter brachia et manus truncati, alii plantas pedum adusti et sale perfricati, alii oculis erutis, auribus naso labiis abscisis, per omnia inutiles sunt redditi. A quibus certe didicimus innumerabiles, dum Christum negare cogerentur, omnia fere suppliciorum genera transisse et in agone fidei constantia persistentes, immarcescibilem aeternae gloriae coronam meruisse… Nonnulli vero ipsa inspectione poenarum perterriti, creatorem negaverunt [MG., Scr. t. XVI, p. 5.] . Sed haec quam aliena sunt ab apparatu triumphi more antiquo celebrandi, quem sibi finxit atque descripsit hagiographus noster synchronus [Vita, n. 6.] ! Neque Nur ed-Din Mahmud, quoniam is adventantibus peregrinis perpetuo insidiatus est, captivos Domino suo regi Persarum Ambronio quasi pro munere transmisit, sed sibi retinuit et in rem suam convertit.

§ III. Quid censendum sit de S. Ernesti genere ac nobilitate.

[14] [Nobili Ernesti origini] Quibus bene perpensis, is cordatum virum agere videbitur, qui hagiographico documento tam leviter contexto valde diffiderit. Quae quidem historice genuina ibi occurrunt, ea ex fontibus manant, ubi res uberius exactiusque exponuntur. Multa vero, ab hagiographo ignorata aut celata, posteri, praesertim Zwifaltenses incolae, scire cupierint: puta de sancti Ernesti origine, de modo quo monasterii regimen tenuit ac deposuit. Cui desiderio satisfacere conatus est amplissimo commentario, vel potius innumeris coniecturis parum firmis praefatus Stephanus Bochenthaler. Argumento sit fundamentum toti ratiocinationi suppositum, qua demonstrare intendit Ernestum ex nobili prosapia baronum de Stuzzilingin (Steusslingen) esse natum. [ex baronibus de Steusslingen] Ita enuntiatur: “Cum ex septuaginta monachis anno Christi 1138 non nisi quatuor Ernesti Christo hic militasse a Bertholdo, Ernesti praecessore memorentur [Bertholdi Liber de constructione monasterii Zwivildensis, cap. 50, MG., Scr. t. X, p. 122; et in Indice, s. v. Ernest.] , totidemque in alio quodam patrum elencho vetusti codicis MS. (Graduale praenotarunt) numeremus quos divo nostro coaetaneos fuisse ex aliis synchronis ibi nominatis certum evadit, ratio vero similior suadet, ut credamus unum aliquem ex iisdem martyrem nostrum extitisse” [Bochenthaler, l. c., n° 17.] . Deperditi istius Gradualis desiderium me tenet. Quicquid id est, [non favent abbatis Bertholdi Annales,] ante omnia monstrandum foret illius monachorum elenchum nequaquam pendere ab indiciis quae Bertholdus dedit in opere suo, cui titulus est: Liber de constructione monasterii Zwivildensis, Deinde sedulo notandum est mentem ipsius in eo conficiendo nullatenus fuisse omnes omnino monachos, ac proinde omnes Ernestos recensere, qui monasterium umquam incoluerunt vel incolebant, sed illos dumtaxat, tum monachos, tum viros saeculares qui aliquid bonorum monasterio dono dederunt, ut auctor ipse his verbis clare manifestat: Quoniam praedia a primis fundatoribus collata breviter perstrinximus, ad ea quae ab aliis sunt tradita, succincte pergamus [Bertholdus, l. c., c. 12.] . Oportuit igitur prius constituere S. Ernestum inter tales monasterii benefactores esse annumerandum. Tertio, maximam sui operis partem Bertholdus anno 1138 conflavit; sed res varias subsequenti tempore addidit inseruitque et praefationem scripsit sub abbate Ernesto, suo successore, qui monasterii gubernaculum tractavit ab anno 1141 usque ad 1147, quemque ipse ibidem alloquitur [Ibid., p. 96 – 97.] . Qui fit ut in decursu libri ne verbulo quidem obsequii, vel gratulatione aliquali designetur Ernestus de quo agitur? Sed reapse unicus demum, qui cum nostro Ernesto quadrare posset, iam diem supremum obiisse videtur, quando annales suos Bertholdus conscribebat, uti ex contextu patet: Hunc, nempe Ottonem de Stuzzilingin, fratres sui e vestigio consecuti Ernest et Adelbertus eius consilio et instinctu apud Oninburron dederunt pene viginti mansas. Singuli singula dederunt praedia. Isti tres caelestis sanctuarii milites in gazophilacium Christi multa miserunt et ut credimus multa ibi invenerunt: “Opera enim illorum sequuntur illos” [Ibid., c. 40, p. 116.] . [Apoc. 14, 13.]

[15] [neque Zwifaltense Necrologium.] Sed et alia via, vix credibili, idem evincere tentavit Bochenthaler. In veteri namque Necrologio Zwifaltensi, ante annum 1150 inchoato et variis manibus multisque adiectis nominibus usque in saeculum XVII protracto [MG., Necrol. t. I, p. 240.] , commemorantur septem et viginti unius eiusdemque familiae Stuzzilingensis proceres, quin ulli Ernesto monacho dies assignetur peculiaris. “Quis autem credat eum solum a maioribus nostris in tabulas parentales relatum non esse, qui cum fratribus suis et sorore bene de iisdem merendi studio facile omnes alios superavit? Idem ergo numero putandus venit cum illo cuius originem investigamus: qui a Reinhardo Necrologista, quondam praesule nostro, sexto idus novembris ritu abbatum et instar sororis eius Tutae, suppresso generis etymo et nuda, quam e baptismo sustulerat, appellatione adscriptus est his verbis: Ernest monachus nostrae congregationis, abbas huius loci”. Haec ille [Bochenthaler, l. c., n° 19.] . At vero non animadvertit facundus vir recensionem necrologii Rheinhardianam saeculo XIII esse confectam, dum in exemplo primigenio ubi exhibendus esset, locum huiusce Ernesti rasura opplevit et inter nomina ante annum 1150 scripta, novies saltem, scilicet diebus 10 et 27 martii, 14 et 15 aprilis, 29 iunii, 14 septembris, 21 et 26 novembris et 14 decembris haec nuda appellatio comparet: Ernestus n. c. m. [MG., Necrol. t. I, p. 241 – 67.] , id est nostri coenobii seu nostrae congregationis monachus. Campus itaque patet vanissimis coniecturis. Sed de his satis superque.

[16] [Diversus quoque est] Felicius autem Stephano Bochenthaler contigit retorquere sententiam monachorum benedictinorum monasterii Neresheimensis, qui sua tempestate [Bochenthaler, l. c., n° 196.] contendebant sanctum Ernestum Zwifalti populari cultu honoratum unum eundemque esse atque suum Ernestum qui, monasterio novo Neresheim anno 1095 primus abbas praepositus, [a Neresheimensi abbate.] subsequenti anno martyr occubuit. Haec etenim Annales Neresheimenses referunt:

1095. Nernisheim fundatum est et preficitur ei Ernestus abbas. Multi Ierusalem ire coeperunt.

1096. Ernestus abbas passus est in Chorozaim [MG., Scr. t. X, p. 21.] .

Sed cum alter Ernestus abbas renuntiatus anno 1141, quinque post annis officio functus, et anno 1147 in Terram Sanctam abiens ibidem vitam pro Christo profuderit, quod egregio documento a nobis initio prolato extra dubium positum est, haec discrimina chronologica caducam illam Neresheimensium monachorum opinationem pondere suo obruunt [Cf. Bochenthaler, l. c., n° 16.] .

§ IV. Fata Zwifaltensis monasterii tempore abbatis Ernesti.

[17] [Res Zwifaltensis monasterii,] Scire autem cupientibus quomodo S. Ernestus Bertholdo, quarto Zwifaltensis monasterii abbati, anno 1141 suffectus, post quinquennium et ipse ab eo munere laudabiliter gesto sponte sua recesserit, aliquantum lucis afferre potest Liber de constructione monasterii Zwifildensis, a praedecessore eius conscriptus. Anno siquidem 1138, Ouldarico abbate iam senescente, quippe qui a 43 annis regimini praeesset, coenobium opibus familiaque florebat. Erat numerus fratrum in isto loco tunc Deo servientium monachorum 70, [primum prosperae,] barbatorum fratrum 130, sanctimonialium 62… Isti omnes habuerunt magnam affluentiam ad victum et amictum et omnium abundantiam rerum [MG., Scr. t. X, p. 122, c. 50.] . Mox sedenim res labi coeperunt. Causa quidem mali fuit advocatus monasterii, qui prosperis eius rationibus graviter nocebat, nedum consuleret. Verum, quoniam nimio insolenter et inconsulte est abusus, simul cum domino suo (videlicet Henrico Superbo, duce Bawariae) a nobis est repudiatus. Quapropter nimio furore commotus et, ut fama ferebat, a domino suo instigatus, nimia crudelitate in nos nostrosque est grassatus. Tunc angustiae erant undique, foris pugnae, intus timores. Denique igne et ferro circumquaque vastabamur, et ne eadem infra monasterii septa ageret verebamur [Ibid., p. 115, c. 38.] . Sed pacem componere coactus est. Nos vero preterita gementes, futura timentes, omnem coenobii ambitum incastellatum muro cinximus. Quod nimia commotione abreptus, Bertholdus ad finem opusculi compresse renovat: Lothario mortuo, Counrado in regem nondum levato, Ouldarico pio patre diu paralitico et velut praemortuo, Heinrico igne nos vastante, omnem locum muro cepimus incastellare [Ibid., p. 122, c. 50.] . Quibus circumductis munitionibus aliquantum, reor, monasterii aerarium exhaustum est. Interim tres Deo dilectae sorores, nimirum ducissae Bohemiae, Moraviae et Poloniae, non solum, me huic loco tunc praesidente (1139 – 1141), egregia dona elargitae erant, sed et ornaverunt faciem templi coronis aureis, vasis aureis, argenteis, cristallinis, eburneis, gemmis et maxime in sericis vestimentis. [deinde labi coeperunt.] At nescio quanta inopia, incuria aut quacumque alia causa saeviente, ex his maxima pars pro victu et vestitu fratrum consumpta, pro restauratione antiquorum, pro constructione novorum aedificiorum aliisque diversis necessitatibus venundata, reliqua adhuc manent intacta [Ibid., p. 103 – 104, c. 12 – 15.] .

[18] [Indignantibus monachis] Hinc oborta sunt monachorum murmura querelaeque. Quod et ipse Bertholdus, in calce libri nequaquam dissimulare nititur: Nonnulli maximae praesumptioni adscribunt, sacrilegii reos addicunt, accusantes eos, qui nonnulla praedia huic coenobio a fidelibus collata pro libitu suo vendiderunt nihilque aliud hoc argento emptum ostenderunt. His qui haec dicunt certa ratione satisfacere quaero, set ad hec pauca invenio [Ibid., p. 122, c. 51.] . Et postquam strictam suae administrationis, ac potissimum expensae a se pecuniae rationem reddidit, ita modeste concludit: Necessitas ergo, quae etiam discipulos cum esurirent coegit spicas vellere et manducare, compulit et nos pauca quaedam prediola et inutilia vendere, pallia etiam et, ut Hieremias testatur, preciosa quoque dare pro vili pane. [Cf. Matth. 12, 1., Cf. Thren. 1, 11.] Quicumque ergo nos magnae temeritatis, quod et nos non denegamus, reos esse accusant, ipsi ex intimis visceribus optamus, ut ipsi meliora et Deo digna faciant et, ut commissa nobis Deus indulgeat, medullitus pro nobis intercedant [Ibid., p. 123, c. 52.] . Haec saltem luculenter significant tempora sub Bertholdo abbate in Zwifaltensi monasterio evasisse nubila, animos multorum a suo moderatore defecisse ipsique proinde praeplacuisse procellae cedere quam resistere. [cessit Bertholdus.] Foveritne Ernestus, priusquam huic succederet, fratres qui Bertholdi administrationi adversabantur, nullum suppetit id asserendi indicium. Immo, uti in aequali documento narratur [Ibid., Translatio duarum virginum, p. 92.] , postquam ille venerabilis pater, Bertholdus scilicet, se oneri regiminis humilitatis causa subtraxit … METUENS NE SUA PRESENTIA SUCCESSORI SUO GERMINARET ALIQUA SCANDALORUM ZIZANIA, loco cessit et in Saxoniam ad quendam locum, qui sub ditione Magdeburgensis abbatis erat, secessit. Hic insuper innuitur Zwifaltense coenobium studiis partium remansisse obnoxium.

[19] [Cui suffectus Ernestus,] Nihilominus sub novo abbate res prospere fluxisse, initio saltem, ipse Bertholdus sat clare indicat, sic in opusculi sui praefatione monachos allocutus: Vos itaque, ut in evangelio Dominus ait, in labores aliorum introistis et operariis in vinea Domini desudantibus pondusque diei et aestus supportantibus, non multum laboraturi, sed quodammodo pausaturi, [ob aspera subditorum ingenia,] successistis [Ibid., p. 97.] . [Cf. Ioan. 4, 38.] Ex altera parte, sicut supra notavimus, anno 1146 Ernest onus suum deposuit; quod Bertholdus iterum assumpsit et anno 1152 hic locum cum potestate iterum deseruit. Deinde anno 1158 intercedit abdicatio Gothefridi abbatis, cui Bertholdus successit. Tandem anno 1169 Bertholdus abbas onus suum deposuit, cui Counradus successit. Hic demum usque ad obituum suum (1193) remansit abbas [MG., Scr. t. X, Annales maiores Zwifaltenses, p. 56 – 57.] . E quibus crebris renuntiationibus pronum est suspicari quanta fuerit in instituendis monachis difficultas atque labor. Sed et aliud momentum afferunt epistulae quas eadem tempestate, certe ante annum 1155, Bertholdus ad S. Hildegardem, abbatissam in Monte Sancti Ruperti prope Bingiam, dedit ab eaque accepit. Consilium enim petit quoniam quorundam fratrum nostrorum importunitate multoties gravamur [P. L., t. CXCVII, col. 370.] , queriturque solo nomine abbas … de iniuriis et tribulationibus, quas crudeles persecutores mihi inferunt, dum me ad nihilum redigere contendunt [Ibid., col. 284 – 85.] . Quem Hildegardis hortatur ne animo despondeat: Tanta praemia tibi parata sunt, quantas pugnas pateris [Pitra, Analecta sacra, t. VIII, p. 533.] . Simulque moniales quae ipsam rogaverant quomodo a via negligentiae ad viam redire debeamus ostendere non negligatis [P. L., t. c., col. 371; cf. Hildegardis responsum col. 372 – 73.] et monachos etiam peiores increpat: Mens vestra est quasi nubes quae tempestates portat, modo iracundiam in negligentia, modo sordes pecorum in petulantia habens [Ibid., col. 370 – 71.] obiurgatque ut resipiscant et depravatos mores abiciant. Natura autem ita comparatum est ut fervor ac disciplina religiosa non nisi paulatim et per longas moras collabatur; ac malum iam irrepsisse, cum Ernestus monasterio praepositus est, valde probabiliter recipi potest. Si illud aggredi pro sua honestissima indole ausus est, quorundam procul dubio voluntates a se alienavit. Cumque interim, anno 1145, mense septembri Bertholdus Zwifaltam redux duo corpora de numero 11 milium virginum Colonia secum apportasset, quae pro magnis xeniis habebantur et quorum rogatu praefati patris alterum quidem de ipsis corporibus apud nos retinuimus, alterum apud S. Iohannem Baptistam in monasterio virginum collocavimus [MG., Scr. t. X, Translatio duarum virginum, p. 92.] , [et ipse abire coactus est.] universa in Bertholdum animorum benevolentia conversa est. Ita Ernestus, moderandae congregationi impar factus, cum ad integrum, ut rite interpretatus est biographus noster, multorum moribus servire non potuisset, dignitatem abbatis exuere coactus est, qua Bertholdum monachorum suffragia iterum exornarunt.

§ V. In Oriente diem supremum obiit.

[20] [In sacrum bellum profectus,] Agebatur annus 1146. S. Bernardus totam Galliam atque Germaniam peragrabat ut christianos ad bellum sacrum Mohammedanis inferendum excitaret. Factus est motus magnus in terra, ita ut ipse Counradus Romanorum rex et Ludewicus Francorum rex cum ducibus et comitibus aliisque proceribus multis, cum populorum infinita multitudine ex diversis regionibus, set et ex monasteriis quam plurimi se Deo offerrent et mente devota atque promptissima se suaque ad hoc iter studiosissime prepararent [Ibid., t. XX, Casus monasterii Petrishusensis, lib. V, n. 31, p. 674. Videsis alia testimonia apud W. Bernhardi, Konrad III, p. 596.] . Et adumbrata luctuosa christianorum calamitate, auctor huius chronici, qui circa an. 1156 scribendi finem faciebat, haec addit: In hac profectione quidam de loco nostro profecti adhuc minime redierunt. Multi autem christianorum, qui a paganis captivi adducti fuerant, ab Armenis precio redempti sunt ac in patriam redire permissi [Ibid.] . Cui effato non est cur adhaerere reformidemus. Quoniam autem haec Armeniorum erga captivos christianos laudanda liberalitas in aliis eiusdem tempestatis chronicis non recurrit monasteriumque Petrishusense paulo infra Constantiam ad Rhenum situm Zwifalta non adeo distat, facile quis agnoscet loco modo recitato ex parte saltem inniti commenticias litteras presbyteri armenii, nomine Marsilii, supra explosas.

[21] [procul a patria periit, incerto mortis genere.] Ex numero eorum, qui in patriam non redierunt, censendus est Ernestus abbas. Pro Christo passus est, praedicarunt Annales minores Zwifultenses. Sed utrum in acie perierit armis fortiter dimicando, an post proelium evulsorum viscerum cruciatibus absumptus sit, dirimi nequit. Cunctorum occidentalium populorum indignationem et horrorem commovit hoc supplicii genus, quod vivis coloribus expressisse fertur papa Urbanus II: Gens regni Persarum … quos eis placet turpi occubitu multare, umbilicum eis perforant, caput vitaliorum abstrahunt, ad stipitem ligant et sic flagellando circumducunt, quoadusque extractis visceribus, solo prostrati corruunt [Recueil des historiens des croisades, Historiens occidentaux, t. III, Roberti monachi Historia Hierosolimitana, p. 527.] . Quam descriptionem presse imitatus est de S. Ernesto Pseudo-Marsilius: Pagani valde irati, pelle nudato capite et visceribus per umbilicum extractis paloque terrae infixo, flagellis palo circum … [supplendum ex Urbano II: ducunt], cum aliquandiu concaptivos suos, ne suo terrerentur exemplo, esset allocutus, visceribus in terram dilapsis, VII id. nov. anno quo supra feliciter migravit ad Dominum [Similis accommodatio exhibetur in Passione sancti Thiemonis, episcopi Salisburgensis, martyris circa 1102: Aperiebant latus eius ferro et de ventre eius viscera vel intestina extrahebant unco, donec circa sudem convolverent et vacuum ventrem relinquerent. Ita MG., Scr. t. XV, p. 1238.] . Neque ad ea aliquid roboris accedit, ex eo quod ab insulso nostro hagiographo quasi exscripta sunt et Ernesti Vitae inserta. Novit vero res Zwifaltensium domesticas scriptor Casuum monasterii Petrishusensis, quippe qui Bertholdi libro de constructione monasterii Zwivildensis, pluries a nobis in argumentum allato, usus est. Aerumnas autem cruce signatorum apposite narrat: Cum per desertum pergerent et escas non invenirent, multi fame perierunt, alii inedia laborantes a paganis aut perempti, aut in captivitatem redacti disperierunt, quidam quoque glorioso martyrio coronati sunt [MG., Scr. t. XX, p. 674, n. 27.] . Et ne verbulum quidem promit de abbate Ernesto martyre, haud secus atque vetus Necrologium Zwifaltense, ubi VI idus novembris vix enuntiatur Ernestus abb. huius loci, et quidem in recentiore exemplari; in vetusto autem haec mentio deleta est [MG., Necrol. t. I, p. 264.] . Quid plura? Fatendum est, ni fallor, multa nobis de S. Ernesto esse inexplorata, ac praesertim eius martyrium in disceptatione versari, nedum sit in tuto collocatum.

§ VI. Cultus S. Ernesti abunde manifestatus.

[22] [Honores Ernesto redditos] Restat ut de publica ei exhibita veneratione aliquid edisseramus. Quod congruenter pro scopo nostro efficiemus, si Stephani Bochenthaler vestigiis inhaeserimus. Plerumque enim sufficiet in formam brevissimam contrahere, quae ipse fusissimo commentario explanavit [Appendix de cultu sancto Ernesto praestito, quae annexa est apographo Vitae ad maiores nostros Praga anno 1753 ab Ernesto Puschmann S. I. misso (Bruxellis, Bibliotheca regia, Collectanea Bollandiana, ms. 8935), materiam refert ex Bochenthaler desumptam, sed alio ordine dispositam.] . Haec praecipue notanda sunt: 1) Nonnulli theologi et iuris canonici periti doctores, quos recenset Bochenthaler [Ms. cit., n° 167, 168.] , cum observantiam Ernesto palam exhibitam ea antiquitatis nota instrui agnoscerent, [sacrificio missae,] quae Urbani VIII decretis expostulatur ut qualiscumque cultus evadat legitimus, non solum Ernesti commemorationem in sacris privatis faciebant, sed et integra sacrificia in eius honorem Deo litabant.

[litaniis et psalteriis,] 2) Litaniae ecclesiae Zwifaltensis eius patrocinium inter sanctos martyres sub hac forma implorabant: Sancte Erneste, ora pro nobis. Immo Bochenthaler vidit [Ibid., n° 170.] varia, in pergameno, vetere manu scripta psalteria, e quibus Ernestum abbatem ab aliquot saeculis sanctis martyribus accensum publiceque in ecclesia et supplicationibus sacris invocatum certo constat.

[imaginibus] 3) In multis picturis et imaginibus, quarum catalogus a Bochenthaler suppeditatur, cum sanctitatis et martyrii insignibus repraesentatur [Ibid., n° 191 – 197.] . Quas inter eminet picta effigies, antiquitus abbatum seriei extra chorum Zwifaltensem suffixa, quam ita Bochenthaler describit: “Stat servus Dei Ernestus erecto corpore, manu pedum pastorale sustinens, radiatis temporibus, cranio secto, scisso item umbilico, e quo vulnere prominet intestinum. Prae imagine servi Dei Ernesti stat barbarus tortor, Saracenico turbanto seu pileo Turcico coopertus, utraque manu fustem prehendens, cui sacra intestina velut a carnifice circumvoluta conspiciuntur. Subiecta est imagini epistola Marsilii presbyteri Armeniae cum praefatiuncula synchronorum servo Dei Patrum [Ibid., n° 191.] .”

[et martyrologio Zwifaltensi,] 4) tandem, teste Bochenthaler, in congregatione Zwifaltensi memoria S. Ernesti, sicut aliorum sanctorum, iam ab antiquo, pridie natalis eius in choro annuntiabatur, et quidem ante alios eodem die celebrandos sanctos, in hunc modum: Septimo idus novembris. In Persia, civitate Meka, passio sancti Ernesti martyris, cum aliis novem, qui primum diversis suppliciis examinatus, cum idola non solum adorare nollet, sed etiam constanter sine trepidatione confringeret, visceribus eius miserabiliter extractis, martyrii palmam promeruit [Ibid., n° 166, 197.] . Hic recitati loci, ut publicum pro re nata cultum indicant, ita falso suo enuntiato confirmant turbidos esse fontes unde hausti sunt.

[23] [nondum agnovit suprema auctoritas ecclesiastica.] Porro abbates Zwifaltenses summopere sategerunt ut sui monasterii patronus a Sede Romana in sanctorum album toti orbi honorandus referretur [Ibid., n° 171, 177.] . Sic anno 1474 Ioannes Piscator [Ibid., n° 173, nota.] et postea Iohannes Langer († 1577), cuius iussu illius imago “encaustica in fenestris sacelli B. Virginis, inter alios sanctos eius patronos, vulnerato et radiis circumfuso capite, ilibus ex scisso ventre prominentibus, effigurata cernitur [Ibid., n° 196.] .” Sed iniqua quae subsecuta sunt tempora et variae calamitates, quibuscum monasterio colluctandum fuit, probabiliter impedierunt quominus res ad felicem exitum deduceretur.

In edenda Passione, veteris membranae, unde omnia exempla hactenus nota emanarunt, superstitem partem, duo nempe folia, adhibemus solam. Ubi desinit, usuri sumus exemplo B = Bochenthaler et exemplo G = Gamans [Cf. supra, p. 608, num. 3.]

VITA ET PASSIO S. ERNESTI
Cf. Comm. praev., num. 1 – 3, 23.

Ernestus abbas Zwifaltensis (S.)

BHL Number: 2617

[1] [S. Ernestus, cuius passionem] Anno Dominice incarnationis MCXLVII°. I [Ita ultima littera I a reliquo numero paululum distat, ad extremam lineam, quasi postea addita sit.] venerabilis abbas Ernest in Persidis regione glorioso coronatus est martyrio. Cuius passionem ob Christi honorem et ipsius sancti martyris amorem, [oculati testes retulerunt,] prout ab his qui interfuere didicimus, simplici quidem sed veraci stilo litteris commendare decrevimus. In hoc autem quorumdam dubietati satisfactum credimus, si peroptimum ab infantia conversationis illius testimonium ad medium deducimus, quia sicut a Domino dicitur: unaqueque arbor de fructu suo cognoscitur. [Luc. 6, 44.]

[2] [pie Zwifalti educatus,] Beatus igitur Ernest, in Alemannia [Nempe in Suevia, apud Stuzziligen, prope flumen Danubium, si Stephano Bochenthaler credideris, sed quam fragili fundamento haec opinio nitatur, supra p. 611 demonstravimus.] parentibus non infimis exortus puerulus Zwivildensi cenobio commendatur nutriendus. Ibidem omni discipline celestis studio nutritur, litteris sacris imbuitur, habitu monastice religionis induitur. Qui cum moribus, [sacerdos factus,] etate et sapientia maturescere videretur, singulos sacre provectionis gradus conscendens, tandem presbiterii honore promovetur. Deinde cum cottidie de virtute in virtutem ire conaretur, divino nutu ac totius congregationis assensu, [per sex annos abbas monasterium rexit.] pater monasterii substituitur. Quod dum per sex annos pro posse suo rexisset nec tamen ad integrum multorum moribus servire potuisset, tandem labori sponte locum dedit, onus regiminis deposuit [De hac renuntiatione, videsis supra p. 612 – 13.] , et vite perfectioris ascensiones in corde suo disposuit. Et quia secundum [Col. 014F] ipsius Domini dictum: nemo propheta acceptus est in patria sua, cum Dominus gloria et honore voluit eum coronare, hac occasione de terra et de cognatione sua, sicut patriarcham Abraham fecit eum exire. [Luc. 4, 24., Cf. Gen. 12, 1.]

[3] [Bello sacro ob Edessae stragem] In Persidis [Saepe occurrit in huius temporis chronicis haec appellatio geographica ad significandam Terram Sanctam et regionem circumiacentem.] itaque partibus est quedam civitas que appellatur Roas [Edessa nimirum, cuius nomen syro-arabicum sonat syriace Urhai, arabice Roha. Caput est regionis, quae affini nomine vocatur Osroena.] ; huius incole dum essent christiani, simul et semel a barbaris sunt occisi. In ipsa quippe sacrosancta dominice Nativitatis nocte quidam paganorum subregulus nomine Sanguineus eandem urbem cum suis invasit, spoliavit et incendit. Omnem quoque sexum et etatem indifferenter necavit ac bestialiter infrendens, ipsum aerem, ut ita dicam, iuxta nomen suum, sanguine christianorum cruentavit [Ex scriptoribus bene multis qui expugnati oppidi Edessae stragem descripserunt, iuvat recitare testimonium Ottonis, episcopi Frisingensis, cum ad illud maxime accedat nostri hagiographi enarratio: Anno dominicae incarnationis 1145 incipiente (alias exeunte an. 1144) in ipsa sacrosanctae nativitatis Christi solempnitate lugubre et miserabile ex peccato christiani populi accidit in Oriente piaculum. Sanguinus enim, Halapensis, Syriae ac Mesopotamiae, excepta Antiochia et Damasco, princeps, Persarum vero et Medorum regis seu soltani vassallus, Edissam, quae nunc Rochas dicitur, unicum Hierosolimitanae ecclesiae pro magnitudine ac habundantia sui refugium, cum infinita Sarracenorum multitudine circumdedit, ac in ipsa, ut dixi, nativitate Domini irrupit, cunctis ibidem cum episcopo urbis christianis in ore gladii occisis vel miserabili captivitate in servitutem redactis, ecclesias Christi… foede polluit, nostrisque penitus exterminatis vel tributo subactis, Sarracenos ibi ad habitandum locavit. Ottonis Frising. Chronicon, l. VII, n. 30, MG., Scr. t. XX, p. 264. Notandum est insuper chronicon ante diem 9 aprilis 1147 fuisse completum (ibid.,p. 91). Edessam a die 28 novembris 1144 obsessam expugnarunt Sarraceni die 23 decembris; duobus autem post diebus ipsam arcem eiusque praesidium in deditionem acceperunt. W. B. Stevenson, The Crusaders in the East, p. 150 – 51; R. Röhright, Beiträge zur Geschichte der Kreuzzüge, t. II, p. 57.] . Quid plura? Clamor huius sceleris postquam christianis finibus insonuit, universalis Ecclesia facinus tale [script. supra vocem facinus.] exhorruit. Hinc omnis ecclesiastica dignitas indignabatur, omnis virilis etas ad faciendam vindictam in nacionibus pro huiusmodi scelere sese exhortabatur, fervebat et accingebatur [Haec sunt immoderate dicta. Constat enim, monente gravissimo teste, scilicet Odone de Diogilo (De Ludovici VII Francorum regis profectione iu Orientem, in P. L., t. CLXXXV, col. 1204 – 07), consilium de suscipiendo iterum bello sacro a Ludovico VII fuisse primo initum, die 26 decembris 1146, cum idem pius rex Bituricas curiam celebrasset. Post tres menses, nempe die 31 martii 1146, illud ratum habuerunt episcopi et optimates regni Verzeliacum convocati; ac demum ipse summus pontifex, Eugenius III, instiganti regi morem gessit. Cf. A. Luchaire, apud E. Lavisse, Histoire de France, t. III, p. 11 – 12.] . [indicto] Unde papa Eugenius celebrem ad Ierosolimam expeditionem homicidis et omnibus facinorosis [Cf. litteras ab Eugenio III ad Ludovicum VII, Francorum regem, die 1 decembris 1145 datas (P. L., t. CLXXX, col. 1064); sed illas vix ante 1 martii 1146 in Gallia innotuisse acute monstrat B. Kugler, Analecten zur Geschichte des zweiten Kreuzzugs (Tübingen, 1878), p. 24 – 44.] in remissionem peccatorum instituit. Cui rex ipse Romanorum Counradus cum nonnullis episcopis et aliis regni principibus interesse voluit [Hoc opus fuit sancti Bernardi Clarevallensis, qui reluctantem Romanorum regem tandem persuasit et die 28 septembris 1146 Spirae cruce signavit W. Bernhardi, Konrad III, p. 530 – 32.] . Ibant autem omnes armati et aut mori aut sanguinem sanctorum qui effusus est vindicare parati. [nomen dedit,] Huic sanctȩ profectioni se sanctus iste de quo agimus, connexuit, adeo fervens calore passionis ut palam optaret dicens: “Si non aliter, vel pedibus equorum conculcatus in hoc itinere moriar, tantum ut pro nomine Ihesu pati merear. [martyrii cupidus.]” Omnipotens vero Dominus, qui vota suorum novit excedere, celeberrima passione fecit eum triumphare.

[4] Quid autem devotissimi viatores isti [(v. i.) i. v. ante corr.] in hac via passi sint, quanta sustinuerint, quot milia ex eis multifaria clade perierint, quis ex integro dinumerare poterit? [Fluvii inundatione oppressus,] Denique, ut unum ex innumeris referamus, in valle quadam cum se collocassent in castris subito fluvius inundavit [syllaba vit post corr. add. supra lin.] . Qui [add. supra lin.] quamplures homines cum papilionibus in mare quod ibi prope erat submersit [Quam calamitatem ita describit Otto Frisingensis (Gesta Friderici, lib. I, c. 45, MG., Scr. t. XX, p. 375): 7 idus septembris, id est proxima ante nativitatem B. Mariae feria, vallem quandam iuxta oppidulum Cherevach [ἐπὶ Χοιροβάκχων, ait Cinnamus] dictum, campi viriditate laetam, amniculi cuiusdam medio decursu conspicuam attingimus. Cuius loci amoenitate capti omnes, illic tentoria figere iocundumque Dei genetricis semperque virginis ortum cum magna iocunditate celebraturi ibidem ea die pausare disponimus… Erat in vicino mare Proponticum, quod modo Brachium Sancti Gerogii ab indigenis dicitur, duoque super litus eius, unde mercatum expectabamus, oppida parva et natura salubria… Fateor, toto expeditionis tempore numquam laetiora habuimus tabernacula, numquam, quantum ad sensus iudicium maiorem ambitum occupaverant tentoria. Et ecce circa vigiliam matutinam nubecula quaedam parva exorta imbrem mitem produxit, quem subito tantus pluviarum ventorumque impetuosus turbo subsecutus est, ut concussis et solutis seu ad terram deiectis tabernaculis, gravissime qui post matutinorum laudes lectis nos receperamus, excitaret. Clamor totum vicinum replens aerem attollitur; amniculus enim, an ex refluxione proximi maris imbriumve multitudine, an ex cataractis ruptis in caelo ex supernae maiestatis ultione incertum, tantum intumuerat ex tumoreque praeter morem inundaverat, ut totum cooperiret exercitum… Ad equorum tamen robur convolamus, unusquisque, prout poterat, amnem transire gestiens… Quantum vero dampnum tam in personis quam in rebus et utensilibus ad tam longam viam necessariis exercitus noster ibi acceperit, dicere non oportet. Affuit sedenim qui haec descripsit. Cum eius testimonio conveniunt scriptor gallus Odo de Diogilo (l. c., col. 1218) et graecus Cinnamus, Historiarum lib. II, c. 14 (P. G., t. CXXXIII, col. 396), de cuius auctoritate docte disseruit B. Kugler, Neue Analekten zur Geschichte des zweiten Kreuzzugs (Tübingen, 1883), p. 29 – 50.] . Ad urbem Constantinopolim venientes officiose suscipiuntur [Cumque venissent in Greciam, honorifice suscepti sunt a rege Grecorum. Ita Casus monasterii Petrishusensis, lib. V, c. 27 in MG., Scr. t. XX, p. 674. Idem Annales Magdeburgenses (ibid., t. XVI, p. 188): A rege Constantinopolitano quasi benigne suscepti sunt.] ; [prope Constantinopolim] sed tamen non nisi pauci mercatus gratia intromittuntur [Castra metati sunt ante Constantinopolitanam urbem, et ibi aliquando morati. Verum propter inauditam Teutonicorum multitudinem nimio timore concussa tota tremebat Gretia… Universo exercitui preceptum est ab eodem rege [Graecorum] omnia necessaria iure venalium rerum administrari. Nullus tamen peregrinorum eandem civitatem presumebat ingredi. Sic Annales Herbipolenses, ibid., p. 4.] , quia Greci Theutonicos semper habent suspectos [Neque immerito, cum Teutonicum agmen regionem circumiacentem depopularetur, ipsumque imperatoris palatium aestivum vastaret, undique pene omnia destruens, ait Odo de Diogilo, l. c.] . Ibidem commorantes aliquamdiu quieverunt et mare quod adiacet civitati, [mare traiecit innumerus exercitus.] quod appellatur Brachium S. Georgii [Quod nomen obtinebat fretum Bosporus.] , iubente rege Constantinopolitano, sine naulo transfretaverunt [Cum Manuel imperator valde metueret ne Ludovicus VII et Conradus castra sua sub Constantinopolis moenibus iungerent, omnem industriam et opem tulit, ut quam citissime rex Romanorum in Asiam minorem transiret. W. Bernhardi, l. c., p. 620. Itaque providerat eis rex Greciae naves ad transducendum exercitum, adhibens notarios, qui expeditorum sibi numerum perferrent. Helmoldi Chronica Slavorum, lib. I, c. 60 (MG., Scr. t. XXI, p. 57). Ita quoque Annales Herbipolenses, l. c., p. 5: Audita rex Grecorum regis Cunradi perseverantia, statim naves adaptari imperat.] . Hic iussu regis ac principum exercitus dinumerabatur [Cf. Helmoldum modo allatum. Addatur Odo de Diogilo, l. c.: Et licet ego praescripserim et verum sit de illius exercitu infinitos iam obiisse, audivimus tamen a Graecis, qui numerarent transeuntes, eum cum nongentis millibus et quingentis sexaginta sex transfretasse. Item Annales Palidenses (MG., Scr. t. XVI, p. 82): Mare quod Brachium sancti Georgii dicitur transiit, et recensitus est numerus signatorum, et inventa sunt 70 milia virorum bellatorum absque inermi et plebeio vulgo.] . Qui supra septuagies centies centena milia computabatur [De hoc numero cf. Comment. praev., p. 610, num. 10.] .

[5] Quapropter latissimum huius histore campum percurrere non possumus, sed flores proposite passionis [(f. pr. passionis) pr. pass. f. ante corr.] hinc tantum excerpere decrevimus. Ut ergo legentibus fastidium alleviemus, ad gloriosum beati martyris triumphum succinte properemus.

[Profligato episcopi Frisingensis agmine,] Ad urbem Niceam postquam venerunt, rex et frater eius Otto Frisigensis episcopus ab invicem discesserunt [Haec habent Annales Herbipolenses, l. c., p. 5: Rex et omnis multitudo trans mare Propontidis, quod vulgo Brachium sancti Georgii dicitur, transiens, Niceam venit et ibidem tribus tantum diebus requievit. Quarta demum die Frisingensem episcopum Cunradum [lege Ottonem] nomine, qui frater erat Cunradi regis, pedites universi sequuntur, et per viam superiorem gradientes, Antyochiam [Pisidiae] transeunt. Pariter Odo de Diogilo, l. c.: Venit ergo Nicomediam, ubi sui oborto scandalo schisma fecerunt. Imperator tetendit Iconium; frater autem eius Otto Frisingensis episcopus et nobiles multi cum eo maritima tenuerunt.] . Episcopus enim [syllaba nim script. supra lin.] , assumptis fere XIIII milibus [Cum quindecim fere milibus, referunt Annales Palidenses, l. c., f. 84. Cf. Kugler, Studien zur Geschichte des zweiten Kreuzzugs, p. 150.] in quibus et abbas predictus, Ierosolimam ire proposuit. Sed Dominus, prout sibi placuit, iter eorum longe aliter disposuit. Rex quippe Persarum [In chronicis medii aevi Asia minor ad Persidem traditur pertinere.] , nomine Ambonius [sive Tobachias add. in marg.] , audito Christianorum adventu, perterritus decem subregulos quibus prefuit cum infinita gentilitate coadunavit et contra illos direxit quos iam invasisse fines suos intellexit [Prorsus erravit hagiographus Sarracenorum ducem, qui summum in hoc bello imperium tenuit, Ambonium vel Ambronium nuncupando. Cf. Comm. praev., num. 12. Quisnam autem fuerit ille Ambronius prorsus latet. Sitne vox derivata ex arabico verbo communi amîr, duce, an ex nomine proprio Amrus, unde graece Ἀμβρός, quod creberrime apud scriptores arabes occurrit (cf. Annales at-Tabari, ed. de Goeje, Indices, p. 413 – 25), viri periti diiudicent.] . Pagani vero non pugnando, sed insidiando christianis obviare maluerunt. Predictus autem Sanguineus, qui superius illud scelus in christianos perpetrarat [Cf. supra, n. 3.] , unus ex his subregulis erat. Hic vere [ere script. supra V.] iuxta Prophetam, virga furoris Domini et baculus indignationis eius, quam maxime contra christianos his diebus extitit; predicte siquidem expedicioni, quȩ episcopum comitabatur, idem omne malum per insidias moliebatur [Hunc de Sanguineo locum in Commentario praevio, num. 12, expendimus.] . [Cf. Is. 10, 5.] Unde cum die quadam dominica secus mare christiano more feriantes quiescerent, armatus cum exercitu super inermes inopinatus irruit [Similiter de praelio secus mare et quidem die dominica commisso, videsis Commentarium praevium, num. 11. Christianos autem devicit Sanguinei filius, scilicet Nur ed-Din Mahmud; ibid., num. 12.] , occursantes interfecit, fugientes comprehendit adeo ut pauci de tanta multitudine superstites invenirentur qui non aut capti aut occisi detinerentur [Annales Herbipolenses, l. c., p. 5: Tabescentibus ergo fere omnibus, multis quoque fame, siti, morbo et cotidiano labore consumptis, ad ultimum Sarraceni, explorata debilitate eorum, repentino insultu in eos prosiliunt, nulloque resistente laniant, distrahunt, seniores interficiunt, iuniores miserabili servitute deprimendos in captivitatem ducunt. Cladem Gerhohus (De investigatione Antichristi, lib. I, c. 70, p. 143) pressius adhuc describit: Cum ad loca montium angustiora devenissent, illic Turci dispositis armatis cum parte exercitus aperta manu congressi sunt, quos etiam a facie simul et a tergo atque a scopulis desuper impugnantes maximam ex eis multitudinem peremerunt; ubi etiam comes Carinthiae Bernhardus occubuit. Illic etiam complures locorum angustiis simul et armatorum cuneis obsessi cum quibus, ex quo congredi non poterant, relictis suis omnibus solas animas salvare cupientes per aspera et ardua montium fugam inierunt. Haec autem succincte referunt Casus monasterii Petrishusensis, l. c., lib. V, n. 28: His ergo paganorum exercitus supervenit eosque paene omnes interemit.] . [Ernestus vulneratus capitur] Hic sȩpe dictus athleta Christi graviter vulneratur, capitur, ligatur, trahitur ac divino nutu gloriosiori triumpho reservatur [Forsitan non abs re erit simillimum locum, ex Passione S. Thiemonis, Salisburgensis episcopi († circa 1102) desumptum, hic subicere: Venerandus heros, cui stilus noster famulatur, capitur, trahitur, ac Deo tandem, per martyrium singulariter sibi reservatum, digna hostia efficitur (Tengnagel, Vetera Monumenta contra schismaticos, p. 75, Ingolstadii, 1612). Cf. Bibliotheca hagiogr. latina, n. 8134.] . Episcopus tamen cum paucis navicula vix evasit [Fata Ottonis Frisingensis episcopi ita Gerhohus, l. c., attingit: Otto Frisingensis episcopus, non solum calceamentis sed etiam pedibus attritis, fame quoque ac gelu confectus, ad quandam civitatem maritimam cum devenisset, miseratione civium refotus atque mutuo ab eis acceptis aliquibus, etiam ipse per mare Ierosolymam tetendit.] . Pagani vero cȩde lassati, immo sanguine christianorum satiati, ibidem pernoctabant et occisorum spolia detrahebant. In crastino proficiscentes, octo fere milia captivorum abduxerunt. Quos tamen quia debiles in itinere defecerunt, ex magna parte interfecerunt.

[6] [cum flore iuventutis] Prȩdictus autem Sanguineus sceleris huius immanitate ultra modum vehementer elatus, ut [script. supra lin.] in omni Persidis regione hac occasione triumphum suum propalaret, quadrigentos ex eisdem captivis iuvenes forma, viribus et aetate praestantiores elegit, quos culcioribus vestibus induens domino suo regi Persarum Ambronio quasi pro munere transmisit [De hoc triumphali apparatu, cf. Commentarium praevium, num. 13.] . Inter istos beatus Ernest non immerito precipuus habebatur, quia statura procerus, vultu decorus, moribus compositus erat. [et Mechae sollicitatur ad fidem christianam deserendam.] Et, ut post exitus probat, sapiencia et facundia cunctis excellebat [Cum, teste biographo, nondum fuissent cognitae Ernesti sapiencia et facundia, difficile capitur quomodo Zwifaltenses monachi, in praefatiuncula quae infra legitur (n. 9), eius eloquentiam extollere potuerint utpote ad seminandum verbum Dei ex mandato Domini apostolici. Ceterum inane figmentum est Ernestum, sicut alios abbates et episcopos ideo in Terram Sanctam profectos esse.] . Cum autem simul omnes ligati in civitate Mecha [(i. c. M.) script. alia manu supra coram rege.] coram rege fuissent presentati, in modum corone iussit eos circumstare [Haec ultima particula occurrit quasi eadem in S. Thiemonis Passione: Cumque ad locum certaminis Christi agonotheta pervenisset, nefandissimus ac Deo abominabilis rex iussit omnes christianos captivos vinctos huic spectaculo interesse; quos in modum circuli virum Dei fecit circumstare (Tengnagel, l. c., p. 77).] . Quos diligencius intuens, blande salutavit per interpretem dicens: “Bene veniatis, amici; milies bene veniatis, carissimi”. Et adiecit: “Non expavescatis, neque sicut captivi vel peregrini alcius ingemiscatis. Primo si deum meum adoraveritis, si mihi fideliter adherere volueritis, quantocius ab his vinculis liberi eritis, insuper pecunias et alias huius regni divicias propere possidebitis” [Hic media linea desinit membrana saec. XII; ultima littera s, quae est alius manus, aliquot punctis a reliquo vocabulo separatur.] .

[7] [Idolis confractis,] Postquam vero praedictus athleta Dei Ernestus suos charitative ad timorem Dei admonuisset et ex omnibus viribus confortasset [Subsequenti de Ernesti martyrio narrationi, cum ex presbyteri Marsilii litteris et quidem saepe ad verbum decerpta sit, non est cur immoremur. Hoc autem documentum in Commentario praevio, num. 7, aequa trutina examinatum est.] idola adorare coacti sunt. Quod renuens S. Ernestus diversis poenis et tormentis subicitur. [cruento supplicio exstinctus est.] Sed cum idola adorare adducitur et cum aliis quasi vi impellitur, spiritu divino [Domini G.] accensus lapidibus idola confregit. Pagani cum hoc vidissent, iracundia conciti, primo pellem de capite detrahentes et viscera per umbilicum extrahentes et flagellis coedentes palo affixerunt. Beatus vero et benedictus in Domino Ernestus non destitit inter tanta et gravia tormenta Deum collaudando caeteros ad constantiam et martyrium provocare, donec viscera in terram collapsa Deo omnium conditori spiritum tradidisset.

[8] [Quod litterae presbyteri Armenii,]Quo vero ea quae oretenus ab his qui interfuere audivimus etiam literis confirmemus, Marsilius quidam praesbyter Armeniae, vir Deo devotus, corpus eiusdem sancti viri cum aliis martyrum corporibus redimens tale scriptum Germanis et praecipue Zwifuldam incolentibus venerandum direxit, quod sequentibus verbis, spiritu Dei tactus, transmisit.

[9] [a Zwifaltensibus monachis acceptae,] Anno [In marg. B: Praefatiuncula haec est monachorum Ernesto aequalium. In commentario “Ernestus elucidatus” (f. 109) praeit haec nota: Marsilij sacerdotis Armeniae de passione, redemptione et translatione S. Ernesti sociorumque eius epistola circularis, cum praefatiuncula synchronorum monachorum Zwifaltensium.] a nativitate Domini millesimo centesimo quadragesimo octavo Dominus Ernestus, huius monasterii abbas et doctor egregius, una cum aliis orthodoxis ad seminandum verbum Dei ex mandato domni apostolici Hierosolymam ire disponens [Cui testimonio par est titulus doctoris gentium, quem Ernesto deferunt Annales Zwifaltenses maiores: 1147. Regnum gentium in quatuor mundi partibus a christianis est vastatum. Et Ernest quintus huius loci abbas doctor gentium est factus et Bertholdus restitutus (MG., Scr. t. X, p. 56). Sed cum haec pars Annalium maiorum anno 1196 exacta sit et circa idem tempus conscripta sit Passio, aegre discerni potest utrum testimonium antiquitate praestet. Hoc tantum discriminis intercedit, quod in hagiographico documento clarius indicatur qua occasione sanctus Ernestus doctor gentium sit factus. Primus, W. Eysengrein, qui Passionem nostram novit atque exscripsit, Ernesto abbati de laude martyrum insigne volumen tribuit (Catalogus testium veritatis locupletissimus, f. 99v, Dilingae, 1565). Quod post eum dictitarunt Antonius Possevinus (Apparatus sacer, s. v. Ernestus), Io. A. Fabricius (Bibliothecn latina, s. v. Ernestus) atque G. Eiselin (Wunderschöne Histori, p. 347), iisdem ferme verbis usi. Hic praeterea librum manuscriptum manibus versavit. Illius autem sententiae ea solum occasio fuit, quod in eodem volumine simul compacta sunt Passio S. Ernesti, auctore anonymo, et opusculum de laudibus martyrum. Quod fundamentum quam sit caducum nemo est qui non videat.] , in itinere cum suis collegis a paganis captus et in regionem Persarum ductus in civitatem Mekka, ut nobis a comitibus et concaptivis eius est relatum, pro Christo est passus. De quo istae litterae subsequentes transmarinae a quodam presbytero Armeniae, Marsilius nomine, nobis sub his verbis sunt transmissae [(anno-transmissae) om. G.] :

[10] [confirmarunt] Passionem servi Dei Ernesti, abbatis Zwifaltensis, fratres charissimi, vobis indicamus. Ille servus Dei a paganis cum aliis multis captus, idola adorare coactus, quod renuens, multa et diversa tormenta est perpassus [perpessus G.] . Ad ultimum cum idola eorum lapidibus confregisset, pagani valde irati, pelle nudato capite et visceribus per umbilicum extractis paloque terrae infixo, flagellis palo [om. G., sed add. in marg.: Hic rursum repetebatur vox doc.: “palo”.] circum [agitatus add. G sed notat in marg.: Ut sensus sit integer, addidi hanc vocem “agitatus”, nam deerat in originali; notat in marg. B : deest verbum agitatus. Melius supplendum:ductus. Cf. supra, p. 613, num. 21.] …, cum aliquamdiu concaptivos suos, ne suo terrerentur exemplo, esset allocutus, visceribus in terram dilapsis, septimo idus novembris, anno quo supra [(a. q. s.) om. G., sed add. in marg.: “anno a Nativitate Domini, 1148”.] , feliciter migravit ad Dominum. Huius corpus ergo [om. G.] ego Marsilius praesbyter Armeniae cum undecim captivis pro amore Dei triginta quinque aureis redemi et corpus beati viri terrae commendavi; illos vero liberos in sua redire permisi. Passi sunt autem cum eo alii novem, [et martyris sepulturam edocuerunt.] id est Cunradus, Adelbertus, Waltherus, Senfridus, Eugebotto et alii tres [add. in marg. B: Desideratur aliquod nomen, vel scribendum fuerat: alii quatuor. Notat in marg. G: imo quatuor, et add. altera manu: Malim Eugebotto in duas voces dividere ut sit Eugebertus et Otto: atque ita cum tribus anonymis erunt universim socii novem.] . Tempore modico elapso, corpus eius in civitatem Antiochiam a christianis deportatur in quadam ecclesia iuxta ecclesiam sanctorum apostolorum Simonis et Iudae, multis miraculis clarum, est est sepultum.

DE B. LUCIA STIFONTINA VIRGINE ORDINIS CAMALDULENSIS

SAEC. XII?

[Commentarius]

Lucia de Septifonte virgo Ord. Camaldulensis (B.)

AUCTORE F. V. O.

§ I. Vetustiora cultus B. Luciae praestiti monumenta.

[1] [Stifontina ecclesia monasterii S. Christinae] In loco Septem Fontibus, vulgo Stifonte, octavo circiter ab urbe Bononiensi lapide dissito, excitatum fuit anno 1097 sub titulo Sanctae Christinae asceterium ordinis Camaldulensis monialium [Mittarelli, Annales Camaldulenses, t. III, p. 86 – 87.] . Cuius prioribus alumnis pervagata est saltem a saeculo XV fama aggregatam fuisse virginem quandam, corporis specie animique dotibus inclitam, nomine Luciam, cui deinceps, favente populari veneratione, affixum est agnomen de Stifonte. Immo et priscum ecclesiae monasterii, in qua fertur sepultum esse eius corpus, nomen Sanctae Christinae mutaverunt decursu temporis accolae in vocabulum Beatae Luciae. Id saltem ab anno 1508 constat, [anno 1508] quo nimirum Franciscus ex Alidosiorum familia S. R. E. presbyter cardinalis Papiensis in civitate Bononie, exarchatu Ravenne et tota provincia Romandiole Apostolice Sedis legatus de latere indulgentiam concedit trecentorum dierum omnibus fidelibus qui visitarint adiuverintque tum ecclesiam Sanctae Christinae Bononiae sitam, quo sanctimoniales Camaldulenses ex castro Stifontino anno 1247 migraverant [Ibid., p. 346.] , [nomen obtinebat S. Luciae,] tum vetustam Sanctae Luciae ecclesiam loci Stifonte. Cum autem hae litterae plurimum faciant ad eiusdem beatae cultum manifestandum, iuvat partim eas referre: Cupientes igitur, ait, ut ecclesia seu monasterium Sancte Christine de Fundatia [Strada della Fondazza, nomen cuiusdam compiti civitatis Bononiensis.] Bononien. ordinis Camaldulen. nec non ecclesia Sancte Lucie de Stiffunto Bononiensis diocesis eidem monasterio perpetuo unita in suis structuris et edificiis debite reparentur, conserventur et manuteneantur, ac libris, calicibus, luminaribus et aliis ornamentis ecclesiasticis pro divino cultu magis decenter muniantur, et a Christi fidelibus iugiter venerentur, congruis quoque frequententur honoribus, et ut Christi fideles eo libentius causa devotionis confluant ad easdem, et ad reparationem, conservationem, manutentionem, munitionem huiusmodi promptius manus porrigant adiutrices, quo ex hoc dono celestis gratie conspexerint se refectos pro parte dilectarum nobis in Christo abbatisse et monialium dicti monasterii Sancte Christine Bononiensis ordinis Camaldulensis porrectis nobis humilibus supplicationibus inclinati, omnibus et singulis Christi fidelibus prefatis vere penitentibus et confessis utriusque sexus, qui dictam Sancte Christine in eiusdem sancte et Dominice Palmarum, ac prefatam Sancte Lucie ecclesias in eiusdem sancte Lucie festivitatum diebus a primis vesperis usque ad secundas vesperas inclusive devote visitaverint annuatim, et ad premissa manus porrexerint adiutrices pro singulis diebus festivitatum earumdem, quibus id fecerint trecentos dies de iniunctis eis penitentiis auctoritate apostolica nobis commissa [Mittarelli, l. c., t. VII, Appendix, col. 284 “ex originali in archivo S. Christinae de Bononia L. 37.”] impertimur. Hinc patet et ecclesiam Stifontinam esse B. Luciae sacram et singulis annis eius festum celebrari, quin certo definiatur dies quo id agebatur.

[2] [cuius corpus, teste Ambrosio Traversari,] Porro huius ecclesiae tituli immutatio nondum peracta erat anno 1433. Nam cum B. Ambrosius Traversari, generalis monachorum Camaldulensium abbas recens renuntiatus, omnia sui ordinis domicilia perlustraret, Bononiensem tractum ingressus: Vidimus, inquit, amaenissimam regionem et Sanctae Christinae monasterium vetustum conspeximus; [ibidem quiescebat,] ibi conditum est S. Luciae corpus [Beati Ambrosii Hodoeporicon, p. 37.] . Quae sequuntur, liquido monstrant agi de S. Lucia Stifontina. Ceterum si fas est credere diligentissimis Annalium Camaldulensium compilatoribus, exstitit et antiquius publicae illius venerationis monumentum. Ferunt enim ab ipsis conspectam fuisse in Bononiensi Sanctae Christinae monasterio illius beatae imaginem tabulae applicitam et priscorum modo, vulgo “a tempera”, [et imago depicta fuit saec. XIV] coloribus expressam, quae opinione peritorum characterem redolet seculi XIV et putatur opus Simonis de Avantiis, qui floruit circa annum 1370. Litterae vulgo expressae [nempe gothicae] ad oram tabulae habent: “Beata Lucia de lordine de Sca Christina.” Consistit beata ibidem inter cellam suam, in qua visuntur duae fenestrae… Velo nigro [et aureola] redimitur eius caput, candelam accensam dextra et librum gestat, laeva autem crucem. Praeter hanc vetustam imaginem aliae in eodem parthenone et alibi visuntur, sed posterioris aetatis [Mittarelli, l. c., t. III, col. 347.] . Antiqua autem effigies ibidem ab auctoribus in adverso folii latere exhibetur. [et XVI.] Conservatur quoque Bononiae in ecclesia monasterii Sanctae Christinae altera imago, a Francisco Salviati ante annum 1541, iudice Vasari, depicta [Melloni, Atti o Memorie degli uomini illustri in santita, Cl. II, t. I, p. 121, ubi agitur de aliis B. Luciae simulacris et minutis eius reliquiis.] .

[3] [Nihil antiquius de eius cultu repertum est.] Praeter allata testimonia, nihil de veneratione B. Luciae antiquitus praestita reperire potuere nec Benedictus XIV, nec qui post eum novas indagines fecerunt, Mittarelli et Costadoni, ut ipsi, die 1 decembris anni 1753, ad eum scripserunt: Abbiamo minutamente osservato il confuso archivio delle monache di S. Christina di Bologna, con tutte le iscrizioni e le pitture di quel monastero, e quelle pure delle chiese di S. Andrea di Ozzano e della B. Lucia presso a Stifonte, ma nulla di più si è ritrovato, che non sia stato ottimamente scritto nell' immortale sua opera de Canonizatione lib. II cap. XVIII, n. XI ec. [Autographa epistula, Bononiae, R. Biblioteca dell' Università, Ms. N° 52, III. 22. “Monumenta cultus B. Luciae de Stifonte ex Bibliotheca Benedicti XIV. P. M.”. Dies 1us decembris constat ex litteris, quas die 22 decembris 1753 summus Pontifex rescripsit, ed. in Annales Camaldulenses, t. VIII, p. 693.] . Nec res felicius cesserat Silvano Razzi, monacho Camaldulensi, qui anno 1600 B. Luciae Vitam ex sterili admodum subiecta materia evolvere adorsus, ita suam penuriam excusare conatur: Oltre che molte altre scritture già per un' incendio abruciarono, alcune memorie ancora, le quali erano inscritte nelle mura della detta chiesa di Santa Lucia, nel restaurarla, non sono molti anni passati, furono gittate per terra. In tanto che, ancorche detto Monsignor Illustrissimo [nempe visitator apostolicus] mi habbia fatto in piu luoghi, dove si ricorda haverle vedute, scalcinare et scortecciare il muro, non però si è mai trovata alcuna cosa di buono [Le Vite de' Santi e Beati dell' Ordine di Camaldoni (In Fiorenza, 1600), f. 60v.] . Neque auctoribus bene multis e quorum operibus extracta sunt Monumenta cultus B. Luciae de Stifonte Bononien. diocesis Virginis ordinis Camaldulensis authentica [Bononiae, R. Biblioteca dell' Università, Ms. cit.] , ut eum ab immemorabili tempore floruisse iuridice demonstraretur, aliquid novi contigit ab oblivione vindicare.

§ II. De eius reliquiarum translatione elevationeque saec. XVI et XVII celebratis.

[4] [Hortante Gregorio XIII,] A saeculo autem XVI festi celebratio et honores liturgici Luciae collati iacent in propatulo. Quae pars praecipua nostrae tractatiunculae, eo vel magis quod illius vita quasi penitus ignoratur, satius est, quoniam de ea agi coeptum est, ut continuo perstringatur. Die 10 septembris 1572 hortatus est Gregorius XIII S. R. E. cardinalem Gabrielem Palaeotum, episcopum Bononiensem, ut porrectas ipsi preces de transferendis ob iustas causas B. Luciae ossibus benigne susciperet, prout in brevi apostolico legitur: Exponi nobis nuper fecerunt dilectae in Domino filia abbatissa et moniales monasterii Sanctae Christinae de Fundatia ordinis Camaldulensis Bononien. quod, cum ipsa abbatissa et moniales habeant super quodam eorum praedio rustico in communi Stifunti comitatus eiusdem civitatis quandam vetustam ecclesiam et oratorium sub vocabulo Beatae Luciae, et ex aquis subterraneis, vulgo lacunis nuncupatis, ruinosam, licet pluries reparatam, ita etiam ut iudicio cuiuscumque in huiusmodi arte periti amplius reaptari et manuteneri minime possit et valeat, prout ex illius aspectu satis manifeste colligitur… Propterea ipsa abbatissa et moniales ecclesiam huiusmodi, quae sine cura et in loco solitario et periculis exposita est, et ubi a tempore, cuius non est hominum memoria, aliquis sacerdos seu capellanus non consuevit residere, sed tantum certis paucis diebus in anno, et praesertim die sanctae Luciae, praefatae abbatissa et moniales ad eam sacerdotes pro celebrandis missis mittere solent, qua die tanta populi multitudo cum armis et archibusiis illuc confluit non tamen sine Christi fidelium scandalo et devotionis eorum impedimento, ita ut minus scandalum foret, si ecclesia sive oratorium huiusmodi tali die clauderetur, in parte illius vetustiori et magis ruinosa et periculosa destruere, et residuum, prout melius et securius fieri poterit, cum uno altari reparare et reaptare, ac ita reaptatum relinquere ac perpetuo manuteneri, ruderaque et cementa, si quae (facta dicta reaptatione) supererint, ad ecclesiam infra scriptam et pro illius servitio deferre, ossaque seu reliquias in dicta ecclesia Beatae Luciae in loco etiam deformi et non bene accommodato existentes, ad aliam ipsarum abbatissae et monialium ecclesiam sub vocabulo Sancti Andreae in communi Oggiani superioris sitam, ab eadem priori ecclesia Beatae Luciae non multum distantem, securiorem tamen et a personis magis frequentatam, et ubi perpetuo permaneant, devote transferre summopere desiderarent [Inter “Acta civilia pro monialibus Sanctae Christinae de Bononia et pro corpore B. Luciae sanctimonialis, ex autographo eiusdem parthenonis”, ed. Annales Camaldulenses, Appendix tomi VIII, p. 157 – 58.] .

[5] [cum compertum esset foede neglegi ecclesiam Stifontinam] Cui voto ut fieret satis, a vicario generali Bononiensi, Angelo Perutio, habita est disquisitio et interrogati duo testes, alter Stifontem, alter Ozanum incolens. Qui inter alia de caduco ecclesiae statu et lipsanis B. Luciae ibi asservatis haec declararunt. Prior testis: Detta chiesa è posta in loco solitario discosto dalle case, e li non gli è senon delle lavine e boschi, e più volte li banditi vi sono ad alloggiarvi per esser luogo securo ed esser la alla foresta. Ed io ho trovato suso il feno sotto la casa, alle volte di borselli con delli ballini da archibusi, ch' è segno gli erano stati li sgherri e banditi a dormire. Et dixit: A' miei di in detta chiesa e casa non gli è stato prete ad ufficiarla e dirli messa. Solo li vanno li preti il giorno di sancta Lucia a dirli messa. Ed in tal di vengono e sgherri e banditi in gran numero con arme ed archibusi e le portano in chiesa, di sorte che sono impedimento, e danno paura a chi gli va per divozione. E me ricordo che una volta il fattore delle sore in simil dì avea fatto fare da mangiare per li preti ch' erano stati li a dir messa; e li sgherri volsono e gli tolsono il desinare, e lo mangiorono per loro, e bisognò che il fattore avesse pazienza con li preti; e certo è più presto scandolo che divozione. Et etiam dixit interrogatus: Signor si, [et B. Luciae reliquias,] ch'è vero, che gli sono in detta chiesa delle reliquie, come si dice, di santa Lucia, ma in vero sono li in loco non convenevole, e non condecente a reliquie de' santi. E non se li tiene lume acceso, e non se gli fa, nè se gli ha ed usa reverenza alcuna, per esser li in abbandono, e in quella chiesa vecchia, e che non se gli va. Et dixit: Chi levasse via quelle reliquie di quella chiesa, e le portasse alla chiesa di Sant' Andrea nel comune di Ozano, qual' è pure di dette sore, o le accomodasse in loco onesto e condecente, pare a me e così tengo che seria ben fatto, onesto e di più riverenza, perchè la chiesa di Sant' Andrea ha cura, e sempre gli sta il prete, e se gli tiene sempre il lume acceso, e se gli dice messa le feste ed anco delle volte in dì di lavoro… Et dixit interrogatus: Io mai ho udito dire che a quella chiesa di poi che si partì le sore, CHE SONO PIÙ DI DUSENTO ANNI, gli sia stato prete alcuno ad ufficiarla, senon il di di santa Lucia.

[6] [idque iterum esset confirmatum,] Alter testis octoginta quattuor annos natus haec asserit: Possono esser cinquanta anni, che io so ed ho conoscenza della chiesa senza cura di Santa Lucia posta nel comune di Stifonte, conta di Bologna, la qual' è una chiesa vecchia, mal' andata e che sta per cascare… Et dixit: Io per me non mi ricordo, nè manco mai ho udito dire chel 'l sia stato nè prete, nè frate alla detta chiesa di Santa Lucia. E ben vero, che le sore di Santa Cristina della Fondazza qui di Bologna, perchè detta chiesa è la soa, gli fanno il dì della festa di santa Lucia dire delle messe; mai per il resto dell' anno non se gli dice nè messa, nè uffizio. Et dixit: In quel di della festa di santa Lucia gli concorre e gli viene tanta gente a detta chiesa, che l'è una compassione, e gli vengono de' sgherri et de banditi con arme ed archibusi, e le vogliono portare sino in chiesa e fanno tanto rumore e tanto insulto e furia, che quelli che gli vanno per divozione, più presto anno paura e se ne vanno, che stare alla perdonanza; quanto fariano, se non gli fosse quelli sgherri e banditi; e se vedesti quello che fanno, vi maravigliaresti… Et dixit: Signor sì, l'è vero che in detta chiesa, come ho udito a dire, gli sono delle reliquie di santa Lucia, ma io non gli ho mai viste. So bene ed ho veduto che non gli ne pare, perchè non sono tenute da reliquie, nè si cognosce, se gli ne sono, o non. E in detta chiesa non gli è mai lume senon in quel dì della festa, cosa molto brutta, essendogli dette reliquie, che dovriano pure tenere con qualche onore e riverenza. Ac etiam dixit: Dette sore di Santa Christina hanno nel comune di Ozano di sopra una chiesa curata, che si chiama Sant' Andrea, dove gli sta di continuo un prete, e se gli il tiene il santiss. Sacramento, e se gli dice messa ogni festa, ed anco tra la settimana, e sempre se gli tiene la lampade appesa ed in loco domestico e vicina alle case. Ed io per me son certo et credo che ognuno diria così che abbia notizia ed informazione di quelli paesi, che se gli togliesse via quelle reliquie di quella chiesa vecchia, trista e mal tenuta, e si portassero in quella di Sant' Andrea, e si mettessero in loco bello, onesto et reverente, che 'l saria una bella opera ed un bello fare [Ibid., p. 160 – 62.] .

[7] [ad ecclesiam Ozanensem an. 1573 translatum est eius corpus] Exoptata ad Ozanensem Sancti Andreae ecclesiam translatio die 7 novembris 1573 effecta est [Annales Camaldulenses, t. VIII, p. 141.] , solo aequata Stifontina aedes, eiusque loco erectum oratorium. Super utriusque fani altari depicta erat imago B. Luciae captivum liberantis [Ibid., t. III, p. 347.] . De qua effigie mox recurret sermo. Quo vero modo conditae sint sacrae virginis exuviae, sic notat Alphonsus Palaeotus, archiepiscopus Bononiensis, in actis visitationis quam instituit in ecclesia Sancti Andreae Ozani, die 29 iulii 1599: Super dictum altare adest sepultura macinea, in qua aiunt requiescere corpus beatae Luciae monachae ordinis Camaldulensis. Similiter in alia visitatione, die 21 septembris anni 1631, cardinalis archiepiscopus Hieronymus Columna: Item corpus, ut dicunt, cuiusdam beatae Luciae conditum in capsula lignea inclusa in monumento ex lapide molari super altare maius sito [Ibid., t. VIII, p. 332.] . Sacrum autem corpus in hoc loco ad maiorem aram remansit, donec restaurata est anno 1639 ipsa Ozanensis ecclesia [Ibid., t. III, p. 347.] . Tunc ab eius latere aedificatum est in honorem B. Luciae sacellum quoddam, [et an. 1642 in novo sacello reconditum.] quo die 8° iunii anni 1642 sub Dorothea Leonia abbatissa Sanctae Christinae de Fundatia Bononiae, nova translatio exacta est. Qua occasione, plura sibi ossa retinuit Bononiense Sanctae Christinae monasterium, ubi reposita sunt in ecclesia cum hac inscriptione: Pars corporis beatae Luciae virginis Stiphuntinae ex primariis primae mulieribus, [Semper crescente veneratione,] quae moniales Camaldulenses instituere, 1642 [Ibid., t. VIII, p. 331 – 32.] . A quo tempore semper inolevit publica erga ipsam pietas. Collecta sunt monumenta, quae adhuc exstant [Bononiae, R. Biblioteca dell' Università, Ms. cit.] , ut iuridice de confirmando eius cultu statueretur. Ex allatis variis testimoniis, quae numero magis quam pondere excellunt, expedit referre subsequens, quia inde innotescit consuetudo, forte sat vetusta, quamvis a nullo biographo sit indicata: [enata est devotio de aqua B. Luciae.] A di 7 Gennaro 1754. Noi sottoscritte Badessa, Priora e Camerlinga del Monistero di Sa Cristina di Bologna giuridicamente attestiamo esser poco men che continuo il concorso delle persone di ogni grado e condizione, le quali vengono al Monistero nostro per avere dell' acqua della Beata Lucia, a motivo di esser liberati da vari malori, specialmente d'occhi. Si ha questa da una di quelle sette fonti, delle quali riceve la sua denominatione l'antico luogo di Stifonte. Ed è pure tradizione antica che, abitando la Beata ancor vivente nel sudetto sito, a cotesta privilegiata fonte accorresse ne' suoi bisogni. Sequuntur mittentium nomina [Autographus, ibid.] .

§ III. Confirmatio cultus; quoddam genus miraculorum a B. Lucia patratorum.

[8] [Cultum illius confirmat Pius VI et in diem 7 nov. festum indicit,] Tandem expetitam cultus confirmationem Pius VI die 24 martii 1779 rite probavit et plenariam peccatorum indulgentiam elargitus est omnibus et singulis utriusque sexus Christi fidelibus vere poenitentibus et confessis, ac sacra communione refectis, qui aliquam ex ecclesiis tam monachorum quam monialium ordinis Sancti Benedicti congregationis Camaldulensis ubicumque existentibus, die septima mensis novembris a primis vesperis usque ad occasum solis diei huiusmodi, singulis annis devote visitaverint.

[9] [quod ante celebrabatur die 13 decembris.] Hinc in martyrologio totius familiae Camaldulensis anniversaria B. Luciae sollemnitas huic diei affixa est, quo, uti supra memoravimus, acta est translatio prima [Pag. 6.] . Sed antea alterum diem, scilicet diem 13 decembris, quo summa religione sancta Lucia, virgo et martyr Syracusana, in universa ecclesia honoratur, celebrando beatae Luciae Stifontinae festo assignabant Silvanus Razzi [Le Vite de' Santi e Beati dell' Ordine di Camaldoli, f. 60 (1600).] , Gaspar Bombacius [Bolognesi illustri per santità, f.5 (1640).] , Antonius di Paolo Masini [Bologna perlustrata, terza impressione (Bologna, 1666), p. 556; cf. p. 512.] , Carolus Rabius [Inter annotata ad opus Caroli Sigonii de Episcopis Bononiensibus (Opera omnia, t. III, 1733, col. 421, annot. 73).] , quamquam translationem die 7 novembris 1573 peractam referunt. Ut unum prodam, haec habet Rabius: Eius sacri cineres, sedente Gregorio XIII, inde [Stifonte] ad proximam ecclesiam S. Andreae de Ozano translati an. 1573 die 7 novembris, ibique festum huiusce virginis celebratur die 13 decembris. Simillimo prorsus modo idem reliqui auctores commonent. Immo et probabilius est cardinalem Papiensem, qui anno 1508 indulgentiam in festivum B. Luciae diem concessit [Cf. supra, p. 618, num. 1.] , diem 13 decembris innuere.

[10] [Paulatim invocata est B. Lucia] De miraculis a B. Lucia priscis temporibus patratis, si iuvenem a vinculis solutum excipias, nihil posteris traditum est. Notant quidem ad annum 1620 compilatores Annalium Camaldulensium multis eam miraculis fulsisse, “quae ex monialium S. Christinae incuria scripta non fuere” [Annales Camaldulenses, t. VIII, p. 259.] . Et continuo enarrant, praeeunte confessario monialium Sanctae Christinae, duas qualescumque sanationes, hac tempestate peractas, nec tamen naturam morbi explicant. [ad sanandos oculorum morbos.] Annis autem 1634 et 1635, duo oculis capti, testantibus iisdem scriptoribus [Ibid., p. 332.] , visum recuperarunt. Id rursus, circa annum 1732, ter contigit, adhibita, ut constat ex documentis authenticis [Bononiae, R. Biblioteca dell' Universita, Ms. cit.] , aqua di una fontana esistente nel comune di Stifonte della qual fontana era et è fama si servisse detta beata [Lucia] vivente, e dove è sempre stato et è tuttavia concorso di persone anche lontane ed estere, che prendono di quell' acqua per guarire dei mali d'occhi e se n'è veduto profitto. Ita consuetudo invaluit, a XVIII saltem saeculo, apud huius regionis incolas di avere sempre in casa loro dell' acqua di detta fontana, dispensandone frequentemente a chi ne addimandi per guarire de mali degli ochi. Quem usum in Bononiensi Sanctae Christinae monasterio quoque vigere iam supra monuimus [Pag. 7.] ; et praelaudati auctores, iisdem forsan documentis nisi, declarant: Prope Stiffuntium fons emanat ex quo hauriunt populi, et bibunt devotionis gratia, appellaturque fons beatae Luciae [Annales Camaldulenses, t. III, p. 348.] . Tandem inter multas tabulas votivas, quae altaria B. Luciae dicata exornant, eminent maximam partem cerei et argentei oculi. Unde liquet eximiam virginem fuisse saeculo XVIII potissimum invocatam ad sanandos oculorum morbos [Melloni, Op. cit., Cl. I, t. II (1788), p. 331. Cf. t. I (1773), p. 119. Quem auctorem adire, l. c., expedit, si quis minutas de cultu B. Luciae descriptiones exquirat.] .

§ IV. Pro Actis eius plane ignoratis diffusa est traditio exigua fide digna.

[11] [Dum vita illius prorsus ignoratur,] Haec sunt memoratu digna, quae de cultu huic virgini praestito sedulo excussa congerere potuimus. Sunt minime dubia, dum vita eius densis obvolvitur tenebris. Iam penitus ignoratur quo circiter saeculo nata sit. Annumeratur quidem inter primaevas moniales, quae exeunte saeculo XI Camaldulense Stifontis coenobium condiderunt. Et revera ex congregationis Sanctae Christinae tabulario eruitur exstitisse olim abbatissam quandam, nomine Luciam, quae plures annos monasterio Sanctae Christinae praefuit. [immo et tempus quo vixit,] Mentio enim eius occurrit in actis donationum annis 1149, 1154, 1155 et 1156 factarum [Annales Camaldulenses, t. III, Appendix, pp. 451, 470, 480 et 486.] . Cum autem anno 1158 Adelasia nominetur abbatissa, pronum est concludere circa illud tempus e vivis cessisse Luciam, eodem munere perfunctam [Ibid., t. III, p. 345.] . Sed fueritne haec una eademque monialis atque nostra beata quae Septem Fontibus, Ozani et Bononiae in monasterio Sanctae Christinae cultum obtinet, nullo prorsus argumento suadetur, uti probe iam viderunt compilatores Annalium Camaldulensium. Fuit et alia Lucia abbatissa, quae vetus Sanctae Christinae ascerterium Bononiam anno 1247 transportatum rexit [Ibid., p. 305.] . Quod tardius evenit, quam ut in ea nostram beatam Stifontinam agnoscere valeamus. Ac proin a Silvano Razzi temere asseritur, dum huius asceterii sanctimoniales alloquitur, B. Luciam fuisse, “si come è certissimo, prima fondatrice del vostro hoggi si grande e si magnifico monasterio di Santa Christina” [Le Vite de' Santi e Beati dell' Ordine di Camaldoli, f. 59.] . Frustra id quoque stabilire conatus est Ioannes Bapt. Melloni [Atti o memorie degli uomini illustri in santità, Cl. II t. I, p. 107 – 08.] .

[12] [circumlata est] Quid igitur de nostra beata rescisci potest? Fatendum est prope nihil, uti ipsi Benedicto XIV compertum erat, dum rescribebat gnavis investigatoribus, qui illius beatificationem acriter persequebantur: Aegre ferimus, quod pauca inveneritis… Quoad officium [liturgicum, quod expostulabant], cum agatur de beata ignota, aliquid ulterius requiritur, praeter ea quae hinc inde [de cultu] expiscata fuere. [B. Ambrosii Traversari narratio] Haud secus ignota fuit aetate B. Ambrosii Traversari. Anno enim 1433, mense augusti, Stifontem advectus ut vetus Sanctae Christinae monasterium visitaret, ibique quiescere sanctae Luciae ossa certior factus, de Actis illius frustra interrogavit: Eius cum Vitam legere vehementer cuperemus, ait, nullam adesse scriptam comperimus [Annales Camaldulenses, t. VIII, p. 693.] . Sed alicuius saltem mirabilis facinoris memoria spargebatur. Quam ipse litteris ita consignavit: [de proco] Erat hoc celebre illius vulgatumque miraculum. Adamaverat illam, quippe speciosissimam, iuvenis nobilis adibatque frequens monasterium, visendae eius gratia. Nam, cum esset clausa cellula ecclesiae coniuncta, per fenestram sancta missarum solemnia audire consueverat. Hac iuvenis hora captata, eo adveniebat, eius inspiciendae tantum gratia. Id ubi advertit virgo pudicissima, fenestra damnata, sese intra cellulae secreta continuit, Patri, qui in abscondito videt, placere desiderans. [Cf. Matth. 6, 4.] Iuvenis, amore ebrius, cum spem omnem eius potiundi sibi sublatam cerneret, desperatione victus, sese ad remotiores barbarasque nationes contulit. Interea virgo felix migravit ad Dominum. [captivo] Cum iuvenis a Saracenis captus fidem negare aut mortem oppetere cogebatur, inclusus carceri et compedibus vinctus, ut solet intellectum auditui dare vexatio, recordatus est Luciae sacratissimae virginis. [Cf. Is. 28, 19.] [a B. Lucia liberato.] Compunctusque corde: “O, inquit, Lucia, virgo Christi, si quid apud Deum praevales, adiuva me atque his necessitatibus libera.” In his verbis somno corripitur experrectusque prope monasterium ferme ad iactum lapidis, vinctus compedibus, consueti signi sonum haurit auribus. Apparuit illi per visum virgo Christi. Et ille ad eius aspectum admiratus: “Vivisne, inquit, Lucia?” Et illa: “Vivo veram vitam, ait. Vade et compedes istos ad sepulchrum meum defer, Deoque gratias age, qui te de imminenti periculo liberavit.” Paruit ille iussis. Eas (sic) nos compedes vidimus; neque desunt qui asseverent eas nulla unquam ratione inde potuisse amoveri. Notant insuper Annalium Camaldulensium scriptores haud procul a prisci Sanctae Christinae monasterii area, [Quod columna testabatur] in via quae ad castrum Septem Fontium ducit, assurgere columnam, iam fatiscentem et sua cruce orbatam, quam oppidanorum traditio fert positam fuisse in monumentum eius situs, in quem captivus meritis beatae Luciae liber et solutus fuit translatus [Annales Camaldulenses, t. III, p. 348.] . Quae traditio ab Ambrosio praetermissa de ostento tam longinquo tamque obscuro, quodque in evolutione cultus B. Luciae nullum vestigium reliquit, fragilis admodum est; nec mirandum foret, si huic populari de erecta columna interpretationi litterarium celebris Camaldulensium abbatis generalis monumentum ansam dedisset.

[13] [et liturgico officio inscriptum est.] Eius namque narrationem recoctam et contritam, ampliatam vel contractam, omnes qui de B. Lucia scripsere, suo quisque modo usurparunt, immo secundo liturgici officii nocturno ad verbum inseruit eius familia religiosa. Nec suspicandus est vir probissimus aliquid suo marte vel addidisse vel dempsisse; rem profecto rettulit, prout suo tempore Stifonte vulgata erat, tribus videlicet et amplius seculis post exordia Sanctae Christinae monasterii. In cuius expositionis serie partes duae, sat distinctae, sese excipiunt. Prior agit de modo quo, dum vivebat beata virgo, suam castitatem tuita est; altera de portento quo mortua amatoris sui incolumitati consuluit. Haec si pressius inspiciuntur, pauca remanent quae fidem sibi conciliare valeant. [Haec parum fidei merentur.] Nam posteriori prodigio captivi per immensa spatia transportati et a vinculis in patria soluti non est cur haereamus, quoniam similia passim praedicantur et fontem rei excogitandae, detortis saltem rivulis, habent in Actis Apostolorum, ubi enarratur quomodo Petrus e carcere Herodiano eductus sit [Act. Apost., XI, 1 – 11.] . Hoc sane exemplar praefulserit, ad quod ceterae huiusmodi imitationes adumbratae sunt. Ratio autem qua beata Lucia arcuit importunas sui amatoris insectationes, damnando scilicet cellulae suae fenestellas, — in pictura quae ad annum 1370 spectare videtur, duabus fenestellis instructi sunt eius cubilis parietes, — quandam affinitatem habet, uti iam animadvertit Theophilus Raynaud [Hagiologium Lugdunense, Opera omnia, t. VIII (1665), p. 514 – 15.] , cum modo sane crudeliore ab aliis virginibus adhibito, quae evulsis sibi oculis suos removerunt procos. Talia leguntur de S. Brigida († 523) in hibernica, fabulosa admodum, homilia [Whitley Stokes, Three Middle-Irish HomilieEine Homilie (von griech.„ὁμιλεῖν”, „vertraut miteinander reden”) ist eine Art von Predigt. Während eine Predigt die Großtaten Gottes preist (lat. „praedicare”, „preisen”) und Menschen für den Glauben begeistern will, hat die Homilie lehrhaften Charakter. s on the Lives of saints Patrick, Brigit and Columba (Calcutta, 1877), p. 65.] , et alibi, nullo nomine virginis expresso, scilicet apud Iohannem Moschum in suo Prato spirituali, quod saeculo VII compilatum Ambrosius Traversari ipse latine reddidit [Cap. 60; Vitae Patrum, ed. H. Rosweydus(Antverpiae, 1615), p. 872.] , bis apud Stephanum de Borbone [A. Lecoy, de la Marche, Anecdotes historiques d'Étienne de Bourbon, p. 211 et p. 431 (nn. 211 et 500).] et Vincentium Bellovacensem [Speculum morale, lib. I, pars 3, dist. 96 et lib. III, pars 1, dist. 4 (Venetiis, 1493, fol. 90 et fol. 150v). Duplex eius narratiuncula ad verbum convenit cum narratiunculis Stephani de Borbone, sed ordine inverso dispositae sunt.] saeculo XIII et semel apud Iacobum de Vitriaco [T. F. Crane, The Exempla of Jacques de Vitry (Folk-Lore Society, n° 26, 1890), p. 22, n. LVII.] , eodem aevo. Hanc virginem Raderus in suo Viridario sanctorum, part. III, cap. 3 de caecis sanctis, sine ulla prorsus ratione B. Luciam appellat et religioni S. Dominici ascribit [P. 632 (Lugduni, 1627).] . Quem secutus Arturus du Moustier, ad diem 3 decembris in suo Sacro Gynecaeo addit et regionem quam incoluerit: In Gallia, beatae Luciae virginis, ordinis sancti Dominici alumnae, quae mirabili vitae integritate et castimoniae laude floruit. Apud Indos vero similis narratiuncula iam praedicabatur, uti videre est in amplissimo opere Kathá Sarit Ságara (Oceanum fluminum narrationis), ubi nobilissimus princeps exhibetur qui a virgine, quam adamabat, in desperationem actus, relicto regno suo, vitam peregrinantis eremitae duxit [Clouston, Popular Tales and Fictions (Edinburgh, 1887), vol. I, p. 35, citatus a Th. Crane, The Exempla of Jacques de Vitry, p. 158.] . Quicquid id est, hanc fabellam, diverse accommodatam ingenti favore populari medio aevo floruisse abunde monstrant variae sacrarum contionum et exemplorum congeries, ubique diffusae [Crane, ibid. Cf. Introduction, p. LIII – CXVI.] . Sollemne autem est artificibus S. Luciam, virginem Syracusanam, exprimere effossos oculos in manu vel in disco portantem [Ch. Cahier, Caractèristiques des saints, t. I, p. 105.] . Quibus omnibus eadem subiacet notio, [Quantum inter se concordent cultus B. Luciae Stifontinae et S. Luciae Syracusanae.] sublata videlicet luce, deliros a se procos avertere. Insuper si recordamur festum B. Luciae Stifontinae eodem die olim agi solitum, quo S. Lucia Syracusana ab universa Ecclesia honoratur [Supra, p. 620, num. 9.] , utriusque cultum invaluisse ad exorandum oculorum lumen, utramque eodem nomine quod lucem praesefert vocari, utrimque eundem sanandi modum exhiberi, nempe aquam sanctae Luciae [Cahier, l. c. et cf. supra, p. 620, num. 7.] , idque pro Lucia Stifontina recentiore potius aetate percrebuisse , iure opinari licebit traditiones quae ad cultum sanctae Luciae toto orbe celebratae pertinent, redundasse in multo artioribus contentam finibus beatae Luciae Stifontinae venerationem.

DE SANCTO ENGELBERTO ARCHIEPISCOPO COLONIENSI ET MARTYRE

ANNO 1225

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Engelbertus archiepiscopus Coloniensis (S.)

AUCTORE A. P.

[Praefatio]

[1] [Engelberti viri eximii] Virum egregium in Martyrologio Romano hoc die inscriptum invenimus, de tota Germania bene, de patria Coloniensi optime meritum, virum inter praesules ecclesiae atque inter regni principes suo tempore summum eundemque imperii germanici per annos quattuor gubernatorem; cuius postquam vita et indoles in multis quidem laudabilis, in multis tamen etiam reprehensione digna fuerat, mors tandem cruenta, quam ab impiis nebulonibus iniuste illatam pertulit, ita optimorum quorumque animos convertit ut illum in sanctorum martyrum numero cuperent recenseri. De quo qui his Actis commentarium iam paraturus erat noster Edgarus Hocedez S. l., cum nuper ut at exteras Indiarum missiones proficisceretur et magno ardentique animo expetisset et impetrasset, factum est ut qui in prioribus medii aevi saeculis fere versamur, sero ad excolendam hanc particulam agri alieni vocaremur. Quapropter laborem nostrum, utpote quadamtenus subitum et fortuitum, si forte, quod veremur, exspectationem minime explet, boni consulant aequi lectores postulamus.

§ I. De fontibus historiae S. Engelberti.

[2] [historiam nos docent cum alia monumenta,] Ceterum feliciter accidit ut ipso tempore, quo ad haec scribenda nos accingebamus, operis utilissimi, in quo Regesta archiepiscoporum Coloniensium congessit v. cl. Richardus Knipping, ea pars proxime proditura esset quae annos 1205 – 1261 atque ideo tempora Engelberti archiepiscopi complectitur [Die Regesten der Erzbischöfe von Köln im Mittelalter. Dritter Band, erste Hälfte: 1205 – 1261, bearbeitet von Dr. Richard Knipping. Bonn, 1909 (= Publikationen der Gesellschaft für Rheinische Geschichtskunde, XXI, III, 1). Idem aliquot ante annos volumen alterum eiusdem operis ediderat (Zweiter Band: 1100 – 1205, Bonn, 1901 = Publikationen …, XXI, II)] . Quam ut citius inspiceremus, missis ante etiam quam volumen prelum relinqueret plagulis, perhumanus scriptor effecit, neque id frustra; tantam enim curam, tantam doctrinae copiam in colligendis his Regestis posuit vir clarissimus, ut in posterum his qui Engelberti praesulatum enarraturi sint praecipuo adiumento sint futura. Praeter chartas litteras diplomata tum Engelberti, tum decessorum et successorum ipsius, tum pontificum Romanorum et regum imperatorumque, tum aliorum, quae ibi diligenter sunt recensita, usui etiam nobis erunt chronicae et annales aevi illius, maxime vero opera scriptoris tempore aequalis et loco proximi, Caesarii dico Heisterbacensis. Qui non solum in suo Dialogo miraculorum, in homiliis, in catalogo archiepiscoporum Coloniensium quaedam de Engelberto tradidit memoria digna, verum praesertim eiusdem Vitam conscripsit, [tum praesertim Vita,] quae inter optima monumenta hagiographica tum illius, tum omnis aevi videtur reponenda.

[3] [quam Caesarius Heisterbacensis] Aequalis Engelberto erat scriptor, utpote qui anno 1198 vel 1199 in Heisterbacensi abbatia monachus factus sit [Cf. A. Kaufmann, Caesarius von Heisterbach, 2te Aufl. (Cöln, 1862), p. 82 – 83.] , quo tempore Engelbertus, vix tum quindecim annos natus, primum in historia comparet, multis autem annis ipsi supervixerit [Dicitur obiisse inter annos 1240 – 1250 (Kaufmann, l. c., p. VII), etsi tempus mortis non constat. Certe vix ante annum 1240 defunctus est; cf. A. E. Schönbach, Studien zur Erzählungsliteratur des Mittelalters. Siebenter Teil: Über Caesarius von Heisterbach, II (Wien, 1908 = Sitzungsberichte der philos.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, t. CLIX, IV), p. 42.] . Etsi pius magister noviciorum et prior Heisterbacensis is non erat qui ea quae magnus ille praesul et dux in administratione rei publicae non solum intra, sed etiam extra fines Germaniae egisset, non dico explicare, sed neque aestimare et plene perspicere valeret, in his tamen quae monacho haud procul a Colonia degenti de vita, gestis, indole, lugubri exitu celebratissimi archiepiscopi ad notitiam venire potuerunt, testis est bene doctus, testis sincerus, scriptor etiam eximius.

[4] [tribus libris comprehendit;] Opus divisit in libros tres, quorum priore non tam res ab Engelberto a pueritia ad necem usque gestas singillatim et distincte persecutus est, quam veram ac veluti praesentem viri summi formam et effigiem depinxit; altero Engelberti martyrium ita explicate, luculenter ac miserabiliter enarravit ut qui semel haec legerit iugem eorum memoriam sit servaturus; tertio denique de miraculis post mortem patratis ubertim rettulit. Et priores quidem duos paucis ab hac morte mensibus exactis composuit. Cum enim die 7 novembris 1225 interfectus esset Engelbertus atque mox ei suffectus esset Henricus de Mulenarke, antea Bunnensis praepositus, hic ipso die ordinationis suae, 20 septembris 1226, Caesario auctor fuit ut decessoris ipsius vitam et miracula scriptis mandaret [Vita, l. II. c. 11.] . [quorum primus anno 1226,] Cuius voluntati paruit Caesarius, ut ante diem 7 novembris eiusdem anni ultimam primo libro manum imponeret, ipso teste (l. I, c. 9 extr.): eo quod nondum expletus sit annus ex quo passus est [Cf. l. I, c. 8, ubi de rebus vivente etiamtum Engelberto gestis ita loquitur: Anno preterito, quando annona vendebatur sex solidis …, iussit… Quos locos non animadvertisse videtur v. cl. A. E. Schönbach, Studien zur Erzählungsliteratur des Mittelalters. Vierter Teil: Ueber Caesarius von Heisterbach, I (Wien, 1902 = Sitzungberichte der philos.-Hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, t. CXLIV, IX), p. 26 – 27, ubi de tempore quo libri I et II sint compositi dubius haeret.] . Librum alterum continuo post primum conscripsisse ac forsan eodem anno ad caput 16 perduxisse videtur; [alter paulo post,] quod caput, etsi non est ultimum, sollemni clausula terminavit: Passus est autem … gubernante domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre … Amen. Ultimum autem seu 17 non ante diem 14 novembris eiusdem anni 1226 additum est, cum ibi res tunc gestae narrentur quando primum martiris septenarium celebriter agebatur … revoluto anno, neque tamen multo post; siquidem postquam poenas sancti interfectoribus aliisque qui sceleris huius conscii fuerant illatas rettulit, non solum monuit omnia hec que dicta sunt contigisse infra annum primum, sed veluti ceterorum nescius addidit: haud dubium quin de aliis sacrilegis hiis similia vel forte maiora audituri simus.

[5] [tertius non ante annum 1237 est perfectus.] Contra liber III nonnullo post tempore neque ante annum 1237 vel scriptus, vel certe perfectus est. Aliquantum enim praeteriisse tempus postquam libros I et II ediderat, Caesarius in praefatione haud obscure innuit: Quia beatus pontifex Engelbertus, cuius actus et passionem in duobus libellis pro modulo ingenii mei dudum explicavi … atque c. 74 ita incipit: Anno presenti, qui est millesimus ducentesimus tricesimus septimus ab incarnatione Domini … Monuit quidem v. cl. A. E. Schönbach [L. c., p. 29.] morem fuisse Caesario ut, ubi rem quandam memorabilem audisset, illam ilico in schedula annotaret, addito etiam, ubi id expedire videretur, rei gestae tempore; postea vero narrationes illas in aliquo ex suis operibus loco apto inseruisse; porro idem probabiliter hic accidisse et, sicuti constat caput 75 operi perfecto accessisse, ita etiam caput 74 prioribus capitibus 1 – 73 aliquanto iam a tempore scriptis esse additum. Quae sapienter dicta sunt, neque melius res aestimari poterat quam diu Vitae sola prostabat editio Surii parum idonea. Nunc vero postquam, collatis codicibus, perspeximus bis Caesarianam Vitam S. Engelberti esse editam, caput autem 74 ad priorem, caput Surianum 75 (nostrum 76 bis) ad posteriorem recensionem pertinere, ratione a Schönbachio instituta non iam ita luculenter conclusum esse crediderim. Certiora proferre possemus si constaret quo tempore compositum fuerit a Caesario alterum opus de miraculis, non iam duodecim, ut Dialogus miraculorum, sed octo libris comprehensum, e quibus tres dumtaxat adhuc sunt reperti [A. Meister, Die Fragmente der Libri VIII Miraculorum des Caesarius von Heisterbach. Rom, 1901 = Römische Quartalschrift, Supplementheft XIV.] . In prologo enim illius docet Caesarius [Ibid., p. 1 – 2.] : quae mihi sunt comperta … scripto commendavi, loco [Verba loco … declarent, quamvis in uno codice legantur, in ceteris duobus desint, a Caesario tamen videntur scripta. Cf. Meister, t. c., p. XXXVI; Schönbach, Ueber Caesarius von Heisterbach, II (vid. supra, p. 623, annot. 3), p. 46.] quarti libri [In codice sequuntur verba quia et, quae Meister e contextu, utpote inconcinna, reiecit.] passionem et miracula [Non sola miracula, ut intellexisse videtur Meister, p. XXXVI.] domini Engelberti Coloniensis archiepiscopi, qui me ista scribente occisus est, inserens. Nomina auctoris initiales litterae coniunctae declarent. Iam vero ut liber I littera C, liber II littera E [Cum his non congruit tertius, utpote qui vel littera A (prologus) vel littera I (cap. 1) ordiatur, non vero littera S.] , sic Vita Engelberti, si epistulam praeviam neglexeris, littera A incipit atque ita quarto loco venire potest [CEsArius.] . Verum etsi verba allata innuunt prologum non multo post mortem Engelberti conscriptum esse, nihil in tribus libris qui supersunt invenimus quo statuamus quando scribi miracula coepta sint [Id anno 1225 factum esse dicit Meister, l. c., qui conferre iubet c. 16 libri I (quod caput legitur p. 25; perperam autem scribit Meister: “l. I, c. 25”!). Verum qui illud caput adierit, mirabitur in uno codice legi rem gestam esse anno 1225, in altero anno 1220, in tertio anno 1228.] , maxime quando scribi desierint.

[6] [Testimoniis amplis instructus,] Quae libro I narrata sunt unde acceperit, vix innuit Caesarius. Veri tamen simile videtur ex vulgata atque recenti fama eorumque qui res viderant vel certe bene noverant testimoniis esse accepta [Cf. l. I, c. 7: Sed et quidam ex eius capellanis, qui conscienciam eius noverat, de ipso cum abbate nostro conferens sic ait …; c. 9: ut ait quidam ex eius concanonicis …] . Ut autem libro II de ultimis diebus, morte, exsequiis Engelberti deque poenis ab interfectoribus eius repetitis tam copiose, singillatim atque optime perscriberet, id eo factum est quod non solum plurimorum virorum qui rebus interfuerant atque ipsius Friderici comitis, qui praecipuus sceleris auctor exstiterat, testimonia vel ipse audivit, vel ab aliis accepta cognovit [L. II, c. 1: Engelbertus (episcopus Osnabrugensis) cuidam honesto militi, sicut nuper ab eius ore audivi, proposuit dicens …;c. 4: Teste eodem episcopo (Mindensi), cuius relatione hec comperta sunt …; c. 7 sub init.: sicut hodie testis est cellerarius de Hemmerade; ibid. sub fin.: sicut usque hodie testis est (idem cellerarius); c. 8: Nam sicut ab eius ore nuper audivi …; ibid.: Sicut testis est magister Iohannes abbas Sancti Trudonis (cf. l. III, c. 5); c. 9 med.: Et sicut testantur qui aderant …; c. 14: Miles quidam, qui predictas blasphemias Arnoldi audivit, … ista mihi retulit.] , sed maxime quod narrationem a Tobia Friderici comitis notario scriptam et legit [L. II, c. 7 med.: Nutu Dei actum est ad martirii eius ordinem modumque declarandum ut comes Fridericus ab Urbe rediens Coloniam captivus duceretur; qui culpam suam palam confessus parricidii reos nominatim expressit, eciam fratres suos supradictos de reatu accusans. Captus est cum eo cum altero quodam Tobias notarius suus, qui in vinculis positus ad peticionem quorundam canonicorum, qui me ad scribendum amplius sollicitaverant, ut verius scribi possent qualiter vel a quibus beatus episcopus sit occisus, spe consequende venie eciam scripto manifestavit, Deum testem invocans in anima sua se vera dixisse secundum quod ipsius comitis in agone et aliorum nefandorum Rome confessio patefecit.] et partim exscripsit [Ibid. paulo post: sicut scribit Tobias; ibid. inferius: Verba sunt Tobie.] ; in qua ea rettulerat Tobias quae cum Fridericus tum alii viri scelerati coram iudicibus erant confessi. Tandem in libro III ea tantum miracula scribere sibi proposuit quae ipsi a personis veridicis erant relata sive a venerabili viro Goswino, ecclesie Beati Petri canonico, ab ore eorum quos martir sanavit excepta [L. III, prol.; cf. c. 5: sicut ipse mihi retulit; c. 10: sicut mihi retulit frater Petrus abbatis capellanus; c. 17: hec que dicta sunt, me audiente, presentibus narravit; c. 18: ut … omnibus nobis se diceret esse curatum; c. 19: Miraculi eiusdem idem Alardus usque hodie testis est; c. 20: sicut ipsa mihi nuper retulit; c. 21: Huius miraculi testis est Henricus decanus rurensis et multi cum eo; c. 25: Huius miraculi testis ego sum; c. 42: Eckardus sacerdos, … cum a nobis interrogaretur, … respondit; c. 43: Hec mihi recitata sunt ante paucos menses a predicto abbate; c. 46: Hec mihi a quodam veridico sacerdote relata sunt; c. 74: Huius miraculi testis est Iohannes quondam capellarius archiepiscopi, nunc vero conversus ibidem; c. 76: Retulit mihi domnus Henricus archiepiscopus…] ; in componendis vero capitibus 50 – 73, quibus referuntur miracula eo loco patrata quo occisus erat Engelbertus, non iam testimoniis ore prolatis, sed monumento scripto est adiutus. Sic enim his capitibus praefatur (c. 49 extr.): Referam nunc quedam de signis et portentis variisque sanitatibus que in loco occisionis beati antistitis Engelberti mirabiliter contigerunt, secundum quod a sacerdotibus, qui eidem loco prefuerunt et oculis suis ex parte viderunt sive ab hiis in quibus eadem miracula facta sunt audierunt, stilo sunt excepta mihique ad scribendum transmissa.

[7] [res bene noverat Caesarius] Is ergo erat Caesarius qui de rebus narrandis certior optime fieri posset ac proin posteros vera et plurima doceret. Verendum tamen erat ne, qui iubente Engelberti successore eoque famae defuncti praesulis studiosissimo scribendi munus suscepisset, [easdemque aperte et sincere narravit,] qui opus hagiographicum, id est ad aedificationem morum collaturum [Quod ipse non diffitetur l. I in prol.: Hoc non monachorum sed phylosophorum est, qui magis ad ostentacionem sciencie quam ad edificacionem morum loquuntur…] , componeret, qui ipso tempore scriberet quo Coloniae atque in tota vicinia multi cum de clero tum de plebe atroci nece domini sui permoti essent atque ipsius memoriam magna religione prosequerentur, his omnibus adduceretur pius monachus ut plus quam aequum est defuncto faveret et non tam sinceri rerum gestarum narratoris quam laudatoris munere fungeretur. Laudavit et quidem ex animo; [ut minime reticeret] sed aequum rerum aestimatorem non fugiet ex his quae in reprehensionem vituperationemve Engelberti memoriae tradita sunt, quaedam at ea pauca alibi legi, — v. gr. in litteris quibus commemorantur sententiae excommunicationis quae in eum sunt latae, — pleraque autem ab ipso Caesario breviter quidem at simul ingenue atque aperte esse prolata, ut, si ille tacuisset, minime, ut nunc possumus, res quales fuerunt intellegeremus.

[8] [et quae in Engelberti vituperationem ab aliis dicta essent,] Age vero, praetermissis multis Vitae locis in quibus ea profert quae Engelberto sive ab illius interfectoribus, sive a viris aliis eidem qualibet de causa infensis sunt exprobrata, a Friderico, inquam, comite cum iam scelus meditaretur [L. II, c. 1: quam plures, aiebat Fridericus, iniuriis affecit, lesit et offendit, nec est qui sanguinem eius vindicet.] et in ipso facinore [Ibid., c. 7: frendens Fridericus ait: “Cedite latronem, cedite, qui nobiles exheredat et nemini parcit.”] ; — a quodam milite quem dampnificaverat in quadraginta marcis beatus episcopus pro culpa filii feminam vi opprimentis; cui tamen multum pepercerat, ut culpam morte plectendam dampno tam tollerabilis pecunie multaret, ille vero damni memor, non indulgentiae, nequaquam sanctum esse neque miracula facere affirmabat dominum istum qui multos lesit, dampnificavit et exhereditavit [Ibid., c. 14.] ; — a militibus ducis Limburgensis, quem inter et Engelbertum antiquae vigebant inimicitiae [L. III, c. 27.] ; — a pellifice quodam qui, multa ab Engelberto fraternitatibus civitatis irrogata, quattuor marcas ei solverat [Ibid., c. 37.] ; quae omnia non magnum habere momentum perspicuum est; maioris sunt quae vel quidam antea ab Engelberto non aversi, vel etiam viri pii et in ipsum propensi non semel protulerunt, ut docemur l. I, c. 6: Qui cum aliquando argueretur a religiosis quare exactiones faceret in populum sibi subiectum, humiliter se excusavit, culpam recognovit, dicens sine pecuniis pacem se non posse facere in terris; c. 7: Sed et quidam ex eius capellanis, qui conscienciam eius noverat, de ipso cum abbate nostro conferens sic ait: “Licet dominus meus secularis habeatur, non tamen talis intus est qualis foris apparet”; c. 9: Quia, ut ait quidam ex eius concanonicis, sacerdos devotus et litteratus, “aliam viam per quam in tali statu positus ianuam regni celestis, que angusta est, intrare potuisset, non considero”; l. III, prol.: Cum heu! tristis rumor occisionis eius insonuisset, multi qui actus eius seculares noverant, de salute eius desperantes aiebant: “Heu! modo perdidit corpus et animam”; c. 8: quidam aurifaber … huiusmodi virtutibus fidem adhibere non potuit, sed, quociens eo presente loqueretur quis de sanctitate presulis, vel irrisit, vel contradixit: “Quomodo”, inquit, “posset esse vel dici sanctus ad cuius mandatum multe domus exuste sunt, spoliati multi, et quem multorum fuisse constat auctorem malorum?” c. 57: veteranus quidam … cepit de miraculis que ibi fiebant scandalizari, dicens intra se: “Quid est quod video? quid est quod audio? Homo iste tyrannus erat, oppressor viduarum et orphanorum erat, avarus et elatus”; et c. 76 bis, ubi dicitur B. Hermannus Iosephus de glorificatione martyris dubitasse, cum secum reputaret: Quis credet virum totum seculo deditum, virum tantorum successuum et tantarum deliciarum subito coronari [Cum quibus conferendae sunt preces utique insolitae, quibus martyris opem nonnulli implorabant: Domine, si verum est quod de vobis creditur, scilicet quod anima vestra sit coram Domino … (l. III, c. 35, 38, 44; cf. c. 12).] ?

[9] [et quae ipse in illo reprehenderet;] Neque leviora sunt ea quibus ipse Caesarius suam sententiam luculenter aperit, v. gr. l. I, c. 1: Sanctitatem, que vite defuit, mors preciosa supplevit, et si minus perfectus in conversatione, sanctus tamen effectus est in passione; c. 2: (dignitates et divitiae sunt) recia demoniorum, instrumenta et laquei peccatorum, quos ipse evadere non potuit. Nam mundane glorie deditus totus illis multipliciter est irretitus… Hec idcirco commemoro ut cognoscat lector de quali viro martirem sibi elegerit Dominus, de vase ire faciens vas glorie; l. II, c. 6: Engelbertum vero pati voluit (Christus) eadem feria, sed in fine diei, ut ostenderet eum per bonum finem, non per precedentem vitam coronatum; c. 8: ut cognoscas, lector, quali baptismo Christus in martire suo diluere dignatus sit quidquid culpe contraxerat superbiendo, videndo, audiendo, olfaciendo, gustando, cogitando, luxuriando, operando, tangendo, gradiendo sive aliis quibuscumque levitatibus, omissionibus et negligenciis circa disciplinam. Ne multa, opponentibus quibusdam: “Nequaquam credere possumus virum superbum, avarum et prorsus seculo deditum miracula posse facere”, non infitiatur vir sincerus, sed simpliciter et candide respondet: Considerant quid aliquando fortassis fuerit, sed quid per martirium factus sit non attendunt. Credant saltem salvatum quem demones martirem confitentur (l. II, c. 14).

[10] [nihilo minus non tam ad narrandum scripsit,] Habemus ergo testem fidelem, cuius dicta, sive in laudem sive in reprehensionem Engelberti cedunt, non ilico ut vera, — potuit enim errare vir optimus, — sed certe ut digna aestimemus quorum summa ratio habeatur. Et ea quidem in quibus Engelbertum laudat eo pluris facienda sunt, quod e plurimis saec. XIII et XIV scriptoribus, qui in annalibus, chronicis, aliis libris, de Engelberto meminerunt, quicumque de ipso iudicium proferunt, cum Caesario consentiunt, nullus contradicit. Neque tamen diffitendum est opus illud non unice ad narrandum, neque tantum etiam ad morum aedificationem procurandam, verum insuper ad defensionem esse compositum, [quam ut ostenderet] hocque fuisse consilium et Caesarii scribentis, et Henrici archiepiscopi scribere iubentis, ut quod multi non approbabant, id verum esse ostenderetur, Engelbertum reapse martyrem fuisse ac proinde inter sanctos iure numerari. Ita sensisse Henricum archiepiscopum ex litteris anno 1229 datis [Knipping, t. III, n. 690.] novimus, in quibus haec legimus: [Ps. 67, 36.] Sicut mirabilis Deus olim se in sanctis suis ostendit mirabilem, ita nostris temporibus antiqua taliter signa innovat et immutat mirabilia ad tumbam domini Engelberti venerabilis predecessoris nostri, ut certissime credi debeat ipsum, qui pro iusticia passus est, cum martiribus iam gloria et honore coronatum lucem inhabitare inaccessibilem cum vera luce que illuminat omnem hominem in hunc mundum venientem. [Eccli. 36, 6., Hebr. 2, 9., I Tim. 6, 16., Ioh. 1, 9.] Eandem fuisse mentem Caesarii multis locis constat, in primis toto libro III, qui manifeste ideo compositus est ut cunctis pateret Deum ipsum, [Engelbertum inter martyres et inter sanctos iure censeri.] plurimis patratis miraculis, Engelberti martyris sanctitatem declarasse. Ita enim Caesarius in prologo: Unde necesse erat ut signa eum sequerentur. Signa enim non sunt de substantia sanctitatis, sed quedam indicia sanctitatis. Nec fuisset necesse domnum episcopum Engelbertum miraculis claruisse post mortem, si vite perfectioris fuisset ante mortem, et q. s.; c. 20: Quis ergo pontificem nostrum dubitet sanctum, quem tot commendant insignia miraculorum? et alia permulta. Ab eodem consilio non afuisse Caesarium cum librum II scriberet, vel ex c. 16 constat [Cf. etiam c. 10 et c. 14.] , quo plurimis verbis demonstrat Engelbertum martyrem esse, neque vulgarem, sed qui maioris apud Deum sit meriti quam ceteri Colonienses episcopi, Martinum dico et Severinum confessores, Evergislum et Agilolfum martyres, quin etiam clarissimum illius temporis martyrem Thomam Cantuariensem vel exaequet vel superet [Id tamen propositum Caesario fuisse ut Coloniensibus quasi alterum Thomam provideret (cf. E. Winkelmann, Kaiser Friedrich II, t. I, Leipzig, 1889, p. 474 – 75), neque ex hoc capite effici crediderim.] . Verum iam ab ipso initio eadem sententia eius menti obversabatur. Scribit enim l. I, c. 1: Quis sanctitati eius contradicat quem cordium cognitor et meritorum ponderator Dominus signis tam variis mirificat? Nequaquam tamen videtur Caesarius hac Vita novam opinionem in lectorum animis infigere voluisse, cum contra tota narratio testetur et plerosque cives in principem suum miserabili nece peremptum plurimum affectos fuisse, et multos ad eum, tamquam ad martyrem pro iustitia innocenter occisum, in suis angustiis et necessitatibus ultro confugisse. Quae ut a scriptore ficta esse credamus, nulla ratione adducimur.

[11] [Exempla Vitae manuscripta] Operis egregii supersunt exemplaria, quae quidem repperimus, sex [His addenda est brevis Passio S. Engelberti — quaedam utique epitome — quam saeculo XV Iohannes Gielemans in suo Sanctilogio inseruit (cod. Vindobonensi Bibl. privatae Caesaris austriaci 9397 a, fol. 1045v – 1049; cf. Anal. Boll., t. XIV, p. 23). Quamvis autem ante aliquot menses Vindobonam scripserimus ut nobis hae paucae paginae luce imitandae curarentur, nihil responsi adhuc accepimus.] :

1a = Codex Bruxellensis, bibliothecae serenissimi ducis de Arenberg 75, olim Monasterii Eifliae [

De voluminis fatis quaedam docent tres annotationes totidem manibus saec. XVI et XVII fol. 1 descriptae (quas nuper non omnino accurate edidit v. d. A. Huyskens, in Historisches Jahrbuch, t. XXVIII, 1907, p. 734, annot. 1 = Quellenstudien zur Geschichte der hl. Elisabeth, Marburg, 1908, p. 36, annot. 1): Anno 1590 die 12 novembris v. d. Ioannes Mirbach canonicus subdiaconus et praesentiarius collegiatae ecclesiae S. Severini apud Coloniam dono dedit me Adamo Mirbach pastori Marcomagorum necnon canonico presbytero apud Monasterienses. Praedictus D. Adamus Myrbach canonicus et pastor donavit duobus fratribus Gartzwileris canonicis in signum confraternitatis. Ex testamento venerabilis domini Hilgeri Gartzwiler, decani et canonici huius ecclesiae [de quo cf. Hartzheim, Bibliotheca Coloniensis , 1747, p. 140], possidet reverendus et eximius D. Iacobus Reinfeldius, S. Theologiae doctor, decanus et canonicus ecclesiae huius successor; qui et liberaliter ad incrementum bibliothecae huius donavit anno Dom. 1614. Fuit ergo primo Coloniensis, postea ecclesiae SS. Chrysanthi et Dariae in Monasterio Eifliae (Münstereifel). Inde nescio quo modo transiit in bibliothecam comitum Plettenbergensium, ubi in castro Nordkirchen in Westphalia servabatur (cf. Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. VI, p. 86) numero 5211 signatus. Simul autem cum castro nuper in possessionem venit illustrissimae gentis Arenbergensis atque ante hos paucos annos Bruxellas est translatus.

Constat duobus codicillis pergamenis, altero paginarum 80 (0m,241 × 0,171), [quae supersunt] altero paginarum 51, exaratis saec. XV. Priorem implet (pag. 2 – 80) Vita S. Engelberti, alterum Vita S. Elisabeth et oratio de translatione eiusdem (BHL. 2494, 2495) a Caesario Heisterbacensi conscriptae. Perhumaniter annuente serenissimo duce Engelberto, codicem semel et iterum contuli.

1a* = Codex Coloniensis Bibl. publicae, tomus XXX “Farraginum” Aegidii Gelenii, pag. 433 – 497. Insunt exarata una manu saec. XVII liber I, liber II et libri III c. 1 cum priore parte c. 2 (p. 433 – 459), tum altera manu saec. XVII liber III integer, omisso tamen prologo (pag. 461 – 497). Omnia et sola ea complectitur exemplar quae in codice 1a habentur atque, si pauca quaedam dempseris, quae a librario sive consulto sive per errorem aliter scripta sunt, ita codicis 1a lectiones exhibet, eas etiam quae istius maxime sunt propriae [V. gr. l. I, prol. 3: Sancti Petri in Heister.; c. 14: archiepiscopi vel praesulis; c. 2 20 – 21 omissa sunt verba in eadem etate; l. II, c. 793: camisiam et femoralia; c. 1611 verba Pater ignosce. Propter hoc verbum in margine sunt addita; c. 173: mensis sue; c. 1715: transfererantur. Documento etiam sunt menda librarii, v. gr. l. I, c. 1 sub fin., ubi in 1a ita legitur cordium, ut prima pars verbi (cor) paginam 3 terminet, altera pars (diū) initium ducat paginae 4; iam vero librarius 1a* duo verba haec esse credidit cor diu; l. II, c. 14 post med., in 1a: qui predicas (=predictas) blasphemias, in 1a*: qui praedicans bl.; l. III, c. 71 in. in 1a: intm (= in tantum) eadem verba, in 1a*: interim e. v.] , ut dubitari nequeat quin hoc illius sit apographum [Aliter visum est viro docto qui saeculo XVII pag. 497 annotavit: “liber III noster hic miraculorum … multo prolixior est codice ms. ex ecclesia Eiffliaca quem edidit (Gelenius)”. Atqui iam constat Gelenium apographo codicis Eifliensis, quod nactus erat (cf. infra, num. 15) nequaquam usum esse, sed satis illi fuisse ut contractam Surii editionem exscriberet.] .

1a** = Codex Bruxellensis Bibl. Regiae 8935, inter alia apographa a maioribus nostris ad diem 7 novembris illustrandum collecta, continet (fol. 2 – 11) Miracula S. Engelberti, id est solum librum III, omisso etiam prologo, “ex manuscripto insigni pergameno bibliothecae et ecclesiae collegiatae Monasterii Eifliae desumpta” et a P. Ioanne Gamans ad ipsos anno 1638 missa [Idem ex eodem codice exscribi curavit Vitam S. Elisabeth, quae ad maiores nostros anno 1638 etiam missa nunc servatur in codice Bruxellensi Bibl. Reg. 8949.] . Collatione peracta, deprehendimus hoc esse apographum ex 1a, paucis mendis inquinatum.

Varias lectiones apographorum 1a* et 1a**, ut par erat, non annotavimus.

2a = Codex Monasteriensis Bibl. Universitatis 329 (al. 1191), olim monasterii Bodecensis, saec. XV. Inest (fol. 68v – 106v) Vita integra [Cf. H. Moretus in Anal. Boll., t. XXVII, p. 2678.] . Bruxellas missum contuli.

2b1 = Parisiensis Bibl. Nat. lat. 5617. Codicillus est chartaceus, foliorum 46 (0m,205 × 0,149), exaratus saec. XVI. Vix non totum implet (fol. 1 – 45) Vita integra ex quarto eoque ultimo tomo magni Passionalis pergameni ecclesiae maioris Sancti Martini Traiectensis exscripta, in quo legebatur fol. 156 – 172 [Quae docemur hac annotatione quae in codice Parisiensi fol. 45v – 46 ab ipso amanuensi descripta est: Extracta est presens copia, in precedentibus quadraginta quinque foliis descripta, ex quodam magno volumine chatenato in pergameno conscripto in liberaria insignis ecclesie cathedralis Traiectensis existente; quod quidem volumen ab extra sic intitulatur: “ Pars passionalis, scilicet mensium octobris, novembris, decembris ”; in principio vero ab intus sic reperitur scriptum: “Venerabilis vir dominus Everardus Soudenbalch canonicus et thesaurarius ecclesie Traiectensis ac quondam prepositus ecclesie Sancti Servatii Traiectensis superioris, Leodiensis diocesis, legavit ac dedit pro salute anime sue, parentum et benefactorum suorum ac ad honorem Dei et beatissime virginis Marie ac beatissimi Martini gloriosi patroni nostri hunc librum et tres similes libros eiusdem forme, quilibet de tribus mensibus anni, continentes simul passiones et legendas omnium sanctorum totius anni. Quos in ecclesia Traiectensi perpetuis temporibus voluit remanere, ut ex ipsis prelati, canonici et beneficiati eiusdem ecclesie ac quicumque alii possint ex ipsis studere ac aliquid utilitatis apprehendere. Exorans humiliter omnes et singulos qui ex ipsis aliquid utilitatis apprehenderint, quatenus humiles preces ad Deum pro ipso et parentibus eius effundere dignentur. Qui obiit anno Domini millesimo quingentesimo tertio, vicesima nona die mensis martii. Cuius anima requiescat in pace. Amen.” Prescripta itaque copia, vitam et passionem beati et gloriosi Engelberti martyris, archiepiscopi Coloniensis, in se continens, est collationata et diligenter auschultata cum dicto libro folio C et LVI° in prima columpna primi lateris inchoañ ac folio C et LXXII° etiam in prima columpna primi lateris terminañ, et concordat cum eodem de verbo ad verbum. Teste me Conrardo Eertman notario. De Eberhardo Zoudenbalch canonico cf. W. Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, parte II, t. IV, p. 251.] .

2b2 = Codex Bruxellensis Bibl. Regiae 8935, de quo supra ad 1a**, continet etiam (fol. 15 – 45v) apographum saec. XVII confectum solius libri III “ex manuscripto Ultraiectino Sancti Salvatoris.”

Utrumque exemplar olim Traiectense, Sancti Martini et Sancti Salvatoris, ex quo haec apographa desumpta sunt, alterum cum altero arte cohaerere manifestum est. Ut enim codices 2ab1b2 multis in locis ab 1a, ita saepe etiam apographa 2b1b2 a codice 2a recedunt; neque tamen semper inter se consentiunt, sed genuinam lectionem modo 2b1 (vid. v. gr. l. III, c. 16, 33, 814, 1013.15, 132, 1618, 6310), modo 2b2 servavit (vid. l. III, c. 102, 159, 173.10, 189, 2314, 539 cet.).

[12] [duas recensiones exhibent, quarum brevior,] Atque haec quidem librariorum maiore minoreve diligentia facile explicantur. Non vero ita ea quae inter exemplaria 1a et 2ab1b2 deprehenditur multo gravior ampliorque dissimilitudo. Ut enim alia minora omittamus, ea praesertim quae casu vel librariorum errore sunt praetermissa [Ut videtur esse in 1a locus libri II, c. 1625, in 2ab1 loci libri II, c. 758, et libri III, c. 227.] , desunt in 2ab1b2 duo ultima capita 75 et 76, brevia utique et levia atque forsan ideo neglecta; desunt in 2ab1 aliqua quae ad Engelberti laudem minus faciebant, v. gr. l. I, c. 231: cum multis laboribus et expensis eandem (praepositi maioris) optinens dignitatem; c. 317: Quidam ex parte Theoderici electionem Engelberti adhuc prepositi impedire volentes coram domno apostolico quedam satis gravia illi imposuerunt; de quibus cum multis tam laicis quam clericis in facie ecclesie sue se expurgavit; l. II, c. 819, ubi humana in Engelberto fragilitas aliquanto distinctius notatur [Cf. supra, num. 9: ut cognoscas, lector, et q. s.] . Cum quibus conferendus est locus l. II, c. 112, in quo 1a satis acriter meminit de privilegiis que dominus Engelbertus ab eis (civibus Coloniensibus) extorserat, 2ab1 autem multo mitius, immo cum laude haec habent: privilegia quae dominus Engelbertus communis utilitatis causa confecerat. [in qua multa omissa sunt,] Maxima varietas est in libro III. Nomina enim hominum qui a sancto vel adiuti vel castigati sunt, et locorum in quibus huiusmodi miracula acciderunt in aliquot quidem capitibus tradunt omnes codices 1a2ab1b2 (v. gr. c. 24, 25, 44 – 46, 48), in quam plurimis vero omittunt ea codices 2ab1b2 (c. 24, 73.10, 84, 105, 131, 163.4.14, 172, 183.4, 192.4, 212, 2421.22, 256, 273, 282, 312.3, 321.3.4, 343, 362, 371, 384, 421, 4516, 471.2, 491, 506, 522, 573, 583, 591, 604, 622, 636, 643, 651, 682, 692.3, 701, 714, 725). Exempla pono.

C. 25: Miles quidam honestus, Christianus nomine… Cui dicebat abbas noster dominus Henricus, germanus eius: “Vovete … ”] 1a;

M. q. h. Ch. n… Cui dicebat abbas: “Vovete … ”] 2ab1b2.

C. 49: Cum domnus Reimundus abbas Eberbacensis] 1a;

Abbas quidam Eberbacensis cum] 2ab1b2.

Attamen constat nomina illa certe non semper ignorasse illum qui exemplar exaravit ex quo 2ab1b2 prodierunt, cum aliquando ea in narratione quidem omittant, in lemmate autem proferant, v. gr. c. 183.4, c. 273, maxime vero c. 17, in quo alter in 1a quasi dubitanter scripsit: Eodem tempore monachus quidam de ordine Cisterciensi, si bene memini, Everacensis, cum duobus conversis …, in 2ab1b2 vero alter ita incipit: Eodem tempore monachus quidam cum duobus conversis …, sed in lemmate asseveranter ponit: De monacho Everbacensi quem a paralisi sanavit.

Testes etiam affert multis locis Caesarius in 1a vel se ipsum vel alios, recensio 2ab1b2 iisdem locis neminem: c. 224 (sicut omnes testes eius sumus). 51 (sicut ipse mihi retulit), 1014 (sicut mihi retulit frater Petrus abbatis capellanus), 1714 (Qui … cum ad claustrum suum rediret et Tuicii cum magistro Iohanne loci eiusdem abbate pranderet, hec que dicta sunt, me audiente, presentibus narravit), 198, 206, 214, 2432, 2512 (Huius miraculi testis ego sum), 438, 5014, 527 (ubi ita 1a: Huic duplici miraculo interfuerunt plebanus de Gummirsbreth, Walthelmus nomine, et sacerdos quidam capellanus Liuionensis episcopi, Everardus sacerdos de Suelme cum eiusdem ville plebano Bertholtho et Iohanne subdiacono; qui omnes usque hodie testimonium perhibent iam dictam puellam per martiris merita fuisse sanatam, in 2abb2 vero ipsum ineptum dicendi genus breviatorem prodit: Huic duplici miraculo multi fuerunt qui testimonium de supradicta puella prebuerunt per martiris merita esse sanatam), c. 557, 672, 7412.

[13] [pauca addita,] Monui quaedam, etsi multo pauciora, in 2ab1b2 inveniri quae in 1a non legantur. Praecipua sunt libri III prologus, caput 41 bis, quo de visceribus S. Engelberti in abbatia Bergensi humatis et servatis quaedam traduntur, et c. 76 bis, quod vix non ad verbum ex Vita B. Hermanni Iosephi Steinfeldensis exscriptum est [BHL. 3845. Act. SS., April. t. I, p. 699, num. 33. Caput istud ex hac Vita in exemplar codicum nostrorum 2, non vero ex illo in hanc transiisse, vel inde manifestum est quod qui illud scripsit non monachus Cisterciensis, sed canonicus regularis atque, ut videtur, Steinfeldensis erat. Ita enim incipit tum in Vita B. Hermanni Iosephi, tum etiam in recensione 2 miraculorum S. Engelberti: Opere pretium est illud etiam inserere lectioni … qualiter passio eximii presulis Engilberti Coloniensis archiepiscopi nostro Ioseph … fuerit preostensa. Eodem tempore vivebat Hermannus Iosephus quo Engelbertus, atque Vita eius BHL. 3845 a scriptore aequali est conscripta.] . Singulis capitibus trium librorum praefixa sunt in 2ab1b2 lemmata, quae in 1a nulla comparent [Haec tamen perspicuitatis gratia in editione servavimus, ita tamen ut ea uncis includeremus.] . Reliqua paucissima sunt et momenti minimi, alia de quibus dubites utrum primum in exemplari codicum 2ab1b2 addita an a librario in codice 1a praetermissa [Hoc alterum accidisse puto l. II, c. 426: promovit … Engelbertum 〈vero in prepositum Beati Georgii et postea add. 2ab1〉 in episcopum Osinbrucgensem. Verba l. III, c. 244 usque hodie, hoc loco quadamtenus supervacanea, in 1a deesse, in 2ab1b2 addi, non magis est mirabile quam l. III, c. 5816 verba usque in hodiernum diem, eodem modo supervacanea, in 1a legi, in 2ab1b2 omitti. Si quis tamen censuerit verba illa c. 244 casu in 1a praetermissa esse, c. 5816 consulto in 2ab1b2 subtracta, non contradicam.] , alia pie [L. II, c. 779: exemplo eius qui latus Domini lancea aperuit.] , alia non satis apte [L. III, c. 563 verbis: primi anni occisionis beati Engelberti multa in 2ab1b2 adiuncta sunt, quibus tempus martyrii definiretur; quae temere huc sunt intrusa, cum aeque bene, immo melius antea, v. gr. c. 54, inseri potuissent.] postmodum, ut videtur, inserta. Memorabilis est locus libri III, c. 508, in quo verbis: Et ecce cereus gloriosus decenter satis compositus super ipsum locum martirii in 2ab1b2 subiuncta sunt haec: in quo nunc altare constructum est; quae omnino videntur posteriore tempore addita.

[14] [aliquanto tempore post priorem] Age vero, qui haec omnia attente pensaverit, haud aegre, ut opinor, sibi persuadebit bis editam esse S. Engelberti Vitam, primo quidem a Caesario qualis in 1a legitur, postea qualem codices 2ab1b2 exhibent, omissis multis, paucis additis, quibusdam forsan emendatis [Ut l. I, c. 4, ubi in 1a perperam: Post depositionem Ottonis Philippo adherens …, in 2ab1 recte: P. d. O. Frederico adherens …; quamquam non liquet utrum mendosum illud Philippo ab ipso Caesario scriptum sit, an a librario incurioso positum.] . Alteram editionem ab ipso Caesario procuratam esse, [a Caesario vel ab alio vulgata est] etsi veri non dixerim dissimile, cum praesertim sciamus morem illi fuisse ut operibus quae prius scripserat nonnulla, ubi usus aderat, adiungeret, nullis tamen argumentorum momentis probare possum [Optimum argumentum haberemus si certo constaret prologum libri III, qui a Caesario certo certius est conscriptus, recensioni 2 primum accessisse. Id tamen affirmare non ausim. Non enim omnino improbabile est prologum a Gelenio lectum esse in codice Suelmensi (cf. infra, num. 15), qui recensionem 1, ut videtur, exhibebat, atque fieri potuit ut nescio quam ob causam a librario in codice nostro 1a idem prologus praetermitteretur. Haec dubitanter, ut in re obscura.] . Immo dubium affert l. I, c. 310, ubi de Friderico II imperatore († 1250) in 1a dictum est: qui hodie imperat; quae verba a recensione 2 absunt. Quod etiam in tam amplo opere, ceteris non contractis, omissa sunt plurimis in capitibus libri III hominum, testium, locorum nomina, id haud scio an scriptorem alium eumque aliquanto posteriorem designet, cui singula haec iam inutilia vel supervacanea viderentur [Contra quotiens in libro III de loco martyrii beati antistitis sermo est, vix non totiens in 2ab1b2 nomen eius Givelberg est additum. An quia locum illum homines non iam ita noverant, ut certe noverant qui Caesarii erant aequales?] . Idem, quisquis ille est, alia nonnulla in singulis libris omisit vel mutavit, aliquando quidem ut famae Engelberti quadamtenus parceret; in aliis autem locis cur ita quaedam praetermiserit, ratio non est in promptu, v. gr. in amoeno illo loco l. II, c. 418, atque in l. III, c. 96, 1714, 207, 214, 328, 443, 6110, 7111, 749, 75, 76. Etsi autem tum de his, tum de aliis locis certiora proferre non possumus, haud tamen inutilis erit recensio illa 2, a quocumque demum est parata. Facile enim intellegitur, cum codex 1a ab aetate Caesarii multum distet, fieri potuisse ut genuina scriptoris verba, primae inquam editionis, a librario in hoc codice corrupta sint atque melius in 2ab1b2 servata.

[15] [et sola adhuc] Vitam primus edidit anno 1575 Laurentius Surius inter probatas sanctorum historias t. VI, p. 137 – 166 [Inde transiit in ceteras eiusdem operis editiones an. 1581, t. VI, p. 148 – 176 (Coloniae) et t. VI, fol. 44 – 53 (Venetiis), an. 1618, t. XI, p. 185 – 200 (Coloniae), an. 1880, t. XI, p. 316 – 334 (Taurini, multis praetermissis).] , codice usus Cartusiae suae Coloniensis, qui recensionem 2 exhibebat. Et in libris quidem I et II “stylum”, ut saepe alias fecit, “nonnihil correxit, [typis edita.] sed modice” vir bonus [Quae de hac editione Vitae sapienter scripsit E. Ranke, Zur Kritik der Biographie des H. Engelbert, in Neues Archiv der Gesellschaft für aeltere deutsche Geschichtskunde, t. IV (1879), p. 202 – 206, paululum corrigenda sunt, cum iam constet ea quae aliquot in locis apud Surium omissa videntur, non ab ipso Surio resecta esse, sed in ipsius exemplari manuscripto defuisse.] , tertium autem librum, praeter prologum “ob vitandam prolixitatem, mutato etiam stilo, in compendium redegit, sed ita tamen ut nihil historiae deesset.”

Aegidium Gelenium in amplo libro quem inscripsit Vindex libertatis ecclesiasticae et martyr S. Engelbertus archiepiscopus Coloniensis princeps elector etc. una cum brevi suae aetatis annalium, nobilium familiarum et monumentorum Agrippinensium ex archivis depromptorum editione (Coloniae Agrippinae, 1633) satis habuisse ut Surii editionem exscriberet (p. 3 – 280, quam plurimis insertis annotationibus), iure miratus est E. Ranke [L. c.] . Praesto enim habebat, praeter codicem Cartusianum Surii, duo exemplaria recensionis 1, “alterum exemplar mss. ex bibliotheca SS. Chrysanti et Dariae” (id est codicem nostrum 1a), quod submiserat ipsi “ eruditissimus vir D. Hubertus a Castren decanus Monasterii Eiffliae”, alterum, quod cum illo Monasteriensi consonabat, “ex oppido Schwelmensi a R. P. Hildebrando Busaeo illi suppeditatum; quod velut accuratissimum plerumque attulit” [Vindex libertatis …, p. 192; cf. p. 278 extr.] . Attulit utique, exscriptis aliquot in locis inter annotationes, quibus volumen suum copiose infersit, paucis dumtaxat verbis vel versibus, editis etiam [Ibid., p. 279.] ex codice 1a capitibus 75 et 76, quae in Suelmensi deerant [Cf. ibid., p. 278.] ; sed optimis subsidiis instructus de nova editione paranda non cogitavit. Quantum tamen illo optimo codice Suelmensi proficere potuissemus, praefatione libri III docemur, quam credo non ex Surio, sed ex exemplari manuscripto, et quidem, cum in codice nostro 1a desit, ex ipso codice Suelmensi a Gelenio acceptam. Ita enim sub initio

codices 2ab1b2: Quia beatus pontifex Engelbertus … minus in usu habuit gratiam predicandi sive sacras scripturas exponendi vel spiritualiter conversandi, et divinam electionem, qua ab eterno predestinatus est, ignorantes, ac postquam per mortem carnis extinctus est, per lucem miraculorum declarata sunt opera eius meritoria. Quae verba inter se non cohaerere manifestum est. Eadem legerat Surius in codice suo Coloniensi; quae, ut melius potuit, emendavit. Ita ergo

Surius: Quia … conversandi, propter divinam electionem, qua ab aeterno praedestinatus est, ignorantes, postquam … meritoria. Quo remedio locum minime sanatum esse nemo non videt. Gelenius autem optime: Quia … conversandi, multorum oculi in illius contemplatione caligaverant vitam forinsecam in eo considerantes; at postquam … meritoria. Quae si quis a Gelenio non ex codice Suelmensi desumpta, sed coniciendo suppleta dixerit, egregiam coniecturam esse fatebimur et prorsus mirabilem. Utrum autem verba et divinam electionem … ignorantes a Gelenio propter homoioteleuton casu praetermissa sint, an primum in recensione 2 addita, definire non valemus. Aliam etiam eiusdem praefationis sententiam (Unde nobis … martyr est), quae tum in 2ab1b2, tum apud Surium deest, a Gelenio in Suelmensi codice lectam esse aestimamus; qua locus tangitur quem Caesario praecipue cordi fuisse monuimus.

Ioh. Fridericus Böhmer, inter Fontes rerum germanicarum, t. 11 (1854), p. 294 – 329, a Gelenio libros I et II mutuatus est, librum autem III, utpote quem rei historicae parum fructuosum censeret, praetermisit. Qui neque in illo neque in hoc laudandus est, cum legenti constet multa non solum ad Engelberti historiam, sed etiam ad mores illius aevi cognoscendos utilia in libro isto III contineri [Nulla adhuc edita est Vitae illius, quae lectu certe est dignissima, versio germanica integra. Quae enim anno 1592 prodiit Schreckliche und erbermliche Historia wie Herr Fridrich Graff zu Altena und Isenberg seinen Vettern, Herrn Engelbrecht, Ertzbischoffen zu Cöln, gebornen Graffen zu Berge … mörderlich erschlagen … haec non tam versio est Vitae quam, ut ita dicam, paraphrasis quaedam. Locos selectos vertit C. Scholten, in Katholisches Magazin für Wissenschaft und Leben, t. II (Münster, 1846), p. 406 – 429; nuper vero M. Bethany, editione Böhmeri usus, solos libros I et II protulit : Engelbert der Heilige … nach dem lateinischen Original des Cäsarius von Heisterbach übersetzt in Monatschrift des Bergischen Geschichtsvereins, t. IV,(1897), pp. 1 – 10, 25 – 33, 113 – 16, 129 – 36, 176 – 83, 199 – 202, 227 – 230; seorsum prodiit: Elberfeld, 1898, 51 pp.] .

[16] [Huius commentarii propositum et subsidia.] His, ut operis nostri ratio postulat, paulo uberius propositis, iam brevioribus nobis esse licebit, qui non tam historiam S. Engelberti scribimus, quam ex rebus ab eo gestis eas explicamus quae Caesarius vel omnino non attigit, vel non satis distincte est persecutus. Ad quod praestandum non solum laudatis v. cl. R. Knipping Regestis, sed etiam optimo libro quem de Engelberti vita dudum composuit Iulius Ficker [Julius Ficker, Engelbert der Heilige, Erzbischof von Cöln und Reichsverweser. Köln, 1853, in-12, XI – 365 pp.] , atque iis quae de imperio germanico ab Engelberto administrato egregie enarravit Eduardus Winkelmann [Eduard Winkelmann, Kaiser Friedrich II, t. I (Leipzig, 1889, interJahrbücher der Deutschen Geschichte), p. 343 – 487 (viertes Buch, k. 1 – 4: Deutschland unter der Regentschaft Engelberts von Cöln).] multum nos adiutos esse libenter profitemur.

§ II. De rebus ab Engelberto gestis ante episcopatum (1185 – 1216).

[17] [Engelbertus, ortus ex potenti gente] Ortus erat Engelbertus ex genere comitum de Monte (al. de Berge, de Berga), quod, ut forsan erat cum imperatorum stirpe coniunctum [Affirmarunt tum Henricus VII imperator in diplomate anni 1225 (Knipping, Reg., t. III, n. 513): specialiter de ordinatione dilecti consanguinei nostri Engelberti …, tum ipse Engelbertus in colloquio cum Waltero episcopo Karleolensi (ibid., n. 482; cf. infra, p. 638, annot. 10): Dixit enim quod … cum sit ballivus imperatoris et consanguineus filii sui, propinqua cognatione unum alterum attingere. Quod quo modo factum sit, nullo monumento novimus. Inter utriusque autem genus nescio quam necessitudinem valde longinquam reppererunt viri docti, quod doceat Annalista Saxo (MG., Scr. t. VI, p. 677, ad an. 1026) Adolfum de Monte, Engelberti nostri atavum, duxisse uxorem Adalheidem Laufensem, neptem Bernardi comitis de Werle; is autem erat frater Giselae reginae, quae nupsit Conrado II imperatori. Cf. Ficker, Engelbert, pp. 208 et 247; Winkelmann, Friedrich II, t. I, p. 353, annot. 5.] et divitiis, possessionibus, potentia plurimum valebat, ita iam inter Coloniensis patriae proceres eminebat, ut intra non integrum saeculum quinque ex illa gente filii iuniores sedem archiepiscopalem huius urbis conscenderent [Archiepiscopi Colonienses Bruno II (1131 – 1137), Fridericus II (1156 – 1158), Bruno III (1191 – 1193), Adolfus I (1193 – 1205), Engelbertus (1216 – 1225).] . [comitum de Monte,] Cum enim esset Coloniensis praesul non solum episcopus, sed et dominus temporalis atque amplissimi ducatus rector, et tam civitas in regno quam dioecesis in ecclesia germanica primas fere partes saeculo XII et XIII ageret, rei publicae communisque pacis his turbulentis temporibus intererat ut is constitueretur archiepiscopus qui iura et bona dioecesis et patriae potenter defensaret. Iam vero postquam pristinam fidem erga imperatores stirpis Suevicae abruperant Colonienses archiepiscopi atque ceteris regni principibus ad resistendum imperatori iam consentiebant vel etiam praeibant, in horum praesulum electione partes praecipuas, quas imperator pridem habuerat, saepe comites de Monte obtinebant. Minime igitur mirandum est, cum tempore Adolfi de Monte archiepiscopi (1193 – 1205) vita functus esset die 6 maii 1199 [De tempore cf. Ficker, p. 216.] maioris ecclesiae praepositus Ludovicus, [anno 1199, admodum adulescens,] electum esse a multis canonicis Engelbertum [Eandem dignitatem adepti erant Engelberti patruus Bruno, consobrinus Adolfus, uterque postea archiepiscopus; eandem consecutus est postea consanguineus eius Theodericus de Altena.] , etsi vix quindecim annos natum. Qua de re valde paucis meminit Caesarius, l. I, c. 2: De scolis emancipatus in prepositum maiorem est electus, cum multis laboribus et expensis eandem optinens dignitatem, multo autem uberius illos labores et expensas nos docent ternae litterae Innocentii papae III [Potthast, Regesta, nn. 857, 1581, 1877.] .

[18] [praepositus maior ecclesiae Coloniensis] Tradunt enim, vacante praepositura maiore, divisa esse in duo eligentium vota, ut Engelbertum eligerent viginti quattuor canonici iuniores, Theodorico de Hengebach, praeposito SS. Apostolorum Coloniensi, suffragarentur quattuordecim tum personae (id est de “prioribus” ecclesiae Coloniensis) [Notum est “priores” dioecesis dictos esse viros in illa honoratiores, id est praepositos et aliquot decanos ecclesiarum collegiatarum atque abbates quosdam insigniores.] , tum canonici qui alios tam aetate quam dignitate ac ordine praecedebant. Cum ergo pro hoc auctoritas, pro illo numerus faceret, neutrius tamen legitima videri poterat electio. Obiciebatur enim praeposito Sancti Georgii Engelberto minor scientia, defectus aetatis et quod in minoribus erat ordinibus constitutus; unde, cum praepositurae illi esset archidiaconatus annexus, non erat ei dignitas conferenda ratione cuius cogebatur infra praefixum a canonibus spatium in diaconum promoveri. Etsi autem proponebatur pro altero quod vir erat aetate, scientia et moribus commendandus; unde meliori ducti zelo propter hoc electores ipsius in eum se confessi fuerant convenisse, nec solum sui, sed quidam alterius etiam electores eum prudentiorem esse, praesertim in spiritualibus [Theodericum laudat etiam Caesarius Heisterbacensis, Dial. mirac., l. VII, c. 40.] , asserebant, quamvis alium magis utilem, maxime circa temporalia, [a nonnullis canonicis eligitur] propter potentiam, fuerint protestati, nihilo minus, ne electus censeretur Theodericus, obstabat tum quod pauciorum suffragia in eum consenserant, tum quod non erat de corpore cathedralis ecclesiae, in qua multi reperiebantur idonei; iam vero canonicis sanctionibus cautum erat evidenter ut tunc dumtaxat ecclesiae praepositus de altera eligatur ecclesia, cum in ea nullus idoneus invenitur.

[19] [et, diu multumque obsistente aemulo,] Unde factum est ut aemuli, missis Romam binis procuratoribus, sententiam Innocentii III papae exquirerent; qui, litteris die 3 novembris 1199 datis, abbatibus Lacensi, Himmenrodensi et Heisterbacensi, quos ambae partes iudices expetierant, causam commisit. Qui, eadem ordinata, cum obstitisset Engelbertus, — quod, ut ex litteris laudatis constat, ipsi utique permissum erat, — ne sententia ab his iudicibus pronuntiaretur, depositiones testium hinc inde receptas et allegationes partis alterius sub sigillis suis ad sedem apostolicam destinarunt, partibus festum beati Michaelis tunc proximo futurum (29 septembris 1200) veniendi ad sedem apostolicam terminum praefigentes; quem praepositus SS. Apostolorum, allegans quod terminus tam prolixus dispendium ecclesiae generaret, ad festum sancti Servatii (13 maii 1200) breviavit. Ut enim Engelberti, utpote aetate minoris, sententiam retardare, ita Theoderici eandem intererat maturare. Cumque nuntii praepositi SS. Apostolorum ad Innocentii III praesentiam accessissent, praepositus Sancti Georgii nec venit, nec misit idoneum responsalem; verum Adolfus Coloniensis archiepiscopus, Engelberti consobrinus, eius absentiam excusavit, asserens eum captum, arrepto itinere ad sedem apostolicam veniendi, a nobili viro W(illelmo) Iuliacensi comite detineri [Cur a Willelmo captus sit Engelbertus, memoriae non est traditum. Coniecit Ficker, p. 217, comitem cum capitulo Sancti Georgii, cuius Engelbertus praepositus erat, graves habuisse controversias.] . Sententia igitur in festum resurrectionis dominicae (25 martii 1201) dilata, cum Engelbertus, quamquam rescripserat se ad sedem apostolicam accessurum, nec ad terminum nec ultra terminum, etiam per octo hebdomadas exspectatus, venisset nec misisset idoneum responsalem, contumacem eum censuit Romanus pontifex et in expensas legitimas parti adversae condemnavit. Noluit tamen, non audito Engelberto, sententiam ultimam pronuntiare, sed causam praepositis Sancti Gereonis et Sancti Severini Coloniensibus et decano Bunnensi totam commisit. Etsi iudices illos tamquam suspectos recusaverat Engelbertus, quod unus Theoderico praeposito SS. Apostolorum proxima consanguinitate coniunctus, alter nimia familiaritate eidem constrictus esset, et ad sedem apostolicam provocaverat, illi, appellatione neglecta, contra Engelbertum sententiam tulerunt et Theoderico praeposituram addixerunt.

[20] [tandem anno 1203] Romam denique tandem profectus est Engelbertus atque tantum apud summum pontificem potuit [Praeterquam quod causa non erat perspicua atque legitima appellatio intercesserat, id utique Engelberto Romani pontificis animos in tota re conciliare potuit, quod consobrinus eius Adolfus potentissimus archiepiscopus ei tota intentione favebat (ita Innocentius in ultimis litteris). Iam vero Adolfus tunc caput illorum erat qui in Germania partibus Welforum atque proinde ecclesiae Romanae studebant.] ut haec sententia si non verbis, re tamen vera rescinderetur. [reapse constituitur.] Statuit enim Innocentius III die 23 ianuarii 1202, quo magis laboribus partium pariter et expensis parceretur, ut, curante atque urgente Widone Praenestino episcopo, tunc sedis apostolicae in Germania legato, arbitri singuli ab utraque parte constituerentur, qui, tertio etiam, si usus esset, assumpto vel a Widone assignato, negotium terminarent. Neque tamen hac via ulterius processum est. Nam cum, Engelberto Coloniam reverso, in die pentecostes (2 iunii 1202) occasione dissensionis huiusmodi gravis esset tumultus in clero ac populo suscitatus, neque in tanta animorum commotione posset iam Wido, qui tum Coloniae praesens aderat, munus impositum adimplere, compulsae sunt partes ad sedem apostolicam iterum laborare. Cum igitur Romam iterum adiisset Engelbertus, Theodericus autem eodem procuratorem idoneum misisset, re ultro citroque agitata, tandem utriusque electionem irritam censuit pontifex, litterisque die 9 aprilis 1203 datis mandavit Widoni episcopo Praenestino atque abbatibus Cappenbergensi et Scheidano ut capitulum ecclesiae Coloniensis ad electionem canonicam et concordem inducerent vel, si id fieri non posset, ipsi intra mensem praepositum maioris ecclesiae designarent. Quattuor porro iam ab inita lite elapsis annis, fieri non poterat quin Engelbertus, qui interim maior aetate factus erat et subdiaconus ordinatus, cuique canonici numero plures irrevocabiliter adhaerebant, metropolitanus autem archiepiscopus plurimum favebat, alterutro modo praeposituram adipisceretur. Utrum electione an designatione illa potitus sit, nescimus; certe illum inde saltem a die 14 iunii 1203 ea fungentem monumenta huius temporis ostendunt [Cf. Knipping, Regesta, t. II, nn. 1632, 1637, 1648 cet.] .

[21] [At cum duo reges de imperio, duo episcopi de sede Coloniensi dimicarent,] Iam vero spem quam in illo tutore ac defensore Coloniensis ecclesiae collocarant electores, mox foede frustraturus erat Engelbertus, postea vero, ubi archiepiscopus factus est, expleturus atque superaturus. Quae ut intellegantur, quam breviter fieri potest illius luctuosi temporis historia videtur recolenda [De qua cf. inter alios H. Hüffer, Der Denkstein der Burg auf dem Godesberg und das Schisma der Kölnischen Kirche von 1205 – 1216, § II, in Annalen des historischen Vereins für den Niederrhein, t. XLVI (1887), p. 129 – 55.] . Mortuo Henrico VI imperatore († 1197), filio eius Friderico II nondum quattuor annos nato, cum Philippus dux Sueviae, Henrici VI frater, die 6 martii 1198 se in regem Romanorum eligi permisisset [Cf. Böhmer-Ficker, Regesta imperii, V, n. 15 a.] , impulsore atque auctore Adolfo de Monte Coloniensi archiepiscopo, qui pecuniae cupiditate captus quasi venale imperium habebat [Ita Caesarius Heisterbacensis, Dial. mirac., II, 30.] , Otto comes Pictaviae, de stirpe Welforum, Coloniae die 9 iunii eiusdem anni rex Romanorum etiam est electus [Cf. Knipping, Regesta, t. II, n. 1543.] et die 12 iulii Aquisgrani coronatus [Cf. ibid., n. 1547.] . Quoniam autem in hac regni parte praecipuum potentiae firmamentum et columen novo illi imperatori Ottoni IV erat, ipso anno Philippus rex, anno 1199 et Otto rex et iterum Philippus Coloniensem episcopatum, collectis maximis exercitibus, bello, incendiis, rapinis, omni vexationum genere vastaverunt. Neque ab horrendo bello civili cessatum est postquam die 1 martii 1201, excommunicato Philippo eiusque fautoribus, Innocentius III Ottonem verum regem Romanorum renuntiavit [Potthast, n. 1305 – 1307; cf. Knipping, t. c., n. 1597.] . Quin etiam res peiore etiam loco esse coeperunt, ubi Adolfus archiepiscopus, id quod iam diu meditabatur [Knipping, t. c., nn. 1606, 1626, 1641, 1650.] , ab Ottone defecit, ad Philippi partes totum se convertit illumque Aquisgrani regem consecravit [Ibid., nn. 1651, 1652, 1655 – 1657.] . Inde enim factum est ut Adolfo, quod corruptus pecunia, sicut fertur, dominum suum temerarius prodidisset [Ita Innocentius III (ibid., n. 1664). ] , die 19 maii 1205 excommunicato [Ibid., n. 1664 – 1666.] et, cum non resipuisset, die 19 iunii omni honore, dignitate atque beneficio privato [Ibid., n. 1684.] , Bruno Bunnensis praepositus die 25 iulii pro eo archiepiscopus Coloniensis sit constitutus [Ibid., t. III, n. 1.] .

[22] [furente bello civili,] Populo civitatis Coloniensis atque parte quadam cleri Ottoni regi, Brunoni archiepiscopo atque Romanae ecclesiae fidem servantibus, Engelbertus, postquam frustra in gratiam consobrini sui Adolfi apud Romanum pontificem appellationem interposuit [Quod docet Dialogus clerici et laici, ed. G. Waitz, Chronica regia Coloniensis (Hannoverae, 1880), p. 318.] , tandem ipse in partes Philippi Suevici, cui adhaerebant cum Adolfo archiepiscopo et fratre Engelberti Adolfo ceteri eorum cognati, cum nonnullis canonicis, praepositis et abbatibus transiit. Tunc iterum, duobus regibus de imperio, duobus episcopis de sede Coloniensi dimicantibus, atroci bello civili Coloniensis patria, in qua Otto rex tunc morabatur, afflicta est et pessumdata. [Engelbertus patriam vastat et depraedatur] In quibus nefandis facinoribus cur versatus sit etiam Engelbertus, acerrimis verbis eum reprehendit et accusat Innocentius III in litteris die 24 decembris 1205 ad quosdam Colonienses datis [Potthast, n. 2633; Knipping, t. III, n. 13. Cf. Chron. reg. Colon., Cont. III, ad an. 1205 (ed. Waitz, p. 221): clerus et populus … Brunonem Bonnensem prepositum concorditer elegerunt, nemine preter Engilbertum maioris domus prepositum et quibusdam canonicis Beati Petri, eius fautoribus, reluctante et pro hac indignatione de civitate recendente. Unde mox per totum episcopatum werrae plurimae et graves per episcopos et eorum complices oriuntur; fiunt incendia ubique, predones emergunt undique, bona ecclesiarum rapiuntur, curtes earum et villae exuruntur, fiunt depredationes pauperum oppidanorum, expoliationes viduarum et pupillorum, et q. s.] : Gravem ad nos dilecti filii electus et quidam canonici Colonienses querimoniam transmiserunt, quod maior prepositus Coloniensis Engelbertus ab eis contra matrem suam Coloniensem ecclesiam, que grande fecerat nomen eius, malum pro bono et odium pro dilectione rependens scisma movit et fovit. Ad maioris preterea iniquitatis augmentum curias, de quarum proventibus omnes canonici consueverant sustentari, spoliavit bonis omnibus predo factus, proventus eorum in suos et quorundam fautorum et sibi similium discordie usus dampnabili temeritate convertens, ita quod canonici servientes in ea non habent unde valeant sustentari, et ecclesia propter hoc defectum non modicum sustinet in divitiis. Quibus querelis motus pontifex iisdem litteris praecepit ut Engelbertum praepositum, nisi commonitus infra mensem Deo et ecclesie quam offendit satisfecisset de iniuriis irrogatis et ablata cum integritate restituisset, ab ipsius deinceps ecclesie persecutione desistens, a prepositure amministratione suspenderent, excommunicationis sententia percellerent et, si in excommunicatione persisteret nec desisteret ab incepto, a prepositure officio deponerent.

[23] [ac propterea excommunicatur] Qui cum in iudicium vocatus vadimonium deseruisset, reapse excommunicatus est [Cf. Dialogus clerici et laici, ed. c., p. 320.] atque etiam, ut videtur, praepositura privatus; siquidem anno 1206 docet pontifex E(ngelbertum) quondam maiorem prepositum, cum asseratur depositus per iudices delegatos a nobis, [et praepositura privatur.] prepositure amministrationi se violenter immiscere [Knipping, t. III, n. 20.] . Neque abstinuisse censendus est Engelbertus a sceleribus illis quae lamentabiliter exponit clerus Coloniensis in epistula ad Innocentium III [Ed. Ficker, Engelbert, p. 312 – 13; L. Ennen und G. Eckertz, Quellen zur Geschichte der Stadt Köln, t. II (1863), p. 22 – 23. Cf. Knipping, t. III, n. 23.] ; in qua conqueritur quod Adolfus quondam Coloniensis archiepiscopus et cum eo cognati et amici sui, Dei et proprii honoris immemores, ecclesias vastaverunt, exusserunt, incastellaverunt, possessiones mobiles et immobiles sibi appropriaverunt, homines ecclesiarum penitus destruxerunt, clericos monachos sanctimoniales de sedibus suis expulerunt, sacerdotes mandato vestro obedientes beneficiis suis spoliaverunt et inobedientes excommunicatosque viros, de quibus maximum scandalum ecclesie ortum est, in ecclesiis ipsorum instituerunt, clericos passim incarceraverunt, manus violentas eis iniecerunt et, quod flebile est dictu, membris suis mutilaverunt et, ut breviter dicamus, quicquid membris Christi defuit in nobis impleverunt. Insuper dominus noster B(runo) Coloniensis archiepiscopus, peccatis nostris exigentibus, in ignominia Dei et sancte ecclesie a domino P(hilippo) duce Suevie captivus detinetur. Ipsa civitas ad tantam necessitatem devenit propter penuriam victualium et aliorum necessariorum, que ab hostibus ex omni parte civitatem cingentibus induci prohibentur, quod amplius persistere non potest. Ecclesie propter defectum stipendiorum a ministris fere desolate sunt et ipsi priores et clerici qui residui sunt libenter exirent, sed hostibus prohibentibus non possunt et, si possent, quo fugiant ignorant.

[24] [Mox tamen in gratiam legitimi episcopi et Romanae ecclesiae redit] Non videtur tamen Engelberto alius praepositus maior subrogatus; siquidem in monumentis huius temporis caput capituli Coloniensis ubique apparet Conradus maior decanus [Cf. Knipping, t. III, nn. 4, 7, 16, 23, 26, 29, 49.] . Quin etiam, etsi deest certum hac de re testimonium, dubitari nequit quin mox aliquo modo cum legitimo archiepiscopo et cum ecclesia Romana pacem fecerit et in pristinam dignitatem sit restitutus. Nam post varios rerum eventus, occiso a nebulone die 21 iunii 1208 rege Philippo, cum quo ultimae spes Adolfi archiepiscopi exciderant, mortuo etiam die 2 novembris eiusdem anni Brunone archiepiscopo, cum Coloniensis praesul, praesente et favente Ottone rege, mense decembri ipsius anni electus esset Theodericus ille praepositus SS. Apostolorum [Ibid., n.53.] cum quo Engelbertus pridem de praepositura maiore contenderat [Quod scribit Caesarius, Dial. mirac., VII, 40, deposito Theoderico archiepiscopo, — id quod anno 1212 accidit, — ipsi aemulum eius, id est Engelbertum, per electionem esse substitutum [anno 1216], id dubitat Ficker, Engelbert, p. 220, quomodo sit intellegendum, utrum his vestris aemulum eius significet Caesarius certamen de praepositura anno 1198 initum, an innuat anno 1208 Engelbertum contra Theodericum sedem episcopalem petiisse.] , primis etiam litteris a novo archiepiscopo datis subscripsisse videmus Engelbertum maiorem praepositum [Knipping, t. III, nn. 54, 55, 56 cet.] . [et in poenam admissi facinoris] Qui cum mox, anno 1209, praeter paucos quosdam reditus, cetera omnia temporalia prepositure, item prebendas suas duas et alia quecumque excreverint capitulo ecclesie maioris transcriberet, ut cederent in solutionem debitorum suorum, CCC videlicet LX marcarum, [multam solvit] quas debebat capitulo, hancque ordinationem fideliter ac inviolabiliter se servaturum usque ad persolutionem eiusdem pecuniae fide data promitteret [Litterae Engelberti apud Lacomblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins, t. II (1846), p. 16 – 17. Cf. Knipping, t. III, n. 74.] , his utique damna explere voluit quae annis 1205 – 1206 ecclesiae Sancti Petri intulerat. [et ad bellum sacrum adversus Albigenses proficiscitur.] Neque veri est dissimile eadem de causa, ut de admissis in bello civili delictis plenius satisfaceret, anno 1212 Engelbertum cum fratre suo Adolfo comite et aliis in Galliam profectum esse [Anno 1211 id factum esse docet Caesarius, Dial. mirac., V, 21, vel certe qui hoc loco nomen Engelberti addidit — deest enim in nonnullis exemplaribus (cf. [Strange], Index in Caesarii Heisterbacensis dialogum, Confluentiae, 1857, p. 13) — et qui eundem locum exscripsit Wilhelmus de Berchen, De nobili principatu Gelrie (ed. Sloet, 1870, p. 54). Sed potius credendum esse Petro Sarnensi, qui bello contra Albigenses interfuit, nemo non videt. Ceterum ipso anno 1211 illud consilium iniisse Engelbertum probabile est; certe obiter testatur Adolfus eius frater in litteris hoc anno datis (apud Lacomblet, t. c., p. 19) se adversus hostes fidei peregrinari decrevisse.] , ut sacrae expeditioni contra Albigenses haereticos interesset. Qua de re narrat Petrus Vallium Sarnaii monachus in historia Simonis comitis de Monte-Forti, c. 62: Ipsa die (qua exercitus prope Podium Laurentii castra posuerat, id est sub finem mensis aprilis 1211) supervenerunt peregrini, prepositus videlicet Coloniensis ecclesie, potens et nobilis, pluresque cum eo nobiles Alemanni [MG., Scr. t. XXVI, p. 399.] , et c. 63: Nec silendum quod prepositus Coloniensis omnesque Alemanni, qui multi et nobiles cum eo et post eum venerant, iam (die 24 iunii) ab exercitu recesserant [Ibid.] . Solebant siquidem peregrini plerique quadraginta dumtaxat dies in exercitu remanere, quantum satis erat ut indulgentias, quas dicunt, lucrarentur, quae sacrae expeditioni erant annexae.

[25] [Iterum exorto bello civili,] Dum igitur sive ultro, sive iussus, — ut excommunicationis, in quam incurrerat, poenas daret, — longe a Colonia in expeditione illa versatur Engelbertus, Coloniam die 2 maii 1212 regressus erat Adolfus eius consobrinus atque sedem archiepiscopalem iterum occupaverat. Cum enim Otto IV imperator, quod patrimonium B. Petri invasisset et regnum Apuliae contra iuramentum quod fecerat Innocentio III intrasset, die 18 novembris 1210 esset excommunicatus, [Friderici imperatoris] et Friderico regi Siciliae, Henrici VI imperatoris filio, avitum imperium esset oblatum, aliis multis Friderico adhaerentibus, ab Ottone recedere noluit Theodericus archiepiscopus atque ideo ipse excommunicatus est et, cum bona ecclesiarum dioecesis suae quarum rectores eum ut excommunicatum vitabant, alia ipse depraedaretur, alia amicis et cognatis vastanda traderet, dignitate episcopali privatus est [Cf. Chron. reg. Colon., Cont. II, ad an. 1212 (ed. Waitz, p. 189); Catalogus tertius archiep. Colon. (MG., Scr. t. XXIV, p. 352); cf. Knipping, t. III, nn. 106, 107.] . Adolfus vero quondam archiepiscopus die 1 maii 1212 Coloniam veniens prioribus et clero se a papa investitum … affirmabat; clerum etiam sibi obedire auctoritate apostolica precepit [Chron. reg. Colon., Cont. III, ad an. 1212 (ed. Waitz, p. 233); cf. Knipping, t. III, nn. 108, 109.] .

[26] [cum Adolfo fratre] Quid per hos annos 1212 – 1215, quibus iterum Colonia bello civili miserabiliter afflicta est, egerit Engelbertus, memoriae non est traditum. Illum et fratrem eius Adolfum comitem de Monte partes Friderici Suevici et Adolfi archiepiscopi secutos esse veri est simillimum. [partes secutus,] Etsi autem docet Caesarius [Vita, 1. I, c. 4.] : Post depositionem Ottonis [1210] Friderico [Ita recte codices 2b1, ut monuimus supra p. 628, annot. 5. In 1a legitur Philippo adhaerens, cum tamen Philippus anno 1208 esset occisus.] adherens ac per hoc favorem domni Innocencii pape conquirens … in archiepiscopum electus est [1216], nullatenus cogimur ut intellegamus statim post depositionem Ottonis Friderico adhaesisse Engelbertum, praesertim cum hac una brevi sententia sex annorum spatium sit comprehensum. Adolfum comitem tunc demum, postquam Otto IV die 27 iulii 1214 pugna illa apud pontem Bovinum a Philippo Augusto rege Franciae devictus est, proxima die 15 augusti in partes Friderici transgressum esse docet Chronica regia Coloniensis [Cont. II, ad an. 1214 (ed. Waitz, p. 192).] : In assumptione Marie Fridericus rex cum inestimabili multitudine Alamanniam ingressus, Mosella traiecta, in confinio Meinevelt tentoria fixerunt. Ubi Walravius comes Iuliacensis, Adolfus comes de Monte, Heinricus comes de Seine cum eo pacem composuerunt… Quae pax etsi statim rupta est [Ibid.] ab Adolfo etiam an tantum ab aliis, nescimus — certe anno 1215 Adolfus saepe regi praesens aderat [Cf. Böhmer-Ficker, t. c., nn. 797, 798, 814.] atque etiam pro eo bellum gerebat [Chron. reg. Colon., Cont. II (ed. Waitz, p. 193); Cont. III (ibid., p. 236).] . Cum autem Fridericus die 25 iulii 1215 Aquisgrani rex consecratus, inde Coloniam, a qua Otto IV iam discesserat, iter ageret, duobus ante diebus quam urbem ingrederetur, Nussiae die 2 augusti Engelbertum etiam in comitatu regis invenimus [Böhmer-Ficker, n. 823.] . Eundem et Adolfum fratrem Aquisgrani die 25 iulii regi coronato astitisse atque tunc simul cum rege cruce signatos esse, coniectura est Fickeri [Engelbert, pp. 140, 250.] , neque prorsus probanda, nec tamen omnino reicienda. Etsi enim, quod postea ipse Ficker perspexit [Böhmer-Ficker, n. 810 d.] , non ante diem 27 iunii Aquisgranum venisse videtur Adolfus comes, certe cruce signari voluit ac paulo post, anno 1217, in sacram expeditionem profectus est, in qua anno 1218 obiit. Engelbertum etiam circa illud tempus, quo in episcopum electus est, signatum fuisse docet Caesarius [Vita, l. II, c. 8.] ; quod anno 1215 Aquisgrani factum esse, etsi nullo documento proditum est, minime tamen videtur improbabile.

[27] [Coloniae archiepiscopus anno 1216 eligitur.] Interea pastore suo viduata manebat ecclesia Coloniensis. Nam Theodericus archiepiscopus, cum anno 1212 Romam profectus esset, ut causam suam coram Romano pontifice tueretur, per quadriennium ibidem moratus nihil profecit; Adolfus vero Montensis, etsi in sedem episcopalem a Sifrido archiepiscopo Moguntino et apostolico legato restitutus dicitur [Vita l. I, c. 3: ad cuius (Friderici imperatoris) promocionem Sifrido Moguntinensi archiepiscopo plenariam potestatem legationis contulit et (al. qui) Theodericum archiepiscopum … indigne satis deponens, Adolfum restituit; Reineri Annales (MG., Scr. t. XVI, p. 664, l. 41): Aigulfus archiepiscopus in Coloniensem archiepiscopum restituitur. Cf. Knipping, t. III, n. 108.] , non tamen ab Innocentio III erat agnitus [Cf. Knipping, t. III, nn. 108, 117.] , atque forsan ideo quia vacabat tunc temporis Coloniensis ecclesia archiepiscopo, cuius iuris erat regem consecrare [Chron. reg. Colon., Cont. II (ed. Waitz, p. 193).] , Fridericus II contra morem ab archiepiscopo Moguntino rex erat consecratus [Docet quidem Conradus Mettensis et Spirensis episcopus idemque imperii cancellarius in litteris ad regem Franciae datis (MG., Const. t. II, p. 621) Fridericum ab archiepiscopo Moguntino rogatu domini Coloniensis archiepiscopi esse coronatum, atque fieri potuit ut iure suo reapse cederet Adolfus, ut Sifrido legato apostolico et fautori suo gratum faceret. Veri tamen etiam est simile ad id adductum esse Adolfum quod conscius esset de hoc ipso iure suo non satis constare. Cf. Knipping, t. III, n. 111.] . Decrevit tandem Romanus pontifex ut, amoto utroque aemulo, praesulis eligendi liberum arbitrium Coloniensibus permitteretur, atque die 29 februarii 1216 communi consensu Engelbertus est designatus [Vid. p. 647, annot. 18; cf. Knipping, t. III, nn. 137, 138.] .

§ III. De rebus ab Engelberto gestis in regenda dioecesi Coloniensi (1216 – 1225).

[28] [Recreandae Coloniensi ecclesiae] Afflictis diuturno saevoque bello civili rebus Coloniensibus qui mederetur, vix ullus aptior Engelberto eligi poterat. Praeterquam enim quod maximam nunc sibi gratiam apud Fridericum II regem et apud Romanum pontificem conciliaverat atque nobili et diviti cognatione fulciebatur, ipse procera statura formaque egregia conspicuus, ad consilia prudens et velox, magno et strenuo animo insignis, in humiles benevolus et misericors, adversus potentes imperterritus, pacis studiosus nec tamen bellum timens, et, quantum tempora atque accepta in pueritia disciplina ferebant, pius ac religiosus, is vere erat pastor bonus et potens, [Engelberto nemo aptior.] erus fortis et providus, quem res postulabat [Vid. quae toto libro I Vitae, maxime c. 2, 4 – 9, tradit Caesarius. Cf. eiusdem Catal. archiepisc. Colon. (MG., Scr. t. XXIV, p. 346): Erat dominus Engelbertus in principio electionis sue iuvenis quidem corpore, sed prudens, discretus et magnanimus valde, magis animi sui virtutem factis quam verbis manifestans.] , qui viros nobiles et magnos ab iniuria et vi inferenda compesceret, cives et oppidanos legibus et communi utilitati servire cogeret, clerum magnam partem rebus saecularibus deditum et, quod multis annis ipsi praesules de potestate certaverant, contumacem factum, firmiore disciplina contineret, in civitate, in dioecesi, in tota denique patria pacem, quietem, ordinem et post tanta infortunia res secundas instauraret et conservaret [His quae de rebus ab Engelberto fortiter in potentes et suaviter in humiles gestis monumenta historica testantur accedunt paucae quaedam fabulae recentiore aevo nullo auctore prolatae; quas obiter commemorasse satis superque erit. De quibus vid. Ficker, Engelbert, p. 83 – 85. Alias narratiunculas incertae fidei recensent etiam F. Brüning, Historische Fernblicke vom Astenberge, inZeitschrift für vaterländische Geschichte und Alterthumskunde, t. XLV (Münster, 1887), II Abth., p. 30 – 31, et Knipping, t. III, n. 565.] . In quibus procurandis non infitiandum est Engelbertum laudem rerum a se recte utiliterque gestarum non semel dominandi cupiditate, sumptibus magnificis, superbis etiam et iniustis facinoribus inquinasse. Verum perspiciet aequus et prudens iudex in eius administratione bona malis plurimum praestitisse; mirum non esse iuvenem illum praesulem a puero saecularia, ut ferebat temporum iniquitas, potius quam ecclesiastica doctum in his animi artibus exercendis modum quandoque excessisse quae ad negotium illud arduum ex sententia perficiendum maxime utiles erant atque adeo necessariae; magnum illum principem denique tandem aequalibus non tam austerum dominum quam patrem patriae visum esse [Chron. reg. Colon., Cont. IV (ed. Waitz, p. 255).] atque reapse tam brevi tempore imminentem ruinam rebus prosperis commutasse et vulnera ita sanasse, ut mirarentur qui haec viderant in quali statu ecclesiam (Coloniensem) per longa et varia scismata laceratam et depauperatam martyr noster factus episcopus invenerit et in quali illam dimiserit [Vita, 1. I, c. 3. Cf. Catal. archiepisc. Colon (MG., Scr. t. XXIV, p. 346 – 47). Neque haec solus Caesarius effert, sed alii etiam non pauci, v. gr. Catalogus tertius archiep. Colon. (ibid., p. 352): Qui dum episcopatum undique confusum et deterioratum conperit, audatia quasi leonis assumpta, que tali periculo erat pernecessaria, pacem et equitatem restituens, tyrannos quosque et malefactores a rapinis et malicia cessare coegit, singula provide disposuit, pacata et meliorata cuncta strennue gubernavit; Chron. reg. Colon., Cont. IV (ed. Waitz, p. 256 – 57): equissimus iudex et strennuus patrie et ecclesiarum Dei defensor fuit, et pro earum occubuit defensione. Inter cetera eciam eius laudabilia gesta et pacem firmissimam elaboravit; Gesta Treverorum, Cont. IV (MG., Scr. t. XXIV, p. 400, 1. 2): Verum cum Engilbertus … tam rei publice quam et dyocesi sue predones egregie cohercendo consuluisset…] .

[29] [Confirmata electione,] Elapsis ab electione duobus mensibus, die 1 maii 1216 Fridericus rex curiam apud Wirzeburg habuit; ubi Petrus cardinalis Sanctae Potentianae a domno papa missus affuit. Huic curiae Engilbertus Coloniensis electus se exhibuit, et a domno Petro cardinale confirmatus, regalia a Friderico rege suscepit [Chron. reg. Colon., Cont. III (ed. Waitz, p. 237); cf. Knipping, t. III, n. 140.] . Eodem tempore Engelberto concessit Petrus cardinalis [Knipping, n. 141 et n. 210 (non vero 208); cf. n. 181.] ut beneficia quae tunc possidebat usque ad receptionem pallii retineret [Id permisisse sedis apostolicae legatum ignorabat utique Honorius III papa, quando die 19 decembris 1216 scribebat Engelbertum nunc in archiepiscopum Coloniensem electum et etiam confirmatum, decurso tempore de consecrandis episcopis a canonibus diffinito, praeposituram Sancti Severini Coloniensis et alia beneficia, quae intelliguntur vacare de iure, detinere minus iuste… Cf. Knipping, n. 156.] . [consecratur] Post annum denique et aliquot menses, die 24 septembris 1217, Engelbertus Coloniae consecrationem episcopalem accepit a Theoderico episcopo Treverensi [Chron. reg. Colon., Cont. II (ed. Waitz, p. 195); cf. Knipping, n. 179.] , assistentibus Hugone Leodiensi, Conrado Mindensi et Adolfo Osnabrugensi episcopis [Eodem circiter tempore Theodericus episcopus integritatem amicicie indissolubilis inter ecclesiam Coloniensem et Treverensem ab antiquo habite … venerabili domino E (ngelberto) Coloniensi electo data fide promisit (cf. Knipping, n. 180), atque reapse, ut testantur Gesta Treverorum, Cont. IV (MG., Scr. t. XXIV, p. 399), Engelberto … confederatus est Theodericus Treverensis, fueruntque quasi cor unum et anima una.] . [et anno 1218 pallio donatur.] Neque tamen ante diem 24 aprilis 1218 pallium atque cum eo pontificalis officii plenitudinem ab Honorio III, qui die 18 iulii 1216 Innocentio III successerat, accepit [Knipping, nn. 192, 193. Ab hoc demum tempore, ut erat ab Innocentio III constitutum (Potthast, n. 1112; cf. P. Hinschius, System des katholischen Kirchenrechts, t. II, p. 31), nominari potuit archiepiscopus; atque reapse ita cum in litteris, tum in sigillis est nominatus. Antea autem, an. 1216 – 1218, nullo, ut videtur, facto discrimine, modo electus dictus est sive ante sive post confirmationem, modo Coloniensis ecclesiae minister, idque etiam ante consecrationem (cf. Jakob Heimen, Beiträge zur Diplomatik Erzbischof Engelberts des Heiligen von Köln, Paderborn, 1903, p. 41 – 48; Knipping, t. III, p. 27); aliquando etiam, etsi rarius, etiam his annis nomen archiepiscopi comparet, quod variis de causis haud aegre explicatur. Eadem ratione, nullo certo recepto more, numerantur in litteris Engelberti anni regiminis illius alibi ab electione, alibi a consecratione, alibi a pallii receptione, alibi etiam aliter (cf. Heimen, l. c., p. 48 – 49).] , non quod illi pontifex Romanus non faveret, sed, si Caesario fides est [Vid. Vita, l. I, c. 4; cf. infra, p. 648, annot. 7.] , ut sic urgeretur ad solvendum aes alienum quod in curia romana decessores ipsius Bruno, [Debita decessorum solvit] Adolfus et Theodericus contraxerant. Postquam enim Philippus archiepiscopus († 1191) in augendis ecclesiae suae possessionibus castrisque permultis ei comparandis pecuniam circiter 50000 marcarum erogaverat [Cf. quae diligentissime hac de re collegit Knipping, t. II, p. 277 – 82.] et multis debitis erat obligatus [Caesarius, Dial. mirac., IV, 98.] , non meliore, immo multo peiore statu res familiares sedis Coloniensis sub successoribus eius Brunone, Adolfo et Theoderico factae erant, cum bello civili pessum ivissent fortunae publicae, reditus essent deminuti, impensae autem multum auctae vel his solis litibus quibus diuturno tempore in Romana curia duo praesules de episcopatu decertarant.

[30] [et in patria Coloniensi pacem et ordinem restituit.] Iam vero Engelberto pecunia comparanda erat non solum ad ea reddenda quae decessores eius erant mutuati [Cf. infra, p. 648, annot. 7.] , sed etiam in sumptus quos ipse maximos fecit, tum ut eo apparatu atque cultu et domi et apud regem prodiret, quo tantum principem et praesulem decebat [Cf. Vita, l. I, c. 4: Ad curias Friderici imperatoris, tunc regis, cum tanta gloria et expensis ascendit ut ceteris principibus superior gloria et honore haberetur…] , tum ut vectigalia a Romano pontifice “pro subsidio terrae sanctae” imposita solveret [Cf. Knipping, t. III, nn. 155, 165, 343, 376.] , tum ut ecclesiae suae amplificandae atque tuendae terras emeret, castra construeret, oppida communiret [Cf. Vita, l. I, c. 5; l. II, c. 8, 9; Caesarius, Dial. mirac., VII, 28; Knipping, t. III, nn. 160, 174, 249, 287, 290, 324, 369, 381, 394, 432, 536, 540 – 542.] , tum etiam ut virorum armatorum copiam cogeret et aleret, quod ad pacem et ordinem restituendum erat tunc pernecessarium. Ad quae cum res familiaris non sufficeret, et aes alienum non semel contraxit, et stipendia a subditis exegit, dicens sine pecuniis pacem se non posse facere in terris [Vita, l. I, c. 6.] . In his quidem exactionibus atque etiam in sumptibus non necessariis modum non semper retinuisse Engelbertum, atque ideo in vituperationem tum civium, tum etiam virorum religiosorum venisse, fatetur Caesarius [Cf. supra, num. 8, 9.] atque ultro credimus. Verum fuit etiam in largiendo magnificus [L. I, c. 8.] et denique tandem toto suo regimine ecclesiis, monasteriis, mercatoribus ac praesertim tenuioribus quibusque multo plus illum profuisse quam obfuisse constat.

[31] [Cum viris potentibus inimicitias exercet,] Viris autem magnis atque principibus, qui in eo aemulum potentem suspiciebant, maiorem querelarum ansam dedit; quibus etsi aliquando iniuriam intulit, saepe saepius eosdem a vi atque ab iniuria fortiter compescuit. Horum praesertim conquestiones rettulit Caesarius, neque singula persecutus est, sed de bello dumtaxat distinctius meminit, [nominatim cum Walerammo duce Limburgensi] quo bis cum Walerammo duce Limburgensi decertavit illumque devicit; primo quidem paulo post electionem suam, cum dux iura et possessiones sedis Coloniensis invasisset; dein anno 1218, quando, mortuo Adolfo comite de Monte, terram fratris sui Engelbertus sibi sumpsit, eandem Walerammus nurui suae, quae Adolfi filia erat, vindicavit [De his vid. annotata ad l. I, c. 4, 5.] . Parta demum victoria usus est Engelbertus [Vid. “formam compositionis” inter ambas partes (Knipping, n. 294).] non solum ut sibi tranquillam comitatus Bergensis possessionem confirmaret [Cf. infra, p. 649, annot. 5.] , sed etiam ut comites de Vianden, qui Coloniensis ecclesiae clientes erant, a Walerammo capti liberarentur; ut de lite, quae Walerammum inter et comitem Namucensem orta erat, ipse arbiter reciperetur [Quod reapse factum est. Cf. Chronica Alberici monachi Trium Fontium ad an. 1220 (MG., Scr. t. XXIII, p. 910): Comes Namucensis Philippus, comitis Petri Autisiodorensis filius, contra Walerannum varios habuit conflictus, sed tandem per episcopum Leodiensem et archiepiscopum Coloniensem, bonis viris mediantibus, firma pax interponitur.] ; ut controversiam inter Walerammum et inter comites de Hostaden et Veldenze ab archiepiscopo amicabili compositione vel iustitia mediante diremptum iri decerneretur.

[32] [et cum Ludovico duce Bavariae.] Alteram contentionem novimus, de qua tacet in Vita Caesarius, alibi autem, prout utraque pars rebus suis favere utique solet, quadamtenus inter se pugnantia traduntur. Docet siquidem Honorius papa III litteris die 1 iunii 1218 datis [Potthast, n. 5827; Böhmer-Ficker, n. 6296; Knipping, n. 205, cf. n. 185.] Ludovicum ducem Bavariae et comitem palatinum Rheni eundemque cruce signatum, transmissa conquestione, monstravisse quod venerabilis frater noster Coloniensis archiepiscopus castrum de Turin [Turon vel Thurand apud Alken ad Mosellam; quo loco, ut novimus ex Gestis Treverorum, Cont. IV, c. 1 (MG., Scr. t. XXIV, p. 390, 1. 35), castrum aedificaverat Heinricus comes palatinus Rheni, frater Ottonis IV imperatoris. De nomine cf. Ficker, Engelbert, p. 69.] et alia, que ad ipsum Ludovicum et ad Agnetem nobilem puellam, natam nobilis viri H(einrici), quondam palatini Reni comitis, sue commissam custodie et filio suo Ottoni desponsam, cum omnibus rebus suis de iure pertinere noscuntur, per violenciam occupavit et reddere contradicit. Ne igitur, ita pergit pontifex, predictus archiepiscopus alii facere videatur quod ab aliis fieri sibi nollet, nostris sibi dedimus litteris in mandatis, ut conscientie ac fame sue consulens predictum castrum restituat nobilibus memoratis, ita quod ex iusticia gravi sibi facere videatur ac nos devocionem suam possimus merito commendare. Quapropter episcopo Herbipolensi atque abbatibus Eberbacensi et Heisterbacensi praecipiebat ut, si prefatus archiepiscopus mandatum nostrum contempserit adimplere, vos, partibus convocatis, audiatis causam et, appellatione remota, fine debito terminetis, facientes quod decreveritis per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Quid ab his iudicibus exinde factum sit, memoriae non est traditum. Certe castrum Engelbertus non reddidit, immo turri aedificata illud munivit, sive iudicum minas parvi pependit, sive potius, pecunia duci oblata, controversiam composuit. Id censuerunt quidam [E. Winkelmann, Philipp von Schwaben und Otto IV. von Braunschweig, t. II (Leipzig, 1878, inter Jahrbücher der Deutschen Geschichte), p. 458.] ab aliquo Coloniensi narratore innui, ubi scribit castrum ab Engelberto comparatum esse. Ita enim Chronica regia Coloniensis, Cont. IV, ad an. 1225 [Ed. Waitz, p. 257.] : Castrum Turunh super Mosellam situm, latibulum predonum [Non multo post, cum castrum in potestate archiepiscopi Coloniensis esse desivisset, factum est iterum latibulum predonum et malleus transeuntium (Chron. reg. Colon., Cont. V, ad an. 1248, ed. Waitz, p. 294).] , ad maximum commodum ecclesiarum et patrie comparavit et ecclesie Coloniensi reliquit possidendum; cf. ibidem, ad an. 1238 [Ed. Waitz, p. 272.] : Turris quam venerabilis archiepiscopus Engelbertus ante castrum Tůrun extruxerat… Non clarius, sed similiter sine ulla reprehensione rem commemorant Caesarius Heisterbacensis in Catalogo archiepiscoporum [MG., Scr. t. XXIV, p. 346.] : Eius industria nobile castrum Tuorun ecclesia Coloniensis obtinuit, et Gesta Treverorum, Cont. IV, c. 3 [Ibid., p. 399, l. 36.] : Iste est Engilbertus qui castrum Thůron acquisivit Coloniensi dyocesi.

[33] [Licet autem] Haec de rerum temporalium administratione. Quibus, [rerum temporalium praecipuam curam egerit,] non secus ac plerique tunc temporis episcopi ecclesiae germanicae [Vid. quae refert Caesarius, Dial. mirac., l. II, c. 27: Monachus. Clericus quidam Parisiis ante paucos annos verbum terribile contra episcopos locutus est, dicens: “Omnia credere possum, sed non possum credere quod unquam aliquis episcopus Alemanniae possit salvari.” Novicius. Quare magis iudicavit episcopos Alemanniae quam episcopos Galliae, Angliae, Lombardiae vel Tusciae? Monachus. Quia pene omnes episcopi Alemanniae utrumque habent gladium, spiritualem videlicet et materialem; et quia de sanguine iudicant et bella exercent, magis eos sollicitos esse oportet de stipendiis militum quam de salute animarum sibi commissarum. Invenimus tamen ex episcopis Coloniensibus, qui pontifices simul fuerunt et duces, aliquos fuisse sanctos, beatum videlicet Brunonem, sanctum Heribertum et sanctum Annonem.] , ita distentus erat ut totus saeculo deditus videretur atque monachi coram ipso praesente exprobrarent quod bonus dux esset, sed non bonus episcopus [Cf. infra, p. 640, num. 49.] . Esto viros illos pios gratiorem animum forsan exhibituros fuisse, si recordati essent hoc ipso episcoporum gladio materiali, ut erat temporum condicio, pacem sibi et res prosperas, quibus fruebantur, parari; nihilo minus negandum non est et alios aequales et Engelbertum eas praecipuas viri ecclesiastici atque pastoris partes, quae sunt verbum Dei praedicare, sacras scripturas exponere, spiritualiter conversari, minus, ut ait Caesarius [Vita, l. III, praef.] , in usu habuisse. Neque tamen officia veri episcopi prorsus neglexit. Ad quod, ut par est, ostendendum [Cf. Ficker, Engelbert, p. 89 – 96. Hoc tamen loco Engelberti merita laudando aliquantum auxit scriptor egregius; v. gr. quod pro monachis dissolutis in monasterio Porcetensi prope Aquisgranum constitutae sunt moniales Cistercienses (Knipping, n. 311), id non tam Engelberto, qui rem dumtaxat exsecutus esse videtur, quam Friderico II regi, qui eam praecepit, laudi est dandum. Item ut officiis subdecanatus et choriepiscopatus in maiore ecclesia reditus congruentes annecterentur (Knipping, n. 289), non curavit Engelbertus, sed a maiore praeposito et a decano procuratum approbavit.] , ut de temporalibus fecimus, ita ea maxime hic colligimus quae in Vita non sunt tradita.

[34] [ecclesiasticas tamen non neglexit.] Iam vero non solum — quod alioqui tam ducis quam episcopi munus erat — ecclesias et monasteria saepe multumque adiuvit [Cf. Knipping, nn. 149, 150, 151, 152, 153, 154 et alia in sequentibus plurima. Cuiusdam episcopi Coloniensis, et quidem, ut visum est (cf. Knipping, n. 553), Engelberti nostri, studium in corrigendis monachis improbis et iuvandis ceteris docet Caesarius in Dialogo miraculorum. In quo postquam monachos Lacenses Ord. S. Benedicti laudavit quod liberalissimo hospitio advenas acciperent (IV, 71), ita pergit (IV, 72): Eiusdem ordinis cella quaedam in episcopatu Coloniensi sita est, quam nominare nolo propter tempus, quam praepositus tam tenax regit ut neminem sponte sua hospitio secundum regulam suscipiat, cum satis abundet. Episcopus vero, qui et advocatus eiusdem cellae est, sciens hominem pecuniosum esse et inhospitalem, semel vel bis in anno cum plurimis equitaturis et multitudine militum hospitatur apud ipsum; in quorum receptione tantum expendit praepositus quantum sufficere posset ad susceptionem hospitum totius anni. Aliis vero monasteriis multo ditioribus idem episcopus parcit et sua largitur.] atque contra advocatos, quos dicunt, illa tuitus est [Cf. infra, p. 642, num. 54.] , sed etiam fratres ordinum nuper exortorum, Minores dico atque Praedicatores, a quibus tunc ubique restituebatur fidei ac morum integritas, in suam civitatem, obsistente licet clero, ultro recepit [Vita, l. I, c. 7; Knipping, n. 342.] . Barbatis autem illis qui in habitu et tonsura religionis terras circuiebant et plurimos decipiebant, in synodo vetuit ne ullo loco suae dioecesis hospitium praeberetur [Caesarius, Dial. mirac., VI, 20; Knipping, n. 551.] ; in qua etiam vel in altera synodo [Hae fuerunt utique synodi dioecesanae. Unam certo novimus synodum provincialem ab Engelberto congregatam, anno 1220 (Knipping, n. 296); quae forsan eadem est de qua meminit Caesarius, Dial. II, 25. Cf. H. Finke, Konzilienstudien zur Geschichte des 13. Jahrhunderst (Münster, 1891), p. 47 – 48.] , cum iidem vel similes quidam nebulones sub scemate religionis venientes in dioecesim Coloniensem in diversis ecclesiis corpus Domini furati essent et etiam temerassent, praecepit ut in omnibus ecclesiis dioecesis suae corpus Domini sub clausura servaretur [Caesarius, Dial. mirac., IX, 52; cf. Knipping, n. 552.] .

[35] [Minus laudabiliter se gessit] Multo uberiora, ut fere fit, de duobus litibus ecclesiasticis narrata sunt, in quibus eandem offirmatam voluntatem exhibuit Engelbertus, quam alias in eo, ubi summa pertinacia paci quietique publicae consulebat, libentius admiramur. De priore controversia, quae anno 1218 exorta est et vix post triennium finita, exstant septenae litterae, quaternae Honorii III papae, ternae iudicum qui ab eo erant constituti [Cf. Knipping, nn. 206, 234, 253, 276, 277, 308, 338.] . [in litibus de electione praepositi Susatiensis] Ex quibus, ut paucis verbis multa complectamur, accipimus canonicos capituli Susatiensis, cum praepositus eorum Theodericus de Altena, Engelberti consobrinus, exeunte, ut videtur, anno 1216 vel ineunte anno 1217 factus esset praepositus maior Coloniensis, in eius locum unanimi consensu Thomam, Susatiensem canonicum, electionis forma non penitus per omnia servata, praepositum constituisse; Engelbertum cum Theoderico consobrino electioni repugnasse, collationem praepositurae Susatiensis sibi vindicasse [Quamquam ipso anno 1217 ab Honorio III libera praepositi sui electio Susatiensibus erat confirmata. Cf. Potthast, n. 5515.] ; alterum praepositum, Theodericum de Brule, canonicum Coloniensem [Al. de Brȗle, de Broyle, de Brolio, cet. Fuit idem capellanus Engelberti (cf. Knipping, nn. 291, 293) atque etiam mortuo archiepiscopo memorem gratumque animum exhibuit. Cf. infra, p. 643, annot. 11.] , ab eo esse designatum; quater tribus deinceps a Romano pontifice datis iudicibus, omni arte conatum esse archiepiscopum, excommunicatione dico, appellationibus, cavillationibus, minis, ut causa caderent Susatienses; demum sententiam latam esse die 6 octobris 1221, ita temperatam ut causam quidem vincerent Susatienses atque in primis Thomas praeposituram conservaret, archiepiscopo tamen non nulla essent concessa. Quo factum est ut illam Engelbertus, sigillo suo apposito, acciperet et confirmaret.

[36] [et abbatissae Vilicensis.] Potenti archiepiscopo multum obsecutum esse Honorium III ex altera etiam contentione novimus, quae per annos 1223 – 1225 est protracta [Vid. litteras Honorii III de quibus P. Pressutti, Regesta Honorii papae tertii, t. II, pp. 175, 237, 245, 316, nn. 4569, 4934, 4974, 5368 (cf. Knipping, nn. 395, 412, 424, 425, 485); quae sola documenta hac de re videntur superesse.] . Postquam enim Vilicensis monasterii, quod in dioecesi Coloniensi situm erat, simul electae erant abbatissae duae, C. monialis eiusdem coenobii et altera quaedam, atque Th. cantor Sancti Florini in Confluentia et eius coniudices a sede apostolica delegati pro C. moniali sententiam dixerant, tantum abest ut huic sententiae consenserit Engelbertus eamque probaverit, ut apud Romanum pontificem contra eam intercederet, milites etiam mitteret qui monasterium custodirent, atque eiusdem proventus seu reditus occuparet. Quam ob rem cum esset a laudatis iudicibus suspensionis et excommunicationis poena multatus [Ut his spiritalibus armis crebro utebantur iudices, ita alias Engelberto, ut pecuniam creditoribus redderet, anno 1220 semel excommunicationem, semel suspensionem sunt minitati (Knipping, nn. 255, 279).] , ipse rursus Th. cantorem beneficiis quae in Coloniensi dioecesi obtinebat spoliavit. Honorius III autem, postquam die 21 novembris iusserat ut archiepiscopus, utpote qui ad ipsum appellaverat, ad cautelam ab excommunicatione absolveretur [ Pressutti, n. 4569.] , causa postmodum perspecta, ratam quidem habuisse videtur priorum iudicum sententiam [Ibid., n. 4934.] , litteris autem ad Engelbertum datis, primo illum die 9 maii 1224 reprehendit iussitque ut factum, prout ipsius conveniret honestati, corrigeret per se ipsum vel pro se super hoc idoneum responsalem ad pontificem dirigeret [Ibid., n. 4974.] ; deinde, responsione Engelberti utique accepta, die 7 martii 1225 monuit se salva conscientia cantori Confluentino iustitiam negare non posse, at simul suaviter rogavit ut archiepiscopus ea quae fecisset corrigeret, deferendo in hoc saltem nobis, qui tantum tibi deferimus [Ibid., n. 5368.] .

§ IV. De rebus ab Engelberto gestis in gubernando imperio germanico (1221 – 1225).

[37] [A Friderico II imperatore] Qui in nobilissima sua dioecesi atque in utroque suo ducatu, Coloniae et Westfaliae, potentibus vicinis societate et foedere sibi adiunctis vel confirmatis [Cf. Knipping, nn. 171 (cum duce Lotharingiae), 180 (cum archiepiscopo Treverensi), 369 (cum duce Brabantiae).] , tum aucto sive pecunia tradita sive sola spe tutelae clientum seu vassallorum numero, tum tota regiminis ratione, auctoritatem suam sedisque suae plurimum auxerat, huic maiora officia honoresque manebant ampliores. Cum enim mense aprili 1220 Fridericus II, deserta Germania, in Siciliam suam redire statuisset atque Heinricum filium, annos octo natum, qui nuper rex Romanorum erat electus, in regno avito relinqueret, primo quidem statuit regium puerum viri nobilis Heinrici de Niffen curae committere [C. Rodenberg, in MG., Epist. saec. XIII t. I, p. 97, n. 133.] , pacis autem publicae et regii patrocinii in singulis provinciis regios constituere administros, Henricum de Niffen in Suevia, Engelbertum nostrum in partibus Rheni inferioribus [Cf. Winkelmann, Kaiser Friedrich II, t. I, p. 41. Iam anno 1218 simili munere saltem obiter functus erat; cf. Knipping, n. 191: auctoritate regie maiestatis, qua tunc ex legatione domini Frederici invicti Romanorum regis nobis iniuncta fungebamur.] , alios alibi. Postquam autem die 22 novembris eiusdem anni Romae imperator est ab Honorio III coronatus [Cf. Winkelmann, t. c., p. 345.] , [tutor filii ipsius Heinrici regis] ante tamen, ut videtur, quam Siciliae regnum intravit [Cf. ibid., p. 118, annot. 7.] , missis litteris, quae perierunt, Engelberto regni negotia citra Alpes commendavit eumque Heinrici filii sui tutorem et totius regni Romanorum per Alemanniam provisorem constituit [Vitae, l. I, c. 5. Cf. Knipping, n. 303.] . [et gubernator imperii germanici] Illi ergo eodem modo erat regni gubernatio procuranda, quomodo procurasset Heinricus rex, si per aetatem licuisset, id est voluntati imperatoris, ubi usus esset, obsequendo, adhibita imperiali cancellaria, consilio cum ceteris regni principibus communicato.

[38] [anno 1221 constitutus,] Et gubernasse quidem Engelbertum testimoniis non paucis iisque apertissimis fimus certiores non solum scriptorum huius temporis, Caesarii dico [L. c.] , Reineri Leodiensis [Annales, an. 1220 (MG., Scr. t. XVI, p. 678): Engelbertus archiepiscopus Heinricum puerum, filium Frederici regis, et totum regnum in tutelam suscipit. Quamquam errat Reinerus, ubi haec mense aprili in curia Francofurtensi acta esse dicit.] , Catalogi tertii archiepiscoporum Coloniensium [Mg., Scr. t. XXIV, p. 352 “continuatio”: Denique Fridericus rex … procurationem totius regni Theutonie illi commisit, filium eciam suum, Heinricum nomine, adhuc puerum illi commendavit.] , Gestorum Treverorum [Cont. IV, c. 3 (ibid., p. 399, l. 34): suscepit tutelam regii pueri Engilbertus Coloniensis archiepiscopus, columpna ecclesie, cleri decus, stabilimentum regni.] , aliorum, sed ipsius Engelberti [Die 1 octobris 1222 (Knipping, n. 377): imperiali auctoritate, qua fungimur, et nostra. Ita etiam cancellarius die 17 novembris 1224 (Knipping, n. 462): Datum per manus domini Engelberti venerabilis Coloniensis archiepiscopi, doctoris (immo tutoris) predicti domini regis; anno 1225 (Knipping, n. 504): Testes huius rei sunt Engelbertus, Coloniensis 〈archi〉 episcopus, tutor regni, palatii primicerius…] , Friderici imperatoris [Mense martio 1222 (Lacomblet, Urkundenbuch, t. II, p. 53 – 54; cf. Knipping, n. 311): Engelberto Coloniensi archiepiscopo, cui gubernationem imperii in partibus Germanie necnon tutelam filii nostri Heinrici, qui in presentiarum rex habetur, (commisimus)…] , Heinrici etiam regis [Ita rex seu potius ipsius cancellaria in diplomatibus diei 28 iulii 1225 (Knipping, n. 503) de Engelberto meminit: qui nostri et imperii curam gerit; diei 4 septembris 1225 (Böhmer-Ficker, n. 3980) : Engelberti Coloniensis archiepiscopi, nostri provisoris et regni; anni 1226 extr. (ibid., 4030): occidendo Coloniensem archiepiscopum, cui a patre nostro imperii commissa fuisse noscitur 〈gubernatio〉…] et aliorum principum [Mense iulio 1225 Walerammus dux Limburgensis (Knipping, n. 505): dominus noster E. Coloniensis archiepiscopus, ratione imperii quod ei commissum est et ratione sui archiepiscopatus… Cf. sententiam an. 1226 latam a iudicibus, qui monent quod nos ad commissionem domini nostri Heinrici Romanorum regis et domini Engelberti Coloniensis archiepiscopi, tutoris ipsius, et q. s. (Knipping, n. 526).] . Quo autem tempore officium susceperit et quantam in rebus gerendis partem habuerit, monumenta scripta non clare perhibent. Veri autem videtur simile [Cf. Winkelmann, Friederich 11, t. I, pp. 346 – 47, 353.] mense martio 1221, cum ex Italia reversus esset Conradus episcopus Mettensis ac Spirensis et imperii archicancellarius, munus illud gubernatoris Engelberto esse delatum. Quo tamen primis temporibus cum multo modo et modestia functus videtur, ut solis negotiis maioris momenti interesset, sive quod alios principes collegas suos eosdemque regis consiliarios, quibus iam dignitate praestabat, offendere verebatur, sive ut archicancellarii invidiam nescio quam vitaret, [ab anno 1223 in tractandam rem publicam totus incumbit;] sive aliam quamlibet ob causam. A mense dumtaxat septembri 1223 ac multo magis a mense aprili 1224, veluti prorsus immutata voluntate, ita constanter in rei publicae tractatione detentus est, ut vix iam a rege discederet [Cf. ibid., p. 353. Quae tamen ibi, annot. 3, dicta sunt, ex Knippingii Regestis sunt supplenda et emendanda.] , illum, relicta fere sua dioecesi, quocumque iret comitaretur, eum denique locum iam in administratione regni obtineret quem Fridericus II voluerat.

[39] [cui in tempore difficillimo] Iam vero in rerum patriarum procuratione illud in primis intendit Engelbertus, quod in sua Coloniensi terra egregie erat assecutus, ut pacem restitueret et confirmaret. Etsi autem nimia laude eum effert Caesarius, cum scribit: diversas regni partes perlustrans tantum fecit pacem ut Augusti tempora crederes [L. I, c. 5.] , nonnihil tamen in tempore difficillimo effecisse gubernatorem [Cf. Winkelmann, t. c., pp. 369 sqq., 409.] diserte testantur aequales, v. gr. Catalogus III archiepiscoporum Coloniensium, in “continuatione” illa mox post necem Engelberti scripta [MG., Scr. t. XXIV, p. 352.] : Hic etiam negocia regni sibi commissa prudenter disponens ac moderans, [pacem, ut poterat, conciliavit] sapiencia sua et industria plus quam bello omnia sibi subiugavit, pacem firmissimam per regna stabilivit, et Conradus Hildeshemensis episcopus, qui, postquam Engelberti utilissimam operam ipse expertus erat [Cf. Winkelmann, t. c., p. 370 – 74.] , ad Honorium III scribebat [Knipping, n. 373.] : Pro dilecto et venerabili fratre nostro Coloniensi archiepiscopo … quantum audeo sanctitati vestre supplico devotissime, ut pro multa eius honestate et mee devotionis intuitu in omnibus ipsum gratie vestre recommendatum habere dignemini, scientes quod, circumspectis omnibus, ecclesiarum Alemannie status post Deum et vestram providentiam ab ipso dependat. Etenim laicalis insolentiae frena iam adeo contra clerum laxata sunt quod, nisi esset terror eius et a Deo provisa 〈[…]〉, ecclesiasticae districtionis vigor 〈[…]〉 nullus esset 〈[…]〉 pacis Alemannia non haberet [Desunt pauca verba in omnibus editionibus.] .

[40] [et civium cum ecclesiasticorum tum saecularium utilitatibus] Quod his litteris et aliis monumentis docemur, viris et rebus ecclesiasticis consuluisse et quidem praecipue consuluisse Engelbertum [Semel tamen prorsus aliter egisse Engelbertum, ut, derelicto etiam quodam suffraganeo suo, partibus principis saecularis istum impugnantis adhaereret, certo novimus et vehementer admiramur. Postquam siquidem iam antea, cum de teloneis super Rhenum accipiendis ageretur, cum detrimento Ottonis de Lippia episcopi Traiectensis Engelbertus Gerardo comiti Gelrensi faverat (cf. Winkelmann, t. c., p. 357 – 58), bello comitem inter et Ottonem exorto, Gerardo adhaesit cum Walerammo duce Limburgensi et Heinrico comite Seynensi, quos fere tota milicia Reni sequebatur, maxime de mandato et voluntate, ut fertur, domni Engelberti Coloniensium archiepiscopi; qui licet personaliter non adesset ad inpugnandum suum suffraganeum et eum cui iuramento se astrinxerat, tamen partem comitis, qui filius avunculi sui erat, de die in diem sic per eos quos occulte mittebat adauxit et confortabat, ut episcopus et sui Daventriam confugere cogerentur (Gesta episcoporum Traiectensium, c. 20, in MG., Scr. t. XXIII, p. 411, l. 38; cf. Winkelmann, t. c., p. 399 – 401; Knipping, n. 497). Cuius narrationis fidem adauget id quod alias etiam deprehendimus, Engelbertum cognatis suis plurimum indulsisse atque favisse.] , nemo in archiepiscopo mirabitur, praesertim qui recordetur maximas partes in regno principes ecclesiasticos habuisse, neque alia ratione erga eos egisse qui ante Engelbertum summum regimen imperii gessissent. Saecularium tamen principum, etsi rebus gerendis multo minus interessent, utilitatibus ita Engelberti etiam tempore providebatur, ut minime haberent cur regimen illud iure improbarent [Cf. Winkelmann, t. c., p. 361.] ; neque capio qua ratione factum sit ut vir doctus et alias aequior his solis verbis de tota Engelberti gubernatione meminerit, eum fuisse qui causam ecclesiae bene tueretur, causam vero regni non eodem modo [A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. IV (Leipzig, 1903), p. 771: “Die Interessen der Kirche waren bei diesem Mann in guter Hut, von den Interessen des Reichs galt das nicht in demselben Mass.”] . [fideliter consuluit.] Cum quibus, ut alia omittamus a clericis vel monachis pronuntiata, conferantur velim ea quibus Fridericus II mense iulio anni 1225 extulit fidem puram et devotionem laudabilem necnon et grata valde et accepta servitia que Engelbertus venerabilis Coloniensis archiepiscopus, dilectus princeps noster, nobis et imperio exhibuit iugiter et exhibet incessanter [Knipping, n. 506.] ; neque omittendus est maximus ille poeta Waltherus cantor de Vogelweide, qui cum praesens res vidisset, praesulem plurimum admiratus scripsit [Ed. Lachmann, p. 85, v. 1 sqq.] :

Von Kölne werder bischof, sint von schulden frô.
ir hânt dem rîche wol gedienet, und alsô
daz iuwer lop da enzwischen stîget unde sweibet hô.
sî iuwer werdekeit dekeinen boesen zagen swaere,
fürsten meister, daz sî iu als ein unnütze drô.
getriuwer küneges pfegaere, ir sît hôher maere,
keisers êren trôst, baz danne ie kanzelaere,
drîer künege und einlif tûsend megde kameraere.

[41] [Cum nationibus exteris.] Singula hic praesertim non persequemur, tum quia huius loci non est rerum germanicarum per annos 1221 – 1225 historiam explicare, tum maxime quod ex monumentis illius temporis, quae neque multa supersunt neque copiosa, non satis constat quam partem in singulis rebus habuerit Engelbertus. Contra paulo magis immorandum est iis quae adversus nationes exteras tunc acta sunt, utpote de quibus et bene docti simus, et vix non omnino tacuerit Caesarius Heisterbacensis. In quibus tamen, cum alibi iam fuse atque optime sint exposita, ceteris breviter memoratis, ipsius Engelberti consiliis et gestis commemorandis detinebimur.

[42] [praesertim cum Dania,] Primum negotium magni momenti [Cf. Winkelmann, t. c., pp. 418 – 46, 479 – 81.] tunc ortum est, postquam die 7 maii 1223 Henricus comes Swerinensis dominum suum Waldemarum regem Daniae vi et dolo invasit et captivum in regnum germanicum abduxit. Quae cum aliis, tum etiam Friderico II imperatori mirifica occasio visa est ut illae terrae ultra Eldanam et Albiam Romano attinentes imperio, quas ipse Fridericus anno 1214 Waldemaro, ut eum in suam societatem contra Ottonem IV regem adduceret, in perpetuum tradiderat [Böhmer-Ficker, n. 773.] , iam, quasi iniuste a Danorum rege occupatae essent, ad imperii potestatem revocarentur [Ibid., n. 1507.] . Quod consilium cum Engelberto maxime probaretur, Northusam cum rege se contulit archiepiscopus; ubi die 24 septembris inter comitem Swerinensem et inter regem Heinricum ac Fridericum imperatorem pactio facta est [Ibid., n. 3909; Knipping, n. 409.] de tradendo in potestatem imperii rege Daniae; quem, si vellet a captivitate absolvi, postea cogerent et pecuniam solvere, et terras restituere quas imperio abstulisset. Hanc sponsionem adeo gratam sibi esse manifestavit Engelbertus, ut paulo post amico suo Henrico de Swerin ob multa servitia quae ipsi in partibus Saxoniae exhibuisset, annuatim quindecim carratas vini in feudo concederet [Knipping, n. 410.] .

[43] [quando rex Waldemarus captus erat] Interea Romanus pontifex Honorius III, apud quem de iniuria domino suo facta praelati et principes regni Daniae questi erant, Waldemari regis, utpote qui Romanae ecclesiae censualis esset atque cruce, licet in occulto, signatus, causam suscepit gravesque die 1 novembris ad Engelbertum litteras dedit [Ibid., n. 411. Vid. MG., Epist. saec. XIII t. I, p. 166 – 68, praeter has litteras, alias etiam similes ad episcopos Lubicensem et Werdensem et ad imperatorem Fridericum datas. Cf. Böhmer-Ficker, nn. 6553, 6554.] , quibus illum laudabat quod ad liberationem regis hactenus, sicut accepimus, — male quidem doctus erat pontifex, — fideliter intendisti [Idem affirmare videtur Chronica regia Coloniensis, Cont. IV, ad an. 1223 (ed. Waitz, p. 253): Item ipso anno Heinricus iunior rex Northusinh curiam habuit; ubi ab Engilberto Coloniensi archiepiscopo pro absolutione regis Datie multum laboratum fuit. Sed qui cum his contulerit vel ea dumtaxat quae in eadem Chronica leguntur ad an. 1224 (ibid., p. 254): Per idem tempus Heinricus rex cum Engilberto Coloniensi archiepiscopo … pro liberacione regis Dacie et restitucione terre imperii ab eodem iniuste possesse Saxoniam intravit, non dubitabit quin absolutio in priore loco, liberacio in altero non simpliciter de rege e custodia emittendo dicta sint, sed etiam et maxime de condicionibus huius liberationis seu de pacto ineundo. Cf. R. Usinger, Deutsch-dänische Geschichte 1189 – 1207 (Berlin, 1863), p. 315, annot. 2. Ceterum animadvertisse iuverit locum priorem in uno dumtaxat codice manu prima scriptum esse, in altero deesse, in tertio alia manu esse additum.] , praecipiebat autem ut ad eum reapse liberandum modis quibuscumque niteretur; comitem Swerinensem, si monitis ipsius morem non gereret, et omnes eius in hac iniquitate fautores excommunicaret; dioecesim in qua rex detineretur interdicto subiceret. Neque his litteris, neque illis quas ad episcopos Lubicensem et Werdensem, ad imperatorem Fridericum, ad alios, misit pontifex [Cf. supra, p. 637, annot. 14.] , impetratum est ut statim liberaretur Waldemarus, sive Engelbertus eas neglexit, sive dominum suum Fridericum interrogandum duxit, quid facto opus esset. Is vero, ne cum detrimento suo augerentur contentiones quas cum Honorio III tunc habebat, a proposito quod Engelbertus Northusae fortiter urserat in tantum recessit, ut, concedente utique pontifice, non iam quidem praecise, sed tamen cum multo lenioribus condicionibus, saltem quod attinet ad restitutionem terrarum imperii, Waldemaro liberationem offerri iuberet. Quae condiciones die 4 iulii 1224, agente cum aliis imperii principibus Herimanno de Salza magistro hospitalis Teutonicorum, qui ab imperatore in Teutoniam missus fuerat causa reconciliacionis et conposicionis faciende [Chron. reg. Colon. ad an. 1224 (ed. Waitz, p. 254).] , ab utraque parte sunt probatae et iuramento interposito stabilitae [Knipping, n. 441.] .

[44] [et in potestatem imperii germanici traditus,] Nihilo minus pactio illa praevia ad effectum adducta non est. Cum enim die 6 octobris Bardevicum convenissent cum Waldemaro et Danorum legatis Conradus cardinalis episcopus Portuensis, Engelbertus noster aliique principes imperii, praeter exspectationem illorum Albertus comes de Ůrlemonde, filius sororis ipsius regis Waldemari, et barones Dacie hanc composicionem, quam nuper fide data acceptarant, reprobantes et ea que promissa erant cassantes, ascensis navibus cum indignacione recesserunt [Chron. reg. Colon., l. c. Cf. Knipping, nn. 456, 457.] . Etsi autem Engelbertus cum suis, infecto negocio, confusi discesserunt [Ibid.] , id denique tandem quod factum erat ut Danis damno, ita regno germanico utilitati fuit. Nam anno sequenti, devicto et capto ab Henrico comite Swerinensi Alberto illo, qui eum bello aggressus erat, de pacis condicionibus cum Henrico comite iterum egit rex Waldemarus, ut tandem die 17 novembris 1225 compositio seu pactio fieret, qua Henrico quidem assignarentur pecuniae multae aliaque commoda, imperio autem germanico restitueret Waldemarus non iam ea sola de quibus Fridericus rex consenserat, sed multo maiora illa quae Northusae principes cum Engelberto decreverant [Vid. hanc pactionem seu “formam compositionis facte super liberatione regum Dacie” in Meklenburgisches Urkundenbuch, t. I (Schwerin, 1863), p. 305 – 10; P. Hasse, Schleswig-Holstein-Lauenbergische Regesten und Urkundden, t. I (Hamburg, 1886), p. 190 – 92.] . Vicit ergo non Engelbertus, qui ceterum decem ante dies occisus erat, certe Engelberti consilium [Quae de hac ultima pactione in Chronica regia Coloniensi leguntur (ed. Waitz, p. 257) et secundum illam apud Ficker (Engelbert, p. 124), nec vera sunt, neque adversus Henricum Swerinensem aequa.] .

[45] [atque cum Gallia] In altero negotio, quod inter regnum germanicum et vicinas ad occidentem nationes, Galliam et Angliam, vix non eodem tempore gestum est [Cf. Winkelmann, Kaiser Friedrich II, t. I, p. 447 – 64.] , multo etiam magis quam in rebus Danicis voluntati imperatoris repugnavit Engelbertus; verum tanto minus res ei e sententia successit. Exorto iterum sub finem mensis iunii 1224 inter Anglos et Francos bello, etsi Fridericus II imperator mense novembri 1223, facto pacto cum rege Francorum Ludovico VIII, promiserat: De rege Anglie sic erit quod nullam cum eo faciemus confederationem nec cum heredibus suis, nec a nostris fieri permittemus, ubicumque impediendi habeamus potestatem [Böhmer-Ficker, n. 1509.] , atque praeceperat, probante Honorio III papa, ut foederis societatem iniret etiam Heinricus VII rex, filius ipsius, cum eodem Ludovico, tam fortiter obstitit gubernator [Quae tunc acta sint praesertim novimus ex litteris quas Walterus episcopus Karleolensis, nuntius regis Angliae apud Engelbertum, ad dominum suum mense februario 1225 dedit; quas post alios edidit. W. W. Shirley, Royal and other historical Letters illustrative of the Reign of Henry III, vol. I (London, 1862, inter Rerum Britannicarum medii aevi scriptores), p. 249 – 54; cf. Knipping, n. 482. Quibus in litteris cum multa tradantur de consiliis Engelberti et de rebus ab eo gestis ex ipsius ore accepta, documentum lectu dignum in appendice ad Vitam denuo edendum duximus.] , ut cum in castrum Vallis Coloris (Vaucouleurs) se contulisset rex Ludovicus cum consilio suo atque Tullum in vicinam civitatem venisset rex Heinricus cum Engelberto, Conrado legato apostolico et multis imperii principibus, convenientibus in unum die 19 novembris 1224 utriusque regni consiliatoribus, re infecta, ambae partes ad propria redierint [Vid. Walterum Karleolensem. Cf. etiam Chronica Albrici monachi Trium Fontium ad an. 1224 (MG., Scr. t. XXIII, p. 914); Chronicon Sancti Martini Turonense ad an. 1224 (ibid., t. XXVI, p. 470); Knipping, n. 463.] .

[46] [et Anglia] Qua de re graves querelas cum apud papam, tum apud imperatorem adversus Engelbertum habuit Ludovicus; Engelbertus vero rursus contra regem Francorum domino papae scripsit per specialem nuncium, ei significans quod noluit permittere ut confoederatio illa fieret, quia haec esset contra ecclesiam Romanam et specialiter contra regem Angliae, qui protectione Romani pontificis gaudere deberet; et rogavit quod non permitteret ut dicta confoederatio procederet, sed potius partes suas erga imperatorem interponeret, ut confoederatio inter regem Angliae et ipsum, de qua aliquando fuit tractatum, consummaretur. Praeterea Engelbertus … nuncios ad dominum imperatorem destinaverat, per quos ei significaverat quod nuncios in Angliam transmiserat [Iam ante mensem iulium anni 1223 illum ad regem Angliae legatos misisse certo novimus (cf. Knipping, n. 442). De aliis eiusdem, ut videtur, nuntiis cf. Winkelmann, t. c., p. 447 – 48.] , quorum adventum expectavit, et quod regem Francorum imperator non exaudiret nec nunciis suis aliquid responderet, donec de nunciis in Angliam transmissis certitudinem ei nunciasset. Neque vero id solum effecit Engelbertus, conivente hac in re legato apostolico Conrado [Ita Roma scribunt die 22 decembris 1224 Galfridus de Craucumb et Stephanus de Lucy nuntii regis Angliae (apud Shirley, t. c., p. 242): Die iovis proxima in sero recepit papa literas Portuensis episcopi, legati Alemanniae, quod idem Portuensis tractatum habitum inter reges Alemanniae et Franciae super matrimonio de quo scitis impedivit.] , ne, quod cupiebat Ludovicus VIII, [sapientius quam felicius] Heinricus rex puellam regiam de gente Francorum uxorem duceret, sed omni ope laboravit [Vid. Walteri epistulam. Cf. etiam Knipping, nn. 488, 492, 512, 520.] ut et Heinricus VII cum sorore regis Anglorum, et idem rex cum filia Leopoldi ducis Austriae Margarita in matrimonio iungerentur. Verum in extremo actu ceciderunt rex Anglorum et archiepiscopus atque, iubente Friderico imperatore, recusatis etiam cum Agnete filia Ottacari regis Bohemiae et cum filia Andreae II regis Ungariae nuptiis, ipsa Margarita filia Leopoldi ducis Heinrico VII regi uxor petita est et desponsa. Quamvis autem illam et conubii et foederis societatem, quam regnum germanicum inter et regem Angliae expetierat gubernator, prorsus repudiaret Fridericus, ipsum tamen Engelbertum adeo non improbavit, ut eodem tempore, forsan ut eum de accepta repulsa solaretur, praedium illi ecclesiaeque Coloniensi dono daret, attendentes fidem puram et devotionem laudabilem necnon et grata valde et accepta servitia, que Engelbertus venerabilis Coloniensis archiepiscopus, dilectus princeps noster, nobis et imperio exhibuit iugiter et exhibet incessanter [Knipping, n. 506; quae iam attulimus supra, num. 40] .

[47] [egisse videtur.] Neque admirandum est cur gubernator imperii in Germania tam vehementer imperatoris consiliis obstiterit. Ut enim imperatores de stirpe Suevica Francorum regum amicitiam fere colebant, ita Colonienses archiepiscopi, et qui ante Engelbertum et qui post eum fuerunt, regibus Angliae, qui partibus Welforum favebant, saepe multumque adhaesisse nemo nescit. Quod autem in re praesenti Henrico III regi operam navavit Engelbertus, ideo factum esse videtur tum quod, ut erat archiepiscopus Coloniensis, intellegebat civitatis suae, utpote commercio et negotiationibus florentis, maxime interesse ut pacem societatemque cum vicina Anglia foveret, tum etiam quod, ut erat imperii gubernator, timebat ne rex Franciae, devictis Anglis et eorum gallicis terris occupatis potentior in dies factus, aliquid contra vicinum regnum germanicum moliretur. Quod periculum non adeo curabat imperator, ut qui longe abesset et suis potissimum utilitatibus consuleret. Etsi autem doluit Engelbertus quod negotium ex sententia non perfecisset, rem tamen tulit, gubernatoris munera gerere non destitit [Engelbertum ante mortem ab officio illo recessisse et Leopoldum ducem Austriae pro eo gubernatorem factum esse, quod olim coniecerat Winkelmann, ipse postea recte negavit, t. c., p. 464, annot. 3.] et ad nuptias regis Heinrici cum Margarita Austriaca, quae mense novembri Norimbergae celebrandae erant, interesse constituerat [Vita, l. II, c. 5.] ; a quo consilio exsequendo cruenta morte est prohibitus.

[48] [Quomodo adversus Ps.-Balduinum, quem dicunt, comitem Flandriae, se gesserit,] Quae modo paucis exposuimus, etsi de singulis rebus plura et luculentiora non semel desideravimus, generatim tamen ex monumentis, quae supersunt, recte perspicere possumus. Aliquid autem quod his temporibus accidit, magis est impeditum. Cum enim haec agerentur, mense iunio anni 1225 Coloniam venit homo ille qui se Balduinum comitem Flandriae atque imperatorem Constantinopolitanum dicebat; quem rex Angliae Henricus et Henricus dux Brabantiae verum Balduinum esse aestimabant atque adiuvabant, rex autem Franciae Ludovicus erat aspernatus. Is igitur, si Chronicae regiae Coloniensi fides est [Cont. IV, ad an. 1225 (ed. Waitz, p. 255).] , detecta eius fallacia a rege (Franciae), parte tamen suorum sibi adherente, proficiscitur versus Coloniam, dicens se auxilium querere ab Engilberto episcopo, qui tunc regni Teutonici gubernacula tenebat. Ubi se furtim subtrahens a suorum consorcio, solivagus aufugit, archiepiscopo numquam viso. Aliter Albertus Stadensis [Annales, ad an. 1224 (MG., Scr. t. XVI, p. 358).] , qui in ceteris res non male novisse videtur: Postea venit Coloniam ad Engelbertum archiepiscopum, auxilium rogaturus. Sed Leodiensis episcopus, qui hominis scivit differentiam, videlicet utrum comes esset necne, graviter eum et saepius suis litteris infestaverat, truncanum eum et ribaldum appellans… Rogavit ergo (homo ille) archiepiscopum, ut Leodiensem vocaret. Vocatus venit, missam de concilio celebravit. Ante perceptionem corporis et sanguinis Domini accessit ad eum archiepiscopus, a viro provocatus, et sic dixit: “Adiuro te, frater episcope, per misterium corporis et sanguinis Iesu Christi, quod percepturus es in continenti, si veritatem dixeris ad salvationem, si mendacium ad dampnationem, ut dicas michi quis ille sit quem tu dicis truncanum et ribaldum in Flandria advenisse, et qui se ipsum comitem nominat et Baldewinum.” Episcopus stupefactus respondit: “Comes Flandriae Baldewinus est.” Tunc archiepiscopus viro consuluit ut Romam iret, querimoniam ad papam deferret, promittens ei quod, si in pace rediret, eum procul dubio adiuvaret. Proficiscitur multorum testimonia praelatorum Flandriae secum deferens et baronum. Certe illud archiepiscopo numquam viso suspicionem quandam movet, [non omnino liquet.] tamquam quod a Coloniensi scriptore dictum sit in defensionem archiepiscopi sui, postquam homo iste captus et in patibulum sublatus misere perierat [Quod in confirmationem huius sententiae addit Winkelmann (t. c., p. 406, annot. 1) nullo certo testimonio probari hoc circiter tempore Engelbertum Coloniae versatum esse, id verum non est. Cf. Knipping, n. 494.] . Quicquid id est, etiamsi Albertum Stadensem vera rettulisse aestimamus, certum tamen est, ipso Alberto innuente, Engelberto hominem suspectum fuisse, ut valde parce et modice ei faveret, quamvis potuisset, si statim atque magno studio ab illo stetisset, gravissimum regi Franciae facessere negotium atque causam amici sui regis Angliae utilissime promovere. Verum ne curavit quidem ut miser ille itinere solito eoque tuto secundum Rhenum Romam contenderet, sivitque eum Colonia abeuntem per Campaniam et Burgundiam gallicam magno cum ipsius periculo transire; ubi revera agnitus est et comprehensus.

§ V. De nece seu martyrio Engelberti.

[49] [De nece Engelberti non solum Caesarius in illius Vita,] Etsi nefandum illud parricidium tam ample tamque graviter Caesarius enarravit, ut nihil addi posse videatur, non abs re tamen erit hic breviores quasdam narrationes exhibere quae apud scriptores aequales leguntur. Et primo quidem ipse Caesarius, cum in illum locum Evangelii: Homo quidam descendebat ab Ierusalem in Iericho, et incidit in latrones et q. s. (Luc. 10, 30 sqq.) homiliam componeret, non tam a proposito digressus quam illud exemplo quodam confirmaturus, ita peroravit [I. A. Coppenstein, Homiliae festivae venerabilis Fr. Caesarii Heisterbacensis (Coloniae, 1615 = Fasciculus moralitatis …, pars III), p. 90 – 91.] : Sed dum ista scribimus, materiam nobis scribendi auget, heu! miserabilis casus archipraesulis nostri Engelberti. [sed idem etiam in homilia rettulit,] Ipse enim incidit in latrones, immo latronibus universis crudeliores, utpote sanguine proximos et plurimis beneficiis sibi obligatos; a quibus inopinate, insidiose et sine omni misericordia trucidabatur. Qui cum, plagis impositis, abissent, semivivo relicto, illeque verba contritionis et precum fudisset ad Dominum, intelligentes quod adhuc viveret, quod de latronibus evangelicis non legitur, statim reversi gladiis atque cultellis eum detruncantes atque perfodientes supremum in eo spiritum extinxerunt. Cuius vestimenta necnon et calciamenta extrahentes cum reliquis eius spoliis inter se diviserunt. Videntes haec clerici eius, inter quos erant sacerdotes et levitae, relicto eo, cum essent secus viam, fugierunt. Henricus vero cellerarius in Hemmenrode, misericordia motus, cum alio quodam eius eleemosynario exemplo pii Samaritani accedentes propius, super currum foetidum nobilissimum principem, imo principum caput et regni Romani tutorem posuerunt, curam cadaveris agentes, donec ad locum in quo eius exequiae parabantur devenirent. Et forte, sicut plures opinantur, Deus voluit delere culpam descensionis eius ab Hierusalem in Iericho. Per Hierusalem, in quo templum erat et religio, negotia designantur spiritualia; per Iericho mundana atque saecularia. Cum episcopus esset et dux, minus illis intendebat et ad ista nimis descendebat, ita ut quidam monachorum nostrorum illi diceret: “Domine, vos estis bonus dux, sed non bonus episcopus.” Atque quia pro honore et defensione ecclesiarum occisus est, sicut iam Deus per varias revelationes incepit ostendere, misericordiam, quam homo de quo supra dictum est consecutus est a Sameritano in corpore, hic in anima consecutus est a Christo, cui cum Patre… Amen. Quae pauco tempore post rem gestam scripta videntur, ut suadent tum prima sententia, tum verba illa: sicut iam Deus … incepit ostendere. Cum autem homilia illa dicenda esset dominica XIV post pentecosten, quae anno 1226 erat dies 13 septembris, atque nonnisi die 20 septembris Caesario iusserit Heinricus archiepiscopus ut Vitam Engelberti componeret, haud scio an haec sit prima veluti adumbratio egregiae narrationis quam in libro II pius monachus mox erat conscripturus.

[50] [ac praeterea Emo abbas Werumensis] Multo uberior atque magni momenti est narratio Emonis abbatis Floridi Orti seu Werumensis, Ord. Praem. († 1237); qui cum paulo post caedem Engelberti sub initio anni 1226 cum Theoderico episcopo Monasteriensi, qui huius sceleris particeps arguebatur, Leodium profectus esset atque ea quae ibi in concilio acta et dicta essent praesens vidisset et audisset, domum redux res nuper gestas, ut solebat [Cf. MG., Scr. t. XXIII, p. 456, 1. 3 sqq.] , sibi annotasse videtur; quae in chronica sua postmodum inseruit scriptor summae fidei. Sunt autem haec [Ibid., p. 509 – 11.] : Eodem anno cum multiplex fieret querela coram papa Honorio tercio contra exactiones advocatorum, quas extorserunt a religiosis domibus precipue monalium inverecunde, [in chronica] abbatissa Asindensis [Essen. Asnidensis scripsit editor, codicem deteriorem secutus.] super causa simili Engelbertum archiepiscopum optinuit delegatum contra Frethericum cognatum suum, fratrem episcoporum Monasteriensis et Osnaburgensis. Prefatus pontifex tunc temporis summus fuit et fidelissimus in causis ecclesiasticis. Qui commonitum habuit patruelem suum Frethericum comitem Ysenbergensem, promittens se velle ipsum de rebus patrimonii sui ditare, ne eidem plus iusto parceret; sed ille non acquievit. Accidit igitur quod pro causa imperii prefatus pontifex Sosaciam perrexit et in via dictum comitem obvium habuit. Qui minando ne eum iure suo, scilicet advocatie, privaret, torva facie et animo furioso et lingua pulsavit [(Accidit … pulsavit) Id solus Emo tradit. Haec et pauca quaedam alia, in quibus discrepant Caesarius, Emo et Chronica regia, diligenter annotamus. Cum autem iidem scriptores in omnibus rebus alicuius momenti prorsus inter se consentiant, nemo non videt his varietatibus eorum auctoritatem, ad summam rei quod attinet, minime infringi, immo potius augeri, cum his ostendatur singulos res, ut audierant, non ut apud alterutrum ex aliis duobus legerant, rettulisse.] . At ille equanimiter toleravit et ceptum iter, illo dimisso, peregit. Iam tunc multi comites, ut fama fuit, in mortem eius conspiraverant [Cf. infra, p. 642, annot. 7.] . Cunque ad prefatum oppidum venisset et illic patrueles sui, videlicet episcopi Monasteriensis et Osnaburgensis affuissent, affuit frater eorum sicut Satan. Sed cum archiepiscopus milites ad hospicium premisisset, ut cum paucis commodius rediret, adiuncto sibi comite de Termonia, dictus Frethericus, dispositis in nemore insidiis, cum aliquot servis episcopi Monasteriensis, ut fama fuit, clam insecutus est. Cunque dictus episcopus nemus quoddam perambularet, servi ante et post ipsum de latebris prosilierunt et accurrentes trahebant et tenebant iumentum. At ille veniens post tergum clamabat ut sibi soli servaretur, et accurrens percussit tremendum caput tribus ictibus, deinde cetera membra [Docet Caesarius (l. II, c. 7) archiepiscopum iubente quidem atque haud procul astante Friderico, non tamen ab eo esse percussum.] , donec humi cecidit, multis de comitatu suo nescientibus et aliis fugientibus, preter comitem Termonie, qui se super moriturum, sed frustra, totum expandit [Id non habet Caesarius (l. c.), qui tamen narrat Conradum comitem de Tremonia, gladio extracto, ei se obiecisse qui archiepiscopum primo aggrediebatur, atque duo vulnera accepisse.] . Accidit, ut dicitur, sexta feria, die beati Wilibrordi. Postmodum corpus eius ad abbatiam Montis Veteris [Altenberg.] primo deductum est, deinde Coloniam. Illis diebus domnus Conradus cardinalis, episcopus Portuensis et Sancte Rufine, cum Teutoniam visitaret, ad instantiam episcoporum et omnium prelatorum ecclesie, nec non illustris Heinrici filii Fretherici, celebrare constituit concilium in civitate Maguntia, in quo priores ecclesie Coloniensis pilleum suum primo ter gladio incisum et sanguine respersum, deinde camisiam cum wambicio quasi recenter tincto, eiulantes et cantantes: Videns Iacob vestimenta etc., inferebant, et ipse cardinalis flens cum omni multitudine subiunxit: Fera pessima etc. Deinde a ministerialibus ecclesiae Coloniensis accusati sunt principaliter episcopus Monasteriensis et fratres et comites multi. Monasteriensis autem, quasi more impaciens, diem et locum peciit ad se de obiectis expurgandum. Prefixus est igitur ei dies purificationis beate Virginis et pro loco civitas Leodiensis. Interim collegit expensam et invitavit priores ecclesie cathedralis nec non et priores tocius episcopatus, videlicet abbates, prepositos, priores et decanos. Invitavit quoque episcopos Bremensem, Verdensem, Mindensem, Traiectensem et occurrit in comitatum suum Mindensis cum fratre suo Osnaburgensi. Aderant etiam abbates Frisie: Sancti Bernardi [Alias Aduard.] , Floridi Orti [Erat is ipse Emo qui haec narrat.] et de Rottum. Et profecta est omnis multitudo septimo kalendas februarii, proxima feria post conversionem beati Pauli. Et solutum est gelu forte; et cum tenderent versus austrum, euronothus et affricus flatibus et imbribus valde homines et iumenta fatigarunt. Primo igitur die fessi venerunt ad Lippiam, secundo Duzburch, tercio Nussiam, quarto Ruram, quinto Aquisgrani, sexto, videlicet in purificationis vigilia, Leodium. Die igitur dominico [“Ipsa vigilia purificationis hoc anno (1226) incidit in diem dominicum; intellegit sane auctor diem festum.” Weiland.] , mane facto, in equis pompatice ibant ad ecclesiam Beati Lamberti cathedralem et, expectantibus episcopis et omnibus, post horam prime venit vicarius quidam et officium misse cepit legere sine cantu. Ecclesia nanque Coloniensis pro signo mesticiae sollemnitatem cantandi prohibuerat, donec ultio fieret condigna pro scelere, et totus ubique clerus quasi in triduo ante pascha in habitu lugubri et voce submissa horas reddedat. Cardinalis interim, misso episcopo Hildesemense, perquisivit si placeret domnis episcopis differri causam in feriam sequentem, et placuit. Aderant ibi, ut fama fuit, episcopi novem, comites plurimi et multitudo infinita. Die sequenti post missam ascenderunt episcopi cum comitatu suo aulam episcopalem, in medium videlicet cenaculum, et moram fecit cardinalis, et fluctuabat plebs avida novitatis et implebat domum. Episcopi quoque plurimi expectabant; sed pro signo cunei episcopalis cathedra pontificalis super capita manu ferebatur. Accessit tandem cardinalis et semel et secundo data indulgentia urgebat populum descendere, et descendit paulatim. Tandem placuit excommunicare remanentes et in negotio illo alienos; et tunc timentes dederunt locum. Et facto silentio, post prelibationem paucorum verborum domni cardinalis surrexit scolasticus Osnaburgensis Olricus et pulchre peroravit pro electo ecclesiae suae captando benivolentiam, elidendo malam presumptionem, exibendo contra confictionem inimicorum iustam satisfactionem. Surrexerunt et ministeriales Coloniensis ecclesie et comes Gelrensis contra Monasteriensem, econtra ministeriales Monasteriensis pro Monasteriensi; et, facto tumultu, dilata est causa. Die vero proxima finxit se cardinalis iturum extra civitatem, et recessit populus de aula et clerus. Sed clam rediens cum episcopis introivit et, clausa ianua, dedit audientiam, et adiudicata est eis expurgatio per episcopos. Et subtraxerunt se episcopi et territi defecerunt, et subsecuta est ab officio suspensio et beneficio; et appositi sunt pro custodia spiritualium et temporalium diocesis Monasteriensis episcopus Patherburgensis et comes Gelrensis. Septimo igitur marcii profecti sunt Romam, et pridie kalendas iunii innotuit rumor depositionis eorum, videlicet Monasteriensis episcopi et Osnaburgensis electi, fratris sui. Monasteriensis autem post breve defunctus est, et frater gratiam domni papae invenit [Nondum anno elapso postquam ab administratione ecclesiae Osnabrugensis amotus erat Engelbertus, congruos proventus ei assignandos curavit Honorius III die 11 ianuarii 1227 (Potthast, n. 7644; Rodenberg, in MG., Epist. saec. XIII t. I, p. 254 – 55). Quin etiam ab anno 1239 usque ad mortem († 1250) iterum factus est eiusdem sedis episcopus.] .

[51] [et monachus S. Pantaleonis in Chronica regia Coloniensi continuata.] Neque neglegenda sunt quae anno 1238 narravit monachus Sancti Pantaleonis Coloniensis qui Chronicam regiam patriae suae continuavit. Etsi enim haec non ita copiosa sunt, quia tamen Vitam a Caesario editam vel non legerat scriptor, vel certe tum hoc loco tum etiam aliis quaedam sibi bene nota addidit, quae in ea non sunt tradita, illius etiam testimonium est audiendum. Ita ille ad an. 1225 [Ed. Waitz, p. 255 – 57.] : Item ipso anno septimo idus novembris Engilbertus venerabilis Coloniensis ecclesie archiepiscopus, pater nostre patrie et decus Theutonie, heu! a comite de Isenberg, cognato ipsius, miserabiliter trucidatur. Siquidem iam dictus comes regalem ecclesiam in Esende, cuius idem advocatus erat, violenta oppressione lacerabat, homines dicte ecclesie durissimis angariis et parangariis affligendo. Quem cum ab hac iniuria prohiberet archiepiscopus, qui tunc Teutonici regni tutelam gerebat, comes non ferens frenum sue tyrannidis, mortem archiepiscopi machinatur, ad hoc eciam, ut dicitur, a multis nobilibus, quorum superbiam fortissimus presul contriverat, animatus. Denique dominum archiepiscopum redeuntem versus Coloniam a Sosacia, oppido Westfalie, comitatur infelici grassatione, habens secum viginti quinque scutarios ad tantum scelus expeditos, nil tale suspicantem, quia huiusmodi suspicionem et ingenita audacia et naturale fedus consanguinitatis ab archiepiscopo removebat, licet ante paucos dies per quasdam litteras sibi transmissas fuerit premunitus. Itaque arrepto loco et tempore oportuno, non longe a villa que Suelme nominatur presulem idem comes cum quibusdam suis consiliariis, cruentis carnificibus, latere eius perfosso, sceleratos sicarios in mortem ipsius exhortatur; qui in eum irruentes gladiis et pugionibus, triginta octo plagis ipsum confodiunt [Quadraginta septem vulnera in martyris corpore numerata esse narrat Caesarius, l. II, c. 8; quadraginta octo codex unus Gestorum Treverorum (MG., Scr. t. XXIV, p. 400, 1. 7; quadraginta septem ceteri codices); triginta septem Reinerus Leodiensis in Annalibus (ibid., t. XVI, p. 679, l. 43); triginta tria Annales S. Rudberti Salisburgensis (ibid., t. IX, p. 783, l. 19) et qui eos exscripsit Hermannus Altahensis in Annalibus (ibid., t. XVII, p. 387, l. 52); triginta duo Gotifredi Viterbiensis continuatio Fusniacensis (ibid., t. XXII, p. 343, l. 33).] . Hoc facto, recipit se comes cum suis in castrum Isenberg. Iacet nobile corpus desertum ab omnibus; nam tota familia conterrita tam inopinato scelere aufugerat, excepto parvo servulo, qui solus cadaver domini custodivit [Id alibi non est narratum.] . Nocte adveniente, duo indigene in biga corpus deferunt [Immo, teste Caesario (l. II, c. 7), id fecerunt Henricus cellerarius de Hemmerode, Leonius miles et quidam elemosynarius.] reponendo in ecclesia Suelme, quam ipse sequenti dominica erat consecraturus; quam ob rem et ea die qua occisus est confessionem de peccatis suis fecerat. Postera die ducitur ad cenobium Bergense, ubi a fratribus loci corpus cum ingenti fletu receptum, aromatibus conditum et luctuosis vigiliis, addita psalmorum melodia, est custoditum; ubi quidam fratrum testantur se angelicas voces audisse. Quidam eciam frater eundem eadem hora sibi in sompnis apparentem vidit et dicentem se pro iusticia triumphalem martirii lauream meruisse. Intestina eius ibidem subterrata sunt. In vigilia Martini preciosum corpus Coloniam adducitur; ubi cum inenarrabili fletu et eiulatu a clero et populo est receptum et in ecclesia Beati Petri depositum; ubi eidem gloriosa tumba est erecta, crebrescentibus ad tumbam eius cotidie miraculis et virtutibus, nonnullis egris ibi optatam recipientibus sanitatem. Constanter enim speratur ipsum martirii premia meruisse, quia equissimus iudex et strennuus patrie et ecclesiarum Dei defensor fuit et pro earum occubuit defensione. Inter cetera eciam eius laudabilia gesta et pacem firmissimam elaboravit. Castrum Turunh super Mosellam situm, latibulum predonum, ad maximum commodum ecclesiarum et patrie comparavit et ecclesie Coloniensi reliquit possidendum. Cuius morte audita, Heinricus comes de Scuirinh promissum in resignacione regis Dacie cassat, et mediante conposicione et acceptis obsidibus et copiosa pecunia, regem absolvit et absolutum permittit ad propria remeare [Haec non vere aestimasse scriptorem monuimus supra, p. 638, annot. 7.] . Postea decimo septimo kalendas decembris Heinricus prepositus Bunnensis, nacione de Můlnarken, preficitur sedi viduate; qui statim post eleccionem in vindictam necis sui piissimi predecessoris coram prioribus prestitit iusiurandum. Nec longa mora intervenit, cum ad mandatum eiusdem electi a vassallis Coloniensis eclesie castrum Isenberg obsessum in dedicionem acceptum est et solo coequatum. Idem accidit de alio castro eiusdem comitis, quod dicitur Novus-pons [Nienbrügge prope Hamm. Cf. Ficker, Engelbert, p. 270.] . In natali Domini sequente Cunradus Portuensis episcopus, apostolice sedis legatus, advenit Coloniam; qui terribili anathemate nefandum Fridericum et suos complices prophanavit.

[52] [De eadem graviter meminit] Cetera quae de caede sancti nostri in plurimis aliis annalibus et chronicis leguntur testimonia [Cf. Knipping, n. 569.] , quia et brevissima sunt et vix aliquid notatu dignum perhibent [Pauca quaedam dumtaxat, ubi usus erit, inter annotationes ad Vitam proferemus.] , satis erit semel commemorasse, ut ostendatur nefarium illud facinus plurimorum ubique animos commovisse. Non praetereundus tamen est praeclarus ille Waltherus cantor de Vogelweide, qui, ut viventem Engelbertum summis laudibus celebrarat, ita occisum planxit atque in interfectores atrociter est exsecratus [Ed. Lachmann, p. 85, l. 9 sqq.] :

Swes leben ich lobe, des tôt den wil ich iemer klagen.
sô wê im der den werden fürsten habe erslagen
[Waltherus cantor de Vogelweide.] von Kölne! owê des daz in diu erde mac getragen!
ine kan im nach siner schulde keine marter vinden:
im waere alze senfte ein eichin wit umb sînen kragen,
in wil sîn ouch nicht brennen noch zerliden noch schinden
noch mit dem rade zerbrechen noch ouch dar ûf binden:
ich warte allez ob diu helle in lebende welle slinden.

[53] [Occisus est Engelbertus quod viros potentes,] Consentiunt scriptores antiqui omnes, qui causam crudelis facinoris tradiderunt [Caesarius in Vita, Emo in Chronico, Chronica regia Coloniensis; etiam Albricus monachus Trium Fontium (MG., Scr. t. XXIII, p. 917, l. 1) docet id factum esse quia Engelbertus Fridericum amovebat ab advocatia nobilis abbatie dicte Essendie … quam, cum defendere debuisset, destruebat (intellege amovere volebat, non amoverat). Neglegi potest Chronica Sancti Martini Turonensis, cuius auctor longe positus res non bene novit, ut qui scribat (MG., Scr. t. XXVI, p. 471, l. 29): Per idem tempus occisus est Corradus archiepiscopus Coloniensis a quodam nobili nepote suo, eo quod eum excommunicatum pro manifesta iniustitia nolebat absolvere, nisi prius satisfaceret de commisso… Ab omni autem viro honesto explodendus est improbus ille Rautert, qui anno 1818 in poemate Die Legende von Isenberge ita impudenter mentiri ausus est, ut fingeret Engelbertum occisum esse quod sororem Friderici corrupisset. Iudices tamen inventi sunt qui, etsi pronuntiarant ea quae miser iste scripsisset et falsa esse et indecora, eum absolverent, eos autem condemnarent qui calumniatori fortiter et acriter pro merito responderant. De qua inhonesta re cf. Literaturzeitung für katholische Religionslehrer, mense februario 1819, mense iulio 1820; Ficker, Engelbert, p. 259 – 61.] , ideo occisum esse a Friderico consanguineo suo Engelbertum quod, cum ille abbatiam Essendensem, cuius advocatus erat, immaniter vexaret, archiepiscopus, postquam multa et forsan nimia patientia id tulerat, neque monitis, minis vel etiam promissis quicquam profecerat, tandem contumacem comitem advocatia illa privare decrevit. Non tamen haec una causa fuit sed, ut ita dicam, proxima quaedam occasio; neque forsan, etiam ut erat natura ferox et vehemens, eo devenisset Fridericus ut tantum scelus admitteret, nisi plurimorum virorum potentium utriusque ducatus Coloniae et Westphaliae exasperatis animis [Cf. Vita, l. II, c. 1: Feruntur huic conspiracioni consensisse nonnulli potentes, quos fama quidem non tacet, sed propter tempus nominare non licet; Emo, l. c.: Iam tunc multi comites, fama fuit, in mortem eius conspiraverant; Chron. reg. Colon., Cont. IV, ad an. 1225 (ed. Waltz, p. 256): comes non ferens frenum sue tyrannidis mortem archiepiscopi machinatur, ab hoc eciam, ut dicitur, a multis nobilibus, quorum superbiam fortissimus presul contriverat, animatus. Quibus ultimis verbis res, ut reapse gestae sunt, verius exponi crediderim, atque eatenus facta esse videtur conspiratio seu coniuratio, ut nonnulli certiores facti de facinore quod meditabatur Fridericus, eum ad illud verbis in Engelbertum contumeliosis, spe defensionis et tutelae atque vel sola ira sua impulerint. Cf. Winkelmann, t. c., p. 467. Egregie cum his consonant ea quae ad an. 1226 tradit Albricus monachus Trium Fontium (MG., Scr. t. XXIII, p. 917): In crastino purificationis domnus cardinalis et legatus apud Leodium habuit concilium contra Monasteriensem episcopum et Osnaburgensem electum, qui erant fratres Frederici interfectoris archiepiscopi. Ibi probatum est contra eos quod fratrem iam ubique excommunicatum de substantia sua et de militibus suis iuvissent contra ecclesiam et contra imperium, et quod unus eorum dixisset fratri quoddam verbum unde magis commovit eum in necem archiepiscopi. Quid multa, suspensi ab officiis, episcopus autem etiam a beneficiis, Romam ire conpulsi, depositi sunt et alii in loco eorum instituti.] impulsus et quasi fretus esset, qui moleste ferebant se forti praesulis regimine coerceri.

[54] [nominatim advocatos ecclesiarum, a vi et iniuria compescebat,] Inter haec autem, in quibus vis illorum atque iniuria propulsanda fuerat, non ultimum locum obtinebant ecclesiarum et monasteriorum, quae dicuntur, advocatiae. Engelbertus igitur, qui sub ipso initio sui pontificatus aperte et verissime pronuntiaverat: Advocatorum opera vel onera temporibus nostris quam perniciosa sint omnibus ecclesiis experimento didicimus et luce clarius patet lippis et tonsoribus [Knipping, n. 149.] , nihil neglexit ut huic malo mederetur, atque etiam non paucas huiusmodi advocatias viris nobilibus seu potius tyrannis ereptas, alias monasteriis, alias sibi sedique Coloniensi ascivit vel confirmavit [Ibid., nn. 148, 149, 219, 330, 398, 399, 400; cf. 526.] . Iam vero, quod recte monuit Ficker [Engelbert, p. 147. Quae non animadvertisse videtur Knipping, n. 511.] , ut ecclesiarum monasteriorumque plurimum intererat tutorem habere qui ceteris principibus et viris nobilibus illarum partium potentia multum praestaret atque, ut erat archiepiscopus, rerum ecclesiasticarum curam praecipuam esset acturus, [ut vere dicatur pro iustitia mortem oppetiisse.] ita minime inutile erat Engelberto ut iura advocatiae, quae ipsi uti duci competebant, multiplicatis clientibus augerentur. Ut ergo Essendensis abbatiae patrocinium contra Fridericum susciperet, multis rationibus movebatur: iustitiae studio, misericordia in afflictos, mandatis Romani pontificis atque imperatoris [Cf. Vita, l. II, c. 1, et Emo, l. c. Hae litterae nobis servatae non sunt; sed vid. alias graves epistulas Honorii III ad Engelbertum et eius suffraganeos, Knipping, nn. 312, 313, 315.] , proprio etiam commodo. Ultimam autem causam multum apud Engelbertum in re praesenti valuisse veri est prorsus dissimile, neque est cur a narratione et sententia Caesarii recedamus [Censet quidem R. Knipping v. cl. (n. 511) Caesarium, utpote virum ecclesiasticum, non recte iudicasse, ubi aestimare videtur Engelbertum non suam, sed solam abbatiae Essendensis utilitatem in cohibendo Friderico respexisse. Verum Caesario, ut monachus erat, non tanti sedis Coloniensis commoda curae erant quam monasteriorum, quorum id in primis intererat illum habere advocatum a quo non vexarentur. Idem dicendum de ceteris qui causam cur occisus sit pontifex exposuerunt, Emone abbate, Albrico monacho Trium Fontium, anonymo monacho Sancti Pantaleonis Coloniensis.] , qui docet Engelbertum, postquam diu cunctatus esset et Friderico comiti moniales vexanti nimio tempore pepercisset, tandem aliquando precibus monialium ac praeceptis papae et imperatoris adductum, fortius ac severius agere coepisse atque tali modo, quod pro iustitia staret, esse occisum.

§ VI. De cultu S. Engelberti.

[55] [Continuo a viris praecipuis veluti martyr celebratus,] Haec quidem fuit sententia Henrici archiepiscopi, qui non solum curam egit ut Caesarius Engelbertum pro iustitia passum [L. III, c. 31.] , pro iustitia innocenter occisum [L. III, c. 54.] praedicaret et vere martyrem fuisse ostenderet, sed ipse eadem pronuntiavit in litteris quibus ad sepulcrum decessoris sui lampadem perpetuo ardentem apponi anno 1229 constituit [Knipping, n. 690.] : Henricus … Sicut mirabilis Deus olim se in sanctis suis ostendit mirabilem, ita nostris temporibus antiqua taliter signa innovat et immutat mirabilia ad tumbam domini Engelberti venerabilis predecessoris nostri, ut certissime credi debeat ipsum, qui pro iusticia passus est, cum martiribus iam gloria et honore coronatum lucem inhabitare inaccessibilem cum vera luce que illuminat omnem hominem in hunc mundum venientem. Neque minoribus laudibus Engelbertum ornaverat Conradus Portuensis episcopus, legatus apostolicus [Gregorius IX papa eum “piae memoriae” dumtaxat dicebat anno 1233: Friderici comitis de Isimburg, Coloniensis diocesis, contra quem vox sanguinis pie memorie … Coloniensis archiepiscopi ab eo crudeliter interfecti de terra clamat ad Dominum…(MG., Epist. saec. XIII, t. I, p. 438).] ; qui, mense post cruentam necem vix elapso, cum concilium praesulum in adventu Domini Moguntiae congregatum esset, super nece presulis valde consternatus, in sermone suo multis eum preconiis extulit, martirem eum predicans [Vita, l. II, c. 13. Cf. Gesta Treverorum, Cont. IV, c. 4 (MG., Scr. t. XXIV, p. 400, l. 11): Cuius innocentiam et mortem acerbissimam, compunctionem quoque et confessionem ante mortem, ad nutum Conradi Portuensis episcopi et cardinalis Theodericus Treverensis archiepiscopus apud Leodium et Coloniam populis publice peroravit, et cardinanalis eum martirem pronunciavit.] .

[56] [diu tamen] Quamvis autem similia alii proferrent, v. gr. Conradus Coloniensis archiepiscopus an. 1240 [Knipping, n. 1000.] : conventus de Gyevilberg … ubi predecessor noster Engilbertus felicis recordacionis pro iusticia gladiis impiorum occubuit, [cultu ecclesiastico caruit,] pro cuius meritis Dominus multa dignatus est operari miracula, alii etiam vestimentorum et sanguinis domini archiepiscopi pie memorie particulam sibi donari optarent [Ita moniales, quarum litteras edidit Ficker, Engelbert, p. 357 – 58.] , non tamen eo deventum est ut Engelbertus rato et legitimo cultu honoraretur. Neque enim festum illius, neque etiam commemoratio in ullo libro liturgico [In prosa de patronis Coloniensibus Gaude felix Colonia (= Chevalier, Repert. hymn., n. 6772) Engelbertus inter sanctos episcopos non recensetur praeterquam apud Gelenium (De admiranda sacra et civili magnitudine…, Coloniae, 1645, p. 657), in qua editione nomen illius violenter insertum esse vel versiculi numerus manifestat. Cf. Ficker, Engelbert, p. 270.] , in ullo martyrologio vel kalendario antiquo praescripta vel nuntiata inveniuntur. Quod altare episcopi Engelberti — ceterum omissa sancti vel beati appellatione — in libro memoriarum ecclesiae maioris Coloniensis inter annos 1226 – 1238 nominatum est [Ad d. 14 martii: Obiit Theodericus de Brule dyaconus (de quo cf. supra, num. 35), qui statuit de bonis in Leggenich perpetuum sacerdotem ad altare episcopi Engelberti celebrandum (Lacomblet, Urkundenbuch, t. II, p. XX; Id., Das Memorienbuch und die Statuten des Domstifts zu Cöln …, in Archiv für die Geschichte des Niederrheins, t. II, 1857, p. 11). Ibidem ad d. 7 novembris (Lacomblet, in Archiv, t. c., p. 18) haec dumtaxat: O(biit) Engelbertus archiepiscopus Coloniensis, de quo habemus in Werda prope Knechtsteden VI. solidos, qui in commendatione dantur, et XII missales denarios, et ponuntur IIII candele ab obedientiario de Wůrinc. Fiebat ergo non festum Engelberti, sed commendatio animae ipsius. Cf. Archiv …, t. III (1860), p. 397, ex necrologio Coloniensi saec. XIV extr.: in … anniversario archiepiscopi Engelberti dantur in commendatione VIII solidi…] , hic dicendi modus est non valde accuratus, sed minime insolens; altare siquidem illud S. Catharinae erat dicatum, exstabat autem in sacello eiusdem sanctae, in quo sepulcrum Engelberti exstruxerant [Cf. Gelenius, Vindex libertatis …, p. 182.] . Non omittendum tamen est in eodem sacello, teste Gelenio [Ibid., p. 172 – 73.] , “effigiem S. Engelberti in altari a pictoribus esse expressam atque in pariete martyrii historiam depictam, quin et tabulam miracula eius repraesentantem. Quid quod id ipsum in medio sacello quadrarium testabatur mausoleum ferreis circumdatum clathris ac tres circiter in cubitos humo assurgens, cuius supremo marmori uncialibus literis incisa proponitur haec inscriptio: Beatvs Engelbertvs archiepiscopvs Coloniensis.” Quo tamen tempore et hoc epigramma incisum, et picturae factae, incertum; neque harum neque illius vel vestigium hodie superest.

[57] [et licet sanctus diceretur,] Primus nomen Engelberti in martyrologium invexisse videtur [Vid. tamen annotationem seq.] Hermannus Grevenus, monachus Cartusiae Coloniensis, vel quisquis ex eiusdem Cartusiae sociis martyrologium Usuardi “cum additionibus ex diversis martyrologiis collectis atque de novo adiectis” Coloniae anno 1515 edidit: Ipso die sancte memorie Engelberti archiepiscopi Agrippinensis Colonie et martyris, qui ob defensionem oppressorum ab impiis innocenter occisus feliciter occubuit anno gratie 1225 [Quae vix non iisdem verbis concepta legit Gelenius in martyrologio monasterii Wedinghusani in Westfalia (Ipso die s. m. E. a. Coloniensis et m … occubuit anno 1225; cf. Gelenius, t. c., p. 171). Sive autem haec ex Greveno desumpta sunt, sive Grevenus ea ex illo martyrologio exscripsit, antiquam non esse hanc laudationem nota temporis apposita demonstrat.] . Ex quo libro transiit in editionem eiusdem Usuardi a Molano procuratam, in alia etiam martyrologia recentiora atque in ipsum Martyrologium Romanum inde ab editione principe anni 1583: Coloniae sancti Engelberti episcopi, [saeculo demum XVII festum eius agi coeptum est.] qui pro defensione ecclesiasticae libertatis et Romanae Ecclesiae obedientia martyrium subire non dubitavit. Neque tamen tunc vel in ipsa urbe Colonia publice colebatur, donec anno 1617, iubente Ferdinando Bavaro archiepiscopo, dies natalis sancti martyris 7 novembris ecclesiastico officio celebrari coeptus est [Cf. Gelenius, t. c., p. 171 – 72. Vid. etiam litteras Ferdinandi archiepiscopi breviario Coloniensi anni 1618 praemissas: “addito praeterea officio de S. Engelberto … quem cum Ecclesia Romana iam diu in Catalogum sanctorum adscripserit et celebri elogio ad septimum novembris in Martyrologio suo quotannis commemoret, nisi ingrati esse velimus, omnino nec possumus nec debemus sine reverentia et cultu neglectum relinquere.”] .

[58] [De illius reliquiis] “Idem archiepiscopus pro suo in sanctorum maxime antecessorum suorum reliquias amore et reverentia, nihil deinceps praetermisit quo beati martyris Engelberti cultum promoveret [Gelenius, t. c., p. 172.] .” Ipso auctore, anno 1622 corpus sacrum e sepulcro atque e sacello Sanctae Catharinae elevatum est et in “sacrario” templi repositum [Cf. ibid., p. 172 – 74. Postea in sacello illo, in quo tanto tempore sancti corpus quieverat, posuit nescio quis non egregie doctus titulum quem profert Merlo (tomo infra allato, col. 61): Anno 1368 S. Engelbertus de Marca archiepiscopus Coloniensis his sepultus et anno 1633. 7.9bris ad summum altare translatus est. Atqui anno 1368 non Engelbertus noster, sed cognominis alter archiepiscopus Coloniensis vita est functus.] . [earumque translationibus.] E quo undecim post annos, die 7 novembris 1633, in chorum translatae in splendida capsa, quae adhuc superest [Quam integro volumine celebravit Gelenius, Preciosa hierotheca duodecim unionibus Coloniensis historiae exornata, Coloniae, 1634, in-4°, 132 pp. Utilius tamen de illa leges Fr. Bock, Der Kunst- und Reliquienschatz des Kölner Domes (Köln, 1870), p. 43 – 48, adest imago aere incisa; J. J. Merlo, Der Engelbertusschrein im Kölner Dom und sein Verfertiger, der Goldschmied Konrad Duisbergh, in Zeitschrift für christliche Kunst, t. I (1888), col. 59 – 64, adest imago photographica.] , compositae, celebri pompa per civitatem sunt circumgestatae atque in summo altari conditae, in quo usque ad finem saeculi XVIII cum honore quieverunt. Anno 1794, cum Gallorum exercitus Coloniensium finibus appropinquarent, cum ceteris maioris ecclesiae reliquiis et pretiosa supellectile in interiorem Germaniam transportatae sunt et in tuto collocatae. Inde Coloniam die 13 maii 1804 relatae; ex quo tempore non iam in ipsa ecclesia maiore, verum in eiusdem “thesauro” S. Engelberti et capsa et reliquiae conservantur.

VITA, PASSIO ET MIRACULA S. ENGELBERTI AUCTORE CAESARIO HEISTERBACENSI
Ex codicibus Bruxellensi Bibl. Ducis Arenbergensis 75 (= 1a), Monasteriensi Bibl. Univ. 329 (= 2a), Parisiensi Bibl. Nat. lat. 5617 (= 2b1) et Bruxellensi Bibl. Reg. 8935 (= 2b2). — Cf. Comm. praev., num. 11.

Engelbertus archiepiscopus Coloniensis (S.)

BHL Number: 2546, 2548

AUCTORE CAESARIO HEISTERBACENSI

Epistola [(Deest in 1a**, 2b2.)] [(Epistola … archiepiscopi) Incipit prohemium Cesarii monachi ad domnum Henricum Coloniensem archiepiscopum de vita et passione beati Engelberti predecessoris sui 2ab1.] Cesarii in actus et martirium beati Engelberti Coloniensis archiepiscopi.

Reverendo domino suo Henrico [Henric 2a.] , sancte Coloniensis ecclesie archiepiscopo [1225 – 1238.] , frater Cesarius, numero non merito monachus in Valle Sancti Petri [in Heyst. add. al. m. in marg. 1a.] [Abbatia est ordinis Cisterciensis in antiquo ducatu Montensi seu Bergensi condita, in amoeno loco Septimontii haud procul ab urbe Bonna. Dicta est etiam Sanctus Petrus de Valle, Mons Sancti Petri, Sanctus Petrus de Monte, vulg. Heisterbach. Nomen autem illi fuisse Vallis Sancti Petri de Speculo mirus est error a saeculo XVII (I. A. Coppenstein, Fasciculus moralitatis …, Coloniae, 1615, in capite) ad haec tempora productus (cf. v. gr. A. Kaufmann, Caesarius von Heisterbach, 2te Aufl., Cöln, 1862, p. 7; L. Janauschek, Originum Cisterciensium t. I, Vindobonae, 1877, p. 189; A. E. Schönbach, Ueber Caesarius von Heisterbach, I, in Sitzungsberichte der philos.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, t. CXLIV, Wien, 1902, IX, p. 5); qui ortus est ex perperam intellecta inscriptione epistulae catalogicae, quae dicitur, Caesarii. In qua non, ut Coppenstein et Schönbach: frater Caesarius … monachus in Valle Sancti Petri de Speculo, scripturae divinae …, sed ita interpungendum est: monachus in Valle Sancti Petri, de speculo scripturae divinae ad lectionem libri vitae feliciter pervenire.] , cum devotis orationibus paratam ad obsequia voluntatem.

Excellencie vestre precepto obediens vitam, actus, passionem et miracula beate [litem et 2a.] memorie domini Engelberti [Engilberti 2a.] predecessoris vestri, non quomodo debui, sed quomodo potui, scripto commendavi, hoc optans, hoc orans, ut Deo eiusque martiri esse possint accepta, vobis et ecclesie vestre grata posterisque necessaria. Considerans materie dignitatem non sine timore ad iniuncta obedivi, tum propter sciencie insufficienciam, tum propter linguas detrahencium. Sciens enim scriptum: Quasi peccatum ariolandi est repugnare et quasi scelus [zelus 2b1.] ydolatrie nolle acquiescere, malui minus digne scribendo confusionem sustinere quam non obedire. [I Reg. 15, 23.] Quod si alii viri litterati, quorum in dyocesi vestra copia esse dinoscitur, post me scripserint excellencius, non illis invideo [invidio 2a.] , immo glorie [gloria 2b1.] martiris congaudeo. Non [enim add. 2ab1.] mee professionis est, eciam si sciencia adesset, in historia simplici verborum faleras [phaleras 2b1.] querere et floribus rethoricis sentencias [sententiis 2ab1.] purpurare. Hoc non monachorum, sed phylosophorum est, qui magis ad ostentacionem sciencie quam ad edificacionem morum loquuntur, secundum quod quidam ait:

Purpureus late qui splendeat unus et alter
Assuitur [assumitur 2b1 ante corr.] pannus. [Horat. II Epist. 3, 15, 16.]

Unde oratorie iocunditatis dulcedinem et persuasibilis [persuabilis 1a ante corr.] eloquii venustatem minus utilem contempnens, beati martiris actus et mortem simplici stilo [(si. st.) st. si. 2ab1.] prosecutus sum [est sum 2a.] , in textus defloracione magis divine scripture testimoniis quam dictis utens phylosophicis. Vestrum est, cui Dominus scienciam contulit, apponere limam correctionis, ita ut vestro iudicio superflua resecentur, neglecta suppleantur, mutanda mutentur. Quapropter supplico beatitudini vestre, ut que vestra iussione, non mea presumptione, per ministerium meum ad laudem martiris conscripta sunt, nisi iure reprobari debeant, quod absit, benedictione vestra roborentur, auctoritate perpetuentur.

Explicit epistola [(E. e.) E. prologus 2a; om. 2b1.] .

LIBER I

Incipit [Deest in 1a**, 2b2.] [(Incipit … martiris) om. 2a.] liber primus de [(de … martiris) om. 2b1.] vita et actibus domni Engilberti [Ita hic 1a.] Coloniensis archiepiscopi et martiris.

〈1 [Capittulum primum 1a, qui nec lemma ipsum nec reliqua lemmata librorum I – III habet.] . De eo quod beati Engelberti vocabulum future passionis eius presagium fuit [fuerit 2b1.] et de eterna eius [(et. eius) eius et. 2b1.] electione.〉

Ad honorem Dei Patris, et Filii eius Iesu Christi domini ac salvatoris nostri, et sancte matris ecclesie, actus, passionem et virtutes preciosi martiris et archiepiscopi [archipresulis 2a; vel presulis add. 1a.] nostri Engelberti descripturus, graciam invoco Spiritus sancti, ut qui iam positus super candelabrum fulgore miraculorum lucet in domo Dei et in ecclesia specialius beati Petri apostoli [Id est Coloniensi, cuius urbis ecclesia maior S. Petro sacra erat et est.] , stili mei ministerio utcumque [utrumque 1a.] valeat illustrari et ad posterorum [posteriorum 2b1.] noticiam utiliter declarari. [Cf. Matth. 5, 15.] Videtur mihi in primis antistitis nostri vocabulum future eius beatitudinis quoddam [(f. e. b. q.) q. f. e. b. 2ab1.] fuisse presagium. Ex theutonico [teutonicho 2a.] latinoque compositum ANGELICAM sonat libertatem [Illo nomine, quod miro hoc modo interpretatus est Caesarius, non pauci viri de genere sancti nostri sunt appellati. In quod tunc nomen illud invectum esse opinatus est Ficker (Engelbert, p. 209), postquam Adolfus II comes sororem quandam (non sororis filiam, ut dicit Ficker, p. 16) Friderici I archiepiscopi Coloniensis (1099 – 1131) et Engelberti I marchionis Foroiuliensis duxerat uxorem. Cf. Chronica Albrici monachi Trium Fontium ad an. 1126, 1150, 1158 (MG., Scr. t. XXIII, pp. 826, 840, 844).] , significans Engelbertum de iugo peccatorum per mortis necessitatem ad angelicam migraturum [migrarum 2a.] libertatem. [Ps. 67, 36.] Si Deus a nobis mirabilis predicatur in sanctis suis antiquis [et add. 2ab1.] , multo magis mirabilem se ostendit in novo martyre et tali martyre diebus hiis novissimis, eo quod miraculorum tempora modo non sint; ut quidam ait, rara avis in terris sanctitas huius temporis. Et ideo miracula crebra, que de patre nostro videmus et audimus et per ipsius merita fieri credimus, tanto nobis esse debent [(e. d.) d. e. 2a.] graciora, quanto propter tempus rariora. Sanctitatem, que vite defuit, mors preciosa supplevit, et si minus perfectus [perfecte 1a.] in conversacione, sanctus tamen effectus est in passione. [Sap. 4, 13, 14.] Consummatus in brevi explevit tempora multa. Placita enim erat Deo anima illius. [Sap. 4, 10.] Nam placens Deo eterna predestinatione factus est dilectus in passione. Quis sanctitati eius [(s. e.) e. s. 2a; enim s. 2b1.] contradicat quem cordium cognitor et meritorum ponderator Dominus signis tam variis mirificat? Non qui seipsum commendat, ut ait [(ut ait) om. 2a.] Apostolus, ille probatus est, sed quem Deus commendat, ille probatus est. [II Cor. 10, 18.]

〈2. De nobilitate et pulchritudine corporis [(et p. c.) om. 2b1.] eius, et quod ab infancia stipendiis ecclesiasticis oneratus sit et honoratus [(o. s. et h.) h. est 2b1.] .〉

Videtur sancto Engelberto congruere quod per Salomonem dicitur in persona Ecclesie: Leva eius, id est Christi, sub capite meo et dextera [dextra 2a.] illius amplexabitur me. [Cant. 2, 6.] Ad levam sponsi pertinent bona corporalia et terrena, ad dexteram [ita et 2a.] vero bona spiritualia atque celestia. Bona corporalia sunt generis et morum nobilitas, valitudo corporis et pulchritudo. Bona dextere [dextre 2a.] sancte [sunt 2a; om. 2b1.] virtutes sunt [om. 2a.] , quibus in presenti anima illuminatur, et vita eterna, que virtutibus promeretur. Utraque bona, dextere [dextre 2a.] scilicet et sinistre, Salomon alibi exponit, cum dicit: Longitudo dierum in dextera [ita et 2a.] eius, divicie autem et gloria in sinistra illius [eius 2a.] . [Prov. 3, 16.] Sanctus [autem add. 2b1.] Engelbertus, quam diu vixit, gloria et divicie in domo illius fuerunt; cuius iusticia, quam per passionem meruit, permanet in seculum seculi. [Ps. 111, 3.] Quam [quoniam 2b1.] copiose in presenti bonis sinistre sustentatus sit et in illis quieverit, paucis explicabo. Que enim in tempore geruntur, cum [in 2a.] tempore volvuntur et, nisi scripto perpetuentur, cicius ab hominum memoria delentur. Erat autem vir nobilis valde et spectabilis genere, filius Engelberti comitis de Monte [† 1189. Cf. Chronica regia Coloniensis cont., ad h. a. (ed. Waitz, p. 144 – 45).] , cuius patrui fuere Fridericus [Fredericus 2ab1 et sic deinceps.] et Bruno archipresules Colonienses; Adolfus vero, qui Brunoni in episcopatu successit, patrui eius filius fuit. Mater eius filia erat comitis Gelrensis [Heinrici. Cf. Chronica Albrici Trium Fontium ad an. 1216 (MG., Scr. t. XXIII, p. 904): Mater huius archiepiscopi fuit soror comitis (Ottonis) de Gellera. Mulieri illi nomen Margaritae fuisse docuit Gelenius, p. 9; quem reliqui secuti sunt. Nullum nomen tradit Wilhelmus de Berchen, De nobili principatu Gelrie (ed. Sloet, p. 32).] , viri divitis atque potentis. Theodericus [Theodricus 2b1 et sic deinceps.] episcopus Monasteriensis et Engelbertus Osenburgensis electus nepotes patrui eius extitere [Operae pretium nos facturos censuimus, si hic stemma subiunxerimus, quo et haec et alia quaedam quae in historia S. Engelberti tanguntur, quasi sub oculos ponerentur. In quod ea nomina recepimus quae videbantur ad rem nostram magis pertinere; alia (v. gr. ceterorum filiorum Adolfi II), utpote hic supervacanea, omisimus; alia (id est filiorum Arnoldi de Altena: natu maximi Eberhardi II et natu minimorum Godefridi, Willelmi, Adolfi) propter paginae angustias removere coacti sumus. Qui plura voluerit, adeat non iam stemma a I. Ficker in fine libri sui editum, sed illa quae novis curis composuit v. cl. Th. Ilgen, Die ältesten Grafen von Berg, in Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins, t. XXXVI (1903), p. 48 – 53. Engelbertum nostrum, licet fratre suo Adolfo natu minorem, primo tamen loco nominavimus, quo facilius coniungerentur nomina Irmengardis et Heinrici coniugum.] . Ecce de tam nobili ac insigni prosapia martyr noster carnis duxit originem. Nec degeneravit moribus, quia ab ineunte etate puer erat prudens [(e. p.) p. e. 2ab1.] et amabilis, secundum nominis sui participium gerens [om. 1a.] vultum [habens add. al. m. sup. lin. 1a.] angelicum, tractabilis, liberalis, humilis satis et graciosus valde. Annos pueriles transcendens [Anno 1185 natum esse Engelbertum affirmat Gelenius, p. 9, nullo testimonio allato. Ostendit autem Ficker, p. 212 – 213, reapse neque multo antea, neque multo post id contigisse.] et in adolescentem proficiens, ita se omnibus conformare studuit [staduit 2a.] ut clericis [se add. 2ab1.] clericum et militibus se [om. 2ab1] militem exhiberet. Erat eciam in eadem [(in e.) linea deletum in 1a.] etate [om. 1a.] tante pulchritudinis ut in omni clero nec in laicis quidem vir [illo add. 2ab1.] pulchrior inveniri [invenire 1a; non add. 2ab1.] posset. Aspectu decorus, statura procerus, viribus robustus, ita ut speciali quodam privilegio mater natura tante speciei congaudere et in illo quasi in speculo resultare videretur. Huiusmodi diviciis nature, ut [(ut i. dix. a. div.) a. div. ut i. dix. 2ab1.] ita dixerim, accesserunt divicie fortune. Nam cum adhuc puerulus studeret in scolis [Utique in schola maioris ecclesiae Coloniensis, in quam puer nobilis inter iuniores canonicos seu domicellos, quos dicunt, receptus esse credendus est.] , sic stipendiis ecclesiasticis [(s. e.) e. s. 2a.] oneratus est et honoratus, ecclesiis videlicet [scilicet 2a.] , prebendis et preposituris [Iam anno 1198 factus erat praepositus Sancti Georgii Coloniensis (cf. Knipping, Regesten, t. II, nn. 1535, 1548) atque ita puer annorum vix quattuordecim inter priores civitatis numerabatur. Postea factus est non solum praepositus maioris ecclesiae (vid. infra), sed etiam praepositus Sancti Severini Coloniensis (cf. Knipping, Regesten, t. III, nn. 81, 156) post an. 1205 (cf. ibid., n. 7), praepositus Daventriensis et Zutphaniensis (cf. L. A. J. W. Sloet, Oorkondenboek der graafschappen Gelre Zutfen, 1872, p. 411, n. 402), post an. 1213 praepositus Sanctae Mariae Aquensis (cf. Knipping, t. III, nn. 138, 187, 191); alias praebendas vel praeposituras procul dubio nactus est, de quibus monumenta non habemus.] , ut magis dignitates et divicie eum venari [venerari 2ab1.] quam ipse illas viderentur. Non opera iusticie hec neque salutis divicie [(s. d.) d. s. 2a.] , sed recia [rethia 2a, retia 2b1.] demoniorum, instrumenta et laquei peccatorum, quos ipse evadere non potuit. Nam mundane glorie deditus totus illis multipliciter est irretitus. Sed electis, teste beato Paulo apostolo, omnia cooperantur in bonum. [Rom. 8, 28.] Hec idcirco commemoro ut cognoscat lector de quali viro martirem sibi elegerit [elegit 2b1.] Dominus, de vase ire faciens vas glorie. [Cf. Rom. 9, 22, 23.] De scolis emancipatus [Quod in schola maioris ecclesiae Coloniensis saltem saec. XVI atque, ut videtur, etiam antea, completo anno 14 (cf. Ficker, p. 213, ad 1m) vel potius anno 15 (cf. ibid., p. 361) fieri poterat. Ipso tempore, quando iam praepositus Sancti Georgii erat, nondum vero praepositus maioris ecclesiae, iudex designatus est ab Innocentio III papa ut cum consobrino suo Adolfo episcopo et Gerlaco decano Xantensi causam electionis Gertrudis et Gudae monialium, in abbatissas monasterii Gerreshemensis in discordia electarum, cognosceret. Etsi Gertrudis, quae a prioribus iudicibus legitima abbatissa renuntiata erat, illos alteros recusaverat, — et contra Engelbertum quidem iure causabatur illum adhuc constitutum in aetate minori nondum esse idoneum ad iudicium proferendum, — sententiam tamen pro Guda dixerunt. Verum, intercedente appellatione ad summum pontificem, causam tandem Gertrudis vicit. Cf. epistulas Innocentii III, P. L., t. CCXV, col. 940 – 43, 1044 – 48; Potthast, Regesta, nn. 1083, 1271, 1709; Knipping, Regesta, t. II, n. 1575.] in prepositum maiorem est electus, cum [(cum … dignitatem) om. 2ab1.] multis laboribus et expensis eandem optinens dignitatem [Anno 1199. Vid. supra, p. 629 – 30, num. 18 – 20.] . Electus est deinde in episcopum Monasteriensem [Postquam die 8 iunii 1203 vita functus erat episcopus Hermannus. Litteris Innocentii III papae, 28 maii 1204 datis (Potthast, n. 2223), docemur ab aliis canonicis Monasteriensibus electum esse Ottonem Bremensem praepositum, ab aliis Fridericum praepositum Claholtensem, neque de Engelberto sermo est, quem a quoquam esse expetitum, ne dicam electum, solus Caesarius tradit. Fieri tamen potuit ut, antequam ad hanc geminam electionem venirent, quidam Engelberto sedem Monasteriensem pollicerentur.] , sed eundem episcopatum suscipere non acquievit [aquievit 1a ante corr.] , adolescencie sue forte pertimescens [Illi coniecturae, quam cunctanter profert Caesarius, alteram addidit Ficker (p. 34) eamque veri minime dissimilem: cum hoc tempore raro atque aegre episcopis ab una ad aliam sedem transire liceret, noluisse Engelbertum aditum sibi ad Coloniensem ecclesiam praecludere.] .

〈3. De discordia episcopatus Coloniensis [om. 2b1.] temporibus Philippi, Ottonis, Frederici regum.〉

Circa idem tempus domnus Adolfus [Adolphus 2ab1 et ita porro.] Coloniensis archiepiscopus pravis consiliariis seductus, insuper multa pecunia corruptus, ab Ottone, filio Henrici ducis Saxonie, quem ipse ex consensu domni Innocencii pape ex comite Pictavie Romanorum regem creaverat et Aquisgrani coronaverat [Die 12 iulii 1198. Praesens aderat Engelbertus noster. Cf. Knipping, t. II. nn. 1547, 1548.] , rupto iureiurando, recessit et adversarium eius Philippum ducem Suevie, filium Friderici imperatoris, eligens in sede regia consecravit [Aquisgrani die 6 ianuarii 1205. Cf. Knipping, t. II, n. 1655.] . Propter quod in civitate propria, Colonia scilicet, ex mandato iam dicti Innocencii a iudicibus ad hoc delegatis citatus, excommunicatus [Die 19 maii 1205. Cf. Knipping, t. II, n. 1664 – 1666.] et depositus est [Die 19 iunii 1205. Cf. Knipping, t. II, n. 1684.] . Excommunicati sunt cum eo universi [universe 2b1.] pene nobiles terre eo quod ei adhererent et Philippi partes foverent. Quanta eodem tempore in episcopatu Coloniensi perpetrata sint [sunt 2b1.] incendia, provincie vastate, ecclesiarum bona direpta, nunc Ottone, nunc Philippo prevalente, paucis non potest explicari [In his rapinis, incendiis, vastationibus versatum esse etiam Engelbertum monuimus supra, p. 630 – 31, num. 21 – 23.] . Adolfo successit Bruno, prepositus Bunnensis [Die 25 iulii 1205. Cf. Knipping, t. III, n. 1.] ; qui a Philippo rege, qui cum exercitu episcopatum Coloniensem intraverat, in castro [claustro 1a.] Wassinberg [Wassinburg 2a.] [Wassenberg.] magis dolo quam vi captus, vinculatus est et deductus [eductus 2b1.] [Cf. Chron. reg. Colon., Cont. II (ed. Waitz, p. 180): Bruno quoque archiepiscopus in castrum vicinum Wassinburg confugiens, dum ibidem occultare se nititur, a supervenientibus hostibus capitur. Sic Philippo regi presentatus tam ferri quam militum custodie mancipatur. Ibid., Cont. III (ibid., p. 224): episcopus autem ibidem capitur et Philippo regi offertur, quem manicis ferreis constrictum secum duci iubet.] . Philippo autem occiso [Die 21 iunii 1208.] et Ottone in regno confirmato, ad sedem suam rediit et non multo post in fata cedens [Die 11 novembris 1208.] , Theoderico [ita et 2b1.] Sanctorum Apostolorum preposito sedem reliquit. Hic, presente rege Ottone, in archiepiscopum est electus [Die 22 decembris 1208; cf. Knipping, t. III, n. 53.] et pallii dignitate eius gracia celerius donatus. Rege vero ab Innocencio in imperatorem consecrato [Die 4 octobris 1209.] , propter retractionem terre Methildis [Mechtildis 2a; Mechildis 2b1.] , quam pape contulerat [Haec exscripsit Caesarius in suo Catalogo archiep. Colon. (MG., Scr. t. XXIV, p. 346). Cf. Chron. reg. Colon., Cont. II (ed. Waitz, p. 185): Werra inter dominum papam et imperatorem oritur pro quibusdam prediis satis magnis et latis ac precipue pro terra Methildis, que omnia papa ecclesie Romane, imperator vero regno ea attinere contestabatur; atque hac altercatione aliquo tempore contendentes, cum neuter alteri cederet, papa imperatorem excommunicavit. Non propter irruptionem factam in terras comitissae Mathildis, quas nequaquam Otto ecclesiae Romanae contulerat, excommunicatus est imperator, sed tunc primum cum regnum Apuliae, quod Friderici regis Siciliae dominium erat, mense novembri anni 1210 invasit. Cf. E. Winckelmann, Philipp von Schwaben und Otto IV. von Braunschweig, t. II (Leipzig, 1878, inter Jahrbücher der deutschen Geschichte), pp. 230 – 47, 489 – 91.] , tam graves inter eos oriuntur inimicicie ut Ottonem, quem usque ad hoc tempus paterno affectu foverat, excommunicaret [Die 18 novembris 1210.] eique Fridericum, Henrici imperatoris filium et regem Sicilie, qui hodie imperat [(q. h. i.) om. 2ab1.] [† 13 decembris 1250.] , adversarium suscitaret; ad cuius promocionem Sifrido [Sifridi 2a.] Moguntinensi archiepiscopo plenariam potestatem legationis contulit et [qui 2ab1.] Theodericum archiepiscopum, eo quod fautor Ottonis esset, indigne satis deponens, Adolfum restituit. Neuter tamen illorum episcopatum recuperare valuit, licet in curia romana ab utroque satis pro illo laboratum sit; sed utrique trecente marce ex redditibus sunt assignate. Ecclesie vero Coloniensi libera electio remissa est. Hec inserta [incerta 2b1.] sunt, o lector, ut posteris innotescat in quali statu ecclesiam [ecclesia 2b1.] per longa et varia scismata [ecclesiam (iterum) add. 1a.] laceratam et [om. 1a.] depauperatam martyr noster factus episcopus invenerit et in quali illam dimiserit. Quidam [(Quidam … expurgavit) om. 2ab1.] ex parte Theoderici electionem Engelberti adhuc prepositi impedire volentes coram domno apostolico quedam satis gravia illi imposuerunt; de quibus cum multis tam laicis quam clericis in facie ecclesie sue se expurgavit.

〈4. Quod episcopus factus provincie tyrannos humiliaverit, magis prudencia quam bellorum copia sibi subiugans universos [(si. su. u.) om. 2b1.] .〉

Post deposicionem Ottonis Philippo [Frederico 2ab1.] adherens [Immo Friderico adhaerens, ut recte habet recensio 2. Cf. supra, p. 628, annot. 5, et p. 632, annot. 8.] ac per hoc favorem domni Innocencii pape conquirens [conquerens 2b1.] , communi consensu in archiepiscopum electus est [Die 29 februarii 1216. Cf. Chron. reg. Colon., Cont. II (ed. Waitz, p. 194): II kal. marc. Engilbertus … eligitur; Cont. III (ibid., p. 237): Tidericus igitur archiepiscopus diu ibidem (Romae) demoratus, cum officii sui restitutionem minime impetrare posset, priores ecclesiae acceptis a papa litteris alium eligere iussi sunt. Qui Coloniam redeuntes et secunda feria post dominicam “Invocavit me” in ecclesia Beati Petri convenientes, Engilbertum maiorem prepositum in episcopum elegerunt. Priores illos, qui Roma litteras pontificis detulerant, coniecit Knipping (t. III, p. 26) fuisse Arnoldum canonicum Sanctae Mariae in Colonia et Cunradum canonicum maioris ecclesiae eiusdem civitatis. Qui cum Confluentiam die 11 februarii 1216 convenerint cum nonnullis viris primariis aliarum ecclesiarum atque fieri potuerit ut ibidem Fridericus rex praesens adesset, quaesitum est num forte in hoc conventu de eligendo Engelberto esset actum (cf. Böhmer-Ficker, Regesta, n. 845 a; Knipping, l. c.).] . In ipsa die electionis ob precedentem infirmitatem tam debilis fuerat ut vix stare vel [aut 2b1.] incedere posset, eratque signum quod flebile principium melior fortuna sequeretur. Nam circa principium electionis eius totius pacis inimicus dyabolus, qui fervescere facit quasi ollam profundum [suppletum saec. XVI in marg. 2b1.] maris [suppletum saec. XVI in marg. 2b1.] , suscitavit [suppletum saec. XVI in marg. 2b1.] ei [suppletum saec. XVI in marg. 2b1.] adversarios [suppletum saec. XVI in marg. 2b1.] acerrimos [suppletum saec. XVI in marg. 2b1.] , scilicet Theodericum comitem [suppletum saec. XVI in marg. 2b1.] [Iob 41, 22.] de Clifo [Cleve 2ab1.] [Theodericus V comes Clivensis, 1203 – † 1260.] et Waleramum [Walramnum 2a; Walrauium 2b1 et ita porro.] ducem de Lemburg [Limburg 2a; Lymburch 2b1.] et comitem in Luzzilburg [Lutzellenburg 2a; Lussillimburch 2b1.] [Filius Henrici III ducis Limburgensis († 1221), ipse postea dux Limburgensis (1221 – † 1226); qui cum anno 1214 uxorem duxisset Ermesindem comitissam Luxemburgensem, factus iam erat comes Luxemburgensis.] , eorumque cognatos et auxiliarios, ut futurus Machabeus in eis experiretur. Quos ita humiliavit et repressit ut illorum exemplo ceteri comites ac nobiles terre territi contra ipsum mutire non auderent, verentes evenire sibi [(e. s.) s. e. 2ab1.] quod quidam ait (VERSUS [om. 2ab1.] ):

Nam tua res agitur, paries cum proximus ardet. [Horat. I Epist. 18, 84.]

Edificaverat enim Waleramus castrum et villam forensem in ducatu Coloniensi; quam dominus archielectus destruxit et evulsit [exussit 2ab1.] . Ob quam causam tam graves orte sunt inter eos inimicicie [Quae tamen mox saltem inter Engelbertum et Walerammum compositae sunt, ut videre est e litteris Engelberti mense martio anni 1217 datis. Cf. Knipping, t. III, nn. 166, 167. Cum Theoderico autem comite Clivensi mense demum iunio anni 1220 pacem pepigit Engelbertus. Cf. ibid., nn. 145, 278.] ut dominus archielectus et frater eius comes Adolfus divorcium fieri vellent inter Henricum [et add. 1a.] filium ducis Walerammi et filiam eiusdem Adolfi, consanguinitatem pretendentes [precedentes 2a.] , ne comicia [comicicia 2a.] ad Henricum uxoris gracia devolvi posset [Reapse, occiso Engelberto, Henricus factus est comes Bergensis. Satis sit contulisse chartas ab Heinrico datas anno 1225 (ante mensem novembrem): Ego Hinricus de Limburc dominus de Munioy (= de Monte Gaudii, de Montjoie) et anno 1227: Henricus Dei gratia dux in Linburch et comes de Monte (Lacomblet, Urkundenbuch, t. II, pp. 67 et 80).] . Non fuit adeo potens qui in ducatu vel episcopatu eius [(v. ep. ei.) ei. v. ep. 2b1.] inimici sui terram vastare auderet [auderent 2b1.] per incendium. Sic comitum sive aliorum nobilium vel potentum insolencias repressit ut [om. 2ab1.] pene nullius castrum destrueret vel terram vastaret, magis prudencia quam bellorum copia sibi subiugans omnia, ita ut de eo dictum videatur:

Quique dolet quotiens cogitur esse ferox. [Ovid. I Pont. 2, 124.]

In civitatibus suis principalibus, Colonia scilicet [(C. s.) s. C. 2a.] et Susacia, maiorem exercuit potestatem zelo iusticie quam aliquis episcoporum ante eum. Ad curias Friderici imperatoris, tunc regis [Imperator enim coronatus est mense novembri 1220, cum iam ante novem annos rex Romanorum, ante viginti tres circiter annos rex Siciliae esset factus.] , cum tanta gloria et expensis ascendit ut ceteris principibus superior gloria et honore haberetur. Quantum eidem Friderico astiterit, quantum eius partes contra Ottonem promoverit, usque hodie experitur [Cf. supra, p. 632, num. 26. Quid autem post electionem suam usque ad mortem Ottonis IV († 19 maii 1218) pro Friderico egerit Engelbertus, nusquam distinctius est traditum.] . Et cum maximas haberet expensas, tum propter curias regales, tum propter supradictos nobiles, quorum timore corpori suo custodiam adhibebat [exhibebat 2a.] satis sumptuosam, ab Honorio papa, qui Innocencio successit, antequam pallium ei dare vellet, solvere cogebatur que antecessores eius [(a. e.) e. a. 2ab1.] Adolfus [ita hic etiam 2ab1.] , Bruno et Theodericus dissensionis tempore consumpserant in curia cum sorte usuras gravissimas; quorum summa transcendisse dicitur sedecim milia marcarum [Cf. supra, p. 633 – 34, num. 29. Documentis quae supersunt certiores fimus curam gessisse Romanum pontificem ut aes alienum dissolveret Engelbertus non solum quod in curia Romana, sed etiam quod alibi et decessores illius fecerant atque ipse contraxerat. A quo quamquam iam aliquantulum, antequam pallium accepit, se expedierat, partim tamen statim postea, partim non ante annos 1219, 1220, 1221, 1222 atque 1225 creditoribus satisfecit (cf. Knipping, t. III, nn. 168, 178, 184, 194, 195, 197 – 199, 203, 204, 229, 233, 237, 255, 279, 280, 317, 339, 347, 361, 362, 372, 376, 516, 537, 538). Et fertur quidem debita antecessorum suorum, facta per totum archiepiscopatum collecta, usque ad 27 milia marcarum persolvisse (Catalogus tertius archiep. Colon., MG., Scr. t. XXIV, p. 352; cf. Knipping, t. III, n. 550).] .

〈5. Quod regni tutor factus firmam pacem fecit, in terris, prediis, sodiis, feodis, allodiis [(p. s. f. a.) om. 2b1.] Coloniensem ditans ecclesiam.〉

Friderico rege ab Honorio in imperatorem coronato, cum intrasset regnum Sicilie, audita archiepiscopi sibi in Alemannia [Alamania (-m) 2a; Allemania (-m) 2b1.] bene noti probitate, per litteras imperiales regni negocia citra Alpes illi commisit, Henrici filii sui eum constituens tutorem et tocius regni Romani per Alemanniam [Alamania (-m) 2a; Allemania (-m) 2b1.] provisorem [Cf. supra, p. 636, num. 37.] . Qui regni negocia non absque timore suscipiens, reipublice tam utilem et tam fidelem se exhibere studuit, ut de contingentibus vel modicum vel nichil negligeret, et invidus, ubi detractionis dentem figeret, in eius verbis vel actibus non inveniret. Congregatis [Congragatis 1a.] principibus, Henricum puerum Aquisgrani in regem consecravit [Die 8 maii 1222. Chron. reg. Colon., Cont. IV, ad h. a. (ed. Waitz, p. 252): Heinricus septimus, filius Friderici imperatoris, adhuc puer, consecratus est in regem Aquisgrani ab Engilberto Coloniensi archiepiscopo dominica ante ascensionem Domini, scilicet VIII idus mai. Cf. Knipping, n. 352.] , quem nutriebat ut filium et honoravit ut dominum. Cum quo et sine quo diversas regni partes lustrans [(r. p. l.) p. r. perlustrans 2ab1.] , tantam fecit pacem ut Augusti tempora crederes [Cf. supra, p. 636, num. 39.] . Videntes huiusmodi virtutes [virtutis opera 2ab1.] predones et dissensionis amatores, glorie pontificis, sicut de Ionatha [Ionata 2a.] legitur, invidentes tabescebant; boni vero et maxime negociatores ipsum laudantes et benedicentes Deum pro concessa potestate glorificabant. [Cf. I Mach. 10.] Die quadam [quando 2a.] aliquis mercatorum quendam archiepiscoporum imperii [impii 1a; impium 1a corr.] , ipso audiente, pro conductu per quedam loca dyocesis eius interpellabat. Quem cum ille dare renueret, nobilium sive militum illic habitancium maliciam pretendens, gloriosus archiepiscopus [dux add. 2ab1.] Engelbertus, non episcopo insultando, sed petenti [potenti 2a; (s. p.) om. 2b1.] compaciendo, ait: “Dic mihi, bone vir, audesne te committere conductui meo [(com. con. m.) con. m. com. 2a.] ?” Respondente illo constanter: “Eciam, domine”, subiunxit Machabeus noster: “Sume istam cirotecam [cyrothecam 2b1.] meam “et, si necesse habueris, pro signo ostendas. Et si aliquid tibi [(a. t.) t. a. 2b1.] vi sublatum fuerit, ego tibi omne dampnum restituam.” Et fecit sic, gratia signi, immo timore episcopi sua securus deducens. [I Mach. 3, 4., Ibid., 3, 3.] Sicut scriptum est de Iuda, similis factus est leoni in operibus suis et protegebat castra Israel, id est bona ecclesie sibi commisse, gladio suo. Natura leonis esse dicitur est ut prostratis parcat et erectos invadat. [Plin. H. N. 8, 16.] Noverat leo noster, Machabeus [macheus 2a.] noster, tum ex nobilitate nature, tum ex zelo iusticie, [Verg. Aen. 6, 853.] parcere subiectis et debellare superbos. Erat enim defensator [defensor 2b1.] afflictorum et malleus tyrannorum, magnanimus et humilis, gloriosus et affabilis, rigidus et lenis, multa pro tempore dissimulans et, cum minus speraretur, ad vindictam se accingens. Acceperat enim [autem 2ab1.] cum [(cum … materialem) c. d. gl. m. et c. e. gl. sp. 1a, ubi verba et c. e. gl. sp. addita sunt al. m. in marg.] episcopatu gladium spiritualem et cum ducatu gladium materialem. Utroque gladio rebelles cohercuit, quosdam excommunicando, quosdam per miliciam debellando. Sic Machabeus prius proprio in deiectione [deictione 1a ante corr.] inimicorum, deinde Apollonii [apostolico 2b1; appolonii 2b1 corr. al. m. in marg.] gladio legitur pugnasse. [I Mach. 3, 12.] Et quid laudi eius [(l. e.) e. l. 2ab1.] immorer, cum gloria, diviciis et potencia, sicut de Salomone legitur, omnes supergressus sit pontifices qui ante eum fuerunt [fecerunt 2a m. pr.] in Colonia, excepto Brunone primo, cuius gracia ducatus episcopatui per Ottonem primum imperatorem, cuius frater erat, additus est; in rebus exterioribus et fama sub nullo pontifice usque ad [in 2a.] diem hanc tantum ecclesia Coloniensis profecit quantum sub Engelberto [Videtur Caesarius oblivioni dedisse quantum ad augendam ecclesiae suae potentiam egerit Philippus de Heinsberg archiepiscopus (1167 – 1191). Cf. Knipping, t. II, p. 277 – 82, n. 1386.] . [Eccl. 2, 9.] Predia plurima simul et feoda [feodia 2a; feuda 2b1.] ecclesie diu subtracta et a multis eius antecessoribus sive per torporem sive per invalitudinem [invalidationem 2b1.] neglecta ipse per iudicium et sentenciam recuperavit. Puto tamen quod iudicio vel sentencia modicum profecisset, si animi virtus et milicie robur illi defuisset. Preter redditus episcopales post mortem fratris [Obiit Adolfus comes mense iulio 1218 in obsidione Damiatae. Cf. Oliveri Scholastici Historia Damiatina, c. 11 (Eccardus, Corp. hist. medii aevi, t. II, col. 1403; Hoogeweg, Die Schriften des Kölners Domscholastikers … Oliverus, Bibliothek des Litterarischen Vereins in Stuttgart, CCII, Tübingen, 1894, p. 179); Knipping, t. III, n. 217.] tenebat terram patris, de qua habebat ministeriales multos et redditus magnos. Ob quam causam ducis Walerammi, cuius filius Henricus filiam Adolfi comitis [Irmengardem. Cf. Knipping, n. 167.] duxerat uxorem, contra se non modicam excitaverat invidiam. Sopita tamen omnia fuerant, tali pacto interveniente [De quo supra, p. 634, annot. 11.] ut dominus episcopus [omīpt 2a.] , quoad viveret, teneret terram [Cf. Knipping, t. III, n. 322 (cum terra ipsius in nostra esset potestate), 433, 534 (in tota comitia nostra). Videtur autem Henricus de Monte etiam post mortem Engelberti numquam consentire voluisse ut archiepiscopus heres legitimus Adolfi fratris fuisse censeretur. Cf. Lacomblet, Urkundenbuch, t. II, p. XXIX.] , ille vero certam [om. 2b1.] ab eo singulis annis in pecuniis reciperet pensionem. Preterea [proterea 2a.] feodis [feudis 2b1.] multis ac prediis diversis ecclesiam Coloniensem ditavit et sublimavit, terminos eius civitatibus, castris et possessionibus ampliavit; quedam ex his de novo edificavit, quedam renovavit, nonnulla pecuniis [pecunia 2ab1.] comparavit. In quibusdam civitatibus et curtibus [turribus 2b1.] suis turrita [turrida 2ab1.] satisque [satis et 1a.] pulchra construxit palatia. Henricus dux Lotharingie [Lothoringie 1a.] [Dux Brabantiae.] et princeps imperii, probitate presulis attractus et illectus, et quia prudens esset in consilio et validus in auxilio, quedam sua predia, que hic nominare necesse non est, de manibus presulis Engelberti iure feodali [feudali 2b1.] suscepit [Cf. litteras Engelberti hac de re, Knipping, t. III, n. 369.] , tanto pontifici eiusque ecclesie volens arcius astringi et bonis propriis ab eo gaudens inbeneficari [inbeneficiari 2b1.] .

〈6. De adventu regis Iohannis Iherosolimitani [om. 2b1.] Coloniam et quod reges terre amiciciam eius expetebant.〉

Iohannes rex Iherosolimitanus propter eum et cum eo Coloniam divertit. Ubi tam magnifice susceptus est ut tam eius quam civitatis gloriam [(c. g.) g. c. 2a.] ammirari non sufficeret [Chron. reg. Colon., Cont. IV, ad an. 1224 (ed. Waitz, p. 254): Item ipso anno Iohannes rex Ierosolimitanus causa peregrinacionis limina Sancti Iacobi visitat; cui in reditu filia regis Hispanie desponsatur; inde divertens versus Teutoniam, venit ad Heinricum regem, filium imperatoris, et cum eodem Coloniam profectus ab Engilberto archiepiscopo et tota civitate in vigilia assumpcionis beate Marie cum magno honore et gaudio suscipitur; cf. Knipping, n. 448.] . Quod dictum est de Salomone, qui regnavit in Iherusalem, quod reges terre desideraverunt videre faciem eius et audire sapienciam eius, et obtulerunt ei munera, eciam de ipso exponi potest. [II Par 9, 23, 24.] Cognita eius sapiencia atque potencia, et quod potencior esset imperio, reges [rege 2a.] terre Francie [scilicet add. 2ab1.] et Anglie, Dacie, Boemie et Ungarie [et add. 2a.] miserunt ei munera in auro et argento gemmisque preciosis, eiusque aspectu et colloquio vel pro amicicia comparanda vel pro diversis causis et necessitatibus uti desiderantes. Hec que a me in eius laude scripta sunt qui legirit et illius gesta vidit, dicere poterit [potuit 2a.] quod regina Saba Salomoni dixit: Probavi, inquit, quod media pars mihi nunciata non fuerit. [III Reg. 10, 7.] Maior est sapiencia tua et opera quam rumor quem audivi [add. al. m. sup. lin. 1a.] . Fama nominis eius et operum iam usque ad exteras naciones pervenerat et timebant eum Saraceni [Saraseni 2b1.] [Haud scio an haec rhetorice dicta sint. Nolim tamen tacere id quod monet Ficker (Engelbert, p. 142 – 43), inter viros qui tunc temporis in expeditione sacra contra Saracenos versabantur, Colonienses et numero et virtute claruisse, neque ultimas partes in hoc bello sacro egisse fratrem Engelberti Adolfum comitem. Neque omnino praetereundae sunt laudes quibus et Colonienses et Engelbertum, litteris ad ipsum Damiata mense novembri 1219 datis, exornabat vir egregius Oliverus scholasticus Coloniensis (Böhmer-Ficker, n. 10847): Letare specialiter, provincia Coloniensis, exulta et lauda, quoniam in navibus, instrumentis bellicis, bellatoribus, armis, pecunia, victualibus maius auxilium tulisti quam residuum totius regni Theutonici… Tu Colonia, civitas sanctorum, … nunc pace temporali per venerabilem archiepiscopum nostrum gaudens habitas… (R. Röhright, in Westdeutsche Zeitschritft, t. X, p. 194 – 95; Hoogeweg, Die Schriften des Kölners Domscholastikers … Oliverus, l. c., p. 230 – 31; cf. p. CXL sqq.).] . Cui nomen Salomonis realiter congruebat, eo quod esset multum pacificus, pacem diligens et pacem faciens. Gracia pacis reformande neque expensis [exensis 2b1.] neque corpori pepercit. [Matth. 5, 9.] Unde, si beati pacifici, immo quia beati, [et add. 2ab1.] ipse beatus est. Qui cum aliquando argueretur a religiosis quare exactiones faceret in populum sibi subiectum, humiliter se excusavit, culpam recognovit, dicens sine pecuniis pacem se non posse facere in terris. Tempore quodam de tali materia conferens cum magistro Iohanne [Iohenne 2a.] abbate Sancti Trudonis [Idem qui antea scholasticus Xantensis, decanus Aquensis, abbas Tuitiensis; anno 1222 postulatus abbas Sancti Trudonis, iubente Honorio III, anno 1223 vel paulo post munus suscepit (cf. Knipping, n. 392), ita tamen ut, permittente legato apostolico, abbas Tuitiensis simul esse pergeret. Obiit anno 1228. Cf. Gallia christiana, t. III (1725), col. 755 et 961.] aiebat: “Magister, nostis quid facere cogitaverim?” Respondente illo: “Non, domine”, subiunxit: “Super omnes redditus meos duodecim scoltetos [scultetos 2ab1.] ordinare disposui, ut illis ceteri administratores racionem reddant et ex illis duodecim singulis mensibus singuli mihi meisque ministrent [amministrent 2ab1.] ; et non erit necesse ut aliena rapiam sive per exactiones aliquem gravem”.

〈7. Quod sapiens fuerit et intelligens, spiritu pollens fortitudinis.〉

Ditaverat illum gracia divina secundum usum exteriorem spiritu sapiencie et intellectus [et add. 2ab1.] , spiritu consilii et fortitudinis, spiritu sciencie et pietatis; nec deerat ei spiritus timoris Domini. [Isai. 11, 2, 3.] Secundum usum exteriorem dixi, eo quod spiritualiter sine caritate haberi nequeant; statum eius interiorem Deus novit [(D. n.) n. D. 2a.] . Sed et quidam ex eius capellanis, qui conscienciam [sciam 1a m. pr.] eius noverat, de ipso cum abbate nostro conferens sic ait: “Licet dominus meus secularis habeatur [habatur 1a ante corr.] , non tamen talis intus [(t. i.) i. t. 2ab1.] est qualis foris apparet. Sciatis eum multas occultas [om. 2a.] consolaciones habere a Deo [occultas add. 2a.] .” Erat enim sapiens [ad omnia add. 2ab1.] et intelligens; sapienter ad omnia respondit et quis quid [quidquid 1a; dicere add. al. m. sup. lin. 1a.] vellet, facillime intellexit. Et [om. 2ab1.] cum venissent [venisset 2a.] Coloniam fratres de novo ordine Predicatorum necnon et fratres qui dicuntur Minores [Non anno 1219, ut dicit Ficker (Engelbert, p. 92), neque ante finem anni 1221 Fratres Minores Coloniam venisse docet Iordanus de Iano (Chronica fratris Iordani, ed. H. Boehmer, Paris, 1908, p. 27 – 28). De Praedicatoribus nihil certi traditum est, aliis inter scriptores recentiores anno 1224 (Quetif et Echard, Scr. Ord. Praed., t. I, p. 94, annot. f, et p. 148), aliis anno 1220, 1221, 1222. (Mamachius, Annal. Ord. Praed., t. I, p. 651 annot. 1; cf. Analecta s. Ord. Fr. Praed., t. I, 1893, pp. 449, 450; t. IV, 1897, p. 536) eosdem Coloniae sedisse affirmantibus. Vid. Gesta Treverorum, Cont. IV, c. 4 (MG., Scr. t. XXIV, p. 399): In diebus illis (superius narratae sunt res gestae anno 1221, inferius anno 1225) venerunt in partes istas primum Praedicatores et postea Nudipedes, et subito impleverunt mundum. Et primo quidem Praedicatores venerunt Coloniam … Cf. Knipping, n. 342.] , et graves eis essent quidam [(eis e. q.) q. eis e. 2a.] ex clero eisque coram archiepiscopo Engelberto diversa obicerent illos accusando, respondit: “Quam diu res in bono statu est, stare sinite.” Cumque instarent tam priores quam plebani et dicerent: “Timemus ne isti sint illi de quibus Spiritus sanctus per os beate [om. 2a.] Hildegardis [Hildegundis 1a.] prophetavit, per quos clerus affligetur [affligeretur 2b1 ante corr.] et civitas periclitabitur” [S. Hildegardis responsum ad Colonienses (P. L., t. CXCVII, col. 250 – 53). Cf. Richerus, Gestae Senoniensis ecclesiae, l. IV, c. 15 (MG., Scr. t. XXV, p. 306).] , verbum notabile respondit: “Si divinitus prophetatum est, necesse est ut impleatur.” Quo verbo compescuit omnes. Spiritu consilii sic habundabat, ut in consiliis dandis esset providus et in responsionibus tam promptus ut consiliarii eius, sua parvi pendentes consilia, mutuo dicerent: “Dominus noster consilium suum in bursa sua portat.” Spiritu fortitudinis ita pollebat, ut neque minis [nimis 2a.] frangi neque blandiciis facile flecti posset, os habens agninum et cor leoninum. Hinc est quod dominus Conradus [Conrardus 2b1.] episcopus Portuensis et tunc temporis in Alemannia [Alimannia 2a; Alemania 2b1.] legatus, cum diceret predicto abbati Iohanni: “Unde est quod dominus Coloniensis ita timetur?” respondit ille: “ [Ex add. 2ab1.] Quadam gratia speciali Dei est.” Spiritus sciencie illi non deerat, quia tanto rationis vigebat acumine ut prudenter inauditas [et difficiles add. 2ab1.] dissolveret questiones, quod multo litteraciores eo facere non poterant. Cui etiam spiritus pietatis tantus inerat ut, si in turbis positus consideraret ex remoto pauperem sibi loqui volentem, nutu sive per nuncium illum vocaret et, querimoniis eius cum multa patiencia perauditis, efficaciter expediret. Hoc illi sepius [(i. s.) s. i. 2ab1.] contigisse certum est. Quam pleno sinu necessitatibus [necessitatis 2a.] afflictorum sit compassus, subiecta declarant [declarat 1a.] exempla.

〈8. De compassione eius circa pauperes et [om. 2b1.] afflictos, et quod tempore famis provincie [provide 2b1.] subvenerit.〉

Sedente eo Colonie in palacio episcopali in iudicio, vidua quedam causam habens propius accessit, petens sibi dari advocatum, qui eius querimonias proponeret. Cui beatus episcopus compassus, advocatorum avariciam non ignorans, vidue respondit: “Bona domina, licenciam habeatis loquendi. Vos melius nostis que necessitas vos urgeat quam alii.” Dicentibus scabinis [schabinis 2b1.] : “Domine, hoc est contra ius civitatis”, non advertit verba illorum, hoc tamen adiciens: “Nos bene intelligimus verba [eius add. 2ab.1.] .” Alio tempore, descendente eo de palacio, occurrit quidam in [de 2a.] partibus superioribus nescio a quo se spoliatum conquerens. Qui statim in gradibus gradum figens, ita ut erat capatus et calcariatus, stetit et cum multa patiencia hominem audire cepit. Marescalco dicente: “Domine, ascendite equum, quia via longa est et tempus breve”, ac si non audiret, hominem monuit ut causam suam [om. 2a.] peroraret. Cumque iterato clamaret marescalcus, conversus ad illum episcopus ait: “Modo negocium prolongastis.” Qui cum plene intellexisset ubi vel a quo spoliatus fuisset homo, vocato notario, litteras in eodem loco scribi et sigillari fecit; quas viro largiens ait: “Vade et ostende ei qui tibi tua tulit has litteras et, si tibi non fuerint restituta [(f. r.) r. f. 2b1.] , rursus ad me venias, et ego tibi equipollens restituam.” Sicque equum ascendit et [om. 1a1.] abiit. Ostendit et aliud signum magne pietatis. Anno preterito, quando annona vendebatur sex solidis et carius et [es 2a.] , quod magis terruit omnes [homines 2ab1.] , nec ad emendum invenirentur [invenetur 2a; inveniretur 2b1.] [Chron. reg. Colon., Cont. IV, in fine an. 1224 (ed. Waitz, p. 255): Hoc anno erat hiemps longissima et valde asperrima, fames eciam magna et inaudita, per biennium perdurans; Emo Werumensis, Chron. ad an. 1225 (MG., Scr. t. XXIII, p. 508): Et fuit illis diebus magna caristia omnium rerum. .. Tria enim concurrebant, frigus insolitum, mortalitas animalium et caristia annone metuenda. Vendebatur nempe quarta pars modii pro duabus marcis et dimidia …; Aegidius Aureaevallensis, Gesta episc. Leod., l. III, c. 94 (MG., Scr. t. XXV, p. 119, l. 27 – 33).] , naves cum annona comparans potestative provincia Moguntiensi [Maguntiensi 2b1.] iussit deduci et per cenobia que magis indigebant dividi [Unius ex illis coenobiis nomen novimus his litteris, ex quibus non pigebit quaedam exscribere: Engelbertus Dei gratia archiepiscopus Coloniensis devotis in Christo filiabus, dilectae sorori suae secundum carnem aliisque consanguineis ac pauperibus monialibus in monasterio Ulinchusen (Oelinghausen) Domino famulantibus salutem. Simul atque intelleximus qualiter in praesente calamitate, quae nostrum et finitimos populos, peccatis nostris ita exigentibus, miserabiliter affligit, vos quoque in annona et aliis vite subsidiis necessariis gravem patiamini defectum, nos compassione erga vos moti voluimus indigentiam vestram in aliquo sublevare. Quare praesentem benedictionem (id est subsidia seu eleemosynas quas simul mittebat) … per ministerium manuum nostrarum cum gratiarum actione suscipite… Religiosus vir Radolfus vestre ecclesie prior exponet vobis quantopere exspectamus preces vestras apud Deum; quibus credite nos impraesentiarum valde indigere (Th. Ilgen, in Westfälisches Urkunden-Buch, t. VII, p. 111 – 12). Nomen huic sorori S. Engelberti Gislam fuisse dixerunt. Cf. Knipping, n. 480.] . Eodem tempore in civitate Colonia et per totum episcopatum suum ad subsidium tocius provincie cervisiam [servisiam 2b1.] fieri inhibuit, malens maximis redditibus, quos recipiebat a braxatoribus, carere quam questus sui causa populos fame perire. Spiritu [Spiritus 1a.] timoris Domini alienus non erat, quia nullus nostri temporis pontificum suo [summo 2b1.] pontifici plus timoris et reverencie ipso exhibebat. Unde cum domnus Honorius papa mortem eius deplangeret, dixisse fertur hoc verbum: “Omnes de Alemannia [Alemania 2ab1.] timore ipsius me timebant.” Nam propter obedienciam quam pape regique [et regi 2ab1.] exhibuit occisus est.

〈9. Quod religiosos semper honoravit.〉

Religiosos, immo in religiosis Christum, ita honorare studuit ut personis privatis assurgeret et tam humiliter cum eis loqueretur ac si illis subditus esset. Sacerdotes seculares et pauperes valde, personis illustribus [et add. 2a.] secularibus [tamen add. 2ab1.] neglectis, de sua scutella comedere et de suo cypho [cipho 2a; chipho 2b1.] bibere sepissime coegit. Vestimenta sua aliquando satis preciosa, quibus ad breve tempus usus fuerat, non istrionibus sed sacerdotibus, non scurris sed clericis dare consueverat. Et quia timor sine dilectione minus placet, beatam Virginem Mariam, que mater est [(m. e.) e. m. 2a.] pulchre dilectionis, id est Christi, qui fons est et auctor [tocius add. 2ab1.] sancti amoris [(s. a.) a. s. 2a.] , in tantum dilexit ut per annos aliquot omnes quartas ferias in eius honore ieiunaret et duabus vicibus, postquam factus est episcopus, limina eius in Rupe Amatoris [Roc-Amadour apud Cadurcenses. Quibus annis haec itinera Engelbertus aggressus sit, nescimus.] visitaret [(R. A. v.) Ruppe v. A. 2a.] . [Eccli. 24, 24., Ps. 25, 8.] Decorem domus Dei cum sancto David [(s. D.) D. s. 2a.] sic dilexit [sic desideravit add. 2ab1.] , ut ecclesiam Sancti Petri, que mater est [(m. e.) e. m. 2a.] omnium ecclesiarum provincie Coloniensis, renovare fratres hortaretur, promittens se quingentas marcas statim ad inchoacionem offerre ac deinde annis singulis, donec fabrica consummaretur, marcas totidem [Rem in dubium vocavit Lacomblet (Urkundenbuch, t. II, p. XVII), neque fidem Caesario tribuendam censuit, utpote qui vellet Engelbertum veluti sanctum et ecclesiae tutorem celebrare. Hac ratione quid concludatur, non video, maxime cum vix annus elapsus esset a morte Engelberti cum Caesarius haec scriberet (cf. infra); iam vero quis credat virum, quem non solum probum, sed etiam prudentem novimus, ea finxisse quae facillime aequales falsa esse deprehendissent? Aliter prorsus atque rectius iudicavit H. Cardauns, Konrad von Hostaden, Erzbischof von Köln (Köln, 1880), p. 152.] . Fecerat autem ante mortem suam vestimenta pontificalia ex purpura et lino subtilissimo, aurifrigio eciam et laminis aureis, margaritis et gemmis tanti decoris ut cordis eius devocio in illis [(in i.) om. 2a.] quasi [tanquam 2a.] in speculo reluceret; semel tantum eisdem [eiusdem 2a.] vestimentis usus est, et hoc in velacione sanctimonialium; quod officium sine lacrimis exercere non potuit. Calicem vero aureum ex gemmis preciosis a diversis sibi regibus transmissis [Cf. supra c. 6, ubi dona a regibus missa commemorat Caesarius.] , valoris, ut aiunt, plus quam quingentarum marcarum, ad honorem domus Dei fieri fecit; quem devotus super altare beati Petri apostolorum principis obtulisset, si non prius de calice passionis bibisset.

Hec de vita et actibus beati viri [(b. v.) v. b. 2a.] dicta sufficiant ex multis pauca. Non enim tam multa quam vera probitatis eius acta scribere [describere 2a.] proposui, ne michi ab hiis qui virum noverant de mendacio possit insultari, eo quod nondum expletus sit annus ex quo passus est, et ne congestorum copia legentibus generet fastidium. Nunc autem quam feliciter et [etsi 2ab1.] difficulter [difficiliter//ter 1a ante corr..] de leva temporalium per ascensum purpureum, id est martyrii meritum, ascenderit ad amplexum veri Salomonis, id est ad quietem divine contemplacionis, stilus manifestet; quia, ut ait quidam ex eius concanonicis, sacerdos devotus ac litteratus, “aliam viam, per quam in tali statu [(t. s.) s. t. 2b1; tum add. 2a.] positus ianuam regni celestis, que angusta est, intrare potuisset, non considero.” [Cf. Cant. 3, 10., Matth. 7, 14.]

Explicit distinctio prima [(d. p.) liber primus 2ab1.] .

LIBER II

Incipit secunda [(Deest in 1a**, 2b2).] [secundus in passione eiusdem add. 2ab1; VII idus novembris. Capitula secundi libri add. 2a.] .

〈1. Quod [Qualiter 2b1.] propter defensionem ecclesie de Essende comes Fredericus in eius mortem latenter conspiravit.〉

Vas electionis beatus Paulus apostolus, electorum gloriam et divinam circa illos intelligens dispensacionem, ait: Quos autem predestinavit, hos et vocavit, et quos vocavit, hos et iustificavit; quos autem iustificavit, hos et magnificavit. [Rom. 8, 30.] Quatuor hic enumerat: predestinacionem, vocacionem, iustificacionem [et add. 2b1.] , magnificacionem. Primum eternum est et est causa trium subsequencium. Quos Deus ab eterno predestinavit [predestinat 2ab1.] , hos in tempore vocat, iustificat et magnificat. Beatum pontificem Engelbertum ab eterno predestinatum predestinantis gratia [gratiam 2a.] ad martirii locum tempore et occasione quibus voluit vocavit, vocatum contricione, confessione et proprii sanguinis effusione iustificavit, iustificatum signis et virtutibus post mortem magnificavit et magnificare cottidie [(m. c.) c. m. 2ab1.] non cessat. De magnificacione eius celesti dicere non sufficimus, quia qualis vel quanta sit nescimus. Causa vero martirii eius, per quam illam [illa 2ab1.] promeruit, talis erat. Fridericus comes de Ysemberg [Ysynbergh 2b1.] [Comes de Altena inde ab anno circiter 1207 (cf. infra, annot. 3), dictus etiam aliquando inde ab anno 1216 comes de Isenberg (alias Isenbergh, Isenberch, Isenborgh, Isenburg, cet.). Cf. Ilgen, in Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins, t. XXXVI, p. 46. Quod castrum prope Hattingen neque procul ab Essendia ad Ruram fluvium conditum erat.] advocatus fuit ecclesie de Hessende [Essende 2ab 1.] [Essen.] . Est enim abbacia regalis et ab imperatore tenetur. Iste Fridericus, fratre seniore [Eberhardo II comite de Altena, qui anno 1207 vel certe paulo post obiit. Cf. Ilgen, c., pp. 30, 46.] in fata decedente [cedente 2ab1.] sine filio, ut patris esset heres, recedens a clericatu factus est miles et tanto fortassis ad malignandum prompcior quanto a gratia remocior. Unde David in psalmo: Qui elongant se a te, peribunt. [Ps. 72, 27.] Perdidisti omnes qui fornicantur abs te. Non potest esse sine periculo et gracie detrimento quando clerici, qui secundum nomen suum de sorte sunt Dei, ordine mutato, milicie se mancipant seculari. Tales, sicut exemplum habemus [habes 2a; (e. h.) h. e. 2b1.] in multis, cum ad malum, ut dici solet, deteriorem tendunt, eciam malis peiores et crudelibus crudeliores fiunt. Hinc Iheremie dicitur a Domino: Quid tu vides [videtur 2a; (t. v.) tibi videtur 2b1.] , Iheremia? Et dixit: Ficus malas, malas valde. [Ier. 24, 3.] Ficus male sunt mali religiosi [(m. r.) r. maligni 2b1.] , utputa [ut puto 2b1.] monachi vel clerici; ficus male valde, cum ex illis fiunt laici. Fuerat enim Fridericus maioris ecclesie in Colonia canonicus. In comitem ex clerico mutatus, fit ecclesie Hessindensis [ita et 2a; Essendensis 2b1.] nominaliter quidem [om. 2ab1.] advocatus, sed realiter inimicus. Non defensare, sed magis depredare didicit. Cum pater eius, comes Arnoldus [(c. A.) A. c. 2ab1.] de Altena, vir admodum prudens et modestus satis in generi suo, racione advocacie satis indebite iam dictam vexaverit [vexaverat 2ab1.] ecclesiam, iste novissimus Fridericus exossavit [exosavit 2b1.] eam. [Cf. Ier. 50, 17.] Advocatos sive scoltetos [scultetos 2a; schultetos 2b1.] ecclesie contra voluntatem abbatisse sive sororum amovit, pro libitu novos [novas 2b1.] restituit, homines monasterio quocumque iure attinentes tantis vexationibus angarians tantisque exactionibus excorians, ut nobilis illa ecclesia subsistere vel diucius eiusdem incubatoris insolencias sustinere non posset. Non legerat vel pocius non attenderat scriptum, si legerat, miserrimus ille: Ve qui predaris! Nonne et ipse predaberis? Abbatissa cum sororibus frequenter [(c. s. f.) sepius c. s. 2a.] Coloniam veniens, cum coram prioribus [Cf. supra. p. 629, annot. 9.] suas miserias et Friderici violencias lacrimabiliter prius domino Theoderico ac deinde eius successori Engelberto archiepiscopo exponerent, modicum profecerunt, eo quod amore cognationis multa circa illum dissimularet [dissimularent 2b1.] . [Isai. 33, 1.] Post annos aliquot sororum querimonias [querimoniis 2b1.] dominus papa Honorius necnon imperator Fridericus tediati [tendiati 2a; attediati 2b1.] , compacientes sepe dicte ecclesie, cogentes episcopo litteras [(e. l.) l. e. 2ab1.] direxerunt [Cf. supra, p. 643, annot. 1.] . Qui cum ecclesie imperialis iniurias diucius dissimulare nec auderet nec vellet, comitem seriosius monuit, sed non profecit. Cui in tantum pepercit, ut ei de propriis redditibus annis singulis certam pensionem offerret, dummodo advocacia uti legitime vellet [Eadem tradit Emo Werumensis supra, pag. 640D.] . [Sap. 1, 4.] Sed non acceptavit ille, quoniam in malivolam animam non introibit sapientia. Intelligens Fridericus voluntatem presulis [(v. p.) p. v. 2ab1.] , quod eum exheredare vellet, cognatis conqueritur et amicis. Et ecce, flante Beemoth, cuius anhelitus prunas ardere facit, sic succensus est ad episcopum interficiendum ut verbis fumigantibus carbones, id est satellites suos, homines in malicia exercitatos et ad [om. 2a.] omne facinus pronos, ad parricidium inflammaret. [Iob 41, 12.] Fridericus nomen theutonicum est et interpretatur pacis dives, misero isti non nisi per antyphrasim [antifresim 2a; antifrasim 2a corr., 2b1.] , id est per contrarium, congruens. Nam pacis inops erat, pacis inimicos sibi socians. Mox cultelli, lancee et [om. 2ab1.] enses preparantur a misero; miseri falsis promissionibus animantur. “Ego sum, inquit, comes, castra [vestra 2a.] forcia habens et terram [(et t.) in terram 2a.] . Duo ex fratribus meis episcopi sunt [Theodericus Monasteriensis et Engelbertus Osnabrugensis; cf. l. I, c. 2; l. II, c. 4.] . Dux Walerammus [Walramus 2a.] , et terre nostre potentissimus, socer meus est [Fridericum filiam Walerammi ducis Limburgensis uxorem duxisse testantur etiam Reinerus Leodiensis, Annales ad an. 1225 (MG., Scr. t. XVI, p. 679); Gesta Treverorum, Cont. IV, c. 4 (ibid., t. XXIV, p. 400); Levoldus a Northof, Chronica comitum de Marca, ed. C. L. P. Tross, Levold's von Northof Chronik der Grafen von der Mark (Hamm, 1859), p. 68. Nomen mulieri illi Sophiae fuisse dicunt scriptores recentes alii, alii Margaritae; nullum nomen antiqui tradunt. Docet Chronica episcoporum Monasteriensium Fridericum comitem Engelberto necem machinatum esse ad sugestionem uxoris sue (J. Ficker, Die Münsterischen Chroniken des Mittelalters, Münster, 1851, pp. 30 et 114: cf. Id., Engelbert, pp. 257, 261). Quod veri quidem non est dissimile, cum inter Engelbertum et inter Limburgenses nuper exstitissent acerrimae controversiae atque inter se pugnarent etiam tunc utriusque partis utilitates. Tamen ne id facile credamus, obstat quod tacent hac de re scriptores aequales, Chronica autem Monasteriensis non ante annum circiter 1370 est composita.] ; cuius filius habiturus est comiciam [cometiam 2ab1.] de Monte. Consobrinus sum [om. 1a.] Theoderici comitis Clivensis, cuius frater [fratuelis 2a; fratruelis 2b1.] est nobilis vir de Heynsberg [Hennsberg 2a; Hemisberg 2b1.] . Godefridum comitem de Arnisberg [Arinsberg 2b1.] , Ottonem comitem de Tickelinburg [Tickelinberg 2ab1.] , Hermannum [Herrmannum 2a.] virum potentem de Lippa et alios quam plures iniuriis affecit, lesit et offendit [Quid veri subsit hisce testis utique suspecti contumeliis, certo definiri non potest. Ceteris monumentis quae supersunt haec tantum docemur Godefridum de Arnesberg aliquando mente providisse forsan futurum esse ut discordia inter ipsum et ecclesiam Coloniensem excitaretur (Knipping, n. 170; cf. nn. 239, 330, 379); Herimannum de Lippea quandam advocatiam Engelberto contradidisse (ibid., n. 149), ita ut suspicari liceat antea controversiam quandam inter utrumque esse ortam (vid. quam graviter ibidem advocatos corripiat archiepiscopus); eundem Engelbertum aliquando contra comitem Ottonem de Tecklenburg sententiam dixisse (ibid., n. 539).] , nec est qui sanguinem eius [suum 2ab1.] vindicet. Omnes vos ditabo, protegam [protigam 2a.] et sublimabo.” Simile huic tacito parricidio, antequam occideretur beatus episcopus, frater Friderici Engelbertus cuidam honesto militi, sicut nuper ab eius ore audivi, proposuit dicens: “Tales et tales sunt cognati mei, tales ac tales [sunt add. 2b1.] affines mei,” — praedictos [nobiles add. 2b1.] nominans — “et quis mihi fratribusque meis nocere posset?” Respondente milite: “Nullus, maxime quam diu vobiscum est [et 2a.] dominus et cognatus vester archiepiscopus”, ille subiunxit: “Ponatur archiepiscopum non superesse, et quis nobis vim vel [et 2a.] contumeliam posset inferre?” Cui [miles add. 2ab1.] respondit ut prius. Et satis displicuit ei verbum, postea bene intelligens [intelligit 2a.] quare illud protulerit. Ex quo conicitur idem sacrilegium [non add. 2b1.] tunc primum, cum episcopus occisus est, non [om. 2ab1.] fuisse conceptum, sed diu pretractatum [pertractatum 2b1 corr. al. m.] . Dicuntur eius conspiracioni consensisse nonnulli [nonnullos 2ab1.] potentes [Cf. supra, p. 642, annot. 7.] , quos fama non tacet et quos propter tempus nominare non licet [Plerosque tamen illorum designavit paulo superius ipse Fridericus comes; quod cauto Caesario satis fuit.] . Sed veniet narrantibus hora, quia, sicut Salvator dixit [dit 2a; (S. d.) dicit S. 2b1.] in Evangelio, nichil opertum quod non reveletur et occultum quod non sciatur. [Matth. 10, 26.]

〈2. Quod in Susacia inter domnum episcopum et comitem Fredericum de pace tractatum est.〉

Post festum omnium sanctorum Deo dilectus pontifex propter bonum pacis Susaciam venit [Cf. litteras Engelberti, Knipping, n. 567 (ubi lege “Nov. Anfang”, non “Vor Anfang”): constituti apud Sosatum oppidum nostrum cum multa turba clarorum virorum.] . Venit et Fridericus cum fratribus suis episcopis, aliis [aliisque 2ab1.] cognatis suis atque consiliariis. Ubi cum triduo pro composicione laboratum esset, nulla via que Friderico placeret inveniri [invenire 1a.] potuit [Hinc factum est ut Engelbertus pro forma compositionis agenda Friderico diem 10 novembris 1226 constitueret. Ita Chron. reg. Colon., Cont. IV, ad an. 1226 (ed. Waitz, p. 259). Cf. Knipping, n. 568.] . Induraverat enim [om. 2a.] dyabolus cor eius quasi lapidem et strinxerat illud [id 2b1.] quasi malleatoris incudem. [Cf. Iob 41, 15.] Cuius consiliariis tunc temporis congruebat quod de dyabolo, cuius membra per conspiracionem effecti sunt, paulo [post add. 2b1.] superius ad Iob dictum est a Domino: Corpus, inquit, eius [om. 2b1.] , quasi scuta fusilia, squamis se prementibus. Una uni coniungitur et ne spiraculum quidem incedit [incedat 1a.] per eas. Una adheret alteri et tenentes se nequaquam separabuntur. [Iob 41, 6 – 8.] Ita erant, quidquid ore dicerent, conspiratores illi, in concepta malicia pertinaces et indurati, ita coherentes et confederati, ut nullum pacis consilium corde possent [posset 2b1.] admittere.

〈3. Quod quibusdam religiosis mors eius revelata est, eciam quibusdam eum premunientibus non solum litteris, sed et verbis [(non … verbis) om. 2b1.] .〉

Placuit circa idem tempus Spiritui sancto martiris sui finem quibusdam viris religiosis et hoc diversis in locis revelare. Monachus quidam congregacionis nostre, iuvenis probate vite, abbati nostro secrecius dicebat: “Domine, si habetis aliqua tractare cum archiepiscopo, ne differatis, quia cicius morietur.” Post dies paucos infirmarius noster, Winandus [Wynandus 2b1.] nomine, pro negocio quodam ad ipsum Susaciam directus est. Qui cum in Veteri Monte [Altenberg.] , domo ordinis nostri, pernoctaret, mane recedente [recedentem 2b1.] eo [om. 2ab1.] , supprior subsecutus ait: “Est apud nos conversus quidam spiritum habens propheticum, sicut sepe experti sumus. Hic dicit [om. 2ab1.] tribulacionem maximam in brevi [(in b.) iuveni 2a.] venturam [venturum 2b1.] esse super dominum nostrum archiepiscopum [prophetat add. 2b1.] . Propter quod [(P. q.) Quapropter 2ab1.] rogo vos ut moneatis ipsum, quatinus cautus sit super se [(s. se) om. 2ab1.] et custodiat se [(et c. se) seque c. 2ab1.] .” Cui ille respondit: “Melius est ut taceam, quia pro frivolo reputaret.” Veniens tamen ad eum benigne ab eo [(ab eo) om. 2ab1.] susceptus est et expeditus, nec aliquid horum [eorum 2ab1.] que dicta sunt recitare presumpsit. Nam die sequenti dominus episcopus litteras indices mortis sue accepit [Infra, c. 7, docet Caesarius has litteras ab Herenberto Rennekoie, Friderici comitis famulo, esse scriptas.] . Quas cum legisset, in ignem mittens pede conculcavit, ne [ne ne 2b1.] discordie seminarium fierent inter ipsum et cognatum suum comitem Fridericum. Recitavit tamen eas episcopo Mindensi [Mindensis 1a corr.; Mindennensi 2a; Myndenensi 2b1.] [Conrado, 1209 – † 1236.] , qui presens erat. Cui cum diceret ille: “Domine, propter Deum [(p. D.) pro Deo 2ab1.] custodite vos, non solum propter vos, immo propter utilitatem ecclesie vestre [nostre 2b1.] et salutem tocius terre”, respondit ille: “Angustie mihi sunt undique, et quid mihi faciendum sit [om. 2b1.] Dominus novit, prorsus [prosus 1a.] ignoro. [Cf. Dan. 13, 22.] Ve mihi, si tacuero. Si autem eis proposuero, dicent, immo amicis et cognatis de me conquerentur, quod parricidii crimen ipsis [eis 2b1.] inpingam.” Non solum de Friderico, sed eciam de Godefrido et Willelmo [Wilhelmo 2ab1.] fratribus eius suspicio fuit [Cf. infra, c. 17.] . Et adiecit: “Ego ab hac hora corpus meum [om. 2b1.] et animam meam committo divine [(c. d.) d. c. 2ab1.] providencie.”

〈4. Quod confessionem suam episcopo Mindensi faciens, fratribus Frederici, episcopo Monasteriensi et Osenburgensi [Osnaburgensi 2b1.] , que sibi intimata fuerant revelavit [manifestavit 2b1.] .〉

Et assumens episcopum in capellam suam, solus soli confiteri cepit [(con. ce.) ce. con. 2ab1.] omnia peccata sua ab ineunte aetate cum tanto ymbre lacrimarum, ut totum pectus eius infunderent et cordis maculas crebris stillicidiis, ut speramus, diluerent [diluerunt 2a.] . Cui cum diceret dominus Mindensis [Myndensis 2a.] : “Timeo aliquid [om. 2ab1.] latere adhuc [(l. a.) a. l. 2ab1.] in consciencia vestra, quod mihi dictum non sit”, respondit beatus ille [(b. i.) i. b. 2b1.] : “Dominus scit nichil me ex industria [(n. me ex i.) me ex i. n. 2ab1.] subticuisse.” Postea tamen plenius cogitans de peccatis suis, summo mane in priorem locum ducens confessorem suum confessor Domini in spiritu humilitatis et in animo contrito quod memorie occurrerat rursus cum tantis lacrimis confessus est, ut in tali persona talem graciam lacrimarum episcopus Mindensis [Myndensis 2ab1.] mirari non sufficeret, et ille merito cum propheta dicere posset: Exitus aquarum deduxerunt oculi mei, quia non custodierunt [custodivi 2ab1.] legem tuam. [Dan. 3, 39., Ps. 118, 136.] Teste eodem episcopo, cuius relacione hec comperta sunt, sic se contricione cordis coram Domino mactavit, sic se oris confessione mundavit, tam sollicite utraque iustificacione se preparans ac [(ac … serenata) om. 2a.] si ipsa die moriturus esset. Postea, consciencia serenata, confidenter ait: “Modo voluntas Dei de me fiat.” Ecce sic verus et summus sacerdos homo Christus Iesus, qui se in ara crucis offerre dignatus est hostiam propitiacionis pro peccatis nostris, sacerdotem penitentem pro diluvio [(p. d.) profluvio 2ab1.] lacrimarum suarum abluere et emundare voluit, ut Deo Patri per martirium offerendus in holocaustum esset hostia pura, hostia sancta, hostia placens et immaculata. Sacerdotes veteris testamenti hostias offerendas prius lavabant. Interim pulsatum est ad ostium [hostium 2a.] capelle, et non permisit aperiri dominus archiepiscopus, eo quod haberet oculos ex fletu adhuc tumidos et humidos [(t. et h.) h. et t. 2a.] . Cumque pulsantes perseverarent et dicerent quia Monasteriensis et Osinbrucgensis [Osenburgensis 2a; Osnaburgensis 2b1.] episcopi ad ostium starent, postquam oculos exterserat et faciem siccaverat [siccaret 2a, siccarat 2a corr.] , intromissi sunt; ponensque [(ponensque … ait) Quibus domnus archiepiscopus ait 2a in marg.; Quibus et ait 2b1.] manus super humeros illorum, dexteram super scapulam unius et sinistram super scapulam alterius, ait: “Vos, domini [et add. 2a.] , ambo cognati mei estis. Ego, sicut optime nostis, in nullo vos lesi, sed, in quantum potui, semper promovi, necnon et fratres vestros. Et ecce a diversis tam litteris quam verbis mihi intimatum est quod frater vester comes Fridericus [(f. v. c. F.) c. F. f. v. 2ab1.] , quem intime dilexi et cui non nocui, malum michi machinetur, volens me occidere.” Ad quod verbum illi simulantes quod in corde non habebant, pavidi responderunt: “Absit hoc, domine, absit; nec est necesse vos de hoc verbo pertimescere [(vos de h. v. p.) de h. v. p. vos 2ab1.] , quia nunquam ascendit in cor eius. Omnes per vos ditati, honorati et [om. 2a.] sublimati sumus.” Hoc verissimum [verissime 2b1.] erat. Nam Theodericum [Theodericus 2a; Theodricus 2b1.] electus in archiepiscopum statim promovit in maiorem prepositum [propositum 2a.] [Ante mensem aprilem anni 1217, cum die 10 huius mensis ab Honorio III impetraverint decanus et canonici Susatienses ut sibi praepositi eligendi libera facultas confirmaretur (Potthast, n. 5515). Id autem tunc a pontifice petiisse aestimandi sunt, postquam praepositus ipsorum, qui erat ipse Theodericus de Altena, a consobrino suo Coloniam translatus erat. Cf. supra, p. 635, num. 35.] , deinde in episcopum Monasteriensem [Electus die 22 iulii 1218.] , Engelbertum [vero in prepositum (prop-2a) Beati (Sancti 2b1) Georgii [Cf. supra, p. 628, annot. 2. Praeposituram Sancti Georgii sibi conservavit Engelbertus, donec pallium accepit die 24 aprilis 1218 (cf. supra, p. 633, num. 29). Statim autem illam tradidisse videtur Engelberto de Altena consobrino, cum die 28 iunii eiusdem anni iam certior factus esset Honorius III illam ab archiepiscopo cuidam consanguineo esse collatam (Knipping, t. III, n. 210) atque postea Engelbertus de Altena ea reapse potitum videamus (v. gr. Knipping, n. 302).] et postea add. 2ab1.] in episcopum Osinbrucgensem [Osenburgensem et 2a; Osinburgensem et 2b1.] [Post mensem iunium 1224.] , Philippum fratrem illorum [eorum 2a.] in maioris ecclesie Coloniensis [(m. e. C.) maiori ecclesia Coloniensi (Colonie 2b1) 2ab1.] canonicum, insuper illum faciens thesaurarium [Custos maioris ecclesiae erat anno 1222. Cf. Knipping, n. 344.] . Eo [eodem 2b1.] tempore quo occisus est laboravit ut frater eorum Bruno fieret maior prepositus [ita et 2a.] ecclesie Traiectensis [(e. T.) T. e. 2ab1.] [Nequaquam factus est anno 1224 praepositus Sancti Georgii, ut coniecit Ficker, Engelbert, p. 215. In litteris enim, quas hic affert, praepositus sancti Georgii comparet non Bruno, sed Heinricus; cf. Knipping, n. 494.] . Hec idcirco commemoravi, ut lector cognoscat qualem vicem [add. in marg. 2a.] ei rependerint [rependerunt 2b1.] . [Ps. 34, 12.] Revera retribuebant ei mala pro bonis et cum loqueretur illis et pro illis bonum, impugnabant eum gratis. [Ps. 119, 7., Ier. 18, 20.]

〈5. De eo quod de [om. 2b1.] Susacia [exiens add. 2b1.] et versus Suelme [Swelme 2a.] festinans viduam in via vindicavit.〉

Comes Fridericus, ut conceptam maliciam melius dissimulare posset, verbo tenus pro bono pacis sibi a domino episcopo oblata acceptavit, cum ipso de Susacia exiens eumque tam familiariter deducens ut ei episcopus diceret: “Cognate, cum multa iocunditate simul ascendemus ad sollempnem curiam regis, quam in Nurinberg [Nurinberch 2b1.] celebrabit [celebrabat 2a.] cum principibus [Cf. supra, p. 639, num. 47 extr.] .” Sciens Fridericus quod postera die ecclesiam dedicaturus esset [(ec. d. es.) d. es. ec. 2b1.] in Suelme [ita et 2a.] [Schwelm, urbs Westfaliae inter Coloniam et Susatiam, proprior tamen Susatiae. Quia ecclesiam Suelme sequenti dominica (9 novembris) erat consecraturus, ideo ea die qua occisus est confessionem de peccatis suis fecisse Engelbertum (cf. supra, c. 4) docet Chronica regia Coloniensis, Cont. IV, ad an. 1225 (ed. Waitz, p. 256). De die quo consecranda erat ecclesia Suelmensis cum Caesario concordant Gesta Treverorum, Cont. IV, c. 4 (MG., Scr. t. XXIV, p. 400, l. 7): Martirizatus est beatus Engilbertus in vigilia sancti Willebrordi advesperascente iam die (id est in nocte inter dies 6 et 7 novembris), feria sexta (= die 7 novembris), adhuc ieiunus, prope villam Swelme, in qua proximo die ecclesiam erat consecraturus.] , nacta occasione, exemplo Iude, petita licencia, ad satellites suos rediit; quos ad diversas destinans insidias, quid facturi essent instruxit et, quanto studiosius poterat, animavit. Erat enim feria sexta post festum Omnium Sanctorum et Domini [dominus 2b1.] electus die eadem sanctis omnibus per passionis meritum sociandus ad dedicationis locum venire ieiunus disponebat [disposuit 2ab1.] . Cui eodem die vidua quedam occurrit super duabus causis sub interminacione divini nominis iudicium illius flagitans. Cuius vociferacione Domini sacerdos [(D. s.) s. Dei 2ab1.] commotus, ne in hoc inferior videretur iudice iniquitatis, de quo Dominus dicit in Evangelio, qui Deum non timebat et hominem non reverebatur, mox de equo descendit et, sede composita, loco ducis ad iudicandum sedens, super feodo [feudo 2b1.] de quo vidua conquesta est sentenciam quesivit et accepit. [Luc. 18, 2.] Pro se enim et contra viduam sentenciam audiens latam, ex multa cordis compassione cum effectu [(c. e.) om. 2ab1.] protulit verbum memoria dignum: “En [Eia 2a.] , domina”, inquit, “feodum [feudum 2b1.] de quo conquesta estis, vobis per sentenciam est ablatum mihique adiudicatum. Sed ego propter Deum, vestre compassus miserie, illud [id 2ab1.] vobis relinquo. Alterius negocii vestri querimonia ad me non pertinet [(q. ad me n. p.) ad me n. p. q. 2b1.] .” Simile aliquid legimus in hystoria romana [Quae sequuntur accepit Caesarius non ex antiquissimo teste huius fabulae, ex Vita dico S. Gregorii Magni BHL. 3637 (ed. Gasquet, p. 38), sed ex recensione interpolata (BHL. 3640) Vitae S. Gregorii a Paulo diacono conscriptae (Act. SS., Mart. t. II, p. 136, num. 25) vel certe a quopiam qui istam fideliter exscripserat.] de [die 2a.] pio principe Traiano. Qui cum esset in expedicione positus et milicia [millicia 2a.] vallatus, vidua illi vetustissima in foro occurrens et iniuriam suam illi conquerens, cum ille diceret se iusticiam ei facturum cum rediret, illa responderet reditum eius esse incertum, mox dominus orbis substitit, viduam audivit et vindicavit, omnia sua [om. 2ab1.] illi restituens. Amplius aliquid operatus est princeps noster. Traianus per iudicium vidue fecit iusticiam, Engelbertus omne iudicium convertit [vertit 2b1.] in misericordiam. [Hebr. 11, 6.] Et quia sine fide impossibile est placere Deo, si imperator opus [om. 2ab1.] illud pietatis exercuit zelo iusticie, non appetitu secularis glorie, poterat ei esse ad mitigacionem pene, quod sacerdoti Domini, eo quod vir esset chatholicus [catholicus 2a; chatolicus 2b1; et add. 2a, add. 2b1 sed delet.] , contritus et confessus, meritum [meritorium 2a; meritorum 2b1.] fuisse creditur vite eterne. Opus imperatoris, eo quod extra caritatem fieret, mortuum remansit; opus vero episcopi, quod ex caritate factum speramus, glorie martirii multum eum [om. 2ab1.] habilitavit.

〈6. Quod comes Fredericus crebrius ad ipsum veniens statum eius exploravit.〉

Cumque properaret ad locum destinatum, comes Fridericus circa meridiem ad eum venit, certificari tantum volens quo tenderet, qui vel quanti cum eo essent. Quem cum episcopus salutaret et, ut secum pernoctaret [vellet add. 1a.] , plurimum invitaret, non acquievit ille, aliquid ut prius occasionis pretendens. O cor agninum, o oculum columbinum, cor sine felle, oculus sine suspicione! Invitat amicus hostem, domesticus latronem, hostia carnificem. Comite recedente et pontifice procedente, tempus adest vespertinum. Vesperis vero dictis, rursum adest comes. Quem videns [add. in marg. 2a.] a longe Conradus [Conrardus 2b1.] comes Tremonie [Dortmund.] ait ad episcopum: “Domine, creber comitis huius accessus vel [sive 2ab1.] recessus multum mihi suspectus est [(s. e.) e. s. 2ab1.] . Et [En 2ab1.] nunc tertio venit, et non sicut ante in palefrido, sed in dextrario. Consulo [vobis add. 2ab1.] ut [et add. 2a.] vos dextrarium vestrum ascendatis.” Cui ille respondit: “Hoc nimis esset notabile. Non eum timeo, quia non nocui illum.” Cumque approquaret, consideraverunt colorem vultus eius [(c. v. e.) v. e. c. 2a; vultum e. c. 2b1.] totum immutatum. Heu! quam difficile est, ut quidam ait, crimen non prodere vultu. Et cepit eum alloqui [aloqui 2a.] episcopus et dicere: “Sciebam, cognate, [Ovid. Met. 2, 447.] quod tandem maneres [maneas 2b1.] mecum.” Et non respondit ei [verbum add. 2ab1.] , conscius ipse sibi; et pergebant simul. Propter quod quidam tam ex clericis quam ex militibus suspicione territi subtraxerunt se illorum comitatui. Nam magna pars episcopalis familie cum cocis [totis 2a.] dudum ad hospitium preparandum precesserat et pauci cum pontifice remanserant. Sole properante ad occasum, hostia cum immolante properat ad aram, ut fieret Domino sacrificium vespertinum, quod dignius erat in lege. Passus est Christus sexta feria [(s. f.) f. s. 2a.] , hora sexta, scilicet in meridie, ut declararet se mediatorem [meditatorem 2a.] Dei et hominum. Engelbertum vero pati voluit eadem feria, sed in fine diei, ut ostenderet eum per bonum finem, non per precedentem vitam, coronatum. Per caudam hostie bonus finis designatus est in lege. Hostiam sine cauda offerre non licuit; neque Deo vita bona sine bono fine placebit. [Cf. Levit. 22, 23.] Sciens scriptum beatus ille: Qualem te invenero, talem te iudicabo [iudico 2ab1.] , maxime a religiosis expetere solebat, quatinus ei finem bonum suis oracionibus apud Deum optinerent. [Cf. Ezech. 24, 14?] Quod et factum est ordine tali.

〈7. De morte eius et quod Suelme [Swelme 2a.] delatum est corpus eius.〉

Circa crepusculum [crepulculum 2a.] ventum est ad locum [loca 2a.] insidiarum. [Et add. 2ab1.] Ecce comes enormitatem concepti facinoris considerans et abhorrescens [abhorrens 2ab1.] , dicere cepit ad suos: “Ve mihi misero! Quid est quod facere volui, ut dominum et cognatum meum occiderem?” Quem mox hii, quos ipse dudum flatu Beemoth [Behemot 2a; Behemoth 2b1.] succenderat, reaccendentes, sic ad facinus instigaverunt ut instar colubri venenum, quod ad modicum evomuerat [evomerat 2b1.] , ardencius resumeret. Qui mox cum Herenberto de nece episcopi tractans voluntatem suam ei exposuit. Statim ille, secundum quod edoctus fuerat a fratre suo dapifero, assumpto secum Herinberto [Herenberto 2ab1.] de Swerten [Schwerte ad Ruram flumen, inter Schwelm et Susatiam.] , dominum archiepiscopum precesserunt. Et cum in ascensu montis essent [esset 2ab1.] , comes ait: “Domine, hic est via nostra [om. 2ab1.] .” Cui episcopus respondit: “Dominus nos custodiat.” Non enim sine suspicione fuit. Tunc comes parum expectans [(c. p. e.) p. e. c. 2ab1.] , alios famulos post ipsum destinavit, precipiens eis ut Herenberto assisterent in eo quod inciperet. Cumque viam concavam, que in sumpmitate duabus semitis hinc inde cingebatur [domnus add. 2ab1.] episcopus ingrederetur, premissi servi comitis cum tanto strepitu ingressum preanticipaverunt ut eciam ipse dominus episcopus [(d. e.) pontifex 2ab1.] , sicut hodie testis est cellerarius de Hemmerade [Hemmerode 2b1.] [Himmerode, monasterium ordinis Cisterciensis bene notum.] , turbatus [turbatur 2b1.] miraretur. Alii a dextris, alii a [om. 2b1.] sinistris gradiebantur, quidam vero retro cum comite insidias observantes sequebantur. Tunc Herenbertus signum eis dans qui in latebris erant, tam horrificum emisit sibilum ut non solum [om. 2ab1.] homines traditionem ignorantes, sed et equi quibus insidebant [insedebant 2ab1.] stuperent. Mox hii qui precesserant, extractis gladiis, reversi sunt. Quo viso, miles quidam, qui [add. al. m. sup. lin. 1a.] inter ipsos et episcopum erat, territus clamavit: “ Domine, ascendite cito dextrarium vestrum, quia mors in ianuis est.” Ducebatur enim a tergo eius a nobili [nobile 2a.] adolescente de Hemersbach [Hemirsbach 2a, 2b1 corr.] . Videntes famuli [famili 2a.] comitis quod dextrarium ascendisset, obiecerunt se ei et vulneravit eum unus [(e. u.) u. e. 2a.] graviter in crure [(g. in c.) in c. g. 2a.] , nullo eum defendente [defensante 2ab1.] , excepto [milite add. 2ab1.] Cůnrado [Conrado 2a; Conrardo 2b1.] de Tremonia, qui se, extracto gladio, Herenberto Rennekoie [Rinckoye 2a; Renckore 2b1.] [Heribertus Rinckore in editis; unde coniecerunt (cf. Ficker, Engelbert, p. 263) virum hunc fuisse nescio quem Heribertum de Rinkerode. Vix tamen crediderim Rennekoie vel Rinckore esse nomen loci, immo potius Herenberti cognomen. Idem in Chronico Monasteriensi saec. XIV (ll. cc. supra p. 652, annot. 8) dicitur Rydenkaten.] obiecit. Quem idem Herenbertus [Herenbritus 2a.] preveniens magno ictu in fronte eum [om. 2ab1.] percussit. Avertente se Cůnrado [Conrado 2a; Conrardo 2b1.] ab eo, alius [alio ictu 2ab1.] eum inter scapulas vulneravit [De Conrado vid. etiam supra, p. 640, annot. 7.] . Ecce iste est Herenbertus [Hernbertus 2b1.] qui paulo ante dominum episcopum premunierat, ut, si secus quam ipse speraret res eveniret, ipse se excusare posset. Videntes ista qui erant cum episcopo, omnes, relicto eo, fugerunt; et impletum est in illis quod per prophetam de capite nostro scriptum est: Percuciam pastorem et dispergentur oves. [Matth. 26, 56., Matth. 26, 31., Cf. Zach. 13, 7.] Quid post hec de episcopo gestum sit, tum propter suorum fugam, tum propter noctem imminentem, quia plene sciri non poterat, nutu Dei actum est ad martirii eius ordinem modumque declarandum ut comes Fridericus ab Urbe rediens Coloniam captivus duceretur [De his plura infra, c. 17.] ; qui culpam suam palam confessus parricidii reos nominatim expressit, eciam fratres suos supradictos [om. 2ab1.] de reatu accusans. Captus est [et add. 2ab1.] cum eo cum altero [(c. a.) et c. milite 2ab1.] quodam Tobias [Thobias 2b1 et sic deinceps.] notarius suus [eius 2ab1.] , qui in vinculis positus ad peticionem quorundam canonicorum, qui me ad scribendum amplius sollicitaverant [sollicitaverunt 2a.] , ut verius scribi posset [possent 1a.] qualiter vel a quibus beatus episcopus sit occisus, spe consequende venie eciam scripto [(e. s.)om. 2ab1.] manifestavit, Deum testem invocans in anima sua [(a. s.) animam sua 2a.] se vera dixisse secundum quod ipsius comitis in agone et aliorum nefandorum Rome confessio patefecit. Et hec de hiis dicta sufficiant. Cumque [Porro cum 2ab1.] dominus episcopus adhuc esset in via concava [positus add. 2ab1.] , satellites premissi per frenum ipsum [om. 2ab1.] rapientes, sicut scribit Tobias, dextrarium eius cum tanta violencia [(d. e. c. t. v.) c. t. v. d. e. 2ab1.] verterunt ut frenum ei e manibus traherent. Qui cum ex utraque parte viam declinare [(v. d.) d. v. 2ab1.] non posset, quia arta et concava fuit, media via in descensu fugit. Illis autem eum insequentibus, Ioachym [Ioachim 2ab1.] dextrarium [eius add. 2ab1.] in femore vulneravit et, cum ex neutra [parte in add. 2b1.] via ipsum preire [non add. 2ab1.] possent, Herenbertus [Herinbertus 2a.] extra viam in equo prosiliens [presiliens 2ab1.] in acutissima semita, sicut confessus est, ipsum preveniens per capucium cappe [capē (= capere) 2a; capere 2b1, sed a corr. delet.] arripuit [arrupuit 2a.] et eum ex latere ad se inclinans secum ad terram traxit. Et mox vi [violenter 2ab1.] surgens [beatus add. 2ab1.] episcopus, quia forcior illo erat, extra viam fugit [(fugit … clamorem) om. 2ab1.] in rubum, solo Herenberto per fimbriam cappe illi inherente. Cumque clamorem in rubo comes audisset, propius accedens clamasse dicitur: “ Apprehendite et tenete eum, quia forcior nobis iam [om. 2ab1.] efficitur vir.” Et cum verba supplicacionis emitteret episcopus et diceret: “ Sancte Petre, quid mihi imputant isti homines? ”, frendens Fridericus ait: “ Cedite latronem, cedite, qui et nobiles exheredat et nemini parcit.” Tunc Gissillerus [Gisilbertus 2ab1.] videns Herenbertum cappe eius inherentem, festinanter descendit et furibunde post eos currens [cursitans 2ab1.] primum vulnus in capite sibi fecit [(s. f.) eius dedit illi 2a; illi dedit 2b1.] ; secundo ictu vibrato, ut puto, manum illi amputavit [(vibrato … amputavit) vibrans ferrum m. ei. ut p. (ut p. ei 2b1) abscidit 2ab1.] ; cuius corpus idem Gissillerus [Gisilbertus 2a; Ghisilbertus 2b1.] eciam gladio transfixit. Verba sunt Tobie. Eadem hora Iordanis [Iordanus 2ab1.] , qui ab eo proscriptus fuerat, superveniens maximum vulnus in capite [(in c.) capiti 2ab1.] eius inflixit, — sic [om. 2b1; sicud 2a.] se iactavit in Ysenberg [Isenberg 2a; Ysenberch 2b1.] , — secundo dicente episcopo: “ Owe [O ve 2b1.] !” Tunc ipsum seorsum [(i. s.) s. i. 2ab1.] inclinantes Herenbertus primo cultello eum [(c. e.) e. c. 2ab1.] perforavit, comite [ut aiunt add. 2b1.] eiulante et clamante: “Heu me miserum nimis! Factum est.” Cui cum predictus Gissillerus [Giselbertus 2a; Ghisilbertus 2b1.] caput precidere vellet, a Godefrido, quem comes ad prohibendum miserat, per capillos abstractus est. A quercu autem, ubi primo cedi ceperat, usque ad locum ubi detractus est et extinctus [extractus 2ab1.] [Gevelsberg (cf. infra, l. III, prol. in fine), iam oppidum inter Hagen et Schwelm.] , ubi [hodie add. 2ab1.] super martirium eius capella fabricata est, vix decem passus distant. Ubi super eum velut canes rabidi atque [ac 2ab1.] famelici filii perdicionis congregati cultellis acutissimis ad hoc preparatis sic totum corpus eius confoderunt [perfoderunt 2ab1.] ut a vertice usque ad plantam nulla pars corporis a vulnere vacua remaneret, ita ut dicere posset cum propheta in persona Christi, cuius membrum effectus est pro iusticia moriendo: Circumdederunt me canes multi, concilium [consilium 2ab1.] malignantium obsedit me, etc. [Ps. 21, 17.] Tunc unus ex eis [exemplo eius qui latus Domini lancea aperuit add. 2ab1.] fertur eum sub pede incidisse, ut probaret si obisset. Sicque ad equos suos singuli recurrentes ubi comes erat convenerunt, corpore in terra relicto. O presumpcio ceca, furor mille mortibus plectendus! O insania non hominum, sed beluarum, que non est reverita tam audacter, tam crudeliter [et add. 2ab1.] , tam viliter occidere christum Domini, sacerdotem Domini, pontificem magnum, et non qualemcumque pontificem, sed pontificum patrem ac principem et, quod magis terrere debuerat, ducem fortissimum ac [et 2ab.] Romani regni tutorem. Patrato tanto parricidio, homines dyabolo pleni cum suo comite, immo tocius malicie fomite, recedentes, Domini sacerdotem, ac si unctus non esset oleo, reliquerunt in sterquilinio. Miles quidam, Leonius [Leonies 2ab1.] nomine, qui illi adheserat cum primum tentus vulneraretur, Henricum cellerarium de Hemmenrode [Hemenrade 2a; Hemenroede 2b1.] , qui modicum precesserat, insecutus ait: “Heu, domine cellerarie, quid faciemus? Dominus noster archiepiscopus graviter vulneratus est et a comite Friderico captivus [captus 2ab1.] abductus [est add. 2b1.] ”, — recitans [(recitans … putabat) om. 2b1.] que viderat, ita esse putabat. — Cui ille, supra [super 2a.] quam credi potest turbatus, respondit: “Pium est ut revertamur et videamus quid circa illum agatur vel quo ducatur.” Qui cum simul reverterentur ad locum occisionis, audiunt clamores lictorum in nemore errantium. Erat enim nox. Cumque girarent et circumspicerent, offenderunt corpus martiris extinctum, confossum [confessum 2a.] ipsoque aspectu nimis horrendum. Et consternati valde, suadente cellerario, ne indecenter a feris corpus, si ibi nocte eadem remaneret, forte attrectari [attractari 2a.] posset [possit 2a.] , abeuntes de proximis domibus carrucam fetidam, qua ipsa die fimus fuerat eiectus, adducunt. Et ecce corpus gloriosi principis, quod reliquerant [relinquerant 2a.] ex parte vestitum, pene totum reperiunt nudum. Nam preter femoralia [femuralia 2a.] et camisiam [(f. et c.) c. et f. 1a.] , que collo eius herebat [adherebat 2b1.] , nichil [nil 2b1.] illi [ei 2a.] dimiserant; wambasium [wambosiam 2a.] [Vestimentum laneum de quo Ducange, s. v. Gambeso.] vero et pillium [pilium 2b1.] eius iuxta corpus invenerunt. Que omnia ita sanguine erant infecta et dilaniata, ut quasi nullo usui necessaria spoliatores negligerent. Per que hodie multi [multa 2a.] beneficia sanitatum consequuntur. Cellerarius vero, miles et elemosinarius corpus tollentes et linteamini [lintheamini 2ab1.] involventes vehiculo imposuerunt. Quod Suelme [ita et 2a.] perducentes, cum in ecclesia illud ponere decrevissent, non permisit sacerdos, contaminacionem basilice pretendens, cum magis sanguine martiris dedicaretur. Propter quod et alia quedam, in [a 2a.] quibus martiris gratiam demeruit, usque hodie graviter satis [(g. s.) s. g. 2ab1.] in suo corpore divinitus flagellatur. Positus est tamen in domo eiusdem sacerdotis [(e. s.) eadem 2ab1.] , in qua pernoctare et comedere proposuerat Dei sacerdos vivus [nimis 2a; minis 2b1, delet. a corr.] , et due candele ad dedicacionem preparate circumposite, una ad caput et altera ad pedes. Dividentibus inter se vigilias [noctis add. 2ab1.] , cum cellerarius usque ad mediam noctem iuxta corpus sederet et cursum beate Dei genitricis et virginis Marie lectitaret, sicut usque hodie testis est, numquam aliquid horroris ex illius contactu, sicut de cadaveribus [caveribus 1a ante corr.] occisorum fieri assolet, passus est. Haut dubium quin ex presencia sanctorum angelorum gratia hec, qui circa corpus martiris celestes excubias celebrabant. Fuerat enim idem Henricus ante conversionem miles et tanto fortassis [fortasse 2ab1.] ad huiusmodi opus expedicior et audacior quanto assuecior.

〈8. Quod corpus eius ad cenobium Bergense delatum est.〈

Mane martiris corpus currui imponentes, cum illud deducerent, plures ex familia episcopi, qui timore mortis dispersi fuerant, deducentibus sociati sunt. Venientibus eis [illis 2ab1.] ad novum castrum, quod ipse beatus episcopus de propris expensis edificaverat [Postquam castrum avorum Engelberti, quod haud procul Colonia ad Dunam flumen (Dhüne) aedificatum erat, anno 1133 datum erat monachis Cisterciensibus atque monasterium Sanctae Mariae de Berghe (postea Altenberg) erat factum, mox prope Solingam ad fluvium Wippere (Wupper) in alio monte (Neuenberg) conditum est a comitibus castrum alterum seu castrum novum (Neuenburg, postea dictum Burg,) quod iam sedes gentis de Monte seu de Berge fuit. Cum autem illud novi montis castrum iam anno 1160 exstructum sit (cf. Lacomblet, Urkundenbuch, t. I, p. 277), liquet illud ab Engelberto aedificatum non esse, sed refectum et restitutum. Cf. W. Harless, Zur Geschichte von Schloss Burg (Barmen, 1891), p. 5; Knipping, n. 536.] , cum intrare vellent, ut [om. 1a.] ibi corpus lavarent et componerent, negatus est eis introitus timore, ut estimo, Henrici nunc comitis de Monte [Cf. supra, p. 648, annot. 4.] . Quibus Randolfus [Rudolphus 2a; Randolphus 2b1.] , prior tunc in Bergis, ante idem castrum occurrit; quo duce, ad monasterium festinatum est. Cumque propinquarent [appropinquarent 2ab1.] monasterio, conventus cum cruce et incenso exiens illis occurrit. Corpore sacro de curru in feretrum posito [(de c. in f. p.) in f. de c. deposito 2ab1.] , quidam de senioribus, Henricus nomine, nunc eiusdem monasterii prior, linteamen [lintteamen 1a; lintheamen 2ab1.] de capite martiris revolvit, vultum eius cruentum atque confractum fratribus ostendens. Quo viso, lacrimati sunt valde, de tam dilecti patris morte et tali morte plurimum consternati. Specialiter enim dilexerat Bergense cenobium [(B. c.) c. B. 2a.] , utpote a suis proavis fundatum. Henricus vero, cum ob cruris sui infirmitatem in uno pede nutaret, cogitans beatum virum a nocentibus innocenter occisum, occisi brachium nudum nuda manu tetigit et plena fide eandem benedictionem ad crus nudum transmittens, gradum pedis vacillantis roboravit. Nam, sicut ab eius ore [(e. o.) o. e. 2a.] nuper audivi, ipsa hora cepit levius habere et gradatim proficere. Deinde cum vocibus lacrimosis corpus oratorio introferentes, eadem nocte quibusdam fratribus quedam mirifice visiones de gloria martiris ostense sunt, in sompnis tamen. Postea cum magna diligencia in [eodem add. 2a.] cenobio corpus latum est et evisceratum [Cf. infra, l. III, c. 41bis.] , mirra et sale conditum vestibusque sacerdotalibus decenter indutum. Eodem tempore, exceptis punctionibus parvis, quadraginta septem vulnera in martiris corpore numerata sunt [Cf. supra, p. 641, annot 6.] ; nec hoc sine sacramento: quadragenarius numerus est penitencie, septenarius vero dona significat [(d. s.) s. d. 2ab1.] spiritualis gracie. Accepit ergo [igitur 2ab1.] Christi martir quadraginta septem vulnera in signum quod per cordis penitudinem et oris confessionem accepit septiformem gratiam Spiritus sancti, cuius dono perductus est ad gloriam martirii. Nulli dubium sit quin vera contricio et pura confessio peccata deleant [om. 2ab1.] quoad culpam, satisfactio exterior penam, ita tamen si contricio fuerit insufficiens [sufficiens 2b1.] . Et que satisfactio dignior et efficacior martirio? Nulla prorsus. Duo sunt per que plena fit [(p. f.) f. p. 2a.] remissio, mediante contricione, in adultis: baptismus aque et baptismus sanguinis. Utroque satisfecit Deo beatus Engelbertus. Quidquid enim macularum post primum contraxit, secundo, ut speramus, totum diluit. In omnibus siquidem membris, in quibus peccaverat, punitus est. Punitus est in capite multipliciter, sicut apparet in eius pillio, scilicet in vertice, in fronte et [in add. 2a; in 2b1.] occipite, in tymporibus, labiis et dentibus, et tam graviter ut rivuli sanguinis inundantes et decurrentes fossas oculorum, aurium, narium orisque influerent et replerent [implerent 2ab1.] . Punitus est etiam in gutture et [om. 2b.] collo [et add. 2b1.] , in humeris et dorso, in pectore et corde, in cruribus et pedibus, ut cognoscas, lector, quali baptismo Christus in martire suo diluere dignatus sit quidquid culpe contraxerat superbiendo [(superbiendo … revertamur) add. in marg. inf. 2a; om. 2b1.] , videndo, audiendo, olfaciendo, gustando, cogitando, luxuriando, operando, tangendo, gradiendo sive aliis quibuscumque levitatibus, omissionibus et negligenciis circa disciplinam. Sicut testis est magister Iohannes, abbas Sancti Trudonis, proposuerat ante mortem suam beatus martyr renunciare negociis regni et pro peccatis suis cruce signari atque personaliter transfretare. Nam circa illud tempus quo in episcopum electus est, signatus fuerat [Cf. supra, p. 632, num. 26 extr.] , sed propter necessitatem communem detentus, domino papa Honorio dispensante, pro se milites [miles 1a m. pr.] misit cum sumptibus magnis [Id tamen non facile ab Honorio III impetravit. Cf. Caesarius, Dial. mirac., III, 33 (ed. Strange, p. 154): Anno praeterito (1219?) cum dominus Engilbertus archiepiscopus Coloniensis decanum Hermannum et Godescalcum eius concanonicum direxisset ad curiam Romanam pro absolutione crucis …, illi infecto negotio reversi sunt. Eadem leguntur in Vita B. Simonis monachi Alnensis BHL. 7755 (cod. Bruxellensis, Bibl. Reg. 8965 – 8966, fol. 221).] . Certe, certe non sine causa ad gloriam martirii pervenit. Nunc ad ea unde digressi sumus revertamur.

〈9. De eo quod Colonie delatum cum merore tocius civitatis susceptum est, et [de add. 2b1.] destructione turris Valantie [Vallantie 2b1.] .〉

Feria secunda pontificis corpus Coloniam deducitur et ad gradus ecclesie Sancte Dei Genitricis cum merore tocius civitatis suscipitur. Quantus illic tunc [(i. t.) t. i. 2ab1.] fuerit gemitus, dolor et planctus clericorum, clamor et ululatus ministerialium, plebis diversi sexus et etatis vociferacio pastoris sui mortem deplorancium, probitatis eius insignia replicancium et Friderico mille mortes imprecancium, nullius vox dicere, nullius stilus describere sufficit. Preferebatur feretro camisia martiris sanguine purpurata, que ad compassionem [passionem 1a m. pr.] movit universos. Nec mirum si Colonia tanto pastore viduata planxit, quia ille erat maxima columpna ecclesie [templi 2ab1.] , honor cleri, inter proceres regni famosissimus, patrie pater et, ut breviter dicam, speciale decus sui temporis. Tam fidelis erat ecclesie sibi commisse ut tempore quodam uni ministerialium suorum diceret: “Non tu tam sollicitus es quomodo liberos tuos, quos unice diligis, heredites, quomodo ego sollicitor [sollicitior 2b1.] hereditare beatum Petrum et ecclesiam eius.” Rei publice tam utilis fuit, ut neque corpori neque expensis parceret, dummodo multis prodesset. Deportatur corpus martiris per ecclesiam Beate Virginis [(e. B. V.) curiam episcopalem 2ab1.] [Id est per ecclesiam Beatae Mariae ad Gradus (cf. prima verba capitis), quae ecclesiae maiori ad Sancti Petri quasi continens erat.] cum lacrimis multis, cum crucibus et thuribulis, in domum Beati Petri ibique deponitur; cui multa beneficia per multos dies tam [om. 2a.] in missis quam in psalmis more christiano inpenduntur. Diu enim stabat in eadem ecclesia [(s. in e. e.) in e. e. s. 2ab1.] intumulatum [in tumultam 2a.] corpus, eo quod per futurum antistitem priores et ministeriales curie regie illud presentare cogitassent et de occisoribus eius conqueri; sicuti [secuti 1a.] factum est. Nam propter hoc ipsum [om. 2ab1.] corpus sacrum decoquentes et a carnibus ossa separantes [(et a c. o. s.) carnes ab ossibus separaverunt et 2ab1.] , in [(in … reposita) om. 2b1.] turri antiqua et dissoluta, que est in fronte ecclesie contra meridiem, carnes sepelierunt, ossa vero in scrinio sunt reposita. Et sicut testantur qui aderant, ita martiris calvaria gladiis cedencium confracta fuerat [fuerant 1a.] et comminuta ut, de caldario corpore extracto, particulatim vix posset coniungi. Cum tristis rumor occisi pontificis ecclesiam perturbasset, dux Walerammus [Walramus 2a et ita porro.] dolorem super dolorem eius addens, tercia die occisionis, antequam corpus eius venisset Coloniam, congregata milicia copiosa et multitudine [multitudo 2a.] rusticorum, castrum Valanciam [Valantiam 2b1.] , quod beatus vir ad munimentum terre [(m. t.) t. m. 2b1.] non procul a castro Rodensi [Rolduc seu Herzogenrath. De situ et nomine castri cf. Ernst, Histoire du Limbourg, t. IV, p. 50 – 51; t. VII (Annales Rodenses), p. 79, annot. 2, et secundum eum I. I. Michel, in Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins, t. II (1880), p. 176.] cum maximis sumptibus edificaverat [Veri est simillimum tunc conditum esse hoc castrum, postquam inter Walerammum et Engelbertum exortae erant contentiones de quibus supra, p. 634, num. 31. Cf. Knipping, n. 160.] , absens obsedit et post paucos dies cum magno suorum tripudio deiecit. Nam propter episcopi interitum repentinum et Walerammi adventum improvisum, qui in castro erant, eo quod copia victualium, armorum et defensorum eis deessent, hostibus illud [illis 2b1.] reddiderunt. Walerammus autem [om. 2ab1.] , ut a facto excusare se [(e. se) se e. 2ab1.] posset, sicut et fecit, personaliter adesse noluit, sed fratrem suum Gerardum [de Horne. Cf. Reinerus Leodiensis (MG., Scr. t. XVI, p. 679, l. 53).] cum filio Walerammo ad destructionem castri direxit. Ad confusionem suam illud exstructum dicebat. Gerardus vero, qui in destructione castri plurimum fervebat, eodem die quo sollempne tricenarium castri constructoris agebatur, Colonie ipse [ipsa 2a.] vita [vite 2b1.] defunctus [destructus 2ab1.] per mortem in [om. 2b1.] Wasinberg [Wassinberch 2ab1.] sepelitur. Quem post quinque menses frater suus dux Walerammus secutus, eandem viam universe carnis ingressus est. Post cuius mortem duo filii eius, Walerammus iunior et comes Henricus, gravi admodum infirmitate correpti, satis vexati sunt, nec adhuc plene convaluerunt. Causam vero mortis illorum [(C. v. m. i.) Cum v. m. i. causa 1a m. pr.; Cām v. m. i. causa 1a corr. al. m.] sive infirmitatis istorum Deus novit.

〈10. Quod Ludewico [Ludovico 2b1.] canonico Rodensi [(c. R.) om. 2b1.] in canone apparens in choro martirum se esse dicebat, occisorum suorum vindictam predicens.〉

Sexta feria, quando castrum predictum destruebatur, septenarium martiris agebatur. Cuius rei gracia sacerdos quidam, Ludewicus [Ludovicus 2b1.] nomine, regularis canonicus Sancti Gabrielis in Rode [Rolduc seu Klosterrath, prope castrum de quo p. 658, annot. 4.] , eiusdem vocabuli castrum vicinum pro anima martiris missam celebraturus ascendit. Cumque [Cum 2a.] , dictis secretis [(d. s.) s. d. 2a.] , post Sanctus, sanctus canonem inchoaret, ecce sanctum episcopum sacro altari, pontificalibus indutum, vultu hilari [halari 2a.] , astare videt. Qui cum signa faceret super panem et calicem, beatus pontifex per [totum add. 2ab1.] canonem sacerdoti se conformans, eodem modo et eisdem vicibus elevata dextera sancta signavit [(e. d. sa. si.) sa. consignavit d. (dextera 2b1 e. 2ab1).] . Cumque ventum fuisset ad illum locum ubi defuncti nominantur, et ipsum sacerdos nominasset, expleto sacramento, ait illi episcopus: “Frater, non est necesse ut me inter mortuos nomines [(me i. m. n.) i. m. me n. 2b1.] , quia cum Deo sum et [quia 2b1.] in choro martirum gaudio fruens [fruor 2ab1.] indicibili.” Et adiecit: “Noveris pro certo quod omnes qui me occiderunt vel quorum consilio occisus sum, male peribunt et cicius quam credi possit.” Sicque disparuit. Ille [Illeque 2a.] vero, missa completa, omnibus que viderat recitavit, ita omnia esse, ut [sicut 2b1.] dictum est, Deum testem invocans.

〈11. De electione Henrici episcopi, et quam fervens fuerit vindicare sanguinem martiris.〉

Sequenti die, sabbato scilicet, turris Valancie destructa est et die eadem turris a prioribus [(a p.) a clero 2ab1.] contra faciem Damasci Colonie erecta est. Quia status terre in morte pontificis valde fuerat turbatus, timentes priores et clerus ne forte cives cum Walerammo propter privilegia que dominus Engelbertus ab eis extorserat [(ab e. e.) communis utilitatis causa confecerat 2ab1.] [Quaenam instituta tempore schismatis Coloniensis a civibus in rerum publicarum administratione inducta abstulerit Engelbertus, quasnam ordinationes in posterum observari iusserit, aliquo modo novimus ex sententia ab arbitris inter Conradum archiepiscopum et eius cives constitutis anno 1258 prolata (Lacomblet, Urkundenbuch, t. II, p. 244 sqq., § 5 – 12 et 43). Cf. Ficker, Engelbert, p. 87 – 88; C. Hegel, in Die Chroniken der deutschen Stadten, t. XII (Leipzig, 1875), pp. XXXVI – XXXVII, XLIII – XLIV; F. Lau, Entwicklung der kommunalen Verfassung und Verwaltung der Stadt Koln (Bonn, 1898), p. 98 sqq.; Knipping, n. 157. Vid. etiam infra, annot. 6.] aliquid moliri possent contra libertatem ecclesie, sicut eis postea dure satis est impositum [(d. s. e. i.) s. d. i. e. 2ab1.] , diem septimo decimo [(s. d.) octavo decimo 1a; XVII° 2ab1.] kalendas decembris, qui nonus fuerat a morte pontificis [Male codex 1a: diem octavo decimo kalendas decembris; is enim non erat nonus a morte Engelberti. XVII° kalendas decembris cum 2ab1 habent Chronica regia Coloniensis, Cont. IV (ed. Waitz, p. 257), et Albricus monachus Trium Fontium in Chronica (MG., Scr. t. XXIII, p. 917).] , electioni prefixerunt. In qua, mediante et cooperante domino Theodorico Treverense archiepiscopo, Henricus Bunnensis [Bonensis 2a; Bunnensis 2b1.] prepositus in pastorem et archipresulem consensu unanimi electus est [15 novembris 1225. Cf. Knipping, n. 570.] . Quo secundum morem residente in sede episcopali, clamores ministerialium de morte domini sui conquerencium renovantur; a quibus camisia martiris in sinum [sinu 2b1.] eius deponitur. Et mox iuravit, ut dicitur, quod sanguinem eius, quoad viveret, vindicaret. Quam studiosus [studiosius 1a.] et quam fervens fuerit et sit in execucione eiusdem vindicte, ita ut neque corpori neque pecuniis parcat, sequencia declarabunt. Qui eciam ad gloriam martiris dilatandam coram altari beati Petri in die ordinacionis sue [20 septembris 1226. Cf. Chron. reg. Colon., Cont. IV, ad. an. 1226 (ed. Waitz, p. 258).] in sacerdotem exiguitati [exiguitate 1a.] mee humiliter satis iniungere dignatus est quatinus gestorum eius insignia, nec non et ea que per eum operatur Dominus miracula, ad posterorum noticiam scripto perpetuarem. Et cum me excusarem, dicens mihi talia non licere, priori meo, qui presens erat, precepit ut mihi ad iniuncta [indicta 2ab1.] obedire preciperet. Quod et fecit. Cum enim multos in sua dyocesi viros habeat sapientes et eloquentes, utputa [utpote 2b1.] theologos, rethores et philosophos, qui eiusdem beati antecessoris eius vitam, martirium et miracula eleganti stilo describere et flore rethorico depingere possent, si materia laude digna sermone insipido a me fuerit conscripta, non mihi, quem obedientia cogit, sed magis ei, qui iniunxit, imputandum est. Est autem propositi totam scribendorum materiam in tres partes dividere, ita ut prima loquatur vitam eius et actus que [qui 2b1.] vivens egit, secunda martirium eius, mortis causam et vindictam, tercia signa et sanitates que per illum operatur Dominus. Hiis autem quasi ex abrupto insertis, ad historiam revertendum est.

〈12. Quod inimicicie orte sunt inter ipsum et ducem Walramum et cives Colonienses.〉

Cum electioni presentes essent dux Walerammus et filius eius comes [om. 2b1.] Henricus [(c. H.) H. c. 2a.] , in tantum eis [eius 2a.] dominus archielectus commotus est ut feoda [pheoda 1a; feuda 2b1.] que pater a beato Petro tenebat vel que filius tenere debebat porrigere recusaret, et hoc propter supradicti [predicti 2ab1.] castri destructionem. Civibus eciam graciam suam negavit [Mox tamen atque ipso anno 1226 litteras edidit (Lacomblet, Urkundenbuch, t. II, p. 73 – 74; cf. Knipping, n. 595), quarum hic est locus praecipuus isque luculentus: omnia iura et libertates ipsorum (civium Coloniensium) necnon et bonas consuetudines, que omnia habuerunt usque ad tempus electionis bone memorie predecessoris nostri archiepiscopi Engelberti, approbantes, ipsa inviolabiliter observari precipimus, salvo nobis in omnibus iure ab ecclesia Coloniensi et a predecessoribus nostris infra bannum civitatis Coloniensis usque ad tempus electionis supra dicti predecessoris nostri archiepiscopi Engelberti similiter observato…] ob concremacionem privilegiorum et societatem cum Walerarammo factam nec non et alia quedam, de quibus omnibus non est huius temporis texere historiam.

〈13. Quod Fredericus in curia regis Henrici proscriptus sit.〉

Ascendens ad colloquium regis archielectus in Franckfort [Franckinfort 2a; Franckinfoert 2b1.] [Ut regalibus ab Heinrico VII investiretur; cf. Böhmer-Ficker, n. 3996 a; Winkelmann, Kaiser Friedrich II,. t. I, p. 470, annot. 2; Knipping, t. III, n. 574.] corpus martiris duobus abbatibus ordinis Cisterciensis deferendum commisit, scilicet Godefrido abbati de Bergis et Henrico abbati de Valle Sancti Petri. Quod cum presentatum fuisset Henrico regi ac principibus necnon et [om. 2b1.] mortis eius insignia, id est camisia [camisiam 2b1.] , wambasium [wambosium 2a; wambazium 2b1.] et pillium, hiis qui corpus precedebant cum gladiis evaginatis secundum iura legum super Fridericum latronem vociferantibus, turbatus est rex et omnes qui erant cum illo. Maxime tamen rex puer, quia, sicut deflere solet filius patrem et puer suum tutorem, ita ipse extinctum planxit pontificem [episcopum 2ab1.] . Friderici proscripcionem, in [solemni add. 2ab1.] curia regis [om. 2ab1.] Nurinberg [Nurenberg 2a.] [In qua coram plurimis principibus celebratae sunt Heinrici regis nuptiae die, ut veri est simillimum, 29 novembris 1225. Cf. Böhmer-Ficker, n. 3993a; Winkelmann, t. c., 469, annot. 1.] sentencia principum sollempniter [(se. p. so.) om. 2ab1.] factam [Quae ibi gesta sint, multo distinctius tradit Cronica Reinhardbrunnensis (MG., Scr. t. XXX, p. 603; cf. Winkelmann, t. c. p. 469, annot. 2): Illo tempore celebrate sunt nuptie Heinrici regis Romanorum cum filia ducis Austrie, et soror lantgravii cum filio ducis Austrie in ipsa solempnitate suas eciam nuptias compleverunt gloriosissime in Norenberg civitate imperiali. Tercia autem die nuptiarum Heinricus rex iudicio presedit in castro quod situm est supra civitatem. Accedentes igitur nobiles, meliores ecclesie Coloniensis ministeriales, exhibuerunt vestimenta domini sui archiepiscopi vulnerata et miserabiliter cruentata coram rege et omnibus principibus, lacrimabili vociferatione et impletu gemebundo postulantes iustum iudicium sibi fieri de interfeccione domini sui. Rex autem audiens querelas eorum misericordia motus est, et querens sentenciam a nobili Gerlaco de Butingen sciscitatus est si inpresenciarum iudicio Romani imperii proscribendus foret necne, presertim cum evidentissima signa ac manifestissima indicia homicidii essent iudicio presentata. Respondit itaque Gerlacus regi dictavitque sentenciam in hunc modum quod iure proscriptioni teneretur, quippe cum evidentissime declaratum esset homicidium. Audiens hoc nobilis Fredericus de Trunden reclamavit, dicens pocius esse reum peremptorie citandum iuxta ius suum quam in presenti proscribi. Super qua reclamacione Gerlacus indignatus cum Frederico cepit graviter contendere et Fredericus e converso gravius indignari, et factus est tantus strepitus quod quadraginta et octo viri suffocati succubuerunt ibidem … Eadem, ad summam rei quod attinet, brevius referunt alii scriptores (cf. Ficker, Engelbert, p. 265 – 66; Böhmer-Ficker, n. 3994a; Winkelmann, l. c.). Sententiam contra Fridericum latam esse, quod Cronica Reinhardbrunnensis tacet, narrat etiam Reinerus Leodiensis (MG., Scr. t. XVI, p. 679); cf. Albertus Stadensis (ibid., p. 359) et Waltherus de Vogelweide, qui Norimbergae praesens Engelbertum miserabiliter planxit (cf. supra, p. 642, num. 52) atque memoriae tradidit “Norimbergae iustum iudicium esse redditum” (ze Nüerenberc was guot gerihte, ed. Lachmann, p. 84, 1. 17). Eandem sententiam Norimbergae, non Francofurti, primum latam esse distincte docet solus Caesarius, consentiente scriptore recentiore Levoldo a Northof, in Chronica comitum de Marca (ed. Tross, p. 70).] , ibidem renovavit, abiudicatis ei [(a. ei) ei a. omnibus 2a; omnibus ei a. 2b1.] tam allodiis quam feodis [feudis 2b1.] . Feoda [Feuda 2b1.] libera adiudicata sunt dominis suis, allodia heredibus [om. 2ab1.] proximis; ministeriales et homines a iuramento ei facto absoluti. Uxor eius vidua, liberi eius orphani sunt iudicata [iudicati 2ab1.] . [Cf. Ps. 108, 9.] Ubi eciam in persona archielecti denunciatum est ut quicumque Fridericum ei captum exhiberet, mille marcas [marchas 2b1 et sic porro.] Coloniensium [Colonienses 2a; Colonieñ 2b1.] ab eo reciperet [Cf. Chronica Albrici monachi Trium Fontium ad an. 1225 (MG., Scr. t. XXIII, p. 917, l. 3): Querebatur etiam (Fredericus) auctoritate regis, et propositum est maximum premium ei qui sciret et indicaret quomodo capi posset.] . Infeodatus [Infeudatus 2b1.] a rege archielectus cum corpore martiris Mogunciam descendit; ubi dominus Cunradus [Conradus 2a; Conrardus 2b1.] Portuensis episcopus et legatus in adventu Domini concilium [consilium 2ab1.] congregaverat [celebravit 2ab1.] [Moguntiae commoratus est tunc Conradus saltem a die 19 novembris ad diem 17 decembris. Cf. Winkelmann, t. c., p. 470, annot. 2. De rebus in hoc concilio gestis cf. etiam narrationem Emonis, supra, p. 640 EF. Refert Emo vestimenta Engelberti sanguine respersa Moguntiam esse allata, neque de corpore meminit. Verum hac in re praecipue audiendum esse Caesarium luce est clarius. Non solum enim loco propior erat, sed praesertim ipsius abbati Henrico cura commissa erat ut corpus martyris deferret: detulit Francofurtum (c. 13 in.) atque post synodum Moguntinam Coloniam reduxit (c. 14 in.); Emo autem, etsi de concilio Leodiensi anni 1226, cui interfuit, testis est praecipuus, tempore concilii Moguntini in Frisia sua procul aberat.] . Ibi enim congregati fuerant ex eius precepto diversarum urbium episcopi et abbates multi. Qui super nece presulis valde [multum 2ab1.] consternatus, in sermone suo multis eum [in eodem consilio add. 2ab1.] preconiis extulit [extulerat 2ab1.] , martirem predicans, ceteris episcopis, qui bonis ecclesiarum suarum cognatos et nepotulos suos infeodant [infeudant 2b1.] vel, dum illa diripiunt, dissimulant, exemplum eum statuens. In eodem concilio [consilio 2ab1.] ab eodem Cůnrado [Conrado 2a; Conrardo 2b1.] , tunc tocius Alemannie [Alimanie 2ab1; Al/manie 2a corr.] legato, eciam Fridericus spirituali gladio punitur; quia, cum eum excommunicarent [excommunicaret 2b1.] , cum universis ecclesiarum prelatis illic congregatis precepit per omnes provincias legacionis sue, id est Coloniensem, Moguntinensem [Mogunciensem 2a; Maguntinensem 2b1.] , Treverensem, Bremensem et Medeburgensem [ita etiam 2a; Magdeburgensem add. in marg. 2a.] , in omnibus ecclesiis per omnes dominicas cum extinctione candelarum eundem excommunicari, et non solum ipsum, sed et omnes eius adiutores, a quibus vel quorum consilio presul [episcopus 2a.] occisus est, necnon et omnes qui reos foverent seu [sive ipsis 2ab1.] communicarent. In eodem concilio [consilio 1a, 2ab1.] presentantur legato littere Theoderici Monasteriensis episcopi et Engelberti [Engilberti hic 1a.] Osenburgensis [Osinburgensis 2b1.] electi, germanorum Friderici; primo de sacrilegio se excusante [excusantes 2b1.] et quod [om. 2ab1.] paratus esset canonice [cononice 2a.] se expurgare, secundus in episcopum se ordinari petivit. Cumque legatus responderet se proniorem esse [om. 2b1.] ad parcendum quam ad puniendum, dummodo se expurgare [excusare 2ab1.] possent, diem eis prefixit [ut add. 2b1.] in Purificacione in concilio [consilio codd.] Leodicensi [(in P. in c. L.) in c. L. (Leodiensi 2b1) in P. 2ab1.] [Vid. narrationem Emonis, supra, p. 640 – 41, num. 50.] . Quo cum venissent, nobilibus conductum ex mandato domini cardinalis eis prestantibus, cum se canonice cum septem episcopis purgare [expurgare 2ab1.] non possent, prioribus Coloniensibus multisque aliis eos accusantibus, legatus ex consensu episcoporum plurimorum, qui presentes erant, ad dominum papam illos transmisit. Cui et inter cetera eciam hoc scripsit: Examini vestro dirigimus duos hos [(d. h.) h. d. 2ab1.] episcopos graviter de domni Engelberti nece infamatos.

〈14. De pena Arnoldi militis, cum martiri [marteri 2a.] malediceret.〉

Ut autem ad superiora redeamus, corpus martiris a duobus supradictis abbatibus per Reni alveum Coloniam reducitur. Cumque venissent contra Weisleige [Weslige 2ab1.] villam [Wesseling.] , duobus miliariis [Weslige 2ab1.] a Colonia distantem, miles quidam, Arnoldus nomine, de litore prospiciens et quia pontificis ossa deducerent intelligens, in contumeliam martiris erupit, et ait: “Multi dicunt quod dominus iste, qui multos lesit, dampnificavit et exhereditavit, sanctus sit et miracula faciat. Hoc si verum est, quod tamen [ego add. 2ab1.] non credo, hec faciat mihi Deus [(f. m. D.) m. D. f. 2ab1.] et hec [om. 2ab1.] addat ut, antequam moriar, insanus efficiar.” [Cf. I Reg. 14, 44.] Dampnificaverat enim eum in quadraginta marcis beatus episcopus pro culpa filii [sui add. 2ab1.] feminam vi opprimentis; cui tamen multum pepercerat, ut culpam morte plectendam dampno tam tollerabilis pecunie multaret. Et ut ostenderet Deus quam periculosum sit [est 2ab1.] homini ponere in celum os suum [(in. c. os s.) os s. in c. 2a; in celo os s. 2b1.] , eadem die maledico vertiginem capitis immisit et, cum post modicum aliena loqueretur, uxorem cum ceteris accurrentem [om. 2ab1.] cedere [tedere 2b1.] cepit, necnon [om. 2a.] et sacerdotem qui ad confessionem eius audiendam vocatus fuerat. [Cf. Ps. 72, 9.] Quid plura, tenetur, vincitur, custoditur, sicut furiosus. Qui sequenti die post multa verba blasphemie sine viatico et confessione spiritum insanus efflavit. [Cf. Ps. 108, 18.] Induerat enim maledictionem sicut vestimentum et intraverat [intravit 2ab1.] sicut aqua in interiora eius. Unde nemo sibi malum imprecetur [debet imprecari 2ab1.] , quia, licet benignus sit spiritus sapiencie, sicut divina dicit scriptura [(s. d. d. s.) om. 2ab1.] , non [tamen semper add. 2ab1.] liberabit maledictum a labiis suis. [Sap. 1, 6.] Miles quidam, qui predictas blasphemias Arnoldi audivit [(A. a.) a. A. 2ab1.] , nec tamen compescere poterat blasphemantem, ista mihi retulit, et vix est aliquis in eadem villa [vicinia 2ab1.] quem tantum lateat miraculum. Audiant ergo recentem militis huius penam et utinam non eternam dampnacionem, qui ob quamcunque causam martiri detrahentes et glorie eius invidentes dicere solent: “Nequaquam credere possumus virum superbum, avarum et prorsus [totum 2b1.] seculo deditum miracula posse facere.” Considerant quid aliquando fortassis fuerit; sed quid per martirium factus sit non attendunt. Credant [Credunt 1a ante corr.; Credent 2ab1.] saltem salvatum quem demones martirem confitentur.

〈15. De obsesso in Medenberg [Medenburch 2b1.] , quale ei testimonium perhibuerit.〉

Est [Et 2b1.] in civitate Medeburg [ita et 2ab1.] [Magdeburg.] quidam obsessus, demonem habens tam durum ut nullius exorcismos timeat vel respondere velit nisi uni sacerdoti, qui specialem graciam contra ipsum accepit a Domino. Hic demon sepe eidem sacerdoti nova et occulta dicere consueverat. Sabbato proximo, quando sexta feria occisus est episcopus, precepit sacerdos demoni ut aliquid novi sibi diceret. Illo diucius reluctante et presbitero instante, miro modo cepit dyabolus ridere, cachinnare manusque complodere. Cui cum sacerdos diceret: “Quid habes et quae est causa tanti tripudii tui?” respondit ille: “Eya! Eya! sero Engelbertus ille [(E. i.) i. E. 2ab1.] , qui Colonie episcopus erat, occisus est.” Stupente sacerdote ac dicente: “Mentiris”, iterum respondit: “Cito percipies.” Cui sacerdos: “Fuisti in morte eius?” — “Fui”, inquit. “Non tantum [tanti 2ab1.] graminis est super terram quot ibi congregati fuimus.” Cui cum diceret sacerdos: “Et quid factum est de anima eius?” lugubri voce respondit: “Quando oculi eius obducti sunt sanguine et involuti, anima nobis ablata est, et quo devenerit ignoro.” Post tres dies audientes de morte pontificis satis admirati sunt quibus prius innotuerant verba demonis. Civitas enim Medeburgensis [Megdeburgensis 1a.] a loco occisionis pene quatuor distat mansionibus. [Ioh. 8, 44.] Licet dyabolus mendax sit ab inicio et pater eius, constat tamen ex evangeliorum testimonio eum aliquando vera dicere contra propriam voluntatem, maxime cum exorcizatur [exorzizatur 2a.] , uti hoc esse [om. 2ab1.] speramus quod subiungimus.

〈16. De obsessa apud Sanctum Thomam, que eius meritum universis ecclesie Coloniensis episcopis preferebat, et quod [om. 2a.] diverse sint [(d. s.) s. d. 2b1.] species martirii.〉

In dyocesi Treverensi in cenobio sanctimonialium ordinis Cisterciensis, quod ad Sanctum Thomam vocatur [Prope Kyllburg.] , ante hos duos menses energumina [r et a sup. ras. in 1a; energuminus 2ab1.] quedam [quidam 2ab1.] , in oratorio eiusdem martiris de statu quarundam animarum tam secularium quam claustralium interrogata [interrogatus 2ab1.] , tam racionabiliter de omnibus respondit ut presentes eam vera dixisse non ambigerent. Quam cum domina Elisabeth, eiusdem domus abbatissa, interrogasset si esset in morte episcopi [om. 2a.] Engelberti et dyabolus respondere nollet, adiuratus fortissimis [validissimis 2ab1.] exorcismis [exorzismis 2a.] ut diceret veritatem, sic ait: “Queris si fuerim in morte eius? Eciam fui, immo consilio meo interfectus est. Ego Fridericum et satellites eius inspiravi; ego ad facinus illos animavi; ego ut opere maliciam conceptam implerent effeci.” Cui cum dicerent [diceret 2b1.] : “Et ubi est anima eius?” respondit: “Heu! heu! subtracta [substracta 2b1.] est mihi et sociis meis, qui illic conveneramus. Sic se ante mortem preparaverat, sic se laverat” — contricionem et confessionem notans — “ut nostri iuris nichil esset in illo.” Et adiecit: “Nostis quare tanta miracula faciat?” Respondentibus eis: “Non, sed volumus, immo precipimus tibi in nomine Christi, ut nobis edisseras”, subiunxit: Quando volutabatur in suo sanguine et iam moriturus erat, occisoribus suis ex toto corde ignovit, dicens hoc verbum: “Pater [(Pater … verbum) add. in marg. inf. 1a.] , ignosce” etc. [illis 2ab1.] Propter hoc verbum tam potens effectus est cum Altissimo, ut non ei negetur quidquid pecierit ab illo. [Cf. Luc. 23, 34.] Et hoc sciatis pro certo numquam aliquem episcopum sedisse Colonie in sede episcopali qui ita possit cum Deo quomodo [ita 2a m. pr.; ut 2a post corr.] Engelbertus, et tanti meriti sit apud Deum.” Quod si verum est, obici potest de sancto Materno apostoli Petri discipulo et sancto Severino aliisque eque sanctissimis [scimis 1a m. pr.] ecclesie Coloniensis episcopis, quorum irreprehensibilis extitit [est 2ab1.] vita et sanctitas in Christo probata. Ad quod respondetur istum fuisse martirem, illos non. [Sap. 4, 13.] Consummatus in brevi per martirium Engelbertus explevit tempora multa. Super tocius tabernaculi pulchritudinem, per cuius cortinas et columpnas ecclesie ordines prefigurati sunt, pelles erant arietum rubricate. [Exod. 39, 33.] Arietes, qui duces gregum sunt, significant ecclesie prelatos, qui verbo et exemplo, sive utriusque testamenti cognicione, quasi duobus cornibus gregem sibi commissum custodire tenentur. Quorum pelles rubricantur, cum pro commissorum salute vel zelo iusticie mortem sustinentes, uti beatus Engelbertus, lavant stolas suas [stolam suam 2ab1.] in sanguine agni. [Apoc. 22, 14.] Ipse revera fortis aries fuit, qui duobus cornibus suis, id est duplici potestate, spirituali et materiali, in hostes ecclesie Coloniensis inpingens illos ventilavit. Quod si obicitur de sancto Evergillo [Evergislo 2ab1.] et sancto Agillolfo [Agilolpho 2ab1.] Coloniensibus episcopis, qui et ipsi [ibi 2a.] passi sunt, responderi potest non tam meritoriam fuisse causam martirii eorum sicut in Engelberto [(in E.) Engelberti 2ab1.] . Primus illorum noctu a latronibus occulte occisus est, alter vero aperte a predonibus, qui diocesis sue terminos pervaserant [De his vid. narrationes hagiographicas BHL. 2365 et 145, valde incertae fidei. Cf. Anal. Boll., t. XII, p. 472; t. XIII, p. 180; t. XVIII, p. 57 – 58.] . Illos martires fecit pietas et innocencia vite, istum vero virtus obediencie [(v. o.) o. v. 2a.] et zelus iusticie. Sicut diverse sunt species martirii, ita [(ita … martirii) om. 2b1.] sunt diverse [(d. s.) s. d. 2a.] cause martirii. Ut ait auctoritas: Agnus occisus est ab origine mundi. [Apoc. 13, 8.] Agnus Christus est, qui in quibusdam membris suis [(m. s.) s. m. 2b1.] occisus est propter innocenciam ut in Abel, 〈in [(in … prophetis) om. 1a.] aliis propter iusticiam ut in prophetis,〉 in aliis propter [per 2a.] zelum legis ut in Machabeis, in aliis propter constanciam fidei ut in apostolis; tempore moderniori in sancto Thoma episcopo Cantuariensi occisus est propter libertatem ecclesie conservandam. Eadem causa mortis exstitit in presule nostro Engelberto. Occubuit ille pro libertate [(p. l.) propter libertatem 2a.] ecclesie Cantuariensis, iste vero pro defensione ecclesie Essendensis [Ensindensis 2a.] . Liberavit ille ecclesiam anglicanam sanguine suo de [om. 2a.] gravi iugo regis Henrici; liberavit iste eque morte sua ecclesiam sue defensioni commissam ab intollerabili exactione comitis Friderici. Et licet beatus Thomas ante passionem multa sustinuerit incommoda, dampna et [om. 2ab1.] exilia, que non sustinuit Engelbertus, in ipsa tamen passione plus doloris, angoris [om. 2b1.] et confusionis certum est eum Thoma tollerasse [tolerasse 1a.] . Ille enim, sicut legimus, in capite uno ictu cesus a sacrilegis relictus est in templo; iste vulneribus multis et a lictoribus plurimis toto corpore confossus, nudus relictus est in sterquilinio. Sanctus Thomas occisus est ab eis qui eum aperte [(e. a.) a. e. 2ab1.] oderant; sanctus vero Engelbertus, quod maiorem inferre solet dolorem et augere invidiam, a cognatis et amicis, de quibus nichil mali [om. 2ab1.] presumebat et quos ipse sublimaverat. Unde philosophus dicit: Duplicatur dolor cum ab eo a quo bonum merueras venit. Item: Tanto magis iniuria est affectior [afflictior 2b1.] quanto proximus [proximius 2b1.] est qui fecit. Hinc David dicit in psalmo [(in p.) om. 2b1.] : Quoniam si inimicus meus maledixisset mihi, sustinuissem utique, et cetera que sequuntur. [Ps. 54, 13.] Relato sacro corpore eius [cuius 2a; om. 2b1.] a predictis abbatibus Coloniam, in ecclesia Beati Petri, in sepulchro decentissimo [decentissime 2ab1.] , preparato iuxta mausoleum nobilissimi presulis et archiducis Philippi in dextra parte ecclesie contra portam meridionalem, gloriosus martir Engelbertus, angelice libertati [angelica libertate 2ab1.] donatus, sexto kalendas marcii [Immo sexto kalendas ianuarii,, ut recte monuit Winkelmann, t. c., p. 471, annot. 3. Nam die 12 ianuarii consecravit ipse Conradus legatus altare (Beatae Catharinae) continuum sepulcro clare memorie Engelberti Coloniensis archiepiscopi (Winkelmann, Acta imperii inedita, t. I, p. 486). Idem vero Conradus post Moguntinam synodum in natali Domini anni 1225 advenit Coloniam (Chron. reg. Colon., Cont. IV, ed. Waitz, p. 257),ibidemque aliquot diebus commoratus est (cf. K. H. Roth von Schreckenstein, Regesten zur Geschichte des Cardinallegaten Konrad von Urach, in Forschungen zur Deutschen Geschichte, t. VII, p. 387 – 88; Böhmer-Ficker, n. 10056a – 10061). Quod tamen Winkelmann, l. c., tamquam argumentum praecipuum profert, Conradum die 24 februarii Francofurti fuisse, id minime constat. Cf. Böhmer-Ficker, n. 10073.] dominus Cunradus [Conradus 2a; Conrardus 2b1.] Portuensis episcopus et sedis apostolice legatus coram innumerabili multitudine diverse dignitatis, ordinis, sexus et etatis sepelivit [ita codd. ἀνακολούθως.] . Quanta illic cottidie signa fiant, in libro virtutum eius ex parte declarabitur. Passus est autem beatus martir anno gracie millesimo vicesimo quinto, mense nono [IX° 2a; novembrio 2a corr. in marg.] , die septimo [(d. s.) VII die 2a.] , anno pontificatus sui decimo, sub tercio Honorio papa, imperante Friderico secundo, monarchiam celi et terre gubernante domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat per omnia [infinita 2ab1.] secula seculorum. Amen.

〈17. De celeri vindicta occisorum eius et de miserabili morte Frederici comitis.〉

Nunc dicere superest sub quanta celeritate et cum quanta [(c. q.) add. in marg. 2a.] severitate omnipotens Deus famuli sui sanguinem sive per semet ipsum sive per humanum ministerium vindicaverit. Quantum ei displicuerit sacrilegorum actio, licet martiris placuerit passio, pena subsequens manifestat. Vox animarum pro Christo interfectorum est in Apocalipsi: Usquequo, Domine sanctus et verus, expectas et non [om. 2b1.] vindicas sanguinem nostrum de hiis qui habitant in terra? [Apoc. 6, 10.] Non diu Dominus expectavit, non annum, non mensem, sed statim martiris sui Engelberti sanguinem ad se de terra clamantem vindicare cepit. [Cf. Gen. 4, 10.] Vindicavit gladio materiali, vindicavit gladio spirituali, et, sicut martir octava die mortis [mensis 1a.] sue Ludewico [Ludovico 2b1.] Rodensi praedixerat [Cf. supra, l. II, c. 10.] , tam festinanter et tam acriter ut a nobis credi non posset. “Noveris”, inquit, “pro certo quod omnes qui me occiderunt vel quorum consilio occisus sum, male peribunt, et hoc cicius quam credi possit.” Nam die quarta unus satellitum funestorum ab Henrico comite [Henrico de Limburg, iam comite de Berge.] Tuicii [nutii 2b1.] [Deutz.] captus, in insula Rheni [Reni 2ab1.] ante civitatis menia rotali pena plexus est sine omni misericordia. Non multo post unus capitur et vinculatus Coloniam mittitur; qui pedibus ad equos ligatus, cum per plateas civitatis horribiliter nimis tractus fuisset, membris omnibus securi confractis, in rota extra muros positus est. Dicuntur ibidem alii duo [(a. d.) d. a. 2ab1.] non Colonie, sed alibi consimili pena puniti. Ceteri vero tam milites quam servientes timore mortis natale solum cum possessionibus [possessoribus 2b1.] deserentes, cum duce suo sathana usque hodie circueunt [circuut 2a ante corr.] terram et perambulant eam. [Iob 1, 7.] Ipse autem tocius capud [om. 1a; caput 2b1.] mali Fridericus cum duobus fratribus suis Willelmo [Wilhelmo 2ab1.] et Godefrido, ut supra dictum est [Id de Willelmo et Godefrido nominatim nondum dixerat Caesarius. Hi postea in gratiam redierunt, ut in patria pacifice viverent atque etiam Godefridus praepositus Sancti Martini Monasteriensis fieret.] , excommunicatus ac deinde proscriptus, proiectus a facie Dei [Domini 2ab1.] , sicut Cayn, qui fratrem suum occiderat, vagus et profugus factus est super terram, nusquam acceptus, nusquam tutus, ita ut dicere posset: “Omnis qui invenerit me [om. 2b1.] , occidet me.” [Cf. Gen. 4, 14.] Interim castrum eius in Ysenburg [Isenburch 2b1.] , quod inexpugnabile videbatur, in ulcionem pontificis obsidetur, redditur et solo tenus destruitur [Cf. Chron. reg. Colon. (supra, p. 642, num. 51 extr.); Catalogus III archiep. Colon., Auctarium (MG., Scr. t. XXIV, p. 353, l. 23); Albertus Stadensis, Ann. ad an. 1225 (ibid., t. XVI, 359); Reinerus Leodiensis, Ann. ad h. a. (ibid., p. 679).] . Cum obsessi plures essent et vite necessariis habundarent, in tantum timor illos invaserat ut diu castrum tenere non auderent. De quo uxor Friderici cum liberis educta est, ut ei merito congrueret quod de Iuda proditore scriptum est: Fiant filii eius orphani et uxor eius vidua. [Ps. 108, 9 – 12.] Nutantes transferantur [transfererantur 1a.] filii eius, et mendicent, et eiciantur de habitationibus suis. Scrutetur fenerator omnem substantiam eius et diripiant alieni labores eius. Non sit illi adiutor nec sit qui misereatur pupillis eius. Nam et [om. 2ab1.] de omnibus suis Fridericus [(s. F.) F. s. 2a.] cum uxore, liberis et fratribus eliminatus est. Theodericus vero episcopus Monasteriensis cum fratre Engelberto Osenburgensi [Osynburgensi 2b1.] electo in concilio [consilio codd.] Leodicensi [Leodiensi 2b1.] suspensi profecti sunt Romam. Profectus est et cum eis Fridericus eadem spe qua et illi [ipsi 2ab1.] . Cumque [Cum 2ab1.] aliquanto tempore episcopi in curia stetissent, nec proficerent, eo quod se sufficienter excusare nequirent [non possent 2ab1.] , procuratoribus ecclesie Coloniensis reclamantibus et litteris principum eos accusantibus, ambo depositi sunt [Cf. Emo Werumensis (supra, p. 641, num. 50 extr.); Albricus mon. Trium Fontium (supra, p. 642, annot. 7 extr.); Reinerus Leodiensis, Ann. ad an. 1225 (MG., Scr. t. XVI, p. 679).] , et non multo post tum ex dolore tum [ita et 2a; litterarum apices male interpretatus est corr. 2a in marg.: animi.] , quod credibilius est, ex divina ulcione mortuus est Theodericus et in locis peregrinis sepultus [Cf. Reinerus Leodiensis, l. c.: Quorum unus statim in reditu moritur (in reditu = cum rediret?). Obiit die 18 vel 22 iulii, ut docent necrologia; cf. J. Ficker, Die Münsterischen Chroniken des Mittelalters (Münster, 1851), pp. 30, 348. Monuimus (supra, p. 641, annot. 4) Engelbertum electum Osnabrugensem postea in gratiam Romani pontificis esse restitutum. Id vero nondum evenerat vel Coloniae nondum innotuerat quando hunc librum II Caesarius scribebat.] . Mortui sunt ibidem ex parricidis tres. Mortua est eciam uxor Friderici morte subitanea; cuius viscera cum fuissent eiecta, ita cor eius ex dolore, ut aiunt, emarcuerat et evanuerat [(et e.) om. 2b1.] , ut vix fabe quantitatem excederet [Aliam fabulam refert Reinerus Leodiensis, l. c.: uxor Frederici proditoris ludificatione demonum cum parvulo filio extincta.] . Mortuus fuerat ante eam pater suus dux Walerammus cum fratre Gerardo, viri potentes [Cf. supra, c. 9 extr.; Reinerus Leodiensis, l. c.: infra annum tam detestabilis parricidii moritur Gerardus de Horne et frater eius Galerannus dux Ardenie.] . Sicque miser Fridericus spe ubique destitutus, cum Rome non inveniret [invenerit 1a.] misericordiam sibi placentem, vel pocius misericordia indignus vel, quod credibilius est, ad maiorem indignioremque penam divinitus reservandus [reservatus 2ab1.] , digressus ab urbe personam suam [om. 2ab1.] dissimulando, quantum potuit, cum duobus Leodium venit. Ubi a quodam, qui eum Rome viderat, cognitus et quod ipse comes Fridericus esset proditus, a quodam milite Leodicensi [Leodicense 2a; Leodiensi 2b1.] , nomine Baldewino, fraudulenter satis captus est et [a 2a m. pr.; et 2a corr. in marg.] domino Henrico Coloniensi episcopo plus quam pro [om. 2ab1.] duobus milibus marcarum venditus; at, Deo dispensante, eodem pene die anno revoluto, quo beatus martyr Engelbertus cum merore multorum civitati mortuus est illatus [(m. e. i.) e. i. m. 2ab1.] , Fridericus cum desiderio multorum per portam oppositam captivus est invectus. Qui die quarta, quando videlicet primum martiris [episcopi 2ab1.] septenarium celebriter agebatur [celebrabatur 2ab1.] , ipse nimis turpiter, revoluto anno, in rota tormentaliter levabatur [Cf. Reinerus Leodiensis, l. c. (p. 679 – 80): Consequenter idem Fredericus prope Hoium in habitu mercatoris cum aliis duobus a Balduino milite de Geneffe comprehenditur et post aliquot dies apud Visatium comiti de Gelre et summo advocato Coloniae aliisque baronibus sub custodia vinctus traditur; a quibus Coloniam perductus et per vicos et plateas vinctus et eques circumductus, publica confessione sui sceleris multos movit in lacrimas. Ad ultimum confractis brachiis et cruribus, pacientissime sustinens cruciatus, in eminentissimo ligno sublevatus et in rota distentus defecit. Chron. reg. Colon., Cont. IV, ad. an. 1226 (ed. Waitz, p. 258 – 59): Item eodem anno Fridericus comes, impii autor homicidii, per totum annum profugus et occultatus, a quodam milite nomine Balschun capitur et pro duobus milibus marcarum et centum marcis venumdatus, Coloniensi archiepiscopo assignatur. Qui in festo Martini, sequenti scilicet die, anno sequenti, qua corpus lacerum gloriosi archiepiscopi Colonie est receptum, quamque idem episcopus advivens pro forma compositionis agenda ipsi prefixerat (cf. supra, p. 653, annot. 4), Colonie presentatus est et tercia die, facta confessione et proditis complicibus huius facti, extra muros civitatis in rota positus, super modicam piramidem est elevatus. Chronicon Albrici monachi Trium Fontium ad an. 1225 (MG., Scr. t. XXIII, p. 917): Itaque circa annum fere completum reversus a Roma (Fridericus) sub habitu mercatoris et a quibusdam Leodii cognitus est, et quod Hoyum tenderet illico demandatum est Balduino militi de Genefia; qui sine mora veniens, eum in valle Amaniensi cepit et Coloniensibus pro magno pretio apud Viziacum tradidit. Inde Coloniam ductus et per vicos et plateas ut canis vilissime tractus, tandem in rota eminentissima rotatus est, martirium suum recipiens cum omni contritione et devotione; Albertus Stadensis, Ann. ad an. 1226 (MG., Scr. t. XVI, p. 359): Comes Fridericus de Ysenberg Coloniae extra civitatem prope Sanctum Severinum rotatur, nimia, ut aiunt, contritione cordis afflictus.] . Cui congruere videtur quod a Domino per Ezechielem ad regem Egypti dictum est: Expandam super te, inquit, rete meum et extraham te in sagena mea et proiciam te in terra [terram 2ab1.] . Super faciem agri abiciam te et habitare super te faciam omnia volatilia agri, et implebo colles sanie tua, et irrigabo terram fetore sanguinis tui. [Ezech. 32, 3 – 6.] Universa hec impleta sunt et implentur in Friderico. Captus est et [om. 2b1.] venditus, extractus et vinculatus, in terram proiectus et securi confractus, sicque super rotam positus esca factus est volatilibus agri, colles quibus superpositus est implens sanie sua et terram subtus irrigans fetore sanguinis sui. Per triduum illud quo vinctus tenebatur in palacio extra muros civitatis, in monticulo qui est iuxta portam Sancti Severini, columpna ex lapidibus erecta est alta satis et in illa rota plaustri plumbo vestita, ut durare posset, exaltata. Super hanc funibus tractus est, prius tamen brachiis et cruribus in terra securi confractis. Erat enim anniversaria dies, in qua martir sacerdoti Rodensi predixerat omnes suos occisores morte mala esse perituros [Supra, c. 10.] . Quod intelligimus vel de morte corporis, vel de morte anime, vel de utroque. Licet enim mala et turpi morte perierit in corpore Fridericus, speramus tamen eandem penam anime eius fuisse medicinam, eo quod bene contritus et diligenter atque frequenter tam privatim quam publice confessus se reum clamaverit et penam sibi [om. 2ab1.] illatam [illam 2a.] pacienter sustinuerit, eciam ad confringendum membra singula ultro offerens. Et cum [dum 2ab1.] in dorso eius [om. 2ab1.] fabricaret carnifex ille immisericors, ictus sedecim per securim ei infligendo, non emisit vocem, ita ut omnes mirarentur. [Cf. Ps. 128, 3.] Postea usque ad matutinas [matutinos 2ab1.] in corpore durans, fertur tamen orasse et circumstantibus, ut pro se orarent, supplicasse. Fortassis ex merito martiris Engelberti, qui moriens pro inimicis oravit, gracia hec Friderico. Cum omnia hec que dicta sunt contigerint [contigerunt 2b1.] infra annum primum, haud dubium quin de aliis sacrilegis hiis similia vel forte [om. 2ab1.] maiora audituri simus [Cf. Chron. reg. Colon., l. c. (ed. Waitz, p. 259): Postea (id est post mortem comitis Friderici) convenientibus episcopis et nobilibus terre, vasallis Sancti Petri, nobiles quidam, qui pro huiusmodi interfectione suspecti habebantur, licet difficulter, ab archiepiscopo et prioribus Coloniensibus ad expurgationem obiecti criminis sunt admissi. In Chronica episcoporum Monasteriensium saec. XIV conscripta multo maiora narrantur: Huius temporibus (Ludolphi episcopi, 1227 – 1248) papa contra comites de Thekeneborch et Swalenberghe et universos qui contra Enghelbertum archiepiscopum Coloniensem conspiracionem fecerant crucem predicavit et totum imperium et ducem Brabancie et comites Flandrie et Hollandie, de Monte, Gelree, Iuliacensem et omnes episcopos et archiepiscopos de Almannia, principes, nobiles, militares, populares et burgenses in vindictam prefati Enghelberti occisi incitavit et. q. s. (J. Ficker, Die Münsterischen Chroniken, p. 31). His fabulis aetatis recentioris aliquid veri subesse atque in quosdam viros nobiles, nominatim vero in Ottonem comitem de Tecklenburg, quem Fridericus comes inter Engelberti inimicos recensuerat (cf. supra, c. 1), saevitum esse certo constat. Vid. Ficker, Engelbertus, p. 188 – 92; Winkelmann, Kaiser Friedrich Il., t. I, p. 475 – 76. Cf. etiam Gelenius, Vindex libertatis, p. 162 – 66.] . Et de hiis satis. Nunc autem de miraculis et beneficiis que ad ipsius merita declaranda prestantur infirmis [De his miraculis meminerunt etiam alii, Heinricus archiepiscopus anno 1229 (cf. supra, p. 643, num. 55), Conradus archiepiscopus anno 1240 (cf. ibid., num. 56), Chronica regia Coloniensis (cf. p. 642, num. 51), Gesta Treverorum, Cont. IV, c. 4 (MG., Scr. t. XXIV, p. 400) : Cuius eciam mortem preciosam in conspectu suo Dominus multis miraculis declaravit; Chronicon S. Martini Turonense (ibid., t. XXVI, p. 471): Sed quia memor fuit iusticie Dei solius nec ad carnem respiciens cor reflexit, retributor bonorum operum eum innumeris signorum miraculis illustravit. Quae omnia vel pleraque saltem intra primum annum ab obitu sancti accidisse visa sunt, si fides est Albrico monacho Trium Fontium, qui in Annalibus ad an. 1225 narrat (MG., Scr. t. XXIII, p. 917): Et cum expirasset (Fridericus de Isenberg) et domni Colonienses alta voce “Te Deum laudamus” etc. decantassent, eo quod vindicta de nece archiepiscopi esset consummata, ex tunc archiepiscopus, qui huc usque miracula faciebat, ea facere omisit.] , aliqua dicenda sunt ad honorem domini nostri Iesu Christi, cui cum Patre et Spiritu sancto honor sit [om. 2ab1.] et imperium in secula seculorum. Amen.

LIBER III

Incipit [Prologus (Deest in 1a a*a**).] [(Incipit … tercius) Liber tertius de miraculis eius. Prologus 2b2.] prologus Cesarii in miracula domni Engelberti Coloniensis archiepiscopi et [(et m. L. t.) om. 2b1.] martiris. Liber tercius.

Oculi Heli caligaverant et non poterat videre lucernam Dei, antequam extingueretur. [I Reg. 3, 2 – 3.] Lucernam Dei esse eum cui divinitus datum est Ecclesiam verbo, scripto vel exemplo illuminare, Salvator, qui [est add. 2a.] lux lucis et fons luminis est, in Evangelio ostendit, cum ait: Nemo accendit lucernam et ponit eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt. [Matt. 5, 15; cf. Luc. 11, 33.] Quia beatus pontifex Engelbertus, cuius actus et passionem in duobus libellis pro modulo ingenii mei dudum explicavi, minus in usu habuit graciam predicandi sive sacras scripturas exponendi vel spiritualiter conversandi, 〈multorum [multorum … considerantes) in 2ab1b2 omissa, accepi a Gelenio; cf. supra p. 629, num. 15.] oculi in illius contemplacione caligaverant, vitam forinsecam in eo considerantes〉 et [(et … ignorantes) desunt apud Gelenium.] divinam electionem, qua ab eterno predestinatus est, ignorantes; at [ac 2b1b2.] postquam per mortem carnis extinctus est, per lucem miraculorum declarata sunt opera eius meritoria, que sibi conquisierat operibus Deo notis, maxime, ut supradictum est, contricione [et add. 2a.] , confessione et pro iusticia sanguinis sui effusione. Cum heu! tristis rumor occisionis eius insonuisset, multi qui actus eius seculares noverant, de salute eius desperantes, aiebant: “Heu! modo perdidit corpus et animam.” Audierant [audiant(ur) 2a.] enim quod a cognato suo Frederico comite occisus esset eo quod eum exhereditare [exheredare 2b1.] vellet. Unde necesse erat ut signa eum sequerentur. Signa enim non sunt de substantia sanctitatis, sed quedam indicia sanctitatis. Nec fuisset necesse domnum episcopum Engelbertum miraculis claruisse post mortem, si vite perfectioris fuisset ante mortem. Beatus Evergislus [Engelbertus 2a, Evergislus 2a corr. in marg.] et sanctus Agillolfus [Agilolphus 2b1b2.] Colonienses episcopi ambo a nocentibus innocenter occisi [sunt add. 2a.] martirio coronati sunt; qui tamen post mortem paucis admodum signis claruerunt [Ita Caesarius, utique rhetorice. Aliter scriptor Vitae S. Evergisli, c. 11 (Anal. Boll., t. VI, p. 197 – 98) et Vitae S. Agilolfi, num. 16 sqq. (Act. SS., Iul. t. II, p. 724).] , quia non erat necesse ut post mortem commendarent miracula quos ante mortem commendarat vita sanctissima. Voluit Dominus in martire suo demonstrare quantum ei placeret [placeat 2ab.] pro iusticia stare et ut occisoribus suis terrorem incuteret per miracula. 〈Unde [(Unde … martir est) in 2ab1b2 omissa, accepi a Gelenio; cf. supra, p. 629, num. 15.] nobis de illo non est dolendum, sed quasi de martire gloriandum, quia, si causa martirem facit, sicut et facit, et ipse vere martir est.〉 Martirii eius meritum duo commendant, videlicet [de add. 2a.] vindicta de inimicis eius et gracia sanitatum, quam cottidie exhibet de infirmis. De his miraculis ad iussionem successoris eius domni Henrici archipresulis aliqua scribere propono, et ea tantum que mihi a personis veridicis sunt relata, sive [sicut 2b1.] a venerabili viro Goswino [Goeswino 2b1.] , ecclesie Beati Petri canonico, ab ore eorum quos martir sanavit excepta. Preterea miracula magna et crebra fiunt in loco qui vocatur Givelberg [Gijvelberg 2b1b2; Givelsberg Gelenius.] [Nunc Gevelsberg. Cf. supra, p. 656, annot. 4.] , ubi occisus est, ut ibi spiritu, hic corpore presens esse non dubitetur.

Explicit [(E. p.) om. 2b2.] prologus.

Incipiunt [(Incipiunt … martiris) om. 2b2.] miracula beati [beati … martiris) om. 2ab1.] Engelberti Coloniensis archiepiscopi et martiris.

〈1. De [Omnia lemmata om. 1a a*a**.] Hermanno milite de Glibach, quem a paralisi [paralasi 2a.] beatus Engelbertus sanavit [(b. E. s.) sanavit sanctus 2b1b2.] .〉

Referunt militem quendam esse in villa que dicitur Glibach [Glybach 2b1.] [Glimbach in pago Iuliacensi.] , Hermannum nomine, qui duobus annis et amplius sic [om. 2ab1b2.] in paralisi laborabat ut quasi victus infirmitate lecto [om. 2b2.] decubans [decumbens 2ab1b2.] , non nisi in dorso dormire neque nisi alienis manibus se posset vestire. Die quadam, cum eum moneret frater suus carnalis quatinus sancto martiri Engelberto [Engilberto 2b2 et sic deinceps.] supplicaret, ut meritis eius sanitatem reciperet, respondit ille: “Ego me deduci feci ad Sanctum Quirinum Nusiam [Nussiam 2ab1b2.] [Neuss.] et ad Dominam Nostram Růremondi [Ruremunde 2ab1b2.] et ad limina plurimorum sanctorum, sed non sum exauditus, forte exaudiri indignus.” Instante fratre, ut votum faceret martiri, miles manibus familie sue in curiam se petivit exportari atque deponi. Iacens vero in terra, plena fide, fusis lacrimis, votum fecit ut, si per merita archiepiscopi sanaretur, nudis pedibus et sine lineis sepulchrum eius visitaret devotus. Sequenti die in eundem locum deportatus [deportatur 2a.] eandem iteravit oracionem. Putant simplices laici maioris efficacie votum esse si fiat sub divo quam sub tecto [Conferre iubet Schönbach v. d. (Ueber Caesarius von Heisterbach, I, l. c., p. 30) ea quae de antiquis Germanis docet Tacitus, Germania, c. 9: ceterum nec cohibere parietibus deos arbitrantur.] . Tercia die in predicto [eodem 2b1b2.] loco votum [faciens add. 2ab1b2.] iam iteratum negligere timens, eo quod ministri non adessent [adeessent 1a.] , anxius circumspexit, et ecce baculum cernens iuxta lectum stantem, cepit se solus, quod diu [om. 2ab1b2.] antea non [numquam 2ab1b2.] fecerat, propriis manibus vestire et, baculo sustentante, pedibus de domo exire [(de do. e.) e. de do. 2a.] ; veniensque ad locum ubi duabus vicibus oraverat, prostratus in terra votum renovavit. Et cum tribus vicibus hoc [(t. v. h.) h. t. v. 2a.] fecisset, eo quod funiculus triplex difficile rumpatur, surgens sentire cepit in corpore levitatem, Deo fidem eius remunerante. [Eccl. 4, 12.] Et cum [om. 2a.] staret, baculum cadentem de terra levavit [levare cepit 2a.] ; cum quo letus ad domum propriam rediens, mox ad ecclesiam properavit [proparavit 2a.] . Quem uxor cum pueris [suis add. 2ab1.] sic solum ambulantem videntes, repleti stupore et extasi in eo quod contigerat, illi pre gaudio lacrimati sunt, et cum eum deducere vellent, prohibuit dicens: “Non me iuvetis, quia dominus meus episcopus [om. 2b1b2.] Engelbertus [(e. E.) E. e. 2a.] sanavit me.” Veniensque ad ecclesiam coram altari se stravit, pro collato beneficio gracias agens Deo et sancto martiri eius Engelberto. Qui, oracione finita, ad miraculum declarandum circuivit ecclesiam sicque reversus est in domum suam. Audientes tanta mirabilia vicini eius, accurrerunt [occurrerunt 2b1.] , militi [multi 1a.] congratulantes et in eius curacione [curationem 2a.] martirem glorificantes. Ipse vero quinta die Coloniam veniens [(q. d. C. v.) C. v. q. d. 2ab1b2.] nudis pedibus et in laneis [(et in l.) om. 2ab1b2.] sepulchrum martiris visitavit et pro collatis beneficiis gracias egit, custodi ecclesie Gozwino [om. 2ab1b2.] que dicta [gesta 2ab1b2.] sunt recitans [recitavit 2ab1b2.] .

〈2. De puero contracto ab eo sanato.〉

In Valle Sancti Petri [apud Heysterbach add. 2ab2; apud Hijsterbach add. 2b1.] , domo ordinis Cisterciensis, puer quidam [quidem 2b1.] circiter quatuordecim [quatuor decem 2a.] annos habens etatis, Albertus nomine [(h. e. A. n.) om. 2ab1b2.] , in hospitali a patre suo carnali [om. 2ab1b2.] , eiusdem nominis converso, collectus est; qui ita contractus erat et crurium officio destitutus ut ad necessaria nature venire non posset nisi deportatus. Audiens pater que de episcopo referebantur miracula, ait ad puerum: “Fili, quando [quanto 2a.] solus es [fueris 2ab1b2.] , in gramen domui [dñ 2a.] contiguum quocumque modo venire satagas, ibique votum sancto Engelberto facias; forte, ut ceteris, sic et tibi succurret.” Obediens filius patri manibus genibusque [pedibusque 2ab1b2.] reptando venit in gramen; in quo orans ymaginem ceream [seream 2a.] et [om. 2a.] sue longitudinis candelam martiri vovit, hoc adiciens ut, si eius meritis [(e. m.) m. e. 2ab1b2.] convalesceret, mox illa [illam 2ab1b2.] ad sepulchrum eius personaliter offerret. Et ecce mira Christi [Dei 2ab1b2.] misericordia, ut in egroti orantis resultaret meritum martiris, statim hora eadem cepit puer remedium sentire et ad lectum suum commodius quam exierat redire, ita ut patri diceret [(p. d.) d. p. 2ab1b2.] redeunti: “Pater, videtur mihi quod incedere possem, si duos baculos haberem. Nam meritis sancti Engelberti multo levius habeo quam habuerim.” Quid plura, preparantur baculi, incedit puer, miramur [mirantur 2ab1b2.] omnes. Prius enim ab eodem patre suo ductus fuerat [(s. d. f.) d. erat s. 2a.] ad memoriam Sancti Quirini martiris qui est [(q. e.) om. 2ab1b2.] in Nusia [Nussiam 2ab1b2.] ; sed noluit eum curare martir probatus, novo martiri nostro Engelberto graciam, curacionis eius [(c. e.) e. c. 2b2.] reservans, ut in eis eciam [om. 2ab1b2.] impleri [implere 2a.] videatur quod apostolus de viatoribus [maioribus 2ab1b2.] dicit: Honore invicem prevenientes. [Rom. 12, 10.] Postea idem puer, sicut [(sicut … sumus) om. 2ab1b2.] omnes testes eius sumus, cum quibusdam monachis nostris [om. 2ab1b2.] Coloniam navigio [om. 2ab1b2.] veniens sepulchrum [supulchrum 2a.] martiris adiit, que voverat optulit. Ubi post oracionem plene curatus, baculis [baculos 2ab1b2.] super tumbam eius positis [posuit 2ab1b2.] , sequenti die pedes ad nos rediit. Audiant huiusmodi miracula qui martiri detrahentes dicunt: “Si videremus nostros concives, quorum nobis infirmitas a multo [multorum 1a.] tempore nota est, ab episcopo Engelberto curari, crederemus ei.” Quibus respondeo vel indignos illos esse sanari [(i. e. s.) e. s. i. 2ab1b2.] propter inopiam fidei, vel non expedire eis ut curarentur [curentur 2ab1b2.] , vel eos dignos non esse videre qui talia dicunt. [Matth. 12, 39.] Generacio prava et adultera signum querit. Non enim Dei Filius omnes infirmos Iudee [(D. F. o. i. I.) o. i. I. D. F. 2ab1b2.] curare voluit; de quo eciam [om. 2ab1b2.] legitur quod non poterat multa signa facere in quibusdam locis propter incredulitatem inhabitancium. [Matth. 13, 58.] In signis faciendis et fides petencium et merita sanctorum requiruntur. Sepe tamen Deus ingratis et indignis sua largitur beneficia.

〈3. De muliere quam in gutture sanavit.〉

Mulier quedam, manens iuxta piscinam que est extra muros civitatis, in gutture periculose satis [(p. s.) s. p. 2a.] infirmabatur. Veniens ad memoriam martiris cum notis et amicis, supplicabat camisiam eius sibi aqua intingi, sperans, si illam biberet, statim convalesceret. Et factum est secundum fidem eius. Bibens cum multa difficultate de eadem benedictione ad domum suam rediit, et post spacium quatuor horarum [(q. h.) h. q. 2ab1b2.] reversa ad sepulchrum [(ad s.) a se pulchre 2b2.] locuta est, gracias agens Christo et sancto episcopo Engelberto. Tam vehemens fuerat morbus ut a quinta die neque loqui neque gustare potuisset.

〈4. De milite qui a terciana per ipsum [(p. i.) om. 2b1b2.] sanatus est.〉

Venit eciam [om. 2ab1b2.] miles quidam ferens ymaginem ceream [seream 2a.] , et super sepulchrum martiris illam offerens [(i. o.) o. i. 2ab1b2.] hanc oracionem fudit: “Sancte episcope Engelberte, ita veraciter ut curatus sum [(c. s.) s. c. 2ab1b2.] a Deo a terciana per tua merita [(p. t. m.) om. 2ab1b2.] , ita sis benedictus.”

〈5. De abbate Sancti Trudonis ab eo curato.〉

Eodem tempore magister Iohannes, abbas Sancti Trudonis, cum in quartanis diu et graviter laborasset, de miraculis domini Engelberti audiens et gloria eius, mirabilem Deum benedicens, sicut ipse mihi retulit [(s. i. m. r.) om. 2ab1b2.] , statim cogitans [cogitare cepit 2ab1b2.] quod homo pacificus esset multumque [et multum 2b1b2.] misericors et quod beati forent pacifici et misericordes, Deum invocavit, rogans quatinus illius meritis [(i. m.) m. i. 2a.] sibi in suis necessitatibus subvenire dignaretur. [Matth. 5, 7, 9.] Qui mox exauditus [exauditur 2ab1.] , quanti esset apud Deum meriti beatus martir Engelbertus [Engilbertus hic etiam 2a.] in sua curacione meruit experiri.

〈6. De muliere paralitica ad invocacionem eius [(ad i. e.) per eum 2b1b2.] sanata.〉

Mulier quedam veniens ad sepulchrum martiris duos baculos super illud optulit, dicens se ad invocacionem nominis eius [(n. e.) e. n. 2a.] a paralisi, cuius incommodo diu laboraverat, sanatam.

〈7. De scolari contracto et ad sepulchrum eius curato [sanato 2b1b2.] .〉

Vir quidam civis Confluencie, Roricus nomine, cognomento Vanderarken [(R. n. c. V.) om. 2ab1b2.] , filium habet [habens 2ab1b2.] scolarem, in cuius crure sic se nervi contraxerant ut [in add. 2ab1b2.] dimidio anno pedem ad terram mittere non posset. Quem cum ad sepulchrum martyris pater fecisset deportari atque super ipsum plena fide reponi [deponi 2a.] , mox nervi, qui multo tempore fuerant contracti et indurati, mollescere ceperunt et dissolvi, ita ut qui claudus fuerat impositus, descenderet erectus, et qui manibus alienis delatus est infirmus, propriis pedibus ad hospicium suum [om. 2a.] reversus [estadd. 2ab1b2.] hylaris et sanus [gaudens 2ab1b2.] . Nomen vero scolari Theodericus [(N. v. s. T.) om. 2ab1b2.] .

〈8. De aurifabro qui martirium eius irridens [deridens 2b1b2.] divinitus est flagellatus, et ab eo curatus, dum peniteret [(c. d. p.) d. p. c. 2b1b2.] de blasphemia [(de b.) om. 2b1b2.] .〉

In Siberg oppido [Siegburg.] non multum remoto a civitate Colonia manens est quidam aurifaber, Arnoldus nomine [(A. n.) om. 2ab1b2.] , qui huiusmodi virtutibus fidem adhibere non potuit, sed quociens eo presente loqueretur quis [aliquis 2ab1b2.] de sanctitate presulis, vel irrisit, vel contradixit [contraxt 1a.] . “Quomodo”, inquit, “posset esse vel dici sanctus, ad cuius mandatum multe domus exuste [combuste 2a.] sunt, spoliati multi, et quem multorum fuisse constat auctorem malorum?” Dominus vero ,qui dicit: Mihi vindictam, et ego retribuam, cum martiris sui iniuriam [iniuria 2b1b2.] diucius tollerare non posset, blasphemum sero domum revertentem tam subita et tam gravi infirmitate, ut disceret non blasphemare, flagellavit, ut pre infirmitate [(p. i.) pre infirmitatis magnitudine 2ab1; per infirmitatis magnitudinem 2b2.] in continenti se putaret moriturum. [Rom. 12, 19.] Tandem ad se reversus cogitare cepit ne forte pena esset peccati in martirem commissi. In carruca Coloniam se fecit [(In c. C. se f.) In C. (Colonia 2b2) c. f. se 2ab1b2.] deduci. Quo cum venisset, in alveolo [Sella humili. Cf. Ducange, s. v., n° 3.] positus et ante sepulchrum depositus, elevatis manibus, oravit hiis verbis dicens [om. 2b2.] : “Domine sancte martir, merito pacior hanc infirmitatem, eo quod sanctitati tuae contradixerim [contraxerim 1a ante corr.] semper [(sa. t. c. se.) c. se. t. sa. 2ab1b2.] . Domine, per merita tua et per sanctum martirium tuum adiuva me miserum et infirmum.” Cumque sepius hanc oracionem repetisset, dixit circumstantibus [astantibus 2b2.] : “Quis me aspersit [(me a.) a. me 2ab1b2.] aqua benedicta?” Respondentibus illis: “Nullus nostrum te aspersit”, iterato subiunxit: “Certe aliquis me aspersit.” Qui cum rursum negarent, ait ad illos: “Sinite me abire, quia per benignitatem Dei et merita martiris eius Engelberti ecce convalui.” Surgens eadem hora non sine ammiracione presencium in domum ecclesie adherentem abiit [adiit 2a.] ; ubi cum quievisset modicum, reversus est in domum suam, de die in diem proficiens, quoadusque plenam sanitatem reciperet.

〈9. De camerario comitisse Gelrensis infirmo et qui [om. 2b1b2.] ad sepulchrum eius est sanatus [(e. s.) sanato 2b1b2.] .〉

Audiens camerarius comitisse de Gelren quanta sanitatum remedia Colonie infirmantibus exhiberentur propter eius merita, illo se deduci [(se d.) d. se 2b1b2.] fecit. Erat enim tam debilis et infirmus ut non nisi duobus baculis se sustentantibus [(non ni. d. b. se su.) ni. d. b. su. se non 2ab1b2.] incederet. Qui cum per aliquot dies spe recuperande sanitatis Colonie moraretur, singulis diebus martiris sepulchrum visitavit, orans ut eius intercessione sanitatem recipere mereretur. Quod cum singulis diebus actitaret, misericors Deus, qui ob hoc desiderium eius distulisse creditur ut perseveranciam fidei eius probaret, die octava demum concedens optata hominem sanavit. Qui baculos [baculis 2a.] ibi relinquens, letus reversus est in domum suam. Quid [(Quid … tacebo) om. 2ab1b2.] autem domine eius comitisse circa tempora eadem contigerit non tacebo.

〈10. De comitissa Gelrensi [Gelrense 2a.] de periculo partus per ipsum liberata [est add. 2b1.] .〉

Laborabat in partu nobilis femina comitissa de Gelren [Margarita, † 1231.] et tam periculose, ut pene [pena 2b1.] vita eius [(v. e.) e. v. 2b1.] esset in desperacione, eo quod tempus pariendi [iam add. 2ab1b2.] preterisset. Vocatus est confessor eius dominus Arnoldus [(d. A.) abbas 2ab1b2.] de Campo [Camp abbatia Ord. Cist. Arnoldus abbas Campensis fuit an. 1224 – 1235.] . Qui cum adesset, ductus est a patre eius Henrico duce Brabancie [Henrico I, † 1235.] , qui tunc aderat, et marito eius [domo (pro domno) add. 2a.] Gerardo comite [Gerardo III (al. IV), † 1229.] ad locum parturientis. Iacebat enim in domo modicum a castro semota, clamans et eiulans pre dolore [doloris magnitudine 2ab1b2.] . Viso abbate, ac si moritura esset, sic se oracionibus eius [suis 2ab1b2.] conmendavit, petens ut hoc ipsum fratribus omnibus iniungeret. Flentibus universis qui aderant, sic comes affatur uxorem: “Dilecta, bene nosti quantum nos amaverit cognatus et dominus meus episcopus Engelbertus. Invoca ergo [om. 2ab1b2.] illum in hac tua necessitate; spero quod tibi, sicut et ceteris, subveniet.” Abbate cum duce et comite abeuntibus, illa orare cepit et dicere: “Domine mi sancte episcope, si potes aliquid apud Deum, sicuti te [esse add. 1a.] posse credimus, succurre nunc mihi misere mulieri.” Et adiecit: “Domine Deus, exaudi me et libera me a doloribus istis propter sanguinem quem pro iusticia fudit episcopus Engelbertus.” Que mox exaudita est. Vix castrum iam dicti [(i. d.) predicti 2b1b2.] viri ascenderant [castrum add. 1a (iterum).] , et ecce puella post eos [om. 2b2.] cursitans, sicut [(sicut … capellanus) om. 2ab1b2.] mihi retulit frater Petrus abbatis capellanus, letum nuncium comiti detulit, dicens: “Domine [om. 2b2.] , domina mea pulcherrimum vobis genuit filium.” Et glorificatus est ab omnibus Deus in martire suo Engelberto. Comitissa vero non immemor [immmor 1a ante corr.] beneficii sibi ab ipso collati [(s. ab i. c.) sui 2ab1b2.] , mox ut convaluit, Coloniam veniens sepulchrum illius [eius 2ab1b2.] visitavit, cum [et 1a.] graciarum actione ymaginem argenteam super illud offerens.

〈11. De puella que sex annis ceca fuit et eius meritis lumen recepit.〉

In parrochia Sancte Columbe virginis et martiris, civitatis Colonie, mulier quedam manet, cuius filia ceca per martiris merita lumen amissum hoc modo recepit. In sexto mense etatis sue cepit infirmari in oculo uno ac deinde, ingravescente morbo, visu totaliter privata est. Que cum facta esset sex annorum, mater, ut filia reciperet visum [(r. v.) v. r. 2ab1b2.] , tres sextas ferias in pane et aqua ieiunavit; insuper missam animarum in honore [honorem 2ab2.] episcopi [beati 2ab1b2.] Engelberti cantari fecit. Quo consummato, puella per merita [meritum 2ab1b2.] martiris mox visum recuperavit.

〈12. De Henrico [de Kalemunt add. 2b1.] , qui per ipsum a caduco morbo [(c. m.) m. c. 2b2.] sanatus est.〉

Nobilis vir Henricus de Kalemunt [Calenmont 2a.] [Calmuth.] , cum morbo caduco diu laboraret, die quadam in capella stans et de virtutibus que de martire passim referebantur cogitans, in terram se prostravit, fusis lacrimis, hec orans: “Domine archiepiscope, si est ut putamus, quod magni sitis meriti coram Deo omnipotenti, intercedite pro me apud [ad 2ab1b2.] Dominum Deum, ut propter suam magnam benignitatem et merita vestra sanitatem recipiam.” Hec et huiusmodi cum sepius repeteret, surgens ab oracione sensit quandam corporis levitatem insolitam, ita ut postea usque ad presens a morbo eodem minime vexaretur.

〈13. De homine a paralisi per ipsum curato.〉

Homo quidam de Heegen [(de H.) om. 2ab1b2.] , duobus se sustentans baculis, ad sepulchrum martiris venit; ubi cum ferme duarum horarum spacio sedisset et pro sanitate [salute 2b2.] corporis sui, quanto intencius poterat, martiri supplicasset [supplicaret 2ab1b2.] , exauditum se sensit. Qui mox surgens, letus abiit, in testimonium sue curacionis baculos, quibus advenerat, illic relinquens.

〈14. De sacerdote de Hemesberg qui quindecim diebus lumine privatus, per [(per … fecit) om. 2b1b2.] votum quod ei fecit illuminatus est [(i. e.) fuit i. 2b1b2.] .〉

Circa idem tempus sacerdos quidam [om. 2ab1b2.] de Hemisberg, ordinis Premonstratensis [(o. P.) om. 2ab1b2.] [Heinsberg.] , venit ad sepulchrum martiris; qui dicebat quindecim diebus oculorum [(d. o.) dierum 2a.] lumine se privatum et vovisse [voluisse 2a.] quod sepulchrum eius visitare deberet et ad altare, quod est ad caput eius, missam celebrare animarum, et mox post votum se [om. 2a.] recepisse visum. Quod et fecit, quanto devocius potuit.

〈15. De muliere que ad sepulchrum eius [(ad s. e.) om. 2b1b2.] lumen oculorum, quod viginti annis perdiderat, [per ipsum add. 2b1b2.] recepit.〉

Est quedam mulier in castro quod Nidecke [Nideggen ad Ruram flumen.] vocatur, que ceca viginti [vinginti 1a.] annis fuerat. Hec dum die quadam [(d. q.) om. 2ab1b2.] de miraculis episcopi Engelberti audiret, spe recuperandi luminis Coloniam se duci fecit, dicens: “ Ego ibo visitare sepulchrum novi martiris [(s. n. m.) n. m. s. 2ab1b2.] , ut graciam, quam aliis impendit, etiam mihi impartiri [impertiri 2ab2.] dignetur.” Que cum Coloniam venisset et coram sepulchro episcopi orasset [(e. o.) o. e. 2a.] , recepit visum; et que [forsan supplendum cum.] duce venerat, sine duce reversa, per novi martiris meritum visum diu sibi [(d. s.) s. d. 2ab1b2.] subtractum gaudens innovatum vel pocius omnino [om. 2b1.] reparatum, domui sue novum reportavit miraculum.

〈16. De monacho de Burnenbach [(de B.) om. 2b1b2.] cui visus oculorum [om. 2b2.] per ipsum restitutus est.〉

Abbas de Burnenbach [Bronnbach, Brombach, ad Tubarim.] , domo [(domo … quendam) om. 2ab1b2.] ordinis Cisterciensis, que sita est in terminis Wormacie, quendam ex monachis suis iunioribus, Ulricum nomine [(U. n.) om. 2ab1b2.] , abbati Veteris Montis transmisit. Qui cum ibi [om. 2b2.] esset aliquanto tempore et minucionis tempus adesset, illeque cum fratribus sanguinem minueret, putans sibi eandem minucionem non sufficere, alium conversum accersiens, in altero brachio minuit et cum sanguine visum perdidit. Quod cum abbati diceretur, experiri volens si cecus esset, ante illum stans et nil [nihil 2ab2.] loquens digitum oculis eius apertis immisit, sed non sensit ille neque assurrexit illi [abbati 2ab1b2.] . Intelligens eum abbas apertis oculis non [nihil 2ab2.] videre, in infirmitorio illum procurari fecit. Audiens abbas de Burnenbach [Burnenbag 1a.] monachum suum cecum effectum, ne gravaretur per eum [illum 2ab1b2.] domus aliena, revocavit illum [eum 2ab1b2.] . Qui cum venisset Coloniam, servo et equo sibi accommodato, ad sepulchrum episcopi se deduci [duci 2ab1b2.] fecit. Ubi cum staret et oraciones suas diceret, optulit duos oculos cereos a se emptos cum tali voto ut, si per merita eius visum [(p. m. e. v.) v. p. e. m. 2a.] reciperet, quod pater suus duos oculos argenteos ad ipsius honorem remittere deberet. Sicque, oracione completa, insanatus abiens, duce famulo, ad grangiam domus Bergensis, que Sorenden dicitur [(q. S. d.) om. 2ab1b2.] [Sürth ad Rhenum.] , modicum a civitate distantem, pervenit. Ubi dum a magistro grangie benigne satis tum propter caritatem, tum propter mandatum abbatis [(m. a.) a. m. 2a.] receptus fuisset, et converso sciscitante quis vel unde esset vel qualiter cecitatem incurrisset, per ordinem recitasset, ille [illi 2b1b2.] iuveni compassus respondit: “Rogate [sanctum add. 2ab1b1.] episcopum Engelbertum ut, ipso intercedente pro vobis [(i. p. v.) p. nobis i. 2ab2; p. vobis i. 2b1.] ad Deum, visus vobis restituatur.” Respondente illo [om. 2ab1b2.] : “Hoc feci”, subiunxit conversus: “Habete fiduciam quia ipse faciet.” Hoc dicto, cum surgeret et abiret, et monachus solus maneret [manaret 2a.] , post horam conversus rediit; quem ille non audiendo, sed videndo salutavit. Quod conversus considerans, cum diceret [(c. d.) ait 2ab1b2.] : “ Unde nostis me [(n. me) me n. 2ab1b2.] hic esse, cum non videatis? ” respondit monachus: “Gracias ago [om. 2b1b2.] Deo [et beato Engelberto add. 2ab1b2.] , quia bene video tam vos quam ea quae in domo sunt, necnon et fluvium qui fluit ante grangiam [granigiam 2b1.] .” Volens experiri frater si verum diceret [et add. 2ab2.] , ait: “Quid est quod pendet in pertica?” Respondit: “Manutergium.” Et verum fuit [(Et v. f.) om. 2ab1b2.] . Et rediit videns et glorificans Deum et sanctum Engelbertum episcopum [om. 2ab1b2.] .

〈17. De monacho Everbacensi quem a paralisi sanavit [liberavit 2b1.] .〉

Eodem tempore monachus quidam de [(de … Everacensis) om. 2ab1b2.] ordine Cisterciensi, si bene memini, Everacensis [Ebrach, dioecesis Wirziburgensis. Ille autem a quo lemma additum est, intellexit “Eberbacum”, dioecesis Moguntinensis.] cum duobus conversis ad partes inferiores missus [missis 2b1.] , antequam veniret Coloniam, tam vehemens eum invasit paralisis membris omnibus [(m. o.) in o. m. 2ab1b2.] ut non absque [(n. a.) cum 2ab1b2.] dolore simul [om. 2ab1b2.] et labore [(d. s. et l.) l. et d. 2b1b2.] , assistentibus sibi conversis [(a. s. c.) om. 2ab1b2.] , ad Veterem [om. 2b2.] Montem deveniret. Depositus in infirmitorio, cum se erigere vel in latus aliud vertere non posset, membrorum officio destitutus, suspensus est in trabe funiculus, cuius amminiculo uti deberet; sicut et fecit. Cui [Qui 2b1.] cum venirent in mentem miracula novi martiris Engelberti, spe concepta, missam unam animarum illi [(a. i.) i. a. 2a.] vovit. Et ecce statim in ipsa [illa 2a.] hora levius senciens meliorari cepit et cicius quam credi posset [(c. q. c. p.) statim 2ab1b2.] convaluit. Qui [(Qui … tacebo) om. 2ab1b2.] Deo gracias agens et curatori suo Engelberto, cum ad claustrum suum rediret et Tuicii cum magistro Iohanne loci eiusdem abbate [Eodem abbate Tuitiensi et Sancti Trudonis de quo supra, p. 650, annot. 1.] pranderet, hec que dicta sunt, me audiente, presentibus narravit, duos predictos conversos, qui et ipsi presentes erant, testes invocans. Quid in domo nostra per merita martiris contigerit non tacebo.

〈18. De Christiano monacho in [de 2b1.] Heysterbach in brachio sanato [(in b. s.) s. in b. 2b1.] .〉

Iuvenis quidam monachus ex adolescentibus nostris [(ex a. n.) om. 2ab1b2.] , nomine Christianus [(n. C.) C. n. 2ab1b2.] , cum tempore minucionis cum fratribus minueret sanguinem, vena eius minus caute incisa intumuit [tumuit 2a.] , ita ut, sanie effluente, morbum fistule minaretur. Propter quod cum [om. 2ab1b2.] tam [tum 2ab1, 2b2 (corr. ex cum).] ex timore quam [tum 2ab1b2.] ex dolore satis admodum torqueretur, domino Engelberto psalterium vovit, sperans quod eius meritis ab imminenti [eminenti 2b1.] periculo posset liberari. Qui sensit statim [(se. st.) st. se. 2ab1b2.] remedium, ita ut per sanctum Engelbertum omnibus nobis [om. 2ab1b2.] se diceret esse curatum [(e. c.) sanatum e. 2ab1b2.] .

〈19. De alio cuius brachia a paralisi debilitata sanitati restituit [(s. r.) sanavit 2b1; sanantur 2b2.] .〉

Alius iuvenis, Alardus nomine [(A. n.) om. 2ab1b2.] , per tres menses et amplius tantam in brachiis incurrerat debilitatem ut nolam minimam sine dolore trahere nequiret et in communi labore fratribus [fratrum 2ab1b2.] omnino inutilis esset. Hic audiens a supradicto adolescente Christiano [Christino 1a; om. 2ab1b2.] quam celerem in suo brachio senserit sanitatis effectum per nostri temporis martirem [beatum add. 2ab1b2.] Engelbertum, oraciones cotidianas illi vovere studuit; qui statim curatus est. Cessante dolore, post dies aliquot [(d. a.) a. d. 2a.] oraciones [oratione 2a.] votivas cepit negligere, et ecce redivivo dolore de transgressione correptus, neglecta supplevit. Quem gracia, ut prius, visitare non distulit. Miraculi [(Miraculi … est) om. 2ab1b2.] eiusdem idem Alardus usque hodie testis est.

〈20. De femina a dolore dentium liberata.〉

Dives quedam matrona civis Coloniensis [cum add. al. m. 2a.] in dente uno et propter illum in omnibus gravissime torquebatur [torqueretur 1a.] . Quem cum extrahi fecisset, radice eius in mandibula remanente, amplius cruciabatur [cruciebatur 2a.] quam prius, ita ut [quod 2a.] pre magnitudine doloris [(m. d.) d. m. 2ab1b2.] furere videretur. Accedens ad tumbam martiris et de cera mandibulam super illam offerens, dum ad domum suam rediret, in via se sanatam sensit. Vocabatur [(Vocabatur … est) om. 2ab1b2.] enim Richmudis. Cuius soror, Elysabeth nomine, sicut ipsa mihi nuper retulit, Colonie a quadam gravissima et occulta infirmitate per ipsum eciam liberata est. Quis ergo pontificem nostrum dubitet sanctum, quem tot commendant insignia miraculorum? Quod [(Quod … potest) om. 2ab1b2.] a Deo non est, diu stare non potest.

〈21. De puella muta in loco martirii eius Givelberg [om. 2b1b2.] curata.〉

In Flattene [om. 2ab1b2.] [Vlatten.] , villa dyocesis Coloniensis, puella quedam sex annorum a nativitate muta ducta est ad sepulchrum martiris cum oblacionibus. Ubi cum non fuisset curata, ducta est a parentibus ad locum ubi occisus est [(o. e.) e. o. 2a.] . Quorum fidem ut vidit Dominus, ad merita martiris sui declaranda os infantis aperuit et locuta est recte et absolute que numquam fuerat locuta, omnibus stupentibus qui aderant. Huius [(Huius … retexam) om. 2ab1b2.] miraculi testis est Henricus decanus rurensis [Decanus ruralis Tulpiacensis, in quo pago et decanatu erat Vlatten.] et multi cum eo de villa predicta. Ex quo locum passionis eius semel adii, nonnulla que illic contigisse novi retexam.

〈22. De surdo curato.〉

Est in Westfalia [Westualia 2b1.] villa quae Vlichdorp vocatur [Flechtdorf.] , in qua quidam est qui longo tempore surdus fuerat, adeo ut campanas ecclesie audire non posset. Cuius uxor, cum de miraculis episcopi Engelberti audiret, oravit pro eo, singulis diebus martirem invocans, hoc adiciens ut, si meritis [meritum 2a.] eius [add. sup. lin. in 1a.] auditum reciperet, ipse nudis pedibus et sine lineis [Givelberg add. 2a; Gijvelberg add. 2b1b2.] locum martirii eius adire deberet et offerre ibi [ei 2ab2; ei' (= eius) 2b1.] oblaciones suas. Post huiusmodi votum coram marito cum sederet, ait ille: “Audio pulsari ad missas [missam 2b1.] .” Illa stupente de verbi novitate, protinus [(protinus … nostri) om. 2ab1b2.] adiecit: “Audio eciam vocem galli nostri.” Cui cum diceret illa: “Num et me loquentem audis?” respondit: “Audio, imo tam bene me audire sencio ut numquam melius audierim.” Qui gracias Deo agens [(D. a.) a. D. 2b2.] et martiri [martirii 2a.] eius Engelberto [Gijvelberg add. 2ab1b2.] , locum passionis eius adiit, que uxor eius voverat [vovit 2b1b2.] hilariter [humiliter 2ab1b2.] persolvens. Ad gloriam martiris declarandam [dilatandam 2a.] nonnullos eciam Dominus per visionem nocturnam ad eius suffragia postulanda adhortari [exhortari 2b2.] dignatus est.

〈23. De muto et languido quem curavit [(q. c.) curato 2b1b2.] .〉

In villa que Yserenlon [Yserenloijn 2ab2; Yserenloyen 2b1.] [Iserlohn.] dicitur homo quidam manet, qui quatuor annis et dimidio sic morbo paralisi exhaustus est ut lecto decubans [decumbens 2ab1b2.] usum lingue totaliter amitteret et non nisi de [om. 2b2.] manibus alienis cibaria [cibum 2a.] sumeret. Die quadam, dum circa meridiem sic [(d. c. m. s.) cum s. c. m. 2a.] iacens obdormiret, audivit quandam vocem dicentem sibi: “Dic avunculo tuo, in cuius domo iaces, ut te ducat [(te d.) d. te 2b1b2.] ad locum [qui dicitur Givelberg add. 2a; qui vocatur Gijvelberg add. 2b1b2.] ubi martirizatus fuerat episcopus Engelbertus, et sanitatem ibi recipies.” Qui ad hanc vocem evigilans, statim loqui cepit, gracias agens Deo. Cuius avunculus cum in media domo staret et vocem loquentis audiret [audivit 1a.] , alta voce clamavit: “ Quis loquitur in camera? ” Respondente illo: “Ego sum”, mox accurrit stupidus atque hiis verbis affatur cognatum avunculus: “Tu, cum multo tempore mutus fueris, quomodo tam absolute modo [om. 2ab1b2.] loqueris? ” Et recitavit ei que audierat, loquelam sibi per episcopi [om. 2b2.] Engelberti meritum redditam affirmans. Sacerdos et parrochiani audientes infirmum miraculose [miraculo 2ab1b2.] officium lingue recepisse, ad hospicium eius venerunt, et dixit ad illum sacerdos: “Adiuro te per Patrem et [om. 2a.] Filium et Spiritum sanctum, ut dicas quamdiu fueris mutus et quomodo nunc loquaris [loqueris 2b1.] .” Et narravit ei, sicut avunculo suo narraverat. Cui sacerdos: “Cum sanatus sis in lingua, sentisne aliquod remedium in cruribus? ” Quibus ait: “ Nescio.” Et erigens se tunicam induit et manibus tenens parietem de camera non [v〉o (= vero) 1a.] sine difficultate exivit, eo quod caro [coxa 2ab1b2.] circa femora et suras ex infirmitate [infirmitatis magnitudine 2ab1b2.] consumpta ambulanti firmum adhuc [(f. a.) a. f. 2ab1b2.] gressum negaret [negarent 2ab1b2.] . Qui ab avunculo suo, prout in responsis [sompnis 2ab1; somniis 2b2.] acceperat, ad locum martirii eius in carruca deductus, cepit de die in diem proficere, ita ut, parvo baculo se regente, solus iret [nec 2a.] quocumque vellet, per martiris merita [(ma. me.) me. ma. 2ab1b2.] se sanatum ubique predicans [(u. p.) p. u. 2a.] . Qui [Quod 2b1b2.] beatus martir Engelbertus tante benignitatis est, sicut exemplum subsequens declarat, ut eciam benediccionis augmento suam presenciam infirmantibus ultro exhibeat.

〈24. De Hermanno de Lechenich [(de L.) quodam 2b1b2.] per visionem ab eo curato.〉

Hermannus de Lechenig [Lechenich 2a; Lechinich 2b1b2.] ipsius domini Engelberti ianitor erat [fuit 2ab1b2.] , eidem officio 〈usque hodie [(u. h.) om. 1a.] 〉 instans [add. al. m. sup. lin. in 1a.] in curia successoris sui, domini Henrici. Hic validissima febre correptus ante augustum mensem [(v. f. c. an. au. m.) an. au. m. v. f. c. 2ab1b2.] ad tantum devenit defectum non solum corporis, sed et sensus, ut uxor eius in eadem domo, in qua iacebat ipse [(ia. i.) i. ia. 2ab1b2.] , moreretur, plangeretur et efferretur ad sepulchrum, ipso prorsus quid circa illam [illum 2b2.] ageretur ignorante. Cumque sic per quindecim dies iam [tam 2ab1b2.] desperatus iaceret, hostio aperto, die clara videt eminus beatum [illum add. 2ab1b2.] martirem in forma bene sibi cognita quasi ad se venientem et cum eo plures personas religiosas albis vestitas, stolas habentes circa colla sua more sacerdotali. Ipse vero sanctus pontifex in mulo [mule 2b1.] albo sedebat, secundum consuetudinem infullatus; et bene in albo mulo, qui dudum laverat et dealbaverat iumentum carnis sue in sanguine agni. [Apoc. 7, 14.] Hinc in cantico Debbore [Delbore 1a; de Dabbora 2a; de Debbora 2b1b2.] dicitur: Qui ascenditis super nitentes asinas [azinas 2b1.] , laudate. [Iudic. 5, 10.] Asinini [Azinini 2b1.] generis est mulus; Salomon [Salamon 2a.] regnaturus super mulam ascendit. [III Reg. 1, 38.] Hermannus mirifica hac visione exhilaratus [exhileratus 2a.] , ad mulieres circumsedentes alta voce [(a. v.) om. 2ab1b2.] clamare cepit: “Vos, domine, exite ocius, quia dominus meus archiepiscopus Engelbertus visitandi gracia ad me ingredietur.” Deinde conversus ad fratrem suum carnalem [om. 2ab1b2.] , qui limen [lumen 2b1.] hostii sui occupabat, clamabat fortiter: “Surge, frater, da locum domino meo, ut possit ingredi ad me.” Cumque egredi dissimularent, putantes infirmum delirare, sicut fieri assolet cum materia in cerebrum rapitur, ad secundam eius vociferationem, excepta una puella parvula, omnes egressi sunt. Priusquam sic clamaret, miles quidam, Wicardus nomine [(W. n.) om. 2ab1b2.] , qui mortuus fuerat, vir bonus et modestus de villa Hunefe [Honnef.] oriundus [(de v. H. o.) om. 2ab1b2.] , ipsos albatos precesserat, ita dicens Hermanno: “Prepara te, quia dominus noster episcopus [om. 2b2.] Engelbertus venit, volens [om. 2ab1b2.] visitare te.” Egressis omnibus de domo, ecce beatus episcopus [Engelbertus 2b1; Engilbertus 2b2; (b. e.) Engelbertus b. 2a.] , quem tunc temporis mortuum ignorabat infirmus, cum quodam monacho ordinis Cisterciensis [(o. C.) om. 2ab1b2.] , quem ipse non novit, ingressus stetit ante lectum eius; et cum intueretur egrotum et diceret: “Quomodo habes, Hermanne?”, respondit: “Male, domine. Eciam si nihil aliud paterer nisi apostema quod latus meum occupat, nimis esset.” Ad quod verbum episcopus monachum sibi proximum intuens ait: “Sic consumptus est homo iste quod bene mortuus esse debuerat.” Et ponens manum suam dexteram [dextram 2a.] sub ascella eius, apostema tetigit, et ecce statim sudor eodem tactu salutifero excitatus erupit sicque, benedictione data, evanuit ab oculis eius [om. 2b1b2.] . Qui subito levem se sentiens, qui egressi fuerant regressis [regressi 2ab1b2.] , sic eos affatur: “Porrigite mihi calciamenta et vestes meas, ut induam illas [illa 2ab1b2.] . Convalui enim.” Et recitavit eis que viderat vel circa se gesta sunt, omnibus mirantibus et glorificantibus Deum et sanctum maritirem eius [om. 2b1.] Engelbertum. Qui [(Qui … ei) om. 2ab1b2.] his verbis meis minus credit, Hermannum inerroget, et dicet ei.

〈25. De Christiano [om. 2ab1b2.] milite a dolore pedum sanato [liberato 2b1b2.] .〉

Miles quidem honestus, Christianus nomine, e Bergis oriundus, pedem habebat sic inflatum ut solo socco utens, non [om. 2ab1b2.] absque dolore terram eo [om. 2ab1b2.] calcare [non add. 2ab1b2.] posset. Cui dicebat abbas noster [(noster … eius) om. 2ab1b2.] dominus Henricus, germanus eius: “Vovete sancto Engelberto pedem cereum [(p. c.) c. p. 2ab1b2.] , et sanabit vox.” Quod cum fecisset; venientibus nobis ad eum die sequenti, in eodem pede convaluerat; sed, unde satis mirabamur, totus dolor cum tumore et rubore [dolore 2b2.] ad alium pedem transierat, ita ut sedens in lecto ambulare non posset. Qui ait nobis: “Sanctus Engelbertus in uno pede me sanavit [(me s.) s. me 2ab1b2.] ; sed ipsa infirmitas, nescio quid significet, alterum pedem pervasit.” Cui cum diceret abbas: “Sanctus episcopus duos vult habere pedes cereos”, respondit: “Tociens fui in eius obsequio; spero quod misericordiam, quam aliis impendit, mihi non negabit.” Quid plura, sicut a fratre [(a f.) ab abbate 2ab1b2.] fuerat edoctus [doctus 2a.] , duos pedes vovit moxque convaluit. Huius [(Huius … sum) om. 2ab1b2.] miraculi testis ego sum.

〈26. De eo cuius pollex contritus [om. 2b1b2.] sanatus est.〉

Eodem tempore quidam de familia ducis de Lemburg [Limburg 2ab2; Limborch 2b1.] cuidam ex conversis nostris in via occurrit. Cui cum diceret conversus: “Quo tenditis?” repondit: “Pollicem habeo contritum et Coloniam propero, sperans quod episopus Engelbertus curabit me.” Abiit homo et manum ceream super sepulchrum eius [cuius 2a.] offerens, sanatus est.

〈27. De homine [om. 2b1.] Rodense [om. 2b1b2.] incurvato per ipsum erecto.〉

Alius quidam de eiusdem ducis castro, quod Rhode dicitur [(q. R. d.) om. 2ab1b2.] [Herzogenrath, Rolduc.] , natus, ex infirmitate [infirmitatis vehementia 2ab1b2.] sic est incurvatus ut nequaquam celum respicere [(n. c. r.) r. c. n. 2b2.] posset et bestiali gressu laboriose satis [(l. s.) s. laborioso 2a.] incederet. Cui milites ducis yronice dicere solebant: “Vade, vade Coloniam ad sanctum Engelbertum, ut sanet te.” Huiusmodi enim verbis insultabant glorie [gloriam 2b1b2.] martiris, et hoc propter antiquum odium quod inter ipsum et ducem fuerat. Tandem ille spe recuperande sanitatis venit Coloniam, et tribus diebus continuis coram sepulchro episcopi oracionum instancia querens sanitatem, exauditus est, et in [om. 2ab1b2.] ipsa hora se erigens, erecto vultu cepit ire celumque respicere. Qui post graciarum actionem domum rediens et de die in diem melius habens, sanus effectus eset. Quem cum vidissent milites ducis et homines provincie sanum et erectum, quem duobus annis noverant infirmum et incurvatum [curvatum 2b1b2.] , confusi sunt et [(s. et) om. 2ab1b2.] dicebant: “Modo videmus in veritate archiepiscopum Engelbertum sanctum esse.”

〈28. De infirmo cui gressus restitutus est.〉

Venit eciam ad sepulchrum eius infirmus quidam, qui decem annis sine sustentacione duorum baculorum incedere non poterat. Qui cum ibi sanitatem expectaret, consecutus est quod desideravit [desideraverat 2b2.] et relinquens ibi baculos suos, reversus est in domum suam. Requisitus [(Requisitus… Tungarium) om. 2ab1b2.] unde esset, dixit se esse de villa que Herdere vocatur, que est inter Traiectum et Tungarium [Herderen.] .

〈29. De muliere quam [om. 2b1b2.] a dolore capitis et gutturis sanavit [sanata 2b1b2.] 〉.

Quedam mulier, manens Colonie in platea que Salzgasse [Salsgasse 2a; Salsgasde 2b1b2.] vocatur, novem annis in dolore capitis simul et gutturis laborabat. Hec dum nocte quadam utroque dolore nimis torqueretur, misericordiam beati martiris implorare cepit; et ecce, meritis eius suffragantibus, ante solis ortum et tumor detumuit, et dolor omnis conquievit [quievit 2ab1b2.] . Que mane sanatam se reperiens, ad sepulchrum [eius add. 2ab1b2.] venit gaudens, oblaciones suas ibi offerens et post graciarum actiones ad domum suam hylaris revertens.

〈30. De famulo episcopi Mindensis a subita infirmitate curato.〉

Dominus episcopus Mindensis [(e. M.) M. Epus 2b1; M. Philippus 2b2.] [Utique Conradus ille (1209-1236), de quo supra, l. II, c. 3 et 4. Nullus fuit toto saeculo XIII Mindensis episcopus nomine Philippus; quod verbum ex male lecta voce episcopus, quae in exemplari per compendium scripta erat, in 2b2 exortum esse liquet.] , cum iret ad ordines domini Henrici archiepiscopi nostri venissetque ad [Givelberch add. 2a; Gijvelberch add. 2b1; Gijvelberg add. 2b2.] locum ubi beatus martyr Engelbertus occisus est, oracionis causa capellam, que illic super martirium eius fabricata est, intravit. Cui presentatus est puer quatuordecim annorum, qui confractus [contractus 2ab1b2.] fuerat et in eodem loco sanatus. Quem intuens episcopus, ait: “Unum ex famulis meis, qui presens est, in via qua venimus tam gravis invasit infirmitas ut pre doloris acerbitate de equo levatus in terram [terra 2b2.] poneretur; et dum [cum 2b2.] cogitaremus quid de eo faciendum esset, tandem memores domini mei archiepiscopi Engelberti oravimus, ut suis meritis infirmo succurrere dignaretur; quod et fecit. Nam mox, oracione completa, famulus sanus surgens equum ascendit et gracias agens martiri ceptum iter explevit, amplius incommodi nihil senciens.”

〈31. De converso Campensi a tentatione importuna per ipsum [(p. i.) om. 2b1b2.] liberato.〉

Est quidam conversus in Campo monasterio [cf. supra, p. 667, annot. 4.] , Gerardus nomine [(G. n.) om. 2ab1b2.] , ante conversionem miles, cognomento Odacar [(c. O.) om. 2ab1b2.] , vir vite satis honeste. Huic cogitaciones diviciarum ac dignitatum secularium tam importune fuerunt, maxime oracionis tempore, ut quasi musce menti eius involantes suavitatem unguenti, id est devocionem orationis, illic [illi 2ab1b2.] extinguerent, [Eccle. 10, 1.] ut dicit auctoritas: Musce morientes perdunt suavitatem unguenti. Qui cum frequenter disciplinas corporales reciperet et diversorum suffragia sanctorum [(su. sa.) sa. su. 2b2.] imploraret, illorum auxilio sperans liberari, nec proficeret, tanem memor archiepiscopi Engelberti pro iusticia passi flexis in oracione genibus, illum invocare cepit. Cuius meritum Dominus manifestare volens, tam efficaciter orantem exaudivit ut eadem hora liberatus nihil tale deinceps sentiret.

〈32. De muliere cuius filium a paralisi liberavit.〉

Femina quedam in villa Hettorode [om. 2ab2; quedam 2b1.] , iuxta Heimisberg [Hemesberg 2ab1b2.] sita, nomine Helewigis [(n. H.) om. 2ab1b2.] , filium habens paraliticum, vocabulo Gerardum [(v. G.) om. 2ab1b2.] , huiusmodi votum martiri fecit: “Domine”, inquit, “archiepiscope [sancte 2ab1b2.] Engelberte, si mihi sanaveris filium meum, simul ad sepulchrum tuum venientes [(t. v.) veniemus t. 2a; t. veniemus 2b1b2.] munera pro graciarum actione deferemus.” Que mox post huiusmodi votum sanum recipiens [recepit 2ab1b2.] filium, simul ad memoriam eius properaverunt, ibi gaudendo que voverant exsolventes. Tribus [(Tribus … posset) om. 2ab1b2.] enim mensibus idem Gerardus sic paralisi victus lecto decubans ut, usu pedum amisso, prorsus incedere non posset.

〈33. De puero quem a caduco morbo sanavit [curavit 2b1b2.] , quem sanctus Severinus curare noluit.〉

Alia quedam mulier, de terra comitis Gelrensis oriunda, Colonie in parrochia Sancti Severini episcopi et confessoris manens et in viduitate, puerum habebat [habens 2ab1b2.] valde infirmum, qui morbo caduco [(m. c.) c. m. 2ab1b2.] tam graviter laborabat ut singulis diebus bis vel ter caderet. Cuius passionem mater videns et tabescens [(et t.) tabefiebat 2a; tabescebat 2b1b2.] , die quadam in sero matri sue, id est avie pueri, dicebat: “Quid vobis videtur, si ducamus puerum ad sepulchrum episcopi Engelberti [(e. E.) sancti E. e. 2a.] ? Audio enim quod multa per ipsum beneficia prestentur infirmantibus.” Cui [Cuius 2ab1b2.] mater respondit: “Non ita erit, sed cras ibimus ad ecclesiam Sancti Severini, eo quod ibi [cras 2ab1b2; ibi corr. 2a in marg.] sit altare sancti Cornelii, qui talem consuevit curare infirmitatem.” Mane puerum ad ecclesiam siusdem beati confessoris secum ducentet et super altare martiris caput eius cum oblacionibus ponentes, pro incolumitate eius, quanto devocius et instancius potuerunt,, oraverunt sicque reversi sunt in domum suam; et cum eadem die nullam sentiret infirmitatem [infirmitas 1a.] , avia quasi martiri Engelberto [(m. E.) beato E. m. 2a.] exprobrando dicebat filie: “Ecce isti antiqui sancti sciunt beneficia prestare indigentibus.” Secunda die, dum puer surgeret, passio rediviva affuit, quem multo vehemencius solito pervasit. Quod mater videns et contremiscens, puerum ad ecclesiam Beati Petri ducens, imaginem ceream pro eius sanitate martiri Engelberto obtulit et super eius [illius 2b2.] tumbam illum plena [plene 1a.] fide posuit. Que cum illic gemitu et lacrimis orasset, exaudita est, et sicut testis est plebanus predicte ecclesie Sancti Severini, numquam postea idem puer recidivum passus est. Mira caritas sanctorum! Non illum Cornelius corruentem curare voluit, et ut vexaretur severius [sanctus 2b1b2.] Severinus [linea deletum in 2a.] permisit, quatinus in eius sanacione novi martiris Engelberti merita possent [possunt 2b1; possint 2b2.] declarari.

〈34. De quodam Hermanno surdo ad sepulchrum eius [(ad. s. e.) om. 2b1b2.] sanato.〉

Est [Fuit 2ab1b2.] homo quidam in Iunghende [Jüchen.] . HerMannus nomine [(i. I. H. n.) om. 2ab1b2.] , quem in tantum surditas oppresserat ut clangorem cornuum sive bucinarum audire non posset. Qui peregre Coloniam veniens sepulchrum preciosi martiris adiit. Ubi dum staret et auditum sibi reddi flagitaret. statim, completa oracione [(c. o.) o. c. 2ab1b2.] , optime cepit audire. Qui Deo gracias agens martirique eius Engelberto, graciam sibi collatam non abscondit.

〈35. De muliere que visum [cum visu 2b1b2.] unius oculi et [om. 2b1b2; add. al. m. 2a] sanitatem brachii recepit.〉

Mulier quedam civis Coloniensis in platea quae Stritgasse vocatur [(S. v.) v. S. 2ab1b2.] manens, novem annis visu unius oculi privata fuit; que eciam in uno brachio tam graviter infirmabatur ut manum super caput suum ponere non posset. Hec cum audisset quod dominus Engelbertus propter pacis conservacionem occisus esset et quod anima eius propter martirium in pace quiesceret, ad sepulchrum eius venit; ubi stans huiusmodi oracionem fudit: “Domine, si verum est quod de vobis creditur, scilicet quod anima vestra sit coram Domino, apud ipsum pro me intercedite et, ut merita vestra declarentur per me, sanitatem mihi precibus vestris obtinete.” Que cum complesset oracionem, ilico visum cum brachii sanitate recepit [(c. b. s. r) r. c. s. b. 2ab1b2.] , et in testimonium beneficii consecuti [om. 2ab1b2.] duos oculos cereos ibi suspendit. Illud primum miraculum fuisse dicitur [(f. d.) d. f. 2a.] quod Dominus operatus est per martirem suum [(o. e. p. m. s.) p. m. s. o. e. 2ab1b2.] in Colonia; sed tunc temporis scriptum non fuit, sicut et alia multa; unde [a add. 2ab1b2.] nobis hodie ignorantur.

〈36. De muliere a paralisi curata.〉

Venit [et add. 2ab1b2.] alia mulier, Eveza nomine [(E. n.) om. 2ab1b2.] , de villa que Belle vocatur iuxta Lacum [Laach.] claustrum monachorum, que quatuor annis et sex mensibus ex vehemencia paralysis sic desoluta [dissoluta 2ab1b2.] iacebat et contracta ut crura coxis eius essent coherencia [(cox. ei. es. coh.) ei. cox. imminentibus coh. es. 2ab1b2.] . Hec se Coloniam fecit duci et coram sepulchro martiris deponi. Ubi cum orasset spacio ferme duarum horarum, pro sanitate sui corporis [(s. c.) c. s. 2 ab1b2.] beatum episcopum instantibus precibus pulsans, cepit paulatim se erigere; et ecce in ipsa erectione nervi, qui induraverant ex longa contractione, ceperunt extendi atque laxari. Quod cum illa sensisset, desiderio ambulandi sepius se levans et tociens recidens, tandem, nemine se adiuvante, per semet ipsam cepit ire. Que in domum suam reversa, quod bene sanata esset Coloniam remandavit, gloriam martiris ubique divulgans.

〈37. De pellifice cuius brachium sanavit.〉

Est quidam pellifex in Colonia civis civitatis, vir multum notus, Erwinus nomine [(E. n.) om. 2ab1b2.] . Hic tantum dolorem paciebatur in brachio uno ut sine alterius manus amminiculo manum brachii dolentis capiti proprio superponere [supponere 2b1b2.] non posset. Cui cum diceret uxor eius, postquam [priusquam 2ab1b2.] sustinuisset eandem infirmitatem: “Quare non itis ad sepulchrum episcopi Engelberti rogare [rogate 2a.] eum ut vos curet, sicut alios plurimos?” respondit ille cum indignacione: “Ego non ibo, eo quod dederim ei quatuor marcas, dum adhuc viveret, quas minus iuste accepit.” Cui illa [respondit add. 2ab1b2.] : “Non sic dicatis, sed ite et [om. 2ab1b2.] dicite illi quod numquam eandem pecuniam velitis ab eo exigere, sive iuste sive iniuste dederitis illam, neque coram Deo neque coram hominibus.” Fuerit enim circa principium pontificatus eius inter scabinos [schabinos 2b1.] et fraternitates [fraternitatis 1a.] civitatis dissensio satis valida; quam cum sedare non posset, fraternitatibus pertinacius resistentibus, quatuor milia marcarum ab eis extorsit, ex quibus idem pellifex quatuor marcas solvit [exsolvit 2ab1b2.] [Hac occasione forsan usus est Engelbertus ut aptiorem, quae sibi videbatur, formam in administratione civitatis induceret. Cf. supra, p. 659, annot. 2; Ficker, Engelbert, p. 87; Knipping, t. III, n. 157.] . Qui consilio uxoris acquiescens, sepulchrum martiris adiit, ibique stans sic oravit: “Domine”, inquit, “quatuor [(i. q.) q. i. 2a.] marcas solvi vobis, dum viveretis; quas, sive iuste sive iniuste dederim, pronuncio vos [vobis 2b2.] absolutum coram Deo, et ideo rogo vos ut intercedatis apud Dominum [Deum 2a.] pro me, quatinus sanari merear in brachio.” Cumque [Cum 2a.] simpliciter satis hec perorasset, statim sanatus est. Qui mox veniens ad maiorem decanum, qualiter per merita domini Engelberti sanatus sit enarravit, brachium sanatum illic [ilico 2b2.] ostendens.

〈38. De puero a terciana per cingulum [singulum 2a ante corr.] eius [(p. c. e.) om. 2b1b2.] sanato.〉

Idem decanus veniens ad castrum Randenrode [Randenroede 2b1.] [Randerath.] videre cognatam suam, uxorem nobilis viri Gerardi [(u. n. v. G.) om. 2ab1b2.] [Qui anno 1216 post pugnam ad Pontem Bovinum erat “detentus in captivitate regis Franciae” (Knipping, n. 148), inde vero liberatus saepe litteris subscripsit cum Engelberti (vid. v. g. Knipping, nn. 166, 171, 182, 226, 256, cet.), tum aliorum (vid. v. gr. Lacomblet, Urkundenbuch, t. II, pp. 46, 106, 135 cet.).] , conferre cepit cum illa de virtutibus sepedicti archiepiscopi. Qui ait: “Habeo enim medietatem cinguli [singuli 2a ante corr., 2b1.] eius, quam feci argento ornari [(a. o.) o. a. 2ab1b2.] ”, deditque illum [om. 2ab1b2.] cognate sue. Et cum esset in eadem domo puer quidam laborans in febre terciana, matrona cingulum [singulum 2 ante corr., 2b1.] sibi datum puero pacienti pro benedictione circumdedit, dicens: “Domine archiepiscope, sicut verum est animam vestram coram Deo esse, sic veraciter per merita vestra sanetur puer iste.” Statim tum ex fide orantis tum ex merito martiris febris a puero fugata est, nec amplius eodem morbo vexatus est.

〈39. De matrona a duplici quartana [quaterna 2a.] curata.〉

Matrona quedam, uxor Christiani de Wivelinchoven [Wevillinchovin 2a; Wevillinch(ovn) 2b1; Wevillichovn 2b2.] [Wevelinghoven.] , duplici quartana laborabat; que per merita sancti presulis Engelberti [et martyris add. 2ab1b2.] curata est.

〈40. De Hermanno advocato Coloniensi [om. 2b1b2.] a dolore lateris liberato.〉

Hermannus advocatus Coloniensis, quem Nobilem vocant [Saltem ab anno 1193 ad annum 1229 advocatus archiepiscopalis fuit. Cf. F. Lau, Dei erzbischöflichen Beamten in der Stadt Köln während des 12. Jahrhunderts (Bonn, 1891), p. 67; Id. Entwicklung der kommunalen Verfassung und Verwaltung der Stadt Köln (Bonn, 1898), p. 15.] , iliaca passione tam vehementer laborabat ut filii eius et famuli circumstantes [astantes 2b2.] in continenti illum putarent [(i. p.) p. i. 2a.] esse moriturum. Qui cum intollerabiliter cruciaretur, exclamavit: “O domine archiepiscope, quem super omnes dilexi et qui me vivens versa vice plurimum amastis [amasti 2b1b2.] , rogo benignitatem vestram, ut ab isto morbo me [(ab i. m. me) me ab i. m. 2a.] liberetis.” Et cum statim non sentiret remedium, ex dolore magno quasi sancto indignando subiunxit: “Vos curatis omnes; eciam eos qui non noverunt vos, curatis; mihi, qui vobis servivi et semper dilexi, non subvenitis.” Cumque [-que om. 2ab2.] hec et hiis similia loqueretur, filii eius et famuli [(e. et f.) et f. e. 2a.] voverunt se ituros cum eo ad locum [Givelberg (Gijv- 2b1b2) add. 2ab1b2.] ubi beatus episcopus occisus est, si meritis eius sanaretur. Interim dum hec voverunt [voverent 2b1b2.] , obdormivit; et cum evigilasset, ait: “Nihil mali sencio. Gracias ago [om. 2b2.] Deo et domino meo episcopo [archiepiscopo 2ab1b2; Engelberto add. 2b1.] , quia ipse me curavit [(me c.) c. me 2ab1b2.] .”

〈41. De infante in balneo suffocato ad invocationem eius [(ad i. e.) per eum 2b1b2.] suscitato.〉

Mulier quedam, veniens de Flandria [(v. de F.) de F. v. 2ab1b2.] Leodium [om. 2ab1b2.] , infantem suum secum portavit. Quem cum in balneo posuisset, quadam ex [om. 2ab1b2.] necessitate ab eo recessit, et nutu Dei factum est ut illius oblivisceretur. Que post horam rediens infantem sub aqua iacentem reperit et extinctum. Quem cum extraxisset suffocatum, quam amare fleverit [flevit 2a.] , quantum doloris et angoris in eius [cuius 2a.] aspectu tum propter affectum naturalem, tum propter negligentem custodiam perpessa sit, eloqui quis poterit? Hora tamen eadem memor signorum que passim referebantur de novo [uno 2ab1b2.] martire Engelberto [om. 2ab1b2.] , ad cuius meritum in illis partibus declarandum forte Deus, sine cuius nutu nec [om. 2a.] folium de arbore [non add. 2a.] cadit, idem fieri permisit, ex imo corde cum suspiriis et lacrimis ipsum invocare cepit, rogans eius precibus infantem suum sibi resuscitari. Et ecce pius Dominus, qui suis dilectoribus dicit: Opera que ego facio et vos facietis, memor cari sui, vitam puero reddidit et matrem ultra quam dici potest letificavit. [Cf. Ioh. 14, 12.] Quem illa mox Coloniam deferens, coram sepulchro gloriosi presulis et martiris stetit, et post multimodam graciarum actionem in testimonium tanti miraculi camisiam infantis illic relinquens ad sua rediit. Quis te non magnificet pro hiis, Domine? Ecce per famulum tuum Engelbertum ceci vident, claudi ambulant, paralitici curantur, surdi audiunt, tercianarii [tercionarii 1a.] , quartanarii, epylentici aliisque [aliis infirmitatibus et 2ab1b2.] variis incommodis detenti, sicut iam ex parte probatum est, sanitatem recipiunt; et, unde magis mirari solent homines, mortui resurgunt. Si non esset hic homo cum Deo, immo potens cum Deo, non poterat [poterit 2a.] facere quicquam [In 2ab1b2 add.: Referam nunc aliud non modicum exemplum sanctitatis eius.

〈41bis.〉 De miraculo intestinorum eius.

Die quadam [Mense februario an. 1226. Vid. infra: eo quod iam per quatuordecim hebdomadas sepulta fuissent.] post mortem eius Godefridus comes de Arnesberg [Arnsberg.] veniens ad domum Bergensem, cum mentio haberetur horum que circa corpus beati martiris Engilberti ibidem [eidem 2b2.] acta sunt [Cf. l. II, c. 8.] , et ipse interrogaret in quo loco viscera eius essent sepulta, et didicisset, respondit: “Non decet ut tanti principis, immo martiris, de quo etiam miracula referuntur, interiora tam negligenter iaceant tumulata.” In simplici namque fossa cimiterii posita erant. Cuius consilio fratres acquiescentes terram superiectam deposuerunt, et ecce Dei virtute, ut etiam in hoc meritum claresceret martiris, viscera eius cum ceteris membris mollibus que [om. 2b1b2.] adherebant, ita recentia inventa sunt ac si eadem hora de corpore fuissent eiecta et evulsa; nihil in eis corruptionis, nihil fetoris deprehendi poterat. Fratres vero videntes hec plurimum mirabantur, eo quod iam per quatuordecim hebdomadas sepulta fuissent. Collecta vero in scrinio ante altare satis honorifice humata sunt, et sarcophago superposito [Quae viscera anno 1847 in eadem ecclesia Bergensi inventa sunt et inde in ecclesiam parrochialem vicini oppidi Odenthal delata, ubi hodie servantur (cf. Ficker, Engelbert, p. 264).] .]

〈42. De sacerdote a calculo liberato.〉

Eckardus sacerdos de Serchere [(E. sa. de S.) Quidam sa. 2a; Sa. quidam 2b1b2.] , vir litteratus et honestus, nuper ad [om. 2b2.] domum nostram veniens, cum a nobis interrogaretur quonam iturus esset, respondit: “Coloniam ire desidero, visitare sepulchrum beati [sancti 2a.] Engelberti.” De causa a me requisitus, ait: “Morbo calculi me laborante, cum dolor esset intollerabilis, memor beati martiris Engelberti, sub tali condicione votum illi feci [(v. i. f.) f. v. illud 2b2.] dicens: “Domine sancte episcope, si infra hoc [om. 2ab1b2.] biduum [ab hoc vehementissimo dolore add. 2ab1b2.] curatus fuero, sepulchrum tuum devotus adibo, oblaciones [oblationem 2b2.] offeram et quod per te sanatus sim recognoscam.” Qui cicius quam sperarem eciam ante [(e. a.) a. e. 2a.] tempus prefixum convalescens, nunc Coloniam propero curatori meo pro collatis beneficiis regraciari.”

〈43. De famulo in Hamersteyn [(in H.) om. 2b1b2.] a paralisi curato.〉

Domnus Henricus abbas de Hemmenrode [Hemenrade 2a; Hemenroede 2b1.] die quadam conferens de miraculis beati viri cum Iohanne burchravio de Hamersten [Hamersteyn 2ab1b2.] [Hammerstein.] , ait ille: “Ego novi unum miraculum [(u. m.) m. u. 2ab1b2.] ab eo veraciter perpetratum.” Et adiecit: “Unus de familia nostra, omnibus qui [om. 2b2.] in hoc claustro [castro 2ab1, 2b2 corr. m. pr.] sunt notissimus, diu morbo paralysi laborans, tam sibi quam aliis inutilis lecto decubuit. Audiens autem de miraculis archiepiscopi, ex toto corde illum invocare cepit, votum illi vovens. Qui Coloniam deductus, ad nos sanus est reversus [(e. r.) r. e. 2b2.] . Huius [(Huius … abbate) om. 2ab1b2.] miraculi testes sumus omnes.” Hec mihi recitata sunt ante paucos menses a supradicto abbate.

〈44. De monacho a dolore dencium liberato.〉

Est in Saxonia domus ordinis Cysterciensis que Cella dicitur [vocatur 2ab1b2.] [Altzelle.] ; in qua unus fratrum miro modo dentes doluit, ita ut pre doloris magnitudine noctes duceret insompnes. Nocte quadam, dum intollerabiliter vexaretur, memor episcopi Engelberti, huiusmodi oracionem fudit: “Domine”, inquit, “episcope Engelberte, si verum est quod anima vestra coram Deo [(c. D.) ante Deum 2a.] est, iuvate me, ut cesset dolor meus.” Quod cum dixisset, obdormivit; et cum evigilasset, meritis martiris suffragantibus, nullum deinceps sensit dolorem. Item [(Item … est) om. 2ab1b2.] alius quidam ex fratribus, testante abbate eiusdem domus, in digito unius pedis valde torquebatur; qui, nomine martiris invocato, curatus est.

〈45. De puella [om. 2b2.] paralitica curata.〉

In Westfalia [Westphalia 2b2.] in villa quae Hagen [Haghen 2b2.] vocatur puella [om. 2b1b2.] quedam paralitica fuit, sic pedum officio destituta ut omnino incedere non posset. In qua infirmitate dum [cum 2b2.] diu laborasset, deduci se rogavit ad locum martirii beati Engelberti [episcopi 2ab1b2.] , sperans ibi illius beneficio se recipere sanitatem. Quam vir ville [ille 2ab1b2.] eiusdem videns et de eius [om. 2ab1b2.] sanitate desperans, ait: “Si ista sana in loco [locum 2b2 ante corr.] ad quem tendit effecta fuerit, ego lapidem hunc” — digito eum demonstrans [(e. d.) d. e. 2a.] — “pedes [pedibus (-ibus al. m. sup. ras.) 1a.] portare volo ad eundem locum.” Quid plura, deducitur puella et sanatur, fidei sue fructum leta reportans [reportavit 1a.] . Quod ubi iam [om. 2ab1b2.] dictus vir [(d. v.) v. d. 2a.] audivit, designatum lapidem de nocte consurgens, ne ab hominibus derideretur [irrideretur 2ab1b2.] , per miliare et dimidium ad locum passionis episcopi deportavit. Nomen [(N. a. v. H.) om. 2ab1b2.] autem viro Harmudus.

〈46. De puella ceca illuminata.〉

Iuxta castellum Wassenberch [Wasenberg 2ab1b2.] simile aliquid nuper intellexi contigisse. Erat ibi puella per annos aliquot utroque oculo [(u. o.) oculis 2b2.] orbata. Hec in sompnis audivit quia, si lapidem unum in loco [locum 2ab1b2.] passionis domni episcopi Engelberti ad fabricam ecclesie eiusdem humeris suis gestaret, mox lumen reciperet. Mane cum visum parentibus retulisset et illi tum propter expensas et vie laborem, tum propter visionis incertitudinem verba puelle non attenderent, tandem ad instanciam eius [Givelberg (Gijv- 2b1b2) add. 2ab1b2.] ad [om. 2ab1.] locum martirii [eius add. 2b2.] deducta, cum lapidem ad opus [locum 2b1b2.] inchoatum portasset, statim ex eius oculis albugo exire cepit, sicque visum recepit, domumque claris oculis revertens, parentibus leticiam et vicinis, qui ante eam noverant, reportabat ammiracionem. Hec mihi a quodam veridico sacerdote relata sunt.

〈47. De monacho de acutis liberato.〉

Monachus quidam Sybergensis [om. 2ab1b2.] in cella eiusdem cenobii [Siegburg.] , que Hircenhove dicitur [(q. H. d.) om. 2ab1b2.] [Hirzenach, Hirzenau, ad oppidum Sancti Goaris.] , in acutis graviter laborabat. Qui cum episcopum beatum [(e. b.) b. e. 2ab1b2.] devote satis [(d. s.) s. d. 2a.] invocaret et diceret: “Memor esto, domine, quod ex eo tempore quo occisus es, semper nomen tuum in canone misse mee nominare studui. Propter quod nunc pro sanitate corporis mei orare teneris [tenens 1a ante corr.] .” Eadem [Etadem 1a ante corr.] ergo nocte martyr infirmo in sompnis apparuit et [(a. et) apparens 2a.] sic ait: “Sanus sis ab hora hac [(hora hac) hac hora 2ab1b2.] .” Qui mox evigilans et nichil in se [(in se) om. 2ab1b2.] egritudinis senciens, sanus surrexit.

〈48. De plebano Sancte Brigide [(S. B.) om. 2b1b2.] a scabie liberato.〉

Anselmus [Ancelmus 2ab1.] plebanus Sancte Brigide [Brigitte 2b1.] in Colonia, vir honeste vite et non parve sciencie tunc temporis, manus habebat ita [om. 2ab1b2.] scabiosas [scobiosas 2a.] ulceribusque [-que om. 2ab1b2.] plenas, ut lepre speciem pretenderet [praetenderent 2b1b2.] et [ita ut 2ab1b2.] cum nemine manducare vellet, verecundia prohibitus. Qui, capellano suo [om. 2b1b2.] sacerdote quodam suadente, sepulchrum pontificis adiit, manus superposuit, votum quoddam martiri faciens. Et ecce eadem [add. al. m. sup. lin. in 1a.] hora quasi squame de manibus eius non sine magna ipsius admiracione [(m. i. a.) i. a. m. 2ab1; a. m. 2b2.] ceciderunt. Qui cum [om. 1a.] mox meliorari [(m. m.) melius habere 2ab1b2.] cepisset, nec tamen votum custodiret, iterum cepit rediviva sanies effluere ipsumque voti transgressorem [transgerssorem 2b1.] arguere. Quod ille considerans, penitencia ductus, votum renovavit et, meritis martiris suffragantibus, cicius convaluit.

〈49. De cive Coloniensi ab hydropisi liberato.〉

Cum [(C. d. R. a. E.) Abbas quidam E. c. 2ab1b2.] domnus Reimundus abbas Eberbacensis [Ebarbacensis 2b1.] [1228 – 1247.] nuper ad tumbam pontificis oraret, civis quidam Coloniensis prope stans et ipse orans his verbis abbatem affari cepit: “Merito, domine, ad sepulchrum nostri pontificis oratis, quia revera preciosus martir est apud Deum, eo quod virtutes eius in me ipso [om. 2ab1b2.] mirabiliter sim expertus.” Et adiecit: “Ego civis sum huius urbis et, peccatis meis exigentibus, sic ydropisi percussus sum et ad similitudinem utris [uteris 2a.] inflatus ut omnes medici huius civitatis de sanitate mea desperantes nichil nisi mortem promitterent. Unde dolens nimis et eiulans, cum nocte quadam diu ante lectum meum stetissem, toto corde martyrem hunc [(m. h.) h. m. 2ab1b2.] gloriosum invocare cepi [(g. i. c.) i. c. g. 2a.] , votum [notum 2b1b2.] illi faciens [miseriam meam add. 2b1b2.] ; cumque tum ex dolore, tum [om. 1a.] ex oracione lassus, in lectum [lecto 2b2.] me reclinassem, modicum dormitare cepi. Et evigilans sanum me reperi, nichil tumoris neque doloris in me senciens. Expavescens nimis ad tam inopinatum miraculum, diligencius investigare cepi, si forte humor ille subtercutaneus [subcutaneus 2a; subitaneus 2b1b2.] , pelle dirupta, in lectum defluxisset. Cumque nichil liquoris neque aliquid rupcionis in corpore meo reperissem, meritis gloriosi huius martiris sanatum me [(s. me) me s. 2b2.] credens, Deo gracias egi, qui tam mirabiliter electos suos [(e. s.) s. sanctos 2a; s. e. 2a corr.] glorificat et exaltat.”

Referam nunc quedam de signis et portentis variisque sanitatibus que in [Givelberg (Gijv-2b1b2) add. 2ab1b2.] loco occisionis beati antistitis Engelberti mirabiliter contigerunt, secundum quod a sacerdotibus qui [que 1a.] eidem [eodem 2ab1.] loco prefuerunt et oculis suis ex parte [(ex p.) om. 2ab1b2.] viderunt, sive ab hiis in quibus eadem miracula facta sunt audierunt, stilo sunt excepta [excerpta 2ab1b2.] mihique ad scribendum transmissa.

Miracula [(Miracula … eius) om. 2ab1b2.] que contigerunt in loco, occisionis eius.

〈50. De fabro qui vidit cereum super locum martyrii sui [eius 2b1b2.] .〉

Cum Dominus Deus, qui mirabilis est [(m. e.) e. m. 2ab1b2.] in sanctis suis, primum per varia signa gloriosi martyris Engelberti declarare cepisset merita, contigit fabrum quempiam [quendam 2b2.] , virum humilem satisque religiosum [gloriosum 2b2.] , Walkunum nomine [(W. n.) om. 2ab1b2.] , cum filio quatuordecim annorum propter artem fabrilem exercendam intempesta nocte transire iuxta locum in quo beatus occisus est episcopus [(o. est e.) ille o. erat 2ab1b2.] . [Ps. 67, 36.] Et ecce cereus gloriosus, decenter satis compositus super ipsum locum martirii [in quo nunc altare constructum (est add. 2b1b2) add. 2ab1b2.] , flammis radiantibus et ad mensuram cubiti unius a terra elevatus ab utroque visus est. Cumque [-que om. 2a.] tenebras noctis per circuitum idem cereus illuminaret, guttis ymbrium et flatu ventorum extingui non poterat. De qua visione non modicum mirantes et, quid visio portenderet, non ignorantes, gracia oracionis ad locum accesserunt. Et cum cereum videre possent, non [enim add. 1a.] tamen eum manibus tangere potuerunt. Qui statim ad villam Suelme properantes, quid [quod 2b1b2.] viderint Bertolpho [ Bartholdo 2ab1; Bertoldo 2b2.] sacerdoti [sacerdote 1a.] per ordinem retulerunt. Eodem [(Eodem … testatur) om. 2ab1b2.] tempore Ecbertus monachus de Scheide presens fuit, qui eandem visionem se vidisse testatur. Eratque hec visio indicium lucerne [om. 1a.] Dei adhuc sub modio posite, ponende [(p. p.) posita ponenda 1a.] in proximo [proximum 2b2.] super candelabrum. [Matth. 5, 15.]

〈51. De carpentario [quodam 2b1b2.] cuius languidum [om. 2b1b2.] crus sanavit.〉

Post iam dictam visionem in populo per sacerdotem declaratam, carpentarius quidam non longe a [Givelberg (Gijv- 2b1b2) add. 2ab1b2.] loco martirii commorans [commanens 2a corr. in marg., 2b1b2.] , fama radiante [radianti 1a.] attractus et illectus, cum crus haberet infirmum et per annum integrum prorsus aridum, spe convalescencie, baculo sustentante, sacrum locum adiit sumptaque terra cruore [cruoris 2a.] martyris infusa, languido cruri superligavit. Qui post triduum meritis pontificis plene sanatus, nullum deinceps in crure dolorem sensit, neque vestigium aliquod infirmitatis in eo apparuit.

〈52. De puella muta et languida sanata.〉

Cum primitus capella ex lignis super sacrum martirii locum esset composita, quadam sexta feria [(s. f.) f. s. 2b1b2.] advenit mulier quedam de Hiddinghusen [(q. de H.) om. 2ab1b2.] [Hiddinghausen.] cum filia sua, que numquam pede gressum fixerat neque se aliquando movere poterat vel loqui. Cumque per tempus aliquod in ipso loco iacuisset et eiulando martiris opem [(m. o.) o. m. 2ab1b2.] cottidie in orationibus pro incolumitate filie implorasset, muta puella clara voce a matre more puerorum ovum [(m. p. o.) o. m. p. 2ab1b2.] postulavit. Que cum filie vocem audisset ex remotis, cum magno cordis gaudio [(c. g.) g. c. sui 2ab1b2.] ovum obtulit [detulit 2ab1b2.] ; quod filia surgens propiusque accedens de manu matris letanter accepit. Huic duplici miraculo interfuerunt [(interfuerunt … puellam) multi fuerunt qui testimonium de supradicta puella prebuerunt 2ab1b2.] plebanus de Gummirsbreth [Gummersbach.] , Walthelmus nomine, et sacerdos quidam capellanus Livionensis [Livoniensis apud Gelenium.] episcopi, Everardus sacerdos de Suelme cum eiusdem ville plebano Bertholtho [Ita hic 1a; cf. c. 5012, 537.] et Iohanne subdiacono; qui omnes usque hodie testimonium perhibent iam dictam puellam per martiris merita fuisse [esse 2ab1b2.] sanatam.

〈53. De sacerdote cuius manus fetens [om. 2b1b2.] sanata est.〉

Priusquam supradicte capelle construende mencio aliqua haberetur [(a. h.) h. a. 2ab1b2.] , preteriit plebanus de Tuno [Cuuo 2b1b2.] [Dhünn.] , qui manum dexteram per dimidium annum et amplius ex infirmitate tam fetentem habuerat ut per totam [totum 2b1.] hyemem a missarum celebracione cessaret. Recogitans autem virum beatum [(v. b.) b. v. 2ab1b2.] pro iusticia innocenter occisum, manum infirmam loco martirii cum plena fide imposuit; quam post morulam retrahens sanam recepit. Qui de collato beneficio Deo gracias agens [(D. g. a.) g. D. a. 2a.] , ad gloriam martiris declarandam cyrotecam manus sanate Bertholpho [Bertholdo 2a; Bartholdo 2b1; Bartoldo 2b2.] plebano de Suelme [Swelme 2ab2 et sic deinceps.] transmisit [(p. de S. t.) de S. t. p. 2a; de S. p. t. 2b1b2. In 2b1 sequitur cap. 55, post quod cap. 54; sed inter utrumque postea insertum est manu prima in folio addito (fol. 37 bis) caput 60.] .

〈54. De sacerdote ceco qui visum recepit.〉

Primo anno occisionis domini Engelberti circa mediam quadragesimam sacerdos quidam oculo utroque orbatus ex remotis partibus Saxonie usque ad locum sepedictum, servo suo duce, veniens, terre se prostravit et, cum devotissime illic preces Deo eiusque martiri fudisset, ab oracione surgens lumen desideratum recepit. Qui usque Suelme sine ducatu pergens, tam clare vidit ut in libro perfecte legeret horasque in eo decantaret. Deinde Greverode [Greverade 2a; Greveroede 2b1.] [Gräfrath.] se transferens non multo post pro graciarum accione limina beatorum apostolorum Petri et Pauli necnon et [beati add. 2ab2.] apostoli Iacobi [(a. I.) I. a. 2ab1b2.] visitavit, gloriam Engelberti [pretiosi add. 2ab1b2.] martyris ubique divulgans.

〈55. De paupercula per eum illuminata [sanata 2a; i. et sanata 2a corr. al. m.] .〉

Eodem tempore mulier quedam paupercula de Werda [Kaiserswerth.] iuxta Renum [Rhenum 2ab1b2.] , et ipsa quinque annis oculis viduata [(o. v.) v. o. 2a.] , ad sacrum martirii locum [Givelberg (Gijv-2b1b2) add. 2ab1b2.] devenit. Ubi cum diucius humi prostrata cum lacrimis orasset, recepto lumine, surrexit. Que in vocem exultacionis mox erumpens, Dei magnalia et beati martiris merita predicare cepit, et [om. 1a.] cum multa festinacione Suelmen [Swelme 2ab2; Suelme 2b1.] perveniens, tribus [(tribus … subdiacono) om. 2ab1b2.] sacerdotibus, Adolpho scilicet de Vorda [Vörde haud procul a Schwelm.] , Bertolpho plebano de Suelme atque Everardo socio eius, unique subdiacono graciam circa se factam [omnibus add. 2ab1b2.] declaravit.

〈56. De paralytico per visionem ab eo liberato, et quod locum occisionis ad monasterium consecraverit [consecravit 2b1b2.] .〉

In sexta feria parascheve primi anni occisionis beati [om. 2ab1b2.] Engelberti [qui fuit millesimus ducentesimus vicesimus quintus ab incarnatione Domini, mensis nonus, dies septimus, annus pontificatus sui decimus, vitae autem quadragesimus add. 2ab1b2.] , apud Suelme degens erat quidam paralyticus, homo tante infirmitatis ut nec baculis sustentari [om. 2ab1b2.] nec aliquibus instrumentis aliis adiuvari posset [possit 2b2.] . Tandem multis miseriis afflictus, multis tediis et laboribus affectus, loco sancte occisionis est presentatus, ibidem a Cena Domini usque ad vigiliam pasche moram faciens et graciam Domini praestolans. In nocte vero parascheve circa medium noctis cum paralyticus [noctem insomnem duceret et 2ab1b2.] esset in oracione, vidit beatum [presulem add. 2ab1b2.] Engelbertum tanquam vivum, pontificalibus indutum, ad instar solis fulgentem, cum duobus aliis [om. 2ab1b2.] viris clarissimis, — et ipsi ornamentis magni decoris induti erant, — ad locum venientem; quem locum omnes simul ambientes, quante amplitudinis et latitudinis [(a. et l.) l. et a. 2b1b2.] in eo, — quasi [(quasi … venerint) om. 2ab1b2.] ad consecrandum illud venerint, — monasterium esse deberet ostenderunt. Qui mox, quasi expleto opere, disparuerunt. Paralyticus vero tante visionis effectum in se senciens, omnibus qui eum noverant et ante viderant meritis martiris se sanatum [ubique add. 2ab1b2.] divulgavit.

〈57. De viro qui eius glorie invidens igne celitus [(i. c.) c. i. 2b1.] percussus est et per penitentiam sanatus.〉

Cum [Dum 2b2.] in loco occisionis beati Engelberti crux lignea fuisset erecta, die quadam veteranus quidam adveniens, Winardus nomine [(W. n.) om. 2ab1b2.] , de Givelberch [Givelberg 2a; Gijvelberg 2b1b2.] , cepit de miraculis que ibi fiebant scandalizari, dicens intra se: “Quid est quod video? quid est quod audio? Homo iste tyrannus erat, oppressor viduarum et orphanorum erat [om. 2ab1b2.] , avarus et elatus.” Cuius glorie in tantum invidebat ut nec ipsum lignum erectum equo oculo inspicere posset [possit 2a ante corr.] . Et [om. 2ab1b2.] ecce Dominus in ipsa hora in homine pravo ignem invidie igne celitus emisso tam [om. 2b2.] graviter punire cepit ut guttur et humeros eius ardoris vehemencia consumeret. Qui mox ab eo loco ductus et [est 2b2.] in domo filie amice sue [om. 2b1.] depositus, peccatum suum in martirem, omnibus qui aderant audientibus, confessus est, et quod [quid 2ab1b2.] de illo cogitaverat [cogitaverit 2ab1b2.] per ordinem recitavit. Usus consilio amicorum veteranus idem cilicio [silicio 2a.] indutus nudis [nudus 2a ante corr.] pedibus in maximo frigore, — erat enim hyemps — ad locum sacrum rediit, oracionibus et lacrimis martyrem sibi reconcilians [reconsilians 2ab1b2.] ; ubi post triduum perfecte sanatus, multo tempore in eadem incolumitate perseveravit.

〈58. De muliere que indigne communicans, a [(a … sanata) dementata est 2b1b2.] demonio [demonia 2a.] arrepta, per ipsum est sanata.〉

Mulier quedam, Hildegundis nomine [(H. n.) om. 2ab1b2.] , de Grutene [Grutine 2a.] [Gruiten.] oriunda, dum in die pasche cum ceteris fidelibus Christi corpus sumeret, tanta demencia est arrepta [erepta 2a ante corr.] ut ore spumans linguam rotaret [rocaret 1a.] , nec omnino loqui posset. Que cum ad horam sacre communionis esset sanissima, indigne communicando subito facta est tam [om. 2b1b2.] infirma [(f. t. i. e.) t. i. f. e. 2a.] ut nullum membrorum suorum movere valeret [posset 2ab1b2.] . Erat enim mulier eadem ab ineunte [eunte 1a ante corr.] aetate vanissima, variis peccatis onerata et ad tam [///tā 1a.] salutarem medicinam prorsus imparata. Unde eadem sacra communio corporis Christi non ei facta est antydotum, sed tormentum. Sicut scitis, periculosum est infirmo constipato sumere medicinam laxativam et fortem, nisi aliquid ante [(al. an.) an. al. 2a.] sumatur, per quod materia male congesta dividatur. Ne ergo peccator in peccatis induratus medicinam corporis Christi ad iudicium sibi sumat, prius in se virus peccatorum per cordis contricionem et oris confessionem dividere studeat. [Cf. I Cor. 11, 29.] In muliere vero iam dicta cum morbus celitus immissus invalesceret, miserante Deo, qui neminem vult perire, vidit in sompnis, si locum passionis archiepiscopi Engelberti adiret, cicius convalesceret. [Cf. II Petr. 3, 9.] Spe igitur [om. 2ab1b2.] recuperande sanitatis cum magno quidem [(m. q.) quodam m. 2a.] labore, mox ut martirii locum adiit, a lecto egritudinis surgens comedit et bibit, et Deo gratias agens pro concesso beneficio, annuali censu apud locum et martyrem leta [om. 2b1b2.] se obligavit. Huius miraculi multi, qui tum aderant, testes existunt usque in hodiernum diem [(u. in h. d.) om. 2ab1b2.] .

〈59. De puerulo ab eo ab inflatione colli curato.〉

In villa Suelme ad altare beati Petri deportatus est quidam puerulus, Albertus [(A. n. H. v. f.) om. 2ab1b2.] nomine, Hildebrandi vinitoris filius, inflaturam habens circa collum tam magnam [magnum 2b1.] et periculosam [periculosum 1a, 2b1.] ut neque linguam movere neque cibum sumere posset, subtracto sibi visu et auditu. Super quo pater et mater nimium [nimis 2ab1b2.] dolentes, cum multis lacrimis postulaverunt ut mitra [beati add. 2ab1b2.] martiris caput pueri tangeret, sperantes quod occisi virtute et infirmitas posset fugari, et facies deformata [deformatum 1a.] in statum naturalem reformari. Mira gratia Dei [(g. D.) D. g. 2ab1b2.] , mox ut mitra pontificis [om. 2b2.] imposita est capiti infantis, ceperunt tumores [humores 2b2.] detumescere, humores pravi evanescere et cum celeritate [sceleritate 2a.] , tam fide parentum quam meritis martiris exigentibus, priusquam paterna limina puer attingeret, plene [plane 2a ante corr.] se sanatum gavisus est. Mitram eandem pontifex in capite habebat cum occideretur; unde sacro [sacrosancto 2ab1b2.] eius cruore rubricata infirmantibus facta est medicina.

〈60 [Vid. supra, c. 539.] . De muliere [quae add. 2b2.] a morbo squinantie curata [est add. 2b2.] .〉

Causa infirmitatis compellente, mulier quedam paupercula de partibus Thuringie ex [(ex … oriunda) om. 2ab1b2.] civitate que Ysenache vocatur [Eisenach.] oriunda, ad [Givelberg (Gijv-2b1b2) add. 2ab1b2.] locum [loco 2b2.] martirii beati antistitis spe convalescencie cum multis laboribus advenit. Hec morbo swinancie [savinancie 2a ante corr.; squinancie 2a corr.; squinantie 2b1b2.] in collo percussa, per annum integrum oculum perdiderat sinistrum. Habebat eiusdem eciam [(ei. ec.) ec. ei. 2ab1b2.] lateris manum aridam et pedem de podagra nodosum. Triplici hoc incommodo laborans in loco occisionis se prostravit, cum lacrimis oravit, sanitatem meritis martiris ibidem occisi dari sibi [(d. s.) om. 2ab1b2.] postulavit. Surgens vero ab oracione, nondum [nudu 1a.] sanata abiit, sed a spe consequende sanitatis non recessit. Post circulum duorum mensium rediens, ab omni infirmitate atque deformitate [celeriter erepta add. 2ab1b2.] per beatum martyrem perfecte curata est et, ne tanto beneficio ingrata videretur, ad annuum censum beato se contradidit pontifici Engelberto.

〈61. De Godefrido, qui per eum [(p. e.) om. 2b1b2.] visum recepit.〉

Quidam urnarum operarius, cuius domus sita erat in pede montis castri [in 2ab1b2.] Ysenberch [Ysenberg 2ab2.] , ipso tempore cum [quo 2b2.] municiones comitis Friderici [cognati et add. 2ab1b2] , occisoris domini Engelberti archiepiscopi, destruerentur [Cf supra, p. 663, annot. 5.] , destructa est et domus eiusdem operarii Godefridi; hoc enim [om. 2ab1b2.] ei nomen [(ei n.) n. ei 2ab1b2.] erat. Insuper eciam [et 2ab1b2.] omnia bona sua mobilia perdidit. Pro qua re ex assiduis fletibus utroque oculo est orbatus. Cumque sex ferme mensibus in eadem cecitate perseverasset [perdurasset 2b1b2] , audiens de miraculis beati martiris Engelberti, ad locum passionis votum fecit. Qui cum cecus iter arriperet, duos oculos cereos secum deferens, unum oculum meritis antystitis recepit. Quid [(Quid … nescio) om. 2ab1b2.] de alio factum sit, nescio.

〈62. De pauperculo a variis infirmitatibus liberato [curato 2b1b2.] .〉

Circa partes Unna [Urbs est Westphaliae.] de [(de … morabatur) om. 2ab1b2.] Pacina villa eiusdem parrochie morabatur quidam pauperculus per annos septem variis infirmitatibus vexatus; in uno latere totus emortuus erat, manum habens aridam, lateris costas contractas [confractas 2ab1b2.] , crus tante spissitudinis ut eius inflatura quantitatem ventris equare [equari 1a.] videretur. Qui spe recuperande sanitatis duobus baculis sustentatus ad [Givelberg (Gijv-2b1b2) add. 2ab1b2.] locum martirii gloriosi episcopi [pontificis 2ab1b2.] veniens, cum illic supplices funderet oraciones, per merita [meritum 2b2.] martiris celerem precum suarum sensit effectum. Nam, pulsis deformitatibus infirmitatum suarum, salutis sue, quam suppliciter, ut dixi [diximus 2b1b2.] , efflagitavit [effugavit 2b1b2.] , cicius invenit remedium, et consecute sanitatis per baculos, quos ibi suspendit, dedit indicium. Insuper [et add. 2ab1b2.] ad annuum censum, quoad viveret, eidem [eodem 2b1 ante corr.] loco, imo loci patrono, gaudens se obligavit.

〈63. De surdo viro [om. 2b1b2.] quem sanavit.〉

Signis atque sanitatibus ibidem crebrescentibus [crescentibus 2b2.] , maximus ibi cottidie [custodie 2a.] factus est concursus et occursus [(et o.) om. 2b2.] . Alii namque sanandi adveniebant, alii sani recedebant. Interea venit quidam lagenarum [legenarum 1a.] artifex, Everardus nomine [(E. n.) om. 2ab1b2.] , de Sporehovele [Spurchovele 2a; Spirtouele 2b1; Spurthouele 2b2.] [Sprockhövel.] iuxta Ysenberch [Ysenberg 2ab1b2.] castrum oriundus. Hic per decem annos aures patulas ad audiendum non habebat, sed concursibus adveniencium et recedencium attonitus graciam curacionis intellexit. Veniens vero [Veniensque 2a.] ad locum sacri cruoris graciam, quam fide quesivit, letus invenit, sicut testati sunt qui eius curacioni intererant. Aliqui prope [(A. p.) Alii quippe 2b2; Alii qui prope 2b2 corr.] astantes pelliculas aurium eius, quibus meatus audiendi obstructus [obstrictus 2b2.] fuerat, rumpi audiebant; quam rupturam tantus dolor sequebatur [sequebantur 1a ante corr.] ut ipse homo, capite utraque manu apprehenso, comprimendo sibi dolorem aliquantulum temperaret, voces emittens gemebundas. Recepto vero auditu, graciam circa se factam omnibus audire volentibus manifestavit, gloriam martiris ubique predicans et ad propria, votis expletis, cum magna hylaritate remeans.

〈64. De aucupe [om. 2b1b2.] spasmatico curato.〉

Auceps quidam et venator habitacionem habens iuxta Nusiam [Nussyam 2a; Nussiam 2b2.] , in [(in … Cunradus) om. 2ab1b2.] loco qui vocatur Hilkerode [Hülchrath.] , nomine Cunradus, spasmum acriter satis [(a. s.) s. a. 2b2.] paciebatur et [om. 2ab1b2.] in brachiis simul [similiter 2b2.] et in [om. 2ab1b2.] manibus. Hic spe recuperande sanitatis loca multa adierat, medicinas varias adhibuerat; sed nil ei profuit. Fama autem crebrescente de signis atque mirabilibus [virtutibus 2ab1b2.] Deo dilecti domini Engelberti archiepiscopi, idem spasmaticus ad [Givelberg (Gijv-2b1b2) add. 2ab1b2.] locum martirii eius se transtulit et opem, quam quesivit, invenit. Qui mox caput suum terre, que martiris sanguinem biberat, superposuit [supposuit 2ab1b2.] et [om. 2ab1b2.] ad [om. 1a.] annualem censum eidem loco se devovit.

Cum autem multa ibi fiant miracula, propter tedium legencium tantum [tamen 2b2.] excellenciora queque notare studui.

〈65. De muliere ab inflatione curata.〉

Mulier quedam de civitate Andernacensi, Hildegundis nomine [(H. n.) om. 2ab1b2.] , toto corpore inflata [inflato 2b2.] , tantum ex hoc per decem et octo ebdomadas sustinuit doloris [dolores 2b2.] ut ei vita presens esset in [om. 1a.] tedio et mors in desiderio. Audiens tandem de fama et virtutibus beati [martyris 2b2; martyris add. 2ab1.] Engelberti et quia varios languores curaret, a lecto egritudinis se erigens, votum fecit, dicens: “Domine Deus omnipotens, si per merita martiris tui Engelberti curata fuero, nudis pedibus locum passionis eius [Givelberch 2a; Gijvelberg 2b1b2.] supplex adibo.” Deus autem, qui mirabilis est in sanctis suis, ut demonstraret quantum apud ipsum merita martiris possent, infra triduum [triduum annum 2a.] eandem feminam ab omni infirmitate necnon et [om. 2ab2.] ab eiusdem infirmitatis deformitate curare dignatus est. [Ps. 67, 36.] Quid plura, senciens illa divinitus se curatam, de lecto se erigens [(se e.) egritudinis 2ab1b2.] leta surrexit, [et] [ad add. 1a, sed delet.] martirem benedixit [(et m. b.) om. 2ab1b2.] et ad [om. 1a.] locum martirii [(l. m.) m. l. 2ab1b2.] nudis pedibus veniens [(p. v.) v. p. 2a.] oravit et obtulit; sicque [om. 2ab1b2.] , in signum [-que add. 2ab1b2.] devocionis sue capillis sui capitis ibidem precisis, ad propria remeavit.

〈66. De milite paralytico, quem sanavit.〉

Accedunt semper nova novis et miracula miraculis innovantur. Ex iam dicta civitate, Andernaco scilicet, quae in littore Reni [Rheni 2b2.] sita est, miles quidam dives et potens multis annis totus paralyticus lecto decubuit. Erat autem eiusdem infirmitatis [(e. i.) i. eius 2b2.] tanta violencia ut cibum erectus non sumeret, nisi ante os eius sive supra [super 2a.] pectus positum ita iacendo cum magna vehemencia tandem deglutiret. Miseracionibus Domini [Dei 2ab1b2.] et consolacionibus [(et c.) om. 2ab1b2.] consolatus audivit in sompnis ut, si sub tali arbore malo [mane 2ab1b2.] in honorem [honore 2a ante corr., 2b2.] beati Engelberti martiris tribus vicibus veniam petens totidem oraciones suppliciter effunderet, infirmitas eius ilico conquiesceret. Sperans huiusmodi visionem fantasticam non esse, summo mane cum filiis ac filiabus suis [om. 2b2.] uxorem suam vocans, quid viderit exposuit. At illi somnium [sompnum 1a.] ipsum phantasiam iudicantes et cum quodam cachinno se ab eo vertentes [revertentes 2a.] , rogaverunt eum quiescere et sub culcitris suis ipsam infirmitatem [(ip. in.) in. ip. 2ab1.] sustinere. Tunc ille in lacrimas [lachrimis 2b1.] solutus suppliciter eos [illos 2b2.] obsecravit ut eum ad arborem illam [illum 2a.] deportarent. Quid plura, peticionibus eius lacrimosis flexi ad locum desideratum illum deportant; ubi depositus, cum tribus vicibus se prostravisset [prosternisset 2b1.] , secundum quod visio monstraverat [demonstraverat 2a.] , per beatum martirem Engelbertum plenam recepit sospitatem [sanitatem 2ab1b2.] . Qui non ingratus, cum uxore filiis et filiabus [suis add. 2a.] ad [Gavelberg (corr. Giv-) add. 2a; Gijvelberg add. 2b1b2.] locum passionis nudis pedibus veniens, oblaciones cum oracionibus [(o. c. o.) orationes cum oblationibus 2b2.] illic obtulit et per diem unum et noctem manentes ibidem et Deo gracias referentes, ad [om. 2b2.] annualem censum martyri beato [(m. b.) b. m. 2ab1b2.] sese obligaverunt.

〈67. De Theoderico [Theodorico 2b2.] nobili, quem a surditate liberavit.〉

Vir quidam nobilis, Theodericus nomine, surdus ab infancia sua, ad locum martirii spe convalescencie devenit. Ubi cum octo diebus in laboribus cottidianis et oracionibus assiduis sese exercuisset et ad ultimum in signum religionis capillos sibi prescidisset, sicut [(sicut … aderant) om. 2ab1b2.] multi testantur qui aderant, integerrime sanitati restitutus est. Qui pro graciarum actione [om. 2a.] deinceps omnem, quam potuit, devocionem eidem loco exhibuit et inde licencialiter egrediens et ad propria rediens, ad annualem censum beato [om. 2b2.] se contradidit martyri Engelberto.

〈68. De campanario contracto et sanato.〉

Campanarius quidam textor de Puppindorp [Puppendorp 2a.] [Puffendorf in pago Iuliacensi.] , ex [(ex … oriundus) om. 2ab1b2.] illa parte Susati oriundus, decem annis [(d. a.) a. d. 2ab1b1.] prorsus in cruribus contractus [contractis 2ab1b2.] et enervatus [enervatis 2ab1b2.] , venit ad eundem locum duobus baculis sustentatus. Qui veniens [veniendo 2ab1b2.] in via ex intimo corde oracionem faciens, lacrimas multas fudit et in loco passionis tam devote terre se prostravit ut [et 2b2.] , antequam alicuius sanitatis sibi conscius esset, per Dei misericordiam et merita beati [om. 2ab1b2.] Engelberti ab omni sollicitudine et egritudine [(et e.) om. 2ab1b2.] et membrorum debilitate liberaretur. Cuncti qui miraculum hoc viderunt Deum et [(D. et) om. 2ab1b2.] beatum martirem glorificaverunt, altis vocibus in laudes erumpentes. Ne alicui hoc miraculum minus sane [inane 2a.] credenti veniat in dubium, idem vir sanitati reformatus propter tantam sibi donatam graciam non semel vel bis, sed multociens postmodum sue curacionis visitavit locum, ipsi [ipse 2ab1b2.] suo curatori gracias referens [agens 2ab1b2.] copiosas.

〈69. De virgine a vermibus corrosa, quam sanavit.〉

In viciniori parochia de Vorda [Werde 2ab1b2; Wide 2a corr. in marg.] [Cf. supra, p. 677, annot. 2.] , Suelme adiacente, fuit quedam virgo, Atzela nomine [(A. n.) om. 2ab1b2.] , cuiusdam viri libere condicionis filia, Erwini [(E. v. de M.) om. 2ab1b2.] videlicet de Menighusen; cuius facies ex omni parte horribiliter a vermibus fuit corrosa, adeo ut ab ipsius parentibus aspectus eius vitaretur et ipsa ab eis despiceretur. Propter quod pater eius infirmitate flagellatus diucius lecto decubuit. Recognoscens autem malum sibi infirmitatis eiusdem [(s. i. e.) i. e. s. 2ab1b2.] ex causa predicta divinitus inflictum, confessus est sacerdoti culpam suam et, necessitate compellente, consenciente uxore, tam ipse quam filia ad locum passionis beati pontificis Engelberti [om. 2ab1b2.] votum fecerunt. Qui cum deducerentur, meritis gloriosi martiris in via sanati sunt. Tunc tanti beneficii non ingrati, venientes ad locum, donis promissis dona ampliant. Venerant et cum eis plus quam ducenti viri, qui omnes tanti miraculi testes sunt effecti. Illi autem qui sani fuerant facti ad annuum censum eidem loco se obligantes, cum magno gaudio ad sua sunt reversi.

〈70. De muliere a dolore dentium sanata.〉

Ex [(Ex K. q. v.) Quaedam mulier 2ab1b2.] Kettewich, quadam villa iuxta fluvium Ruram [Rura 2b1.] posita [Kettwig.] , fuit quedam mulier [(q. m.) om. 2ab1b2.] dencium dolorem habens tempore multo [(t. m.) m. t. 2ab1b2.] . Cumque ex hoc torqueretur nimis, necessitate compulsa, fabrum vocavit, qui dentem quo magis affligi videbatur extraheret. Ille autem dum [cum 2b1.] forcipe dentem conaretur extrahere, nimis trahendo et dentem fregit et mandibulas misere mulieris de suis iuncturis solvit. Cumque reiungi non possent neque ob hoc cibum sumere valeret, ex nimio dolore magis optavit mori quam [ita add. 2ab2.] vivere. Tandem recordata beati martiris Engelberti, nomen eius invocavit [invocare coepit 2ab1b2.] . Et ecce, meritis eius suffragantibus, mandibula ad iuncturam suam rediit et [(et … adiit) om. 2a.] dolor omnis conquievit [cessavit 2b1b2.] . Que dum [om. 2b1b2.] sanatam sentiret se [(s. se) se sentiens 2b1b2.] , nudis pedibus [Gijvelberg add. 2b1b2.] locum passionis eius adiit; in quo vota sua persolvens, ad censum annualem martiri sese [se 2b2.] contradidit.

〈71. De Henrico mercenario [mercenuario 2a; om. 2b1b2.] , cuius lesum sanavit pedem [(s. p.) p. s. 2b1b2.] .〉

Henricus mercenarius [mercenuarius 2a; mercennarius 2b.] de [(de v. R.) om. 2ab1b2.] villa Raszengen [Ratingen, quae alias dicitur Razzinga (cf. Knipping, t. II, n. 827).] , cum nimio vino ingurgitatus et a naturali sensu alienatus cum quibusdam verbis probrosis contendere cepisset, in tantum eadem verba succreverunt ut, gladiis arreptis, concurrerent. In quo conflictu idem Henricus iuxta talum in nervo graviter vulneratus est ita ut, venis [nervis 2ab1b2.] arefactis crureque contracto, neque incedere neque solitis mercibus [mersibus 2b1.] vacare posset. Unde paupertate correptus, duobus baculis incedens, ostiatim stipem singulis diebus querere cepit. Audiens autem quod multi infirmi cottidie curarentur per dominum [beatum antistitem 2ab1b2.] Engelbertum, ad [Givelberg (Gijv-2b1b2) add. 2ab1b2.] locum occisionis eius venit, sed minime tunc curatus rediit; nondum enim venerat tempus miserendi eius. [Ps. 101, 14.] Sed quia scriptum est: Spes non confundit, tercio cum magno labore ad sacrum locum accedens ibique [(s. l. a. i.) l. a. s. ibidem 2a.] preces supplices Deo et beato pontifici offerens, plene sanitati meritis eius sanctis restitutus est. [Rom. 5, 5.] Baculos vero, quibus sustentatus advenerat, mox abiciens, in signum curacionis sue [eius 2b1 al. m. sup. lin.] supra locum martirii illos suspendit. Et [(Et… recognovit) om. 2ab1b2.] , sicut curatis consuetudo est, singulis annis, quoad viveret, loco eidem censualem se recognovit.

〈72. De muliere ab inflatione corporis sanata.〉

Non solum in loco in quo occisus vel [et 2a.] sepultus est martir noster signis clarescere voluit, sed quantum apud Deum eius merita [(e. m.) m. e. 2ab1b2.] possint, et [om. 2ab1b2.] in remotis partibus frequencius ostendit. Ex civitate quadam Huxaria [om. 2ab1b2.] [Höxter in Westfalia.] venit faber quidam, Betzelmus nomine [(B. n.) om. 2ab1b2.] , cuius uxor Hildegundis [om. 2ab1b2.] ex defectu naturalium anno integro et dimidio laboraverat, adeo turgidum habens ventrem et omnium membrorum inflaturam ut ydropicis [ydropisis 2ab1b2.] repleta humoribus ab omnibus [omni 2b2.] putaretur atque diceretur. Non enim nisi alieno adiutorio a lecto se erigere poterat, nullum prorsus comedendi sive bibendi habens appetitum. Ut autem Dominus merita sui martiris in remociori [parte add. 2ab1b2.] , ut dictum est, provincia [om. 2ab1b2.] declararet, nocte quadam audivit in sompnis vocem huiusmodi: “Si sepulchrum sanguinis beati martiris Engelberti devote visitaveris, mox ab omni corporis tui incommodo eius meritis liberaberis.” Evigilans viro suo quid viderit intimavit. Qui mox summo mane consurgens et cum uxore peregrinacionem arripiens, antequam medietatem itineris explerent, ab omnibus in quibus laborabat infirmitatibus femina sanata est. Quod vir intelligens, non ingratus tanto beneficio, cum uxore ad sacrum locum [Givelberg (Gijv-2b1b2) add. 2ab1b2.] processit, virtutem factam simul propalantes et martiris gloriam ubicumque [ubique 2ab1b2.] divulgantes [divulgans 2b1b2.] . Tunc ad censum annualem eidem loco letanter atque libenter se obligantes, ad sua reversi sunt [(r. s.) s. r. 2ab1b2.] .

〈73. De virgine quam a gravi infirmitate [(a g. i.) om. 2b1b2.] sanavit.〉

Non longe a Suelme in villa Hage [quae Hagene vocatur 2ab1b2.] virgo quedam fuit. Hec octo annis et amplius a scapulis [scabulis 2a m. pr., 2b1b2.] usque ad plantas pedum tam graviter pondere egritudinis torquebatur ut sine manibus alienis neque manducare neque bibere neque de [se 2a; om. 2b2.] loco se [om. 2a.] movere valeret. Que cum ad locum martirii beati pontificis deportata fuisset, mox ut locum sacrum attigit, sanitatem recepit.

〈74. De puero mente capto loco occisionis sanato.〉

Anno presenti, qui est millesimus ducentesimus tricesimus septimus ab incarnatione Domini, puer quidam circa sedecim annos etatis habens, mente captus, ductus est a matre in [ad 2ab1b2.] ecclesiam beati Engelberti archiepiscopi [om. 2ab1b2.] in Givelberg [Gijvelberg 2b1b2.] spe recuperande sanitatis. Qui cum in ecclesia staret et [(et c. s. a.) om. 2ab1b2.] circumspiceret sicut amens, ait ei [om. 2b2.] quidam: “Vade ad altare et, elevatis manibus, roga beatum [om. 2a.] pontificem, qui in eodem loco sanguinem suum fudit, ut sanet te [(s. te) te s. 2ab1b2.] .” Quo respondente: “Libenter, domine”, sicut edoctus fuerat, fecit et mox [om. 2ab1b2.] sanitatem recepit. Quem [(Quem … captus esset) om. 2ab1b2.] cum mater sane mentis attenderet et per verba sive per gestus exteriores nil demencie in eo deprehendere posset, gracias egit Deo pro filii sui sanacione et beato Engelberto. Multi enim de familia puerum hunc noverant, cum adhuc mente captus esset. Mater vero ad fenestram [locutoriam add. 2ab1b2.] cum filio [(c. f.) om. 2ab1b2.] accedens miraculum sororibus recitavit, filium sanum ostendens. Huius [(Huius … ibidem) om. 2ab1b2.] miraculi testis est Iohannes quondam capellarius archiepiscopi, nunc vero conversus ibidem [Add. in 2ab1b2: 〈76 bis. [Contulimus etiam cum Vita B. Hermanni Steinfeldensis (= V), c. 33, ex qua hoc caput desumptum est.] De [lemma om. V.] miraculosa [om. 2b1b2.] visione 〈beati [add. sup. lin. 2a; om. 2b1b2.] 〉 Ioseph 〈monachi Steinveldensis [(m. S.) add. in marg. 2a; om. 2b1b2.] [Immo B. Hermanni Iosephi, canonici regularis in Steinfeld. Monente Henschenio nostro (Act. SS., April. t. I, p. 684, num. 6), “temporis quo vixit B. Hermannus Ioseph unicum exstat in antiqua Vita testimonium num. 23 (immo c. 33), ubi agitur de martyrio S. Engelberti archiepiscopi Coloniensis illi ante indicato”. Quod c. 33 vix non ad verbum hic in codicibus 2ab1b2 exscriptum esse ostendimus supra, p. 627, annot. 3. Alia eiusdem visionis narratio, quae Vitae B. Hermanni Iosephi subiuncta est (BHL. 3846), multo recentiore tempore est ex priore composita; quod vel scribendi ratio manifeste ostendit.] , et de dolore oculorum, quem incurrit, per sanctum Engilbertum curato [curatus 2b1, 2b2 corr.; curatum 2b2 m. pr.] . Opere pretium est illud etiam [(i. e.) e. i. 2b1b2.] inserere lectioni [lectionis 2b1b2.] et lectoris memorie commendari [commendare 2a.] , qualiter passio eximii presulis Engilberti [Engelberti V.] Coloniensis archiepiscopi nostro Ioseph non per phantasmata [fantasmata 2b1.] somniorum, sed per visionem etiam corporeis oculis manifesta [manifeste 2b2] fuerit preostensa. Scribo autem illam [illa 2ab1] , quantum valeo meminisse, sicut eam ex videntis ore suscepi. Ante prefati pontificis passionem circiter septimanam [quatuor septimanas V.] [Videsis apud Gelenium, Vindex libertatis, p. 281 – 86, “disceptationem de gemina luna a B. Hermanno visa”, cuius auctor anonymus mathematicis et astronomicis rationibus inter alia ostendere studet visionem illam quattuor hebdomadibus, non una hebdomade, martyrio S. Engelberti antecessisse. Edito libro, alia de eadem visione et annotavit Gelenius et a Georgio Garneveldt, monacho Cartusiae Coloniensis, scripta accepit, quae etiamnunc Coloniae servantur inter Gelenii Farragines, t. XXI, p. 771 – 80.] una nocte media, firmamenti et siderum, ut estimo, puritate delectatus, ex causa supra dicta sub divo exierat et stabat, Dominum creatorem in creaturarum speciositate contemplans. Ab eo enim tempore quo naturam et dispositionem creaturarum per excessum cognoverat, illas cum maiori devotione et delectatione consueverat intueri. Cum ergo lunarem globum 〈in meridionali plaga [(in m.p.) om. 2ab1b2.] 〉 inspiceret eo tempore pleno et inoffenso lumine refulgentem [refulgente 2ab1b2.] , ad plagam aquilonarem conversus vidit aliam lunam oriri; cuius claritas tanta erat ut naturalis lune claritatem perfectam pene penitus obscuraret. Et cum rei novitate staret attonitus, ecce respexit firmamentum ad dexteram aperiri et inter aperturam et lunam illam fantasticam, que iam versus aditum celi ceperat elevari, vidit figuram gladii brevis quidem sed lati, quales sunt gladii Bauwariorum [Bauwarorum V.] . Luna vero, que ab aquilone versus orientem ascendere videbatur, cum gladium contigisset [tetigisset 2b1.] , aditum firmamenti pariter intraverunt. At Ioseph non intelligens visionem, non dubius tamen quin aliquid magni portenderet, cum anxietate cordis ad lectulum est regressus. In quo cum se sollicitus reclinaret, palpebris ad dormitandum aliquantulum [aliquantum 2b1.] resolutis, turbam quandam ante domum in qua iacuit sibi visus est transeuntem audire et alterum ad alterum conquirendo dicentem: “Heu, heu, episcopus Engilbertus [Engelbertus V.] occisus est.” Et hoc sepius repetebant. Coniecit satis ex hoc vir beatus quid visio illa portenderet; sed dubitavit credere visioni. Dixit enim apud se: “Quomodo vir tante glorie [et add. V.] , tante potentie et [om. V.] tantis semper fultus comitibus occideretur [occidetur V.] ? Quod si occisus fuerit, quis credet [quid credit 2a ante corr.; quis credit 2b2 ante corr.] virum totum seculo [(t. s.) s. t. 2a.] deditum, virum tantorum successuum et tantarum deliciarum subito coronari?” Sed non potuit res preostensa non perfici et ordinata a Domino non consummari. Cecidit ergo brevi post tempore vir tantus suorum gladiis proximorum, pro quo, ne caderet, extraneorum potius debuerant gladios sustinere. Una [tamen add. V.] visionis parte completa, adhuc Ioseph, ut sibimet semper suspectus esse consueverat, de glorificatione martiris dubitabat. Facta est itaque vox dicens ad eum: “Pro eo quod visioni verissime fidei oculos advertere noluisti, ecce oculorum corporis dolorem incurres, nec sanitatem aliquatenus consequeris, donec oculos cereos ad sepulchrum martiris offeras et in tua sanatione eam [tam 2b2.] certissime experiaris, de qua nunc dubitas, veritatem.” Dicta fides protinus subsecuta est. Ioseph oculorum dolore graviter infirmato [et add. V.] , per impletionem voti prefati subitam [(subitam … Amen) subita et integra sanitate recepta V, ubi alia subiuncta sunt: Omitto scribere quid mihi responderit et q. s.] et integram recepit a [om. 2b1.] Deo, qui est vera defectuum humanorum perfectio et restauratio, conferente sanitatem. Cui honor, gloria et imperium, sicut erat [om. 2b2.] in principio, et nunc et semper et in secula seculorum. Amen.]

〈75.〉 [(Totum om. 2ab1b2).] 〉 Eodem die Colonie [(d. C.) C. d. 1a ante corr.] ad tumbam eius claudus quidam civitati notus erectus est; baculos, quibus sustentabatur, ad sepulchrum martiris suspendit.

〈76.〉 [(Totum om. 2ab1b2).] 〉 Retulit mihi domnus Henricus archiepiscopus quod paralyticus quidam, ipso presente, in loco passionis eius sanatus sit. De quo mihi plura retulit, ordinem videlicet sanacionis eius. Pro quibus omnibus Deo gracias agamus, qui tantis miraculis pontificem suum glorificat.

〈Expliciunt [(E. m. d. E. C. a.) om. 2b1b2.] miracula domni Engelberti Coloniensis archiepiscopi.〉

APPENDIX
Litterae Walteri episcopi Karleolensis ad Henricum III regem Angliae [Cf. supra, p. 638, annot. 10. Eas accepimus ex editione W. W. Shirley, Royal and other historical Letters illustrative of the Reign of Henry III. from the Originals in the Public Record Office selected and edited, Vol. I (London, 1862 = Rerum Britannicarum medii aevi scriptores, XXVII), p. 249 – 54. Prius editae erant a Champollion-Figeac, Lettres de rois, reines et autres personnages des cours de France et d' Angleterre … t. I (Paris, 1839 = Collection de documents inédits sur l'histoire de France), p. 44 – 48, atque inde apud Huillard-Bréholles, Historia diplomatica Friderici secundi, t. II (Paris, 1852), p. 834 – 39, et apud Ficker, Engelbert, p. 347 – 52. Litteras anno 1236 datas esse censuit Bréquigny, anno 1235 Champollion-Figeac. Nemo autem iam dubitat quin anno 1225 scriptae sint, et quidem post diem 8 februarii et ante diem 20 eiusdem mensis. Cf. infra, p. 683, annot. 8 et 5.] .

Engelbertus archiepiscopus Coloniensis (S.)

AUCTORE WALTERO KARLEOLENSI

Excellentissimo domino suo Henrico, Dei gratia illustri regi Angliae, domino Hiberniae, duci Normanniae, Aquitaniae, et comiti Andegaviae, suus devotus in omnibus W(alterus), eadem gratia Karleolensis episcopus, salutem et prosperos ad vota successus.

Quoniam literas quas vobis de Dorobernia in recessu nostro transmisimus, propter festinam navis ascensionem plene non inspeximus, nec constat nobis si eventus nostri ad notitiam vestram pervenerint, ne vos omnino lateant, tam statum itineris nostri et nostrum, quam processum negotiorum nostrorum vobis plenius duximus intimandum [Die 3 ianuarii litteras dederat Henricus rex ad Engelbertum, quibus eum docebat se ad illum mittere nuntios W(alterum) Karleolensem episcopum, A(lanum) magistrum Militiae Templi in Anglia, R(…) priorem Hospitalis Hierusalem in Anglia, H(enricum) cancellarium Londoniensem et Nicolaum de Molis militem, ad tractandum de negotiis (Rymer, Foedera, t. I, p. 275; 3a ed. an. 1745, t. I, 1, p. 94). Illos simul profectos non esse narrat Walterus.] .

Noverit igitur excellentia vestra, quod in festo sancti Vincentii [22 ianuarii 1225.] obvio turbine ventorum reiecti fuimus sub rupe Doroberniae, ultra quam dici potest rabie maris et procellarum afflicti, ibique navi nostra anchoris affixa,cum hernasio nostro et equis nostris, qui nulla ratione potuerunt educi, relicta, Doroberniam in quodam batello venimus. Et quoniam intelleximus moram nostram valde vobis fore damnosam, eligimus potius discrimina terrarum subire quam spatiosi maris fluctuationi hiemali, quasi mortis crudelis examini, nos exponere, sicque, accepto nobiscum uno solummodo serviente, absque hernasio et equis, cum peregrinis quandam navem ascendimus die Veneris proximo ante conversionem beati Pauli [24 ianuarii.] , et eodem die per gratiam Dei Gravelinge applicuimus. In continenti vero nos et serviens noster duos equos, quos a quodam mercatore, qui nobiscum transfretaverat, mutuo acceperamus, ascendimus, de die in diem per magnas dietas terram illam transeuntes, quousque Coloniam venimus. Sed quot adversitates in itinere illo sustinuerimus, tum per viarum duritiam, tum per aeris intemperiem, tum per continuum timorem et infirmitatem, vix alicuius calamus scribere sufficeret.

Venimus itaque Coloniam in vigilia Purificationis beatae Virginis [1 februarii.] , ibique dominum Henricum de Zudenthorpe et Iohannem clericum nostrum invenimus [Alter civis Coloniensis (cf. illius litteras apud Shirley, t. c., p. 274), alter clericus Karleolensis, iidem nuntii multo minoris auctoritatis a rege ad Engelbertum antea missi.] , qui nuper de domino archiepiscopo redierant, de quodam colloquio quod dominus rex Alemanniae cum pluribus principum suorum apud Ulmam in Suevia celebraverat [Ante medium mensem ianuarium 1225. Cf. Böhmer-Ficker, nn. 3946, 3958a.] , et fere in itinere illo omnes equos suos amiserant. Ad eorum igitur instantiam dominus archiepiscopus ad partes Coloniae accessit, et die Mercurii proximo [5 februarii.] ad quoddam castrum suum, quod distat a Colonia per duo milliaria, venit; quo statim nuncium nostrum ad eum destinavimus, adventum nostrum et qualiter sine sociis nostris venimus ei significantes. Quod cum intellexisset, per eundem nuncium nobis significavit quod ardua negotia imperii trahebant eum ad partes Saxoniae, quae differre non potuit [De quibus negotiis nihil certi novimus. Vid. quae coniectando proposuit Winkelmann, Kaiser Friedrich II., t. I, p. 443.] ; et quoniam credebat quod nos sine sociis nostris de negotiis vestris cum eo tractare non vellemus nec possemus, dixit quod statim ad partes Saxoniae iret et sub festinatione rediret, et interim forte socii nostri venirent, et nuncii sui quos ad ducem Austriae miserat [Filium Leopoldi ducis Austriae, Fridericum, qui mense septembri 1224 ad regem Romanorum Heinricum venerat (cf. Böhmer-Ficker, n. 3937), miserat Engelbertus cum magistro ipsius atque aliis etiam, ut videtur, nuntiis ad Leopoldum pro negotio illo, ut docet infra Walterus.] ; et ita in crastino summo mane versus Saxoniam iter arripuit.

Eodem autem die venerunt magister Militiae Templi et prior Hospitalis [Cf. supra, annot. 2.] non sine gravi periculo; et ex quo per servientes eorum adventum eorum scivimus, mox ad dominum archiepiscopum nuncium nostrum transmisimus, adventum illorum ei nunciantes et supplicantes eidem pro Deo et ob reverentiam vestri ac proprium honorem, quod de partibus illis non recederet antequam nobiscum loqueretur.

Ipse itaque per dietam unam ad nos revertens, significavit nobis ut die Veneris proxima [7 februarii.] apud quandam abbatiam, quae vocatur Audenesburg [Altenberg.] , ei occurreremus. Quem cum ibi invenissemus, ipsum ex parte vestra salutavimus, gratias ei referentes de amicitiis et honoribus vobis exhibitis, et maxime de eo quod permittere noluit ut aliqua confoederatio fieret inter imperium et regnum Francorum. Ipse vero nobis respondit [Cf. supra, p. 638, num. 45, 46.] quod nescivit qualiter hoc acciderat, sed semper bonum affectum habuerat negotia vestra promovendi, et quod inimicitias regis Francorum et regis Boemiae et aliorum plurimorum magnatum pro vobis incurrerat. Dixit etiam quod rex Francorum de concilio Vaucolorum in continenti ad dominum papam et imperatorem miserat nuncios suos, conquerens de eo quod noluit permittere confoederationem inter filium eius et ipsum fieri, quae de certa scientia domini papae inter eos providebatur, et quam imperator specialiter fieri praeceperat. Dominus vero archiepiscopus contra regem Francorum domino papae scripsit per specialem nuncium, ei significans quod noluit permittere ut confoederatio illa fieret, quia hoc esset contra ecclesiam Romanam, et specialiter contra vos, qui protectione sua gaudere debetis; et rogavit eum quod non permitteret ut dicta confoederatio procederet, sed potius partes suas erga imperatorem interponeret, ut confoederatio inter vos et ipsum, de qua aliquando fuit tractatum, consummaretur. Praeterea dixit nobis quod nuncios suos ad dominum imperatorem destinaverat, peracto consilio de Vaucoloris, per quos ei significaverat quod nuncios in Angliam transmiserat, quorum adventum expectavit, et quod regem Francorum non exaudiret, nec nunciis suis aliquid responderet, donec de nunciis in Angliam transmissis certitudinem ei nunciasset. Postea de colloquio Ulmae misit ad imperatorem, pro negotio vestro expediendo, dominum Bernardum de Horstemar [De nobili atque egregio viro, cuius fideli opera persaepe usus est Engelbertus, vid. quae collegit Ficker, Engelbert, p. 137 – 39, et maxime Herr Bernhard von Horstmar, in Zeitschrift für vaterländische Geschichte und Alterthumskunde, t. XIV (Münster, 1853), p. 291 – 306. Cf. etiam Fr. Darpe, Geschichte Horstmars, seiner Edelherren und Burgmannen, in eadem Zeitschrift, t. XL (1882), parte I, p. 89 – 96.] , qui fideliter laboravit et adhuc pro posse suo laborat circa consummationem illius negotii, ut per ipsum de voluntate domini imperatoris finaliter certificetur, et propositum regis Francorum evacuetur.

His auditis, nuncium vestrum ei exposuimus, dicentes ei quod vos tam de maritagio corporis vestri quam sororis vestrae consilio illius parebitis. Ad quod respondit consilium suum esse ut talem et tantam oblationem faceremus, quod dominus imperator non debeat eam repudiare. Dixit etiam periculum esse in mora; rex enim Francorum magnam pecuniam ei obtulit, ut confoederationem filii sui habeat et negotium nostrum impediat. Ex altera parte dux Bavariae venit cum maxima pompa ad colloquium Ulmae, et obtulit pro maritagio filiae regis Boemiae, quae est neptis illius [Agnes non neptis, sed sobrina erat Ludovici Bavari. Cf. Winkelmann, t. c., p. 454, annot. 1.] , quindecim millia marcarum, ultra oblationem triginta millia marcarum quam ipse rex Boemiae prius obtulerat. Sed rex Almanniae respondit ei quod nunquam eam duceret; praeterea adiecit quod rex Hungariae misit ad dominum imperatorem, et pro maritagio filiae suae obtulit ei pecuniam maximam. Ipse vero non sitit nisi pecuniam, ut illam accumulet; unde consuluit ut nos sub festinatione talem oblationem offerremus, qualem acceptare deberet.

Ad haec respondimus ei, quod aliquam oblationem sine consilio eius facere non potuimus, et multum laboravimus ad hoc ut extorqueremus ab eo voluntatem suam super oblatione offerenda; sed perficere non potuimus. Dixit enim quod quantumcumque personam vestram diligat, cum sit ballivus imperatoris et consanguineus filii sui [Cf. supra, p. 629, annot. 4.] , hoc non faciet, nec potest, nec debet facere. Tamen, in verbo Domini, altari coram quo sedebamus aspecto, nobis promisit quod fidele consilium et auxilium in expeditione negotiorum vestrorum nobis parabit.

Nos vero, quia cancellarius et dominus Nicolaus de Molis socii nostri adhuc non venerant [Cf. supra, p. 682, annot. 2.] , nec ipse potuit diutius morari quin recederet, de voluntate sua recessimus, oblatione aliqua non facta, et expectabimus eum Coloniae, quousque redeat. Veniet autem Coloniam die Iovis proximo [20 februarii.] ante cathedram beati Petri [22 februarii.] , prout nobis promisit; et habito tunc cum eo tractatu, fidelem nuncium vobis destinabimus, qui ore omnia vobis serio revelabit.

Ceterum sciatis, domine, quod dominus archiepiscopus ita loquitur de negotio vestro ac si per illud debeatis totam terram vestram amissam [Nuper anno 1224 totam Pictaviam Anglis ademerat Ludovicus VIII rex Franciae.] recuperare, et non credimus quod per oblationes in potestate nostra per chirographum nobis traditum positas possit perfici; tantum tamen, dante Domino, faciemus quod non patietur interruptionem. Cancellarius vero et dominus Nicolaus, socii nostri, venerunt die sabbati post recessum domini archiepiscopi [8 februarii.] quam plurimum fatigati, et in recessu latoris praesentium versus ducem Austriae non processerunt, nec expedit forte ante adventum domini archiepiscopi; quoniam, licet miserit filium ipsius ducis ad eum [Cf. supra, p. 682, annot. 10.] cum magistro suo [Coniecit I. Ficker, Früheste Erwähnungen Friedrichs des Streitbaren, in Mittheilungen des Instituts für oesterreichische Geschichtsforschung, t. I (1880), p. 303 – 4, magistrum illum esse Waltherum cantorem de Vogelweide.] pro negotio illo, tamen cum nunciis vestris dixit quod alios nuncios mitteret, et dicti nuncii vestri, accepta temporis opportunitate et equis suis recreatis, semper prompti erunt ad proficiscendum.

Praeterea videtur nobis quod negotia vestra non modicam sument dilationem [Paulo post, cum Coloniam rediisset Engelbertus, cum Waltero iterum convenit spemque maximam ostendit res ipsis et regi Angliae feliciter cessuras. Scribebat enim Walterus ad Hubertum de Burgo, iusticiarium Angliae (Shirley, t. c., p. 259): Noveritis quod dominus Coloniensis … veniens Coloniam, pulchriorem vultum quam unquam nobis exhibuit et hilariorem nobis praetendens, blande nos consolatus est, dicens non esse nobis timendum super processu negotii circa quod laboravimus et q. s. Verum illos in hoc negotio nihil profecisse diximus supra, p. 639, num. 46. Nihilo minus animum despondisse non videtur Engelbertus, ut etiam tunc speraret saltem aliquam societatem inter regem Angliae et regem Romanorum posse conciliari. Quod innuit epistula ad regem Angliae ab Henrico de Zudendorf, cive Coloniensi (de quo supra, p. 682, annot. 6), paulo post diem 7 novembris 1225 missa: Serenitati vestrae dolendo significandum duxi dilectum dominum nostrum archiepiscopum a quodam proximo consanguineo suo esse interfectum. Propter quod vos scire volo, si hoc infortunium non evenisset, ipse de negotio vestro finem bonum per Dei gratiam imposuisset (Shirley, t. c., p. 274).] . Magister vero Militiae Templi et prior Hospitalis nullatenus ultra pascha moram facient in partibus Almanniae; immineret etenim iis periculum ordinis, cum oporteat eos capitula sua celebrare et pecuniam in Terram Sanctam cum fratribus suis transmittere. Nos etiam continua infirmitate laboravimus et plures equos in itinere amisimus, totamque fere pecuniam quam nobis tradidistis iam expendimus [De nuntiorum penuria aperte simul ac lepide scribebat eodem tempore Henricus cancellarius Londiniensis ad episcopos Anglos (Shirley, t. c., p. 255).] .

Qualescumque igitur simus, nomen episcopi habemus, et omnes ad nos confluunt; ideoque necesse est ut magnos viros ad partes illas destinetis, qui multa possint expendere, ut ibi morentur donec negotia vestra perficiantur, et si volueritis quod nos per tantum tempus moram ibidem faciamus, quod sine gravi damno facere 〈[…]〉, necesse habemus ut denarios nobis transmittatis; quod per Henricum de Sancto Albano vel Iohannem de Lyburn bene facere poteritis; ipsi enim illos nobis bene habere facient. Praeterea, si socii nostri recedant, nos nullatenus soli in partibus illis remanebimus ad negotia illa consummanda. Valeat excellentia vestra in Domino.

DE B. PETRO CAMBIANO DE RUFFIA SACERDOTE ORDINIS PRAEDICATORUM

ANNO 1365

[Commentarius]

Petrus Cambiano de Ruffia Ord. Praedicatorum (B.)

AUCTORE F. V. O.

[1] [Petri Cambiano, a Pio IX beati recogniti,] Memoriam agunt ecclesia Taurinensis et Ordo Fratrum Praedicatorum B. Petri Cambiano de Ruffia, qui generalis catholicae fidei inquisitor, Segusii, in valle Lancea, sicariorum Valdensium gladio die 2 februarii 1365 occubuit martyr. Re autem mature considerata, Pius IX die 4 decembris 1856 confirmavit cultum publicum et ecclesiasticum ab immemorabili tempore tributum beato Petro Cambiano de Ruffia praedicto [Decretum approbationis cultus apud C. Turletti, Storia di Savigliano, t. IV (Savigliano, 1879 – 90), p. 905.] . Sed cum anniversarius necis dies sollemnitate Purificationis B. M. Virginis praepeditus esset, celebrandum illius festum indixit die 7 novembris, quo eius reliquiae ex Segusino Fratrum Minorum coenobio in ecclesiam Sancti Dominici Augustae Taurinorum sitam anno 1516 translatae sunt [Videsis inscriptionem ibid., t. III (1883 – 88), p. 48.] .

[2] [parum noti,] Verum quo luculentior demortui viri observantia emicat, eo spissioribus obvolvuntur tenebris ea quae vivus egit. Cuius penuriae si quis sibi conscius esse voluerit, diligenter percurrat summam rerum quas novissimus eius biographus, Casimirus Turletti, in eximio opere Storia di Savigliano data industria coegit digessitque [Ibid., p. 9 – 63.] . Plurima ab eo explanata praeter subiectam materiam vagantur; et quae ad rem spectant ultra modum ampliavit, multum immoratus in explodendis erroribus scriptorum qui eum praecesserunt, ita tamen ut ipse a caducis coniecturis non abstineret. Sic sola similitudine ductus vocis Cambiano cum voce inferioris latinitatis cambiare, protinus autumat, neglecto omni momento philologico, B. Petri maiores officio argentariorum functos esse atque ideo nomen Cambiano ipsis inditum [Ibid., p. 9.] . [quamquam origine nobilis,] Ast nemo est inter Pedemontanos, ne Turletti quidem, qui ignoret Cambiano exstitisse prius villam, deinde municipium, civitati Cheriensi finitimum. Hinc exorsa est familia quaedam, dives atque nobilis, cuius praecipua capita inter optimates iam comparent qui die 17 septembris 1217 iurarunt in pacta et conventiones societatis et amicitiae hominum Astensium et hominum de Savilliano [Ibid., t. IV, doc. 55, p. 60 sqq.] . Postea vero marchio quidam Saluciorum anno 1336 annuit ut Petrinus de Cambiano eiusque fratres sibi compararent tres partes castri cum hominibus et iurisdictione loci Rudulfie [Ibid., doc. 189, p. 287.] seu Ruffiae.

[3] [inclytum martyrium] Haec de beati nostri familiae initiis atque appellatione non est cunctandum accipere. Ex publico autem instrumento die 31 maii 1365 confecto et ex adiunctis litteris quibus episcopus Taurinensis die 9 maii eiusdem anni mandaverat reconciliari claustrum ordinis et conventus Fratrum Minorum de Secusia pollutum propter mortem quondam Fratris Petri Ruffiae bonae memoriae inquisitoris haereticae pravitatis, liquet caedem haud diu antea fuisse perpetratam. Quod gravissimum, praecipue in re tam ieiuna, documentum rursus hic excudere nobis libet, adhibito exemplari quod SS. Rituum congregationi usui fuit [Summarium super dubio an constet de cultu publico ecclesiastico ab immemorabili tempore praestito, p. 4 – 6. Hinc Turletti, op. c., t. IV, doc. 227, p. 355.] . Hoc enim ex archetypo, uti in fine notatur, transcriptum plane congruit cum apographo saeculi XVII [Idem prorsus librarius in margine excerpsit locum ex Marc' Aurelio Rorengo, Memorie historiche dell' introduttione dell' Heresie nelle valli di Lucerna. Qui liber in lucem prodiit anno 1649.] inter mss. Balbo Bibliothecae regiae Taurinensis signato t. 60, num. 96. Prius designamus littera R, littera T alterum.

[4] [celebratur documento aequali.] In nomine domini nostri Iesu Christi. Amen. Anno eiusdem currente millesimo trecentesimo [tercentesimo T.] sexagesimo quinto, indictione tertia, die ultima mensis maii, actum Secusiae extra muros dicti loci in claustro ecclesiae Sancti Francisci ordinis Fratrum Minorum de Secusia, praesentibus nobili viro domino Iacobo Iuvenis de Secusia iurisperito, nobili Obertino de Gorzano de Taurino vice castellano Secusiae, nobili Clemente de Gorzano de dicto loco Taurini, Manuello Savii, Petro Ascheri, Iohanne de Bardonechia dicto de Ospitali, Thomaseto Lovarenchii, Laurenceto Galicii, Iohanne de Lisimonte, omnibus de Secusia, et Iohanne Allyaudi de Ialiono notario, et pluribus aliis pro testibus ad haec vocatis, et rogatis. Per hoc praesens publicum instrumentum cunctis appareat evidenter, quod Reverendus in Christo Pater Dominus Thomas Ferreri de Querio Episcopus Tiatirensis [Vir eruditus, nomine Nasi, qui apographum Taurinense exaravit, in margine addidit: “Thomae Ferrerii ex Montis Rotundi dominis Thyatirensis in Anatolia episcopi meminit charta Archiep. Tabul. sub 18a februarii 1369, fol. 18°. Idem forte erat episcopi Iohannis suffraganeus.”] , commissarius in hac parte a Reverendo in Christo Patre, et Domino [Domino add. T.] Iohanne Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopo Taurinensi [Iohannes Orsini de Rivalta episcopalem Augustae Taurinorum sedem a 15 ianuarii 1365 ad mensem maium 1411 obtinuit.] specialiter constitutus, prout de dicta commissione constat litteris dicti Domini episcopi apertis in papiro scriptis, et sigillo ipsius Domini episcopi sigillatis, quarum tenor inferius describitur, ad instantiam et interrogationem Domini Fratris Antonii de Casaligrasso, custodis ordinis Fratrum Minorum Pedemontium, et Fratris Ruffini nunc guardiani ordinis et conventus Fratrum Minorum ecclesiae Sancti Francisci de Secusia, et mei notarii publici infrascripti more personae publicae solemniter stipulantium et recipientium vice et nomine ecclesiae praedictae et conventus, et Fratrum minorum eiusdem, et omnium, et singulorum quorum interest, vel interesse poterit, in praesentia mei notarii publici infrascripti, et testium praemissorum, et omnium aliorum ibidem existentium, vigore commissionis praedictae sibi factae claustrum ecclesiae praedictae ordinis et conventus Fratrum Minorum praedictorum polutum propter mortem quondam Fratris Petri Ruffiae [Ruffia T.] bonae memoriae inquisitoris haereticae pravitatis consecravit, et reconciliavit. Tenor vero dictae commissionis talis est: Reverendis in Christo patribus Fratri Thomae episcopo Tiatirae, ac universis et singulis episcopis catholicis praesentes litteras inspecturis Iohannes Dei et Apostolicae sedis gratia episcopus Taurinensis salutem in Domino. Certis rationibus et de causis praepediti, de probitate vestra plenius confidentes, vobis et cuilibet vestrum, quatenus claustrum ordinis et conventus Fratrum Minorum de Secusia pollutum propter mortem quondam Fratris Petri Ruffiae bonae memoriae inquisitoris haereticae pravitatis consecrare et reconciliare possitis, vices nostras in hac parte committimus per praesentes, in cuius rei testimonium praesentes fieri fecimus, et sigilli nostri munimine roborari. Datum Secusiae die nona mensis maii millesimo trecentesimo sexagesimo quinto [MCCCLXV T.] . Praecipiendo enim mihi notario infrascripto de praedictis tot quot fuerint opportuna fieri per me notarium infrascriptum publica instrumenta dictanda. corrigenda, reficienda, et emendanda toties quoties opus fuerit ad consilium et dictamen unius vel plurium peritorum. Ego autem Luquinus Bermondi de Ialiono, Imperiali auctoritate notarius publicus, praedictis omnibus praesens fui, et hanc cartam rogatus scripsi, et signo meo consueto signavi.

Descriptum ex archetypo, quod in Tabulario RR. Fratrum Minorum Conventualium Secusiae asservatur [In Vita del B. Pietro Cambiano, compilata da Carlo Marco Arnaud, quae exstat in t. I et unico (Torino, 1792) in continuazione dell' opera del Gallizia, Atti de' Sancti Beati e venerabili nel dominio della reale casa di Savoia, edita est quoque eiusdem documenti particula, cuius membraneum archetypum monet scriptor conservari penes patres Franciscanos Segusini coenobii (p. 223 – 25).] , et ex quo exemplum hoc cum illo collatum convenire comperi, ideo hic me subscripsi in fidem etc.

Manualmente sottoscritto: Anastasius Curlandus Tabularii Regiae Curiae Rationalis Procustos.

Per copia conforma a quella autentica, come sovra esistente in questi Archivi spedita a richiesta del Signor F. G. Tom. Tosa de' Predicatori Professore di Teologia nella R. Università di Torino il 20 luglio 1853.

V. Regio Vice intendente generale Poccardi.
Il Segretario capo della Divisione degli Archivi delle Finanze Gio. Demarchi.
Luogo † Sigillo [(Descriptum-Sigillo) om. R.] .

[5] Immo et ipse dies, quo B. Petrus mactatus est, sat clare indicatur a Gregorio papa XI, qui litteris die 20 martii 1375 datis Amedeum VI, [Occubuit di 2 februarii 1365,] Sabaudiae comitem, hortatur ut in sceleratos viros, infectos labe haereticae pravitatis, animadvertat, qui duos fidei censores immaniter trucidarunt. Et prioris, nempe B. Antonii Pavoni, O. P., enarrato casu, ita pergit: Nec omittimus quod, sicut habet fide digna relatio nobis facta et dicitur esse notorium, non sunt longa tempora quod in claustro loci Fratrum Praedicatorum terrae tuae Secusiae dictae dioecesis in die Purificationis B. Mariae Virginis, de quodam alio inquisitore simile fuit sacrilegium perpetratum [Raynaldus, Annales ecclesiastici, ad an. 1375, num. XXVI.] . Manifestum in hanc sententiam errorem irrepsisse, dum scriba posuit Praedicatorum loco Minorum, iam carpsit Fidei subpromotor, his rationibus ductus quod nullum umquam Segusii exstitisset coenobium FF. Praedicatorum, contra vero ab ordinis initio aedes S. Francisci ibidem floruissent et quod praeter Petrum de Ruffia nullus alius Segusii fidei Inquisitor interemptus esset [Informatio super dubio an constet de cultu, p. 3.] . Neque insolita videbitur fama falso sparsa Avenione, unde illae litterae missae sunt, alumnum familiae Praedicatorum, Segusii, ubi adimplendo suo officio operam navabat, in aliqua sui ordinis domo concidisse. [iam ab anno 1351 Inquisitoris munere perfunctus.]

[6] Quae tuendae adversus haereticos catholicae religionis munia iam ab anno 1351 fuisse beato Petro concredita testatur publicum instrumentum, quod fol. 45 exhibet quidam archiepiscopalis Taurinensis Tabularii authenticus codex, vulgo Protocole nuncupatus, et in tegiminis dorso instructus numero 8 atque anno 1351: qui annus initio ipsius documenti iteratus est. Notandum est insuper documentum esse imperfectum, quippe cui integre exarando aliquot vacuae paginae ibidem ab episcopali notario relictae fuerunt. Ita autem inchoat fragmentum: Carta fratris Petri Ruffie inquisitoris heretice pravitatis, et Nobilium Thomagnii et Iacobi filii quondam Domini Aymoneti, ex Dominis Lucerne.

Die nona mensis Madij. Taurini in episcopali palacio praesentibus dominis Reverendo in Christo Patre domino Thoma, Dei et apostolica sedis gratia, episcopo Taurinensi [Thomas de Sabaudia, canonicu Aurelianensis, exstitit episcopus Turinensis ab an. 1348 ad annum 1362. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi, t. I, p. 501.] , Folchino Bersatore Praeposito Taurinensi, Iacobo Marchoando Preposito Montiscalerij, Anthonio Nassaporis archidiacono Taurinensi, et Iohanne de Ruviglasco archipresbytero ipsius loci Taurini tes. etc., vocatis et rogatis … [Summarium super dubio, p. 3 – 4.] . Reliqua desunt. Et quoniam eadem insignitus dignitate beatus noster perhibetur in testamento quo quaedam Domina Leonetta die 10 iulii 1361 instituit sibi heredem universalem conventum Fratrum Praedicatorum Taurin … et ordinavit quod sui executores dictorum suorum testamentorum sint et esse debeant Frater Petrus Rophia inquisitor haereticae pravitatis [Integrum testamentum editum est a Turletti, op. c., t. III, p. 29 – 31, nota 2.] et alii ibidem nominati, iure existimandus est venerabilis Dei servus periculosum hoc onus usque ad mortem sustinuisse [Sunt qui etiam afferant mandatum a Iacobo Achaiae principe anno 1354 datum, instante Petro de Ruffia, generali Pedemontis inquisitore. Ita Rorengo, lib. cit., p. 17 et Arnaud, lib. cit., p. 217 – 18 et p. 228, nota 3. Sed Turletti, l. c. p. 26 – 27, facile monstravit hos auctores in nomine errasse, cum vera lectio esset Fratris Ruffini de Gentilibus.] .

[7] Igitur ex hactenus collectis perpensisque compertum habemus Petrum Cambiano de Ruffia, ordinis Praedicatorum alumnum, [Martyris fama brevi percrebuit.] catholicae fidei iam ab anno 1351 inquisitorem, die 2 februarii 1365 Segusii, infestantibus vicinas valles haereticis Valdensibus [Difficile dictu est undenam Valdenses Pedemontani originem duxerint. Probabilius cum H. Haupt. (Neue Beiträge zur Geschichte des mittelalterlichen Waldenserthums, Historische Zeitschrift, t. LXI, p. 57 – 61) opinamur illos ad ramum italicum pertinere. Cf. nihilominus S. Berger, Revue historique, t. XXXVI, p, 416 – 17.] , fuisse necatum. Cuius martyrii fama ita crevit ut S. Vincentius Ferrerius in litteras, quas die 17 decembris 1403 ad generalem ordinis sui Magistrum misit, mentionem iniceret de haereticis vallis Lantii, alias Quini, ad quam olim confugerunt interfectores B. Petri Martyris [ A. Teoli, Vita di S. Vincenzo Ferrerio (Venezia, 1736), p. 519.] , tamquam de re notissima.

[8] [Biographorum inopia;] His quidem vetustioribus, quae de B. Petro Cambiano accumulari queunt, testimoniis evolvendis incubuere quiqui eius Vitam contexere attentarunt. Rem prorsus vacuam, sterilem, naevis vitiisque respersam enisi sunt. Ita peccaverunt, praeter Turletti et Arnaud, supra nominatos, nonnulli auctores Calendariorum, Menologiorum, Diariorum, Annalium ecclesiasticorum Sabaudiae et Pedemontis, et aliorum id genus operum; quos singillatim recensere supervacaneum esse duxi. Coniecturis coniecturas astruendo praefatus Turletti stabilire conatus est beatum nostrum anno 1320 natum esse ex Petrino Cambiano eiusque coniuge, quae fuit unica Frederici I, marchionis Salutiensis filia, et ordini S. Dominici anno circiter 1336 ascriptum [Op. c., t. III, p. 12 – 16.] . Nihil ad posterorum notitiam emanavit de religiosa illius vita, quem, teste Ludovico a Paramo, Nicolaus Eymericus O. P., scriptor suppar († 1399) et de sacra inquisitione apprime doctus [Quétif et Echard, Scriptores ordinis Praedicatorum, t. I, p. 709.] inter septem insigniores fidei inquisitores … sermo 2 S. Petri martyris commemorat [Ludovicus a Paramo, De origine et progressu officii Sanctae Inquisitionis, lib. II, tit. 2, cap. 23 (Matriti, 1598), p. 246.] . [cultus certus,] At memoria eius, cruenta morte sacra, non solum supervixit, sed etiam piis vulgi obsequiis perpetuo honorata est; nulliusque negotii fuit aequipollentem eius, ut aiunt, beatificationem ad felicem exitum perducere [Informatio super dubio…, p. 1 – 14.] . [sed moderatus] Hodie Augustae Taurinorum, in ecclesia S. Dominici, ad sinistrum altaris S. Mariae Gratiarum cornu, conspicitur depicta beati nostri effigies, sub qua in loculo recondita sunt eius ossa, hac inscriptione signata: Rel. corporis B. Petri M. O. P. Die autem 7 novembris festum eius mediocri coli apparatu nobis rettulerunt religiosi viri qui custodiendo huic thesauro praepositi sunt [In novissimo libro affabre confecto La Chiesa di S. Domenico in Torino, illustrata da F. Rondolino, R. Brayda (Torino, 1909), p. 74 – 75, nihil novi de ecclesiastico B. Petri cultu reclusum est.] .

DE BEATO BERNARDINO A FOSSA ORDINIS FRATRUM MINORUM

ANNO 1503

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Bernardinus a Fossa Ord. Fratrum Minorum (B.)

AUCTORE F. V. O.

[Praefatio]

[1] [Bernardinum Fossanum sanctimonia et animarum studio insignem] Inter primores Fratrum Minorum, qui saeculo XV sanctorum Bernardini Senensis et Iohannis de Capistrano vestigiis inhaeserunt, virtutis constantia et laboribus pro catholica fide eorumque religiosa familia strenue exantlatis eminet beatus Bernardinus Aquilanus, a Fossa nuncupatus, quippe qui in hoc oppidulo, quattuor circiter lapidibus miliariis ab ipsa Aquila Aprutina distante, parentibus pietate et genere conspicuis natus est. Obiit autem in conventu Sancti Iuliani prope Aquilam, die 27 novembris 1503, magnum 83 annorum spatium emensus.

§ I. De eius cultu publico et actorum praecipuis fontibus.

[2] [ilico post mortem publica veneratio prosecuta est.] Continuo post mortem miraculis clarus publica veneratione coli coeptus est. Cuius beatum corpus non longe post, nempe kalen. decembriis 1515, tertia sequentis diei nocte furtim a quodam Patre sublatum ad D. Angeli, intra Fossam et Ocram, coenobium proximo diei dominico delatum est, atque proximiori die ab eodem illa beata ossa lota sunt. Anno vero subsequenti pridie kalen. maii 1516, in Ascensionis vigilia, hora vesperarum intus sacrum altare maius in lapidea arcula pie ac honorifice condita hucusque clauduntur. Supra cuius altaris dexteram erecta tabula tum beati viri effigiem, tum miracula ipsa indicat. Haec publici iuris faciebat Antonius Amicius, Bernardini ex fratre atnepos, sicut seipsum designat, anno 1572 [Cf. infra B. Bernardini Vita, p. 703, n. 10.] . Creverunt interim atque multiplicata sunt solita popularis ecclesiasticaeque observantiae pignora, Bernardini nempe imagines pictae et radiis caput redimitae, altaria in eius honorem Ocrae, Fossae et Aquilae erecta, coram sacris eius exuviis expositae tabellae votivae bene multae lampadesque accensae. Immo consuetudo invaluit ut, si necessitas urgeat vel pluviae vel serenitatis petendae, publicae fiant sacro instructo agmine ad beati tumulum processiones, supplicationes, oblationes [Processus S. Rituum Congr. Causa Aquilana concessionis et approbationis officii et missae (Romae, 1828), p. 10.] . Qui popularis religionis apparatus tam uberibus firmisque testimoniis iudicibus ad id probandum delegatis commonstratus est, ut causa ad felicem exitum paucis annis (1823 – 1828) sit deducta. Die videlicet 26 martii 1828 Leo PP. XII declaravit causam praedictam versari inter casus exceptos a laudatis Urbani VIII decretis, permisitque de B. Bernardino officium et missam celebrari, eiusque festum diei 7 novembris affixit. Quo die illius praeconium in martyrologio franciscano inscriptum est.

[3] [Ad illius notitiam potissimum confert] Et haec de cultu a seraphico S. Francisci Assisiensis ordine et ab Aprutinis incolis B. Bernardino Fossano praestito satis dicta sunto. Fontes autem, e quibus acta eius erui et dilucidari queunt, etsi non adeo abundant, sua tamen bonitate numerum supplent. 1) Imprimis laudanda veniunt ipsius B. Bernardini Aquilani Chronica Fratrum Minorum observantiae, [Chronicon ordinis,] quae ante aliquot annos ex codice autographo primum edidit Fr. Leonardus Lemmens O. F. M. [Romae, typis Sallustianis, 1902, in-8°, XXXIX-132 pp. P. 13 – 26, appendicis instar, iterum excusa sunt Provinciae D. Bernardini coenobia et Vitae quorundam Patrum, beato Bernardino Aquilanae Fossae authore, quae olim vulgavit Antonius Amicius. Hunc libellum vide infra p. 693, num. V inter B. Bernardini opera recensitum.] . Codex chartaceus, quo haec continentur, ad bibliothecam nationalem Neapolitanam pertinet, ubi signatus nunc est VIII, C, 12, retenta simul antiquiore designatione XI, 10, 16, C; neque alterum hactenus istius operis exemplar inventum est. Quod κειμήλιον, licet ab editore accurate sit inspectum, pro rei tamen gravitate attentius et nos domi examinare cordi habebamus. Voto nostro, qua est humanitate, Emigdius Martini, clarissimus illius bibliothecae praefectus, liberaliter indulsit; quod gratissimo animo palam agnoscere mihi volupe est.

[4] [quod beatus a se conscriptum profitetur] Porro folia viginti, praeter liminaria quattuor vacua, quibus codex ille constat, formae 0m, 206×0, 143, bipartitis paginis densissima atque exigua scriptura exarata, assibus fusco corio affabre coopertis iam olim compacta erant; quibus adhuc adhaerent fragmenta binarum clavicularum et, latere anteriore, lamellae ferreae tribus clavis fixae. Lacerum autem dorsum oblonga pergamena neglegenter refectum est; cui inscriptus erat libri titulus, adeo tritus ut vix adhuc legi queat vox Cronica. Interius autem involucrum talem prae se fert laxitatis speciem ut maior chartarum numerus olim constringi debuerit. Liber quidem nullum auctoris nomen exhibet; sed eum qui vel festinanter percurrerit, facili negotio deprehendet nulli nisi beato nostro posse attribui. Argumento sit locus chronici: Vitam vero beati Philippi de Aquila notavi tantum in sermone vulgari [Chronica, cap. VI, p. 21.] . [tum in aliis locis,] Exstat autem italice scripta Vita del venerabile P. Fr. Filippo dell' Aquilla, cuius auctor bis seipsum ita prodit: Tutte queste cose a me frate Bernardino Aquilano, vicario della provincia di Santo Bernardino, narrò il predetto frate Francesco di Rieti. Et infra: Tutte queste cose narrò la preditta Sciola, presente frate Marco dell' Aquila guardiano del loco di Santo Nicola, e me frate Bernardino Aquilano, il quale queste cose scrissi [Ed. Fr. Ugone da Pescocostanzo (Romae, 1870), pp. 81 et 84.] . Pariter, in Chronico,cap. VII, legitur: Propter plurima, de quibus scripsi latius in Centurione, in sermone de confessore [Chronica, p. 26.] . Iam vero contionum collectio, cui titulus est Centurio, a B. Bernardino Aquilano exacta est, uti apud omnes in confesso est et inferius monstrabitur [P. 693, num. IX.] .

[5] [tum in ipso Chronico.] Sed idem potissimum manifestatur in Chronici cap. XXIX, ubi auctor monet se fuisse Bosnae et Dalmatiae provinciae vicarium praepositum: Tabula legitur, in qua inter alia dicitur: “Frater Bernardinus de Aquila, vicarius provinciae Bosnae et Dalmatiae.” Quod cum audissem, in magna fuit tribulatione constitutus [Chronica, p. 97.] . [Id quoque aliunde constat,] Addatur, si placet, auctoritas ordinis S. Francisci scriptorum, qui hunc librum in usus suos converterunt. Quorum praecipuus, Marianus Florentinus, cuius ponderosum opus, Fasciculus chronicorum, hodie nos latet, ita ab Haroldo in Vita B. Alberti Sarthianensis in medium profertur: “B. Bernardinus Fossensis, alias Aquilanus, in suis Chronicis apud Marianum Florentinum, tom. V, cap. 17, fol. 85, col. 4: Erat frater Albertus peritissimus homo et potentissimus in theologia, singularissimus praedicator, et in suis praedicationibus acceptissimus. Erat etiam utique bonae conscientiae, ita ut Mediolani dicitur beatus Albertus, eo quod post mortem miraculis claruit [Beati Alberti a Sarthiano opera omnia, ed. Fr. Haroldus (Romae, 1688), p. 87.] ”. Quod elogium ex beati nostri opusculo decerptum est [Chronica, cap. IX, p. 30.] . Recenset quoque Marcus Ulyssiponensis, initio tertiae partis suorum Chronicorum inter “ autores de donde fue collegida esta tercera parte …: Fray Bernardino de Fossa, que compuso un libro de chronicas de la observancia” [Operis Marci ab Ulyssipone lusitana lingua concinnati sola nobis praesto fuit editio hispanica (Lisboa, 1615). Waddingus (Annales, ad an. 1455, n. LIV), ubi de pace cum Conventualibus ineunda, inter familiae oratores adducit quidem “Bernardinum de Fossa Aquilanum provinciae S. Bernardini vicarium, huius historiae scriptorem”; sed liquet huius historiae notitiam ab ipso haustam dumtaxat esse e Mariani Florentini scriptis. Non ita Pater Augustinus a Stroncone O. F. M., qui opus L'Umbria serafica, overo Chronica della provincia del N. S. P. Francesco circa annum 1680 compilavit (Miscellanea francescana, t. I, p. 26 – 27). Compertum est enim ipsi usui fuisse Bernardini Aquilani Chronicon (ibid., t. V, passim).] .

[6] [Chronici exemplar autographum,] Nec minus exploratum est superstitem illius chronici codicem ipsiusmet Bernardini manu fuisse exaratum. Ex manuscripto olim cardinalis Bessarionis, nunc bibliothecae Venetae Sancti Marci Z. L. CXLIII, quod varia beati nostri Aquilani opera complectitur [I. Valentinelli, Bibliotheca manuscripta ad S. Marci Venetiarum, Codices mss. latini, t. II, p. 156. Cf. infra, p. 893, num. X.] , R. P. Lemmens folium 279 phototypice, ut aiunt, excepit, his verbis desinens: Ego frater Bernardinus Aquilanus de Fossa ordinis Minorum complevi scribere hanc tabulam manu propria et festinanter in loco Sancti Andree prope civitatem Theatinam in vigilia sancti Francisci, quando terribiliter nigebat, anno Domini 1462° [Chronica, p. XXIV.] . Iam vero si quis huiusce folii et cuiuscumque folii codicis Neapolitani ductus litterarum, multimodas contractionum notas, spissam atque minutissimam, licet aequabilem, scripturam inter se contulerit, protinus decernet utrumque documentum eadem prorsus manu scriptum.

[7] [accuratissime exactum,] Quae cum ita sint, autographum codicem iuvat diligentius considerare. In prima utriusque quaternionis, unde conflatus est, pagina legitur vox Yhesus, margini superiori inscripta. Prologi lemma clausulaque rubricata sunt; non ita argumentum singulis capitibus praefixum. Continuo primae capitis litterae pingendae vacat spatiolum; quae littera minuscula in margine notata est. Multa verba tractu calami obducta et alia in contextu sententiarum omissa atque in marginibus eadem manu suppleta indicant quanta cum cura auctor suum opus recognoverit. Insuper altera manus notulis nullius momenti et signo manum indicem repraesentante margines respersit.

[8] Pretiosum procul dubio codicem res in ipso contentae adhuc magis commendant. Auctor enim, probissimus aeque ac sincerus, [res gravissimas continet;] origines atque fata enarrare intendit Fratrum Minorum de observantia nuncupatorum, qui semet a fratribus Conventualibus separaverunt, donec a Leone X, anno 1517, absoluta scissio sollemniter confirmata est [H. Holzapfel, O. F. M. Manuale historiae ordinis Fratrum Minorum (Friburgi i. Br., 1909), p. 136 – 37.] . Post humilia et pacifica familiae initia, quae beatus Bernardinus a B. Paulutio de Fulgineo seu de Trincis iure merito repetit, exorta sunt paulatim et posteriore saeculi XV parte saevierunt fratricida iurgia, tumultus, scandala sub titulo pristinae unionis atque regiminis instaurandorum. Acriter et vafre ab utrisque castris cum summis pontificibus pugnatum est, quos sibi singuli blanditiis aut minis devincire satagebant. Tempus opimum casibus, atrox praeliis, discors seditionibus, ipsa etiam pace saevum [C. Tacitus, Hist., l. I, n. 2.] , quod strenuum actorem nec minus fidelem narratorem in B. Bernardino Aquilano nactum est. Non tamen adeo virtutum sterile saeculum, ut non et bona exempla prodiderit [Ibid., n. 3.] . Haec pari studio atque alacritate evulgavit vir decoris ordinis sui promovendi curiosissimus. Plura sane ignoravit, et in his quae suo aevo anteriora erant aliquando erravit. Sed eventus, quorum pars aliqua fuit, testis ingenio acutus memoriaeque tenax tanto candore atque integritate exposuit ut ex eius narratione pleraque regesta, quae inferius secundum annorum seriem de vita eius promentur, securus exceperim. Immo maiorem Chronici partem, cum scriptoris indolem quasi in speculo exprimat conducatque ad eius gesta rectius intellegenda, praeterquam quod ultimis capitibus, nempe XXIX – XXXII, perhibet quid ab ipso, tamquam Bosnae et Dalmatiae vicario, actitatum sit, censuimus lectorum oculis subiciendam, scilicet cap. X, et cap. XIV usque ad finem, omissis capitibus XXIII et XXIV.

[9] [sed mutilum est, vel probabilius absolutum non fuit.] Ast liber mutilus vel infectus ad nos pervenit sistitque mediis in rebus anni 1469. Quod valde dolendum est, cum Bernardinus 34 adhuc annos supervixerit, quibus quid egerit ubive incoluerit ex aliis fontibus ferme penitus ignoramus. Fueritne umquam codex ab ipso auctore ad finem perductus, anceps haereo. Nam dum ultimo prioris quaternionis folio verso in margine scripsit verba et notandum (cap. XIX, circa finem), quibus incipit prima alterius quaternionis linea, uti mos erat omnium librariorum, mirandum est quod ultimo huiusce fasciculi folio nulla vox infra in margine exarata sit, quae insequentis fasciculi, si quis fuerit, principium designet. Insuper sedulo animadvertendum est priorem fasciculum duodecim foliis constare, octo dumtaxat alterum. Videtur igitur auctor autumasse fore ut octo chartae perficiendo operi suppeterent. Hinc conicere licet ipsum in animo habuisse non adeo ultra annum 1469 eventuum narrationem protrahere. Iam vero calamum sumpsit et quidem, quod mox demonstrabitur, non ante annum 1480, ut quae divina bonitas operata fuit in hac familia, memoriae commendarentur [Prologus Chronici.] . Hoc autem caeleste praesidium familia potissimum experta est quamdiu ad excutiendum Conventualium iugum contendit. Quod, regnante Pio II pontifice maximo (1458 – 1464), remotum est. Nam ex illo tempore cum Conventualibus familia in pace quievit [Chronica, cap. XXVIII, p. 94.] . Postquam vero diffuse descripsit quomodo se in Bosna et Dalmatia vicariatus sui triennio gessisset, si quis annales Fratrum Minorum exeuntis saeculi XV percurrerit, facile percipiet nihil memorabile quod ad peculiarem Observantium cismontanorum historiam attinet menti auctoris obversatum esse ac proinde materiam quam ipse sumere statuit, fuisse anno 1470 circumscriptam. Immo, si res posterioris aetatis amplecti intendisset, qui fit ut qui de S. Bernardino Senensi, sibi praedilecto patre, sermonem in suo Chronico abunde miscuit, silentio prorsus praetermiserit celebrem eius exuviarum in nobile templum Aquilae ipsi dicatum translationem, quae facta est totius provinciae Aprutii maxima cum gratulatione, et exterorum qui aderant summa exsultatione, et totius cleri ac fratrum magno conventu anno Domini 1472, sedente Sixto quarto pontifice maximo [Vita, auctore Ludovico Vicentino, Act. SS., Maii t. V, p. 272*.] ? Haec a me proposita nemo tamquam certa, sed tantum ut probabiliora existimet.

[10] [Librum circa 1480 fuisse concinnatum] Forsitan strictius definiri potest quonam tempore manum exsequendo operi admoverit. Passim quaedam obiter dicta occurrunt, e quibus rite deducitur Chronicon anno circiter 1480 concinnatum esse. Scripsit quidem postquam die 28 novembris 1476 Iacobus de Marchia occubuerat. Nam is in vita sua, ait, multis miraculis claruit et post mortem in loco Sanctae Mariae Novae, ubi requiescit corpus eius,in civitate Neapolis, clarere dicitur [Chronica, cap. VI, p. 21.] . Scripsit autem tempore fratris Gabrielis de Verona, qui nunc sanctae Romanae ecclesiae reverendissimus cardinalis exsistit [Ibid., cap. XXVII, p. 92.] , nempe a die 10 decembris 1477 [Eubel, Hierarchia catholica medii aevi, t. II, p. 19.] . Cum vero hic cardinalis die 27 septembris 1486 defunctus sit, liquet iam ante hunc annum fuisse a Bernardino pensum absolutum. Sed nondum illud compleverat, quando e vivis excessit die 2 aprilis 1479 reverendissimus bonae memoriae dominus Bernardus de Narnia sanctae Romanae ecclesiae cardinalis Spoletanus dictus [Chronica, cap. XVIII, p. 62.] .

[11] [facile demonstratur.] Iam vero capite V historiam provinciae S. Bernardini, cui chronista aggregatus erat, summis labiis delibatam ita concludit: Postea fratres loca in aliis civitatibus aedificarunt et, Domino duce, facta est hactenus provincia valde commoda tam vitae spirituali quam corporali 17 loca tenens [Ibid., p. 16.] . Horum quidem locorum 15 anno 1464 iam exstabant, ut ipse Bernardinus in suo opusculo Provinciae D. Bernardini coenobia diserte asserit [Ant. Amicius, post Funerale, fol. 63v; L. Lemmens, op. c., p. 115.] . Cuius elenchum, inverso paululum ordine traditoque insuper anno quo singula coenobia condita sunt, iterum exhibuit Franciscus Gonzaga [De origine seraphicae religionis franciscanae, secunda pars (Romae, 1587), p. 409 – 15.] , diligentissimus rerum sui ordinis indagator, qui egregium opus suum exegit dum Ministri generalis totius ordinis munere fungebatur (1579 – 1587). Additque duo coenobia quae anno 1470 aedificata sunt; et ita locorum numerum, nempe 17, a nostro beato in suo chronico notatum, attingit. Duodevicesimus autem fuit conventus Sancti Angeli prope Ocram, cuius Bernardinus nullam in praefato libello mentionem facit, sed exordia enarrat in alia opella sua [Videsis infra Regestum, s. a. 1480.] . Hunc anno 1480 fratres observantes, ab ipso deducti, instaurare coeperunt et anno 1481 ingressi sunt. Undevicesimus autem conventus, qui anno 1490 erectus est, nequit in quaestionem vocari, quoniam modo ostendimus Chronicon ante annum 1486 profecto fuisse conscriptum. Restat igitur ut elucubrando operi annus 1480 tamquam novissimus terminus assignetur.

[12] [Praeterea Bernardini vitam enarrarunt Marcus Ulyssiponensis] Quibus mature pro rei gravitate consideratis, enumeranda sunt alia vitae B. Bernardini describendae subsidia; his non ita immorabimur. Igitur 2) secundo loco, si temporis seriem servamus, prodit Marcus Ulyssiponensis, qui brevem actorum eius epitomen suis chronicis inseruit [Tercera parte de las chronicas, lib. VII, cap. XXXVIII, fol. 205v – 206. Prodiit lingua lusitana et castellana anno 1570.] , recitato in margine suo vade, nempe Mariano-Memoriales. Hic est Marianus ille Florentinus († 1523), qui inter eos qui historiae minoriticae monumenta collegerunt facile principem locum obtinet; quem Waddingus profitetur sibi magno fuisse adiumento Annalibus scribendis [Waddingus, Scriptores ordinis Minorum (Romae, 1806), p. 170. Cf. de Mariano Sbaralea, Supplementum ad scriptores trium ordinum S. Francisci (Romae, 1806), p. 518; P. Sabatier, Fr. Francisci Bartholi de Assisio Tractatus de Indulgentia S. Mariae de Portiuncula, p. 137 sqq.; et Anal. Boll., t. XXI, p. 379 – 80.] . De B. Bernardino Aquilano, quamvis eius chronicon manibus versaverit [Supra, p. 687, num. 5.] , parce scripsisse videtur. Id saltem innuit compendium a Marco Ulyssiponensi traditum. Multus est scriptor in praedicandis illius virtutibus; quae laus cum ingenua chronici narratione plane consonat. Quaedam vero ibidem asseverantur, quae mox expediet paululum explanare.

[13] [et Antonius Amicius,] 3) Vita B. Bernardini Aquilani, quam Antonius Amicius, eius atnepos, iuris utriusque consultus, prooemii instar manipulo contionum sui consanguinei, cui titulus est Funerale et de quo sermo recurret, anno 1572 praemisit. Lubet autem ex praefatiuncula Philippo Mocenico Veneto, Cypri archiepiscopo, dicata haec pauca quae de se editor promit, decerpere: Neapolim, urbem nobilissimam, ut ibi legum facultati operam navarem, quae nonnisi permagno labore comparantur, me contuli: ubi, cum illis me per lustrum fere integrum tradidissem, iureconsulti tandem insignibus decoratus in patriam redii. Cumque postmodum mecum ipse saepissime repeterem, quod Bernardinus ordinis Minorum observantium, meus spectatus atpatruus, propter quod et ipse legibus multos per annos iuvenis Perusiae studuerit, aliquid non scripsisse non poterat, D. Angeli, — quod Minorum observantium est coenobium, per lapidem fere distans a Fossa patria mea prope Aquilam Aprutii urbem non ignobilem sita, — bibliothecam perquirere institui: ubi tandem hoc patrui mei Funerale nuncupatum opusculum, Admonitiones ac Peregrinum adinveni, ut postmodum etiam factum sit, quod aliorum provinciae D. Bernardini coenobiorum sedulo ac laboriose, nullisque impendiis parcendo, perquirens bibliothecas, plerosque, nec hos quidem integros (quod saepe defleo) eiusdem authoris nactus fuerim libros; plerosque, inquam, cum eiusdem Quodlibet ac Quadragesimale a me maxime exoptata opera nullibi hucusque invenire potuerim. Idque eo aegrius fert in altera praefatione, quod libri prae ceteris sunt Quodlibet ac Quadragesimale ab authore ipso aliis in libris saepe saepius relati [Funerale, f. 63.] ; additque se B. Philippi Aquilani quoque Vitam, ab eodem patruo meo copiose descriptam, integram, non absque animi mei maestitia, in manibus non habere [Ibid., f. 61v.] .

[14] [interdum Marianum Florentinum secutus] Hinc opinari fas est quanta sollicitudine B. Bernardini Vitam elaboraverit. Aliqua ex Mariano Florentino mutuatus esse videtur; quae suo loco indicabimus. Pauca cum aliorum dictis, quae conferri queunt, affatim concordant. Admirationem tantum movet quod quo Bernardinus anno natus sit tacuit, quoque anno senectute penitus confectus obierit mendose tradidit. Quoddam tamen B. Vincentii Aquilani effatum adducit, ex quo sponte fluit Bernardinum nostrum ante diem 7 augusti 1504 esse demortuum [Vita, num. 9, annot. 18.] , licet ipse auctor annum quo Vincentius vita functus est ignoraverit. Sed de his mox iterum agetur.

[15] [et a reliquis biographis expilatus.] Porro hanc Amicii Vitam posteriores biographi omnes adhibuerunt. Inde Petrus Rodulphius Tossinianensis summarium extraxit, cui praefulget B. Bernardini Aquilani a Fossa effigies, quemadmodum Christus Iesus ei in peregrini forma apparuerit, qualis extat in loco S. Angeli prope Fossam [Historiarum seraphicae religionis libri tres (Venetiis, 1586), fol. 91v.] . Notatque in margine: Testatur ipse [beatus noster] in libello spicarum, quod nomen Bernardini fuit impositum a B. Iacobo de Marchia, et quod ab ipso B. Iacobo suscepit habitum, dum Perusiae sacras ad populum conciones haberet; et latius Antonius Amicius in eius Vita [Num. 3.] . Qualis autem fuerit libellus spicarum nemo hactenus resciscere potuit. Utique B. Bernardini chronico non est assimilandus, quippe quod nomen a B. Iacobo de Marchia illi impositum nullatenus edoceat. Postea eiusdem Amicii Vitam, miracula ac corporis translationem Lucas Waddingus, nonnullis resectis, compilavit [Annales Minorum, t. XV, ad an. 1503, n. XVI – XXI.] , prout ipse fatetur: Eius vitam, ab Antonio Amico eius consanguineo scriptam, hic maiori ex parte exhibeo, additque: Eius vitam breviter scripserunt Marcus Ulyssiponensis, Petrus Rodulphus, e quibus pauca etiam detorsit. Pariter V. Greiderer, in sua Germania franciscana Amicii libellum magnam partem exscripsit [Tom. I, lib. II, nn. 408 – 12, p. 222 – 25 (Oeniponte, 1777).] ac fecundi Bernardini ingenii monumenta, Waddingi catalogo [Script. ord. Min., s. v. Bernardinus Aquilanus.] contenta, recensuit [L. c., n. 446, p. 237.] . Inter novissimos autem biographos praestat Hugo a Pescocostanzo, qui non solum Amicii opusculo abunde usus est, sed et Bernardini litterariam supellectilem minutius descripsit ac, licet quandoque bonus dormitet Homerus, quaedam non spernenda ex libris codicibusque superstitibus feliciter eruit [Vita del B. Bernardino da Fossa (Napoli, 1872), XII – 138 pp.] . Tandem R. P. Leonardus Lemmens O. F. M., in sua ad B. Bernardini Aquilani chronica prolusione opellam A. Amicii, amputato fine, iterum excudit [P. XII – XIX.] .

§ II. Graviora vitae B. Bernardini tempora examinantur.

[16] [Iure retineri potest Bernardinum an. 1503 obiisse,] Nobis satius visum est integrum documentum, secundum rarissimam 1572 editionem [Amicii narrationem, italice translatam et paululum contractam, neglecto auctoris nomine, edidit Paolo Regio, La vita del B. Iacopo della Marchia (Napoli, 1589), p. 165 – 71.] pro more nostro evulgare. Sed primum interest praecipua variae Bernardini aetatis momenta expendere atque ope documentorum, quae nobis suppetunt, eius vitae curriculum, praelucente temporis ordine, in regesta distribuere. Iam neglecto natali illius anno, de anno quo mortuus est ab Antonio Amicio prorsus dissentit Marcus Ulyssiponensis seu Marianus Florentinus. Dum is annum 1503 asserit, alter usque in annum 1515 obitum removet. Sic enim rem declarat: Adhuc virgo, senectute penitus confectus in D. Iuliani primo vetustissimoque minorum prope Aquilam coenobio suum spiritum Deo reddens sepultus est. Cuius beatum corpus non longe post, nempe kalen. decembriis 1515, tertia sequentis diei nocte, furtim a quodam patre sublatum ad D. Angeli intra Fossam et Ocram coenobium proximo die dominico delatum est, atque proximiori die ab eodem illa beata ossa lota sunt [Vita, n. 10.] . Ergo, secundum Ant. Amicium, corpus Bernardini, die 27 novembris 1515 exstincti, tertia sequentis diei nocte, a quodam fratre clam sublatum est. Quod eodem prorsus modo interpretatus est Paulus Regio, qui Amicianam Vitam exscripsit: “Pieno d'anni ai XXVII di novembre l'anno della salute MDXV, passò à godere il suo sperato premio, nel convento di S. Giuliano vicino la città dell' Aquila, et ivi per allora, secondo il consueto di Santa Chiesa fù seppelito… Fù poscia tre giorni appresso, d'indi tolto quel beato corpo da un frate dell' ordine istesso et nella chiesa di S. Angiolo sita tra Fossa et Ocra trasportato” [La Vita del B. Iacopo della Marcha (Napoli, 1589), p. 170 – 71.] . Sed hic errorem sub Amicii calamo irrepsisse eo certius deprehendimus, quod ipse eodem loco commonet B. Vincentio Aquilano, qui die 7 augusti 1504 animam Deo exhalavit [Act. SS., Aug. t. II, p. 239 – 240.] , morem fuisse B. Bernardinum Aquilanum iam defunctum invocare [Vita, n. 9.] . Hinc nihil obstat quominus annum 1503 eius morti a Mariano Florentino affixum admittamus. Cuius opinioni adhaeserunt Petrus Rodulphius Tossinianensis [Op. c., fol. 91v.] , Waddingus [Annales, ad an. 1503. n. XVI.] , Amicianae narrationis haud ignarus, ceterique ex ordine Fratrum Minorum horum temporum scriptores.

[17] [anno 1421 esse natum] Immo si Petro Rodulphio, quem Waddingus secutus est, fides dari potest, Bernardinus Aquilanus annum inchoarat octogesimum tertium, quando e vivis excessit. Esset igitur natus anno 1421. Quod cum variis aliunde suppeditatis argumentis apprime convenit. Nam, testante Ant. Amicio, Bernardinus octavum supra decimum annum agens deliberavit utrum superiora medicinae an iurisprudentiae studia aggrederetur. Iam vero, initio mensis septembris 1439, ergo eram, inquit ipse, Perusii studens [Cf. infra Regesta, s. a. 1439.] . Quod definitum tempus spectabat ad academicum annum 1438 – 39, qui medio mense septembri, sicut consuetudo in omnibus universitatibus tunc vigebat, desiturus erat. Sed anno 1438, dum Renatus, Siciliae rex, bellum adversus Alfonsum regem paraturus intra diem 14 augusti et 10 septembris Aquilam divertit, beatus noster narrat se contionibus, quas hisce diebus Bernardinus Senensis ibidem habuit, interfuisse [Ibid., s. a. 1438.] . Additque: eram enim tunc puer. Quod de semet ipso nequaquam innuisset, si fere integer annus ab inchoatis superioribus studiis iam elapsus esset. Eo igitur tempore Perusinos ludos nondum frequentabat. Restat ut istos adierit medio mense octobri eiusdem anni 1438, prout in illa universitate statutum erat, ut ordinatim pro quolibet anno in prima dominica post festum S. Lucae, vel die ipso S. Lucae iuxta antiquissimam huius et omnium fere collegiorum consuetudinem cantetur missa devote de Spiritu sancto [V. Bini, Memorie istoriche della Perugina università degli studj, t. I, p. 619.] . Atqui, si eo tempore annum duodevicesimum agebat, plane consequitur eum anno 1421 esse natum. Neque id infirmatur ex eo quod adhuc infans, io fanciulletto, tenuto dal mio padre nelle sue braccia [Vita del ven. P. Fr. Filippo dell' Aquila, p. 16.] , S. Iohannem Capistranum stupenda patrantem Aquilae contemplatus est. Nam hac civitate Capistranus circa mensem maium 1427 iter fecit [A. Hermann, Capistranus triumphans (Coloniae, 1700), pp. 92, 273 – 74.] , ut Romae fratrem Bernardinum Senensem, criminis haereseos, quod devotionem nominis Iesu propagaret, coram Martino V accusatum, contra infestos aemulos defenderet [Tota haec contentio subtiliter exposita est in Vie inédite de S. Bernardin de Sienne, Anal. Boll., t. XXV, p. 319 – 323. Cf. F. Donati, Notizie su S. Bernardino, Bullettino Senese di storia patria, t. I (1894), p. 57 – 58.] . Tunc quidem Bernardinus noster Fossanus puerulus erat sexennis.

[18] [et ordini Minorum anno 1445 ascriptum.] Iuris vero canonici disciplinas per quinque annos exercuisse Bernardinum etiam asseverat Marcus Ulyssiponensis, seu potius Marianus Florentinus. Quocum procul dubio consentire licet, cum ex illius ore accipiamus fratrem Iacobum de Marchia ei fuisse patrem prae ceteris, quia ipse mihi habitum religionis dedit in civitate Perusii [Chronica, cap. VI, p. 21.] , ubi tunc celeber contionator, secundum Ant. Amicium, stationem quadragesimalem agebat [Vita, auctore Amicio, n. 2.] . Quod summo auditorum applausu mensibus martii et aprilis anni 1445 evenit [Ibid., annot. 8 et 9.] . Ac proin iam anni quinque et dimidius effluxerant, posteaquam Bernardinus mense octobri 1438 Perusinam palaestram adierat. Statutis autem Academiae Perusinae consultum erat ut iuris canonici studia sexennio protraherentur: Si quis privatum examen voluerit in iure canonico, tunc prius studuisse debet in iure canonico per sex annos, et repetisse unam decretalem in dicto studio, vel legisse sex lectiones in dicto studio in iure canonico [Statuta anni 1407, apud Bini, Op. c., p. 625.] .

[19] [Decem autem annis provinciae sum praefuit.] Quod ad religiosae beati nostri vitae curriculum attinet, ea quae ad nos usque pervenerunt, parum negotii facessunt, et ab eius biographis plane exposita sunt. Solum discrepant inter se quot annis quibusve intervallis Sancti Bernardini provinciam tamquam vicarius gubernaverit. Exemplo sit e recentioribus Marcellinus Cervone de Lanciano, qui provincialis illius vicariatus annos 1456 – 1459, 1463 – 1466, 1475 – 1477 recenset [Compendio di storia de' Frati Minori nei tre Abruzzi (Lanciano, 1893), p. 121 – 23.] . Illum autem decennium perdurasse opinatur Marcus Ulyssiponensis vel potius scriptor qui ei praeivit, Marianus Florentinus; sed quo sibi anni successerint ordine non definit. Sane anno 1454, prima vice, ut nostrimet beati verbis utar, in loco Sancti Nicolai prope civitatem Sulmonis fui vicarius electus ad huius nostrae provinciae Sancti Bernardini regendam familiam [Chronica, cap. XVII, p. 56 – 57.] . Errat proinde Hugo a Pescocostanzo, qui primum beati Bernardini provincialis praefecturae triennium iam ad annum 1451 assignat [Vita del B. Bernardino da Fossa, p. 26 – 28.] . Huiusce autem temporis vicarius, teste ipso Bernardino, erat frater Matthaeus de Narnia [Chronica, cap. XIV, p. 48.] . Expletis tribus annis 1454 – 1457, iterum fuisse B. Bernardinum electum vicarium patet ex eo quod anno 1458 capitulo generali Romae adfuit, ibique remansit, novum generalem vicarium in gravissimis rebus adiuturus [Vide infra Regesta, s. a. 1458.] . En aliud argumentum. Tempore quo Calixtus III (8 aprilis 1455 – 8 augusti 1458) christianorum animos ad debellandos Turcas inflammabat, beatus noster, pronvinciae Sancti Bernardini vicarius, Romam ad generalem familiae observantium vicarium [Chronica, cap. XXII, p. 73.] , Baptistam Tagliacarne seu de Levanto, perrexit, qui tum anno 1455, tum anno 1458 ad hoc munus electus est [Holzapfel, op. c., p. 625.] . Ibi autem cum Aquilanus ad meliorem frugem redegerit fratrem quendam laicum, qui iam tribus annis crucem gerens et nauta existens quandam galeam gubernaverat [Chronica, l. c., p. 73.] , videtur hoc romanum iter anno 1458 instituisse. Id autem ex his quae sequuntur prorsus certum evadit. Nam quem culparum suarum paenituerat, paucis diebus elapsis in dicto conventu Araceli existens bene se praeparavit. Venit pestis et percussit eum, et sic vitam istam relinquens migravit ad Dominum [Ibid., p. 74.] . Iam vero compertum est diram pestilentiam mense iunio 1458 in Urbem incidisse [Pastor, Geschichte der Päpste, t. I (Freiburg i. Br., 1886), p. 598.] . Itaque retinere possumus hoc anno provincialem vicariatum penes Bernardinum fuisse. Praeterea argumentum ducit R. P. Leonardus Lemmens [Chronica, p. XXI.] ex litteris quas die 10 februarii 1461 frater Iohannes de Tagliacotio de exstincto die 23 octobris 1456 Iohanne Capistrano ad sanctum Iacobum Picenum dedit. Mense namque septembri 1456 Capistranus, viribus exhaustus, litteras receperat ex Italia, multa sibi grata continentes. Inter quas quidem litteras erant illae suavissimae et admiratione refertae venerabilis P. fratris Bernardini Aquilani, tunc Provinciae S. Bernardini dignissimi vicarii [Waddingus, Annales, ad an. 1456, n. LXXXIV, p. 393.] . Hinc iure eruitur anno 1456, quo Capistranus hanc epistulam accepit, Bernardinum vicarii munere functum esse; sed an duobus quoque subsequentibus annis, id ex producta sententia dubium relinquitur. Attamen, cum constet illum anno 1458 exstitisse vicarium, videtur novum triennium, videlicet 1457 – 1460 in gubernanda provincia explesse.

[20] [non ultra annum 1475.] Porro, si auctoritas valere potest elenchi vicariorum Sancti Bernardini provinciae, quem exeunte saeculo XV contexuit frater Alexander de Ritiis [De quo videsis C. de Lollis, Ricerche Abruzzesi, in Bullettino dell' Istituto storico Italiano, fasc. 3 (1887), p. 72, et L. Lemmens, op. c., p. XX, annot. 2.] , beatus noster ad eadem munia rursus assumptus est in anno 1463 per unum annum, et in anno 1472 per tres annos [Ita relatum a Lemmens, ibid., pp. XX et XXI.] , id est 1472 – 1475. Sunt qui ulterius per tres annos, nempe 1475 – 1477 ab ipso provinciam Sancti Bernardini fuisse gubernatam autument [Ita Hugo a Pescocostanzo, l. c., p. 71 – 72, et Marc. Cervone, l. c.] . Sed id reprobatum est tum Alexandri de Ritiis testimonio, qui hoc triennio fratrem Nicolaum de Fare designat [Chronica, p. XXI.] , tum Registro vicariorum generalium [Exstat hodie illud Registrum manuscriptum in archivo Vaticano.] , ubi frater Petrus Neapolitanus, vicarius generalis, haec die 7 augusti 1476 Aquila in memoriam revocat fratri Francisco de Paulo de Aquila: Ad pacem et tranquillitatem conscientiae et mentis mihi renuntiasti, praesentibus fr. Nicolao de Fara, huius provinciae S. Bernardini vicario, fr. Ludovico de Aquila, fr. Bernardino de Fossa …, qui omnes fuerunt dictae provinciae vicarii [Chronica, p. XXII.] . A Bernardino autem accepimus ipsi per triennium 1464 – 1467 provinciarum Bosnae et Dalmatiae simul unitarum fuisse concreditum vicariatum admodum molestum [Ego vero, inquit, tribus annis quasi incus inter tres malleatores vixi (Chronica, cap. XXX, p. 103).] et duobus annis 1467 – 1469 illum rebus familiae observantium consuluisse tamquam procuratorem sive commissarium in curia romana [Chronica, cap. XXXI, p. 106.] . Tandem anno 1480 susceptum Ocrae Sancti Angeli coenobium instauravit rexitque, summo omnium incolarum gaudio, qui prius Fratribus Minoribus animo infesti erant [Vide infra Regesta, s. a. 1480.] . An deinceps ordinis sui gubernacula iterum prendiderit non liquet. Posterioribus quidem vitae suae annis uberius videtur ei datum esse otium, ut in rem litterariam atque asceticam incumberet. De qua brevi copiosius loquemur.

[21] [Egregius administrator] Inquirenti vero qualis eius fuerit ratio administrandi atque scribendi satis est opus ipsius praecipuum, Chronicon nempe, versare. Ex hoc enim statim patebit illum fuisse moderatorem navum, industrium, prudentem atque probum. Cumque tempora essent nubila versatilesque demulcendae cervices, videtur ad facilitatem atque clementiam fuisse proclivior quam ad duritiem, nemini onera imponens quae ipse prius non subiisset. [modo scribendi emicat,] Si vero scripta eius respiciuntur, quamquam a castigata latinitate, nedum eleganti, abhorrent sententiasque saepenumero proferunt tamquam disiecta corporis membra, res tamen ingenua et vivaci gratia exprimunt auctoremque produnt acutum, comem, sincerum, quem sectantem tenuia aut lepida nervi numquam deficiunt, [uti liquet ex Chronici prologo] nec graviora enucleantem facundia deserit, nulla lucidi ordinis ratione habita. Harum vero dotum dignum, quod recitetur, exemplar prologus Chronici exhibet: Non sine dolore cordis hec scribo. Novi enim, quod in hac nostra familia sunt plurimi fratres in arte dicendi doctissimi et conscientie limate, qui hoc opus summa cum omnium consolatione scripsissent idque' minime fecerunt; nec michi notum est quod aliquis faciat. Et cum quandoque hec et nonnulla miranda, que divina bonitas operata fuit in hac familia, memorie commendarentur, cum fratribus generalis capituli dixerim, nulla penitus de nostra recordatione extimatio facta fuit. Hinc est quod, licet in arte dicendi sim imperitus, tamen potius volui veritatem pandere stilo rustico ad posterorum consolationem atque informationem quam tot et tanta perpetua memoria digna [in marg.] damnoso silentio transeant, potius volens de presumptione quam de inutili silentio redargui. Verum quia multa [qui deletum add.] michi fratres nota fecerunt, que ego ipse videre non potui, quia longe prius quam orod me receperit, facta fuerunt, illa referam, prout michi narrata fuerunt. Plurima autem novi, quia presens fui, vidi, audivi et secundum paucitatem ingenii mei [bene delet. add.] bene consideravi; illa narrabo seriosius, secundum quod Dominus meus michi gratiam ministrabit. Nemo tamen putet me [in marg.] esse mendacem, si que dixero que forsitan quandoque videbuntur extranea; ista enim scribo ad honorem Dei et religionis et pro salute anime mee. Profecto magna foret cecitas mea si, unde lucrari cupio [in marg.] , inde mentiendo peccarem.

[22] [Scriptor integer,] Ab hac recta scribendi norma numquam deprehensus est deflexisse vir pietate gravis, impiger, moribus castus, laborum iniuriarumque patiens, portentorum credulus, uti ferebat aetas, speculator. Quod potissimum occurrit in libello Provinciae D. Bernardini coenobia et in capite VI ipsius Chronici. Ac licet fratrum observantium partibus faverit eorumque aemulos acriter increpuerit, qui sanctius fecissent vitam suam corrigere, quam bene vivere volentes calumniose molestare [Chronica, cap. XV, p. 50.] , aequo tamen calamo intestina utrimque discidia eorumque varietates exposuit, quique ea concitarint aluerintve; neque dissimulare tentavit quaenam familia, ut causa sua vinceret, callide audacterque in summos pontifices molita sit. Erravit aliquando, sed bona fide et in rebus levioribus. Sedulo semper secernit atque declarat quae ipsemet expertus est et quae ab aliis didicit; mavultque suam ignorantiam fateri quam aliquid temere affirmare. Sic postquam descripsit et quomodo observantium familia initium ceperit et quae sibi fausta Perusiae in pauperrimis Sancti Francisci de Monte aedibus successerint, hoc candido modo prosequitur: Quis vero locus captus fuerit post locum Sancti Francisci de Monte, de quo supra, et quot loca et que et quo tempore in eadem provincia, penitus ignoro. Similiter que provincia prima fuerit post provinciam Sancti Francisci, nullam notitiam habeo, nec multum curo, quia necessarium nulla ratione putavi. Novi tamen quod per totam Italiam loca edificata fuerunt et fratres in magna numerositate creverunt. De ultramontanis partibus, in quibus etiam observantia relevata fuit, quo tempore et a quo sumpsit exordium, notitiam non habui, nec hactenus habere quesivi [Chronica, cap. V, p. 14.] .

[23] [varia doctrina excultus,] Neque scientiam vel profanam aspernatus est. Cum enim a teneris unguibus cuperet ad omnes disciplinas ab Ecclesia approbatas erudiri, in eas summo studio incubuit ac nonnihil utilitatis, ut ipse modeste insinuat, ex illis reportavit [In contione Del ben fare, apud Hugonem a Pescocostanzo, op. c., p. 80.] . Et revera in orationibus suis, in iis praecipue quas Funerale complectitur, magnam doctrinae speciem prae se tulit. Novit auctores quos vocamus classicos, oratores, philosophos, historicos, poetas, in primis Virgilium et Iuvenalem; novit Patres, medii aevi theologos, scriptores ecclesiasticos et asceticos, poetas, uti Boetium, Nicolaum de Lyra, Riccardum de S. Victore, Bonaventuram, Iacobum a Tuderto, Dantem Alighieri, quos apte excerpit. Nec minus avidus promovendi studia contionatorum sui ordinis, plura quae eos ad rite praedicandum iuvarent latine et italice digessit; de quibus infra. Interea ad scientiam sanctorum et ipsemet altius ascendere et alios incitare haud neglexit. Vir fuit, ut vocem usurpem qua egregios commilitones suos laudare solebat, [franciscani ingenii tenacissimus,] Deo acceptissimus, regularum S. Francisci, paupertatis atque oboedientiae observantissimus; in summa humilitate atque humanitate perduravit, ita ut omnes tam fratres quam saeculares in admirationem converteret. Nam in vetulo cano, patiente et humili atque gratioso apertis oculis Spiritus sanctus habitare videbatur [Provinciae D. Bernardini coenobia, ed. A. Amicio, f. 64v; ed. Lemmens, p. 117.] .

[24] [bis episcopalem dignitatem respuit.] Tot tantisque adornatum meritis virum facile crederem ad episcopalem sedem Aquilanam, prout Marcus Ulyssiponensis asseverat, a Summo Pontifice bis assumptum esse. Haec autem annis 1476, 1485 et 1493 vacavit [Eubel, Hierarchia catholica medii aevi, t. II, p. 103.] . Sed Bernardinus, qua erat summa animi demissione suique contemptu, ad illud fastigium evehi renuit [Ita quoque Agostino da Stroncone, L'Umbria serafica, in Miscellanea francescana, t. VI, p. 79.] , laetus mori in simplicitate sua franciscana.

§ III. Indices operum a B. Bernardino conscriptorum.

[25] Waddingi [Scriptores ordinis Minorum, s. v. Bernardinus Aquilanus.] et Sbaraleae [Supplementum ad scriptores trium ordinum S. Francisci, s. v.] errores ac falsas coniecturas singillatim notare omisimus, rati ab his sufficienter cautum esse elencho, quem quanta potuimus diligentia confecimus.

A. Opera prelo excusa.

I. Ammonitioni del B. Bernardino da Fossa dell' ordine de i Frati Minori dell' osservanza nell' anno 1491 composte et dal Magco et Eccelte nell' una e l'altra legge Dottore M. Antonio D' Amici suo quarto nepote nel 1572 primamente in luce mandate. Stampato in Vinegia per Jacomo de Vidali e Compagni ad istanza di M. Antonio d'Amici Aquilano da Fossa nell' anno 1572. In-8° [Giov. Pansa, Bernardino da Fossa. Contributi bibliografici, in Bollettino della Società di storia patria Anton Ludovico Antinori negli Abruzzi, t. V (1893), p. 226.] .

II. B. Bernardini Aquilani Chronica Fratrum Minorum observantiae. Ex codice autographo primum edidit fr. Leonardus Lemmens. Romae, 1902, in-8°, XXXIX – 111 pp. [De quo libro plura vid. supra, p. 687, num. 3-p. 689, num. 11.] .

III. Funerale B. Bernardini Aquilanae Fossae, centum abhinc annis compositum, nunc primum per I. U. Cons. Antonium Amicium eius ex fratre atnepotem, cum authoris vita in lucem prolatum. Cui de coenobiis Provinciae D. Bernardini, ac Vitis quorundam Patrum Ordinis eiusdem authoris accedit opusculum. Venetiis, 1572.

Constat ipsum Funerale (fol. 10 – 60v) sermonibus 32. Praemissum est autem ab ipso scriptore prooemiolum, quod proferre iuvat: Cum plerique Fratres Minores me saepius incitaverint, ut pro praedicatione ad funera sermones aliquot ordinarem, eo maxime, quia in hac nostra civitate Aquila saepissime ad ea praedicare contingit, eorum inclinatus sum precibus rem ipsam iuxta mei ingenioli facultatem aggredi, rogans cunctos qui illos aut praedicare aut pro sua consolatione legere voluerint, pro me apud Dominum intercedere dignentur. Ponam itaque breves sermones seriatim numerando, atque suum titulum cuilibet tribuendo, prout sequitur. De ecclesiastica eruditione in hoc Funerali profusa, cf. supra, p. 692, num. 23.

IV. Peregrinus, sive de Christo sub peregrini specie discipulis in Emmaus proficiscentibus apparente. Impressus ad calcem operis S. Iohannis de Capistrano De iudicio universali futuro et Antechristo, ac de bello spirituali P. Iohannis a Capistrano. Venetiis, apud Petrum Dehuchinum, 1578, in-12. Haec sola v. cl. Iohannes Pansa, in sua nimis ieiuna designatione [Pansa, Bernardino da Fossa, l. c., p. 226.] Exemplar titulo carens prae manibus habuit Hugo a Pescocostanzo fusiusque descripsit [Vita, p. 127 – 28.] . Constat volumen, minutissimis litteris impressum, 66 foliis ac 25 breves contiones, Diaetas denominatas, continet. Prima agit de Peregrino, et ultima de Ingratitudine. Folio 1 innotescit quid auctor intenderit: Cum diu desideraverim, ait, habere tractatulum unum de sermonibus brevibus et compendiosis, qui esset meus familiaris et socius, cogitavi imponere nomen Peregrinus. Quem libellum in peregrini Iesu ei apparentis memoriam, asseverat Ant. Amicius, prae sua pietate ac religione scripsisse mihi exploratum est [Vita, num. 6.] . Sed nobis impervium est undenam Hugo a Pescocostanzo hauserit opusculum fuisse anno 1498 confectum et anno 1573 prelo excusum.

V. Provinciae D. Bernardini coenobia cum Vitis quam brevissimis, cum Beatorum, tum optimorum a provincia ipsa oriundorum, ac exterorum Minorum Patrum observantium in iis fere singulis coenobiis sepultorum ad annum 1464.

Libellus pone Funerale (fol. 63v – 68) primum impressus est ac nuper a P. Leonardo Lemmens O. F. M. velut Appendix ad B. Bernardini Aquilani Chronica iterum editus (p. 113 – 26). Italice autem translatus iam olim prodierat cura Pauli Regio, episcopi Acquensis [La Vita del B. Iacopo della Marcha (Napoli, 1589), p. 173 – 85.] .

VI. Un sermone del B. Bernardino Amici da Fossa sulle Vergine secundum dicta Dantis [Nempe “Vergine madre, figlia del tuo figlio” etc. In hoc et sequentibus versibus contionator distinguit duodecim laudes Mariae Virginis proprias, quas scholastico et oratorio modo evolvit. Ugone da Pescocostanzo, Vita del B. Bernardino da Fossa, p. 131 – 32. Ab hac contione, cuius principium rescissum est, exorditur collectio manuscripta cui titulus est: Sermones varii. Vid. infra, num. XIII.] ed. A. Leosini, Aquila, 1865, in-8°.

Altera editio facta est a PP. Marcellino da Civezza et Theophilo Domenichelli, sub titulo: Beati Bernardini a Fossa Ord. Min. Obs. super laude ad Beatam Virginem in XXXIII cantico Paradisi Dantis Alighieri. Firenze, 1896, in-8° [Giov. Pansa, in Bollettino della Società di storia patria Anton Ludovico Antinori negli Abruzzi, t. XV (1903), p. 98.] .

VII. Tractatus de nubere volentium doctrina, ex sermonibus B. Bernardini Aquilani, hactenus non impressus, inter Tractatus illustrium in utraque tum Pontificii, tum Caesarei iuris facultate Iurisconsultorum, de matrimonio et dote, t. XI, fol. 113 (Venetiis, 1584).

Praemissum est, sine auctoris nomine, summarium Vitae, a Petro Rodulphio Tossinianensi concinnatum. Tres sermones seu contemplationes, prout a Bernardino vocantur, ad collectionem manscriptam pertinent Centurionem [Videsis infra, num. IX.] , ubi fol. 46, 102 et 103 occurrunt [Lemmens, op. c., p. XXIV, nota 2.] . In prima contemplatione exponuntur tres rationes, quibus moveri debent, qui nubere volunt: necessitas, moralitas, utilitas. In altera, tria quando contrahitur matrimonium requisita: puritas, maturitas, solemnitas. In tertia, tria vitanda: cupiditas, sensualitas, malignitas.

VIII. Vita del venerabile P. Fr. Filippo dell' Aquila scritta nell' anno 1456 dal B. Bernardino da Fossa, amendue Minori osservanti della provincia di S. Bernardino negli Abruzzi, data per la prima volta in luce, e corredata di alcune note dal P. Fr. Ugone da Pescocostanzo, Riformato dell' istesso ordine e provincia. Roma, 1870, in-12, 100 pp..

Quam Vitam italica lingua conscriptam latine reddidit et contraxit Waddingus, Annales Minorum, ad an. 1456, n. CCXVI – CCXXIV; et hanc epitomen iterum prelo excudit Papebrochius, Act. SS., Maii t. I, p. 549 – 51.

B. Opera manuscripta.

IX. Centurio. Codex autographus, membraneus et chartaceus in-4°, foliorum IX et 356, bipartitis paginis et scriptura densissima exaratus. Fol. III notatum est: Pertinet ad locum S. Angeli de Ocra et fuit fratris Bernardini de Fossa, ordinis Minorum de observantia, a quo completus fuit liber iste in loco Sancti Nicolai prope Sulmonam die 26 septembris 1486 (fol. 350). Postea autem Venetias in bibliothecae Marcianae pluteos migravit, ubi nunc signatus est Z. L. LXXXIX [I. Valentinelli, Bibliotheca ms. ad S. Marci Venetiarum. Codices mss. latini, t. II, p. 155 – 56.] . Fol. I ita prooemium incipit: Centurio autem et qui eum eo erant custodientes Iesum, viso terrae motu et his quae fiebant, timuerunt valde, dicentes: Verus Filius Dei erat iste. [Matth. 27, 54.] Additque scriptor: Centurio a centenario dicitur; et quia hoc volumen duos centenarios sermonum continet, merito Centurio vocari potest, et ut vocetur decerno. Et revera liber prior Centurionis (fol. 1 – 167) continet quinquaginta orationes, diebus dominicis Septuagesimae, Sexagesimae, Quinquagesimae et singulis quadragesimalibus diebus recitandas, quae omnes a versiculo quopiam epistulae in missa eiusdem diei legendae incipiunt; et quinquaginta alias orationes, definitis diebus haud ascriptas. Et illa contionum series in haec verba desinit: Sic patet sermo centesimus de iudicio temerario, et concluditur liber primus nostri Centurionis, ad laudem D. N. I. C. Amen. Alter liber (fol. 167 – 351) incipit sermone de verbo Dei, in quo enarratur versicuculus: Beati qui audiunt verbum Dei et custodiunt illud; et extremum locum occupat sermo de Passione Domini, cum hac clausula (f. 369): Sic patet sermo de Passione Domini,ad laudem ipsius et matris suae Virginis benedictae. [Luc. 11, 28.] At subsequitur, extra ordinem, oratio de Trinitate, quae ab auctore cum ceteris non posita est, quia ratione materiae, ait, est omnibus aliis excellentior, et in illo parum est de nostro. Foliis quidem liminaribus IV – IX, duae tabulae dispositae sunt, quarum prior sermones recenset secundum ordinem chronologicum, altera rationem alphabeti sequitur. Ultimis autem foliis 352 et 354 descripta est ab Ant. Amicio, B. Bernardini Vita, infra edenda [Ugone da Pescocostanzo, Vita del B. Bernardino da Fossa, p. 113 – 15.] .

X. Quodlibetum maiorem partem, nempe folia 1 – 216, obtinet codicis autographi, membranei et chartacei in-4, bipartitis paginis minuto charactere exarati, signati in bibliotheca Marciana Venetiarum Z. L. CXLIII [Valentinelli, op. c., p. 156.] . Secundum sententiam dominicam prooemio praefixam: Colligite quae superaverunt fragmenta ne pereant, volumen iure merito Quodlibetum nuncupatum est, quia de quolibet fideli saltem in genere multa continet, sive fidelis vivat, sive moriatur, sive iam in gloria existat. [Ioh. 6, 12.] Hinc in tres libros partitum est. Liber primus (fol. 2 – 103) agit de statu fidelium laborioso, quia in illo multa tractantur de vitiis et virtutibus, in quibus magnus labor existit, contra illa pugnando, et istas in adquirendo, conservando et exercendo, continetque quinquaginta duos sermones de tempore, scilicet a dominica Septuagesimae usque ad feriam tertiam Resurrectionis. In singulis vero contionibus explanatur locus evangelii, quod ad occurrentem feriam spectat; et ita haec series prorsus discrepat a simillima serie, quae in Centurione exhibetur. Utraque autem series genuinum, ut aiunt, Quadragesimale efformat; ac proin, quod huiusmodi a Bernardini biographis commemoratum est, cum alterutra praedicta serie consonare videtur. Itaque Antonius Amicius, ubi libellum Provinciae S. Bernardini coenobia Paulo Arrigucio Florentino dicat [Funerale, fol. 63.] , nimium lamentatur quod a se nondum adinventa sunt Quodlibet ac Quadragesimale, quippe quod sub una forma in Centurione sibi iam cognito includitur, et sub altera forma idem est atque primus liber Quodlibeti.

Secundus liber (fol. 104 – 126) de statu fidelium periculoso, quia punctus mortis est periculosus, uti experientia docet, constat e quadraginta sermonibus, quorum triginta duo cum prooemio ab Antonio Amicio sub titulo Funerale evulgati sunt [Vid. supra, p. 692, num. III.] .

Tandem in tertio libro (f. 128 – 216), de statu fidelium glorioso, descripti sunt quinquaginta tres sermones, nempe decem de D. N. I. C., duodeviginti de B. Maria Virgine, quos inter de Conceptione eius immaculata, quae ratione, testificatione, exemplatione nititur, et viginti quinque de sanctis, quorum ultimus prodit sanctus Bernardinus Senensis [Ugone da Pescocostanzo, lib. c., p. 115 – 18.] .

XI. Quaestiones duae: 1) Quomodo liceat procuratori Fratrum Minorum recipere pecunias quae offeruntur in sepultura ubi corpus S. Bernardini requiescit, et in utilitates fratrum vel aliorum expendere; 2) Utrum Fratres Heremitani S. Augustini sint Fratribus Minoribus preferendi, vel e contra, insertae fol. 229 – 231 in codice Marciano supra memorato [Num. X. Cf. Valentinelli, l. c., p. 157.] .

Prior quaestio ita incipit: Casus talis est. Corpus S. Bernardini ordinis Minorum requiescit in sepultura per crates ferreas undique clausa, et desinit: Predicta scripsi ad hoc ut conscientie nostre in bona pace remaneant, nempe licere propter amplissimam facultatem a papa Sixto IV ordinis Procuratori concessam et propter beati Angeli a Chivasso, tunc generalis observantium vicarii, assensum.

Altera quaestio incipit: Primo, videtur quod nomen debet esse conveniens rei et desinit: Hec scripsi, quia quandoque reperi me in talibus contentionibus, plerique vero in hoc puncto claudicant. Existimat autem auctor et pluribus argumentis persuadere conatur Fratres Minores heremitis S. Augustini praeferendos esse [Ugone da Pescocostanzo, l. c., p. 118 – 19.] .

XII. Tractatus predicabilis intitulatus de Floribus occurrit in codice Marciano Z.L.CXLIII, de quo supra [Vide Valentinelli, l. c., p. 157, et Ugone da Pescocostanzo, l. c., p. 118.] , fol. 218 – 223, mancus admodum. Nam post inscriptionem continuo legitur Liber primus, quod et alios libros subsecuturos esse annuntiat, et tres dumtaxat contiones, duae Del ben fare et tertia de dilectione inimicorum conscriptae sunt.

XIII. Sermones varii, quos exhibet codex autographus chartaceus, foliorum X et 274(0m,216 × 0m,145), bipartitis paginis exaratus et signatus num. 11, exstant in Tabulario municipali Aquilano, quo ex conventu Sancti Angeli Ocrensi translati sunt. De ipso codice haec notatu digna sunt. Fol. IIIv: Questo libro è tutto scritto a mano dal Beato P. Fra Bernardino di Fossa Mine Osse Reformato, che sta il suo corpo a S. Giuliano dell' Aquila intatto ad un altare; e volendosi aprire li cristalli tremo il convento e cossi sta venerato. Ita manus posterioris aetatis [C. de Lollis, Ricerche Abruzzesi, in Bullettino dell' Istituto storico italiano, N° 3 (1887), p. 80.] . Fol. V: Questo libro fu ritrovato da me Fra Giacinto da Introdacqua nella nostra libreria di Castel-Vetrano in Sicilia; e con sommo stento lo ripigliai dalle mani di quel bibliotecario, il quale mi attestò che l'anno scorso gli era venuto da Venezia con altri libri. Cio accadde nel 1766, quando io andava visitando quella provincia di Valmazzara. Fol. Vv: Perlegi ego Antonius U. I. D. minimus de Fossa, huius beati patris Bernardini itidem de Fossa ex fratre pronepos opus hoc, et pluries suspiravi et nonnullas lachrymas effudi, cum tot bona et sancta dicta hic considerarem annotata, quae iam conscripta et exemplata perfecte erant et ordinatissime in alio libro, dicto nempe “Quodlibetum” vel “Centurio”, qui huc usque non reperiuntur. Sequuntur (fol. VI – X) tres indices: primum index evangeliorum et epistularum de tempore et de sanctis, adiecto uniuscuiusque principio et fine; tum index omnium psalmorum ac demum alphabeticus omnium contionum ibi contentarum elenchus [Ugone da Pescocostanzo, l. c., p. 122 – 23.] .

Sunt autem numero 154 contiones, vel potius contionum schemata, quae diversa admodum tractant. Interiori tegumento voluminis manus posterior vocem Quadragesimale inscripsit. Quod ne primorum quidem sermonum titulis congruit. Hi enim agunt “de Virgine gloriosa secundum dicta Dantis [Deest initium. De hac contione cf. supra, p. 693, num. VI.] , — de verbo Dei, — de impedimentis omnium bonorum, — de ieiunio, — de ludo, — de peccato in communi, — de honore parentum, — de pace, — de passione Domini, — de resurrectione Domini, — de quocumque sancto, — de abdicatione saeculi, — de oboedientia, — de oratione”, etc. [Lemmens, op. c., p. XXVI.] . Aliquot huius collectionis sermones occurrunt etiam in Centurione ac Quodlibeto, sed ad meliorem formam redacti ac completi. Orationi autem de Passione Domini interposita sunt fragmenta poetica bene multa (fol. 65 – 68), quae praedicatoris ingenio nequaquam condita sunt, uti clare demonstravit C. de Lollis, v. cl.. [C. de Lollis, l. c., p. 83 – 94.] . Ultimo autem folio (274v) ipsemet beatus Bernardinus quaedam annotavit, ex quibus id referre placet: Corpus beati Ricci de Tuderto ordinis Minorum iacet in conventu Sancti Francisci de Aglono, et iacet, ut aiunt, iuxta altare maius; et est ibi populi devotio. Ita scivi anno 1459 in festo sancti Andreae. Et addit: Anno Domini 1464 [Lemmens, l. c.] .

XIV. Narratio In que modo lo loco de Sancto Angelo de Ocra e venuto alle mani de' Frati Minori chiamati Observanti, in codice Marciano Z. L. CXLIII, fol. 233 – 239 [P. 688 – 89. Cf. Valentinelli, l. c., p. 157.] . Quae 29 brevibus paragraphis absolvitur. Et imprimis notatum est conventum illum, anno 1242 a comitissa de Ocra monialibus aedificatum, post ducentos annos venisse in manus Fratrum Minorum, qui eum a ruina quasi excitaverunt et anno 1481 coeperunt incolere [Ugone da Pescocostanzo, l. c., p. 120.] .

C. Dubia vel spuria.

XV. Restitutiones S. Bernardini de Aquila ord. Min. sub brevi ac compendioso sermone coartata.

Codex membraneus Bibliothecae Municipii Perusini, signatus L. 28, fol. 1 – 68 [Mazzatinti, Inventari dei manoscritti delli biblioteche d'Italia, vol. V (1895), p. 194, n. 776.] . Tractatus ille qui his verbis incipit: Ad quod tenentur incendiarii, predones, pirate et ceteri consimiles. Respondet S. Bernardinus in suo Quadragesimali de religione christiana in sermone 33, art. 1, c. 1, quod ad rerum summam spectat, procul dubio excerptus est ex allata S. Bernardini Senensis contionum serie [S. Bernardini Senensis opera omnia, ed. De La Haye, t. I (Lugduni, 1650), p. 158 sqq.] . In confesso autem est S. Bernardinum Senensem, Aquilae vita functum, Aquilae sepultum ac summa veneratione cultum saepe nuncupatum fuisse S. Bernardinum de Aquila. Quod et huius codicis librarius inferius notat, dum tractatulum transcribere incipit de dispensatione male ablatorum incertorum secundum S. Bernardinum de Aquila, olim de Senis (fol. 208v). Hoc nobiscum benevole communicavit vir egregius, F. Briganti, bibliothecae Perusini municipii custos.

XVI. Usure secundum S. Bernardinum de Aquila, ordinis Minorum, ut habetur in suo quadragesimali Evangelium aeternum nuncupato, que sub brevi compendio redacte sunt. In eodem codice membraneo, fol. 68 – 165 [Mazzatinti, l. c.] . Et revera haec contracta sunt ex S. Bernardini Senensis quadragesimali de Evangelio aeterno, sermone 38 [De La Haye, op. c., t. II, p. 241 sqq.] .

XVII. D. Bernardini Senensis Vitam italica lingua a B. Bernardino Aquilano descriptam esse affirmat. praecipuus biographus, Antonius Amicius [Vita B. Bernardini, num. 6.] eiusque asseclae. “Eam esse puto”, ait Sbaralea, “quam dederunt Act. SS. continuatores Bolland. die 20 maii ex ms. conventus Aquilani sine nomine autoris, sed quem Aquilanum Minoritam ipsi agnoverunt Bollandii” [Supplementum ad scriptores trium ordinum S. Francisci, s. n.] . Sed haec vita latine concinnata est et auctorem prae se fert fratrem Ludovicum Vicentinum [BHL. 1193.] . Neque aliam scripsisse videtur beatus noster. Nam anno 1464, initio libelli Provinciae D. Bernardini coenobia aperte declarat se Acta S. Bernardini Senensis nondum attigisse: De cuius vita et miraculis atque eximia praedicatione nihil dicere praesumo, quoniam plerique excellentioris ingenii viri illius vitam describere nixi sunt, famaque ipsius per universum orbem diffusa vulgatur [Ed. Amicii, fol. 64; ed. Lemmens, p. 116, ubi vulgatur correctum est in augetur.] . Et anno 1480, quo circiter Chronica Fratrum Minorum observantiae digesta est, haec addit: De hoc viro non alia. Qui miracula et vitam et sanctitatem eius vult latius intueri, pergat Aquilam et suae canonizationis processus aspiciat [Hodie praesto sunt in Tabulario municipali Aquilano. Cf. C. de Lollis, l. c., p. 53 sqq.] , et videbit mirabilia Dei [Cap. VI, p. 19.] . An quidpiam postea de S. Bernardino Senensi commentatus sit, nos prorsus latet.

XVIII. Chronicon ineditum, quod “res gestas Aquile civitatis” ab anno 1254 ad annum 1423 vernacula lingua breviter describit, anno 1902 publici iuris fecit Iohannes Pansa, egregius Aprutii monumentorum scrutator atque custos [Quattro cronache e due diarii inediti, relativi ai fatti dell' Aquila, dal sec. XIII al sec. XVI, per la prima volta pubblicati con una dissertazione preliminare sulle fonti edite ed inedite della storia Aquilana, p. 41 – 63.] . Ludovici autem Antinori, concivis sui, qui saeculo XVIII amplissima sua eruditione Aprutium illustravit, sententiam secutus, existimavit illud opusculum B. Bernardino a Fossa attribuendum esse [Ibid., p. XLIII – XLVI.] . Sed nullum testimonium affert praeter Antinori auctoritatem, nihilque ex ipsius Chronici contextu eruit, unde huic opinationi aliquid firmitatis accedere queat.

XIX. Historiam revocationis bullae Eugenianae anno 1456 factae, quam Sbaralea, Waddingo [Annales, ad an. 1455, n. LIV.] praeeunte, B. Bernardino Aquilano ascribit [L. c.] , patet non esse nisi partem alius operis, nempe Chronicae FF. Minorum observantiae [Cap. XVIII – XXI.] .

XX. Libellus spicarum, a solo Petro Rodulphio Tossinianensi adductus, quem supra demonstravimus esse prorsus diversum a B. Bernardini Aquilani Chronico Fratrum Minorum observantiae [P. 689, num. 15.] .

XXI. Quadragesimale, quasi opus a Quodlibeto et a Centurione diversum, imprudens refert Ant. Amicius [Vita B. Bernardini Aquilani, n. 6. Quod Petrus Rodulphius Tossinianensis, l. c., atque alii repetunt.] . Nam in utroque opere, sive materiem sive ordinem spectas, facile reperire est quadraginta contiones inter se connexas ac tempore ieiunii quadragesimalis recitandas [Cf. quae de Quodlibeto supra diximus, p. 693, num. X.] .

XXII. Tractatus de corporali morte, foliorum 85 ac saeculo XV exaratus, qui inter Tabularii municipalis codices Aquilae in Vestinis sub num. 14 conservatur, a Iohanne Pansa B. Bernardino Fossano adiudicatur [Bernardino da Fossa, Contributi bibliografici, l. c., p. 224.] . Sed insigni viro, cum nullum ad hoc evincendum argumentum protulerit, astipulari non ausim. Interrogatus autem a me de huius libelli fatis, v. cl. qui Bibliothecae provinciali “Salvatore Tommasi” Aquilae hodie praeest, Horatius de Angelo, benigne respondit codicem chartaceum, cui membranea folia passim intermixta sunt, ex disperso Ocrensi Sancti Angeli conventu fuisse Aquilensi municipio addictum atque hinc nuper in bibliothecam provincialem transisse, ubi plutei S num. 60 obtinet. Additque haec in folio liminari legi: Manuscripta B. Patris Bernardini de Fossa Aquilani impressa Venetiis [Cf. supra, p. 692, nn. I et III – V.] extant, et legitur in eius tabella scripta manu. Sed hanc notam, post saeculum XVI exaratam et cuius pars posterior obscuritate scatet, ad dirimendam litem parum conducere nemo est qui non videat.

§IV. B. Bernardini vitae chronotaxis.

[26] Anno 1421, natus est B. Bernardinus Fossae, prope Aquilam Aprutinam [Cf. supra, p. 690, num 17.] .

1427, mense maio circiter, Bernardinus Aquilanus adhuc puerulus S. Iohannem Capistranum Aquilae intuetur admirabundus animos auditorum vehementer commoventem et inflammatis verbis, et exhibita tabella in qua depictum erat nomen Iesu cum imagine Crucifixi [Cf. ibid., et Vita del ven. P. Fr. Filippo dell' Aquila, p. 16 – 17.] .

1431, 20 februarii, mortuo Martino V, sol obscuravit circa vigesimam secundam horam … prout oculis meis vidi et fixum mente teneo [Chronica, cap. VIII, p. 28.] .

1438, die 15 augusti et sequentibus, Aquilae Bernardinus contionibus interfuit, quas habuit Bernardinus Senensis, renuntiatus generalis fratrum de observantia in locis cismontanis vicarius. Hunc audivi, inquit in suis chronicis, Aquilae praedicare 12 praedicationes tempore quo erat Aquilae rex Renatus. Et quando in die Assumptionis Dominae nostrae praedicavit ante faciem ecclesiae Sanctae Mariae de Collemadio et assimilavit beatam Virginem stellae; et completa praedicatione, stella quaedam in aere apparuit intra horam tertiam et sextam, et totus populus vidit et miratus est, et ego vidi [Ibid.. cap. VI, p. 19.] . Et infra: Quando sanctus Bernardinus Aquilae praedicavit et, completa praedicatione, extra ecclesiam Sanctae Mariae de Collemadio stella visa fuit, secundum quod supra retulimus, vicarius erat generalis fratrum familiae Italiae, et pro quadam discordia, quae inter vicarium provinciae et aliquos fratres vertebatur, Aquilam venerat, iuxta quod mihi fratres retulerunt; eram enim tunc puer [Ibid., cap. VII, p. 24.] . Iam vero S. Bernardinus Senensis munere vicarii seu commissarii generalis ab anno 1438 ad annum 1442 functus est [H. Holzapfel, Manuale historiae ordinis Fratrum Minorum, p. 624.] , et Renatus, Siciliae rex, anno 1438 aliquot dies Aquilae constitit, armatorum copias in Alfonsum coacturus [L. Muratori, Annali d'Italia, an. 1438, p. 175 – 76. Cf. P. Collenutio, Compendio delle historie del regno di Napoli (Venetia, 1539), fol. 180 – 81. Fata autem regis Renati in Aprutio uberius descripta sunt in Giornali Napolitani an. 1266 – 1478, Rerum italic. script., t. XXI, p. 1108 et sqq.] . Iuxta diplomata, ad quae Lecoy de la Marche regis Renati itinerarium composuit [Le roi René, t. II (Paris, 1875), p. 442.] , die 14 augusti castra posuerat prope Boianum [Rite sic emendatum ex Boyam a N. F. Faraglia, Storia della lotta tra Alfonso V d'Aragona e Renato d'Angiò (Lanciano, 1908), p. 143, annot. 2.] , triginta chiliometris ab Isernia distans, et die 10 septembris Aquila nondum discesserat. Ac proinde emendandus est Bernabaeus, qui in sua S. Bernardini Senensis Vita illud stellae prodigium exeunti anno 1439, quo Renatus Aquilae non comparuit, annectit [Act. SS., Maii t. V, p. 280*, num. 12.] .

1438, die 18 octobris, Perusiae in Umbria superiora iurisprudentiae studia incepit [Cf. supra, p. 690, num. 17.] .

1439, initio mensis septembris, Perusiae in universitate studebat. Inicit namque memoriam necis hoc anno perpetratae dominorum Fulginentium, quorum domus vocabatur de Trincis. Quos quidam terribilis patriarcha de Corneto destruxit, et eo tempore ego eram Perusii studens, et ad nihilum redegit, ita quod nullum germen de illis remansit, sed omnes annihilati fuerunt [Chronica B. Bernardini, cap. II, p. 6.] . Iam vero Iohannes Vitelleschi, Corneto oriundus, Alexandriae patriarcha et legatus Sanctae Sedis, expugnato die 8 septembris 1439 oppido Fulgineo, iussit huiusce dominum, Conradum Trincium [Che era signore, ovvero scorticatore che dirò meglio illius urbis. Fragmenta Fulginatis historiae, in L. Muratori, Antiquitates italicae medii aevi, t. IV (Mediolani, 1741), p. 154.] , eiusque filios, Hugolinum et Caesarem, strangulari [Diario del Graziani 1309 – 1491 de rebus a Perusinis gestis, in Archivio storico italiano, Ser. I, t. XVI, parte 1, p. 442 – 44.] .

1441, mense augusto, Bernardinus Perusiae studebat, dum huc advenerunt legati a patriarcha Iacobitarum missi. Nam, ut ipse ait, Eugenii IV temporibus missi venerunt Indi, quos Perusii honorifice susceptos cum sonitu campanarum et occursu civium equestrium mandato summi pontificis receptos vidi [Chronica, cap. IX, p. 29.] . Quae pompa, ad legatos patriarchae Iacobitarum honorandos instructa, duce fratre Alberto de Sarthiano, per Perusiae plateas incessit die 22 augusti 1441 [Diario del Graziani, l. c., p. 470 – 71.] .

1444, mense iunio, B. Bernardinus Aquilanus, audito primo miraculo a S. Bernardino Senensi post mortem patrato, intrandi religionem S. Francisci consilium iniit, ut ipse contionando testatus est [Peregrinus, Dieta XIX. Ugone da Pescocostanzo, Vita del B. Bernardino da Fossa, p. 18, nota.] .

1445, quarto idus martii, Bernardinus S. Francisci ordinem ingressus est [Vita B. Bernardini, auctore Ant. Amicio, n. 4.] . Ipse, cum fratrem Iacobum de Marchia in suo chronico [Cap. VI, p. 21.] laudasset, haec addit: Vocavi ipsum patrem meum prae ceteris, quia ipse mihi habitum religionis dedit in civitate Perusii.

In loco Brulliani, qui est in confinibus civitatis Camerini et Fulginei, post capitulum anno 1368 Fulginei habitum, instauravit frater Paulutius de Trincis seu de Fulgineo, sub obedientia ipsius patris ministri generalis, artissimam regulae S. Francisci observantiam. Unde illius sectatores nuncupati sunt familia fratrum de observantia vel simpliciter, uti semet appellare malebant, familia. Iste locus, ait Bernardinus, in quo et ego ipse quandoque fui, asperrimus est et ab hominum habitatione valde remotus, nec in partibus illis vinum recolligitur … Verum quia illi saeculares in partibus illis habitantes pauperes sunt et patria valde petrosa, ideo saeculares incedunt nudis pedibus et zocculos ferratos ferunt pro calciamentis, quorum exemplo illi primi fratres etiam nudis pedibus zocculis uti coeperunt. Hinc est quod tota familia, illorum patrum exemplo, zocculis utitur nudis pedibus usque modo [Chronica, cap. II, p. 8 – 9.] .

1446, tertio nonas martii, B. Bernardinus religionis vota Stronconii emisit [Vita auctore Amicio, n. 4.] .

1446, paulo post religiosam professionem, interfuit contioni quam beatus Albertus de Sarthiano ad tuendam famam suam Perusiae habuit. Quidam vero magister in theologia conventualis ad suam praedicationem audiendam convenerat. Qui audiens illum bonum virum ita ferventer se defendentem et conventuales mordentem, tanta poena et mentis confusione turbatus erat, quod prae angustia in sudorem totus videbatur esse conversus. Plura quae dixit mente teneo; sed melius esse tacere quam scribere censui. Illo tempore frater eram, sed iuvenis et paulo ante professus. Et in veritate illi patri magistro fui compassus, et iudicio meo plus quam oporteret contristabatur; poterat enim mitius dissimulare [Chronica, cap. IX, p. 32.] .

Inter annos 1446 et 1449, B. Bernardinus, qui Ordini seraphico a S. Iacobo de Marchia Perusiae, in provincia nimirum S. Francisci, aggregatus fuerat, transit in provinciam Pennensem. Vivebat, ait, reverendus pater frater Iohannes de Capistrano, cuius intercessione frater reverendus Iacobus de Primaditiis, tunc vicarius generalis [Hoc munus implevit 1446 – 1449. Holzapfel, l. c., p. 625.] , ut ad hanc provinciam redirem, mihi obedientiam fecit [Chronica, cap. X, p. 35.] .

1449, die 29 augusti, Aquilae interfuit ultimae quam Nicolaus V de B. Bernardini Senensis miraculis praescripserat inquisitioni. Nam, postquam exposuit quales partes habuerint Iohannes de Palena, episcopus Pennensis (1433 – 1454) et Angelus de Capranica, episcopus Asculanus (1447 – 1450) et deinde Reatinus (1450 – 1469), in persequenda hac indagatione, cui iam allaboraverant alii antistites [Bulla canonizationis, § 10 – 12, et documenta coaeva ed. a Waddingo, Annales Minorum, an. 1449, nn. XIII et IX, et an. 1450, n. III.] , ita pergit scriptor: Tempore indulgentiae Sanctae Mariae de Collemadio [De indulgentia plenaria, quam Caelestinus papa V in decollatione sancti Iohannis Baptistae lucrandam ecclesiae Sanctae Mariae de Collemadio anno 1294 elargitus est cf. eius Vita, ab auctore aequali conscripta, in Anal. Boll., t. XVI, p. 419.] extra civitatem Aquilanam praesens fui in examinatione duorum mortuorum, quos resuscitatos fuisse divina potentia ob merita sancti Bernardini testati fuerunt, quorum unus erat praesens puer quinque annorum de comitatu Aquilae, altera femella similis aetatis de Civitate Regali [Chronica, cap. XI, p. 36.] .

Anno iubilari 1450, die Pentecostes, nempe 24 maii, Romae, in basilica Sancti Petri apostoli sollemnem S. Bernardini Senensis canonizationem contemplatus est. Pro parte mea vix angustiosiorem diem toto tempore vitae meae habuisse me recolo; ecclesiam ingressi fuimus, nec postea exire valuimus, ita plena erat Sancti Petri ecclesia. Italici, Francigenae, Catalani, Hispani, Ungari et Burgundi, saeculares et fratres, monachi et eremitae et omne genus hominum eramus mixti et ita stricte coniuncti, quod nemo se solum movere poterat, sed omnes movebamur nunc infra, nunc supra, ita quod prae lassitudine iam spiritum exhalare videbamur. Omnes vero mansiones et planities ante ecclesiam Sancti Petri ita erant plenae, quod granum milii supra populum iactatum vix in terram cadere potuisset [Magnificum huius canonizationes spectaculum describit Augustinus Dathus, Opera, Fragmentum Senensium historiarum (Venetiis, 1516), lib. II initio, fol. CLXXXVIv – CLXXXVII; iterum excusum inter S. Bernardini Senensis opera omnia, ed. I. De La Haye, t. I (Lugduni, 1650), p. 48 – 49.] . Et paulo ante: Eo tempore (canonizatio) facta fuit, quo generale capitulum Romae fuit celebratum; in quo tanta fratrum multitudo convenit, quod primis ingredientibus ecclesiam Sancti Petri adhuc ultimi erant in Ara Caeli [Hic fuit Romae praecipuus Fratrum Minorum conventus, haud procul a Capitolio dissitus.] , et omnes processionaliter incedentes divinas laudes cantabant [Chronica, cap. XI, pp. 38, 37. Teste oculari, Roberto de Licio, eximio contionatore: Fuit generale capitulum Fratrum Minorum in quo convenerunt ultra quinque milia fratrum. Et ego de ipso (S. Bernardino) post canonizationem sermonem ad populum habui, in quo concurrerunt multa milia virorum ac mulierum (cf. Sermones Roberti de Sanctis, Venetiis, 1490, f. 215v).] .

1451, Aquilam incoluit. Quod facile eruitur ex his quae fuse enarrat de fratre Roberto de Licio [De eloquentissimo illo oratore, cuius tamen superbae indoli nota videtur inurenda, plura diligenter collegit R. P. L. Lemmens, B. Bernardini chronica, p. 44 – 45, nota 2.] , qui iam famosus praedicator effectus, Aquilam praedicaturus a patre fratre Iohanne de Capistrano vicario generali missus praedicare, cum maxima acceptatione incepit et se parum vel multum staturum iuxta populi devotionem promisit; deinde ad suggestionem cuiusdam sui socii mutavit propositum. Ego vero videns scandalum populi et suam confusionem et fratrum, dulciter illum confortabam allegans obedientiam, quam promiserat [Ibid., p. 40.] . Et multa alia adduntur scitu haud incuriosa..

1452, maii 27, in Sancto Iuliano extra civitatem Aquilanam post canonizationem S. Bernardini generale capitulum (scilicet fratrum observantiae) extitit celebratum, et pro necessitatibus fratrum ratione arctitudinis loci debita convenientia haberi non poterat. Propterea fratres provinciae cum patribus generalis capituli tractarunt, ut capitulum fieret in civitate in conventu Sancti Francisci, quem patres conventus benignissime obtulerunt. Patres vero capituli generalis omnes unanimiter responderunt, dicentes: “Potius in Sancto Iuliano volumus, — per modum loquendi — esse mortui, quam in conventu intra civitatem vivi.” Et ita in Sancto Iuliano factum fuit. Et capitulum generale in nostra familia meo iudicio nunquam devotius actum fuit…

Nihilominus duo fratres inflati fuerunt et conquesti, quod in illo capitulo debitus eis honor non fuit exhibitus. Cuius rei veritatem ignoro, maxime quia in nostra familia tales honores non consueverunt inquiri, et quia ratione iuventutis et modicae practicae, quam tunc religionis habebam, tunc minime consideravi… [Ibid., p. 38 – 39.] .

In isto capitulo congregati simul magister Seraphinus de Gaeta, vir utique valens et bonus [Sbaralea, Supplementum ad scriptores trium ordinum S. Francisci, p. 656.] , frater Barnabas de Interamnes [Ibid., p. 109. Hic praecipuas partes egit in condenda re prorsus nova, Montibus scilicet Pietatis.] , et plerique alii fuimus. Et magister Seraphinus ait in communi sermone respondens: “Vere puto quod ordo Minorum nunquam in tanta fuit reputatione constitutus.” Hoc verbum fuit magnum et praesumptuosum, quia tempore beati Francisci et sociorum quaedam videbatur esse schola sanctorum. Tamen in maxima tunc erat reputatione; hinc miracula sancti Bernardini, illinc praedicatorum acceptationes, ex alio latere exemplaris vita fratrum, ita quod totius ecclesiae videbatur exemplar. Et adiecit magister Seraphinus: “Unum deest nostrae familiae, scilicet studium litterarum.” Cui contradiximus omnes. Ego vero ceteris praesumptuosior dixi: “Cum secundum te ordo Minorum nunquam apud saeculum in tanta reputatione fuerit, et constat quod hactenus in familia studia minime fuerunt, ergo clarum est melius esse studia non habere.” Quod dictum ab omnibus extitit commendatum. Et addidi: “Numquam in familia docti defuere viri. Dominus enim doctos de saeculo ad religionem vocat, et sine suo labore defensores habet. Vacent ergo fratres orationi, devotioni et divino cultui; et ipse Dominus familiam suam defensat et auget.” In isto capitulo reverendus pater frater Marcus de Bononia generalis vicarius fuit electus [Quo munere functus est an. 1452 – 1455. Festum eius liturgicum, a Pio IX approbatum, die 31 martii celebratur. Chronica, cap. XIII, p. 43 – 44.] .

1453, cum Nicolaus V scire cuperet placeretne regimen ab Eugenio IV fratribus familiae impositum, vicarius generalis de singulis provinciis plures principaliores fratres vocavit. De hac nostra provincia quinque fratres cum patre vicario, qui tunc erat frater Matthaeus de Narnia, vocati Romam accessimus [Ibid., cap. XIV, p. 48.] . Fratres regimen unanimiter approbarunt. Tunc dixi: “Cum fratribus totum mundum non timeo; victores sumus”. [Ibid., p. 49.] .

1454, die 9 iunii (tempore Pentecostes), in capitulo Observantium provinciae Aprutinae, B. Bernardinus prima vice in loco Sancti Nicolai prope civitatem Sulmonis fui vicarius electus ad huius nostrae provinciae Sancti Bernardini regendam familiam [Ibid., cap. XVII, p. 56 – 57. Errat proinde Hugo a Pescocostanzo, qui primum B. Bernardini provincialis praefecturae triennium ad an. 1451 assignat in Vita del B. Bernardino da Fossa (Napoli, 1872), p. 27 – 28.] .

1454, die 12 augusti, litteris in conventu S. Francisci Aquilae datis, frater Bernardinus Aquilanus, vicarius provinciae S. Bernardini [Miror quod in his litteris, quas ceteroquin non vidi, B. Bernardinus seipsum dicit vicarium provinciae S. Bernardini, cum constet hoc nomen inditum dumtaxat fuisse anno 1457, in capitulo generali Mediolanensi, isti provinciae, quae hactenus vocabatur Pennensis. Vid. infra, ad an. 1457.] , fratres Iohannem de Taliacotio et Ambrosium de Aquila ad fratrem Iohannem de Capistrano, qui ipsos ad se accersiverat, mittit, ut ei in omnibus rebus morem gerant. [Ita ex epistula a R. P. Leonardo Lemmens secundum editionem P. Hugonis a Pescocostanzo prolata, Chronica, p. 81, annot. 2.] .

1455, 1 novembris, adest Assisii, ad Sanctae Mariae de Angelis, generali fratrum observantium conventualiumque congregationi, a Calixto III praescriptae, ut eorum discidia pacifice componerentur [Chronica, cap. XVIII, p. 62 – 63; Calixti III litterae datae 29 iulii, 21 octobris et 17 octobris 1455. Waddingus, ad an. 1455, num. XLV – XLVII.] . Summus pontifex legatum in ista causa misit quendam abbatem Sancti Ambrosii de Mediolano [Cf. infra excerpta ex chronica, cap. XVIII, annot. 17.] .

1455, 6 novembris, pacis articulos fratribus conventualibus proponendos ipse Bernardinus Aquilanus et ceteri fratres observantes qui congregationi interfuerunt subscribunt [Waddingus, ad an. 1455, nn. LII et LIII.] .

1456, mense iunio, Vitam vero beati Philippi de Aquila († 4 maii 1456) notavi tantum in sermone vulgari pro consolatione communi fratrum [Vita del venerabile P. Fr. Filippo dell' Aquila scritta nell' anno 1456 dal B. Bernardino da Fossa, data per la prima volta in luce da P. Fr. Ugone da Pescocostanzo, Roma, 1870.] . Sed miracula post mortem ipsius acta pro parte episcopus Sulmontinus notavit, pro parte fratres [Ibid., cap. XII et XIII.] . Et omnia habentur in loco Sulmonae, ubi corpus eius requiescit [Cf. insuper Act. SS., Maii t. I, p. 548 – 52.] . Degebat tunc temporis B. Bernardinus Sulmonae apud Sancti Nicolai, vicarius provinciae Sancti Bernardini, ut ipse declarat [Videlicet in Vita B. Philippi ab ipso conscripta, pp. 81 et 84.] .

1457. Ista vero nostra provincia, quae antiquitus Pennensis vocata fuit, in capitulo generali Mediolani celebrato (nempe anno 1457), tempore illustrissimi ducis Francisci Sforza, in quo totus ordo convenit tam patrum reverendorum conventualium, quam etiam de observantia nuncupatorum, in quo et ego ipse praesens fui (tamquam vicarius illius provinciae), de communi consensu totius capituli generalis ad sonum campanellae congregati, mutato nomine Pennae, provincia S. Bernardini ob reverentiam sancti novelli in illa quiescentis vocari promeruit [Chronica, cap. V, p. 16; cf. cap. XXV, p. 85.] .

1457. Cum esset totus ordo Mediolani capitulariter congregatus, advisati fuimus quod illud capitulum Paduano simile foret, nisi fieret provisio. Accessimus ad illustrissimum ducem Franciscum recitantes narrata. Qui dixit: “Non credo; cum generali locutus sum.” Et adiecit: “Nollem pro toto mundo quod in civitate mea contingeret quod in capitulo Paduano contigisse refertur.” Hoc auribus meis audivi. Et cum fratres instarent, dixit. “Iam dixi vobis, non credo; tamen ecco mi!” Puto quod, si fratres voluissent, pro nostra defensione magnum exercitum praeparasset [Ibid., cap. IX, p. 30.] .

1458, die 20 maii, capitulo generali Romae in conventu Aracaeli interest [Ibid., cap. XXVI, p. 86.] . E quattuor fratribus citramontanis fuit qui cum quattuor fratribus ultramontanis, data a Summo pontifice facultate, observantiae regularis vicarium generalem elegerunt [Ibid., p. 86 – 88.] .

1458, post 28 maii, soluto vero capitulo, pater vicarius generalis me secum Romae retinuit et patrem fratrem Marcum de Bononia. Tunc generalis novus… de novis bullis et nova concordia coepit nobiscum habere sermonem [Ibid., cap. XXVI, p. 88.] .

1458, initio mensis augusti, B. Bernardinus Roma profectus Aquilam rediit. [Ibid., cap. XXVII, p. 91.] .

1462, die 3 octobris, degebat Bernardinus in coenobio Sancti Andreae, prope Theatem (Chieti), totus in aliquot Raimundi Lulli opusculis transcribendis [Cf. supra, p. 687, num. 6.] .

1464, B. Bernardinus opusculum concinnavit in quo recensentur provinciae D. Bernardini coenobia cum vitis quam brevissimis cum beatorum tum optimorum a provincia ipsa oriundorum ac exterorum Minorum patrum observantium in iis fere singulis coenobiis sepultorum ad annum 1464 [Ed. Antonius Amicius et L. Lemmens. Cf. supra, p. 687, num. 6, et Valentinelli, t. c., p. 157.] .

1464, 20 maii, Assisii in generali familiae observantiae regularis capitulo, cui interfuit, designatus est frater Bernardinus de Aquila vicarius provinciae Bosnae et Dalmatiae [Chronica, cap. XXIX, p. 97.] , quas Pius II pontificiis litteris uniendas esse decreverat. Quo munere triennio functus est [Ibid., cap. XXX, p. 103.] . Ego vero tribus annis quasi incus inter tres malleatores vixi, et tamen Dominus meus bonam mihi gratiam fecit; nam nostro triennio fuerunt in unione coniuncti. Ex uno latere Bosnenses, ex alio Ragusini et ex alio Dalmatini me cruciabant [Ibid., p. 105.] .

1464, mense iunio, Dalmatiam petiturus, B. Bernardinus Anconam venit [Ibid.. cap. XXIX, p. 97.] . 1464, die 3 iulii, B. Bernardinus Iadram, Dalmatiae caput, applicuit. Nam cum consilium ei esset ad portum Flavoniensem die 24 iunii appellere, pridie extremum sinus Quarnero 68 chiliometris longi angulum, prospera navigatione usus, praetervehi debuisset; ast mala bestia borea reiecti prope Porto Lungo, post multa pericula, quae per XIII dies in mari passi fuimus, demum artificiose Iadram opus fuit intrare [Chronica, p. 97 – 98.] .

1464, die 31 augusti, provinciae Bosnae et Dalmatiae vicarius frater Bernardinus Aquilanus ad praedictam provinciam se conferens, provinciale capitulum utriusque familiae in loco Pasmani, custodie Sancti Hyeronimi, ultima die augusti congregavit. Quod saltem usque ad diem 7 septembris protractum est [Litterae vicarii generalis Marci a Bononia, apud Fermendžin, Acta Bosnae potissimum ecclesiastica, Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, t. XXIII (Zagabriae, 1892), p. 260 – 62.] .

1465, die 20 februarii et sequentibus, quadragesimales contiones Sibinici B. Bernardinus praedicabat. Sed, mandante generali vicario Marco de Bononia, praedicationem in media quadragesima male contentus reliqui et Ragusium accessi [Chronica, cap. XXX, p. 101.] , ut huius urbis fratres ad consentiendum decretae fratrum Bosnae et Dalmatiae unioni adduceret.

1467, in festo Pentecostes, die 24 maii, B. Bernardinus generali capitulo familiae observantium Mantuae interfuit [Ibid., cap. XXXI, p. 105.] . Patres vero capituli me procuratorem sive commissarium in curia Romana fecerunt [Ibid., p. 106.] . Grave illud munus retinuit usque ad capitulum generale, quod ob praematuram fratris Baptistae de Levanto, generalis vicarii, mortem, anno 1469 consueto Pentecostes tempore convocatum est.

1469, die 7 iunii, B. Bernardinus, in curia commissarius, decretum a Paulo II, summo pontifice, impetrat, quo praescribitur ut deinceps in eligendis ordinis praelatis per illos, qui scrutinia agunt, simpliciter dicatur quot voces quisque electus habeat, suppressis silentio eligentium nominibus. Nam hac via salubrius et melius cum pace et quiete omnium, sine rancore et invidia, ad ipsam electionem in Domino procedetur. [Waddingus, ad an. 1469, n. II.] .

1469, in comitiis generalibus, B. Bernardinus Aquilanus aliique e gravioribus patribus, quibus concredita fuerat cura dirimendi causam de abstinentia a carnibus diebus mercurii, quam agitaverat Baptista de Levanto, vicarius generalis nuper exstinctus, decreverunt propositum onus pio singularum provinciarum studio relinquendum esse [Id., ibid., n. VIII.] .

1472 – 75, iterum provinciae Sancti Bernardini vicarius praepositus est ven. servus Dei [Cf. supra, p. 691, num. 20.] .

1480, B. Bernardinus Ocrensem Sancti Angeli conventum, prope Aquilam, a Sixto IV concessum, incepit reparare et a die 20 augusti anni sequentis, cum aliquot fratribus familiae inhabitavit [Ugone da Pescocostanzo, Vita del B. Bernardino da Fossa, p. 73 – 74. In testimonium adducit auctor B. Bernardini opellam In que modo lo loco de Sancto Angelo de Ocra è venuto alle mani de' Frati Minori chiamati Observanti. Cf. supra, p. 695, num. XIV.] , applaudentibus brevi huius loci incolis, qui ipsi Bernardino eiusque sodalibus declararunt: Noi prima vi semo stati contrarii, e mo ne semo più contenti che li altri [Ibid., ex eodem fonte, p. 75.] .

1486, in conventu Sancti Nicolai prope Sulmonam residet, ubi mense septembri ducentarum contionum seriem exegit, cui nomen Centurionis indidit [Cf. supra, p. 693, num. IX.] .

1491, Bernardinus Ammonizioni vitae spiritualis [Ita Ant. Amicius, qui hoc opusculum anno 1572 edidit. Cf. supra, p. 692, num. I.] seu parvulum catechismum conscribit, in quo perspicue explanantur fidei articuli, praecepta Dei et Ecclesiae, potissimum de confessione, ac piae commentationes orationis Pater noster. Cuius opusculi exstat exemplar forsan unicum in Bibliotheca Vaticana [L. Lemmens, op. c., p. XXX.] .

1503, die 27 novembris, sanctissime moritur [Cf. supra, p. 690, num. 16.] .

I. VITAE EPITOME AUCTORE MARCO ULYSSIPONENSI
Ex Tercera parte de las chronicas de la orden de los Frayles Menores del seraphico Padre S. Francisco (en Lisboa, 1615), lib. VII, cap. XXXVIII, fol. 205v – 206. — Cf. Comm. praev., p. 689, num. 12.

Bernardinus a Fossa Ord. Fratrum Minorum (B.)

AUCTORE MARCO ULYSSIPONENSI

En este [In margine legitur: Mariano-Memoriales, fons videlicet huius vitae summarii.] año de mil y quinientos y tres passo al Senor fray Bernardino de Aquila, de Fosa. Este religioso fue estudiante cinco anos en la universidad de Perosa, en el derecho canonico. Y hecho devoto de la orden por los milagros de sant Bernardino ya defunto, oyo una quaresma los sermones del santo fray Iacome de la Marca, con los quales se convertio a dexar el mundo, y recibio de su mano el habito de la religion. En la qual mudo el nombre, y se llamò fray Bernardino por la devocion que tenia a este sancto, como quiera que en el siglo se llamasse Juan [Secundum Ant. Amicium (Vita B. Bernardini, n. 3) haec nominis permutatio invito Bernardino effecta est.] . Despues de professo, y ordenado sacerdote, fue embiado por el sancto fray Juan de Capistrano a la provincia de S. Bernardino, de donde era natural, y fue en ella diez años vicario provincial. Despues fue embiado a Dalmacia y a Bosna por provincial, de donde bolviendo fue hecho commissario de la corte Romana, y siempre en todos sus cargos fue tenido en gran reverencia de los frayles, y de los seglares. Fue varon de grande abstinencia, siguiendo siempre la vida comun. Era de grande espiritu en la oracion, en la qual tenia gracia de muchas lagrymas. Nunca quitava los ojos de la cruz de nuestro Señor Jesu Christo, y por la mucha abundancia de lagrimas que derramava, traya siempre los pechos mojados. Tenia por costumbre de tener siempre en su celda, o en qualquiera otra parte que estuviesse, una imagen del crucifixo, que el avia pintado, y mirandola se bañava muchas vezes en lagrimas. Cree se que fue muchas vezes consolado, y visitado del Señor, porque por sus oraciones alcanço muchos milagros. Una vez estando este siervo de Dios en gravissima enfermedad, empeço a salir de su manga y braço un tan suave olor, que maravillosamente confortava a el, y a los que con el estavan [Haec quoque apud Amicium, in Vita, n. 7.] . Lo qual devio proceder de algun tocamiento celestial, assi como acontescio al sancto fray Jacome Barletano de Ripio [Crediderim de Ripio mendose scriptum esse pro de Puppio. Haec enim de Iacobo Barletano refert Bartholomaeus Pisanus (De conformitate vitae B. Francisci ad vitam Domini Iesu(libro I, fructu VIII, parte secunda), Analecta Franciscana, t. IV, p. 260: In Puppio (Poppi, in tractu Casentino) iacet frater Iacobus Barletanus. Cui Christus apparens in silva certificavit eum de remissione peccatorum suorum, quam semper optaverat. In cuius signum Christus posuit manus dicti fratris intra suas manus; et ex tunc tantum odorem sensit in suis manibus, quod omnium odorem fragrantiam excederet, et multo tempore post ob eius reverentiam sibi manus non lavit. Eadem ferme iterantur ibid., fructu XI, parte secunda, p. 519.] . Aparescio le dos vezes S. Bernardino, y en la primera le sanò de una grande enfermedad [Hanc gravem infirmitatem et subsecutam sanationem enucleavit Ant. Amicius, Vita, n. 4; sed nomen illius qui aegroto apparuit reticet.] , y la segunda vez estando otra vez enfermo para morir, en la qual lo consolò, y confortò, para el trance de la muerte. Era este varon exemplo de toda gravedad, y religion en todas sus obras. Fue electo dos vezes de la ciudad de Aquila, por obispo; mas el sancto varon, y de humilde coraçon, nunca consintio en ello. Un noble ciudadano llamado Pablo de Caponis, estando muy enfermo, fue visitato deste siervo de Dios, y encomendandose mucho en sus oraciones, dixo el a todos los que presentes estavan: “Pidamos todos a nuestro Señor, que si el fuesse servido, embia salud a este enfermo”. Y hecha aquella breve oracion por todos los que alli estavan, hizo la señal de la cruz sobre el enfermo, y luego sanó.

II. VITA B. BERNARDINI AB ANTONIO AMICIO I. V. C., EIUS EX FRATRE ATNEPOTE, DESCRIPTA.
Cf. Comm. praev., p. 689, num. 13 – 15.

Bernardinus a Fossa Ord. Fratrum Minorum (B.)

AUCTORE ANOTNIO AMICIO

[1] [B. Bernardinus Fossanus, dum Perusiae iuri studebat,] Beatus Bernardinus in oppido Fossa, ab Aquila Aprutii urbe quatuor fere lapidibus distante, ex Amico Sciolaque parentibus ortus ac octavum supra decimum annum agens [Anno scilicet 1438, quippe qui anno 1421 natus sit. Cf. Comm. praev., p. 690, n. 17.] , ita latinis est literis eruditus, ut vel iurisprudentiae vel rei medicae satis commode operam navare potuisset. Qui a quodam praestantissimo iureconsulto nec vulgaris existimationis [extimationis Le.] viro, Aquilano cive, Pace nuncupato, utri earum incumbere statuisset, interrogatus: “Rei medicae, pro patris voluntate” respondit. Repetenti autem: “ Cur non legibus?” simpliciter retulit se semper audivisse iurisconsultos ac causidicos omnes inferorum poenis destinari. Quod sane a veritate alienum iurisperito contendente, imo rem medicam conscientiae perniciosiorem asserente, quippe cum inscie vel malitiose propinatum pharmacum bona corporis laedat, longe praestantiora humanis, quibus inscii malique iureconsulti sententia officit, narrante interim medici cuiusdam inscitia ceterorum, quos ipse vocandos instituerat, auxilium negligentis pulcherrimum sibi filium, cuius caput equi pede percussum tumefactum fuerat, obiisse, ut ira succensus impium medicum occidere constituisset: en mutata sententia Bernardinus hisce verbis et exemplo commotus Perusiam, quo legum facultati incumberet, se contulit. Ubi plures iam studentem annos ac eremitae cuiusdam concionem audientem repentina invasit cogitatio: “Quid agis,” inquit, “miser? tui parentes vita functi sunt, fratribus uxores ac liberi non desunt, praeclareque cum eis in rebus humanis agitur; sorores nupserunt, ipse solutus es. Si cum hominibus versaris, vitam veluti pecora transigere non debes, sed omni aetatis tuae tempore insudandum;” — id quod sibi, ut honeste viveret, decreverat faciendum, tametsi eum inferorum igni perinde addiceret atque suum in scopum sagittam arcus emittit; — “praestat igitur”, secum dicebat, “Dei Opt. Max. amore laborare, qui mihi ad vitam aeternam consequendam peccata dimittet, quam hic semper insudare ac igni tandem aeterno destinari.”

[2] [dubius de via ineunda,] Cuius cordi admodum inhaerentis sententiae, quae saepe in eius mentem veniebat et excidebat, post plurimorum dierum curriculum nihil penitus statuebat, quousque a Melchiore a Sancta Maria in Gallo dicendi perito [Quisnam ille Melchior fuerit reperire non potui. Novissimus B. Bernardini biographus, Fr. Hugo a Pescocostanzo, Vita del B. Bernardino da Fossa, p. 11, pro Melchiore legit frate Marco da Santamaria di Montegallo, qui artis medicinae peritus ordinem S. Francisci amplexus est ibidemque anno 1497 sancte obiit. Sed, praeterquam quod auctor iste hunc Amicii legendae locum perperam interpretatus est, ignorasse videtur Perusiae collegium Veteris Sapientiae destinatum fusse solis alumnis et professoribus, qui iuris disciplinis operam navabant. Bini, Memorie istoriche della Perugina università degli studi e dei suoi professori (Perugia, 1816), vol. I, p. 419 – 20.] in summo schalarum [Ita quoque apud Waddingum et Greiderer (cf. Comm. praev., p. 689, num. 15). Quam lectionem in scholarum, nescio an felici coniectura correxit Lemmens, B. Bernardini Aquilani Chronica, p. XIII.] veteris sapientiae Perusiae [De collegio Veteris Sapientiae seu Gregoriano, diverso a collegio Novae Sapientiae, quod anno 1443 apertum est, cf. Bini, t. c., p. 419 – 428.] mira D. Bernardini Senensis, qui tunc recens Aquilae dormiverat [Die 20 maii 1444.] , ac altissima necdum plurimorum annorum serie audita miracula narrante illud primum, quod pro quodam puero admodum claudicante vir divinus operatus fuerat [Series miraculorum, quae intra dies LII ab obitu patrata et coram Eugenio IV producta sunt, ita inchoatur: Pasqualis puer, filius Pauli de Ciculo, accedens PRIMUS ad beatum corpus Bernardini, cum devotione maxima, claudus ab uno latere, magnum in modum se declinans ad terram, rectificatus et liberatus evasit, recte ambulans ab illo latere prius impedito; testantibus infirmitatem et sanitatem restitutam, licet per annos plures publice visam, egregio legum doctore Domino Marino de Milatinis, dicto Paulo eius patre, et Paulo Victorii eius magistro, civibus Aquilanis, et pluribus aliis, die VIGESIMA PRIMA MAII. Ex instrumento publico Aquilano ed. Act. SS., Maii t. V, p. 284*, n. 2.] , perciperet prodigium; ob quod obstupuit, pariterque a Spiritu sancto cor eius illustratum est, ut totum sancti viri, quem tum Aquilae [Anno nimirum 1438. Cf. Regesta, s. a.] , tum Perusiae [Pluries S. Bernardinus Senensis Perusiae praedicavit, scilicet annis 1425, 1427, 1438 et 1441 (Diario del Graziani, in Archivio storico italiano, t. XVI, parte 1, pp. 319, 323, 434, 470). Ad hunc ultimum annum notat Graziani: Adì 10 de agosto venne in Peroscia frate Bernardino, frate observante de San Francesco, e venne da Asese, et predicò in piazza nel pergolo nuovamente fatto, che sta a canto alla porta di San Lorenzo. E la prima predica che esso fece, predicò della iustizia e della assumptione della nostra Donna. E predicò ogni dì per fina adì 16 de agosto, e poi se partì. Atqui hoc anno 1441 et hoc mense augusto Bernardinus Fossanus Perusiae incolebat, prout ipse in suis Chronicis testatur. Cf. Regesta, s. a. 1441.] concionantem audiverat, precibus tribuendo memoratam constituisset exequi cogitationem; atque e [a Le.] vestigio, quisnam concionaturus in proxima quadragesima Perusiam adveniret, ut ei suum explicaret propositum, percontatur. Cum vero sibi diceretur aut B. Ioannem a Capistrano, aut certe B. Iacobum a Marchia esse concionem habiturum, Deo immortales habens gratias plurimum laetabatur. Quamobrem B. Iacobum, ubi advenit [S. Iacobus a Marchia sacras quadragesimae orationes Perusiae habuit anno 1445. De qua re iuvat luculentum annalium Graziani recitare monumentum: [1445] Adì 7 de marzo comenzò a predicare in piazza frate Iacobo della Marca della Osservanza de santo Francesco, quale Monsignore fece venire dicto frate Iacomo et un altro predicatore per salute delle anime nostre … Adì 14 de aprile, fece l'ultima predica frate Iacomo de la Marca in piazza. Et finito che ebbe de predicare, fu portato a braccio a Santo Francesco. Et stato poco, cavalco in uno suo asino et andò verso Santa Maria degli Angioli [Assisii videlicet]; et molto populo glie andò derieto, homini e donne (op. c., p. 568). Hinc patet errasse Michaelem Faloci Pulignani, v. cl., dum contendit contiones quadragesimales anno 1445 Fulginii a S. Iacobo de Marchia fuisse praedicatas. Decreta ex tabulario huius civitatis desumpta, quibus nititur, ne insinuant quidem nomen praedicatoris; et alia allata documenta liquido significant Fulginates a magistratu delegatos ad S. Iacobum in S. Mariae Angelorum, Assisium die 22 aprilis 1445 adiisse effecisseque ut ad ipsos diverteret. Quod eadem aestate contigit (Miscellanea Francescana, t. IV, p. 66 sqq.). Hanc occasionem libentur arripio, ut viros eruditos moneam Itinerarium S. Iacobi de Marchia, quod Pater Ludovicus Tasso a Fabriano M. O. plane declarat in bibliotheca municipii Montisprandoni, in territorio Piceno diligenter custodiri (ibid., t. I, p. 126), ibidem nequaquam hodie reperiri, neque umquam adfuisse. Errorem explicat A. Crivellucci I codici della libreria raccolta da S. Giacomo della Marca nel convento di S. Maria delle Grazie presso Monteprandone (Livorno, 1889), p. 85, annot. 2.] , alloquutus, Petrutio Aquilano sacerdoti, sibi in legibus condiscipulo charissimo atque a pueris, cum grammatica simul erudirentur, socio, huiusmodi detexit arcanum; quo grate accepto, ei gratulatus est ac, quo in sententia permaneret, multis est eum verbis cohortatus.

[3] [instigante S. Iacobo de Marchia,] Quadam vero die cum [ad add. Le.] coenobium D. Francisci proficiscerentur, Bernardinus se B. Iacobum alloqui precarique velle dicebat, ne suum Ioannis nomen mutaret, quod uti pulchrum sibi satis arridebat ac quadam, cum eo parentes in baptismate vocaverint, veneratione complectebatur. Quod cum Petrutio optimum videretur simul atque gratissimum esset, adiumento se in hoc Bernardino fore pollicetur. Cumque coenobii claustrum, quod maximum est, ingrederentur, B. Iacobus ex adverso in extrema claustri parte stans, cum nullo pacto eos cognoscere posset (quippe qui lippus imbecillisque visus esset), hisce verbis clamavit: “Salve, frater Bernardine! Hoc volo dicaris nomine, atque cave ne quid repetas.” Quae verba ei Spiritum sanctum revelasse atque uti miraculum foret putabant, quod, quaecumque in via dixerant, optime sciret, cum sic eos praevenisset, ut, quemadmodum factum extitit, huic, quo vocaverat, nomini minime repugnarent; atque ita omnes existimabant, cum is vir Perusiae ea tunc existimatione, vita ac sanctitate haberetur, ut eum quisque sanctum putaret.

[4] [ordinem Minorum observantium amplexus est,] Omnibus itaque beati patris ad Minorum observantium religionem huiuscemodi receptione innotescente [Haec habet Graziani: A quisti dì … per le prediche de frate Iacomo de la Marca se sonno convertite de molte persone; e molti citadini e scolari e forestieri se feceno frate della Osservanza de santo Francesco (l. c., p. 567).] , Bernardini nomine quarto idus martii anno ab ortu Christi 1445 in divi Bernardini memoriam ac venerationem, nec absque admiratione nuncupari promerentis, cum non longe post tres ad religionem exceptos fratres, ipsum scilicet in D. Bernardini, fratrem Ioannem a Theramo in B. Ioannis a Capistrano, ac fratrem Iacobum Romanum in sui ipsius memoriam vocitasse sibi semel B. Iacobus edixerit, plures tamen eius amici ac socii male se in religiosa vita habiturum censebant. Verum novitiatu divino numine Eugubii adimpleto [In Vita del venerabile P. Fr. Filippo dell' Aquila, quam anno 1456 lingua vulgari scripsit, haec noster beatus de suo tirocinio refert: Fu un frate nella provincia di Santo Francesco, chiamato frate Savino de Campelli, che veramente su uomo di somma religiosità e di santa vita, uomo prudente e discreto, e di gran sentimento naturale; del quale posso largamente parlare, perchè nel loco di Santo leronimo di Agubio summo insieme circa un anno; e quantunque allora io fossi novizio, et lui fosse di età decrepita, nondimeno molti boni esempli e santa dottrina ebbi da lui (ed. Hugo a Pescocostanzo, cap. IX, p. 46). Ex his quae exponere pergit, liquet illum Sabinum fuisse magistrum noviciorum. Cum autem anno 1445 decrepita esset aetate, non potuit florere ad annum 1520, uti Arturus a Monasterio in suo Martyrologio franciscano die 7 iulii asserit, ac multo minus an. 1402 e vita cesserat, quod legere est apud Waddingum, Annales Minorum, an. 1402, n. XII.] ac tertio nonas martias subsequentis anni 1446 Stronconii professus [Ita quoque Augustinus a. Stroncone, navissimus rerum franciscanarum indagator, in L'Umbria serafica, sub an. 1446: Il beato Bernardino da Fossa dell' Aquila studiando legge in Perugia, l'anno passato, mosso da miracoli di S. Bernardino, si fece religioso, pigliando l'abito per mano del beato Giacomo nel convento del Monte. Fu mandato a fare il noviziato a Gubio, e compitolo quest' anno e mandato nel contado di Stroncone, dove a 5 di marzo fa la professione solenne (Miscellanea Francescana, t. V, p. 28).] iamque pluribus annis labores quam maximos graviaque onera subeundo in febrem, [ubi post plures annos graviter decubuit.] quae per mensem eum obsedit aestu quodam levi interius, haudquaquam exterius apparente, assiduam incidit, nihil prorsus medicis aut pharmacis proficientibus; ac totius corporis doloribus adeo affectus remansit, ut per septem alios menses ignita veste amictus sibi ipsi videretur, assidue vociferans nullo in tanto cruciatu sibi existente solatio, nisi cum more pueruli lacrimas emitteret; nocte tamen magis quam die excruciatus, vigesima quarta quaque diei hora parturientis more affligebatur. Ad haec sensu destitutus ita, quod interdum super scabellum sedens vix se hominem esse cognosceret, alicuius tantum carnis stillatione nutritus, saepissimeque in mortis articulo laborans divo vovit Bernardino per Deum, orans ut, cum tot tantaque salutis beneficia in plurimos contulisset iugiterque conferret, ipsi quoque tot cruciatibus affecto praesidio foret, pollicitans, cum primum eo prorsus morbo levaretur, quo sacra facere posset, se ad Dei Opt. Max. illiusque laudem et gloriam quinquies hostiam oblaturum. Quodam autem die mane paulo post auroram parum quid dormienti quidam franciscanus apparuit dicens: “Uti vales, Bernardine miser?” — “Male”, inquit, “penitusque deficio.” Subicienti vero: “Tuum hunc nosti morbum?” — “Minime” respondit. Qui adiecit: “Scito ventum esse visceribus inclusum, qui, cum nullo adhuc pacto exire possit, hac te molestia afficit; cura igitur, ut aegrotorum custos hoc medico referat.” Quamobrem adhibito per custodem remedio, e vestigio Bernardinus convaluit ac primo missarum votum in Dei divique Bernardini venerationem exsolvit, ne illius virtute, consilio ac meritis acceptae salutis immemor esset.

[5] [Impiger contionator] Maiori vero studio in religione perstans, flens semper, cum suae meminisset conversionis, quod maxima Dei miserentis pietate e peccatis consurrexisset, suisque legibus sacrae doctrinam paginae adiciens ubique in provincia ac extra concionabatur. Apostolicus vero concionator effectus est ac plures annos vicarius provinciam rexit [De annis quibus vicarius provinciae praefuit aliisque eius muneribus, cf. Comm. praev., p. 690 – 91, num. 19 – 20.] , qui et in Romana curia totius religionis, ut vocant, procurator fuit, atque ob eius vitae integritatem a generali vicario praesertim in Dalmatia plurimis fuit officiis occupatus, ubi interdum interprete declarante concionabatur, confessiones audiebat aliaque divina munera exequebatur [Hactenus Waddingus Amicii Vitam exscripsit (cf. Comm. praev., p. 689, num. 15), praeterquam quod c. 9, ubi de miraculis agitur, brevissime assumpsit.] .

[6] [atque scriptor,] Qui tam prius quam post libros exscribebat [Ita plura Raimundi Lulli opuscula exscripsit, quae hodie Venetiis, in bibliotheca S. Marci asservantur. Cf. Valentinelli, Bibliotheca manuscripta ad S. Marci Venetiarum, codices mss. latini, t. II, p. 157.] atque, quod sciam, plurimos sermonum libros latine conscriptos reliquit [Litteraria Bernardini operositas recensita est in Comm. praev., p. 692, num. 25.] , Quodlibet videlicet, Quadragesimale, Funerale, Centurionem atque Peregrinum, quem in peregrini Iesu ei apparentis memoriam, ut inferius dicetur, prae sua pietate ac religione scripsisse mihi exploratum est. Necnon D. Bernardini Senensis ac B. Philippi Aquilani vitas italica lingua descripsit, qua et Admonitionum libellum conscripsit. Quin et Coenobiorum Provinciae D. Bernardini opusculum cum Vitis patrum aliquot in singulis praedictorum coenobiorum sacris aedibus sepultorum ad ann. 1464 compendio quam brevissimo latina lingua perstrinxit, alios quoque nonnullos sermonum libros exarando, quorum aliquot imperfectos in D. Angeli paulo inferius praelibandi bibliotheca videre licebit.

[7] [vir sanctissimus] Magnam itaque in religione luminis claritatem consecutus ac tribus radiis emicans non sibi modo, sed et aliis veritatis viam adaperuit. Nam cum tam magnifice in ipso humilitatis, paupertatis splendidaeque castitatis radii effulserint, non homo, sed caelestis angelus videbatur. Talibus namque ac plurimis radiis sidus hoc praefulgidum iam elucens tamque fragrantem omnium virtutum odorem spirans, non rosam tantum, sed lilium, imo florum omnium odoramenta excellebat. [dum iterum aegrotavit suavi odore fragravit.] Nam gravi morbo detentus hoc a Domino meruit obtinere, ut saepe habitus sui manicam odorans prae ingenti fragrantia redundante nullam pene diutini languoris molestiam praesentiret [Fragrantis manicae prodigium etiam memorat Marcus Ulyssiponensis. Vide supra, p. 700.] . Quo Dominus quippe admonitos nos voluit, ut tanta forent in eo charitatis insignia, quod vere rosa vernans charitatis ab omnibus dici valeret; quae adeo in ipso refulsit, ut non fratres sibi subditos solum, cum provinciae praeesset vicarius, paterno consolaretur affectu, sed etiam pauperes saeculares ac ceteros omnes. Tam munifica eius in illos versabatur miseratio tum corrigendo, tum adhortando, tum lucis exempla monstrando, ut illecebris saeculi molimenta desererent Creatorisque sui vestigia sectarentur, quod merito D. Francisci filius putaretur.

[8] [Dono lacrimarum donatus,] Taceo autem quam plurima suae abstinentiae tempora, taceo disciplinas divinaeque laudis solutionem mirificam, taceo dulces lacrimas in orationibus effusas. Nam ut alter Petrus fere semper, dum in cella clauso ostio moraretur, ante pectus vel cucullum ob lacrimarum rivulos panniculum deportare solebat [De lacrimarum dono cf. Marcum Ulyssipon., supra, p. 699 – 700.] . Orationem enim pro sorore et integerrimam castitatem in sponsam elegerat, quarum odoribus non homines tantum, sed et horum Dominus oblectatur.

[9] [Iesum sibi apparentem contemplatus est.] Nec servi sui hisce tantum dictis, sed et miraculorum coruscatione Domino cura fuit. Nam cum muti os crucis signo Iesu nomine ab eo insigniretur, statim sine ullo linguae impedimento ille verba promebat. Item quadam die iter faciente cum socio ac simul disputantibus de evangelio de duobus discipulis euntibus in Emaus, ei Dominus in peregrini forma apparuit, proponens respondensque ad evangelium ipsum, ac subinde ab eorum oculis evanescens ipsos ingenti gaudio replevit. [Cf. Luc. 24.] O quam maxime divinis in rebus exercitio operatur, ut, quem ardenter corporeis oculis videre vir beatus optaverat, cernere tandem ac contemplari contigerit! O te fortunatum nimiumque beatum senem! Quot quantisque lacrimis tunc, cum orbis universi Creatorem et Rectorem atque humani generis Redemptorem ea charitate tuis corporeis intueris oculis, prae nimio gaudio perfusus esse potuisti! Qui talem meruisti refectionem tantamque consecutus es gratiam, totus, ut puto, in lacrimas prae veneratione solvebaris totusque prae divina contemplatione abstrahebaris. [Miraculum.] Maximum profecto miraculum, ut, qui cuncta regit ac moderatur, tibi alloquens apparuerit. Necnon et cum quidam gravi morbo laboraret, ita ut recuperandae salutis spes omnis a medicis destituta esset, statim cum B. Bernardinus, brevi oratione praemissa, pectus eius in Trinitatis ac Iesu nomine tangeret, pristinae restitutus est sanitati [Huic viro sanato Waddingus (Annales Minorum, an. 1503, n. XXI) nomen indidit Pauli de Capponibus nobilis Aquilani, quod forsan a Marco Ulyssiponensi mutuatus est, licet huiusce narratio cum Amicii narratione non omnino concordet.] , nobis ut ille appareret exterius, qui uti gemma virtutibus plurimis fulgebat interius, quemadmodum rei exitus patefecit. Nam cum primum illius anima a sui corporis ergastulo est soluta, cum innumerabili angelorum agmine ad caelestem aulam est delata; quam sic gloriosam suorumque bonorum operum fructum colligentem vidit B. Vincentius Aquilanus [Obiit hic frater laicus die 7 augusti 1504, iamque pridem eius festum hoc die Aquilae celebrabatur. Cf. Act. SS., Aug. t. II, p. 239 – 40. Nunc autem ex Pii IX concessione apud Fratres Minores colitur die 6 septembris.] . De quo saepissime dicebat: “Ego B. Bernardino Fossano me quotidie commendo, sicut aliis sanctis vitae aeternae, ad quam roget Dominum, ut sua pietate me perducere dignetur.”

[10] [Pie defunctus est Bernardinus] Quamobrem adhuc virgo, senectute penitus confectus, in D. Iuliani primo vetustissimoque Minorum prope Aquilam coenobio suum spiritum Deo reddens sepultus est. Cuius beatum corpus non longe post, nempe kalen. decembriis 1515, tertia sequentis diei nocte, furtim a quodam patre sublatum ad D. Angeli intra Fossam et Ocram coenobium proximo die dominico delatum est, atque proximiori die ab eodem illa beata ossa lota sunt. Anno vero subsequenti pridie kalen. maii 1516 in Ascensionis vigilia hora vesperarum intus sacrum altare maius in lapidea arcula pie ac honorifice condita hucusque clauduntur. Supra cuius altaris dexteram erecta tabula tum beati viri effigiem [effigies Le.] , tum miracula ipsa indicat. Quae nos olim, ut cuiusque memoriae tenaciter inhaererent, his paucis versiculis, quos hic etiam repetere non pigebit, utcumque perstrinximus:

Ad Bernardinum gressus teneatis ovantes [orantes perperam Le.] ,
      Qui poterit nobis conciliare Deum.
Nam quem destituit medicorum concio, sanat
      Et cruce dat muto plurima rite loqui.
Obviat inque via Christus peregrinus eidem,
      Ad caelosque choris evolat angelicis.
Vidit enim noster Vincentius ipse beatus
      Ad caelos animam convolitare suam.
Huc igitur propera, caeli qui regna peroptas
      Scandere et aeternum pace manente frui.

[11] [Suam auctor fidem profitetur.] Laetare igitur, optime pater, qui veram aeternamque gloriam iam diu adeptus es, ac mei ex fratre tui atnepotis Antonii memento peccatoris, qui ob meam sane pietatis observantiam in tui laudem tuorumque gestorum perpetuam memoriam ad Dei beatissimaeque ac pudicissimae semper virginis gloriosissimae matris Mariae, eiusque unigeniti filii Iesu Christi, et Spiritus sancti honorem et gloriam haec qualiacunque tuorum morum fideliter quidem, quod nihil prorsus a vero alienum sit, utcunque breviterque contexere nixus sum, omnia tua etiam opera, annuente Deo, quasi ex voto typis excudenda curaturus [Cf. Comm. praev., p. 692 – 93, num. I, III, IV et V.] . Laetare inquam, cum D. Bernardino, in cuius, ut praedixi, memoriam nomen sortitus es, atque ambo, qui in felicissima aeternaque vita estis, pro me Deum orare non gravemini, quo ipse inter iuris utriusque consultos minimus meum ita iustissime exequar munus, ut Deo placens, graves huius labentis seculi fluctus, periculorum myriadas rerumque tot maximas angustias effugiam. Ac me demum in terris peregrinantem, maximis ac variis turbinibus circumseptum, vestris meritis a peccatis servate, et ne a recta quoquomodo exorbitem, semper ac ubique custodite. Imo fidei quoque augumentum pro me apud Altissimum exorate, ut huius fluctuantis seculi confractis vinculis, per vitae munditiem, integritatem et innocentiam, quam sectati estis, magno celsoque animo in caelum, ubi in perpetua pace esse possim, contendere valeam per gratiam et benignitatem domini nostri Iesu Christi, cui cum Patre et Spiritu sancto honor, gloria, et imperium nunc et semper in secula seculorum. Amen.

III. EX CHRONICO FRATRUM MINORUM OBSERVANTIAE AUCTORE B. BERNARDINO A FOSSA
Cf. Comm. praev., p. 687 – 89, num. 3 – 11.

Bernardinus a Fossa Ord. Fratrum Minorum (B.)

Cap. 10. De novo modo regiminis nostre familie post capitulum Paduanum.

AUCTORE B. BERNADINO A FOSSA

Quia in capitulo Paduano nichil boni pro nostra familia factum fuisse constat, principaliores nostre familie [in margine.] fratres de loco capituli recesserunt et ad civitatem Senarum, ubi tunc curia residebat, se contulerunt. Principalior tamen et acutior omnibus erat pater noster nunc beatus Iohannes de Capistrano, qui summo pontifici totique curie Romane acceptissimus erat. Petita denique et obtenta audientia summi pontificis, omnia [retulerunt add. sed lineis obductum.] que in capitulo gesta fuerant plenissime retulerunt; de quo summus pontifex maximam admirationem accepit. Supplicaverunt itaque fratres dicentes: “Beatissime Pater, cum ista hominum generatione nulla ratione concordare valemus. Novit Sanctitas Vestra qualem provisionem bone memorie Martinus quintus fecerit [Haec supra (Chronicon, cap. VIII, p. 28) leguntur: Ceperunt itaque reverendissimus dominus cardinalis (a Martino V delegatus) et fratres de dicta (ordinis) reformatione habere sermonem et constitutiones condiderun quae Martinianae vocantur et summi pontificis auctoritate confirmatae fuerunt. Illas edidit Waddingus, Annales, ad an. 1430, num. VII – XXIII.] ; novit, qualem Sanctitas Vestra fecerit [Haec exposita sunt cap. IX, quod modo recitavit.] . Supplicamus eidem Sanctitati Vestre, quatenus libeat de opportuno remedio providere.” Summus vero pontifex iuste petitioni pauperum fratrum solita miseratione compassus annuit. Facta demum supplicatio fuit atque signata; et secundum quod beatus pater [in marg.] asserebat, quecumque circa hoc gesta fuerunt, nota erant reverendissimo domino protectori [Protector ordinis tunc fuit (1439 – 1444) cardinalis Iulianus Cesarini.] .

Ad bonum commune hic deberent ad litteram scribi bulle Eugenii; tamen aliqua, que nunc recolo, ponam succincte. Beatus pater frater Iohannes de Capistrano erat optimus canonista, prout opera sua, que condidit, bene demonstrant; erat insuper valde practicus de gestis Romane curie, necnon optimus observator regule sue. Unde cogitavit, favente Domino nostro et summo pontifice, facere bullas, in quibus potestas generalium et provincialium ministrorum circa familiam restringeretur et tanta potestas daretur eisdem, quanta sufficere posset, ne ordo divisus esse posse monstraretur. Et ita factum fuisse monstratur in bullis. Tamen de hoc puncto latius inferius dicturi sumus.

Primo enim in bullis cavetur quod generalis minister vicarium [nostre add., lineis obductum.] generalem nostre familie [(g. n. f.) in marg.] visitare possit et, si invenerit [de add. sed lineis obductum.] ipsum depositione dignum, de consilio et assensu quatuor proximorum vicariorum nostre familie illum deponere possit. Item quod vicarius generalis electus, facta electione, pro confirmatione ad generalem mittatur et confirmatio petatur; qui si infra triduum confirmare noluerit [sit add., lineis obductum.] , apostolica sit auctoritate confirmatus. Item quod loca fratrum valeat visitare; et si quem fratrem invenerit punitione dignum, punire valeat, intra locum dumtaxat et non extra. Et additur quod de nullo alio se intromictere valeat. Similiter confirmatio vicarii provincialis a provinciali ministro petatur, et de nullo alio se impediat. Item quod familia possit per se facere congregationem generalem [in marg.] , secundum quod regula dictat, et vicarium generalem eligere possit [(et - possit) in marg. super.] . Plura alia dicuntur in bullis, quorum non sum memor.

Ista tamen innovatio vivendi patribus conventualibus valde fuit exosa et plerisque curialibus, et precipue de congregatione generali [generalis ante corr.] ; unde [fu add., lineis obductum.] multorum iurgiorum et contentionum causa fuit, de quibus infra. Et sic post bullas predictas Eugenii familia valde fuit a potestate conventualium exonerata et novum vivendi modum accepit, et sub isto modo vivendi, superveniente fama miraculorum sancti Bernardini, qui post capitulum Paduanum obiit, familia nostra mirabiliter aucta fuit. Valde itaque obligati sumus tanto patri et summo pontifici Eugenio [in marg.] , qui huic familie talia tantaque beneficia sua benignitate concessit.

Quia vero bulle predicte novam provisionem fecerunt, novus regendi modus fuit introductus. Fratres enim [provinciale add., lineis obductum.] generalem congregationem facere ceperunt et cum generali parum, cum provincialibus vero ministris nichil aliud faciunt, nisi quod vicarii confirmationem petunt. Et si quis fratrum familie sine licentia sui prelati sub obedientia illius accedere voluisset, si prelati familie repeterent, sub pena excommunicationis late sententie reddere cogebantur. Iste punctus inter utrosque fratres, conventuales videlicet et observantes, maximam guerram concitavit.

Sub isto vivendi modo post [obitum add., lineis obductum.] dictum capitulum Paduanum et obitum sancti Bernardini, vivente Eugenio summo pontifice, a patre reverendo fratre Iacobo de Marchia Perusii ad ordinem receptus fui. Et tunc nostra familia erat in maximo predicamento; et pater meus frater Iacobus in tanta erat devotione populorum, quod vix credi potest. Vivebat etiam reverendus pater frater Iohannes de Capistrano, cuius intercessione frater reverendus Iacobus de Primititiis, tunc vicarius generalis [(t. v. g.) in marg.] , ut ad hanc provinciam redirem, michi obedientiam fecit.

Sub isto regimine pater frater Iohannes de Capistrano, vicarius generalis existens, fratri devoto Francisco de Pavia, ut a Deo posceret quid de ista familia futurum esse deberet, per obedientiam precepit. Responsum accepit a Domino quod in brevi fratres in magna conquassatione esse deberent, et ita fuit, secundum quod infra dicetur.

[…]

Cap. 14. De terribili bello contra familiam excitato in curia Romana, ut simpliciter sub obedientia ministrorum redire deberet.

Magna guerra fuit contra familiam excitata hoc modo. Patres conventuales omnes contra familiam mirabiliter exarserunt, eo quod familia per Eugenium exaltata fuerit et ab obedientia ministrorum provincialium totaliter exempta, ut supra capitulo X° tactum est, et quomodo contra familiam se vindicare possent, querebant assidue, et sub ipsorum obedientia revocare. Frater vero Robertus Rome cum indicibili acceptatione predicaverat et predicabat. Concilium itaque sive concordiam fecerunt in unum frater Robertus et patres [pater Le.] minister generalis et plurimi provinciales, ut simul concordes de receptis iniuriis omnes vindicarentur. Frater Robertus vero toti curie Romane atque populo Romano acceptissimus in predicatione totam contra familiam curiam commovit, allegans quod ista familia male et contra conscientiam vivebat, nisi ad ministrorum obedientiam rediret, et quod bulle Eugenii nullius momenti erant, quia surreptitie; et totam curiam mirabiliter intossicavit. Dicebat insuper et quandam listam ostendebat, in qua 24or predicatores erant [q delet. add.] descripti, quos omnes esse asserebat cum sua opinione concordes, addens quod plerique provinciarum vicarii, quos pro meliori nominare nolebat, id ipsum optabant.

Hec ipsa auribus summi pontificis Nicolai quinti nota fiunt. Vocat summus pontifex fratrem Marcum vicarium generalem, narrata narrat et, si vera [verac prius.] sint, paterno inquirit amore. Negat omnia vicarius generalis, quod hec omnia emuli familie contra veritatem finxerunt. Instat pontifex, quod huius rei certam veritatem habere cupit. Respondet vicarius generalis. “Vocentur fratres, et ipsorum vota querantur.” Annuit summus pontifex; et tunc vicarius generalis de singulis provinciis plures principaliores fratres vocavit. De hac nostra provincia quinque fratres cum patre vicario, qui tunc erat frater Mattheus de Narnia, vocati Romam accessimus. Recedentibus vero nobis de civitate Tiburtina vascula nostra erant omnia vacua, et iter longum pro nobis, in via malum contingere potuisset. Regressus fui intra civitatem, parum vini pro eleemosyna querens a pluribus feminis, que erant in strata filantes. Una vasculum implendum suscepit; altera vero vetula in amaritudine cordis dixit: “Quid est hoc, quod de vobis audimus, fili mi?” Respondi: “Quid dicere velis, ignoro.” Dixit illa: “Omnes nos habebamus vos omnes pro luce nostra, et tamen lux ista est obscurata, et iam omnes semimortui sumus. Nam tot et tanta mala de vobis et isto vestro fratre [(v. f.) f. v. Le; fratre in marg.] Roberto dicuntur, quod vix audire possumus. Estis enim quotidie in rixis et contentionibus; et tota Romana civitas de vobis miro modo scandalizata est.” Hoc audiens in veritate cor meum gladio doloris fuit valde confossum. Respondi: “Mater mea, non mireris; nam quandoque [quoniam Le.] inter apostolos Christi contentiones fuerunt, non vitiose sed virtuose. Unusquisque ipsorum ad bonum finem tendebat; erant tamen vie diverse, sic utique nobis contingit [contigit Le.] .” Et prout melius potui, responsum dedi.

Euntes vero per viam et notitiam quandam de contingentibus habentes confabulari cepimus. Quidam ex nobis de quibusdam fratribus, qui de conventibus [(q. d. c.) in marg.] venerant, dubitabant. Tandem ego recolo me ita presumptuose dixisse: “Dominum non timeo, quia Deus veritatis fautor est virtutumque defensor; creaturas non timeo, quia, si Deus pro nobis, quis contra nos? Hoc unum timeo, scilicet ne nos simus divisi, quia omne regnum in se ipsum divisum desolabitur. [Rom. 8, 31., Luc. 11, 17.] Si vero uniti sumus, Domino existente pro nobis, nec demones [(n. d.) in marg.] nec homines timeo; victoria nostra est.”

Postquam omnes Rome fuimus congregati, pater vicarius generalis omnes capitulariter congregavit et bellum contra nos motum intimavit et voluntatem summi pontificis, scilicet quod voluntatem fratrum circa hoc factum scire volebat, explicavit; vota fratrum scire volebat. Venerandus pater frater Petrus de Anquillaria, Romane provincie vicarius [(R. p. v.) in marg.] , primum inquisitus respondit: “Patres mei, mihi videtur [in marg.] quod modus vivendi a bone memorie Eugenio nobis traditus pro nostra sit salute necessarius; et si habitus non esset, necessarium fore haberi. Unde pro me et pro fratribus mee cure commissis respondeo: parati sumus labores et expensas pro ipsius defensione sustinere, imo si necessarium foret, et vitam ponere.” Secutus est vicarius provincie Sancti Francisci, provincie Marchie, et reliqui per ordinem [in marg.] , omnes idem asserentes. Et tunc omnes surreximus dicentes: “Ita volumus omnes.” Tunc dixi: “Cum fratribus [dixi delet. add.] totum mundum [in marg.] non timeo; victores sumus.”Et pro ista vice ulterius non est processum.

Fratres igitur [ergo Le.] omnes insimul congregati pro causa ista in Domino fuimus unanimiter confortati; et divinam bonitatem, que tempore necessitatis suos famulos non relinquit, toto corde ac mentis iubilatione laudavimus. Et unusquisque nostrum bono animo se preparavit ad pugnam, non offensionis, sed necessarie defensionis.

Cap. 15. De multiplici pugna [contra delet add.] in curia Romana ab emulis et adversariis contra familiam excitata, et defensione divina et humana contra calumniantes assumpta.

Instabant quotidie cum summo pontifice emuli nostri, ut cancellatis bullis Eugenii surreptitiis et nullius momenti, secundum quod ipsi asserebant, familia simpliciter sub obedientia [ut delet. add.] ministrorum rediret; sed sanctius fecissent vitam suam corrigere, quam bene vivere volentes calumniose molestare. Fratres vero familie auxilium divina providentia provisum hoc modo habuerunt. Quidam dominus Petrus de Noxeto, vir utique secularis [Et matrimonio iunctus.] , quondam [om. Le.] in seculo socius pape fuerat et ita dilectus, quod ab omnibus quasi alter papa teneretur [Petrus, Nucetanus dictus, Noceti, in Placentina dioecesi natus erat die 8 ianuarii 1397 diemque supremum Lucae, 18 februarii 1467, obiit. Primum a secretis fuit beato Nicolao Albergati, cardinali et episcopo Bononiensi, ibique arta vinctus amicitia cum Thoma Parentucelli de Sarzana, episcopalibus aedibus praefecto. Hoc fuit principium fortunae Petri de Noceto, quem Thomas Parentucelli, factus Nicolaus papa V, ad se ascivit summaque apud se valere gratia permisit. Illius vitam diserte descripsit C. Minutoli, Di alcune opere di belle arti della metropolitana di Lucca, in Atti della R. Accademia Lucchese, t. XXI (1882), p. 1 – 38. Hac inquisitione corrigantur ieiuna commentariola E. Gerini, Memorie storiche di Lunigiana, t. II (Massa, 1829), p. 198 – 200.] . Vidi semel cardinalem quendam reverendissimum ad mansionem domini Petri humiliter accessisse, ut quam volebat a summo pontifice gratiam impetraret. Hic dominus Petrus quendam fratrem Archangelum de Ponte Tremulo, vicarii generalis socium [in marg.] , miro complexabatur [compelaxabatur cod.] amore; fuerant etiam in seculo socii. Rogatus dominus Petrus a reverendo vicario [in marg.] generali socioque suo fratre Archangelo, ad omnia que ipsis grata forent nostreque familie placita libenti animo se paratum [audit delet. add.] respondit. Et quia pugna erat continua et valde terribilis, et emulorum animi contra familiam duri, continuo indigebat auxilio remedioque opportuno. Unde dominus Petrus, vir prudens nosterque singularis amicus, vicario generali dixit: “Hoc agite, ut frater Archangelus omni die bis, mane videlicet et sero, ad me veniat; et de omnibus vos [ad vos delet. add.] advisabo, que circa facta vestra in curia contingent [et delet. add.] , ut remediare possitis.” Et sic actum fuit. Veniebat ergo frater Archangelus; et quandoque pro nobis bona nova ferebat et, ut moris est [in marg.] , omnes communiter letabamur; quandoque mala, et contristabamur.

Semel rediit totus tristis et male contentus, et coram omnibus causam exposuit dicens. Quidam frater Philippus de Massa cum quodam domino episcopo sibi amicissimo dixit: “Si dominus noster non tractabit nos tanquam filios et suam nobis gratiam denegabit et ad petitionem fratris Roberti vel alterius cuiuscumque sub obedientia ministrorum, destructis bullis Eugenii, que nobis ad nostram salutem necessarie sunt, reducere velit, in veritate nos ad concilium Constantiense appellare persentiet.” Ille vero dominus episcopus statim summo pontifici verba fratris referre curavit [in marg.] ; de quo summus pontifex fuit ita turbatus, quod per os suum ignem videbatur emictere. Vocavit [Vocans Le.] dominum Petrum et verba fratris cum maxima turbatione retulit et multis sermonibus cum domino Petro [in marg.] de nobis suam lamentationem exposuit; tristatur dominus Petrus et summo pontifici valde compatitur. Accedit secundum morem frater Archangelus et dominum Petrum turbatum inveniens valde fuit male contentus. Dicebat dominus Petrus: “Ego vos pro viribus defensare conor, et vos videmini [(vos v.) nos videmus Le.] vosmet ipsos velle destruere.” His auditis, communiter omnes fuimus male [in marg.] contenti.

Congregatis fratribus per vicarium generalem et audito novo [supra lin.] , de remedio cepit opportuno tractare. Venit denique tempus [in marg.] , quod magister Seraphinus interrogatus respondere debebat, et respondit dicens: “Patres mei, de hoc verbo omnes contristamini; et ego dico vobis, quod non fuit sub celo verbum magis necessarium. Et puto, quod divina sapientia pro nostro bono hoc fuerit operata, ut summus pontifex, his auditis que in mentibus fratrum versantur, maturius in causa nostra procedat. Et ideo dico vobis, quod de isto verbo et summi pontificis turbatione [in marg.] super omnia que hactenus relata [relati cod.] fuerunt consolari debemus.” Et in veritate ego puto, quod summus pontifex iam multipliciter fatigatus ab emulis nostris et afflictus iam bullis Eugenii cancellatis ad obedientiam ministrorum familiam reductam esse voluisset; sed scandalum timens predictum, importunitati frenum imposuit [(sed … imposuit) in marg.] .

Frater vero Robertus, contra familiam indignatus et in hoc facto [factus ante corr.] inimicus effectus, contra illam die noctuque pugnare publice et private nunquam cessabat. Una dierum inter nos simul congregatos habita locutio fuit, ut coram nobis vocaretur audireturque, quare tale scandalum contra familiam excitavit. Vocatus fuit et venit. Requisitus respondit: “Ego dixi videre meum, quod familia sub obedientia ministrorum deberet stare contenta.” Dictum est ei, quare melius sub simplici obedientia ministrorum, quam isto modo viveret. Respondit: “Michi ita videtur, et ita omnibus audire volentibus dixi.” Tunc magister Seraphinus dixit: “Vultis hunc punctum disputare?” Respondit: “Non veni ad disputandum, sed vocatus a vobis ad audiendum.” Et plura verba dixit, precipue de predicatione, quod ipse authentice plus quam alius frater familie verbum Domini predicavit; et plura dixit, quorum memoriam minime teneo.

Videns denique, quod summus pontifex iuxta suum et patrum conventualium desiderium [in marg.] non procedebat, quia etiam amici nostri in ista causa partem nostram cum pontifice defensabant, amplius se continere non valens, processit ad publicum, confidens in acceptatione populi et Dominum non timens. Et Rome in Campo Florum [Prope palatium cancellariae pontificiae.] , ubi erant multa millia hominum, nostram familiam esse in peccato mortali 12 rationibus probare conatus est [(p. c. s.) in marg.; nisus pro conatus ante corr.] , secundum quod michi relatum fuit. Et pauperculus excecatus cecitate superbie, festucam in [supra lin.; de ante corr.] oculis pauperum videre se putans, in suo nolebat aspicere trabem. In tali predicatione mortalissime peccavit contra caritatem fraternam, etiam si que dicebat vera fuissent, cum recte in caput et in conscientiam suam mentitus sit. Omnes enim sue rationes aut [om. Le.] fundate fuerunt in falsitate [fasitate cod.] et consequenter nulle erant; aut obedientia, que ministris a fratribus familie non exhibetur [aut delet. add.] , et similiter procedere non possunt, quia summus pontifex hoc facere potuit; aut quod sit ordo divisus, et similiter non procedit, quia per bullas Eugenii ordo nulla potest dici ratione [vis delet add.] divisus, secundum quod inferius latius et clare ostendetur; aut quod bulle Eugenii sint surreptitie et similiter, non procedunt, quia bulle canonice sunt et sancte. Suas rationes non audivi.

In tantum enim ille bonus homo frater Robertus afflixit familiam [in marg.] suis predicationibus publicis, quia in omnibus suis predicationibus aliquid contra familiam evomebat, aut privatis cum curialibus et romanis civibus, quod vix [poterant delet. add.] fratres familie poterant invenire. Dominus tamen pro familia viriliter pugnavit, ipse vero cum suis sequacibus sicut satan ad ima deiectus est. Bene tamen paupercula familia de ipsis illud Isaiae dicere potuit: Filios enutrivi et exaltavi, ipsi autem spreverunt me. [Is. 1, 2]

Cap. 16. De scandalis Rome inter seculares exortis ex [et Le.] predicationibus et moribus huius viri.

Tanta et tam maxima ista conquassatio fuit, quod non solum fratres observantes et conventuales tribulationem senserunt, sed etiam seculares. Relatum fuit michi, quod intra domos secularium in civitate Romana erant divisiones. Omnes enim qui erant contra familiam, hoc refugium et recursum habebant, quod fratres de familia invidia moti fratrem Robertum substinere non possunt; vident enim, quod est ita acceptus et gratus populis [populo Le.] , quasi esset angelus Dei, et quia ipsi hoc habere non possunt, et precipue principaliores, ideo ipsum multipliciter persequuntur. Amici vero nostri dicebant: “Frater Robertus est iuvenculus et presumptuosus et vult dominari et sancte obedientie non vult submictere caput; imo persequitur istos pauperes et fratribus conventualibus ipsos submictere vellet; isti vero nolunt, quia non expedit eis.” Et isto modo et similibus inter se erant divisi, ita quod in eadem domo erant partes. Imo in Transtiberim uno sero cives convicini ceperunt de fratribus habere sermonem, et de verbis [rationibus delet. add.] rationabilibus ad iniuriosa venerunt, et demum ad arma; sed, operante Spiritu sancto, eorum rixa in bona pace quievit. Item una dierum plurimi cives Romani insimul congregati de his que circa nos contingebant fari ceperunt; et sicut communiter accidit, quod unusquisque in suo sensu abundat, unusquisque dicebat que vertebantur in animo. Quidam dicebant: “Etiam fratres invidi sunt.” Quidam vero dicebant: “Fatui essent, si sua iura non defensarent.” Quidam dicebant: “Non sunt inter eos viri docti; ideo indocti contra doctos persecutiones ex invidia movent.” Finaliter quidam civis antiquus et sensatus, Spiritu sancto inspirante, dixit: “Miror de vobis. Isti fratres observantes habent intra se doctos viros, qui etiam toti Ecclesie prebent fidei, bonorum morum et sanctitatis exemplum. Et sunt plerique ipsorum, qui XXX vel 40a annis et plus et minus in observantia sue regule vitam maceraverunt. Et credere vultis quod frater Robertus, qui est iuvenculus et noviter de conventu venit ad observantiam, magis ipsorum facta noscat [(magis … noscat) in marg.] ? et magis fratri Roberto de factis eorum, quam antiquis et doctis patribus, qui vitam in observantia consumpserunt, credere vultis? Profecto res ista non est rationabilis. Et ideo vos videbitis fratrem Robertum superbum et elatum de sua superbia ruere in profundum.” Et ita fuit.

Et ista erat maxima tribulatio nostra: persecutiones nos patiebamur et infamati eramus quod nostri persecutoris persecutores essemus. Frater Robertus suam predicationem omni die continuabat, et cepit paulisper discoperiri, et cives oculos aperire ceperunt et a sua ceperunt devotione cessare et fratribus familie compassionem habere; et familia cepit respirare. Postquam vero sua iniquitas discoperta fuit in conspectu secularium, etiam cives ad suas predicationes continuo accedebant. Una dierum frater quidam civibus quibusdam dixit: “Ecce vos dicitis quod iam fratri Roberto devotionem non habetis, quia, qualis sit, ipse seipsum ostendit.” Qui responderunt: “Nos iam fratrem Robertum pro sua eloquentia, quia ita bene loquitur, et non pro sua devotione sectamur.” Et ita pauperculus se ipsum confudit et familiam multo labore quassavit.

Demum pauperculi fratres post innumeras tribulationes habitas in curia Romana, per divinam gratiam actum fuit quod dominus Nicolaus papa quintus [V Le.] , auditis et perceptis falsis informationibus adversariorum familie, et nichil de bullis Eugenii penitus mutato, ad suas provincias non sine magna consolatione redierunt, divina gratia evidenter adiuti.

Et quia de fratre Roberto plura scripsi, nemo ex iniquitate aut passione me contra ipsum loqui suspicetur. In veritate valde, dum bene se gessit, me illum dilexisse fateor; sed postquam contra familiam quasi se capitalis inimicus erexit, fervens caritas tepescere cepit. Et nemo putet me mendacia scribere voluisse, imo de plurimis factis suis contra familiam pauca collegi. De ceteris factis suis, et que audivi et que novi nichil dicere volui, sed tantum de aliquibus, que contra familiam gessisse liquet. Postquam vero a persecutione familie cessavit, magister in sacra theologia factus est, magisterque Robertus postremo episcopus Aquini extitit electus, et episcopus Aquinensis nunc supervivens appellatur [ Electus est episcopus Aquinatensis die 25 octobris 1475; die autem 22 martii 1485 ad ecclesiam Liciensem translatus est; at eiusdem anni die 18 iulii iterum ecclesiae Aquin. episcopus praeficitur. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi, vol. II, p. 104, nota 1.] .

Cap. 17. De ruina plurium fratrum nostre familie post predictam conquassationem et aliquibus aliis memoria dignis, que [in marg.] contigerunt.

Cessante conquassatione predicta in curia romana, plurimi fratres quasi de omnibus provinciis nostre familie [cepe delet add.] ad conventus fugere ceperunt [Haec parum commendant probam firmamque voluntatem multorum fratrum familiae, qui hactenus solo papalium excommunicationum metu severiorem observantiae regulam sectati fuerant. Iam vero, rebus ordinis perturbatis, in desuetudinem abierant censurae Eugenii IV, quibus prohibitum erat ne quacumque de causa ad conventuales transfugerent. Cf. bulla die 11 ianuarii 1446 data, apud Waddingum, Annales Minorum, ad annum 1446, n. II.] . Et plerique nostri fratres fratris Marci vicarii generalis duritie adscribere volebant, quorum plerosque ea caritate, qua decet, redarguere studui. Non enim erat generalis vicarii durities, sed fugientium mala voluntas; qui enim bonam voluntatem habebant, perstiterunt.

His temporibus prima vice in loco Sancti Nicolai prope civitatem Sulmonis fui vicarius electus ad huius nostre provincie Sancti Bernardini regendam familiam. Et a fratribus capituli venerabilibus fratribus fratri Liberato de Aquila, fratri Francisco de Pizulo et michi plena potestas data fuit, quod, si sine scandalo fieri posset, sancti Bernardini corpus relinqueretur [Cur exuvias S. Bernardini in ecclesia conventuali Sancti Francisci a quibusdam fratribus observantibus custodiri aegre tulerit familia, rite explicat Waddingus (ad ann. 1454, n. XXXIII): “Etsi sacratissimum pignus plurimi facerent, non tamen absque molestia et taedio in alienis aedibus habitabant, et in angusto sacello divina persolvebant officia. Ex conversatione et commoratione cum patribus conventualibus aliquid adhaerebat indulgentioris vitae. Statuerunt itaque post decennii custodiam corpus prorsus relinquere conventualibus.”] . Accessimus Aquilam corpusque sancti relinquere tentavimus hoc modo. Ad dominos regiminis Aquilane civitatis, qui Quinque Artium nuncupantur, accedentes, proposuimus quod corpus sancti Bernardini aliis commendarent, quia pro nostra salute facere non videbatur in civitate morari. Dure hoc verbum tulerunt, et de die in diem nos procrastinantes tandem nichil agere potuimus; cives enim se strinxerant et nulla nobis ratione consentire volebant. Patres vero conventuales, his auditis, statim cursorem Bononiam direxerunt, ubi tunc eorum capitulum generale actualiter celebrabatur [Anno scilicet 1454.] , que circa corpus sancti Bernardini inter nos et cives agebantur nuntiantes. Generale vero capitulum hanc provisionem fecisse probavi: quendam fratrem Laurentium de Apulia, qui prius conventualis fuerat [in marg.] , deinde de familia, et iterum ad conventum reversus, guardianum Aquilani conventus instituit et, ut puto, XXXI vel [om. Le.] circa, qui de nostra familia ad conventus [conventum Le.] accesserant, secum duxit fratres. Ipsorum intentio fuit sancti Bernardini corpus ad gubernandum, quod nos refutabamus, accipere, quod nullo modo melius facere posse putabant, quam sub observantie moribus vitam ducere [post corr.] . Et in veritate michi fuit fratribusque meis tribulatio magna. Ceperunt predicare, honeste vivere, conventum bene officiare. Tandem Dominus nos iuvit; quia in veritate non incedebant, in brevi temporis spatio quasi fumus [furtim Le.] evanuerunt.

Plures etiam fratres de nostra [familia delet. add.] provincia ad conventum recedentes, ut se iustificarent, nos inculpare non verebantur. Et erat maxima tribulatio; pro sua voluntate mala recedebant, et nos pauperculi insontes patiebamur calumniam. Et ut ceterorum facta quilibet legens intelligere valeat, unius [unum Le.] exemplum proponam. Quidam iuvenis absque ulla occasione a quoquam sibi data de nostra familia ad conventum accessit; requisitus et revocatus et rogatus pluries redire noluit. Una quidem die [in marg.] consanguineus [consanguineis ante corr.] eius me reperit et cum dolore cordis dixit: “In veritate, pater, plurimi cives de tanta fratrum fuga mirantur, vestreque duritie atque indiscretioni communiter imputatur.” [imputant Le.] Dixi: “Non est verum, sed est ipsorum mala voluntas. Et ut ita aperte cognoscas, vade et consanguineum tuum, fratrem talem, voca et dicas ei qualiter ipsum recipere sum bona voluntate paratus; penitentiam de defectu commisso dare nolo, sed quam tu dederis ex nunc accepto.” Ille miratus dixit: “Potest hoc [ego delet. add.] esse?” Replicavi: “Ita sum in veritate contentus.” Tunc ille gaudens dixit: “Vere ipsum ad te reducam.” Dixi: “Vere non facies.” Dixit ille: “Immo.” Accessit et consanguineum reperit; et respondit sibi: “Usque ad tale breve tempus quibusdam, que expediturus sum, expeditis veniam.” Reperi amicum et dixi: “Ubi est frater talis?” Respondit: “Tali tempore veniet.” Dixi: “Crede michi quod non veniet.” Venit tempus, et non venit frater. Reperi postremo civem et dixi: “Quid tibi videtur? est prelatorum vel fugientium culpa?” Respondit: “Nunc fugientium et non prelatorum culpam esse cognovi.”

Nonnulli fratres, qui de familia recesserunt, speciale sibi nomen vindicare voluerunt, ut frater Iacobus de Civitate Ducali [Cittaducale, in regione Aprutina ulteriore II.] , frater et magister Sanctes de Penna, provincie Marchie; et loca pleraque ceperunt et sub obedientia ministrorum vivebant, qui a patribus conventualibus et a nonnullis curialibus adiuti utinam ex caritate! nostre familie tribulationem magnam dederunt. Tales fuerunt quamplures, qui toti curie nos reddiderunt exosos propter multam frequentiam in curia et propter nonnulla scandala per ipsos perpetrata, que narrare non convenit.

Magister Sanctes predictus de conventu ad familiam venit et postea ad conventum rediit, et plura loca de novo edificavit, et cum magna honestate cum suis fratribus vivebat. Post mortem eius loca illa ad obedientiam familie redierunt [(post … redierunt) in marg.] . Hic post bellum supra narratum, quo patres conventuales corpus sancti Bernardini a civibus Aquilanis auferre conati sunt, non a nobis, quia nos, ut supra dixi, relinquere eramus bona voluntate parati, aliud bellum movit. Cum magna auctoritate reverendissimi generalis Aquilam venit et maximum bellum nobis ingessit. Nam sub obtentu reformationis conventus, omnium portarum conventus claves sibi et fratribus suis fieri fecit. Tunc enim in conventu sancti Bernardini [Francisci corr. Le.] corpus quiescebat, et ibidem in quadam separata mansione fratres nostri ad custodiam corporis et officiandum cappellam, in qua iacebat, continuo morabantur. Fratribus vero nostris nullam clavem dare voluerunt, unde multe nobis inconvenientie contingebant; et hoc totum ad hunc finem, ut tedio affecti corpus relinquere cogeremur. Item omni sero post completorium fratres de choro conventus, accensis luminaribus, ad cappellam et corpus sancti Bernardini cantantes ibant, ut hoc modo animos civium incitarent ad tradendum illis et quasi possessionem accepisse viderentur. Item amplius se continere non valens [volens Le.] in pulpito contra nos nonnulla verba eructare cepit, que omnia in caput suum retorta divina voluntate fuerunt. Item in hebdomada sancta ad dominos de regimine accessit, petens expresse ut sibi corpus sancti traderetur, omnino allegans multa; cui demum responsio data fuit, quod, cum longo tempore in manibus fratrum Sancti Iuliani stetisset et corpus sancti bene rectum, gubernatum et honoratum fuerit, civitasque tota consolata fuisset, erantque cives sui, nichil penitus innovare volebant. His auditis fuit mirabiliter conturbatus et in verba cepit iniuriosa prorumpere; cives honestissime se gesserunt. Tandem puncti punxerunt et iuxta verbum Salvatoris fecerunt: Date et dabitur vobis. [Luc. 6, 38.] Et sic cum maxima confusione de civitate recessit. Pauca ex plurimis narravi, ne tediosus efficerer. Frater Iacobus vero de Civitate Ducali veniens ad montem [om. Le.] locum Montis Rotundi prope Romam, quem solum tenebat, fratribus suis consuluit ut nostre familie Romane provincie consignarent seseque sub obedientia familie omnino subicerent. Et ita divina gratia operante factum est.

Multas cartas scribendo consumerem, si omnia, que etiam nunc mente teneo, scribere vellem; dicta sunt satis iudicio meo sufficientia ad similium comprehensionem. Demum diabolus totis viribus cum suis satellitibus hanc familiam annichilare tentavit; et quanto magis diabolus tentavit opprimere, tanto magis divina bonitas pro sua [bo delet. add.] pietate erigere voluit.

Cap. 18. De novo bello excitato contra familiam tempore [(bello … tempore) in marg.; prius legebatur modo vivendi familie propter bullam.] Calixti summi pontificis [et confectione dictarum bullarum prius add., sed postea linea obduct.] .

Non cessavit neque quotidie cessat diabolus hanc pauperculam familiam tribulare. Nam Nicolao quinto summo pontifice ex hac vita subtracto [Obiit 24 martii 1455.] , Calixtus tertius [secundus cod.] [Electus 8 aprilis 1455.] in sede Petri sedere promeruit. Quo tempore aliud bellum magnum contra familiam factum fuit. Nam patres conventuales et plurimi, qui de nostra familia accesserant ad conventus, et nonnulli nostri emuli, duo precipue, contra nos allegabant, propter que familia ad obedientiam ministrorum redire debebat: primum, quod bulle Eugenii, quibus familia innitebatur, erant surreptitie et consequenter nullius momenti; ex quibus inferebant [isti delet. add.] familiam totam in statu damnationis morari. Ista erat magna caritas, que movebat hos patres. Ad quod breviter respondeo illud esse falsissimum, quia beatus pater frater Iohannes de Capistrano erat optimus canonista et in actis curie expertissimus et homo sanctissime vite, sicut nunc Dominus in Vylac, ubi corpus eius requiescit, innumeris miraculis demonstrare dignatur [Barberius, Gesta … B. Ioannis a Capistrano (Romae, 1662), appendix, p. 1 – 89.] . Is pater sanctus coram Deo et hominibus testatus est quod bulle erant canonice impetrate et sancte. Item dominus Blondus scriptor [De Flavio Blondo (1388 – 1463), secretario apostolico, cf. J. Guiraud, L'Église et les origines de la Renaissance, p. 150 – 52, et passim.] omnibus audire volentibus asserebat, scilicet quod erant canonice et legitime impetrate. Reverendus vero dominus protector [Fuit cardinalis Dominicus Capranica a Fermo (1445 – 1458). H. Holzapfel, Manuale historiae ordinis Fratrum Minorum, p. 633. Messer Domenico cardinale di Fermo fu singularissimo uomo, e santissimo di vita e di costumi. Ita insignis illius viri vitam narrare incipit Vespasiano da Bisticci, Vita di uomini illustri del secolo XV (ed. Ad. Bartoli, Firenze, 1859), p. 140 – 45. Cf. Pastor, Geschichte der Päpste, t. I, p. 615 – 19, ubi cardinalis Capranica ad caelum fertur.] dicebat se de illis bullis nullam notitiam habuisse, sed pater sanctus et dominus Blondus dicebant, quod ipso sciente et consentiente fuerant impetrate; quod autem harum memoriam non haberet, non erat mirum, quia innumeras occupationes habebat, nec potest quis omnium habere memoriam [Ceterum bulla prior ab Eugenio IV data est 31 iulii 1443 (Waddingus, ad an. 1443, n. VII), quando cardinalis Iulianus Cesarini protectorem ordinis Minorum agebat (1439 – 1444). H. Holzapfel, l. c. Cui, dum cum Turcis pugnabat, occiso suffectus est anno 1445 cardinalis Capranica.] . Tamen si fuissent contrarii, illi magis inherendum videtur, cui divina sapientia tale testimonium prebet [perhibet Le.] , ut innumeris miraculis clarere faciat; nec aliquo modo suspicandum est quod vir tante sanctitatis in conscientiam suam pro toto mundo errare voluerit. Item bone memorie Pius [secundus add. Le.] summus pontifex bullas illas, quas [in marg.] Eugenianas vocat, plenissima sententia confirmavit [Bulla data die 11 octobris 1458. Waddingus, l. c., ad an. 1458, n. XX.] .

Secundum erat, quod per istas bullas, posito quod fuissent valide, secundum eos ordo erat divisus, et consequenter fratres de familia non fratres minores et sancti Francisci, sed fratres bullati vel alterius cuiuscumque nominis appellandi. Ad istam obiectionem respondit reverendissimus bone memorie dominus Bernardus de Narnia sancte Romane ecclesie cardinalis Spoletanus dictus [Berardus Eruli de Narnia, episcopus Spoletanus ab anno 1448, creatus est a Pio II S. R. E. cardinalis tit. Sanctae Sabinae die 5 martii 1460. Anno autem 1479, aprilis die 2 “die veneris Berardus episcopus Sabinensis cardinalis Spoletanus nuncupatus Romae diem clausit extremum.” Eubel, Hierarchia catholica medii aevi, t. II, p. 47, annot. 377. Haec de ipso Vespasiano da Bisticci (op. c., p. 167): Messer Bernardo Eruli da Narni fu cardinale e chiamossi di Spoleto. Fu lungo tempo auditore di Ruota, era grandissimo giurista e canonista, e con queste dua condizioni aveva aggiunta la integrità et la bontà d'essere uomo giusto; e per le sue proprie virtù venne alla degnità d'essere fatto cardinale.] , qui in studiis generalibus diu legit et erat forte singularis doctor in Ytalia in iure canonico; et allegavit, quasi canonum in terminis [bis in cod. ante corr.] in capite Quod quidam de officio ordinarii [Idem titulus in margine occurrit apud Waddingum, ad an. 1455, n. XLIII, quem videtur a Mariano mutuatus esse. Hoc loco commentatur Berardus Decretal. Gregorii IX, lib. I, tit. XXXV, cap. 14.] , ubi cum esset unus episcopus cuiusdam civitatis, in qua erant viri diversarum linguarum, puta ytalice et grece, et non posset ipse per se omnibus satisfacere, ipse in lingua sua satisfaciens, alteri lingue illius lingue alium episcopum instituit, quasi suum vicarium, ut per ipsum alteri lingue satisfacere posset, ubi licet sint duo episcopi, tamen quia secundus dependet a primo, non dicitur esse monstrum in civitate, scilicet quod unum corpus id est [(id e.) videlicet Le.] una civitas duo capita dicatur habere, sed unum tantum. Et isto modo est in religione nostra, ut patet, et ideo non dicitur ordo divisus, sed unus, verus, bonus et sanctus. Patres itaque conventuales super ista materia, ut audivi, quinquaginta consilia diversorum doctorum habebant; sed quia consilia erant super falsitate fundata, non ex defectu doctorum, sed ex defectu informantium, ideo nullius poterant esse valoris. Nostri vero fratres viginti octo consilia super veritate fundata habebant.

Posita igitur querela per patres conventuales coram summo pontifice Calixto, diligenter auditi sunt. Petita gratia de remedio opportuno, summus pontifex ordinavit ut in conventu Assisii capitulariter patres conventuales et observantes congregaremur. Et summus pontifex legatum in ista causa misit quendam abbatem sancti Ambrosii de Mediolano, iuvenem quidem aetate, sed in iure doctissimum et virtutibus et discretione perfectum [Maioris S. Ambrosii Mediolanensi monasterio praefuit ab anno 1443 ad an. 1473 Blasius Ghilinus, ultimus monachorum Cluniacensium in hoc coenobio abbas, quod ad ordinem Cisterciensem translatum est. Ille Blasius summam sibi apud Eugenium IV, Calixtum III et Franciscum Sforza, ducem Mediolanensem, gratiam conciliavit. Barth. Aresius, Insignis basilicae et imperialis coenobii S. Ambrosii maioris Mediolani abbatum chronologica series ab initio fundatae abbatiae ad haec usque tempora per compendium deducta (Mediolani, 1674), p. 50.] .

Audita fama adventus legati, patres conventuales per plura milliaria et dietas processerunt obviam sibi; et nobis in conclavi existentibus in Sancta Maria de Angelis venit legatus et ante fores ecclesie de equo descendens brevissimam orationem in ecclesia fecit, nec ita repente visitatores ad Dominationem suam destinare valuimus, quin ipse citius recesserit; nec nobis verbum aut signum aliquod humanitatis ostendit, sed insalutato hospite recessit. Is actus in mentibus nostris non parvam generavit admirationem; tamen quatuor notabiles fratres ad visitandum [visitandam Le.] Dominationem suam transmisimus, quibus benignissimum et gratissimum responsum dedit, de quo animi fratrum valde consolati fuerunt. Denique competenti tempore conventuales et observantes in conventu Assisii fuimus pariter congregati. Et reverendissimus dominus legatus ad ostensionem sue potestatis et auctoritatis bullas domini nostri [in marg.] publice coram utraque parte legi fecit, ex quarum tenore admirationem et tristitiam non parvam accepimus; non enim ut paterne littere amorem et dilectionem sonare videbantur, sed invectiva potius quedam contra familiam videbatur esse directa. Tristati fuimus et dolorati re, et quid agere deberemus [debeamus Le.] penitus ignorantes. Tunc reverendissimus [reverendus Le.] dominus legatus dixit: “Audistis voluntatem domini nostri. Estote ergo parati, ut, cum vos vocari faciam, coram nobis compareatis eo modo et forma, qui michi fuerit visus.”

Cap. 19. De principio confectionis bullarum domini Calixti Assisii facto per reverendissimum dominum legatum de modo vivendi simul patrum conventualium et fratrum de familia.

Reverendissimus dominus legatus domini nostri, abbas antedictus, nos vocavit et dixit: “Patres, loquar vobiscum confidenter et secure. Recepto mandato de vestra compositione et necessariis preparatis ad iter, quidam viri non parvi ponderis michi dixerunt: “Vade et tantum ignem inter fratres accendere studeas, ut nunquam extinguatur.” Verba ista timorem pariter michi et dolorem dederunt cautioremque me esse fecerunt. Unde de vestra bona concordia et pace cogitans, secundum quod est voluntas pontificis, scilicet quod aliqua capitula de communi utriusque partis [in marg.] concordia [partis delet. add.] faciamus, quibus in posterum secundum Deum et vestram professionem vivere valeatis, et recogitans verba predicta de accensione ignis, ad cappellam accessi, in qua corpus beati Francisci requiescere creditur, ibique me in oratione posui summo desiderio dominum nostrum Iesum Christum eiusque fidelissimum servum Franciscum deprecans, ut sue religioni de opportuno remedio providere placeret, inter alia dicens: “Domine Iesu Christe, potest hoc esse ut tale ac tantum membrum catholice fidei perire permittas?” Et hec et similia verba dicens magna fui devotione ac lacrimarum effusione perfusus. Et tunc in mente mea divina gratia suum lumen immisit, ut vestra facta tractans atque compositionem, non vos simul conferre aut tractare permictam, quia animi plerique indignati sunt et consequenter nonnisi cum passionibus loqui possunt, et ita nichil boni facere possemus; et ideo vobiscum loquens voluntatem conventualium et e contra narrare intendo. Demum cum aliqua bona fecerimus, ad dominum nostrum redibo eique, iuxta quod michi commisit, utriusque partis concordiam et discordiam, id est [(id est) sive Le.] in quo concordant et in quo discordant, referre volo. Nam huius vestre cause michi decisionem nullatenus commisit, sed partes tantum audire, concordare et referre.”

Et dominus reverendissimus legatus proponens nobis aliqua capitula secundum desiderium patrum conventualium, cepimus de concordia habere sermonem. Et nota quod omnes nos simul et singillatim maximam reverentiam reverendissimo domino legato semper ostendimus, quod nobis videbatur omni iure debitum. Capitula plura fecimus, in quibus eramus concordes, et semper tantum cum reverendissimo legato in absentia conventualium; et ipsi e contra, in absentia nostra omnia capitula facta fuerunt [Tenor articulorum tum a conventualibus, tum a familia propositorum legitur apud Waddingum, ad an. 1455, nn. LI et LII.] . Est notandum quod reverendissimus generalis in ista congregatione, nescio qua ratione, non fuit, sed tantum quidam ministri atque magistri. Audita denique utraque parte, plura capitula fecimus, in quibus eramus concordes; et isto modo habita capitulorum concordia, dominus reverendissimus legatus Romam rediit.

Ante recessum eius de Asisio magno desiderio a sua Dominatione quesivimus ut saltem semel ad Sanctam Mariam de Angelis venire et nobiscum comedere dignaretur. Venit et videns locum, officinas et ortos miratus est; veniens vero ad mensam et fratrum religiositatem, silentium, puritatem et diligentiam et honestatem videns [deest in cod.] , tanta fuit devotione commotus, quod quasi continuo in mensa ploravit.

Demum facta compositione predicta dominus legatus Romam rediit. Et secundum ea, que postmodum subsecuta fuerunt, multa bona summo pontifici de familia retulit. Nam prius summus pontifex nos exosos habebat et, quasi de aliqua heresi familia sentiret, suspectos videbatur habere. Et hoc ideo, quia semel contra quosdam fraticellos, qui erant in Catalonia, hereticos sibi fuit facta commissio: suspicabatur enim, ne et nos aliquo modo sentiremus cum illis, quorum principalis et caput, si bene sum memor, Barbargallus [Barba Gallus Le.] dicebatur [Notat Waddingus (Scriptores ordinum Minorum, p. 315, s. v.) a S. Iohanne Capistrano scriptum fuisse tractatum contra Philippum Berbegallum pontificias declarationes in regulam Minorum respuentem et novitates perniciosas in ordinem advehentem. Quem Berbegallum Hispanum fuisse refert Nicolaus de Fara, in Vita Iohannis de Capistrano (Act. SS., Oct. t. X, p. 444, num. 14).] . Sed per relationem sui legati et per experientiam certam didicit hanc familiam sedi apostolice reverentiam debitam habere et esse sancte fidei fidelissimos defensores; quasi pater nos omnes amabat, gratias multas fecit et quasi ensem pro nostra defensione suscepit. Verum quia res ista magni ponderis erat, Spiritu sancto inspiratus sana conscientia et absque calumnia facere volens in manibus reverendi patris fratris lacobi de Marchia, qui erat vir ab utraque parte dilectus, mictere curavit. Unum tamen fuit, quod plerisque non placuit, scilicet quia de reverendissimo domino protectore nullam mentionem fecit.

Et notandum, quod ad [supra lin.] hunc actum maxime importantie vicarii omnium provinciarum et alii plerique fratres vocati fuerunt, qui videntes quod actus tendebatur in longum, omnia in illo agenda sex fratribus cum vicario generali fratre Baptista de Levanto [(cum … Levanto) in marg.] commissa fuerunt, quibus data fuit plena potestas omnia agendi et componendi, ac si tota familia presens foret. Dictorum venerabilium patrum nomina sunt hec: Frater Petrus de Anguillaria, vicarius provincie Romane, frater Alfonsus Hyspanus, canonista peritus et vicarius provincie Terre Laboris, frater Matheus de Narnia, frater Iohannes de Prato, frater Bernardinus Aquilanus de Fossa.

Recedente reverendissimo domino legato de Assisio et Romam pergente, recesserunt et fratres et Romam ierunt. In Sancta Maria de Angelis nomine congregationis, ne per nos soluta videretur, frater Augustinus de Monte Varoccio, frater Matheus de Narnia et ego, aliis Rome pugnantibus, in pace remansimus [Cf. Waddingum (ad an. 1455, n. LIV), qui Bernardinum de Fossa designat huius historiae scriptorem. Sed videsis Comment. praev., p. 695, n. XIX.]

Cap. 20. De compositione bullarum domini Calixti facta per [fr. delet. add.] reverendum patrem fratrem Iacobum de Marchia, cui papa commisit.

Postquam reverendissimus dominus legatus Romam rediit et a summo pontifice audientiam obtinuit, secundum quod perpendere possumus, habita relatione de nobis, summus pontifex cogitavit sana conscientia et absque murmuratione istam compositionem facere; unde breve patri fratri Iacobo de Marchia, qui tunc erat in Marchia [(qui … Marchia) in marg.] , ut ad se veniret, continuo destinavit. Veniens pater frater Iacobus et ad summum pontificem accedens, dixit illi pontifex: “Frater Iacobe, veni huc.” Qui statim accedens coram Sua Sanctitate genua flexit. Cui pontifex: “Iunge manus tuas,” et ille iunxit in modum orantis. Cui pontifex: “Porrige mihi tuas manus iunctas;” quod ille fecit. Pontifex suis manibus manus senis fratris Iacobi adstrinxit eo modo, quo faciunt prelati, quando aliquem fratrem novitium ad professionem assumunt: et tenens manus eius dixit: “Frater Iacobe, ego quantum ad istum actum spolio me papatu et te papam instituo; vade et ordinem beati Francisci in pace ponere studeas, advisans quod ego nolo teneri domino nostro Iesu Christo et beato Francisco, sed tenearis tu [in marg.] in puncto mortis et in die iudicii rationem reddere.” Cui pater resolutus lacrimis [in marg.] et reclamans dixit: “Non, beatissime Pater, non amore Dei, quia non est talis actus pro me.” Cui pontifex: “Non oportet te amplius replicare: sic volumus et in virtute sancte obedientie precipimus.” Tunc senex lacrimans et male contentus ad locum Sancti Francisci trans Tiberim rediit et per totam illam noctem [in marg.] in magna tribulatione positus nichil fere dormivit.

Tamen post multa ad palatium rediit, caput inclinavit et obedire voluit; tunc pontifex articulos per dominum legatum Assisii agitatos tradidit. Et causam agitare debita diligentia cepit. Hec omnia ipse retulit michi pater. Et notandum, quod patri fratri Iacobo causam istam ut supra, nulla de protectore facta mentione, papa commisit; quod reverendissimo domino protectori, qui tunc erat dominus Dominicus de Capranica, dictus cardinalis Firmanus, valde displicuit.

Cepit ergo [igitur Le.] pater articulos [Quos integros legere est ibid., n. LV.] componere. Et primus erat, quod omnes fratres Minores sive Conventuales sive de observantia nuncupati, sive citramontani, sive ultramontani, reverendissimo patri generali teneantur in omnibus et per [ob delet. add.] omnia obedire. Iste articulus omnibus fuit exosus, eo quod maiorem potestatem reverendissimo domino generali quam regula dabat. Alius articulus erat quod fratres de observantia nuncupati in capitulo generali conventualium convenire deberent, nec possent per se facere generalem [in marg.] congregationem, et in eodem capitulo generali eligere sibi tres pro vicariis generalibus, sed unus, quem vellet generalis, preficeretur eisdem et vicarius vicariorum vocaretur. Iste articulus nobis fuit exosus pluribus rationibus, quas gratia brevitatis omicto. 3s articulus fuit, quod [fratres delet. add.] vicarii [tantum delet. add. ] dumtaxat fratrum de observantia nuncupatorum vocem activam dumtaxat in electione generalis [generali Le.] haberent. Iste articulus contra nostram voluntatem fuit appositus. Semel tamen quidam dominus episcopus hoc audiens dixit: “In veritate, et activam [et passione delet. add.] et passivam in electione generalis [generali Le.] deberetis habere.” Cui replicavimus: “Domine, nos nolumus istas voces habere.” Respondit: “In veritate, vos non bene facitis; videtur enim, quod hoc modo Spiritui sancto resistere velitis.” In veritate puto, quod ille dominus erat bonus pastor et pater. Istum articulum patres conventuales habuerunt supra modum exosum; et propter istum puto quod nunquam istas bullas patres conventuales acceptare voluerunt.

Et sic pater frater Iacobus in ista causa procedens multos articulos composuit, de quibus utraque pars contenta restabat; nonnulli tamen ibidem erant articuli, qui nostris fratribus nulla ratione placebant. Rogabant patrem, ut articulos illos mutare aut mitigare dignaretur, et illos audire nolebat. Tunc michi scripserunt, ut Romam irem. Pater frater Matheus de Narnia et ego iussi Romam accessimus. Recitaverunt que contigerunt, et michi dixerunt: “Cum tu sis spiritualis filius patris nostri fratris Iacobi, quia ipse te recepit ad ordinem [(quia … ordinem) in marg.] , te forsitam audiet; nos autem amplius audire recusat.” Accessi ad patrem, et ad nostram petitionem atque informationem nonnulla mutavit.

In ista confectione bullarum fuimus valde tribulati, quia causam nostram fovere nulla ratione poteramus. Papa, licet esset noster pater, nobis tamen erat incognitus. Generalis favebat suis, id est conventualibus; dico suis, quia in eadem erant [in marg.] voluntate concordes. Protector [Scilicet Dominus de Capranica, cardinalis Firmanus.] cum summo pontifice non poterat bene convenire, quia de tam magno negotio, quod sibi super omnes incumbebat, penitus erat exclusus. Aliis curialibus nulla erat nobis audacia recurrendi, quia unico verbo cum rubore [re in marg.] fuissemus expulsi, scilicet “quia causa est in manibus patris vestri fratris Iacobi, nullam habetis causam querele.” Demum partibus per plures septimanas auditis, plena facta fuit in causa conclusio.

Cap. 21. De bullis Calixtinis et transumptibus; cum quanta difficultate et qualiter extracta fuerunt per medium reverendissimi domini protectoris.

Facta articulorum compositione et utraque parte utcumque contenta, in magna tribulatione et fere desperatione positi eramus. Papa erat contentus secundum acceptationem fratris Iacobi; patres conventuales erant contenti taliter et qualiter. Tractabatur, ut secundum morem bulle conficerentur, et tamen pluribus septimanis laboravimus et nunquam, ut minuta saltem conficeretur, obtinere potuimus. Erat enim in itinere transversatus drago magnus, et nos pauperculi nulla noveramus ratione perpendere. Sepius concilia facientes manibus cancellatis more mulieris, cuius maritus defunctus est, tristes et anxii sedebamus in cella.

Frater Iohannes de Prato quodam sero, deposita aliquantulum vecordia, dixit: “Vere ego sum pregnans, oportet me parturire [si bene dixi delet. add.] . Iam multis diebus in mente mea revolvi quid dicam, nec dicere ausus fui. Si bene dixero, laudetur clementia Salvatoris, a quo omne datum [in marg.] optimum; si vero male, imponatur [imponatis Le.] michi penitentia [poenitentiam Le.] , quam libenter agam. Michi videtur, quod causam nostram in manibus reverendissimi domini protectoris simpliciter ponamus. Spero quod saltem pro honore suo causam nostram fideliter expediet.” Respondit vicarius provincie Romane: “Vere ego similiter pluribus diebus pregnans vixi.” Respondit vicarius provincie Terre Laboris et similem conceptum habuisse testatus est [supra lin.] . Demum omnes eramus in eadem voluntate atque timore concordes. Quoniam reverendissimus dominus protector aliqua signa [in marg.] displicentie nobis ostenderat, nostram causam in suis manibus ponere timebamus.

Hac denique deliberatione de sero conclusa, ad suam dominationem nuntios destinavimus, nostram deliberationem manifestantes eidem atque [que in marg.] tempus et locum audientie postulantes. Reverendissimus dominus protector audientiam secretam, gratam et longam benignissime dedit. Pater reverendus vicarius generalis, frater Babtista, tanquam caput familie, reverendissime dominationi sue nostram voluntatem exposuit, dicens: “Reverendissime domine et pater, omnes isti patres una mecum plenam potestatem habent a capitulo generali in omnibus que familiam contingunt, faciendi, disponendi, acceptandi, componendi etc. Iam novimus elapsis temporibus sinceritatem vestram versus hanc familiam; hinc est, quod confisi de vestra circa nos bona voluntate, prudentia et sagacitate, nomine nostro et totius familie non solum causam nostram, quam cum patribus conventualibus habemus, sed quidquid familiam contingit, totum reponimus in manibus reverendissime dominationis vestre; certi enim sumus [simus Le.] , quod non nisi secundum Deum et sanctam iustitiam cuncta dispones.”

In veritate, difficile esset narrare, quantum ista nostra deliberatio sibi [supra lin.] cara fuerit. Cepit respondere, et quasi lacrime pre gaudio de oculis eius erumperunt [rum in marg.; eruperunt Le.] , et dixit: “Aliquantulum tarde venistis, tamen regratior vobis;” et in suis sermonibus ultra quatuor vices hoc verbum replicavit: “Regratior vobis.” Hoc autem puto fuisse, quia, cum esset vir magne reputationis ubique, tamen in ista causa papa de ipso [(p. de i.) in marg.] nullam mentionem fecisse liquet, unde reputabat sibi pro confusione maxima; sed quia isto modo per manus suas bullas transire oportebat, ad honorem suum cessisse putavit. Quante reputationis vir iste foret, infra dicetur [Cap. 27.] . Demum dixit: “Ostendite michi articulos, et faciemus minutam; quam cum fecero, vobis ostendam, et si quid aptandum fuerit, addendum vel minuendum, secundum quod melius esse videbitur, factum putate.” Et cum in nostra presentia articulos legere cepisset, legit primum [(l. p.) in marg.] , qui dicebat quod in omnibus et per omnia omnes fratres obedire tenentur. Ait admirans: “In omnibus et per omnia; non bene sonant ista verba, sed dicamus: teneantur obedire, sicut in regula continetur.” Et ne sermonem nostrum tendamus in longum, fecit minutam; vidimus, et placuit. Deinde fecit ingrossari [Ingrossare est maiore charactere exarare, seu luculentius scribere. Cf. Ducange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, s. v.] . Et in bulla fuit clausula, quod transumptum subscriptum manu notarii reverendissimi domini protectoris eandem quam bulla auctoritatem haberet ubique. Hoc autem suam dominationem pro suo honore et nostra utilitate fecisse evidentissima ratione probatur.

Et isto modo bulle Calixtine circa patres conventuales et familiam confecte fuerunt [Haec bulla, quae incipit Illius cuius in pace, data die 2 februarii 1456, edita est a Waddingo, l. c., ad an. 1456, n. CXXIX.] ; demum transumpta transcripsimus, ita quod unaqueque provincia nostre familie suum transumptum accepit. Et reverendissimus dominus protector de salario sui notarii transumpta subscribentis nulla nos voluit solutione gravari; sed ex tunc in posterum noster fuit totus.

Cap. 22. De bullis cruciate per summum pontificem Calixtum confectis, que nostre familie non parvam conquassationem dederunt.

Prefatus summus pontifex dominus Calixtus bullas cruciate confecit [De inflammato Calixti III in debellandos Turcas studio, cf. testimonium fratris Gabrielis Veronensis O. F. M., ap. Waddingum, op. c., ad an. 1455, n. LXXVII.] , in quibus clausulam posuit, quod etiam quicumque religiosi ad istam expeditionem etiam absque licentia suorum prelatorum accedere possent [Bullae Ad summi apostolatus apicem partim a Raynaldo Annales ecclesiastici, ad an. 1455, n. XVIII, editae deest clausula hic a Bernardino commemorata; sed cf. speciminis gratia litteras privatas a Calixto datas, ap. Waddingum, ad an. 1457, n. XLII.] et plenariam indulgentiam ut ceteri penitus obtinerent. Tali conclusione audita, plerique fratres simul conferentes diximus: “Vere maior et periculosior est ista temptatio quam conventualium persecutio, que iam quasi sopita videtur [videretur ante corr.] ; vere diabolus habet mille nocendi modos, et continuo temptat, ut saltem tedio vincat. Ista potestate concessa, plurimi levissimi fratres movebuntur et scandala innumera facient, et prelati remedium aliquod adhibere non poterunt.” Et ita contigit; et ut verum fuerit, de multis aliqua succincte narrabo.

In civitate Neapoli de diversis partibus plurimi levissimi fratres congregati fuerunt et plurima scandala faciebant querendo eleemosynas, discurrendo per civitatem, curias et portus, et seculares suis moribus scandalizantes; et prelati nichil eis nedum facere, sed nec dicere poterant, quia in pectore crucem portabant et se summi pontificis auctoritate tuebantur. Tamen Dominus providit, quia illa cruciata evanuit [Ob christianorum principum socordiam et simultates res in peius ruerunt. Pastor, Geschichte der Päpste, t. I, lib. IV, cap. 3 et 4, p. 562 – 85.] , et sic ad obedientiam prelatorum eos redire convenit. Idem Ancone contigit, et in omnibus civitatibus, que portus habent, illa fantastica multitudo [in marg.] convenit.

Item accidit casus quod semel Romam pro necessitatibus nostre provincie vicarius assistens [Legendum forsan existens.] accessi tempore vicariatus generalis fratris Babtiste de Levanto. Ille tunc quendam laicum nostre familie in loco detentionis tenebat inclusum, qui tribus annis crucem gerens et nauta existens quandam galeam gubernaverat; de quo plurimas informationes habuerat, quod multa gesserit non gerenda; et ut illum examinarem, plenam auctoritatem atque potestatem concessit. Accessi et examinavi, et bonam sibi gratiam impetravi; et licet sine defectu non esset, non tamen tam male se gesserat ut fuerat informatus. Denique, aliquali discreta penitentia imposita, ut eum liberarem, commisit. Liberavi, et michi singularem concepit amorem. Paucis diebus elapsis, in dicto conventu Araceli existens bene se preparavit; venit pestis et percussit eum, et sic vitam istam relinquens migravit ad Dominum.

Quidam alius levissimus frater, quem optime noveram, non tantum levis, sed fantasticus, existens clericus, cum quodam alio semifatuo, quem noveram, societatem contraxit, ut transeuntes mare Turcum penitus debellarent. Divisi fuerunt ab invicem; fantasticus venit [fr. delet. add.] ad me, ferens breviarium socii et volens sine socio Neapolim adire; vix breviarium de manu eius eripere potui. Demum solus Neapolim iturus viam carpere cepit, sed bene sibi contigit; nam ad primum locum provincie Terre Laboris applicans solus a fratribus unam bonam disciplinam accepit et expulsus fuit.

Et isto modo in pluribus partibus plures inconvenientie orte fuerunt. Demum videntes fratres pericula que per istam cruciatam contingebant, ad summum pontificem accesserunt et que contigerant scandala narraverunt. Summus vero pontifex de remedio opportune providit [Litteris die 6 iunii 1458 datis Calixtus III vicario generali fratrum regularis observantiae facultatem concedit reprimendi nimiam quam cruciatae praecones sibi arrogaverant libertatem. Waddingus, op. c., ad an. 1458, n. II.] . Fuit insuper periculosa antedicta cruciata, quia plurimi ex nostris predicatoribus, qui magnam in populis acceptationem habebant, ex commissione pontificis predicarunt et bona plurima exegerunt [Quod multa documenta coaeva referunt. Waddingus, op. c., ad an. 1457, n. XIII – L.] ; demum quia cruciata fuit, permittente Deo, in fumum conversa [in marg.] , fratres sue fame denigrationem consecuti sunt.

Insuper, quando summus pontifex Pius mare transire disposuit, magna ultramontanorum Anconam multitudo convenit; et non reperientes rem dispositam, secundum quod fuerat predicata, multas iniurias fratribus intulerunt et comminabantur, secundum quod ego ipse, dum Dalmatiam prima vice transire deberem [Nempe mense iunio anni 1464. Cf. infra, cap. 29.] , extra Anconam expertus fui. Et vidi societates ultramontanorum Anconam convenisse, et nulla preparatio facta fuerat, et tempus predicatum advenerat. Audivi quod multi desiderio honoris fidei tracti, ut venire possent, filios in pignus tradiderant. Unde divina sapientia bene providit; nam summus pontifex Pius Anconam venit ibique obiit [Die 14 augusti 1464 obiit. De itinere quod Anconam instituit, cf. Pastor, l. c., t. II, p. 246 – 50.] . Pro certo, si non obisset, maxima confusio in ecclesia Dei parata erat; sed quia venit et obiit, multorum mentes quietate [quietates ante corr.] fuerunt. Audivi tamen quod multi ex illis cruciatis ad propria redeuntes, ut puto, necessitate famis constricti, multa [in marg.] scandala perpetrarunt depredando et debellando nonnullas patrias simul uniti.

Postquam B. Bernardinus enarravit quantum S. Iohannes a Capistrano dilatandae per Bohemiam, Austriam et Poloniam familiae regularis observantiae desuderaverit (cap. 23), quamque insignem victoriam christiani, duce Iohanne, apud Belgradum reportaverint (cap. 24), ita pergit:

Cap. 25. De capitulo generali Mediolani, in quo patres conventuales bullas Calixti acceptare noluerunt, et de aliis quibusdam ibidem contingentibus.

Tempore illustrissimi ducis Mediolani Francisci Sforsa sollemnissimum generale capitulum Mediolani estitit celebratum, in quo totus ordo conventualium et observantium, ultramontanorum et citramontanorum convenit [Scilicet anno 1457. Cf. supra, p. 698.] . Reverendissimus generalis magister Iacobus de Mozanica, ut totus ordo simul in conventu [Nimirum Sancti Francisci, qui conventualium erat.] conveniret, fratribus nostris, ut nullam in loco nostro Sancti Angeli facerent provisionem de cibo et potu, per obedientiam precepit; et sic nulla ibi fuit facta provisio. Cives non parum de hoc admirantes indignati fuerunt et, fama diffusa negotii, per cives fere tota civitas commota fuit, et statim multiplices victualium currus ad locum venire ceperunt, ita ut omnes forenses mirabiliter stupefacti fuerunt [ita post corr.] ; omnes tamen ad conventum Sancti Francisci ad refectionem ibamus [Haec omnia quasi ad litteram ap. Waddingum, ad an. 1457, n. LIV.] .

Venit tempus quo ad actus capitulares accedendum erat; et tunc, sicut supra tetigi, de factis patrum conventualium non parva nobis [ita post corr.] orta suspitio [in margine eadem manu.] fuit, ne quid inconvenientie contra nos contingeret. Accessimus ad illustrissimum ducem, qui tandem mentes nostras bona sermocinatione placavit; et tunc in pace quievimus [Cf. supra, sub an. 1457, p. 698.] . Reverendus pater frater Babtista de Levanto, tunc vicarius generalis, videns quod patres conventuales secundum tenorem [nostros add., sed post corr. delet.] bullarum Calixti nostros vicarios ad actus [conventus et add., sed post corr. delet.] capitulares admittere nolebant, previdit sibi iudicem, notarium et testes ut, si opus foret, sicut contigit, contingentem actum in publicam formam redigeret. Tangitur campanella [campalla cod.] , ut moris est, ad capitulum. Pater comparet cum vicariis familiae; generalis fugit et ipsos acceptare dissimulat. Pater frater Babtista sequitur eum; tandem ad hostium loci capituli ut intrarent accedunt. Generalis, videns quod amplius dissimulare non poterat, apertam licentiam dedit dicens: “Ite, pro factis vestris [in marg. eadem manu.] nolumus quod intretis.” Tunc pater frater Babtista [in marg. eadem manu.] dixit: “Sitis vos, iudex et notarie et testes rogati, qualiter reverendissimus generalis nostros vicarios ad actus capitulares secundum voluntatem summi pontificis non vult acceptare.” Et isto modo delusi recessimus.

In isto capitulo plura memoria digna contigerunt. Inter alia contigit quod quidam frater nomine vicarii et provincie Ungarie fratribus totius capituli capitulariter congregatis coram generali genua flexit et, irrequisitis fratribus nostre familie, altissima voce dixit: “Reverendissime pater, ego pro parte patris vicarii et totius provincie [in marg. eadem manu.] nostre dico vobis et expono qualiter nos sub obedientia vicarii generalis familie ytalice [sed immediate sub obedientia add., sed linea obductum.] nolumus esse, sed secundum regulam sub obedientia reverendissime paternitatis vestre et successorum vestrorum intendimus esse.” Tunc frater Babtista, impetrata licentia a generali, dixit illi: “Quales sitis, mores vestri ostendunt. Nunquam familia ytalica vos quesivit. Vos venistis ad nos, et nos ex caritate vos fraterna recepimus. Bene facitis, quod pro receptis beneficiis [in marg. eadem manu.] gratias redditis competentes.” Et cum generalis ex tunc illos acceptare vellet, pater frater Babtista dixit: “Reverendissime pater [in marg. eadem manu.] , vos non potestis hos viros acceptare, quia per bullas summi pontificis nostre sunt familie incorporati [Tota lis dilucide exponitur in bulla pontificia 6 iunii an. 1458 data, qua demum dirimitur, prout ipse scriptor continuo declarat. Instrumentum integrum vide ap. Waddingum, ad an. 1458, n. III.] .” Et sic illos usque ad tempus suspensos reliquit [in marg.] et non acceptavit. Postea constitutio facta fuit, quod fratres de observantia nuncupati, qui nostro vicario generali non subsunt, recipiantur in locis nostris ut conventuales. Et ex tunc constitutio servata est; et in veritate melius fuisse pro nobis evidenti ratione probatur, quia nobis maior pax subsecuta est.

Item indulgentia plenaria impetrata fuit per unam diem naturalem [Bulla Calixti III, 8 februarii 1457. Waddingus, ad an. 1457, n. LIII.] , secundum quod est de consuetudine ecclesie; et ad civitatem Mediolani magna multitudo hominum ista ratione concurrit. Et quia in descensu liminis ecclesie unus later deficiebat, multi ceciderunt in terram, et decem et septem per conculcationem pedum multitudinis interfecti fuerunt. Insuper fama erat, quod magnam eleemosynam conventus adquisivit, scilicet decem milium ducatorum [Marianus, quem sequitur Waddingus (ad an. 1457, n. LII), refert, sicut auctor noster, et 17 viros fuisse exstinctos, et collecta aureorum decem milia. Quod iterum ex quo fonte haec hauserit, sicut multa alibi, indicat. Haec autem habet Mediolanensis compilator synchronus, Donatus Bossius, in sua Chronica, fol. 133: Anno Domini MCCCCLVII, die quarto et quinto iunii, iubileus plenarius Mediolani in Sancto Francisco celebratus est, in quo tantus fuit advenarum concursus, ut vix urbs multitudinem caperet. Ferunt fuisse milia hominum centum de exteris duntaxat. Collisi sunt inter mares feminasque ab imprimente multitudine in ipso vestibulo templi numero quindecim (Mediolani, per A. Zarotum, 1492).] ; erat enim turba tam magna, quod, qui non vidisset, vix credere potuisset.

Item fuit acceptatum officium novum sancti Bernardini, quod incipit: Bernardinus vir catholicus et preco evangelicus [Blume et Dreves, Analecta hymnica, t. XXV, p. 156 – 59. Ergo illud officium rythmicum de S. Bernardino conscriptum est inter 1450 et 1457.] , quod quidam frater de Adversa provincie Terre Laboris confecerat; nichilominus per subsequentem generalem cum aliquibus ministris et vicario generali in Sancta Maria de Angelis revocatum fuit [Iacobo de Mozanica, generali ministro, successit anno 1458 Iacobus a Sarzuela, qui sex annos ordinem gubernavit. Anno autem 1458, familia in generalibus comitiis Romae congregata, decretum est ut di S. Bernardino si faccia l'ufizio con l'ottava, ma de comuni Conf. non Pont. Agostino di Stroncone, L'Umbria serafica, Miscellanea franciscana, t. V, p. 91.] .

Item fuit determinatum per totum generale capitulum et conclusum quod provincia ista, que prius provincia Pennensis vocabatur, ob reverentiam sancti Bernardini, qui requiescit in illa, deinceps Sancti Bernardini provincia vocaretur [Videsis supra, p. 698.] .

Item una dierum illustrissimus dominus dux Franciscus cum illustrissima ducissa domina Blanca ad ostensionem peculiaris amoris et devotionis solis fratribus observantibus in loco nostro Sancti Angeli [(in … angeli) in marg.] convivium fecerunt; et mensis paratis in stratis hortorum ipsi cum fratribus comedere voluerunt, illustrissima domina ducissa in angulo horti cum pluribus dominabus honestissime sequestrata. Ex speciali tamen gratia impetravit ut, positis ad mensam fratribus, ipsa pro sua consolatione cum paucis honestissimis matronis fratres [in marg.] omnes videndo transiret; transit domina, et fratres capitibus inclinatis in modum eorum quibus fluit sanguis de naribus, stabant rubore confusi.

In eodem loco capituli, ut in civitate Venetiarum sequens [in marg.] generale capitulum fieret, certa fuit deliberatione conclusum,

Tandem soluto capitulo, paucis diebus elapsis, reverendissimus generalis magister Iacobus de Mozanica vita functus est [Die 9 iulii 1457. H. Holzapfel, l. c., p. 620.] .

Cap. 26. De capitulo generali Rome celebrato et electione novi generalis et pluribus aliis, que tunc contigerunt.

Expedito capitulo Mediolanensi atque magistro Iacobo de Mozanica generali ex hac vita subtracto, summus pontifex Calixtus [locum capituli g. delet. add.] , ut moris est in religione, vicarium generalem quemdam magistrum Catalanum instituit [Hic fuit Iacobus a Sarzuela, a die 19 augusti 1457 ad diem 20 mai 1548. Ibid.] , et locum capituli generalis sua auctoritate mutavit et, quod Venetiis fieri debebat, Rome in Araceli fieri instituit; et hoc, secundum quod percipere potuimus, ad hunc finem facere deliberavit, ut illum Catalanum generalem faceret [Erat enim Alfonsus de Borja, cardinalis et episcopus Valentinensis, postea Calixtus pp. III, ex Hispania oriundus.] .

Capituli tempore adveniente, Romam perreximus et in magna fuimus dubitatione constituti, quia, cum patres conventuales bullas Calixtinas nunquam acceptassent, et summus pontifex nichil nobis neque amicis nostris neque reverendissimo domino protectori de factis nostris aliquid declararet, non parum suspicionis animas nostras dolore vexabat. Vigili sollicitudine intentionem pontificis nosse curabamus et nulla ratione invenire valuimus. Summus pontifex fratribus intimavit, qualiter volebat quod reverendissimus dominus protector nostro capitulo interesset et potissime electioni generalis noviter eligendi. Summo pontifici diei capituli et electionis generalis notificatio datur. Venit reverendissimus dominus vicecancellarius [Cardinalis Rodericus de Borja, postea Alexander pp. VI.] et reverendissimus dominus protector [Dominicus de Capranica, cardinalis Firmanus.] , et in medio prime mense in refectorio collocantur. Expleto sono campanelle, ut moris est, ad capitulum vocantur fratres observantes citramontani et ultramontani, qui a conventualibus erant separati, ut pauci ipsorum ad locum celebrande electionis conveniant; et accesserunt octo, quatuor citramontani et quatuor ultramontani.

Tunc R. D. vicecancellarius legit coram omnibus breve summi pontificis huius tenoris, scilicet quod fratres de observantia nuncupati pro illa vice dumtaxat non haberent vocem in electione generalis et pro suo vicario eligant unum vel plures, secundum quod eis placuerit, aliis omnibus in bullis contentis in suo robore remanentibus. Tunc reverendissimus dominus protector annuit oculis nostris fratribus, ut genua flecterent et que pontifex petebat simpliciter acceptarent. Responderunt fratres, genibus flexis, quod hoc parum erat et quod ad ista et omnia, que Sua Sanctitas vellet, erant paratissimi. Revertuntur fratres iocundi, et statim facientes capitulum fratrem Babtistam de Levanto generalem vicarium fecimus in multa hilaritate, unitate et caritate concordes.

Summus pontifex erat curtiscianus, antiquus, prudens et optimus canonista. Unde volens Cathalanum, iam vicarium ordinis institutum [Scilicet Iacobum a Sarzuela.] , facere generalem [(f. g.) in marg.] , cogitavit quod, si capitulum Venetiis factum fuisset, nichil ad votum venisset, sed, si coram oculis eius et in curia fieret, maiorem fratres respectum haberent. Eapropter de Venetiis ad Romam capitulum mutare voluit. Item si fratres observantes in electione generali vocem habebunt, Cathalanus meus non aliqua via mundi ad gradum generalatus ascendet, quia ipsi homines non timent, illum, quem conscientia dictaverit, generalem facient; quia conventuales divisi, ipsi sunt in voluntate concordes; et sic melius est inhibere illis [illos Le.] , ne vocem dent hac vice dumtaxat in generalis electionem [electione Le.] . Et ut facilius animos fratrum ad suam voluntatem flecteret, quinque diebus toti capitulo expensas facere promisit; et quia fratres demum cum sua voluntate concordarunt, tres alios addidit et octo diebus fecit expensas. Et quod Sua Sanctitas hoc gessisset in mente et fuerit operatus ut supra, hoc evidentissimo signo monstratur, quoniam summus pontifex cum aliquibus dicere consuevit, secundum relata cuiusdam reverendissimi domini cardinalis: “Magna pro certo est gloria nationis Cathalane diebus nostris: papa Cathalanus, rex Aragonum et Sicilie Cathalanus, vicecancellarius Cathalanus, capitaneus Ecclesie Cathalanus [Petrus Ludovicus de Borja, Roderici frater.] , generalis ordinis Minorum Cathalanus.”

Patres vero conventuales in suo capitulo processerunt, et tandem Cathalanum illum secundum pontificis voluntatem generalem fecerunt. Et notandum, quod ille actus humilitatis fratrum nostrorum ita Sue Sanctitati fuit carus et acceptus, quod ex tunc in posterum noster fuit singularis amicus et pater. Demum completo capitulo, quatuor citramontani et totidem ultramontani observantes, impetrata audientia, ad Suam Sanctitatem accessimus pro receptis beneficiis gratias reddituri. Gratissimam audientiam dedit gratiasque plures desideratas concessit et se concessurum obtulit.

Soluto vero capitulo, pater vicarius generalis me secum Rome retinuit et patrem fratrem Marcum de Bononia. Tunc generalis novus novas bullas facere volens, quia Calixtinas acceptare noluerunt, et papa quasi cum ipsis velle concordare videbatur, de novis bullis et nova concordia cepit nobiscum habere sermonem; et ita large nobiscum loquebatur quod videbatur omnino mirandum. Quedam enim capitula fecit et nobis ostendit, dicens: “Si vobis bona videntur, cum Dei benedictione acceptare dignemini; si videntur aliqua addenda, addantur; si minuenda, minuantur; si nova fienda, fiant.” Et suis verbis ita mentes nostras commovit quod quasi eramus prope consensum. Pater frater Marcus dicebat: “In veritate, si hoc factum in sola mea potestate consisteret, cum isto generali concordiam facerem, ex, quo nobis tanta et talia [(tanta et talia) in marg.] profert.” Dominus vero protector dicebat: “State firmi, pauperculi, quia si unum iota de bullis minuitur, estis omnino destructi.” Et sic constantes exstitimus, ita quod oblationibus generalis nunquam consentire voluimus.

Pater vero frater Marcus una dierum tristis et manibus cancellatis existens dixit: “In veritate, ego nunquam sicut hodie nos [in marg.] in tanto periculo vidi. Generalis Cathalanus, quandocumque [quaecumque Le.] vult, intrat ad papam; reverendissimus dominus protector cum papa nichil potest; pauci sunt amici nostri, qui nos in veritate iuvare volunt. Ego reperio me male contentum.” Ego vero ridere [in marg.] cepi. Ille dixit michi: “Tentatio, quid tu rides?” Respondi: “Quia, cum sis vir magnanimus, te video inani timore concussum.” Respondit: “Ego [allegavi delet. add.] mee dubitationis causam allegavi; tu quid pro te habes?” Respondi: “Nosti, quod a multis annis citra in omnibus familie tribulationibus simul fuimus. Multa secundum nostram providentiam fecimus; nunquam tamen nostra provisio habuit effectum. Divina tamen providentia facta nostra pro sua bonitate multo melius quam nos cogitavimus sua miseratione disposuit. Certus sum quod etiam nunc suos pauperculos servos, qui iustitiam fovent, non relinquet.” Respondit: “Ego [loquor delet. add.] non de divina, sed humana providentia loquor. Iste etiam summus pontifex secundum relata in una hora pluries mutatur.” Dixi: “Verum est in his que verbo promisit; in his vero que scripsit quasi turris videtur esse fortissimus; et ideo, si nos firmi steterimus, bulle nostre absque dubio manebunt intacte.” Et ita fuit [(et ita fuit) in marg.] .

Nos vero audivimus, quod patres conventuales summo pontifici continuo suggerebant, ut de nullitate bullarum sententia daretur; et secundum quod estimare potuimus, papa dicebat, prout etiam quandoque dixerat [ego delet add.] : “Nos sanguine nostro istas bullas confecimus. Si alias bullas habere desideratis, sitis cum fratribus ipsis; et cum eritis in eadem voluntate concordes, nos advisate, et que vobis placita erunt nostra auctoritate roboris firmitatem accipient.” Ideo generalis cum magistris tanta nos sollicitudine molestabant. Placuit tamen divine providentie quod nichil de bullis Calixti extitit innovatum.

Cap. 27. De obitu summi pontificis Calixti, serenissimi regis Alfonsi et reverendissimi domini Firmani protectoris.

Quia iam Rome nichil agebatur, pater vicarius generalis, ut Aquilam redirem michi licentiam concessit. Et prius tamen quam de Romana civitate recederem, quod serenissimus rex Aragonum et Sicilie Alfonsus ex hac vita transivit [sivit in marg.] [Mortuus est die 27 iunii 1458.] Romam fama pervenit. Tunc summus pontifex mirabile edictum in valvis ecclesie principis apostolorum poni fecit, cuius tenor erat talis: “Notum sit omnibus presentes litteras inspecturis, qualiter per obitum bone memorie filii nostri regis Alfonsi, regis [(A. r.) in marg.] Siciliae et Aragonie, regnum Sicilie ad nos et sedem apostolicam rediit. Audivimus quod nescimus quis Ferdinandus se pro rege gerit [Ferdinandus ille filius erat nothus defuncti regis.] , et quod plerique illi iuraverunt homagium. Nos auctoritate apostolica omnes illos a iuramento absolvimus, et quod neque illi neque alii obedientiam prestent, sub pena excommunicationis late sententie districte precipiendo mandamus [Haec consonant cum bulla pontificia die 12 iulii 1458 data. Lünig, Codex Italiae diplomaticus, t. II, col. 1255 – 58.] .”

Et statim suo nepoti, nomine Borges, quem exercitus [in marg.] Ecclesie instituerat capitaneum, ut exercitum versus Terracinam dirigeret [in marg.] , in mandatis dedit; et ita ille facere cepit. Volebat enim illum omnino de regno expellere et regnum ipsum Ecclesie restituere. Romani vero cives hoc videntes, in magna fuerunt tribulatione constituti, videntes quod facta eorum male transibant, quoniam Romana civitas cum omnibus pertinentiis sine subsidio regni Sicilie vix vivere potest. Hinc sumpta occasione Romani cives, officiales et private persone, impetrata audientia, pontificem sunt allocuti, rogantes ut hanc guerram nulla quavis ratione moveret, allegantes multa et dicentes [Summi pontificis agendi ratio Romanorum ingenia vehementer commoverat. Pastor, Geschichte der Päpste, t. I, lib. IV, cap. IV, p. 599 – 603.] . Pontifex vero omnes quo potuit modo repulit meliori assentireque nullatenus voluit. Imo exercitus ecclesie continuo versus Terracinam tendebat, ut ibidem data opportunitate Ferdinandum et suos ea qua poterat virtute invaderet, eoque pulso ad sedem apostolicam regnum rediret.

Rebus ita confuse permanentibus, de Romana civitate recessi Aquilamque veni. Vix Aquilam reversus in terra pedes posueram, et summum pontificem Calixtum esse defunctum per totam civitatem vulgatur [Calixtus III die 6 augusti 1458 e vita cessit.] . Miror et stupeo; et nec miror nec stupeo. Miror et stupeo, quia incolumem paulo ante reliqui et mortuum esse ita repente persensi; non miror nec stupeo, quia, cum homo esset, mortis legi subiectus erat, que nec honori nec dignitati parcere consuevit.

Imo paulo post [et add. Le.] rumor insonuit quod dominus reverendissimus cardinalis Firmanus et protector nostri ordinis mortuus est [Die 14 augusti.] . Mirati fuimus et non sine tribulatione transivimus, quia mors [in marg.] talium ac tantorum virorum ita repente secuta non sine magno conflictu contingere [contigerat ante corr.] poterat. Ubi notandum est quod primo summus pontifex obiit, deinde protector. Dominus vero Latinus de Ursinis, cardinalis Ursinus, dixit quod, mortuo Calixto et Firmano in infirmitate iacente, cardinales reverendissimi secundum morem Romane ecclesie in conclavi se clauserunt et dominum cardinalem Firmanum elegerunt. Unde predictus reverendissimus dominus de Ursinis dixit [in marg.] : “Reverendissimus dominus cardinalis Firmanus et protector ordinis vestri mortuus est papa, quia paulo post electionem ex hac vita transivit [Haec paululum extenuanda sunt; nam cardinales conclave intraverunt biduo post cardinalis Firmani obitum. Sed verba cardinalis Ursini ita accipienda sunt ut, si vixisset, procul dubio electus fuisset supremus pontifex. Adeo unanimiter vota collegii cardinalium, dum Calixtus exeunte mense iulio graviter decumbebat, in cardinalem de Capranica ferebantur. Pastor, l. c., p. 609 – 10.] .”

Iste summus pontifex fratri Iacobo de Marchia, de quo supra, singularem devotionem habebat; et hoc aliquibus signis ostendit. Nam, ut supra scripsi cap. 20, causam totius ordinis mira liberalitate commisit. Item semel existente coram ipso summo pontifice ipso fratre Iacobo [in marg.] et fratre Gabriele de Verona, qui nunc sancte Romane ecclesie reverendissimus cardinalis existit [A die videlicet 10 decembris 1477. Obiit autem die 27 septembris 1486. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi, t. II, p. 18 – 19.] , ad aures fratris Gabrielis ad se vocati voce submissa dixit: “Vides hunc patrem meum, fratrem Iacobum, vere ipse sanctus est; in veritate, si temporibus nostris morietur, catalogo sanctorum infallanter adscribam.” Divine tamen providentie placuit, ut prius quam frater Iacobus summus pontifex ex hac vita transiret.

Cap. 28. De novo modo vivendi familie tempore Pii secundi introducto et nonnullis que tempore suo contigerunt.

Post obitum Calixti summi pontificis et reverendissimi domini cardinalis Firmani electi pontificis, ut supra [Cf. supra, nota 7.] , reverendissimi domini cardinales ad alterius electionem procedunt et, operante divina clementia, Pius secundus, qui prius Eneas vocabatur et poeta laureatus extiterat, novus papa creatur; de quo dicunt, quod eodem anno episcopus Senensis cardinalis et papa efficitur [creatur ante corr.] [Haec aliqua emendatione indigent. Aeneas Silvius Piccolomini, episcopus Tergestinus die 19 aprilis 1447 renuntiatus, ad episcopalem sedem Senensem die 23 septembris 1450 translatus est. Inter S. R. E. cardinales die 17 decembris 1456 cooptatus, ad summum pontificatus apicem ascendit die 29 augusti 1458.] . Postquam vero divina clementia hunc populi sui pontificem habere voluit, tempore competenti reverendus pater vicarius generalis summi pontificis audientiam habere promeruit, cui nostras necessitates exponens dixit: “Beatissime pater [(b. p.) in marg.] , quantas altercationes cum patribus conventualibus hactenus habuimus propter bullas bone memorie Eugenii, Sanctitas Vestra novit. Demum propter plurimas contentiones in his habitas bone memorie Calixtus, Vestre Sanctitatis immediatus predecessor, novas bullas super nostro modo vivendi condidit et Eugenianas suspendit. Patres conventuales bullas domini Calixti nunquam voluerunt; Eugeniane sunt suspense, et Calixtiane non sunt acceptate per eos; propterea quo modo vivamus scire non possumus. Placeat Sanctitati Vestre de opportuno remedio providere.” Respondit summus pontifex et dixit: “In verita, vui avete una gran rascione; fiat ut petitur.” Et tunc quatuor reverendissimis cardinalibus et duobus episcopis causam audiendam dumtaxat commisit; predictorum omnium dominorum nomina ignoro [Nomina eorum prodeunt in bulla Pii II Pro nostra ad beatum Franciscum die 11 octobris 1458: “Ea re aliquando cum nonnullis venerabilibus fratribus nostris S. R. E. cardinalibus communicata, venerabili Bessarioni fratri nostro episcopo Tusculanensi, necnon ordinis ipsius protectori, et dilectis filiis nostris Gulielmo tit. sancti Martini in Montibus Rothomagensi, ac Alano tit. sanctae Praxedis Avenionensi, necnon Nicolao tit. sancti Petri ad Vincula, presbyteris cardinalibus, et venerabilibus fratribus nostris Angelo Reatino et Ioanni Barcinonensi episcopis commisimus.” Waddingus, ad an. 1458, n. XX.] .

Hi autem reverendissimi domini, per quatuor menses [in marg.] ab utraque parte causa [causam ante corr.] diligenter audita, postea domino nostro Pio antedicto retulerunt. Postea vero ambas partes, conventuales videlicet et de observantia nuncupatos, coram Sua Sanctitate vocari fecit eisque dixit: “Isti fratres mei domini reverendissimi cardinales et episcopi retulerunt nobis [in marg.] se causam vestram diligenter audisse; et ex eorum relatione causam vestram maiorem discussionem requirere intelleximus. Et quia ecclesia nunc est occupata in maioribus [(in m.) in marg.] [In bulla sic: Et magnis nuper omniumque maximis occupationibus detineri coepimus, quae nostram et nostrorum omnium operam exposcunt.] , hinc est quod volumus et ita mandamus ut vivatis secundum tenorem bullarum Eugenii bone memorie predecessoris nostri [Bulla Ut sacra ordinis Minorum religio, data die 11 ianuarii 1446. Waddingus, ad an. 1446, n. II.] , hoc addito quod nulla partium alteri [alterius Le.] audeat recipere [vel delet. add.] conventus vel monasteria sub pena excommunicationis late sententie, cuius absolutionem sedi apostolice reservamus, quousque aliud per Ecclesiam fuerit determinatum [In bulla sic: Quousque per nos, dante Domino, aut per sedem apostolicam, vocatis utrisque qui sunt vocandi, universali totius ordinis bono aliter providebitur. Ceterum integra Pii II bulla his paucis B. Bernardini verbis accurate contracta est.] ”.

Habita predictorum notitia, ego dubius existens propter ultima verba Sue Sanctitatis, videlicet “quousque per Ecclesiam, etc.”, idcirco ad dominum Franciscum de Thomeis Aquilanum, qui eo tempore [morabatur vigilanter delet. add.] Aquile morabatur, repente perrexi; hunc [is ante corr.; hunc in marg.] eius vicarium, dum esset Senensis episcopus, fuisse noveram, et eo tempore ecclesie principis apostolorum ab eo fuerat vicarius institutus; eius mores bene nosse putabam, et dixi: “Pater et domine mi, dominus noster [nostris ante corr.; noster in marg.] ita conclusit, prout supra scripsi. Aliqualis tamen suspicio meam mentem conturbat, quia dicitur: “quosque per Ecclesiam aliter fuerit determinatum.” Vellem a vobis scire, quid Vestra Reverentia credit, scilicet an papa sit in hac conclusione mansurus, vel intendat aliter immutare.” Tunc ille bonus homo et sacerdos Dei altissimi super caput suum manum posuit, dicens: “Super caput meum credatis quod papa nullo modo intendit aliquid immutare, sed illa verba tantum apposuit ut importunitates conventualium valeat evitare. Estote ergo contenti et certi quod tempore Sue Sanctitatis nulla immutatio fiet.” Et ita accidit ut ille pater michi predixit; nam ex illo tempore cum conventualibus familia in pace quievit.

Vellem quod ea que [quem ante corr.] nunc memorie commendo omnes nostri fratres notarent. In veritate michi videtur quod huic summo pontifici Pio valde obligati simus, eo quod in hoc singulare beneficium donavit. Quasi per totam Ecclesiam Dei eramus confusi propter oblocutiones conventualium, quod bulle Eugeniane, sub [obser delet. add.] quarum observatione familia vivebat, erant subrectitie [subreptitie Le.] ; et consequenter contra conscientiam [in marg.] vivere monstrabatur. Et licet ista essent falsa, quia bulle erant vere et sancte, ut supra scripsimus, tamen familie fama in hoc apud ignorantes magnopere gravabatur, et talium mentes quietare impossibile videbatur. Tamen iste noster pater et pastor, Spiritu sancto inspirante [inspiratus Le.] , illas bullas tanquam bonas, sanctas, catholicas et veraces proprio motu firmavit. Tanto fortius illi familia obligatur quanto nobis maius impendit beneficium.

Iste pontifex pro serenissimo rege Fertinando [Ferdinando Le.] fuit missus a Domino; quoniam, sicut Calixtus toto conamine de regno illum parabatur expellere, ita hic toto conamine hunc conatus est in regno firmare; erant enim prius amici; et sepius, ut audivi, dicere consueverat: “Vere, si mantum sancti Petri expendere deberem, ipsum regem constituam.” Dixit, et facta sunt. Nam rex Fertinandus [Ferdinandus Le.] auxilio summi pontificis Pii regnum Sicilie tenet [Cf. Raynaldus, Annales ecclesiastici, Pius II, ad an. 1458, n. XX – XXX. Obiit Ferdinandus I rex Siciliae (et Neapolis) die 25 ianuarii 1494.] ; et licet illustrissimus dux Mediolani iuverit illum, papa tamen fuit principale scutum. In hoc tamen fama Sue Sanctitatis gravata fuit quod, expulsa comitissa Celani, que partes regis omni studio foverat, nepoti suo comitatum illum tradidisse cernitur [Raynaldus, op. c., ad an. 1463, nn. LXXVIII et LXXIX. Si fas est credere ipsi Pio II, Rogerottus Celani comes privatam imperio matrem in carcere coniecerat. At devicto comite, Celani principatus matri non fuit restitutus, sed Antonio Piccolomini, pontificis nepoti, concessus. Nec mirum quod egregiae mulieris hic mentio a scriptore inicitur. Nam familiam observantium beneficiis suis cumulavit, ac potissimum exstruendo Capistrani coenobio liberalem operam contulit. Ex huius largitionis instrumento (Waddingus, ad an. 1447, n. LXIX) innotescit nomen eius, Cobellae nimirum, eiusque defuncti mariti, Leonelli Acclozemora, comitis Celani. Illi, teste Iohanne de Tagliacotio, peculiarem benedictionem S. Iohannes de Capistrano moribundus impertiit. Cf. epistulam Iohannis de Tagliacotio ad S. Iohannem de Marchia, die 10 februarii 1461 Florentia missam, Act. SS., Oct. t. X, p. 398, num. 407.] . Et extra dominium Neapoli obiit, licet corpus eius in locum Sancti Bernardini de Aquila dominus Petrus, eius filius, fecerit reportari; et in cappella Sancti Bernardini suis eleemosynis edificata quiescit.

Denique, suspensis bullis Calixti, secundum mores bullarum Eugenii nostra familia vivere compulsa est; et quod longo tempore olim obtinere contendimus, hoc [divina pietate operante delet. add.] preter nostram spem pietas divina concessit.

Iste Pius summus pontifex castrum de quo fuerat oriundus civitatem fecit et ut civitas Pia vocaretur instituit [Corsinianum ex oppido (ubi natus erat) urbem Pientiam appellavit et aedificiis, urbe dignis, instruxit. Ita Campanus, Vita Pii II, Rerum ital. scr., t. III, parte II, p. 985.] .

Cap. 29. De capitulo generali Sancte Marie de Angelis, et congregatione cruciatorum in civitate Anconensi, et nostro transitu ad partes Dalmatie.

Iste pontifex Pius animosus homo fuit; nam duos dominos temporales magne reputationis excommunicavit, quemdam ultramontanum, nomine Sigismundum, alterumque Ytalicum, eodem nomine vocatum [Sigismundus, Austriae dux, die 8 augusti 1460, et Sigismundus Malatesta, eodem anno, die 25 decembris excommunicati sunt. Raynaldus, Annales ecclesiastici, ad an. 1460, nn. XXXIV et LXXII.] . Iste insuper multos predicatores cruciate per orbem transmisit et ut omnes Ancone congregarentur, ubi omnia necessaria ad expeditionem pararentur, instituit. Adveniente denique tempore quo convenire debebant, multi ultramontani paratissimi venerunt Anconam et putantes omnia secundum promissionem fore parata, nullam preparationem penitus invenerunt; putantesque se fore delusos, in multa murmuratione manebant. Venit denique Anconam dux Venetiarum, quod nunquam Venetos fecisse ferunt. Denique venit et pontifex; et divine voluntati placuit ut post collocutionem sanctissimi pontificis et illustrissimi ducis pontifex repente infirmatur et moritur [Errat B. Bernardinus. Nam Pius II die 9 iulii 1464 Anconam appulit, dum dux Venetiarum eiusque classis, exigua quidem, post multas tergiversationes, die dumtaxat 12 augusti in conspectu portus apparuerunt. Pastor, Geschichte der Päpste, t. II, lib. I, cap. VIII, pp. 249 et 256. Occubuit autem Pius II post duos dies. Haec habet Bossius, coaevus scriptor, op. c., f. 134v: Decimo nono calendas septembris Pius secundus Romanus pontifex, ex itinere ac febre confectus, dum classem, quam summo labore in Turchos paraverat, expectaret, Ancone (perperam tudione) moritur. Vidit tamen, priusquam moreretur, advenientem e specula.] . Et ita omni murmuratione sedata, pauperculi cruciati redierunt ad propria, et cruciata pro illa vice fuit in fumum conversa.

Illis temporibus generale capitulum nostre familie secundum concessionem bullarum Eugenii in Sancta Maria de Angelis fuerat celebratum [Assisii, die 21 maii 1464.] . Verum quia vicaria Bosne et provincia Dalmatie in non parva contentione vivebant ab initioque vixerant [Praecipua iurgiorum causa erat quod aliquot conventus, in Dalmatia sitos quique ad vicariam Bosnae ab immemorabili tempore spectabant, fratres provinciae Dalmatiae omni ingenio ac totis viribus a vicaria Bosnae huiusmodi amovere et usurpare velle conantur. Ita bulla Pii II, 8 maii 1460 data. A. Theiner, Monumenta historica Hungariae, t. II, p. 355.] , et quasi omnes principaliores nostre familie fratres ad illas per obedientiam missi accesserant, et nunquam de remedio opportuno his potuit provideri, cogitaverunt illas [fratres per b. delet. add.] per litteras summi pontificis fratres unire [Iamdudum de hac unione perficienda fratres familiae solliciti erant. Ut haec et quae sequuntur facilius intellegantur, iuvat potiorem partem litterarum a Pio II, 16 februarii 1463 scriptarum, hoc loco referre: Dudum per litteras nostras mandavimus dilecto filio fratri Baptistae de Levanto, tunc generali vicario vestro (nempe annis 1458 – 61), ut pro pace componenda inter provincias Bosne et Dalmatie personnaliter illuc accederet. Scripsimus insuper dilectis filiis generali et provincialibus vicariis ceterisque vocalibus ordinis vestri atque familie de observantia in generali capitulo apud Auximanum (anno 1461) congregatis, ut omnes et singulas differentias provinciarum vestrarum et presertim Dalmatie ac Bosne componere, decidere et determinare valerent. Et tamen accepimus nihil per predictos ex voluntate pro tunc invicem non conventium (lege convenientium) decisum aut determinatum fuisse, quin potius aliquos fratres provincie Dalmatie ab obedientia vicarii illius contra apostolica indulta, quorundam secularium dominorum favore ac patrocinio, se postmodum subtraxisse. Quod periculosissimum decernentes, commisimus postremo ac mandavimus dilecto filio fratri Ludovico Vincentino, generali vicario vestro (1461 – 1464), ut, quam primum commode posset, personaliter accedens fratres predictos rebelles ad se vocaret, et per censuras eos compesceret a tali rebellione et temeraria locorum occupatione. Unde tandem ad aures nostras pervenit prefatas provincias necdum concordi pace mutuo se fovere. Volentes igitur auctoritate apostolica his finem imponere, vobis infra scripta declaramus et per apostolica scripta mandamus, primo videlicet quod de duabus provinciis Dalmatie et Bosne fiat una provincia, que vocetur provincia Bosne et Dalmatie. Secundo, ut huic provincie preferatur unus vicarius Italus, ut caput ambabus partibus indifferens; qui vicarius eligatur in singulis generalibus congregationibus vestris per generalem vicarium et definitores vestre generalis congregationis. Tertio, quod eius officium perseveret per tres annos sicut et officium generalis vicarii vestri. Qui tamen vicarius Dalmatie et Bosne subsit ac pareat vicario generali cismontano. Eus. Fermendzin, Acta Bosnae potissimum ecclesiastica, Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, t. XIII (Zagabriae, 1892), p. 152.] .

Obtentis litteris summi pontificis capituloque expleto, tabula legitur, in qua inter alia dicitur: Frater Bernardinus de Aquila [(de A.) in marg.] vicarius provincie Bosne et Dalmatie. Quod cum audissem, in magna fui tribulatione constitutus, cogitans quod omnes principaliores fratres nostre familie ad partes illas accesserant, eorumque differentie nunquam quietate fuerunt. Si ergo patres ex omni meliores me parte vix quidquam boni facere potuerunt, quid ego vermiculus facere potero? Tandem recogitans quod principale religionis fundamentum obedientia esse decernitur, vere, inquam, si mori deberem, omni mea fiducia in domino nostro Iesu Christo et eius matre gloriosa et patre nostro beato Francisco [(et … Francisco) in marg.] et in virtute obedientie sancte posita, animosus accedam, sperans quod, tali fiducia sumpta, Dominus meus diriget gressus meos et oves suas ipse fovebit.

Sumptis sociis atque obedientia aliisque necessariis, versus Anconam gressus dirigo ibique cruciatos, ut supra, vidi [P. 76.] ; navemque intravimus, ut ad terram Fluminis [Fiume, Hungariae portus ad mare Adriaticum.] applicaremus ad festum nativitatis Ioannis Babtiste [in marg.] [24 iunii.] , quo festo ibidem nundine celebrantur; transactisque promonturiis et canali Quarnarii [Quarnero nempe sinu, inter peninsulam Istriam et Dalmatiae litus interfluenti, in altum feruntur naves, quae e portu Fiume solvunt. Transacta promonturia ad extremum Istriae apicem, prope Polam, eminent.] iam sumpto, ut ad Flumen iremus, mala bestia borea contra nos mirabili furore surgente, vix Portum Longum [Porto Lungo aeque distat a primo sinus Quarnero ingressu et portu Fiume.] cum maximo labore capere [in marg.] potuimus; ibique quidam iuvenis de partibus Sclavonie ad propria redire volens, peste infirmatus mortuus et in litore maris sepultus fuit. Omissis denique multis periculis et tribulationibus, quas per XIII dies in mari passi fuimus, demum artificiose Iadram [Zaram, Dalmatiae caput, secundum elementa computi ibi subiecta, die 3 iulii Bernardinus subiit.] opus fuit intrare. Fratres vero illi [ille ante corr.] honorifice et cum magna caritate nos acceptarunt. Iadre quoque fratrem venerabilem Christoforum provincie Dalmatie vicarium reperimus, qui statim certificatus de voluntate pontificis et capituli generalis, sue provincie michi sigillum liberaliter assignavit. Et cum cepissem de dispositione facta cum fratribus habere sermonem [sermones Le.] , omnes dicunt se esse paratos; tamen fratres Ragusinos renitentes fore suspicantur.

Inito denique cum fratribus consilio quid facto opus sit, Ragusium accessimus, frater Christoforus antedictus et plerique Dalmatini una nobiscum. Fratres vero Bosnenses in aliqua bona quantitate et principaliores in loco Pasmani [Maris Adriatici insula, prope Iadram.] morabantur, in quo statutum fuit debere celebrari capitulum [in marg.] ; quibus etiam conclusio suscepta complacuit. Perreximus denique Ragusium, et [de delet. add.] ipsimeth nos etiam gratiose acceptaverunt.

Ad intellectum tamen plurium dicendorum est notandum quod breve summi pontificis sub pena excommunicationis late sententie precipiebat ut omnes fratres huic unioni obedire deberent. Item est notandum quod Ragusini, existentibus fratribus congregatis in Sancta Maria de Angelis, quasdam bullas subreptitias [quodam bul surre ante corr.] obtinuerunt, quarum auctoritate quatuor loca Bosnensium, que iuxta Ragusium sunt, de facto susceperunt, scilicet locum Stagni, locum Slani, locum Umble et locum Canalis [Cf. litteras fratris Marci de Bononia, vicarii generalis, apud Fermendžin, l. c., p. 261.] . Cepimus igitur de unione ista cum fratribus Ragusinis habere sermonem; et quia ipsi illa quatuor loca susceperant animo retinendi et minime restituendi, et tamen excommunicationem timebant, post plurima me rogaverunt ut in executione brevis supersedere dignarer, quousque ad superiorem possent habere recursum. Compatiens infirmitati eorum et videns animos [animis ante corr.] eorum modicum paratos ad obedientiam, supersedere promisi [permisi Le.] .

Est notandum aliud, quod capitulum generale michi preceperat [precepit Le.] quod cum illa parte que me acceptaret vicarius remanerem. Veni Corsulam [Curzola, portus ad septentrionalem oram insulae eiusdem nominis, 78 chiliometris Ragusio distat.] , ut [re delet. add.] Iadram [ut delet. add.] redirem, ibique fratres Bosnenses in bona quantitate congregatos inveni bona nova expectantes. Gesta narravi, et utrum cum solis Dalmatinis uniri vellent requisivi. Annuerunt casu quo Ragusini nollent; insuper et addiderunt: “Postquam capitulum vobis iniunxit, posito quod nullum locum haberet unio, nos te in nostrum patrem et pastorem acceptamus.” — “In bona, inquam, hora.” Valefaciens eis Iadram adii, cuncta retuli que acta fuerunt, et utrum ipsi cum Bosnensibus, exclusis Ragusinis, uniri vellent, diligenter inquisivi; et ipsi bona voluntate se uniri velle dixerunt. “Videte, dixi, ne me decipiatis; quod facturi estis, liberaliter facite.” Dixerunt finaliter: “Pater, hanc animo libenti, prompto et bono animo promissionem [(a. p.) in marg.] facimus quod, durante triennio vestro, si deberemus mori, deliberamus in unione persistere.”

Cap. 30. De unione provincie Dalmatie et vicarie Bosne facta per vicarium generalem et provincialem in capitulo Pasmani.

Dum tractarem Iadre dictos fratres secundum voluntatem summi pontificis et capituli generalis unire, ecce reverendus pater frater Marcus de Bononia generalis vicarius nuper electus Iadram venit, ut inde ad provinciam Sicilie transitum haberet, quod non sine divina providentia evenisse putamus. Ipse namque Siciliam navigare volebat; ego vero una cum fratribus evidenti ratione remanere coegimus, inter alia dicentes: “Spiritus sanctus te misit ad nos, ut factum hoc utique magnum expedire possimus.” Tanquam bonus pater rationabili petitioni consensit [Haec ipse Marcus de Bononia de suo ad provinciale capitulum, Pasmani convocatum, adventu: Ad quod nutu divino, ut puto, applicui et in eodem ego idem presens ac presidens fui, cum tamen intenderem toto affectu Siciliam navigare. Fermendžin, l. c., p. 260.] , et finaliter de communi omnium fratrum consensu iterum Ragusium cum patre vicario generali navigavimus, cum fratribus iterum tractantes, si quo modo tandem sancte unioni consentire vellent. Suspensis animis morantur, et nulla certa responsio [(n. c. r.) nullam certam responsionem ante corr.] elici potuit. Vocatur pater et ego ad concilium civitatis, in quo plurima tacta fuerunt; petunt tandem ut de gratia speciali fratres sui ad capitulum Pasmani [Die 31 augusti congregatum.] ire minime compellantur. Annuit pater pro meliori ut, si venire volunt, veniant; si nolunt, minime teneantur [Cf. litteras die 8 septembris a vicario generali datas, ibid., p. 263.] . Et ita illi boni viri remanserunt nescio quomodo; ad capitulum vero Pasmani nullo modo venerunt.

Redivimus Pasmanum, ubi fratribus capitulariter congregatis ad definitores devenimus, et duo pro una parte et duo pro alia [parte add. Le.] electi fuerunt [Eorum nomina in litteris Marci de Bononia recensita sunt. Fermendžin, l. c., p. 260.] . Unioni locum et modum dare cepimus, in qua tot et tanta difficilia acciderunt [(d. a.) a. d. ante corr.] , quod frater Marcus, qui erat homo virilis et magni sensus, quasi desperatus definitoribus et michi dixit: “Agite vos que agenda sunt. Angelus meus recessit a me, et quid agam nescio.” Fecimus ergo nos. Post duos dies angelus eius ad eum rediit [in marg.] , et noviter agere cepit et bene. Postremo quedam discordia in re minima contigit, et Bosnenses ita dura cervice durabant, quod ego quasi de factis eorum fui totaliter desperatus, sic arguens: “Si ita presente vicario generali in re minima faciunt, quid ipso absente mecum erit in magnis?” Tunc dixi: “Angelus meus recessit a me.” Demum divine providentie placuit quod angelus meus ad me rediit; et post plurimas difficultates unionem Bosnensium et Dalmatinorum fecimus, capitulum celebravimus, et in bona concordia omnia terminata fuerunt.

Inter alia hoc unum fecimus, quod tota provincia sic unita cum custodibus regeretur, et ita omnes unanimiter assenserunt [De quattuor custodiis aliisque rebus in hoc capitulo provinciali decisis, cf. easdem litteras.] . Et vere testor quod talem provinciam, tot loca et tot fratres habentem, sine custodibus nulla ratione gubernare valuissem. Et quia talem gubernationem expertus fui, in pluribus capitulis generalibus dixi quod michi, ut cum custodibus familia regeretur, optimum videretur. Et plures rationes assignasse me recolo; tandemque conclusi quod, si cum custodibus regeremus, volentibus me fratribus nullius provincie officium recusarem, aliter vero non nisi violentatus alicuius provincie officium acceptarem. Rationes illas gratia brevitatis omicto. Communitas fratrum dicit: “Nolumus tot superiores habere [bis ante corr.] ”. Et in veritate fratres bonum suum non intelligunt. Ita expertus dixi, dico et dicam, quousque fuerit vita comes, et ad notitiam posterorum in scriptis relinquo.

Ex dictis notum factum est Ragusinos ab ista unione seclusos, nec tamen ab obedientia nostra, scilicet vicarii provincie, legitime separatos [Cf. litteras 8 septembris a Marco de Bononia datas. Fermendžin, l. c., p. 263.] . Reverendus pater frater Marcus vicarius generalis, relicta Sicilie provincia, Italiam rediit; et accedens Romam breve summi pontificis urgentissimum, ut Ragusini unioni consentirent, impetravit [Breve Accepimus quamplures hactenus, die 30 martii 1465 vulgatum, censuras ecclesiasticas iis minatur qui praefatam unionem renuerint. Waddingus, ad an. 1465, n. III.] michique Sibinici in 40a [quadragesima Le.] predicanti destinavit et, ut visis presentibus Ragusium accederem, magna potestate precepit. Predicationem in media quadragesima male contentus reliqui, Ragusium [et add. Le.] accessi et civitatem, in qua clausi erant fratres qui unioni resistebant, per medium secularium impeditus intrare non potui. Imo amplius nonnulli seculares me custodiebant in die, ne quis fratrum illorum, qui bonam voluntatem habebant, veniret ad me; tamen plerique de nocte venerunt. Et hoc totum agebant, quia, quidquid cum ipsis essem acturus, habita copia brevis, me priores noverunt.

Recessi de Ragusio et Catharum applicui ibique litteras reverendo domino archiepiscopo Ragusino destinavi; dederant enim ordinem Ragusini cives, ut omnes littere fratribus directe presentarentur concilio. Littere domino archiepiscopo directe erant huiusmodi: Reverendo Domine etc. Dominationi Vestre notum facimus per presentes ad bonam gubernationem ovium vestrarum, qualiter talis frater et talis, — et tres tantum michi notos nominavi, — excommunicati sunt, quia voluntati summi pontificis sub pena excommunicationis late sententie precipientis contrafecerunt, et contravenerunt de unione ipsorum cum fratribus vicarie Bosne etc. Certior factus fui quod dominus archiepiscopus litteras habuit et concilio civitatis legit, cuius occasione [in marg.] factum fuit, ut plurimi cives excommunicationis timore a fratrum et conventus conversatione cessarent [Ast tam sollerter senatus ac magistratus Ragusinus per oratores suos cum Summo Pontifice egerunt ut Paulus II, litteris die 19 maii 1465 datis, fratres huius civitatis declaraverit ab omnibus censuris immunes. Waddingus, l. c., n. IV. Cf. D. Fabianich, Storia dei Frati Minori in Dalmazia e Bossina, t. I (Zara, 1863), p. 224 – 26.] .

Communitas fratrum, qui bono animo incedebant, tanquam angelum Dei me recipiebant dicentes: “Pater, tu es pastor, prelatus et pater noster, et te solum volumus tanquam a nostris patribus familie consignatum; tibi volumus simpliciter obedire; ecce parati sumus. Si placet, amore Dei nos tecum ducas, et ibi nos colloca ubi tue videbitur caritati.” Ego vero eos quasi mater filios amplectebar et non parvam penam in anima sentiebam, quia non ut voluissem illos poteram gubernare. Tamen illis dicere consuevi: “In bono perseverate. Ego vos quasi meos subditos et filios amplector et teneo; et quousque per superiores alia fuerit facta provisio, in bona ista voluntate perseverate, egoque vos in bono statu conscientiarum vestrarum esse decerno.”

Aliqui vero quandoque stimulo conscientie ducti, relictis locis illis, ad me veniebant; quos omnes paterno affectu recipiebam et in locis Dalmaticis ea qua decet caritate locabam. Ragusini barcam quandam armatam in quodam portu per XV dies stare fecerunt, ne fratres illos de locis illis moverem, suspicantes; et putantes me transisse ea die, qua inde transivi, recessit et me videre non meruit. Ego vero quantum volui cum fratribus fui; et nisi nuntios misissem de Dassa [Daxa, vicus prope Ragusium.] Ragusium adventum nostrum nuntiantes, nichil de me sentire potuissent.

Si omnia que in illo nostro triennio in partibus illis [in marg.] contigerunt narrare vellem, sermo noster valde tenderetur in longum. Quedam tantummodo magis necessaria narrare curavi, ut Ytalici fratres de gestis in partibus illis ex voluntate familie notitiam certam habeant, et quia communiter in capitulis generalibus illorum fratrum altercatione vexantur. Unum tamen, quod circa finem triennii contigit, nulla ratione relinquendum puto, tam pro preteritorum quam futurorum notitia. Quedam suspicio Bosnensium orta fuit quod Dalmatini fratres illis loca circa Iadram existentia auferre temptabant. Narrant michi et, si quid de his noverim, querunt. Respondi simplicem veritatem, dicens: “In veritate nichil scio, neque verum puto.” Tamen, quia plures ex ipsis id michi [(id michi) in marg.] replicabant, dixi aliquibus ex ipsis: “Iadram ibo, et rem istam diligenter inquiram.” Ivi, et subtilissime et valde rigorose quesivi, et nichil inveni. Bosnenses vero custodes et guardiani et alii plures Spalati congregantur et quod ego cum fratribus Dalmatinis loca illis Iadre auferre curem tenent, michique nuntios mictunt, suas suspiciones michi manifestantes hoc modo. Dixit enim nuntius: “Pater, nostri patres Spaleti casualiter plures congregati sunt et petunt a Reverentia Vestra [in marg.] ut ad eorum consolationem [in marg.] unam litteram de vestra manu faciatis, qualiter cum Dalmatinis fratribus, qui nobis loca nostra auferre volunt, non consentitis.” Dixi: “De mane venias ad me, et respondebo tibi.” Super isto puncto de nocte cogitans, intra me dixi: “Vere generatio ista prava est et perversa. [Cf. Deut. 32, 5.] Per istas litteras discoperire hoc factum putaverunt; nam si iste scribit litteras istas, omni tempore et in omni loco et coram papa et cardinalibus illum confundere possumus; si vero scribere recusat, certi sumus, quod ipse cum Dalmatinis concordat.” Tunc scripsi necessitate compulsus innocentiam meam istius tenoris: De habita suspicione, quod loca debent fratribus Bosnensibus a Dalmatinis auferri, nichil penitus novi, neque aliquid operatus sum verbo vel scripto per me neque per interpositam personam. Imo fuit michi maxima pena illud audire; et ad hoc scandalum reparandum, Iadram veni et Iadre morabar. Habeatis iam et frigatis litteras innocentie mee coram omnibus ostendatis.

Ex dictis lector perpendere potest, quomodo ista bene concordant. Ego Iadre facta ipsorum diligentissime faciebam, et illi Spaleti congregati michi mala, prout est de more ipsorum, reddere student [(r. s.) in marg.] ; faciam in his conclusionem [conclusiones Le.] quod sunt viri duplices et suspecti. Ideo familia inter ipsos et Dalmatinos nunquam [in marg.] bonam concordiam componere potuit. Dalmatini simplicius incedunt, utpote quia magis a fratribus Ytalicis in bonis moribus educati sunt; illi vero Bosnenses cum secularibus magis domestici sunt, utpote qui curam parochialem habere a Romana curia compulsi sunt, eo quod in partibus illis nulli seculares sacerdotes neque alterius cuiusquam religionis habentur. Ideo invicem concordare nunquam poterunt. Quia in moribus discordant, nequeunt esse in voluntate concordes. Ego vero tribus annis quasi incus inter [in marg.] tres malleatores vixi, et tamen Dominus meus bonam michi gratiam fecit; nam nostro triennio fuerunt in unione coniuncti. Ex uno latere Bosnenses, ex alio Ragusini et ex alio Dalmatini me cruciabant; non tamen nisi pro eorum communiter [et non delet. add.] passionibus ut plurimum et non meis michi molesti fuerunt; oportebat erui me inter ipsos, quasi medium omne conservans.

Cap. 31. De his que circa Bosnenses et Dalmatinos et Ragusinos acta fuerunt in capitulo Mantue celebrato.

Post triennium nostrum, quo Bosne et Dalmatie provinciam fui gubernare compulsus, ad capitulum Mantue necesse fuit accedere. Illud enim capitulum solemne fuit; ibi tamen familie fratres dumtaxat convenerunt. Fratres igitur Bosnenses, Dalmatini et Ragusini ad idem capitulum accesserunt, et usque ad molendina Mantue cum nostris naviculis, Domino duce, perreximus, non tamen sine labore.

Data temporis opportunitate, fui vocatus et, qualiter unio facta transierit, subtiliter inquisitus. Dixi: “Usque modo bene transivit, quia in illa fratres durarunt; sed credant michi Reverentie Vestre, quia ego, qui fui medius inter ipsos, fui multipliciter malleatus; ex uno latere Bosnenses, ex alio Dalmatini et ex alio Ragusini me multipliciter percusserunt, potius inter se dissidentes, quam me affligere volentes.” Dixerunt iterum: “Estne unio ista duratura?” Dixi: “Vere non. In veritate dico vobis quod vix usque ad hoc capitulum manutenere potui. Nullo michi modo videtur posse durare; nam differunt moribus, oportet et voluntate differre. Bosnenses sunt in partibus illis parochiales [in marg.] , et ideo cum secularibus continuo conversantur; et ideo, quando ad partes Dalmatie veniunt, statim totam percurrunt civitatem, et hominum et mulierum cito familiaritatem capiunt. Dalmatini vero, qui ad mores Ytalie educati [edicati ante corr.; u in marg.] sunt, tales familiaritates fugiunt. Cum itaque differant moribus, et voluntate non possunt esse uniti in caritate.”

Post hoc Dalmatini accesserunt, separationem petentes, aut, si volunt unionem confirmare, dimictant Bosnensibus provinciam ipsosque ad Ytaliam ducant. Fratres itaque capituli, videntes quod unio durare non poterat, separationem procurare a summo pontifice [in marg.] voluerunt talemque separationem uni ex fratribus Dalmatinis [in marg.] et uni ex Bosnensibus commiserunt [Anno 1467, die 24 maii, Mantuae, in capitulo generali, praeside Fr. Marco a Bononia, decisum est ut mittatur vicarius Bosne et Dalmatie a congregatione generali, qui utrique familie presit, quoadusque per Bosnenses fratres simul et Dalmatinos obtineatur ab apostolica sede licentia ut unaqueque familia vicarium sibi possit eligere. Acta capituli generalis Mantuani, apud Fermendžin, l. c., p. 270.] . Dalmatinus se excusavit; ideo in solo Bosnense remansit. Continuo Romam perrexit obtentaque pontificis audientia, dixit: “Beatissime Pater, patres nostri volunt quod a fratribus Dalmatinis separemur; nos quod ipsi volunt facere oportet. Placeat Sanctitati Vestre breve separationis concedere.” Pontifex Paulus audiens et intelligens verba proposita, novit quod fratres unum verbo petebant et aliud mente volebant. Dixit: “Estne ista separatio in preiudicium vestrum?” Respondit socius dicens: “Est in nostrum preiudicium, Beatissime Pater.” Et ita michi retulit unus ex ipsis. Dixit papa: “Nolumus quod fiat breve separationis, sed confirmativum unionis.” Et ita factum est.

Patres vero capituli me procuratorem sive commissarium in curia Romana fecerunt. Accessi Romam et inveni fratres Bosnenses et, si breve separationis secundum commissionem sibi factam impetrassent, quesivi. Responderunt quod non, sed necessarium erat [erant ante corr.] summum pontificem sollicitare, ut tale breve possent adquirere. Ego vero religiose et simpliciter incedens illis credebam. Hi boni viri omni die infallanter ad summi pontificis palatium accedebant; tandem quod breve confirmationis impetrassent comperi [Breve Memores sumus, die 25 iunii 1467 fratri Dominico de Gonissa datum, unionem fratrum Dalmatiae et Bosnae confirmat. Videsis hoc diploma apud D. Fabianich, Storia dei Frati Minori in Dalmazia e Bosnia, t. I, p. 440 – 41.] . Et hoc modo falsitates commiserunt: primam contra totam familiam [Cuius capitulum generale Mantuae congregatum statuerat ut dictarum provinciarum fiat iterum divisio. Ibid.] , secundam contra me particularem, dicendo se non impetrasse, et tertiam, quod sub isto colore audientiam pontificis pro alia causa, quam ipsi norunt, habere querebant. Interrogati vero dicti fratres, si quo modo ipsi cooperati fuissent cum summo pontifice, me presente, vicario generali mendacium fecereunt, dicentes quod non. Dixi: “Nonne vos dixistis michi quomodo fuistis operati? Non verecundamini in caput vestrum mentiri?” Et verbo hoc eos momordi; et cum hoc etiam unus ex ipsis negare vellet, remordens eius conscientia non sinebat libere verba proferre; huius occasione actum est ut omnes qui presentes erant ipsum pro confesso haberent.

Ragusini etiam principaliores fratres ad predictum capitulum venerunt. Insuper et cives Ragusini quosdam de nobilioribus civibus pro ambassiatoribus ad capitulum destinarunt, existimantes evenire quod contigit. Fratres [et delet. add.] namque et patres capituli, informati plene de factis fratrum et intelligentes eorum rebellionem, scilicet quia unioni consentire noluerunt, et spoliationem locorum fratrum Bosnensium, de qua supra scripsimus, in penitentiam eorum a familia preciderunt [Decretum fuerat in capitulo generali Mantuano, anno 1467, quod loca Raguseorum a familia sint precisa curaque reverendissimi patris generalis, declarando quatuor loca a fratribus Bosnensibus olim possessa, quantum in nobis est, apostolico rescripto aliud non decernente, eisdem Bosnensibus pertinere. Fermendžin, l. c., p. 270.] . Et licet Ragusini cives et ambassiatores pro defensione fratrum suorum valde pugnaverint, multis precibus rogando patres capituli, deinde cives Mantuanos, postremo dominum civitatis, qui est maximus Fratrum Minorum devotus pariter et amicus, ut per intercessionem ipsius fratribus ipsorum parceretur, nichil tandem [tamen Le.] obtinere valuerunt. Steterunt itaque fratres Ragusini a familia precisi in punitione contumacie sue per aliqua tempora, sed per interpositionem reverendissimi domini Niceni protectoris [Cardinalis Bessarion a die 10 septembris 1458 ordinis protector designatus erat.] , retentis locis Bosnensibus ablatis, ad familiam recepti sunt [Quod die 31 martii 1468 effectum est, misso ad Ragusinos fratres commissario, fratre Iacobo Paduano, qui ipsos nomine vicarii generalis regeret. Waddingus, l. c., ad an. 1468, n. I – IV.] .

Cap. 32. De provisione fratrum provincie Bosne et Dalmatie in capitulo, et obitu vicarii generalis, et aliis quibusdam contingentibus tempore nostri commissariatus in curia Romana.

Habita deliberatione per fratres in [de ante corr.] capitulo Mantuano de separatione fratrum provincie Bosne et Dalmatie, hoc intermedio quo breve separationis impetraretur, frater Dominicus de Gonissa venerabilis pater, ad gubernationem illius provincie fuit destinatus [Fermendžin, l. c., p. 270.] , omnes fratres expectantes firmiter breve separationis. Verum quia factum fuit oppositum [Cf. p. 721, nota 2.] , opus fuit ad novum factum novam facere provisionem. Qualiter autem provincia illa fuerit gubernata michi non est notum [Nihil usque ad generale capitulum, quod anno 1469 convenit, immutatum est. Tunc vero “statutum est ut fratres Ragusini Dalmatinis uniti in unam coalescerent provinciam, et Bosnenses iuxta antiquum morem suum eligerent vicarium.” Waddingus, ad an. 1469, n. VIII.] ; bene [unum Le.] novi, quod frater Dominicus ad Ytaliam rediit post parvum tempus, quia sua natura mare sustinere non poterat, et illa provincia sine accessu per mare regi non valet; imo puto me de tribus partibus temporis duas [par delet. add.] consumpsisse per mare toto triennio quo fui executus vicariatus officium.

His temporibus Paulus secundus summus pontifex in sede Petri sedebat. Et Veneti legatos pro suis negotiis Romam destinarunt, quibus inter alia commissum fuit quod sex loca Bosnensium, que circa civitatem Iadre sunt, Dalmatinis fratribus applicarentur, quia Bosnenses fratres suspectos habebant. Loca sunt ista: scilicet locus Ulliani [Ugliano, in eiusdem nominis insula, iuxta Iadram situm.] , locus Castri novi, quod ipsi in eorum vulgari Novigrado [in marg.] vocant [Hodie idem nomen Novigrad adhuc obtinet.] , locus Pasmani, locus Crapani, locus Spaleti et locus Corsule [Geographicam tabulam inspicienti ilico compertum erit urbes Sibenicum (Sebenico), prope quam erat conventus Crapanensis in insula Kapri (Greiderer, Germania franciscana, t. I, lib. II, n. 49), Spalato et Curzola circa civitatem Iadram non adeo vicinas exstare.] . Pugnabant mirabiliter ambassiatores cum summo pontifice, qui etiam Venetus erat, ut loca illa Dalmatinis applicarentur omnino, eo maxime quia Bosnenses cum inimicis Venetorum continuo praticabant. Insuper et multa in speciali allegabant contra ipsos, que si vera erant nescio; ipsi tamen asserebant illa omnia probaturos. Circa hoc tamen dicam quod sentio. Dum essem in Dalmatia, officiales Venetorum et precipue Iadre [in marg.] , ubi tota eorum suspicio erat, multam michi molestiam dederunt. Ego vero in veritate fratres defensabam, dicens: “Quid est hoc amore Dei? Ego pluribus vicibus fratres cum multo rigore visitavi, et nunquam de talibus aliquod signum inveni. Miror de vobis; pauperculi fratres de minimis cogitationibus habent conscientiam, et vos putatis quod dominio vestro [in marg.] civitates auferre tractent. Absit hoc a mentibus pauperum fratrum.” Quanto magis illos excusare nitebar, tanto eorum animus contra illos iracundia et indignatione magis accendebatur. Et michi dicebant: “Reverentia Vestra [in marg.] religiose et simpliciter, ut decet, incedit; sed ista generatio prava a vobis veritatem abscondit.” Hoc et multa similia et deteriora dicebant.

Videns vero quod ambassiatores antedicti procedebant in causa, rogavi ut placeret eis, que honeste poterant, michi indicare dignarentur. Hoc tantum habere potui, scilicet quod summus pontifex illis gratiam [in marg.] facere pollicitus erat. Summus pontifex et reverendissimus dominus cardinalis Sancti Marci Bosnensibus favebant [Litteris die 9 augusti 1467 datis, Paulus II indefessum Fratrum Minorum Bosnae adversus Turcas ardorem extollit. Waddingus, ad an. 1467, n. XI. Marcus vero Barbus, a suo avunculo Paulo II creatus cardinalis titulo Sancti Marci die 18 septembris 1467, patriarcha Aquileiensis in Istria († 11 martii 1490), qui Bosnensibus fratribus favebat (cf. Greiderer, t. c., pp. 109, 569, 613), regionem incolebat, in qua eorum animos facili negotio exploratos habebat.] . Non possum omnia scribere; finaliter quoddam inhonestissimum breve contra illos miseros fratres Bosnenses obtinuerunt, scilicet continens infamiam et confusionem eorum [Breve illud nobis impervium remansit. Sed quae dux Venetiarum, die 28 decembris 1468, ad suos Dalmatiae legatos misit, sat probrosa sunt fratribus Bosnensibus: Pro certo tenebamus, inquit, quod fratres S. Francisci vicariatus Bossine, de quibus totiens et vos ad nos nosque ad vos scripsimus, eorum vita moresque sunt nobis suspectissimi et statui nostro Dalmatie periculosissimi, iam in executione mandatorum nostrorum ammoti istinc et licentiati fuissent, ita ut desinerent amplius versari et manere in locis nostris Dalmatie; sed ut videre videmur et certo nuper didicimus, nihil factum est, cum ipsi fratres maneant, sicut antea, et in libertate sua sit moliri que volunt. Quam primum igitur amoveantur et in eorum monasteriis et ecclesiis manere debeant. Et ita facere debeatis, fratres vicariatus Dalmatie, qui sunt viri probate vite fideique et nobis gratissimi. S. Ljubić, Listine, t. X, p. 420 – 21, Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, vol. XXII (1891).] . Miseros voco, quia Ragusini quatuor [sex ante corr.] loca et Veneti sex illis abstulerunt, et Turcus, secundum quod michi retulerunt, 38 loca destruxit [Haec ad verbum a Waddingo referuntur, sed perperam sub anno 1465, n. v. Die autem 14 iunii 1463, Dux Venetiarum summo pontifici scripsit Turcas nuperrime Bosna esse potitos. Ibid., p. 250 – 51.] ; iam pauca loca et male disposita tenent. Ipsi vero, quod loca [bis ante corr.] circa Iadram a Venetis obtenta Dalmatini fratres fecerint, firmiter tenent, et in ipsa opinione, quod fratres Dalmatini hoc fieri fecerint, tenuerunt et tenent. Michi aliter non constat; veritatem Deus novit. Veneti, quod pro suo interesse facerent, asserebant.

Hiis temporibus contigit, quod reverendus pater vicarius generalis frater Babtista de Levanto [Baptista de Levanto, seu de Tagliacarne, ter generalem cismontanae familiae vicarium, ab anno 1455 ad annum 1479, quo decessit, summa laude egit. Gonzaga, De origine seraphicae religionis franciscanae (Romae, 1587), parte I, p. 37. Arturus a Monasterio illum suo Martyrologio franciscano die 25 novembris accensuit.] de provincia Terre Laboris ad patrem vicarium provincie et ad me litteras destinavit eiusdem tenoris, scilicet quod, cum esset a medicis pro sua infirmitate diffidatus, pro bono familie Romam venire cupiebat; ut pro se iremus, Dei amore petebat. Legi litteras eius non sine lacrymis; diligebam enim eum quasi virum multis virtutibus ornatum. Ivimus pro sua paternitate Gaietam [Gaetam Le.] , pater venerandus frater Iacobus de Corneto [(et ego) delet. add.] , vicarius provincie Romane, et ego. Verum quia graviter infirmabatur, equitare non poterat; hinc de Gaieta [Gaeta Le.] ad Hostiam [ostium Le.] fuimus navigare compulsi, deinde Romam. Vocantur medici; student, conferunt multa simul, ut hunc virum possent reddere sanitati.

Veniunt Bosnenses et causam suam cum illo reparare volebant. Respondit: “Ego sum, ut cernitis, semimortuus. Patri fratri Angelo de Bulseno [Angelus de Bulseno seu de Vulsinio (Bolsena, Tusciae civitate) fuit anno 1457 commissarius apostolicus supra negotium cruciatae (Glassberger, Chronica, Analecta Franciscana, t. II, p. 376); idem rerum tractandarum peritissimus, generalis familiae cismontanae procuratoris munia per plures annos, saltem ab anno 1457 – 1463, egregie adimplevit. Waddingus, Indices, s. v.] et patri vicario provincie Romane [Baptistae de Levanto, mense februario defuncto, suffectus est auctoritate apostolica tamquam observantium commissarius vicarius provinciae Romanae, videlicet Iacobus de Corneto, qui generalia comitia in insulam Bisentinam, lacus Vulsini, convocavit. Tunc tertium renuntiatus est vicarius generalis Marcus Bononiensis, et commissarius curiae, loco Bernardini Aquilani, Albertus de Perusio. Waddingus, ad an. 1469, nn. II et V.] et meo commissario causam audiendam dumtaxat commicto.” Venerunt et omnia sua fundamenta super falsitate fundabant. Quibus dixi: “Amore Dei, si vultis audiri, dicatis veritatem [Reliqua desunt. Vide Comm. praev., p. 688, num. 9.] .”

DE BEATO ANTONIO BALDINUCCI PRESBYTERO SOCIETATIS IESU

ANNO 1717

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Antonius Baldinucci Societatis Iesu (B.)

AUCTORE F. V. O.

§ I. B. Antonii natales et in Societatem Iesu cooptatio.

[1] [Antonii iesuitae Florentini] Anno 1717 die septimo novembris egregius Societatis Iesu alumnus Antonius Baldinucci, quem Leo XIII die 23 aprilis 1893 beatorum agmini ascripsit, inter ardua plebeiarum missionum vicennio exantlata ministeria, sanctissimae vitae finem fecit. Ex patricio stipite Florentino die 19 iunio 1665 natus, parentes habuit Philippum Baldinucci, virum rei litterariae artiumque peritissimum [Varia conscripsit opera haud spernenda, quorum praecipuum fuit Notizie de' professori del disegno da Cimabue in qua. Volumen I et II edita sunt annis 1681 et 1686. Cum autem III volumini evulgando morae intercederent, ut has abrumperet patrem pluries anno 1691 hortatus est beatus noster (L. Rosa, Lettere inedite del B. Antonio Baldinucci, 1899, pp. 20, 21, 26). Nihilominus anno dumtaxat 1728 tertium illud volumen publici iuris factum est, curante demortui patris filio, Francisco Xaverio (G. Mazzuchelli, Gli Scrittori d'Italia, vol. II, 1, p. 144).] , atque Catharinam Scolari; a quibus caste pieque educatus, Societati Iesu die 21 aprilis 1681 nomen dedit.

[2] [eiusque fratrum] Quinque sortitus fratres, Iohannem Philippum, natu maximum, qui iam religiosam S. Dominici vestem induerat, peculiari affectu prosequebatur. Erat quippe vir summa morum probitate atque innocentia eximius ac provecta 91 annorum aetate anno 1751 in sancta pace quievit, postquam diligens animarum parochus 51 annos ecclesiam Sancti Marci, Fratrum Praedicatorum, Florentiae rexerat [Ex Registro sacristiae S. Marci, ap. L. Rosa, l. c., p. 150 – 51.] . Ipsius testimonium, non secus atque alius fratris, Francisci nempe Xaverii, qui causidicus Florentinus, caelibem 68 annorum inter scrupulos exactam vitam placide conclusit, saepenumero occurrit in iuridica de Antonii sanctimonia inquisitione. Tertius frater fuit Isidorus, presbyter saecularis, cuius indolem fractam flebilemque, quasi paterna fuerit hereditas, beato nostro lubebat in suis litteris iocose irridere. Timidus quidem ad incertum quidpiam aut laboriosum aggrediendum, querulos et morosos dies per la strada di beatelle [L. Rosa, l. c., p. 144. Et alibi: Il Sig. Isidoro non sa distaccarsi da poche beatelle, dalle quali per lo più non se ne cava alcun costrutto, come pur troppo vedo dall' esperienza (p. 181).] Florentiae usque ad annum 74 perduxit. [litteris] Cum utroque fratre, qui in saeculo remanserant Antonius artissima consuetudine coniunctus, assiduum fovit litterarum commercium. Quae adhuc supersunt, numero 25 in seminario archiepiscopali Florentino [Hae litterae, occasione beatificationis, phototypice, ut aiunt, expressae fuerunt: Lettere famigliari del B. Antonio Baldinucci, riprodotte in fototipia dagli autografi custoditi nella biblioteca del seminario Fiorentino. Harum exstant 50 exempla formae oblongae quae effigie beati nostri ab Hub. Vincent incisa in primo voluminis folio sunt adornata.] prope Castello, 86 apud Fratres Praedicatores in Faesulano S. Dominici monasterio et 15 in tabulario Societatis Iesu, a R. P. L. Rosa S. I. sedulo fuerunt collectae atque editae. Quibus addas velim 27 epistulas plerasque ineditas, in archivo Postulationis generalis Societatis Iesu asservatas, quarum quinque ad Patrem Generalem nostrum, reliquas vero ad Praepositum provinciae romanae S. I. beatus noster scripsit. Prior quidem 126 epistularum manipulus verum suppeditat historicum penus. Nam non solum plura curiosa et mira de familiae Baldinuccianae vicissitudinibus nos edocent, [probe innotescit illius indoles.] sed nitidissimum quoque speculum praebent, in quo relucet beati Antonii, iam institutum Ignatianum amplexi, natura acris, firma, aequabilis, impigra, propositorum tenax, pia admodum et erga pauperes afflictosque misericors, laborum ac corporis vexationum insaturabilis. Quod abunde postea demonstrabitur.

[3] [Quomodo Societatem Iesu ingressus sit, amplissima ipsius genitoris epistula explanat.] Qualis autem antea fuerit, quam diu domi degit, quave repentina ratione a religione S. Dominici, in quam propendebat, ad Societatis Iesu sectandas normas se converterit, liquido monet documentum suo genere unicum, amplissimae nimirum litterae, quas ipsius genitor die 25 decembris ad P. Ludovicum Ristori dedit, qui filio eius Antonio in obeundis exercitiis spiritualibus ac vocatione discutienda modo dux praeiverat. Huius epistulae, quae “ex originali attestatione domini Philippi Baldinucci genitoris servi Dei formaliter compulsata in eodem processu apostolico Florentino fol. 360ter” iam bis saltem vulgata est integra [Summarium super dubio an constet de virtutibus, p. 12 – 18; L. Rosa, l. c., p. 124 – 132, nota; cf. P. Vannucci, Vita del B. Antonio Baldinucci, p. 16 – 18.] , praestat potiores partes hoc loco inserere.

[4] [Infans humi graviter decidit.] Per obbedire ai riveriti cenni di Vostra Paternità molto Reverenda, io noterò in queste carte i più principali avvenimenti della vita di Antonio mio figliuolo fino alla presente sua et à di quindici anni et mesi otto, affine che riconoscendo Vostra Paternità in essi alcun fatto o circonstanza, che intorno all' elezzione dello stato di lui, e sua effettuazione, possa servire all' accrescimento della gloria del Signore Dio, ed utilità dell' anima sua, possa ella farne quel capitale che sara convenevole … Aveva già il figliuolo ricevuto il battesimo et era stato riportato a casa, quando una antica donna, che serviva alla mia moglie, se lo prese addiacere sopra le ginocchia per acchetarlo dal pianto, e subito s'addormentò, ed in un tratto il bambino nato di tre ore gli cadde in terra, non altrimenti che se fosse stato da una mano scagliato, perche il colpo fu così gagliardo, che la nutrice, che pure era in una stanza da basso, temendo di ciò che veramente era, spaventata corse al rumore. Il figliuolino divenne infiammato e nero in un tempo istesso. Pure a poco a poco ripreso lo spirito e con esso il colore e la solita vivacità, [Adulescens variis virtutibus ac potissimum pietati deditus] ritornò allo stato di prima … Il fanciullo col crescer degl' anni, senza sapere che cosa fosse spirito di cristiane virtù, incominciò ed ha poi sempre seguitato a far conoscere di possederne molto e delle principali. Tali sono una grand' obbedienza ai maggiori ed agl' eguali, una vera umiltà nel soggettarsi ai fratelli, ai quali quasi che fosse un lor giumentino, colle sue poche forze sempre servì, pigliando sopra di se quelle fatiche, che ricusavano essi; una gran moderazione nel parlare, nel mangiare e nel desiderare, perche io non conservo memoria, che egli abbia mai voluto per se cosa particolare; una grand' applicazione e sodezza nelle cose divote, alle quali è stato sempre il primo, e quando poi è venuto il tempo, nel quale egli ha potuto comunicarsi, questa devozione si è fatta sì matura, che io non posso dubitare, che egli non abbia avuto in dono un qualche spirito d' orazione, mentre egli tanto avanti che doppo quell'azione tutto raccolto in se stesso, non pare che sappia dar fine a quell'interiore ritiramento, se ne sta con gran fermezza di corpo, se non quanto per ridondanza dell' interior divozione nell'esteriore, egli fa alcuni moti non molto apparenti, ma tali però che aggiunti alle lagrime degl' occhi fanno credere, ch' egli abbia l'interno assai volto al Signore Dio. Veddesi però in lui fin dal comparir dell' uso di ragione, un certo spirito di emulazione, o vogliamo dire desiderio d'immitazione, con non voler restare, nè punto, nè poco indietro ai fratelli in ciò che apparteneva all' operar bene, del quale istinto si è, pare a me, servita la Maestà di Dio per farlo piu fervente negli studi, proprio esercizio della Compagnia.

[5] [in S. Dominici religionem propendebat,] Occorse poi l'anno 1678 alli 3. di febraro, che Giovanni Filippo mio maggior figliuolo dopo una fervente vocazione a stato religioso vestì l'abito dei Padri Predicatori nel celebre convento di S. Domenico di Fiesole di perfetta osservanza; e di poi che i Padri di quell' Ordine, volendo rimetter l'osservanza medesima in quella di S. Marco di Firenze lo fecero venire insieme con tre altri ferventissimi novizi in esso convento di S. Marco. Onde Antonio, che anche egli si sentiva tutto inclinato a stato di religione, innamoratosi della bontà di quei religiosi, che in occasione di visitare il fratello gli fecero gran carezze, e l'ammessero a gran familiarità, cominciò a desiderare di vestir quell' abito. A tale suo desiderio s' aggiunse l'affetto del Padre Zanobi Gherardi della congregazione dell' Oratorio, suo spiritual direttore, a quella religione, sichè si fecero nella mente del figliuolo quell' impressioni, che a V. P. molto Reverenda son note. Onde quando poi s'è venuto alle strette, a me non e mancato da patire, combattendo nella mente mia per una parte la fede, che io prestavo alle parole di quell' anima [Agitur de piissima femina, quam animo perplexus saepe in consilium vocavit.] , e i rigori corporali di quell' Istituto, che io credevo non appropriati interamente alla complessione del figliuolo; e per l'altra il parlare della gente e delle persone religiose, dico del confessore del fanciullo e di quei Padri, ai quali ogni mio piccolo indugio a consentire alla loro inclinazione pareva un sacrilegio, per cosi dire, tanto che dopo averne fatto fare grand' orazione, mi risolvetti come ella sà, di metterlo nelle mani di Vostra Riverenza per fargli fare gl' esercizi di S. Ignazio con antecedente partecipazione e consenso del Padre Gherardi suo confessore, e ciò per non mancare al debito di gratitudine verso di lui…

[6] [omnibus fere approbantibus;] Due giorni dopo venne a casa mia un superiore di quell' Ordine, a cui più che ad ogn' altro premeva l' aver questo mio figliuolo; e dopo varie persuasioni fattemi mi disse, che quei buon Padri e Novizi di S. Domenico di Fiesole facevano perciò grandi orazioni, e andavano in processione per tale effetto al santo presepio di lor chiesa… In tanto il figliuolo fini gl' esercizi, ne' quali ciò che passasse fra la bontà del signore, e l'anima di lui, è noto solo a Vostra Paternita. Questo è ben certo, che essendosi Vostra Paternità, come più volte mi fece intendere, astenuta sempre nel proporre al giovinetto l'elezione dello stato di porgli avanti la Compagnia, e questo affine di sfuggire ogni umana manifattura, e lasciar luogo d'operare a Dio ed al di lui libero arbitrio; ella finalmente era venuta in parere, che la sua vocazione fusse il vestir l'abito de S. Domenico, giachè intorno a tal deliberazione vedeva essersi sempre in quel ritiramento raggirati i suoi pensieri; se non quanto un certo naturale del fanciullo anzi melanconico che nò, congiunto colla tenerezza dell' età, e dal non aver egli fin dal primo conoscere e gustar che fece dello spirito avuto speciale d'altro istituto, che di quello la faceva restare in dubio, che ogni determinazione, che egli facesse allora sopra di ciò, potesse esser soggetta a mutabilità, che però non era lontana dal credere, che qualche discreta dilazione all' ultima deliberazione fosse per giovare.

[7] [sed, repente mutato consilio, Societatem Iesu amplecti statuit] Quando che essendosi egli già quasi licenziato dai Padri per uscire, stando in atto di orazione fu favorito dal Signore d'un lume ed impulso per avanti non più provato, nel quale si senti accendere di desiderio di servire al signore Dio in stato di religione, nella quale con maggior assiduità si attendesse all' aiuto dell' anime, e non riconoscendo fra l'altre se non la Compagnia, già lasciato ogni pensiero dell' altra fin' allora desiderata, disegnava (mentre così fusse paruto esser bene) di rendersi religioso in quella. Sò altresì che per provare questo nuovo sentimento e questa repentina mutazione, Vostra Paternità lo fece star due altri giorni negl' esercizi, e che finalmente seguitando egli l'orazione, e continuando con essa il lume, per consiglio non meno del molto Reverendo Padre… Ministro [Minister domus S. Salvatoris tunc erat P. Benedictus Pierantoni. Ita Vannucci, Vita del B. Antonio Baldinucci, p. 19.] , stato suo confessore negl' esercizi, che di Vostra Paternità, egli formò il proposito verso la Compagnia. Che tal deliberazione sia stata da Dio, oltre al parere di lor altri, Molto Reverendi Padri, pare che l'abbia confermata a tutta la nostra casa l'insolita allegrezza, colla quale egl'è uscito dagl' esercizi, e nella quale continua tutta via, le saggie riposte e ragioni, che egli adduce di tal mutazione, e molto più lo spogliamento che si conosce esser in lui d'ogni antico pensiero, ed il desiderio che egli hà continuo dell' effettuazione… E questo è quanto mi occorre il rappresentare a Vostra Paternità molto Reverenda in esecuzione dei suoi comandi, mentre le prego dal Signore vera felicità. Di casa li 25 decembre 1680.

[8] [egregius iuvenis.] Huic vero epistulae alteram ad Praepositum Provincialem, Iohannem Antonium Caprini, praemiserat ipse Pater Ristori, ubi res, prout evenerant, candide exponebat. Addebatque: Il giovane è posato, è fatto talmente alla religione che di religioso gli manca solo la veste: tutto composto, puntuale, che s'accomoda, dato all' orazione e mortificazione ed alla virtù, che in casa come in collegio non lo chiamano che l'angiolino; con tal diminutivo lo chiamano in riguardo alla statura alquanto bassa per l'età… Il padre Zunoni mi attesta esser giovanetto di buonissimo ingegno, ed io soggiungo che è di giudizio maturo, come ho osservato dalla notazione de' lumi e sentimenti avuti negli esercizi: ingenuo, aperto, accorto e non ducitur così facilmente da impeto, ma va per via di ragione e con essa esamina i suoi moti. Onde con le regole della discrezione de'spiriti ha esaminata e conferita la sua vocazione e perciò l'ha approvata e confermata. Io negli esercizi non gli ho mai suggerito di farsi della Compagnia, ma sempre il cercare di eseguire la volontà di Dio, acciò quanto egli risolvesse, fosse pure opera di Dio. Onde e per questo e per tutto il complesso spero che acquisterà la Compagnia un santarello [Vannucci, l. c., p. 21 – 22.] . At Provincialis Pater, etsi secura undequaque indicia accipiebat, de proposita tamen cooptatione mature deliberavit. Tandem, tribus post mensibus, copiam optimo iuveni fecit nostrum S. Andreae tirocinium, in monte Quirinali Romae situm, quam primum, si luberet, adeundi. Cui licentiae die 21 aprilis 1681, ut supra notavimus, morem Antonius gessit laetabundus. Dictitare enim solebat: Hilarem datorem diligit Deus [L. Rosa, l. c., passim in Antonii litteris.] .

§ II. Prima religiosae vitae experimenta.

[9] [Philosophiae vacans, Sinarum et Iaponiae missiones,] Neque fugaci ardore caluit. Nam cum prima adhuc vitae nostrae religiosae experimenta strenuus novicius sustineret, flagrans animum eius cupiditas subiit proficiscendi in Sinam et Iaponiam, ut inter barbaros et infideles vitam et sanguinem profunderet. Immo hoc potissimum stimulo ad Societatem Iesu adductus fuerat. Ita enim sua placita recludit in perbellis litteris quas, philosophiae vacans, ad Patrem Thyrsum Gonzales, vix renuntiatum Praepositum Societatis Iesu Generalem [Ad hoc munus electus est die 6 iulii 1687.] , die 3 octobris 1687 dabat, eundemque monebat aliarum huiusmodi petitionum eius praedecessori iam factarum. Documentum edimus, secundum chirographum in tabulario Postulationis generalis S. I. asservatum [Minus accurate archetypum secutus est Vannucci, l. c., p. 33 – 35.] :

[10] [iam antea concupitas,] Il desiderio grandissimo, che da molto tempo il Signore Iddio mi da di spender la vita et il sangue nell' Indie tra barbari et infideli, mi spigne, doppo più orationi e communioni, a questo fine di venire humile e supplichevole a piè di V. Pa pregandola con tutto il mio spirito di questa gratia, da me altre volte domandata novitio al M. Revdo Pe Carlo de Noyelle Generale [Carolus de Noyelle electus est vicarius generalis S. I. die 28 novembris 1681 et Praepositus Generalis die 5 iulii 1682.] . Et a ciò fare e istantemente domandare piu sono i motivi, i quali mi muovono. E primieramente l'avermi, come a me pare, il Signore, per sua infinita misericordia, fin dal principio della mia vocatione alla Compagnia, chiamato a quest' impresa; poichè, avendo io avuto piu anni inclinatione ad altra religione [Cf. supra, nn. 5 et 6.] , mi sentii a questa repentinamente tirare dalla speranza di poter in questa salvar molte anime et esercitarmi nelle missioni per la salute di esse. E fin dall' ora feci patto con un altro religioso d'altra religione d'offerire insieme con esso la santa communione e messa, quando ad essa pervenissimo, tutte le sollennità della Beatissima Vergine, pregandola sempre instantemente a volerci ottenere il favore di sparger il sangue tra gl' infedeli [Agitur nimirum de pacto quod, paucis ante diebus quam Romam migraret, cum fratre suo primogenito, Iohanne Philippo, religioso ordinis S. Dominici fecit, ut sibi mutuo impetrarent una grazia particolare, cuius naturam significare neglegunt. Cf. huius pacti tenorem apud Vannucci, l. c., p. 24 – 25.] .

[11] [iterum] Entrato poi in religione, mai si è diminuita tal brama e stimolo, aggiugnendosi sempre nuovi motivi a maggiormente cio desiderare. E benchè, per non aver corrisposto come dovevo alle tante gratie che il Signore mi ha fatte, abbi in piu tempi provato aridità e non poco rilasssamento di spirito, in questi anni di studio di filosofia, nondimeno tal' impulso et speranza grande m'è restata sempre immobile e la stessa qual fu dal principio in ogni occasione e circostanza di tempo e luogo, offerendo perciò continovamente le fatiche de studii con altre occupationi religiose. A questo si aggiugne il sentir vivamente un continovo dolore di tante anime, che si perdono per non aver chi le aiuti e gli spezzi il pane della divina legge; et il veder quanto gran conto dovrò io rendere al Signore, se non metto tutti i mezzi possibili per aiutarle. L'inclinatione al luogo è stata sempre alla Cina e Giappone, e questi ho preso a coltivare con l'orationi e mortificationi fin dal mio novitiato, sperando certo che ad essi si abbi ad aprire la strada, al presente doppiamente impedita. Con tutto ciò stò indifferente a qualunque luogo, nel quale il Signore, per mezzo della santa obedienza, degnerassi mandarmi; gia che tanto son anime ricomprate col sangue di Giesu Christo i barbari d'un paese quanto quelli d'un altro.

[12] [summis precibus] Supplico dunque la sua benignità e bontà con tutte le viscere e forze del mio cuore, accio, non mirando alle mie tante imperfetioni, si degni contentare et appagare, porgendosene l'occasione, il maggior desiderio e brama che gia mai abbi avuto e, come spero, sia per aver in tutta la vita, qual è il poter spender tutte le mie misere fatiche e sudori et anco la vita in un impressa sì grande; della quale per tante mie imperfetioni e peccati mi vedo si indegno et inabile, che niun luogo vi sarebbe a sperare una tal gratia, se non confidassi nell' infinita misericordia di Dio, la quale suole spesse volte servirsi di strumenti deboli e fiacchi per maggiormente manifestar la sua gloria, e nella bontà di V. Paternità, desiderosa sopra modo della salute delle anime.

[13] [iterumque efflagitat;] Tribus annis post, cum animadvertisset a novo generali praeposito S. I. multos ad orientales plagas missos esse Evangelii praecones, spe erectus supplicem iterum libellum die 29 septembris 1690 porrexit ut tanta gratia et ipse donaretur. Prima di gittarmi, aiebat, in persona a piedi de V. Paternita per supplicarlo d'una gratia da me altre volte al Pe Carlo di Noyel di santa memoria ed a V. Paternità domandata, vengo con la presente a farne di ciò alla sua benignità caldissime e replicate domande. La gratia si è di poter mettere in esecutione l'ispiratione, che fin dal mio primo ingresso nella Compagnia mi sta fissa nel cuore, di andare alle missioni dell' Indie [Archivum Postulationis generalis S. I.] . [sed obstitit virium debilitas.] Sed, cum fragili admodum valetudine uteretur, pias eius preces vel inviti coacti sunt superiores abnuere. Interim tum magister in collegiorum Interamnensis (Terni) et Romani [Hic tempore autumnali 1690 ad opus se accinxit, prout' ad matrem scribit: Ho incominciata la mia scuola in Roma, nella quale ho da ottanta scolari, i quali però anderanno per qualche tempo sempre crescendo. La fatica non è piccola in governare tanti ragazzi chi piccolo chi grande, e tutti di non molto giudizio (L. Rosa, l. c., p. 9).] scholis per quinque non integros annos desudans [Ibid., p. 21.] , tum theologicis disciplinis subsequenti quadriennio intentus, luculentum ingenii virtutisque specimen dedit, adeo ut sacerdotio initiatus, post absolutum, sicut norma apud nos viget, tertium tirocinii annum, ad sollemnem quattuor votorum professionem die B. V. Mariae in caelum assumptae sacro 1698 admissus sit [Ibid., p. 106.] .

[14] [Post traditas quinquennio classes inferiores,] Qua tempestate nullius eius praelatis negotii fuit statuere qualis ipsius dotibus atque industriae campus esset aperiendus. Mira quidem dicendi in publico facultate praeditus videbatur, quippe cui, nondum sacerdoti, dum in collegio romano magistrum 2ae et 1ae classis ageret, gravis provincia commissa fuerit contionandi diebus festivis in plateis civitatis et singulis dominicis coram 500 alumnorum coetu. Haec enim die 27 novembris 1690 ad matrem scribit: Oltre all' occupazione della scuola mi è toccata quella di predicare ogni festa nelle piazze per le missioni continue, che si fanno in diverse parti di Roma. A questo s'aggiugne la congregazione che chiamasi del Salone; ove radunansi ogni domenica vicino a cinquecento scolari, a' quali, dopo cantato l'offizio, si fa una buona e lunga esortazione [Ibid., p. 11 – 12.] . Ita plus aequo defatigabatur inter continua capitis stomachique incommoda.

[15] [licet graviter decubuerit,] At principio anni 1692, expleto docendi munere, in gravissimum incidit morbum “ difficillimae indaginis”, prout testabatur collegii Romani medicus, “gravissimi periculi, nullius curationis” [Ibid., p. 48, nota.] . Ipse autem aegrotus die 17 aprilis 1693 scribebat: Il mio male è tale, che in un punto mi puo mandare all' altra vita, per gli accidenti che mi cagiona. Sia benedetto il Signore. Poco importa la mia vita; ma molto il fare la sua santa volontà [Ibid., p. 83 – 84.] . Ut aliquid levaminis acciperet, coactus est bis extra religiosos parietes, apud parentes scilicet et amicos, quamvis id sibi molestum foret, diu rusticari [Ibid., pp. 45 46 et 84.] , varia atque varia adhibere medicamenta [Ibid., pp. 65 et 72.] , quorum illud singulare prorsus fuit, si aevum respicis, herba nicotiana seu, ut aiunt, tabacum, quod dentibus corrodebat aut in pulverem redactum naribus aspirabat. Cuius usum toto vitae publicae curriculo retinuit [Summarium super dubio an constet de virtutibus, pp. 317, 363 et 367.] . Eo identidem vis mali increvit ut ipse Antonius litteris die 1 maii 1694 datis fassus sit se esse tanto obbligato a detto medico, che non solo con infinita carità mi ha assistito per tre anni nella mia fastidiosa malattia, ma due volte mi ha liberato con istupore di tutti dalla morte [L. Rosa, l. c., p. 92.] , declaretque die 23 iulii 1695 ex oppidulo Tusculano: [theologiae studia ad felicem exitum duxit.] finiti con evidente miracolo i miei studii di teologia [Ibid., p. 107.] . Quamquam igitur tam prompto atque facili ingenio erat ut, nisi virium imbecillitati parcendum fuisset, publicas de universa theologia theses propugnasset [Ibid., p. 106.] , aptus ad superiores disciplinas edocendas, liquido tamen patuit ipsi nocituram esse vivendi rationem placidam ac sedentariam, qualem requirunt ardua studia lectorisque munia. Cum autem in votis haberet omnibus nervis intendere in tradendas missiones inter infideles vel christianos [Ibid., p. 79.] aspiraretque alle missioni verso il regno di Napoli… avendo in animo che questa debba esser la mia vita [Ibid., p. 106.] , continuo post ultimum theologiae examen in domum nostram Tusculanam missus est [Ibid., p. 107.] , tum ut afflictam valetudinem subtili aere recrearet, tum ad operandum in vinea Domini, usque ad extremum mensem novembrem, anni nimirum 1695.

§ III. Intrepidi missionarii onera subit.

[16] [Peracto tertio probationis anno,] Oportebat deinde ut in ascetica exercitia integro tertiae quam vocamus probationis anno pro more nostro incumberet. Quod et ipse putabat brevi obventurum esse, dum die 2 novembris 1695 Romae ad fratrem suum Franciscum Xaverium scribebat: Credo che martedì o mercoledì partirò di Roma a codesta volta per fare nel collegio di Pinti (Florentiae) il terz' anno di noviziato. Fin' ora credevo più di no che di sì, giacchè per mancanza di Padri i superiori volevano trattenermi a far la buona morte in Frascati, dove per più mesi ho dimorato. Quando io non venga, ne lo farò avvisato. Quando io venga, non potrò venire a visitare il Sig. Padre, perchè subito si comincia un mese d'exercizii spirituali [Ibid., p. 111.] . Sed res in alterum annum dilata est [Ibid., epistulae 56 et 59, pp. 112 et 115. Notandum est litteras 57 et 58 anno 1697 fuisse scriptas; annus assignatus 1696 computo Florentino respondet (Anal. Boll., t. XIX, p. 375).] , ita quidem ut, peractis solidi mensis exercitiis spiritualibus, ad collegium Monte Santo (hodie Potenza Picena), in amoeno et salubri litoris Adriatici clivo prope Maceratam sito, migraverit, ibi tertiam probationem inter contionandum et alia misericordiae opera mitius prosecuturus. Quo cum iter faceret, gravi febre Perusii decubuit [Ibid., pp. 114, 117, 118 et 119.] . De quo ipse sedulo notavit: Il mio male non è stato cagionato dal viaggio, perchè i viaggi mi giovano; ma l'ho portato da Firenze, dove ho avuto qualche patimento straordinario [Ibid., p. 116.] . At novo vitae genere ad mare Adriaticum plures menses protracto, corporis vires sustentavit auxitque; spemque fovebat, tertia probatione ad finem vergente, [missiones adit]che i superiori m'impiegheranno nelle missioni da me chieste e desiderate, e nelle quali vedo che potrò patire qualche cosa per salute delle anime [Ibid., p. 133.] . Quem faustum denique nuntium, paucis elapsis diebus, die nempe 28 augusti 1697 cum fratre suo Isidoro communicavit: I superiori, ait, mi han fatto la grazia di destinarmi alle missioni, nelle quali spero trattenermi questi pochi giorni che mi restano di vita, fin ora tanto mal impiegata [Ibid., p. 134.] .

[17] [paratissimus.] Neque imparatum invenerunt nova superiorum iussa. Nam a pluribus annis uberem sibi iam providerat contionum supellectilem. Cum enim has cistula conclusas Florentiam anno 1700 misisset, fratrem Isidorum enixe rogavit ut harum curam gereret, perche se si perde, si perde la fatica di molti anni [Ibid., p. 158.] . Solum querebatur quod impar erat imparare a mente alcuna cosa per l'infelicissima memoria, che da ragazzo ho sempre avuta [Ibid., p. 190.] . Hinc stationes quas vocant quadragesimales, [Sed stationes quadragesimales, quas habuit,] in quibus recitanda ad verbum erat singulis diebus oratio studio limata, licet due quaresimali con robba d'avanzo già radunata per comporne più altri concinnasset [Testis Andreas Budrioli S. I., Summarium de virtutibus, p. 351.] , quantum potuit detrectavit; neque ante annum 1709, et quidem “natura vehementer obnitente” [Rosa, l. c., p. 190.] , huic ministerio navavit operam. Liburnum, quo missus est, verum ei evasit Calvarium. Neque quantum defatigatus est, tantum ibi animarum fructum, prout ipse probe sensit, reportavit. Scribit enim ad fratrem Isidorum die 16 martii 1609: Ci accostiamo al fine di Quaresima; e mi pare, che si sia avverata la prima parte della mezza profezia fattami da Fr. Giovanni Filippo (S. Dominici alumno) di faticare senz'altro frutto, che del proprio disonore. Vorrei che si verificasse l'altra parte, che il Signore mi concedesse tanto spirito, che per esso si degnasse che altri facessero quel frutto, che non fo io. Ho faticato, e fatico più di quello, che si può immaginare; ma si mastica stoppa, ed io mi sono non poco avvilito [Ibid., p. 193 – 94.] . Subsequenti vero anno quadragesimalis stationis onus in civitate Tagliacotio ei rursus subeundum fuit; et ita porro sexies, nempe anno 1712 Antrodoco, anno 1713 Civita Ducale, anno 1714 Aquilae in Vestinis, 1715 Ortonae et 1717 in oppidulo Setino [Vannucci, l. c., p. 214 – 28.] .

[18] [ob lentam memoriam ipsi graves fuerunt.] Sed, quamvis ubique summo auditorum applausu atque animarum lucro seriem contionum sit prosecutus, obtusa tamen memoria et ipsi et laborum suorum quos secum ducebat sociis crux saepe exstitit molestissima. Ita Seti, ubi ultimo vitae suae anno stationem quadragesimalem praedicavit, si fidem damus Andreae Budrioli S. I., qui intimas eius cogitationes agendique rationem toto quo cum eo vixit anno perspectas habuit, venerabilis Dei servus, ut indocilem memoriam domaret, cotidie sub vesperam contionem diei sequentis coram amico legebat [Summarium de virtutibus, p. 238.] . Mane autem se ne stava tutta la mattina inchiodato al tavolino a leggere e rileggere con sommo suo tedio la predica, e così intendeva di dover fare [Ibid.. p. 236.] . Quamquam certo è che per quanto studio egli ponesse ad imparare una predica, per lunga e continua esperienza che aveva di se, d'ordinario era sicuro di non averne poi in pulpito e raccapezzarne per lo più tre periodi, e talora neppure tre parole. “Anzi,” dissemi piu volte, “nelle missioni medesime, dove ridico tante volte l'istesso, mi trovo d'aver detta già in pulpito l'Ave Maria, ed ancora non sò quello che mi dirò. Ma la prima sentenza, che allora mi sovviene, dico quella e sopra quella. Onde,” soggiunse, “in tanti anni che predico continuamente invito bensì un giorno per l'altro, ma non m'impegno mai à dire l'argomento, perchè non sò se manterrò poi la parola. E cosi anche nelle missioni io non ho serie determinata di cosa; ma in mezzo ad una o subito dopo, secondo che Iddio m'ispira, io ne determino l'altra. Il che ben veggo io che fa disperare i miei compagni, i quali ad ogni momento devono mettere e tenere all' ordine ogni cosa, e non sanno mai quale, perchè non lo sò neppur io. Ma tant' è”, conchiuse, “Iddio vuole io dependa da lui, come un mendico. E quando mi fa la limosina, io durerei un' anno a dire senza stancar me nè l'audienza. Ma quando egli ristringa la mano, io mi sento aggiacciata la lingua e vuota la testa; e pur dico io non sò come [Ibid., p. 235.] .” Quo tumultuario contionandi modo forte factum est ut alios atque alios, qui eum in exercendo ministerio apostolico adiuvarent, adhibere coactus sit [Elenchum nonnullorum sociorum vide ap. Vannucci, l. c. p. 54 – 57.] .

[19] [At insignem missionarium ipsum evasisse] Nihilominus quot in agro Tusculano et Viterbiensi intra quinquaginta miliariorum circuitum missiones tradidit, tot ad divinam gloriam et uberrimam animarum salutem reportavit triumphos. Ex litteris quidem ipsius eruimus imitandum exemplar ei praefulsisse Paulum Segneri iuniorem, insignem huius tempestatis oratorem sacrum, cuius il nome d'apostolo d'Italia recordatur [Rosa, l. c., p. 204. Obiit Paulus Segneri iunior die 15 iunii 1713. De cuius morte beatus noster relationem conscripsit et ad eius fratrem Isidorum misit die 4 iulii 1713. Vitam illustris iesuitae iusto volumine ediderunt Franciscus Galluzzi S. I. (In Roma, 1716) et Ludovicus Antonius Muratori (In Modena, 1720).] . Illius siquidem vestigia, longo tamen intervallo, sectari exoptabat [Rosa, l. c., p. 169.] , postquam ipsi obtigerat prima apostolicae vitae stipendia mereri cum i compagni ed allievi del Padre Segneri, da' quali conveniva che imparassi di portarmi bene nell' impiego, che ho per le mani [Ibid., p. 161.] . Provincia autem ei concredita agrestem regionem complectebatur, quae Viterbium et Tusculum circumdabat, ad christianam fidem moresque quotannis per quattuor menses, at non continuos, evangelicis missionibus instaurandam. Ita ipse in limine autographae memoriae praemonet, [monstrant adversaria] cui titulum dedit: Nota delle missioni fatte da Padri della Compagnia di Giesù nel circuito di Frascati (e di Viterbo), prescritto nel legato lasciato dall' Eccellentissima Principessa di Rossano. Additurque alia manu: Il seguente libretto è tutto di proprio carattere del V. servo di Dio P. Baldinucci, eccetto il libretto de decretis de missionibus (scilicet Viterbiensibus et Tusculanis; quibus decretis Praepositus Generalis S. I., Michael Angelus Tamburini, testamento rite exsequendo consuluit) p. 6 e quella parte di Diario che descrive le missioni del 30 aprile 1707 fino al 10 settembre 1708; quo nimirum tempore beatus noster in Viterbiense Societatis Iesu domicilium migravit. Porro in hoc codice autographo, formae 0m,18 × 0,13, scriptarum 52 paginarum, qui in tabulario Postulationis generalis S. I. adhuc conservatur, summatim ab an. 1697 ad an. 1717 ad usum collegii Tusculani recensetur quibus in locis, quam diu singulis annis quantisque expensis huic contionandi officio satisfactum sit.

[20] [et commentarii eius manuscripti.] Praeterea ibidem exstant alii commentarii amplissimi, et duplici quidem recensione distincti, venerabilis Dei servi manu exarati, formae 0m,27 × 0,21, foliorum scriptorum tum 292 tum 392, quorum priori codici praefixus est titulus: Diarii delle missioni fatte da PP. della Compagnia de Giesù nel circuito delle cinquanta miglia intorno a Frascati prescritto dall' Eccella Principessa di Rossano fondatrice delle medesime …, alteri vero sed recentiore manu: Ragguaglio d'alcune missioni fatte nel circuito delle cinquanta miglia intorno a Frascati e Viterbo, prescritto nel legato dall' Eccma Principessa di Rossano, fondatrice di dette missioni. Prioris codicis quaterniones videntur quaedam quasi adversaria seu tumultuarii libelli ante conficiendum librum praescripti. Saepe enim quae continua scriptione chartis mandaverat, ipse beatus retractavit, expunxit et emendavit; quae primum mente fugerant in marginibus adiecit; ac quia in exarando velox erat, nonnumquam accidit ut verbum quodpiam deficeret aut redundaret. Opusculi vero partes non capitulis definiuntur, sed sacris expeditionibus quae singulis annis binae fiebant, verno scilicet et autumnali tempore. Cum autem et principio et nonnullis insequentibus quaternionibus nomen Diarii superscriptum sit, mos paulatim invaluit ut ille codex nuncuparetur Diarium. Recte quidem, sed totam P. Baldinucci apostolicam vitam nequaquam complectitur. Incipit enim ab anno 1701 ac desinit in mense iunii 1706. Alter codex, rasuris quoque et emendationibus, at non ita crebris respersus, solidum vitae apostolicae curriculum, ab anno scilicet 1697 ad annum 1717, describit. Quae autem in priore codice iam exposita fuerunt, haec prudens scriptor partim ad litteram, partim, quod ad dictorum significationem spectat iterum assumpsit. Cum autem medius in autumnalibus anni 1717 missionibus morte sublatus sit, ultima Ragguaglio folia alia manu exarata sunt, immo et concinnata, prout fol. 392r notatum est: Io infrascritto fò fede che lo scritto dal foglio 380 fino a tutto il foglio 391 è mano mia propria e sono cose che tutte l' ho io vedute o pure l' ho intese dire dal servo di Dio Padre Baldinucci. In fede di che, questo dì 5 7bre 1723. Lodovico Cremonae compagno già nelle missioni del servo di Dio. Quidnam vero discriminis intercedat, si contenta respicis, inter hos commentarios et libellum Nota delle missioni supra indicatum, ipse Antonius in suo Ragguaglio praefatus est: Dall' anno poi 1697 si cominciò a darne (missionum scilicet) più distinta notitia, notandosi in un libro tutti i luoghi delle diogesi che si coltivarono, i nome de padri ed il tempo che si spese in sì fruttuose fatiche. In questo Ragguaglio si noteranno principalmente le funtioni fatte nelle missioni ed il frutto che si è degnato il Signore di cavarne.

[21] [Vitam vere apostolicam egit] Quibus subsidiis instructus, facile aliquis perspiciet quanta indefessus evangelii praeco in adimplendo munere patraverit ac perpessus sit. Nudis namque pedibus, etiam per vias nive et glacie constrictas aut spinis testisque obsitas, in apostolicas expeditiones procedebat, tritis vestibus, nullis sarcinis, excepta sacra supellectili, quam religiosarum ceremoniarum apparatus requirebat, tamque veloci gradu ut citatum equum praecurreret [Summarium de virtutibus, p. 111.] . Quam assuetam ipse celeritatem Patri Andreae Budrioli, totiens iam memorato et memorando, ita lepide explanabat: Gran pena era per lui l'imbattersi in uomini di gran flemma: cosi quando fu mandato col Padre Antonio Baldigiani, uomo lento e pesante, che non poteva fare dieci miglia al giorno. “Io”, mi disse, “che ero buono per cinquanta, ebbi a disperarmi; e se non che presi il ripiego di dilungarmi di tanto in tanto da lui e poi tornare addietro, come fanno i cagnolini, certamente io morivo per la strada” [Ibid., p. 351.] . Iuvat vero ex eius calamo colligere quantam laboriosissimum missionarii onus atque munus contentionem afferret, prout illam in litteris ad fratrem suum Xaverium die 4 decembris 1702 datis ipse acriter describit: Versandum mihi est con fatiche per altro intollerabili, ma con forze sempre uguali per grazia speciale del Signore, che mi vuole in questo impiego umanamente impossibile, attese le mie passate indisposizioni, non avendo mai un momento da respirare, ma sempre occupato o in prediche, o in dottrine (rudibus et pueris explicando catechismo), o in processioni di penitenza (tribus saltem cotidianis), o in confessioni, o in discipline (id est flagellationibus publicis), in viaggi a piè scalzi, e per strade per lo più fangose e dirupate. Oltre poi la continova sollecitudine d'accordar paci, toglier giuochi di carte [Interdum loco consueti chartarum ludi alias B. Antonius invexit chartas, quarum parte superiori vi fosse scolpita la Passione di Gesù Cristo, e al di dentro diversi motti, alcuni de' quali esprimevano gli atti orrendi di detta Passione, altri misteri della santa fede, ed altri erano mentali. E con queste carte si faceva la conversazione a guisa che si giuoca all' ombra, e si chiamava in aiuto una carta, come verbi grazia: la Spina di Nostro Signore mi aiuti, etc. Quem locum graviter obiecit Promotor fidei, quasi foret rei sacrae profanatio (Animadversiones R. P. Promotoris Fidei super dubio an constet de virtutibus, p. 19). Sed id evincere frustra tentavit (Responsio ad animadversiones… pp. 104, 105).] , amicizie cattive, ed altri scandali, e patire altri disastri di freddo, venti, pioggie, e tutto quello che va connesso con questa vita [L. Rosa, l. c., p. 164.] . Varias insuper adhibebat industrias ut auditorum animos commoveret et ad salutarem frugem adduceret. Alle volte andava scalzo girando per la terra dove faceva la missione con due grosse catene di ferro alli piedi, capestro al collo, corona di spine in testa, con una disciplina di ferro in mano battendosi più volte a carne ignuda e cantando lo Svegliarino [Summarium de virtutibus, p. 56. Lo Svegliarino opusculum erat piorum carminum, seu Laudi spirituali, quas singulis missionibus populo cantandas inculcabat Antonius. Haec ab ipso nequaquam cusa esse ita refert testis, die 12 maii 1732 interrogatus: “In certa occasione gli domandai se forse egli avesse composto lo Svegliarino. Rispose che veramente l' avea incominciato. Ma che poi avvedutosi de grandi spropositi, ne pregò un certo padre della Compagnia. E questi, soggiunse, per verità l'ha fatto molto bene.” (Processus Setinus, f. 787).] . Interdum autem in suggestum calvariam ferebat ac vehemens et tenerum vicissim cum ea colloquium inibat: “Ubi oculi tui? … ubi capilli? … ubi genae ? … ubi lingua?…” Vel squalenti paenitentium tunica indutus, lacerto flagellis armato comparebat. Dumque inflammata ad imaginem Iesu crucifixi verba dirigebat, paulatim umeros nudabat; ac sacerdotibus nonnullis psalmum Miserere praecinentibus, seipsum diu verberabat.

[22] [per plures quotannis menses] Iam vero hunc durissimum, at proximorum saluti tam proficuum vitae apostolicae tenorem quotannis per plures menses Antonius retinuit; immo ultra quattuor a principissa Rossanensi definitos menses ipsum solitum fuisse perdurare facile colligitur tum ex eius litteris tum ex autographo ms. Nota delle missioni [Cf. supra, num. 19.] . Ita anno 1699 quinque menses [Ibid., p. 4 – 5.] , anno 1702 quinque menses et dimidium [Ibid., p. 10 – 12.] , anno 1703 a medio mense ianuario ad 17 iunii [Ibid., p. 15.] in tradendis missionibus omnes nervos atque diligentiam contendit. Tornai ieri mattina, scribit die 19 iunii, dalle missioni fatte per cinque mesi continovi; et die 20 octobris iterum castra movet, ante duos menses haud reversurus [L. Rosa, l. c., p. 165 – 67.] . Anno 1706 idem iugum per quinque menses alacriter portavit [Ms. Nota, p. 28 – 30.] ; et die 15 iulii 1708 Viterbii scribebat: Sto di ottima salute dopo aver fatto le missioni per quasi tre mesi in luoghi di aria assai cattiva, e con grandi stenti e fatiche [L. Rosa, l. c., p. 184.] . At paulo post graviter decubuit et paene exstinctus est, uti liquet ex facetis litteris, quas die 11 decembris ad fratrem Xaverium dedit: Nell' esercizio delle missioni … spero continovare fino alla morte, alla quale mi sono avvicinato nella passata estate, in cui stando in un luoghetto di poche case fui assalito da sì gravi dolori, che mi convenne in due giorni prendere i santi sacramenti del viatico ed estrema unzione. E perchè tutte le cose le soglio far presto, il quinto giorno mi trovai libero a poter cominciare di nuovo le interrotte funzioni [Ibid., p. 186.] .

[23] [et inter continuos labores.] Recuperatis autem viribus numquam magis abusus est vir intrepidus. Ab anno enim 1710 usque ad mortem sex saltem menses annuos innumeros vicos atque civitates, extra Tusculum sitas, ad pie, probe casteque vivendum invicto studio adhortatus est. Argumento sint nonnulla ab ipso raptim communicata. Sic die 11 septembris 1710: Dopo aver fatto più di cinque mesi di missioni, mi conviene di nuovo per altri mesi andare in giro, ed in arie non molto buone [Ibid., p. 198.] . Et in suis adversariis anno 1711 de seipso notabat: (Pater Baldinucci) tornò a Frascati alli 15 giugno dello stess' anno, dopo essere stato fuori cinque mesi e sei giorni [Ms. Nota, p. 40.] , donec proximo tempore autumnali iterum profecturus esset. Et die 25 maii 1716 Ferentini scribebat: Non si meravigli, se non scrivo ogni settimana, perchè mi trovo solo con popoli numerosi e con le faccende tanto affollate, che non so come sià vivo. Mi bisogna legere le lettere quando mangio, e dopo mangiato subito scrivere [Rosa, l. c., p. 209.] . Neque minus Tusculi fervebat ei opus. Nam domum redux mi trovo talmente occupato, aiebat, che non ho tempo da respirare. Questo è un paese dove la messe è copiosa, e vi è da faticare quanto in qualsivoglia missione; ed io sono quasi più stracco, quando mi parto per andare alle missioni, che quando ritorno [Ibid., p. 147 – 51.] . Ultimo autem vitae anno fere toto a domo Tusculana afuit. Nam a die 24 augusti usque ad 26 novembris 1716 provinciam Asculanam incoluit. Die 6 februarii 1717 stationem quadragesimalem Setiae obtinuit ac si esset danda vera missio, sicut mos eius erat, ac circumiacentem regionem pari studio usque ad diem 28 maii instituit [Ms. Nota, p. 50 – 51.] ; demum die 22 augusti in dioeceses Terracinensem, Ferentinatensem, Fundanam et Verulanam abiit [Ms. Diario, p. 380.] , infractam Deo animam inter labores apostolicos die 7 novembris Pophiis in agro Verulano efflaturus.

§ IV. Singularis eius usque ad mortem, quae serenissima fuit, erga Deiparam devotio.

[24] [Deiparae imaginem sollemniter coronandam curavit.] At quattuor circiter mensibus priusquam e vita cessit, fortis Christi athleta qui, teste gravissimo et amicissimo Patre Francisco Galluzzi S. I., camminava d'ordinario per strada di aridità, unita con tentazioni orribili di fede [ Summarium de virtutibus, p. 304.] , suavissima consolatione recreatus est. Die namque 4 iulii 1717 imaginem beatae Mariae Virginis Refugium peccatorum nuncupatam, quam ab anno 1708, ut ipse asserebat [Ita in litteris die 15 iulio 1708 datis. L Rosa, l. c., p. 184. Erraverunt igitur biographi, qui id in annum 1709 reiciunt.] , secum in missionibus circumferebat confluentibus populis venerandam cuique innumeros favores attribuebat, aureo diademate capitulum basilicae Vaticanae in ecclesia Societatis Iesu Tusculana sollemniter coronavit. Quem honorem celebrioribus dumtaxat Deiparae virginis simulacris, et aut prodigiorum fama aut antiquitatis et stabilis sedis commendatione illustrioribus eatenus collatum ipse Antonius in suo Diario abunde descripsit [Fol. 359.] . Neque omisit breviter perstringere cur tantum suae imagini decus unice concupierit: Alle gratie spirituali d'innumerabili conversioni che non ponno spiegarsi, onde meritossi il bel titolo di Rifugio de' peccatori, s'aggiunsero innumerabili gratie corporali di sanità, prodigiosamente restitute ed altri favori fatti a chi si ungeva con l'olio arso nelle molte lampade che avanti ad essa ardevano o si segnava con la cera arsa nel suo altare, o in altra maniera ricorreva al suo patronicio essendosene in questa stagione autenticate per mano di notaro più di cento. Qua beatae Virginis misericordiae laude annales viginti annorum apostolatus quasi sigillo conclusit. Hodie imago illa B. Mariae Virginis celeberrima summo honore colitur Tusculi, in quodam ecclesiae del Gesu sacello affabre ornato et sub titulo Refugii peccatorum dicato [Minutam eius descriptionem vid. in Della prodigiosa immagine di Maria Santissima venerata nella chiesa del Gesù in Frascati sotto it titolo Refugium peccatorum, detta ancora del P. Baldinucci, brevi notizie raccolte dal canonico D. Luigi Ceci nell' anno 1867 ed ora di nuovo pubblicate nel secondo centenario del pubblico culto reso alla medesima dai cittadini di Frascati (Frascati, 1909), pp. 12 – 15.] .

[25] [Sub cuius patrocinio, ultimo morbo afflictus,] Cum vero Pophiis in dioecesi Verulana, quo die 18 octobris iam debilitatus advenerat, elapsis sex praedicationum diebus, acuta febre tabesceret sibique proximae mortis conscius esset, sacram Deiparae effigiem in cubile suum deferri oculisque subici flagitavit. Quam tenerrimis devotionis obsequiis perinde excepit, ac si ipsamet divina parens aegrotantis cubiculum ingressa esset; eamque suavissimis verbis Monstra te esse matrem non cessabat prae gaudio compellare [Ita testis qui adfuit. Summarium de virtutibus, p. 518.] . Interea, ut vadem adducam omni exceptione maiorem, Ludovicum Valdina Cremona, quippe qui, assiduus illius comes, omnia a se visa et explorata iam anno 1720 subtiliter explanavit [In Processu informativo Setino, ms., f. 2132.] , venerabilis Dei servus si confessò tre volte. La prima confessione la fece al P. Guardiano de Minori Osservanti Riformati di S. Pietro nel medesimo giorno che si pose malato in letto, e l'altre due volte al P. Giuseppe Mossi della Compagnia di Gesù (a Praeposito nostro Generali misso ut aegrotum adiuvaret), a cui volle fare la confessione generale, come il sudetto P. Mossi mi disse; e due volte si communicò, la prima per sua particolar divozione subito posto in letto, cioè dopo giorni tre di decubito, facendone di ciò premurosa istanza, e la seconda per viatico tre giorni prima della sua morte. E nell' istesso giorno le fù somministrata l'estrema unzione, richiesta con grandissima istanza dal medesimo Padre. E detti sacramenti esso Padre li ricevè con grandissima divozione. Neque obnubilatus est animus eius serenus atque hilaris, facendomi seraphici Francisci Assisiatis instar cantare le laudi spirituali che stavano stampate in un libretto intitolato “ Laudi spirituali”. E nel fine d'ogni strofa, con tutto che aggravato dal male, accompagnava gl'ultimi due versetti che finivano colle parole: “Giesù mio, dolce amore, io per te moro.” In oltre voleva che di quando in quando le venissero suggeriti due versetti del libretto detto “ lo Svegliarino” [Cf. supra, p. 729, nota 3.] , ed in particolare dove si tratta di Paradiso, dicendo: “ Paradiso, oh paradiso, oh bella patria” [Summarium de virtutibus, p. 535.] .

[26] [placidam Deo animam efflavit.] Ita alacri animo ad extremos agones se accinxit, quos creberrimo comitialis morbi impetu agitatus et loquendi facultate privatus duodeviginti horas sustinuit [Ibid., p. 521.] . Quattr'ore però prima di morire le ritornò la favella, sentendosi ben proferire i santissimi nomi di “Gesù et Maria speranza mia”, che continuamente replicò per infino all' ultimo respiro, alzando continuamente gl'occhi al cielo, e verso la Madonna santissima del Refugio [Ibid., p. 536.] . Ita cecidit bonus miles Christi qui non aveva altro desiderio che di morire avanti della sudetta santissima imagine, e parve anche grazia speciale che morisse nelle missioni… E morì con tutta rassegnazione e di buona voglia [Ibid.] . Obiit nimirum sicut vixerat, auream sententiam observando, quam in ultimis ad fratrem Xaverium litteris pro testamento legaverat: Di tutte le cose che accadano prenderne il buono, e lasciare andare il cattivo, procurando di non affanarsi con timori e pusillanimità; ma vivere con un cuor grande e libero da ogni angustia. E per ottener ciò, oltre al chiedere aiuto al Signore, procurarsi di non fissarsi in pensieri malinconici, di non discorrere senza necessita delle miserie che sogliono accadere, e di non pensare a tutti i mali possibili ad accadere, ma a quelli che han di bisogno di presente riparo [L. Rosa, l. c., p. 218.] . Statim atque extremum effudit halitum, hospes eius, D. Livius de Carolis, defuncti vultum quattuor egregiis pictoribus exprimendum curavit [ Summarium de virtutibus, p. 521.] . Probabile autem est inde fuisse asportatam effigiem, quae in Tusculana ecclesia del Gesù adhuc conspicitur.

§ V. Pompa funebris; sacrarum exuviarum fata; prodigiorum ac sanctitatis eius praematura fama; praecipui biographi.

[27] [Splendido funere honoratae] Porro magnificae pro loci mediocritate celebratae sunt exsequiae, toto eas stipante pago Pophiensi contiguisque oppidanis ad easdem cohonestandas certatim concurrentibus. Cor eius, cristallino vase inclusum, dono accepit insignis ille benefactor D. Livius; reliquum autem cadaver, balsamis inunctum ac duabus reconditum ligneis arcis, funebri pompa extulerunt non ad parochiale templum, sed ad ecclesiam Sancti Petri Reformatorum strictioris observantiae S. Francisci, quos vocant del Buon Ritiro, extra oppidi moenia sitam, ut in gentilicio DD. de Carolis sepulcro ibi tumularetur. Septem autem post mensibus, die 18 aut 20 iunii 1718, praefatus D. Livius de Carolis cordi habuit recognitum corpus honorificentius in arcam plumbeam concludere et suo loco reponere [Ibid., p. 523.] . Quo non solum Pophienses incolae, sed et vicinorum pagorum populi ad vota et obsequia sacris exuviis persolvenda divertere non cessarunt, [sacrae eius exuviae diu latuerunt,] donec, grassantibus gallicae cisalpinaeque reipublicae tumultibus oportuit pretiosum depositum in tutiores latebras clam recondere. Qualia vero ulteriora fata subierit nobis impervium fuit explorare. Ast denique tandem in manus Postulatoris generalis causarum S. I. venit arcula e metallo facta, quae, gravissimis asserentibus vadibus, Antonii Baldinucci cineres ossiumque fragmenta continebat. Hic vero loculus, ab auctoritate ecclesiastica Florentina die 3 novembris 1905 recognitus, in ecclesiam Patrum Societatis Iesu D. Mariae Virgini de Bono Consilio sacram translatus est ibidemque sub maiori altari prope caput statuae beati nostri expositus. Et haec de eius reliquiis dicta sufficiant.

[28] [Expenduntur duo mira ipsi attributa .] Continuo autem post mortem fama ipsius prodigiorum ac praedictionum longe lateque diffusa est. Nobis quidem non expedit illa ad historicum examen revocare, cum quae ex hoc fonte ad sanctitatem insignis servi Dei iuridice stabiliendam emanabant, a summae auctoritatis tribunali rite absoluta sint. Venia tamen sit, si duo, notissima quidem et ab ipso vivo mire exacta, attentius enucleamus. Fertur scilicet et matris suae mortem, subito ex suggestu, dum spiritum exhalabat, auditoribus revelasse [Ita, praeter ceteros biographos, gravissimus Pater P. Vannucci, l. c., p. 29.] , et alias effecisse vere novo ut, eo ipso momento quo immensum damnatorum numerum describeret, patula ulmus sub qua contionabatur omnibus foliis repente nudaretur [Cf. v. g. Iosephi Mariani Parthenii S. I., Commentarii et ellogia ed. Boero (Romae, 1855), p. 55; Vannucci, l. c., p. 131 – 32; F. Galluzzi, Vita del P. Antonio Baldinucci, 2a ed. (Roma, 1736), p. 51.] . Iam vero portentum foliorum ex arbore excussorum alto premit silentio ipse beatus, quamquam et missionem quam in viculo Giulano prope Veliternum mense aprili 1706 exsequebatur, et contionem sub qua id evenisse dicitur, minute, uti solet, enarrat. Haec de contione: Alli 12 detto, [aprilis 1706, feria II], detta all'alba la messa, dopo un brevissimo discorso, tirò dietro a se in divota ordinanza tutto il popolo mezzo miglio distante alla chiesa della Madonna della Consolatione; e fatta fuori di essa la predica della divina misericordia, escitò tutti a servirsene in tempo per non tirarsi a dosso i rigori della divina giustitia. Onde tornato alla chiesa parrochiale, dopo un breve sentimento, affollossi il popolo a confessionali [Diarium ms., p. 275.] . Duo autem sacerdotes, qui decursu Processus beatificationis ad asserendum prodigium accersiti sunt, non suummet sed alius testimonium adducunt atque eventum in mensem maium alius anni reportant. “Neque animadvertit, ait testis posterior, mulier che mi racconto il fatto, se tirasse vento”. Cumque dixisset il Padre Baldinucci “Basta”, non sa però chi fu presente se dicesse “Basta” o per quietare lo spavento del popolo, o all'albore acciò non mandasse più foglie [Summarium de virtutibus, pp. 44 et 274.] . Quae cum ita sint, illud dumtaxat constare videtur patulae arboris in platea erectae folia ex improviso decidisse, et oratorem, hanc occasionem nactum, eo momento exclamasse: “Ecce quot animae in infernum detruduntur.” Neque veri similius est ei caelitus innotuisse matris obitum, quando “circa sei mesi prima della sua morte” coram adstantium corona in haec verba erupit: “Recitiamo un Pater ed Ave, perchè in questo momento la mia madre è andata in paradiso”. Nam mater eius nequaquam anno 1717, sed anno 1710 e vivis cessit. Cuius mortem ipse declarat se accepisse ex litteris fratris Isidori, quibus ita respondet die 23 aprilis 1710: Sento la nuova che mi da della nostra Signora madre, e mi conformo in tutto alla volontà del Signore: spero che in cielo si ricorderà di noi. Adicitque se efflagitandis Praepositi Generalis supplicationibus hactenus supersedisse, non sapendo ancora la certezza della morte [L. Rosa, l. c., p. 197 – 98.] .

[29] [Eius sanctitatem statim post mortem] Sed haec mira et alia, qualiacumque sint, illius sanctitatem nec minuunt nec augent. Vir enim potens in opere et sermone plus quam triginta mediae Italiae dioeceses [Vannucci, l. c., p. 311 – 15, earum catalogum, secundum temporis rationem, quo illas beatus noster adiit, praelucente ipso autographo diario, confecit. Recenset insuper varias singularum dioecesium parochias. Deficientem autem locorum elenchum pro annis 1697, 1698, 1699 conflare potuisset, si alium autographum codicem, Notas scilicet, de quibus supra, p. 728, adhibuisset. Quo catalogo usus est Fr. Goldie S. I., ut itinerarium ab indefesso missionario peragratum, si Liburnum excipias, in tabula geographica valde utili describeret (The life of the Blessed Antonio Baldinucci, p. 378).] , profusis viribus atque vita, summo incolarum bono perlustravit. [Luc. 24, 19.] Talis ac tantus ab omnibus celebratur qui eum probe noverunt ac quorum testimonia bene multa et copiosa sedulo inquisita sunt. Eaque fama inter domestica Societatis Iesu claustra, ubi sua quisque virtute et operibus ponderatur, adeo invaluerat ut, vix post eius mortem elapso mense, [enarravit Fr. Galluzzi,] Patri Francisco Mariae Galluzzi iniuncta sit opera scribendae illius vitae, prout ipse id refert in litteris die 23 decembris 1717 ad Franciscum Xaverium Baldinucci, defuncti missionarii fratrem, datis: Quanto a me, le assicuro che lo venero tra i beati del paradiso, e mi raccomando alla sua intercessione come a quella di ogni altro santo. Le particolarità delle sue virtù e della sua morte spero di potergliele far vedere, quando ne abbia scritta la Vita, come ne ho l'incombenza dal medesimo Padre Generale; e se ad essa V. S. potra contribuire qualche notitia appartenente alla vita secolare del P. Antonio, oltre il foglio trasmessomi dal P. Sottomayor [Pater Sotomayor, qui tunc collegio Societatis Iesu Florentino praefectus erat, Antonium Baldinucci iuvenem noverat.] , mi sarà gratissima [L. Rosa, l. c., p. 219.] .

[30] [biographus aequalis et oculatus,] Apposite quidem ad id exsequendum delectus fuerat vir biographicarum potissimum lucubrationum concinnandarum peritissimus [Triginta circiter Vitas composuit. Cf. C. Sommervogel, Bibliothèque des écrivains de la Compagnie de Jésus, t. III, p. 1135 – 41.] . Antonium enim Baldinucci optime noverat. Iam ab anno 1688, quo se Societati Iesu aggregaverat, illius vestigiis studebat inhaerere. Io confesso, testabatur anno 1730, che siccome uscivo volentieri con lui, lasciavo tutte le altre occupazioni per ispiare i suoi andamenti virtuosi; così essendo sacerdote li servivo la messa quando mi veniva fatto, per la venerazione che ne avevo, e per impararla a dire divotamente [Summarium de virtutibus, p. 92.] . Neque cessat in medium proferre, quae ab ore illius didicit et in piu lettere scritte a me, ed esibite in forma autentica nel Processo ordinario [Ibid., p. 422.] . Ita scilicet intercesserat ei cum ipso arta necessitudo atque familiaritas, quae diuturnitate temporis crevit, nedum langueret. Antonius vicissim se profitebatur Patri Francisco addictissimum. Exemplo sint quae ad fratrem Isidorum anno 1703 scribit: La prego ora a farmi un favore: ed è di portarsi quanto prima può al collegio di Pinti (S. I., Florentiae situm) a riverire ancora da mia parte il P. Francesco Galluzzi, al quale professo infinite obbligazioni, e se ci potesse andare ancora il Sig. Francesco Saverio l'avrei caro [L. Rosa, l. c., p. 167 – 68.] . Cumque ultimo vitae suae anno audivisset illum graviter aegrotare, confestim ad eum sustentandum Romam accurrit [Ibid., p. 213.] . Porro Antonii Vitam accurate [Speciminis gratia notetur ab auctore Xaverium Baldinucci fuisse interrogatum “se ei [frater eius Antonius] fu quinto o sesto genito”. L. Rosa, l. c., p. 220.] et scienter comparatam copiosa et luculenta oratione iam anno 1720 typis vulgavit, obtestatus sub praefatiunculae finem se veritati magis quam amicitiae servisse, cum io abbia procurato di servire più tosto alla verità, che secondare il genio e l'affetto che ho al defonto … Solo posso attestarvi d'essere io stesso stato testimonio oculato di più cose, che qui riporto [Vita del P. Antonio Baldinucci d. C. d. G., missionario (Roma, 1720), fol. 7v.] .

[31] [et iuridice exposuerunt] Nihil igitur mirum quod statim post Antonii mortem de eius virtutibus atque sanctitatis fama in Verulana dioecesi inquisitum est, ut ipse Galluzzi ad Vitae calcem monet: Fra tanto non è da tacersi per ultimo, che in Pofi si formano di presente i processi, con l'autorità dell'ordinario sopre la vita, virtù e miracoli del servo di Dio P. Antonio Baldinucci [Ibid., p. 258.] . Cuius processus et ceterorum qui ad promovendam venerabilis Dei servi beatificationem instituti sunt, exstat in tabulario Postulationis generalis S. I. exemplar cum authenticis, ut aiunt, sedulo collatum; quod proinde, si pressum verborum tenorem respicis, tantam quantam archetypum sibi fidem meretur conciliare.

[32] [testes omni exceptione maiores.] Praeter Verulanam inquisitionem, ubi ab anno 1720 ad 1723 interrogati sunt testes 47 ac principem locum obtinent Ludovicus Valdina Cremona, saecularis sacerdos, assiduus Antonii duobus posterioribus huiusce vitae annis in missionibus comes, et Franciscus Maria Galluzzi S. I., bis accersitus; Florentiae in Processu apostolico ab anno 1730 ad 1752 examinati sunt 31 testes, imprimis Antonii fratres, videlicet Iohannes Philippus, Ordinis Praedicatorum, ter citatus, et bis Franciscus Xaverius, causidicus Florentinus; in Processu apostolico Romano ab anno 1730 ad 1741, testes 18, inter quos rursus prodeunt Valdina Cremona et Galluzzi; ac tandem Setiae in Terracinensi diocesi, advocati sunt ab anno 1730 ad 1748 testes 73, quibus iudicii maturitate et scientia praeit Andreas Budrioli S. I., peculiari amicitiae vinculo defuncto astrictus. Quorum innumeris depositionibus aedificata est moles 9 voluminum, formae 0m,27 × 0,20, foliorum plus quam 6500 [Saepe unus idemque numerus bis et ter idem folium designat.] . Inde extractum est amplissimum Summarium super dubio an constet de virtutibus et anno 1754 typis commissum (in-4°, 588 pp.), in quo graviora collecta sunt de beati servi Dei actis testimonia. Quibus prudenter ac moderate adhibitis effingi potest beati nostri imago, veram praeseferens similitudinem.

[33] [Varia quoque texta sunt elogia] Interea Iosephus Antonius Patrignani S. I. (1659 – 1733) in tomo IV sui Menologio di pie memorie d'alcuni religiosi della Compagnia di Gesù dell'anno 1538 sino all'anno 1728, quod anno 1730 edidit, librum P. Galluzzi ita contraxit (p. 38 – 46) ut minuta fragmenta saepe ad litteram expresserit [Sic, verbi gratia, Patrignani, p. 44, n. XIV = Galluzzi, p. 125.] . Concluditque epitomen: Chi ne vuole la piena istoria, veggane la Vita, che ne scrisse il Padre Francisco Maria Galluzzi, il quale fu uno degli intimi dell'apostolico Padre. Ed io almeno mi glorio d'essere stato il suo connovizio; cuius ipse Baldinucci in suis litteris identidem meminit. Anno autem 1736, quinque nimirum annis postquam Galluzzi e vivis migraverat, in lucem prodiit altera Vitae P. Antonii Baldinucci editio corretta, accresciuta e confrontata con i processi fatti con autorità dell' ordinario. Stilus videlicet castigatus est, obsoletioribus sententiis vanisque verborum commissuris potissimum sublatis. Expositionem autem passim ampliarunt tum tenuia quaedam ex Processu Verulano decerpta, tum ratio vivendi quam Liburni quadragesimali tempore tenuit, prout eam rettulit (p. 32 – 34) testis oculatus, P. Ioachimus Maggi, fratribus S. Iohannis a Deo tunc praepositus provincialis, ac p. 283 – 293 integrum caput di altre grazie, ottenute per intercessione del P. Antonio doppo la sua morte, immo, ut subsequitur, doppo la prima edizione di questa Vita, ma particolarmente in Pofi. Tandem insertum est (p. 281 – 82) magnificum illius virtutum elogium, quod, si fas est credere Andreae Budrioli [Summarium de virtutibus, p. 433 – 434.] , quotannis die 6 novembris in Societatis Iesu domiciliis Generalis noster Michael Tamburini († 1630) publice legendum decrevit. At forte quispiam existimet hoc elogio ultra modestiae limites celebrari thaumaturgum. Quicquid id est, laudis illius, ex Galluzzii libro maximam partem extractae, exemplar nondum exacto 1720 anno ad singulas aedes nostras missum fuerat, prout ex litteris constat quas Iohannes Baptista Arendts, praepositus provinciae Flandro-Belgicae, die 6 novembris 1720 ad Rectorem Antverpiensem dabat: Mitto R. Vae menologium p. Antonii Baldinuccii, quod nuperrime Pater Noster [Praepositus Generalis] ad me dedit cum mandato ut cum R. V. communicarem et ex latino in flandricum versum solito menologio die 6 9bris inscriberetur, eodem die more solito omnibus publice in mensa praelegendum [Bruxelles, Bibliothèque royale, Codex chartaceus 654, p. 343. Cf. J. Van den Gheyn, S. I., Catalogue des mss. de la Bibliothèque royale de Belgique, t. VI, p. 279, n° 147.] . Subsequiturque translatio flandrica, ex officio confecta, quae cum italico contextu omnino consonat.

[34] [et ad Galluzzi normam novae concinnatae Vitae auctoribus Mazzolari,] Galluzzianae lucubrationis sive priorem in nonnulla idiomata translatam editionem [Sommervogel, l. c., t. III, p. 1136 – 37. Iam anno 1724 prodierat versio germanica: Leben und Wunderbahrliche Verrichtungen des P. Ant. Baldinucci. Bamberg, 1724, in-8°, 10 ff., 560 pp., 2 ff. Exemplar in Bibliotheca Bollandiana exstat.] , sive alteram prae oculis habuerunt et compilarunt quotquot de B. Antonii gestis scripsere. Ita Iosephus Maria Mazzolari († 1786), qui pro sua erga B. V. Mariam pietate Iosephus Marianus Parthenius appellari voluit, eleganti brevitate memoriam perpolivit [Iosephi Mariani Parthenii, Commentarii et ellogia (Romae, 1855), p. 96 – 107.] , usus etiam eximio Andreae Budrioli S. I. libello, de quo mox sermo recurret. Inter recentiores autem biographos, ordine temporis nominare iuvat 1) Georgium Fell, [G. Fell,] S. I. [Antonio Baldinucci. Ein Bild aus dem Leben der Kirche zu Beginn des 18. Jahrhunderts. Zur Feier der Seligsprechung. Regensburg, 1893, VIII-184 pp.] qui, [G. Fell,] cum beatificationis sollemnitas appeteret, Galluzzio diligenter excusso et vetusta partium divisione retenta, vitam diserte enarravit. At qui factum est ut Summarium super dubio an constet de virtutibus, vastissimum biographicae materiae receptaculum, penitus ignoraverit aut neglexerit explorare? 2) Petrum Vannucci S. I. [Vita del beato Antonio Baldinucci sacerdote professo d. C. d. G. Roma, 1893, in-8°, IV-320 pp.] , [P. Vannucci,] virum eruditione insignem, qui criticae historiae normarum narus, non solum Galluzzii opus, sed et beati Antonii litteras, contiones, missionum diaria, processus beatificationis manuscriptos perinde atque impressos acriter inspexit; indeque ut vitam conflaret, multa, diligenter designato fonte unde singula hauriebat, haud indigna scitu prompsit. Sed repentina morte († 21 decembris 1892) praeventus est quominus inceptum opus ad finem perduceret. Rem infectam, ab ultimo scilicet beati Antonii vitae anno, absolvit Franciscus Xaverius Scarpa († 1 iulii 1907), ratus nihil sibi innovandum ac potius persequenda Galluzzii vestigia: I primi XVIII capi sono del Vannucci, il rimanente è tolto quasi per intero dal Galluzzi, eccetto qualche mutazione ed aggiunta, e toccando per dir così di volo quanto s'appartiene ai prodigi e grazie miracolose operate dal beato sì in vita e sì dopo morte [Ibid., p. IV.] . Haec ultima prorsus probanda sunt, haud secus atque pretiosum documentum de B. Antonii ingenio virtuteque ab Andrea Budrioli concinnatum, quod editor Ritratto dello spirito del B. Antonio scienter nuncupavit atque capiti XXIV inseruit integrum (p. 278 – 96). Vannuccii autem labor, prout iacet, iam dignus est qui laudetur; quem si limandi tempus suppetiisset, procul dubio paucas maculas et naevos [Anal. Boll., t. XIII, p. 76 – 77.] , quibus inquinatur, secura manu auctor expunxisset.

[35] [C. Clair] Hunc autem librum, quasi unicum fontem, excepto scilicet beatificationis brevi, Carolus Clair S. I. aperuit [Un apôtre au XVIIIe siècle. Le bienheureux Antonio Baldinucci. Paris, 1894, in-12, 166 pp.] et apto rerum delectu vitam texuit amoenam, nitidam, fere ad historiae fidem exactam, nisi suo fingendi atque ornandi genio nimium obsecutus, nonnullos archetypi locos quasi inscius corrupisset. Sic opinatus est anno 1706 sexaginta missiones a B. Antonio fuisse praedicatas [Pag. 159.] , — quod vix effici potuisset, — quia Vannucci in missionum illius catalogo sexaginta locos enumerat. At manuscriptum Diarium vel leviter aspicienti patet morem fuisse B. Antonii contiguos viculos ad peragenda eiusdem missionis exercitia in unum locum convocare. Et alia huiusmodi carpi possunt. At non ita censurae obnoxium est novissimi biographi, [et F. Goldie.] Francisci Goldie S. I., volumen, olim a nobis laudatum [Francis Goldie S. I. The Life of the Blessed Antony Baldinucci. London, 1894, XVI-388 pp. Cf. Anal. Boll., t. XIV, p. 454.] , in quo congestam ex Galluzzii Vannucciique operibus, ex Summario de virtutibus et aliquot epistulis materiam expendit, secundum temporum rationem lucido ordine disponere conatus est, venustisque sententiis sollers scriptor donavit. Praemisit autem imaginem Antonii adulescentis, priusquam Societatem Iesu ingrederetur, a Balthassare Franceschini (1611 – 1689), nuncupato Il Volterrano, pictam; quae Florentiae in Museo Pitti hodie conservatur [His Vitis addantur sequentes epitomae: Wundervolle Lebensvorstellung des ehrwürdigen Dieners Gottes P. Antonii Baldinucci. Augspurg, 1726, 6 ff., 166 pp.; Vicente Agusti S. I., El B. Antonio Baldinucci de la C. de J. Bilbao, 1893, 108 pp.; Pietro Galletti S. I., Compendio della vita del B. Antonio Baldinucci missionario d. C. d. G. Roma, 1893, 100 pp.; Clément de Laage S. I., Vie du B. Antoine Baldinucci, missionnaire de la C. de J. Lille, 1893, 142 pp.; [Ch. Jacobs S. I.], A. M. D. G. Le vénérable Antoine Baldinucci. Louvain, 1893, 64 pp.] .

[36] [His omissis, prout ratio nostra postulabat,] Quae cum ita comparata sint atque in medio posita, satis mihi videor de B. Antonii Baldinucci Vita disseruisse. Notare enim velim Acta sanctorum nostra potissimum esse nata ad enodandas praecipuas, quas secum afferunt, difficultates primigenia vitae sanctorum documenta, et ad illustranda vel tenuia indicia, quorum ope e tenebris eruuntur viri sancti aut parum aut perperam noti. Cum autem nulla obscuritate, si pauca secludas supra exposita, offundantur quae a beati Dei servo dicta gestave sunt, cumque pervulgatae sint quaedam Antonii Vitae, bona fide, ut modo ostendimus, commendandae, ab instituto nostro alienum esset quae alibi nitent hic retractare, aut largissima ex eius missionum Diario excerpta moli praesentis voluminis intrudere. [et manuscripto Diario seorsum edendo,] Commentarios autem eiusmodi a beato Baldinucci sollicite elucubratos, propter varias, quas quibusdam lectorum classibus suppeditare queunt utilitates, iis praesertim qui popularis eloquentiae civilisque plebeiorum cultus historiam persequuntur, expedit edere integros: quod brevi, uti speramus, distincto volumine praestabimus.

[37] Boni tamen duximus in conspectu Vitae, quem supra adumbravimus, haec attendere, et plerumque allatis ipsius beati Antonii verbis, ea sola explanare, quae eius biographi vix summis labris delibaverunt aut nullatenus attigere. [libellum afferimus Andreae Budrioli,] At ut verior eximii viri imago oculis luceat, unum dumtaxat ex nube testium qui ipsum noverunt producturus sum, qui in suo longiusculo libello qualis fuerit et vir et sanctus perfecta, quantum licet, specie expressit. Est autem ille iam supra commemoratus Andreas Budrioli S. I. (1679 – 1763), vir litteratus et doctus, prompto acutoque ingenio, in ecclesiastica eruditione adeo versatus ut praecipuus Benedicto XIV astiterit studiorum socius et administer. “Budriolio item Iesuitae”, ait Iulius Cordara, “propter singularem in causa sanctorum experientiam multum tribuebat (Benedictus XIV) eoque perquam familiariter utebatur. Nec ex vano creditur opus illud magnum De canonisatione sanctorum Budriolii totum esse” [I. Doellinger, Denkwürdigkeiten des Jesuiten Julius Cordara, Beiträge zur politischen, kirchlichen und cultur-Geschichte, t. III, p. 12 (Wien, 1882).] . Plura quidem scripsit de immaculata Virginis Mariae conceptione et multus fuit in promovenda SS. Aloysii Gonzagae et Iohannis Berchmans canonizatione atque cultu [Sommervogel, l. c., p. 334 – 36.] . Cumque in causa Antonii Baldinucci die 29 maii 1730 Setiae testis citatus esset, ita sibi iudicum fidem conciliare intendit: Io devo ad una mia lunga infermità di dieci nove mesi la sorte di aver potuto conoscere più da vicino hunc patrem, conversando con lui familiarmente alcuni mesi prima in Frascati e poi qui in Sezza [Processus apostolicus Setinus ms. f. 416.] . Pergitque: In Frascati la quaresima del mille settecento sedeci, al principio della quale io colà giunsi, il tenore della sua vita nei dì festivi, come io studiosamente osservai, era questo [Ibid., f. 416v; Summarium de virtutibus, p. 231.] . Instatque sub fine: Con questa eroicità di virtù costa a me di veduta che visse questo servo di Dio dal marzo del 1716 all'aprile del 1717, nel quale a di 7 di novembre felicemente mori [Summarium de virtutibus, p. 433.] . Ac praelongam depositionem, quae in Summario de virtutibus in multiplices partes distributa est, hoc sibi a Praeposito Generali S. I. imposito officio concludit: Impose a me di procurare, o almeno assistere a chi procurarebbe la sua canonisatione [Ibid., p., 434.] . Haec anno 1730 agebantur.

[38] [qui scite beati nostri] Tredecim iam ante annis, quid de nuperrime defuncto Dei viro sentiret, quid de eius operibus, et altissimo mortificationis studio, et indefessa erga Deum proximosque pietate luculenta memoria pandit, ad id a praepositis S. l. incitatus [Cf. infra Budrioli libellus, num. 9.] , sicut et alii, qui Antonium contemplati erant vivum [Cf. Galluzzi, l. c., 1a edit., p. 181.] . Hanc memoriam, quae in archivo Postulationis generalis S. l. conservatur autographa, mense novembri aut decembri 1717 fuisse confectam ex eo constat quod scriptor in illa laudat beatum Antonium nudis pedibus incessisse da Frascati l'anno passato ad Ascoli [Budrioli, num. 6. Cf. num. 12.] . Atque illud iter iniit die 24 augusti 1716 [Nota delle missioni, ms., pag. 50,] . Iam vero libellum illum temporis discrimini accommodatum, uti ex variantibus lectionibus liquebit, nonnullisque sat fusis interpolationibus ampliatum, [imaginem expressit.] suo auctori in Processu apostolico Setino placuit iterum recitare. Et qui beatificationis causam promovebant, Andreae Budrioli depositionem tanti fecerunt ut illam integram, sed per partes discerptam in Summarium de virtutibus admiserint [Summarium de virtutibus, pp. 198 – 200, 376 – 78, 286 – 88, [288 – 91], 291, [291 – 92], 292 – 94, [294 – 95], 432 – 33, [433], 433, [433 – 34]. Numeri uncis inclusi posteriora additamenta designant.] . Primigenium quidem documentum in sua puritate primus edidit totum Vannucci [L. c., p. 278 – 96.] ; hinc hispanice translatum V. Agusti [L. c., sub titulo Fisonomia moral, p. 91 – 102.] ; fragmenta autem in suis Vitis dispersa Clair et Goldie. Nos vero Vannucci exemplum imitabimur, adiectis variantibus lectionibus recensionis quam exhibet Summarium de virtutibus, intersertisque nonnullis particulis reliqui, quod Setiae dixit, testimonii.

LIBELLUS ANDREAE BUDRIOLI S. I., OCULATI TESTIS
Vid. Comm. praev., numm. 37, 38.

Antonius Baldinucci Societatis Iesu (B.)

AUCTORE ANDREA BUDRIOLI

[1] [Scriptor Antonio familiariter usus explanat] Per dir qualche cosa di quella gran santita, che a me, e a quant' altri intimamente conobbero il P. Antonio e familiarmente con lui conversarono, lo poneva in tanta venerazione: quattro rare doti pare a me che in ogni sua virtù unitamente spiccavano, particolarizzandola insieme e perfezionandola.

Primieramente [Hic incipit p. 198 S(ummarium).] osservai, [quam firmiter virtutem coluerit,] che la sua era virtù molto soda, perchè, per quanto egli mi significò mezz' anno prima della sua morte, Iddio lo condusse quasi sempre per la via della desolazione, che è de' forti, non per quella della consolazione, che è dei deboli. Ed egli, sebbene per la somma conformità che aveva al divino volere, era perfettamente indifferente a lasciarsi da lui guidare per qualunque delle due strade volesse; godea nondimeno e ringraziava Iddio, che lo menasse piuttosto per quella che per questa. Prima perchè la stimava più sicura, come più lontana dalle insidie della stima e dell' amor proprio; attesochè nelle tentazioni ed avversità conosciamo pur troppo il nostro debole, e veniamo in odio a noi stessi: laddove fra le prosperità anche spirituali bene spesso c' invaniamo e compiaciamo di noi medesimi. Poi perchè la giudicava di maggior merito, per la maggior difficoltà di ben servire ed amare chi ci percuote che chi ci accarezza. Ed amava di servir Dio con questa difficoltà più tosto che con la contraria facilità; gustando che l' amor suo avesse più dell' appreziativo, che del tenero. Vero è che io lo vidi molte volte travagliatissimo; non mai però meno contento, o meno pronto alle opere del divino servizio, che altri in mezzo a mille [om. S.] consolazioni. Anzi correva a braccia aperte incontro alle ignominie come fosser onori, a' patimenti come fosser diletti: ed egli stesso mi confessò,che cento e cento volte la divina gloria l' aveva posto in [(p. io) esposto ad S.] evidenti pericoli de morire, o di stenti, o d' archibugiate. E laddove altri godono più di fare che di patire per Iddio, egli al contrario godeva più di patir che di fare: e allora facea più volentieri, quando il fare avea più del patire. Finalmente, perchè così gli pareva di servire Iddio, come un figlio il padre, puramente per amor suo; e non come un servo il padrone per la mercede de' gusti e consolazioni anco spirituali. E però egli non si [om. S.] aspettò giammai pace e contentezza, ma più tosto [presto S.] ogni sorte di contrasti ed amarezze; riponendo la sua quiete e soddisfazione unicamente nell' adempimento della divina volontà. Con che alla fine tutto l' amaro gli si voltava in dolce; altrimenti non avrebbe potuto campar tanto fra tante angosce interne ed esterne.

[2] [quam sincere] Quindi era anco la sua virtù molto pura. Imperocchè non seguiva egli la virtù o per la lode, o per il premio, o per la dolcezza medesima, che l' accompagna: il che o non è virtù, o è mescolata d' interesse. Nè seguiva la virtù per la la virtù stessa e per quella onestà, che in lei naturalmente o sopranaturalmente risplende: il che o non è virtù soprannaturale, o la è, ma solamente morale. Ma la seguiva puramente per Iddio, a cui piacere unicamente cercava: il che è proprio delle virtù teologali e massime della carità, la quale gli rendeva in un certo modo teologale ogni virtù, che di sua natura non era più che morale: ed eseguiva in lui ciò che l'Apostolo voleva in tutti: Omnia vestra in caritate fiant. [I Cor. 16, 14.] Anzi era giunto ad operar sempre, non solo per Iddio, ma in un certo modo ancora, che aveva un non so che del divino: non solamente in quanto operava il bene, e sempre bene, anzi l'ottimo, e sempre ottimamente; ma in quanto Iddio, siccome per mezzo delle grazie che chiamansi [si chiamano S.] gratis date, lo faceva mirabilmente curar infermi, scuoprir segreti, e simili; così a certe azioni di virtù eroiche, qual era l' amare i suoi calunniatori, il mantenersi vergine ed innocente fin alla morte [(il-morte) om. S.] , il disprezzar ogni bene del mondo, ed anco la vita [virtu S.] stessa, mettendola a manifesti pericoli per [la add. S.] gloria del Signore [ etc. add. S.] lo moveva per mezzo di quegli eccelsi doni dello Spirito santo, che per sentenza di gran teologi non si trovano se non negli uomini santi e molto amici di Dio. E [ce add. S.] ne dava egli medesimo involontariamente questo indizio, che, laddove alle azioni virtuose ordinarie [lo vedevamo add. S.] , di sua elezione (coll' aiuto del Signore) portavasi [portarsi S.] ; a queste altre di repente, e quasi senza deliberare parea che portato fosse da Dio, alla maniera di quelli, che, al dir dell' Apostolo, spiritu Dei aguntur. [Rom. 8, 14.]

[3] [quamque prudenter.] Fra' quali doni, siccome quello della fortezza valse a render la virtù di lui soda, e quelli della pietà e timor filiale a renderla pura; cosi quelli della sapienza, dell' intelletto, del consiglio e della scienza concorsero a renderla a maraviglia prudente.

Questa sovrumana prudenza regolava cosi bene tutte le sue virtù verso Dio [verso add. S.] , se [verso add. S.] , e gli altri, ordinandole fra loro, sicchè l'una non impedisse l'altra, e temperandone ciascuna, acciocchè conservandosi nel mezzo non piegasse nè per eccesso, nè per difetto agli estremi, accomodandole inoltre al proprio modo del nostro istituto, e finalmente indirizzandole tutte al fine proposto con tanta attitudine, che una delle rare cose da ammirarsi in lui era l'armonia delle sue virtù.

E prima verso Dio sommo era l'amor suo, e continua la comunicazione, non avendo in mente, sulla lingua, nel cuore, altri che lui; struggendosi di vederlo offeso dagli uomini e procurando a costo di [tante add. S.] fatiche e patimenti immensi, che fosse amato e servito da tutti. Divotissimo percio della Passione del Signore, la di cui rimembranza l'inteneriva tutto e riempiva di zelo; del santissimo Sacramento, appresso cui, quando faceva i soliti colloquii della buona morte, mi pareva un serafino; della santissima Vergine, di cui si mostro veramente figlio, semper interessato ad onorarla e farla onorare; di S. Francesco Saverio, del B. Regis, e degli ultimi nostri missionari, l'uno e l'altro P. Segneri, P. Pinamonti, P. Francesco [om. S.] di Girolamo, ecc., de' quali teneva in camera l'imagine, venerandoli come protettori delle [(v. c. p. d) implorandone l'aiuto nelle S.] sue missioni; e delle anime sante del Purgatorio, per cui pregava sempre e facea pregare, celebrando ancora ogni anno un uffizio solenne con molte messe in Frascati il novembre e dovunque predicava la quaresima. Dedito inoltre ad ogni opera di pietà e di religione, massime all' orazione, in cui, quanto a sè, avrebbe consumate le notti e i giorni interi senza mai distaccarsene, perdendosi, come egli mi diceva, nella contemplazione della divina bontà, grandezza, provvidenza, misericordia, e ricevendo da Dio lumi e sentimenti molto [particolari e add. S.] sublimi [Desinit p. 200 S.] .

[4] [Orationis fervorem] Pur [Hic incipit p. 376 S.] con esser egli così tutto di Dio, seppe insieme (come si vedra piu abbasso, quando si dira del suo zelo) [(come-zelo) come ho detto di sopra e dirò anche più abbasso S.] esser tutto de' prossimi, accoppiando così bene i diversi uffizi della contemplazione e dell' azione, che, chi l'avesse visto orar di notte ritirato [om. S.] nella sua camera, l'avrebbe detto un anacoreta; e chi lo vedea di giorno operare in pubblico, lo confessava un apostolo.

Pochi però sanno, e forse io solo [lo so add. S.] , quanto gli costava un tal accoppiamento. Vacando due anni fa [avanti la sua beata morte S.] in Roma un certo uffizio molto differente dal suo, gli domandai se dandolo i superiori a lui si scuserebbe. “No”, disse, “l'accetterei subito, e volentieri.” — “Ma avverta”, ripigliai io, “che V. R. è avvezzo alla campagna, e quest' impiego la chiuderebbe in [una add. S.] camera.” Allora egli guardandomi insieme e sorridendo: “O quanto”, disse, “io non son conosciuto! Tutto il mio genio sarebbe alla solitudine, al ritiramento. Ma la gente, che da tanti anni in qua mi vede far le missioni [e girare qua e là per città e castelli add. S.] , non sa che v' ho naturalmente tal contragenio, che, ogni qualvolta le ripiglio [ed esco fuora add. S.] , mi par di fare un atto eroico.”

E lo facea veramente, ma non mostrava di farlo, [temperabat caritas erga proximum.] mortificando, e tutt' insieme seppellendo quella gran brama di conversar sempre con Dio per trattenersi quanto dovea cogli uomini per Iddio, fino a partir subito però dall' inginocchiatoio, interrompendo l'orazione, anzi a sbrigarsi ancor dall' altare, non prolungando mai [ordinariamente S.] oltre a mezz' ora la messa, sì per non infastidire gli astanti, come anco per non sacrificare alla privata sua divozione il tempo dovuto al pubblico.

Similmente somma era la rassegnazione sua al voler di Dio, somma la dipendenza da Lui, e la fiducia nel di lui aiuto; come se tutto toccasse a lui [Dio S.] . Ma non per questo era egli o meno industrioso nel ricercare, o meno sollecito nell' adoperare mezzi all' intento opportuni, come se tutto toccasse a se.

[5] [Deum timebat tamquam filius;] Sommo in fine era il timor suo, non però servile che avvilisse l'amore, o dubbioso che diminuisse la fiducia, o apprensivo che scorasse la fortezza; ma riverenziale della divina Maestà, e filiale in quanto temeva, per colpa sua e giusto giudizio di Dio, di non essere abbandonato dalla sua grazia: non tanto da quella, che ci santifica e non si perde se non per colpa grave, quanto da quella, che ci aiuta, e si demerita anco per colpe leggiere. Però com' era attentissimo a non porre mai verun [om. S.] ostacolo alla divina grazia, cosi era sollecito in ammetterla subito, e sempre timoroso di non riceverla a vuoto, o almeno di non corrispondere appieno, e non operare a misura.

Verso di sè col diligente esame e sottil riflessione sopra ogni andamento dell' anima sua, [suique compos evaserat] con la continua annegazione delle sue voglie, e sopra tutto col ministero laborioso delle missioni (cui [il quale S.] , fra quanti ne ha la religione, stimava [mi diceva S.] egli [essere add. S.] il più atto a distaccare un' anima dal mondo e unirla a Dio) era arrivato ad aver cosi mortificate e quasi morte le sue passioni, che, se egli stesso non mi avesse detto [affermato S.] d' esser per natura collerico, io l' averei giudicato flemmatico: tanto lo vedevo sempre l' istesso, e presente a sè, e padrone de' suoi affetti, nè mai sorpreso da un primo moto, o da un pensier di sè, e delle cose sue. Sapeva egli però alle occasioni adirarsi senza peccato, e ardire senza temerità, santificando l'ira col zelo, e l' ardire con la fortezza, e servendosi delle altre passioni, come di ministre alla virtu.

[6] [singulari mortificatione exteriore] Nell' esteriore mortificazione si che parve veramente eccessivo nell' astinenza, non mangiando per tanti mesi altro che pochi e soli legumi ed erbe, anco in questi ultimi anni [dell' anno add. S.] , ne' quali [(in-quali) nell' ultima età sua, nella quale S.] , mi disse, che pativa sempre di fame. Nelle vigilie, dormendo due sole ore, o poco più, e su le tavole, e in abitazioni per lo più scomodissime: quale l' ordinaria sua stanza in Frascati, e la straordinaria [(l. s.) le straordinarie S.] fuori: come in Antrodoco, abitando, come mi disse, tutta la quaresima in una stanza da ogni lato sì aperta, che non trovava angolo dove difendere la lucerna, e predicando in un pulpito tra due porte ad un vento sì impetuoso, che gli bisognava attaccarsi alla tavola per non esser portato via; nella penitenza flagellandosi cosi spesso e a lungo con lastre di ferro, tanto piu crudelmente, quanto con meno sangue, onde solea dire per ischerzo d' essere [ch' egli era S.] una lumaca, che non ha [(c. n. h.) scuza S.] sangue; ne' viaggi sempre a pie' scalzi, anche d' inverno e per vie scabrosissime e lunghe, come da Frascati l'anno passato [(l'a. p.) nel 1716 S.] ad Ascoli, e in quel memorabile inverno del 1709 sino a Livorno, camminando sempre tra ghiacci e nevi si alte, che, “mi si agghiacciava”, disse, “fino il respiro, e mi pendevano dalle labbra, dalle ciglia, dal mento i ghiacciuoli. Ed una volta singolarmente io restai da capo a piedi [tutto add. S.] gelato, come una statua; così non solo immobile, ma insensibile, che già più non sentivo nè pure il freddo; ma per misericordia del Signore, al quale [io add. S.] ricorsi [col cuore, perochè colla lingua non potevo add. S.] , mi sentii subito rinvigorito, e tirai avanti il viaggio.” Finalmente in quelle immense e non mai interrotte fatiche, che durò per tanti [trent' B.] anni, solo, gracile, malsano,e senza pigliarsi mai un sollievo, una ricreazione, un riposo. Ed io confesso che piu volte mi presi la liberta di riprenderlo, come d' indiscretezza, e consigliarlo a moderarsi.

[7] [et continuo etiam domi vitae rigore,] Ma, e da certe sue proposizioni tronche che n' ebbi allora [om. S.] in risposta, e dal vedere che ritornato poi dalle missioni in collegio s' accomodava subito alla vita comune, di cui era amantissimo, fuggendo ogni sorta di singolarità, e finalmente dal sentire che, ogni qualvolta era forzato a non andare a piedi, d'ordinario gli si ribaltava il calesse e che in Paliano [Palliano S.] , dategli per inganno a mangiar le fave cotte, non, come le voleva, coll' olio, ma in un consumato di pollo, ne provò, come egli mi disse, tale embascia, ch' ebbe a rigettarle; chiaramente conobbi che Iddio volea da lui quella esemplare austerità nelle missioni per maggior frutto de' popoli. E insieme suppliva egli all' insufficienza degli umani sussidii con un aiuto suo straordinario e continuo per mantenergli quella vita, che secondo l' opinione di tutti, con tante fatiche e patimenti da una parte, e con sì poco [o niun add. S.] ristoro dall' altra, non poteva naturalmente sussistere.

Del che rimasi anche più persuaso una volta che suggerendogli l' uso di miglior vitto per il suo stomaco: “Non si stracchi”, disse, “a cercar aiuto dalle cause seconde per me, per cui tutte sono inefficaci.” E un' altra volta, che richiesto [qui add. S.] in Sezze da noi come stesse: “Io”, rispose, “per misericordia di Dio in oggi, dopo vent' anni di missioni, non mi sento punto meglio, nè peggio, che il primo giorno in cui le cominciai.”

E veramente appariva che il suo sostegno era unicamente dal cielo, perchè la terra non avea per lui nè allettativo, nè sollievo; nauseando quell'anima nobile ogni gusto terreno a tal segno, che quando non potea, costretto dalla necessità, ricusarlo, come nel mangiar e nel bere, l'ammetteva, ma come per forza e con tanta disapplicazione d' animo, che non gli faceva alcun pro.

Non è però credibile, [licet erga alios benevolentissimus.] quanto, essendo egli sì rigoroso con se medesimo, fosse insieme benigno cogli altri; non comportando in modo alcuno, come io udii da lui medesimo, che i suoi compagni o nostri, o scolari, si conformassero a lui in far grandi astinenze e penitenze, o in addossarsi gran fatiche e patimenti; protestandosi [protestando S.] che somiglianti cose toccavano tutte a lui, nato, come [egli add. S.] diceva, a sfacchinare [Hic desinit p. 378 S.] .

[8] [Morum integritate nitebat] Da [Hic incipit p. 286 S.] questa sua gran mortificazione interna ed esterna nasceva in lui un' innocenza di vita tanto irreprensibile, che, nè io notai, nè so che altri notasse [(che a. n.) altri notassero S.] mai in lui trasgressione di regola o difetto, che potesse condannarsi di colpa veniale. E sebbene egli seco stesso era molto minuto, non era però scrupoloso, onde si pigliasse soverchia sollecitudine di que' nei, che egli stesso in se conosceva, e Iddio suol permittere per loro umiliazione anco ne' gran santi. Anzi, sebbene gli abborriva in estremo, in quanto a Dio dispiacevano, ed era cautissimo in isfuggirli; in quanto però li considerava atti ad umiliarlo nel cospetto di Dio e degli uomini, io vedevo che molto pazientemente sopportavali: nè mai se ne stupiva, come di cosa che da lui aspettare non si dovesse.

L'istessa prudenza riluceva in ogni altra sua virtù. L'angelica sua modestia non gli chiuse mai gli occhi in modo, che fosse meno accorto o attento in osservar quanto richiedevasi per il buon ordine delle cose nelle missioni, e altrove; nè l'estrema sua povertà lo rendè men liberale, o men grato, sicchè anche co' vescovi e principi che favorivano le sue missioni, non si pigliasse, come egli mi diceva, la confidenza d'aggiungere ai dovuti ringraziamenti il tenue regalo o d'un piccolo crocifisso, o d'un libretto spirituale, o d'una imagine di carta.

[9] [germanus Societatis Iesu commilito] Amava egli tenerissimanente, e più che un figlio la madre, la Compagnia, tanto che uno de' maggiori suoi patimenti nelle missioni [mi disse che add. S.] era il non dovere per tanti mesi trattar co' nostri [i suoi fratelli S.] . E molto piu si affliggeva quando sentiva che fosse perseguitata e tribolata, o che alcuno de' nostri [suoi S.] in qualche occasione non si portasse col devuto decoro, modestia ed edificazione. Nel qual proposito l'udii una volta con gran cordoglio esclamare: “Gran cosa! quel po' di concetto e stima, in che ci ha il mondo, quasi a tutti costa e sudori e stenti, a molti anco e sangue e vita. E pur ecco qua: vale più a screditar la religone la poca prudenza o esemplarità di [(la-di) om. S.] un solo, che la saviezza e santità di tanti.” Nè [(Nè – meno) om. S. Sed haec habentur in processu Setino ms., fol. 479v et 480r, ubi testis ita concludit: “E così fù, perchè quel giovane di lì a poco impazzì e la religione non l'ebbe nè filosofo nè apostolo.”] lascerò per comune ammaestramento di dire, che un' altra volta pure lo vidi straordinamente addolorato: “E veda qua,” mi disse. “Un nostro giovane, finiti già gli studii, volea darsi alle missioni. Se ne consiglia; e incontra chi l'esorta a legger prima per suo decoro almeno un corso di filosofia. O massima da rovinare, se mai si propagasse, tutta la nostra gioventù! Ma lega pure il suo corso. La religione non so se avrà un filosofo di più; certamente avrà un apostolo di meno [(Ne-meno) om. S. Sed haec habentur in processu Setino ms., fol. 479v et 480r, ubi testis ita concludit: “ E così fù, perchè quel giovane di lì a poco impazzì e la religione non l'ebbe nè filosofo nè apostolo. ”] .” Ma non perchè aveva egli tant' affetto, stima e zelo per la Compagnia, sentiva però o parlava men degnamente delle altre religioni. Onde è che i religiosi, vedendosi trattati da lui con tanta distinzione e rispetto, non solo erano i primi a frequentare, ma anco ad aiutare le sue missioni.

[10] [omnesque sibi comitate devinciebat.] Affabilità ed amabilità maggior della sua non so se finger si possa, non che trovarsi. Non era la sua una santità malinconica, ispida [insipida S.] e rozza, di cui scrisse S. Girolamo (ep. 103 ad Paulin.) [(ep. - Paulinum) om. S.] : Sancta rusticitas solum sibi prodest; ma allegra, dolce, piacevole, e che si faceva omnibus omnia, ut omnes Christo lucrifaceret [(ut o. C. l,) per guadagnare tutti a Cristo S.] . [Cf. I Cor. 9, 22.] Però e il suo parlare e il suo tratto era pien di rispetto, cortesia, gentilezza, e così entrante, manieroso, obligante, che s' incatenava i cuori altrui talora con un saluto, con un sorriso, con uno sguardo, non che con un discorso. Nè avrebbe lasciato di condir all' occasione il discorso con qualche scherzo grazioso; ma per entrar, come suol dirsi, con l'altrui, e uscirne poi colla sua, secondo I'avviso dell' Apostolo: Unusquisque proximo suo placeat in bonum ad aedificationem. [Rom. 15, 2.]

Della sua grande misericordia tutti contano maraviglie senza numero. Io ne dirò una sola, che val per molte, e l'osservai in Frascati. Affinche l'acque, che da quel nostro giardino va di ritorno alle povere, dette [(p. d.) d. p. S.] monachelle, arrivasse lor sempre e pulita, appena passava giorno che il buon padre non andasse a rivedere la fonte. E bene spesso o lo vedevo con canne lunghe [(c. l.) una canna lunga S.] in mano sturare il condotto, o lo sentivo dalla finestra sgridar il garzone, che non intorbidasse quell' acqua. Ed ogni giorno avea la pazienza di raccorre per esse e per gli altri poveri gli avanzi di tavola, e distribuirli di propria mano. Ma per quanto egli fosse limosiniero [ancoadd. S.] di denari spontaneamente per ciò datigli [depositati nelle sue mani S.] da' divoti, nel confessionale però [mi disse che add. S.] non costumò giammai di aprire a' penitenti altro tesoro, che quello de' meriti e della grazia del Salvatore.

E un simil riguardo, moderazione e regolamento osservavasi nella sua giustizia, pietà, osservanza, fortezza, costanza, pazienza, mansuetudine, beneficenza, e nelle altre virtù, che tutte in lui furono regolarissime [regolatissime S.] .

[11] [Ordinatissimo animarum zelo flagrans,] Non mai però spiccò più la sua prudenza, che nel regolare ed ordinare la sua gran carità e zelo verso dei prossimi. Era il P. Baldinucci uomo d'ingegno capace, accorto, svegliato ed ugualmente chiaro nel concepir le cose e nello spiegarle: pronto perciò a dire in pubblico, a tutte le ore, e a far anche panegirici all' improvviso con ammirazione di chi l'udiva: fornito inoltre di molta scienza, massime della teologia morale ed ascetica: che congiunta con un giudizio acre, qual' era il suo per natura, e di piu raffinato dall' esperienza e pratica acquistata in tanti anni di vita apostolica; ed assistito dal lume del cielo implorato da lui in ogni sua risoluzione, lo rendeva un oracolo di prudenza in ordine a dar consigli, a scioglier dubbi, a regolar coscienze, a maneggiar e concluder presto affari di gran gloria di Dio ed utile a' prossimi: i quali per ciò [(p. c.) però S.] lo consultavano vicini con tante visite, che abitando egli nella più alta parte di casa, cento volte il giorno gli conveniva salir e scender le scale; e lontani con tante lettere, che, come egli stesso mi riferi, nelle missioni, non avendo altro tempo, a tavola le leggeva e rispondeva, mangiando un boccone, e poi scrivendo una riga alternativamente. E come in ogni affare quanto si voglia intrigato toccava subito il punto e penetrava al fondo, così fra il deliberare e il risolvere altro per ordinario, come io osservai, non framezzava, che un levar d'occhi al cielo, chiedendo da Dio lume a sè per ben risolvere, e ad altri aiuto per ben valersi della risoluzione. Poi fissati gli occhi in terra, e perduto di vista insieme cogli uomini ogni umano risguardo, con le sole regole eterne d'innanzi, diceva il suo parere in maniera che ognum ben conoscendo quanto fosse e ragionevole il consiglio, e disappassionato il consigliero, subito si quietava; o, se talora replicava, nel veder che il Padre cogli occhi pur fissi in terra, nulla badando alle repliche della carne e del sangue, persisteva a disputar colla sola ragione; a questa infine, vinto dalla dolce del pari ed efficace persuasiva di lui, soggettavasi.

[12] [industrias sollerter adhibebat.] Parte di questo suo gran consiglio erano le saggie industrie, che per giovare a' prossimi felicemente inventava. Imperocchè oltre le orazioni calde e continue, con cui piangendo dinnanzi a Dio [e alla madre di lui add. S.] impetrava la conversione de' peccatori, oltre le private e pubbliche asprissime penitenze, con le quali espugnava, come per assalto, i cuori più ostinati, oltre l'esemplarità in tutto il resto della santa ed incolpabile sua vita, con cui muoveva chiunque lo rimirava a compunzione: ed anco gli assenti con la sola fama in modo, che giunta due anni sono [(d. a. s.) nel 1715 S.] all' orecchio d' un Padre [giù add. S.] suo connovizio, l' accese [come egli mi testifico add. S.] di tanto fervore e lo riempì, com' egli mi disse [(c. c. mi d.) om. S.] , di tanta confusione di se stesso, che, rassegnata in mano de' superiori la cattedra che allora occupava, domandò ed ottenne un uffizio il più sfuggito da tutti, e che l'accettarlo, non che il domandarlo, ha dell' eroico: oltre queste, dissi, che sono industrie comuni, altre ne aveva sue proprie [Hic Summario p. 288 – 91 inserta sunt amplissima quaedam, quae ad verbum excerpta rescire iuverit. Soglione le missioni riuscire fredde e stentate nei primi giorni, quando il popolo non è ancora infervorato e bene istruito. Egli aveva trovata la maniera di cominciarle subito con fervore, e senza stento. Finita la missione in un luogo, avviavasi alla città vicina con tutto il popolo in processione. Precedeva egli alla testa di molti guastadori per terminare ove bisognasse l'aggiustamento della strada, e dopo un giusto intervallo succedeva il popolo ora di sei, ora di nove, ed ora di più mila persone tutte distinte nelle loro classi; e prima le fanciulle vestite di bianco, le maritate di rosso, e le vedove di nero, poi gli uomini parte senza, e parte con l'abito delle loro compagnie o confraternità, tutti e tutte a due, con la corona della Madonna in mano, ed una di spine, o fiori in testa, cantando laudi spirituali a più cori con si bella armonia, che i vicini accorrevano, ed i passaggeri si fermavano per più ore come incantati a vedere e sentire. Conchiudevano la processione quaranta e talora più giovanetti nobili, o civili in forma di angioletti con sottocoppe d'argento o inargentate in mano, e con uomini appresso, che di mano in mano glie le riempivano di fiori, acciò gli andassero spargendo per la strada, dove aveva da passare la Madonna, che in ricca machina di argento, e sotto baldacchino sostentato da magistrati in abito veniva portata a gara dai principali della città con varie torcie d'intorno, e due gran candelabri d'argento alle parti, ed una lampada pur d'argento innanzi, ed un padiglione di tela d'oro dietro. Con questa divota e magnifica processione entrato il padre nella città, ed arrivato nella piazza, ivi disponeva l'un popolo tutto a vista dell' altro, affinchè ne mirasse ad un tempo e ne apprendesse l'ordine, la compostezza, la divozione, il fervore e con un istessa preca apriva la missione all' uno, e la chiudeva all' altro, licenziandolo dopo gl' ultimi ricordi con la benedizione della Madonna. A questo distaccamento dalla Madonna, e dal Padre, cui non sarebbero forse mai più per rivedere, la divozione ed il dolore del popolo fino all' ora contenutosi tra sospiri, gemiti e lagrime, prorompeva subitamente in uno strido si universale, e sì alto, che ferendo prima l'orecchio e poi il cuore del popolo spettatore, tutto l'inteneriva, ed accendeva ad emularne il fervore, e da quell' ora in poi rimaneva it padre tanto padrone del cuor di tutti, che poteva farne quel che voleva, solito perciò dire, che non egli, ma la Madonna faceva la missione, comme quella che gli serviva di amor tanto attrattivo per la pesca delle anime. Nel resto la forma delle sue missioni era veramente apostolica, e quale la prescrive Gesù Cristo agl' apostoli nell' evangelio; non solo quando all' andare a drittura senza divertire neppure in complimenti per via, e sempre con il compagno finchè e quando potè averlo: ne mai (se non forzato dall' obbedienza)fuori del distretto assegnatogli di cinquanta miglia d'ogni intorno a Frascati; ma ancora quanto a non portare per se neque sacculum, neque peram, neque panem, neque colceamenta, nisi virgam tantum, neque in zona aes, se non quanto richiedevasi in pagamento di quei pochi legumi ed erbaggi che mangiava: amando piutosto gratis dare, che gratis accipere, come quello che si teneva per operario indegno della mercede, ed era così lontano dall' accettare neppure un soldo per le sue fatiche, che l'anno 1717, partì qui da Sezze prima ancora che portata fosse in collegio la limosina del pulpito: e perchè il suo compagno una volta accettò quella di un' altro pulpito per impiegarla in servizio di Dio, egli mi disse, che ne sentì gran rammarico, e ne rimandò la metà, e più volentieri la rimandava tutta, se altrimenti non giudicava il superiore. [Luc. 10, 4.] [Cf Matth. 10, 8.] Anzi stimava, che la mercede unicamente a lui dovuta fosse l'ingratitudine. E ciò che è proprio di un amor forte del pari dissenteressato, siccome nell' amare, cosi nel beneficare non fece mai differenza tra amico o nemico, benefattore o offensore, cortese o scrotese, grato o ingrato, se non in quanto più volentieri beneficava questi che quelli, godendo non meno di render bene per male, che di ricever male per bene. Però discorrendosi una volta della principessa di Rossano fondatrice delle sue missioni, la quale aveva lasciato in arbitrio del missionario l'abitare o in Roma, o in Frascati: Perchè dunque, dissi io, Vostra Riverenza non risiede più tosto in roma? — per due ragioni, rispose: prima, perchè in Fracali pauperes evangelizantur; poi, perchè quivi in tanti anni non hò mai avuto la gratitudine, non dirò di un regalo, ma neppure di un “ti ringrazio“; però, conchiuse, è un bel faticare in Frascati. [Luc 7, 22.] Portava egli poi la pace non solo nelle case, ma nelle città, dove entrava e ne curava gl'infermi anghe nel corpo, ma morto più nell anima, mondandogli dalla lebra del peccato, e risuscitandoli alla grazia di Dio nel confessionario e dal pulpito, dove predicava magna virtute, sicut potestatem habens, come quello che non solo faceva insieme ed insegnava, non essendo credibile quanto gli ammirabili esempi d'una penitenza, ed astinenza, e carità tanto straordinaria, quanto era la sua, aggiungessero di forza alle prediche, ed ad ogni altro esercizio delle apostoliche sue missioni. [Act. 4, 33; Matth. 7, 29.] Per il buon ordine delle quali mi disse egli che deputava subito i principali dellà città, e fra questi alcuno se ve n' era de' più scadalosi per così avere occasione di trattare con lui, e guadagnare prima l'affetto, e poi l'anima. Indi dava principio agli esercizi suoi apostolici, e ne voleva bensì continua la serie, dicendo che l'interromperla anche per poco era come levare un anello di mezzo alla catena, però senza impegno, ma secondo che vedeva più o meno disposto il popolo dall' esercizio antecedente, determinava la qualità del susseguente per continuare l'edifizio dove trovava lasciate le morse, e non fabricare il colosso di Nabucco, il quale cadde non per I'oro, nè per l'argento, nè per il bronzo, ma per il ferro, che non legava con la creta, e sapeva sì bene intrecciare le funzioni, ed aiutarle ancora con la comparsa esterna di oggetti proporzionati, e muovere gli animi, e portarle in fine con tanta leggiadria, decoro, e misura, che non che attediare con la lunghezza, con la varietà diletavano. Ma il frutto affinchè fosse ampio e durevole, e non finisse in pochi giorni insieme con le funzioni, quattro principalmente erano, secondo che mi disse, le industrie del provido suo zelo: l'uno d'istituire, dove non erano, le congregazioni ed altre simili opere pie perpetue, lasciandole proviste d'ottime regole da lui perciò stampate in un libretto; l'altra d'introdurre o promuovere, dove parimente non erano, le arti, per tenere onestamente occupato il popolo, che ozioso fomenterebbe mille vizi. Così prima in Frascati, e poi qui in Sezze introdusse l'arte della lana, facendogliela mandare da Roma per mezzo del Signor Leonardo Libri, e suggeriva egli stesso alla povera gente le maniere più proprie, ed insieme più lecite d'avantagiarsi con tale perizia dei loro mestieri, che con i villani pareva nato nella campagna, e con gli artegiani allevato nelle botteghe. La terza, di bene istruire ed assuefare alla pietà l'età tenera, che è docile, e non peranche preoccupata dal vizio. E l'ho sentito più volte dire che assai più fruttuosa di tutte le prediche d'un' intera quaresima stimava egli le altrettante istruzioni, che nell' istesso tempo soleva fare ai fanciulli, perchè, diceva, ho esperienza che se fanno male le prime confessioni e communioni, raro è poi che ne faciano mai più una bene. La quarta, di migliorare quanto era possibile gli ecclesiastici, dicendo che il buon paroco fa buona tutta la parochia ed il buon clero tutta la città. Però mi aggiunse che, oltre agli esercizi della missione, a cui li voleva tutti insieme sempre presenti, per averli poi soli a tre particolari istruzioni, soleva licenziare gli altri, con dire ch' egli voleva rimanersi con i sacerdoti e ministri di Dio a piangere e pregare per il popolo, e lo faceva; mai poi prendeva a spiegare loro prima la dignità, indi le obbligazioni, ed in fine i mancamenti propri di quello stato con tanto zelo, che tutti ne uscivano compunti, e molti anche piangendo. Ma per poterlo fare insieme con tutta libertà, teneva fra tanto guardie alla porta, acciò niuno de' secolari si accostasse a sentire. E veramente finissime erano le industrie della sua gran circospezione in questa ed in ogni altro accorrenza. Io riseppi da lui medesimo che per ovviare ad un gran disordine di un monastero, la sua cautela l'obbligò a portarsi in un giorno a tutti i monasteri d'una città, e parlare a tutte le monache ad una ad una, affine di non scuoprire neppure il monastero, non che la monaca, per cui andava.] .

[13] Era [Pag. 291 S.] egli d'un naturale ingenuo ed aperto, e molto amante della schiettezza e sincerità. Ma ove si trattasse di mantenere il segreto, era attentissimo a non introdurne il discorso; [Quamquam natura ingenuus, opportune tacere didicerat] e dove lo vedesse introdotto e il suo silenzio potesse prendersi per conferma, sapea parlarne con tal destrezza, che le parole fosser più oscure del silenzio medesimo. Che se taluno veniva da lui a lamentarsi d'alculo [d'un' altro S.] , io notai che egli per allora, presente l'accusatore, prendeva le difese dell' assente accusato. Ma poi sarebbe andato a trovarlo [trovarne l'accusato stesso S.] , e privatamente l'avrebbe ripreso. E diceva, che, essendo egli sapientibus et insipientibus debitor, per quanto fosse circospetto, nol sarebbe mai troppo, anzi nè pure a bastanza. Raccontando [(Raccontando-male) om. S., sed alia p. 291 – 93 promit: Infatti sebbene in tante migliaia di volte che predicò quasi sempre a braccio, e spesso all' improviso, scendendo ancora molto al particolare nel riprendere i vizi, e pigliando continuamente occasione d'ammonire il popolo dai castighi di Dio, che nella città succedevano, è fama costante che non gli usci mai di bocca parola o risentita, o meno rispettosa, o poco cauta, di cui potesse alcuno ragionevolmente offendersi, o querelarsi; ed io ne posso essere buon testimonio per quelle non poche volte, che m'incontrai a sentirlo. Pure nella missione di Rieti mi confessò egli che non gli mancarono calunniatori, i quali con sinistre interpretazioni si sforazarono di storcere le sue parole a sensi alienissimi del suono loro, non che dalla mente di lui. Indarno però, perchè la città tutta prese a difendere la di lui innocenza. Parimente quantuque egli fosse cosi lontano da ogni sorte d'interesse, che discorrendomi un giorno della sua Madonna: Ella, disse, di Viterbo, dove fu dipinta, uscì per così dire contadina, ornata di carte e nastri. Poi a poco a poco s'incivilì da gentildonna; ma ora ch' ella si vede due mila e più scudi d'ornamenti attorno, la fa da principessa ed in breve (se a Dio piacerà ch' ella s'incoroni) la farà ancora da regina. Ma le sue entrate consistono in voli, non in denaro, perchè non voglio, aggiunse, che it popolo rozzo vada fantasticando, che io la porti d'intorno per altro, che per convertire peccatori, de quali ella è il rifugio. Però se avviene che alcuno poco informato le porti denari, io subito avviso dal pulpito, che chi gli ha portati vada a ripigliarseli. Pur nondimeno nella missione dell' Amatrice un criminalista di perduta coscienza, vedendo depositarsi avanti la Madonna insieme con altri voti tante armi proibite, e con ciò mancare il suo guadagno, che tutto era in far processi di risse ed omicidi, rappresentò in un memoriale al presidente dell' Aquile, qualmente era capitato colà, diceva egli, un negromante in abito di sacerdote a sovvertire il popolo, ed a fare quadrini ed armi per il re Filippo contro il re Carlo, e tacque il nome del negromante (per l'apostoliche sue fatiche pur troppo noto e venerato nell' Aquila) per non rivelare l'impostura. Spedì dunque il presidente una squadra di dieci soldati per farlo prigione, ma fu providenza di Dio che avendo egli portate altrove le missioni piu non lo trovarono in regno; altrimente osando mettere le mani addosso al sant' uomo, il popolo senza dubbio faceva in pezzi tutti coloro, e troppi processi ne avrebbe avuto a far poi quel criminalista, il quale però poco dopo per altri suoi misfatti diè nelle mani della giustizia.] a questo proposito l'avvenutogli in Roma, quando studiava rettorico fra noi la lingua greca. E fu che camminando un dì fuor delle mura e dicendo egli e il compagno: “ Veramente quel greco dopo pranzo fa male alla testa ”, un buon uomo, che pian piano veniva lor dietro, affrettato il passo e raggiuntili: “ Ma, Padri miei ”, disse, “ bevetene meno, che non vi farà tanto male [(Raccontando-male) om. S., sed alia p. 291 – 93 promit: Infatti sebbene in tante migliaia di volte che predicò quasi sempre a braccio, e spesso all' improviso, scendendo ancora molto al particolare nel riprendere i vizi, e pigliando continuamente occasione d'ammonire il popolo dai castighi di Dio, che nella città succedevano, è fama costante che non gli usci mai di bocca parola o risentita, o meno rispettosa, o poco cauta, di cui potesse alcuno ragionevolmente offendersi, o querelarsi; ed io ne posso essere buon testimonio per quelle non poche volte, che m'incontrai a sentirlo. Pure nella missione di Rieti mi confessò egli che non gli mancarono calunniatori, i quali con sinistre interpretazioni si sforzarono di storcere le sue parole a sensi alienissimi del suono loro, non che dalla mente di lui. Indarno però, perchè la città tutta prese a difendere la di lui innocenza. Parimente quantuque egli fosse cosi lontano da ogni sorte d'interesse, che discorrendomi un giorno della sua Madonna: Ella, disse, di Viterbo, dove fu dipinta, uscì per così dire contadina, ornata di carte e nastri. Poi a poco a poco s'incivilì da gentildonna; ma ora ch' ella si vede due mila e più scudi d'ornamenti attorno, la fa da principessa ed in breve (se a Dio piacerà ch' ella s'incoroni) la farà ancora da regina. Ma le sue entrate consistono in voli, non in denaro, perchè non voglio, aggiunse, che it popolo rozzo vada fantasticando, che io la porti d'intorno per altro, che per convertire peccatori, de' quali ella è il rifugio. Però se avviene che alcuno poco informato le porti denari, io subito avviso dal pulpito, che chi gli ha portati vada a ripigliarseli. Pur nondimeno nella missione dell' Amatrice un criminalista di perduta coscienza, vedendo depositarsi avanti la Madonna insieme con altri voti tante armi proibite, e con ciò mancare il suo guadagno, che tutto era in far processi di risse ed omicidi, rappresentò in un memoriale al presidente dell' Aquile, qualmente era capitato colà, diceva egli, un negromante in abito di sacerdote a sovvertire il popolo, ed a fare quadrini ed armi per il re Filippo contro il re Carlo, e tacque il nome del negromante (per l'apostoliche sue fatiche pur troppo noto e venerato nell' Aquila) per non rivelare l'impostura. Spedì dunque il presidente una squadra di dieci soldati per farlo prigione, ma fu providenza di Dio che avendo egli portate altrove le missioni più non lo trovarono in regno; altrimente osando mettere le mani addosso al sant' uomo, il popolo senza dubbio faceva in pezzi tutti coloro, e troppi processi ne avrebbe avuto a far poi quel criminalista, il quale però poco dopo per altri suoi misfatti diè nelle mani della giustizia.] .”

[14] [ac discretionis leges in omnibus observare.] Era [(Era-profetico) om. S.] egli amantissimo dell' ordine, e costantissimo in osservarlo; dicendo, che lo spostare una sola funzione era un guastarle tutte. Per due volte in Sezze, ed altre altrove, anticipò un' ora in circa la processione con maraviglia di tutti, che non intesero il perchè, se non quando, rientrato in chiesa colla Madonna, immediatamente sentirono (ed in Sezze lo sentii ancor io) venir giù una gran pioggia. Ed era opinione molto comune, che in questi ed altri accidenti innumerabili, e massime nello scuoprimento delle coscienze, egli avesse un lume profetico [(Era-profetico) om. S.] .

Ond' è che al dono del consiglio in lui si unì quello d' una gran [(ond'ègran) non inferiore a questa sua gran circospezione e cautela fu quella S.] discrezione: con la quale mi pareva che [egli add. S.] distinguesse le cose vere dalle false, le certe dalle dubbiose, le utili dalle inutili, le necessarie dalle superflue, le opportune dalle intempestive, le obbligatorie dalle [da quelle di S.] supererogatorie, le buone dalle male o indifferenti: e tra queste quelle, che erano più o meno buone, e al tempo, al luogo, alla persona, alla cosa più o meno convenienti. E sapea determinare non solo che, ma da chi, e dove, e quando, ed in che modo, e per qual motivo [cagione S.] , e quanto, e sin a quanto ciascuna cosa dovesse farsi.

[15] [Ita quemque emendabat secundum ipsius indolem] Quindi non misurava egli da sè gli altri nè questi l'uno dall' altro, ma risguardava primieramente alla condizione di ciascuno. E se bene non fu mai accettator di persone, nè usò parzialità con veruno; pure trattava i nobili con più rispetto, et la gente bassa con più amorevolezza; e tanto che, laddove con quelli era rispettoso in maniera che più presto mostrava di prendersi, che di ricever soggezione, e con bel modo sì, ma liberamente li ammoniva; a questi per l' opposto volontieri consentiva anco l'ardire d'importunarlo, di comandargli, di sgridarlo [siccome io osservai continuamente add. S.] .

Osservava [risguardava S.] il naturale, la complessione e le inclinazioni d'ognuno: primo per distinguere ne' ben inclinati ciò che era natura da ciò che era virtu: e s' accorgeva benissimo, se uno ricusava un impiego per isfuggire più l' incomodo, che l'onore; o s' asteneva dal conversare più per fomentare la sua malinconia, che per scansare gl'incontri: e so, che per non lasciar solo qualche penitente suo ipocondriaco, ordinava ad altri, che l'andassero a trattenere. Poi per alzare in ciascuno quell' edifizio di virtù, di cui trovasse gettati i fondamenti dalla natura, e adattare alla cura de' vizii quei rimedii che dallo stomaco dell' infermo venisser più abracciati, o meno rigettati; insegnando a santificare le passioni con migliorarne l'oggetto [(insegnando - l'oggetto) om. S.] : e così gli riusciva far d'un colerico un zelante, d'un flemmatico un paziente, d'un ardito un forte, d'un timoroso un cauto, d'un pusillanime un umile, d'un amante terreno un celeste. Se non che per tener il mezzo nella virtù, consigliava a propendere, almen da principio, verso l'estremo. E mi ricordo, che udendo [vedendo S.] una volta disapprovare, quasi troppa [troppo S.] , e però poco durevole la modestia, l'ubbidienza, l'umiltà, le osservanze [(l. o.) la osservanza S.] , che la [nostra add. S.] Compagnia richiede ne' suoi novizi: “ Ma se sì presto ”, disse, “ talora abbiamo alcuno de' nostri giovani di modestissimo immodesto; a quest' ora di solamente modesto non l'avremmo [l'averemo noi S.] immodestissimo? La natura tira sempre all estremo [connaturale del vizio, però se noi non la tiriamo verso l'estremo add. S.] contrario d'una somma virtù; poco viaggio le resta per passare da una virtù mediocre al vizio. E guai alla Compagnia, se mai mutasse maniera d'allevare la sua gioventù!”

[16] [et corporis animique vires.] Considerava le forze corporali d'ognuno. Quindi osservai che sebbene procurava, che le penitenze da imporsi, o da concedersi, fosser salubri, e adoperava più volentieri, dirò così, la sega per troncar la radice, che la falce per recidere i rami del vizio; solea però misurarle dalla quantità delle forze più tosto, che delle colpe, per non uccidere indiscretamente insieme co' vizii della carne, la carne medesima, o almeno indebolirla in modo, che s' impedisse al penitente l'uso dell' orazione, o [e S.] l'esercizio dell' uffizio suo.

Ma molto più mirava [per quanto mi accorsi add. S.] alle forze dello spirito: e siccome ne' principianti distingueva [distinguendo S.] la sovrabbondanza della grazia, che allora li fa parere impeccabili, dalla debolezza della virtù, che poi non regge a' cimenti, non approvava in essi per allora l'ardir dell' incontro: così quando già eran provetti, ne disapprovava [il timore e add. S.] la villà della fuga. E di questi, e molto più di quelli, che di proposito attendevano alla perfezione, non lasciava di far le debite prove; non però quando li vedeva o desolati, o alterati, temendo che allora la prova degenerasse in tentazione.

[17] Ma co' peccatori d' ogni sorta, massime co' recidivi, invecchiati [e add. S.] , ostinati, e però sfiniti affato di forze, chi può ridir le maraviglie dell' amorevole sua discretezza? [Ad peccatoribus succurrendum promptissimus,] Primieramente in accoglierli egli era uomo veramente di tutte le ore; e voleva che tutti fosser persuasi, che in qualunque tempo venissero, non solamente non l' incomoderebbero mai, ma gli farebbero cosa gratissima. E in Frascati, dove abitava verso la piazza, io [bene spesso add. S.] sentivo che ognun da sè lo chiamava. Ed egli anco di mezza notte, in un momento affacciatosi: “Eccomi ”, rispondeva dalla finestra, ed in un altro [momento add. S.] già era alla porta. Ma negli altri collegi: “Sentite”, dicea subito al portinaro, “chiunque a qualunque ora di giorno, o di notte mi dimandi, chiamatemi subito; nè vi pigliate mai l' arbitrio di rispondere, che non è tempo allora, o che sono occupato, o che riposo, però che torni tra poco. E se la divina ispirazione, che allora gli tocca il cuore, non torna più? Ah! fratello, noi andiamo in cerca delle anime, e quando esse vengono in cerca di noi, voi le volete trattenere o anco licenziarle? [così egli disse al portinaio quì in Sezze add. S.] ” E perche in Sezze [(i. S.) om. S.] un uomo venuto assai di lontano per confessarsi [una mattina add. S.] , non avendo la pazienza d' aspettare il fine d' una funzione, che allora farsi doveva, con guardo dispettoso voltò le spalle e se n' andò, il buon padre dopo [finita S.] la funzione: “Dov' è quell' uomo”, disse, “dov'è?” E sebbene quella mattina si trovava più che mai affollato in confessionario, pure [nondimeno add. S.] più e più volte ne uscì in cerca; e non sapea darsi pace di non trovarlo, come egli stesso mi raccontò.

[18] [alacrem, benignum, lenem se exhibebat;] Vedendosi poi a' piedi il peccatore, è difficile a imaginarsi [imaginare S.] , non che a spiegare, quanto, non [om. S.] dirò senza fretta, o noia, o avversione (chè i mali del prossimo non lo movevano mai che [se non S.] a compassione), ma con festa, e con giubilo si faceva ad udirlo, ancorchè venisse dopo cento altri confessati già, e portasse piu materia egli solo, che gli altri insieme. Con quanta pazienza si portava, o con gli scrupolosi, lasciandoli dire, finchè si dichiarassero soddisfatti, o co' piccoli e rozzi, ammaestrandoli di proposito nelle cose della fede, o con gli introdotti, dando loro volta per volta fino i punti da meditare, e con tutti, sopportando benignamente i loro difetti o naturali, o morali. Con quanta moderazione ed avvertenza non [om. S.] era nè ritroso, nè avanzato nel primo scuoprire agl' infermi le loro piaghe; ma, laddove a' peccatori arditi empiva il volto d' una salutar confusione, essagerando loro i proprii eccessi, per contrario de' vergognosi preveniva il rossore destramente interrogandoli, e in un certo modo indovinandone le colpe, con dissimularne per allora la gravezza: nè precipitoso, nè lento nel porvi la mano, ma pazientissimo in aspettare, ed attentissimo in pigliare il contratempo per dare il taglio alla piaga, quando la vedeva matura: perdonando talora alle ferite minori, benchè molte, per volgere tutta la cura a quell' una, che era mortale: nè rigoroso, nè largo, ma discreto nel prescrivere i remedii, e nel resto della condotta; volendo bensì che i suoi penitenti non fosser di quelli, che unicamente solleciti dell' esterior compostezza, e dell' osservanza scrupolosa di certe rubriche e regole, che essi da sè si prefiggono, di tante corone, visite di chiese, discipline, digiuni, poco frattanto attendono a mortificar le lor voglie e giudizii, a sradicar dal cuore i mali abiti, e piantarvi le virtù sode; nè, come altri, che riponendo tutta la perfezione nell' interna coltura dell' animo, sdegnano perciò, come inutile, l'esterna [l'esterno S.] della modestia, ritiratezza, orazioni vocali, umiliazioni, penitenze corporali; in queste però [voleva che add. S.] si contentassero di quella mediocrità, che egli con sè non praticava: nè invaghiti del puro amor di Dio, trascurassero di assodarne l'amor col timore, e di quando in quando intermettessero opportunamente l' esercizio della virtù per poi ripigliarlo con più vigore; e sopra tutto, ciò che in questo e in altro mancasse loro di prudenza, lo supplissero coll' obbedienza al direttore. Con quanto studio finalmente si sforzava disporre tutti (massime i moribondi, per assistere a' quali aveva un talento singolare) a penitenza, adoperando ora l' amore, ora il terrore, ora le esortazioni, or le preghiere, or le minacce: con aggiungere alle parole i gemiti, i sospiri, le lacrime, e fino il sangue: gridando con la disciplina alla mano: “I miei peccati sì, i miei peccati, più che i tuoi, ti tengono ostinato. Ma ne farò ben io le vendette.” E in così dire aspramente battevasi. Che se neppur così gli riusciva guadagnar quell' anima, allora egli sorpreso da certi come deliquii di zelo, sfinito e abbandonato inconsolabilmente languiva. E se pur taluno provavasi [come ancor io mi provai add. S.] a consolarlo con dirgli: “V. R. ha fatto la sua parte: Curavimus Babylonem et non est sanata. [ Ier. 51, 9.] Tal sia di lei.” — “Appunto”, rispondeva egli gemendo più che parlando, “come se io cercassi la mia discolpa, e non piuttosto l'altrui salvezza.”

[19] [at obstinatis absolutionem fortiter] Ma questa sì gran tenerezza in sanar l' altrui male tanto era lungi dall' indebolir punto la fortezza del suo zelo, che anzi l' avvalorava, stimolandolo a tentar ogni strada per ripararvi. Ma quando tutte le vedeva chiuse, s'addolorava bensì in estremo; non mai però si ammolliva in modo, che all' occasione non differisse, o anche negasse al peccatore indisposto ed ostinato l'assoluzione. E allora siccome per la somma ripugnanza, che aveva, di rimandare alcuno sconsolato da sè, permetteva a questo fulmine piu d'un lampo, procurando con chiare ragioni [di add. S.] fare intendere al peccatore, che non era egli che non volesse assolverlo, ma esso che non voleva essere assoluto. Quando però incontrasse durezza grande e sordità, l' accompagnava [com' egli mi accennò add. S.] del tuono delle minacce, predicendogli vicina la divina vendetta; come pur troppo più e più volte, secondo [che add. S.] egli stesso mi raccontava [aggiungeva S.] , si avverò [Add. hic in S. longiusculus locus p. 294 – 95: Ma se in ogni altra cosa fu il suo zelo sì moderato, e discreto, in una sola parve che oltrapassasse non poco i limiti del convenevole, cioè nel troppo operare a pro degli altri con pericolo, come tal' ora accadde, di trascurare fratanto se stesso, e per la difficoltà di far molto, e bene giovar poco ancora agli altri. Ma questo appunto fù il più bel campo della prudente sua discrezione. Imperocchè è vero che l'ardor del suo zelo gli manteneva sempre accesa nel cuore una brama tanto insaziabile di vedere glorificato in ogni cosa Iddio, e salvi tutti gli uomini, che sebbene faceva egli solo quanto e più che tutti insieme i Padri d'un collegio, pur gli pareva di non far nulla, e si doleva di non poter far egli solo ogni cosa per sodisfare alle richieste ed ai bisogni di tutti. Però quantumque, dissemi un giorno, i quattro mesi delle mie missioni ormai si raddoppiano ad otto, pure io non sò mai d'onde m'incominciare le missioni, dove finirle: tante me ne restano ogni anno, e tante se offeriscono di nuovo, Che sì che io muojo alla fine vergognosamente fallito. Ma rispondendo io parermi, che non solo nella Compagnia, ma pur anche nei collegi nostri egli operasse troppo, e che o le opere da lui introdotte, o almen gli operari, che a lui succedessero, non potrebbero durarla molto: Questa sarebbe, dise, risoluzione da servo pigro seppellire i talento per paura di non moltiplicarlo, o di perderlo. A noi locca metterlo a traffico, ed insieme pregare il divino padrone, che o il banco non fallisca, o non manchi chi dopo noi prosequisca a trafficarvi. Nè perchè la messe è molta e pochi gli operarj, però devano questi tornarsene a sedere oziosi nel foro, e non anzi andare, come commanda il Signore, a cominciare con gran lena la mietitura, pregando frattanto Dominum messis, ut mittat operarios in messem suam. Del resto quante cose, e nella Chiesa, e negli ordini religiosi prima lodevolmente introdotte, dipoi sono scadule, onde sovvente è bisognato che Iddio suscitasse lo spirito dei pontefici, e dei vescovi nei concili, e d'uomini santi nelle religioni a rimitterle? Solo di là eterno è il bene in paradiso, eterno il male nell'inferno. Qua, dove non abbiamo civitatem permanentem, è continua la vicenda del bene, e del male. Or ecco l'inganno. It demonio vorrebbe del mondo fare un' inferno, e noi vorremmo farne un paradiso. Ma ne l'uno, ne l'altro è da sperarsi. Il male è che il demonio procura che il male sia più del bene, e l'ottiene. Noi procuriamo che il bene sia più del male, e per quanto facciamo, non ci riesce; che sarebbe dunque se invece di far molto, noi ci contentassimo di far poco? Però era sì grande, e sì continuo lo sforzo suo, che prescindendo anche dalla sua poca sanità, dalle grandi astinenze e penitenze, e dagli altri patimenti suoi, che senza dubbio erano immensi, per quel tanto che operava in una sola missione, o quaresima e talora in una sola giornata, gran meraviglia era, che non morisse di pura fatica.] .

[20] [Tandem vir humillimus] Ecco il quarto bel pregio della sua virtù [(Ecco-virtù) om. S.] . A [Incipit p. 432 S.] tante e sì rare doti di natura e di grazia univa il padre un' umiltà profondissima; la quale [(la q.) e su questa come fondamento alzò tutto l'edifizio dell' eroiche sue virtù, questa S.] cancellandogli nella mente ogni memoria della sua nobilta e [(della-e) om. S.] de' suoi talenti, facea che si riputasse l'infimo di casa, il servitore di tutti, l' uomo da niente, togliendogli affatto di vista le sue virtù, e massimamente il gran bene, che operava nel prossimo, era cagione che si tenesse e trattasse da ingrato a Dio, da infedele, da scellerato in modo, che in Frascati “ogni qual volta”, mi disse. “esco in missione, io tremo da capo a piedi per la paura che i miei peccati non ne impediscano tutto il bene” E ultimamente [Incipit p. 432 S.] in Sezze: “O Dio”, esclamò, “sono venti anni, che vo in missione, e m' affatico, e stento a più non posso. E pure ancora io non so s' io m' abbia salvata un' anima!” Finalmente nascondendo lui a lui medesimo, gli lasciava d' innanzi agli occhi Iddio solo, a cui egli, come appunto non fosse al mondo, riferisse ogni cosa, e da cui ogni cosa aspettasse, raccomandandosi a lui del continuo, come un povero d' ogni bene, un impotente, un nulla.

Quindi, non che dolersi mai delle disgrazie, nè pur se ne maravigliava; ma tutte le attribuiva subito a' suoi peccati. Nè dopo il buon successo de' suio affari vanamente si rallegrava, o n' era innanzi smoderatamente sollecito e timoroso.

[21] [etiam in consiliis dandis] Nemicissimo di comparire, io notai che fuggi sempre di farsi esempio e guida agli altri. E, siccome per il basso e niun concetto [che aveva add. S.] di sè non si sarebbe mai indotto a dar consigli o ricordi a veruno, se la carità, che comanda all' umiltà e l'impiego apostolico che esercitava, non ve l'avesse obbligato: così punto non s'offendeva poi se il suo parere non fosse sequitato, o fosse posposto a quello d'altri [(aq. d.) all' altrui S.] . Anzi spesso e volentieri egli si consigliava con persone ancora di minor senno sapere; e udiva non solo le ammonizioni, ma anche le correzioni e riprensioni altrui e [om. S.] molto pazientemente ed in silenzio; o se alcuna cosa diceva, non era per sua discolpa, ma per difesa della causa di Dio, o de' prossimi.

[22] [propriam laudem abhorrebat.] Dell' onore e della si offendeva, come d'una manifesta ingiustizia; e quanto volentieri lodava e vedeva gli altri nostri missionari applauditi e venerati, altrettanto era guardingo e rattenuto di non dire, o udir parola che ridondar potesse in sua lode. All' incontro non si saziava mai di biasimare ed avvilir sè medesimo ed ogni cosa sua; e quando era deriso e vilipeso, io più d'una volta m' accorsi che ne gioiva e facea festa appunto come gli Apostoli, quando ibant gaudentes a conspectu concilii, quoniam digni habiti sunt pro nomine Iesu contumeliam pati. Di modo che io, e chiunque volea dargli gusto, bisognava che mostrasse di non aver di lui, nè delle cose sue veruna stima: altrimenti non ne dissimulava il disgusto. Solo osservai che, quando era con persone capaci e d'accorgimento, allora egli più accorto di loro, sebben sentiva internamente disgusto alla lode e gusto a' dispregi, non però lo mostrava al di fuori, per non palesare la sua umiltà; ma disinvolto mandava la cosa in burla con qualche motto grazioso. Così al [nostro add. S.] P. Franc. M. Guelfi, che l'esortava a guarirmi, se bisognava, anche con un miracolo : “E un pezzo”, disse, “che non ne fo [sò S.] più”. E a me e ad altri [qui add. S.] in Sezze, che si maravigliavano [(si m.) ci maravigliavamo S.] , come con tante fatiche e sì poca cura di sè non si ammalasse; passando in fretta in fretta: “Eh non ho tempo io“, rispose, “di star male” [ add. S.: Ma alla gente semplice dava ad intendere ciò che voleva. Andò un giorno a palazzo, e dettogli da non sò chi nell' anticamera, che papa Clemente XI si era serrato dentro per scrivere ai prencipi, egli subito se ne partì. Ed era ancor su le scale, quando Sua Santità, che alla voce l'avea forse riconosciuto suonado il campanello ordinò che il richiamassero. Nel sentirsi correr dietro e chiamare ad alta voce, e da più d'uno, per poco non cadde giù dalle scale, tutto attonito confuso l'umil servo di Dio. E dopo l'udienza, che non fù breve, nel ritornare a casa, rivolto al fratello che l'accompagnava e a molti, dai quali e in specie dal Padre Egidio Giuli l'ho risaputo io, raccontò questo fatto: “Non vi stupiste già”, disse, “dell' avvenuto, nè lo state a raccontare in casa, perchè noi missionarii, quando veniamo a Roma, sempre abbiamo bisogno d'assoluzione ed indulgenze. Et il papa, il quale sà che presto siamo di partenza, ci ammette subbito e volentieri ancora ci sente discorrere delle missioni.”] .

Il suo volto poi, il guardo, il parlare, il gesto, il vestito, e il portamento tutto della persona da ogni parte spirava umiltà, e pareva, qual' era appunto, un uomo che stesse sempre riconcentrato nel suo nulla, e dicesse: “Disprezzami.” E ben l'ottenne talora da chi non lo conosceva [Add. S.: Racconta il Sig. Marchese Baldinucci, tesoriere della Marca e suo parente, che l'anno mille settecento sedici nel ritorno dalle mission d'Ascoli, quando andò ad incontrarlo con la muta, fermatosi poi e sceso da carozza: Và, disse ad Alessandrino suo figliuolo, e bacia la mano al Padre tuo zio. Avviossi il fanciullo per obbedire, ma poi veduto il servo di Dio sì macilente, scalzo, con barba lunga, e veste corta, riputandosi ingannato dal padre, tornò addietro: E non è questo, disse, il signor zio. Con questa eroicità di virtù costa a me di veduta, che visse questo servo di Dio dal marzo del 1716 all' aprile del 1717, nel quale a dì 7 di novembre felicimente morì. E del medesimo parere, cioè fossero così eccellenti ed eroiche le sue virtù, so che furono dei nostri padri Ercole Gavotti, Silvio Ignazio Sciarra, Gentile Bilievi, ed altri suoi superiori, anzi era tutta la nostra provincia romana, che nella congregazione provinciale domandò, ed il padre generale Tamburrini, che con il consiglio dei padri assistenti ordinò che fosse inserito nel nostro menologio il nome di questo ven. padre con un' elogio molto distinto; e impose a me procurare, o almeno assistere a chi procurarebbe la sua canonizazione. E degli esterni li parochi, vicari, vescovi, che lo conobbero nelle missioni, gli Eminentissimi Signori Cardinali Tanara, Barberini, Annibale Albani, Tolomei e Salerno, dei quali ho vedute le illustri attestazioni, ed anco i Sommi Pontefici Clemente XI. e Benedetto XIII., che avendolo conosciuto quello in Roma, e questo in Frascati ed in Benevento ne parlavano a piena bocca, come uomo veramente apostolico e santo; ne a questa santità ed eroicità sua ho mai sentito contradire da veruno.] .


November III: 8. November




USB-Stick Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon


Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 7. November

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 7. November

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung



- zuletzt aktualisiert 14.12.2014
korrekt zitieren:
Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.
Sie könnnen mit Klick auf den Button Benachrichtigungen abonnieren und erhalten dann eine Nachricht, wenn es Neuerungen im Heiligenlexikon gibt: