8. November

NOVEMBRIS DIES OCTAVUS

SANCTI QUI VI IDUS NOVEMBRES COLUNTUR

SS. Quattuor Coronati Romae culti.
S. Clarus presbyter Primuliaci in Gallia.
S. Matrona hegumena Constantinopoli.
S. Kebius episcopus in Wallia.
S. Tremorus martyr in Britannia Armorica.
S. Deusdedit papa.
S. Barrfinnus Hiberni.
S. Columbus Hiberni.
S. Barrfinnus Abdias Hiberni.
S. Finchannus Hiberni.
S. Willehadus episcopus Bremensis.
S. Wiomadus episcopus Treverensis.
S. Gervadius confessor in septemtrionali Scotia.
S. Morocus episcopus vel abbas in Scotia.
S. Euphrosyna sanctimonialis Constantinopoli.
S. Godefridus episcopus Ambianensis.

PRAETERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI

S. Alpini Catalaunensis episcopi translatio ad hunc diem inscripta est in kalendario legendarii Catalaunensis saec. XIV [Cod. Parisiensis Bibl. Nat. lat. 802. Cf. Catal. Lat. Paris., t. III, pp. 716 et 576.] atque missa in translatione S. Alpini eodem, ut videtur, die in missali quodam saeculi etiam XIV legitur [In cod. Parisiensi Bibl. Nat. lat. 845, f. 197. Legitur autem post missam de SS. Quattuor Coronatis et ante missam de S. Theodoro. Quo fit ut, cum desit in codice kalendarium, vel ad diem 8 (ita nos cum cod. 802) vel ad diem 9 (ita Catal. Lat. Paris., t. c., p. 717) referri possit.] . Quaenam esset illa translatio, resciscere non potuimus. In multis enim, quos excussimus, libris tum de Catalaunensi ecclesia, tum de S. Alpino editis, nullum aliud translationis festum indicatum repperimus praeter illud quod die 2 maii saltem ab anno 1245 celebrabatur in memoriam reliquiarum saeculo IX Catalaunum translatarum. Cf. Ch. Rapine, Annales ecclésiastiques du diocèse de Chaalons en Champagne (Paris, 1636), p. 331; Boitel, Histoire de S. Alpin (Châlons, 1853), p. 125 [Affirmat uterque scriptor festum illud anno 1245 esse institutum; quod nulla ratione probant, videturque falsum.] . De S. Alpino actum est ad d. 7 septembris, t. III, p. 82 – 91.
Angelorum synaxis omnibus Graecorum kalendariis hodie inscripta est, et nunc quidem solius Michaelis mentio fit, ut in kalendario Morcelliano, nunc vero omnium archangelorum vel omnium angelorum seu, ut aiunt, omnium substantiarum incorporearum. Cum de hac sollemnitate iam dixerint Morcellius [Kalendarium ecclesiae Constantinopolitanae, t. I (Romae, 1788), p. 218.] , Stiltingus [Act. SS., Sept. t. VIII, p. 6.] , Martinovius [Annus graeco-slavicus, p. 273.] , ad synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae lectorem amandamas [Synax. Eccl. CP., p. 203.] , idque solum notamus, verbum σύναξις nihil aliud primo designasse quam conventum fidelium ad celebrandam S. Michaelis victoriam. Subtilius postea quam verius ad conventum et concordiam angelorum sensus detortus fuisse videtur. — Coptica ecclesia S. Michaelem archangelum die 12 mensis athor concelebrat, qui est novembris octavus. Hoc festum Alexandriae habebatur in aedibus Sancti Michaelis in Caesareo, quod olim idolorum templum fuisse a Cleopatra regina instructum probabiliter, non tamen certo, creditur. Porro dies 12 mensis athor sacer erat cuidam e numinibus quae in templo Saturni colebantur. Haec omnia perpendens vir b. m. Basilius Bolotov more suo doctiori quam temperatiori demonstrare conatus est festum S. Michaelis Alexandriae institutum esse ut festi paganorum sive celebritatem sive memoriam obscuraret [Mikhailov den'. Počemu sobor sv. arkhistratiga Mikhaila soveršaetsja 8 nojabrja, Khristianskoe Čtenie, 1892, II, 593 – 644.] . Quidni etiam ostendit quo tempore id actum esset! Nam parum probabile est festum S. Michaelis, quod Constantinopoli die item 8 novembris agebatur, ex Aegypto post dimidiatum saeculum VI invectum esse.
Amarantus. Vid. Primus.
Austremonii, qui in tribus Usuardi auctariis hodie memoratur, Acta dedimus 1 novembris.
Caelestis, al. Celesinus. Vid. Eusebius.
Cassiodorus. Vid. Senator.
Damianus qui in codice Corbeiensi primus inter Nicomedienses cum Eusebio ceterisque recensetur [D'Achery, Spicilegium, t. II (Parisiis, 1723), p. 21.] , die sequenti in hoc ipso et in aliis plerisque codicibus hieronymianis occurrit.
Dominicus Florentinus, gente Castiglioneus, qui S. Francisci ordinem amplexus toto religiosae vitae curriculo navissimam in curandis infirmis operam posuit, sanctissime, prout vixit, in conventu Sancti Onuphrii apud Vastum Aymonis, provinciae Sancti Angeli, animam exhalavit anno 1470, secundum Marcum Ulyssiponensem [Chronicas de la orden de los Frayles Menores, Tercera parte, lib. V, cap. 46.] , anno 1471, testante Bzovio [Annales ecclesiastici, ad an. 1474, n. XXXVI.] , anno vero 1460, si Waddingo, Mariani Florentini pedisequo, assentiri licet [Annales Minorum, ad an. 1460, n. XXV.] . In ceteris vero, quae de venerando Dei servo enarrant, plane conveniunt. Potissimum vero efferunt et portenta quae eius mortem subsecuta sunt, et ingentem populi ad funus concursum, avidi sacrum ipsius corpus tangendi et omnimodam exhibendi reverentiam. Sed utrum haec pia alacritas perduraverit prorsus tacent; nec quicquam lucis affert Arturus a Monasterio, quamquam beati titulo Dominicum condecorat diemque eius emortualem hodie commemorat.
Droctoaldus episcopus Autissiodorensis notus est dumtaxat ex brevissima mentione inter Gesta pontificum Autissiodorensium ab anonymis diversis consignata temporibus, collectore prorsus ignoto [Cf. Hist. litt. de la France, t. XIV, p. 413 – 14.] , primum edita a Philippo Labbeo [Bibl. mss., t. I, p. 411 sqq.] , ubi haec pauca de illo leguntur: Droctoaldus episcopus obiit 6 idus novembris. Nihil aliud de eo memorabile reperire potuimus quod praesenti operi inserere quivissemus [Ibid., p. 419.] . Id satis fuisse iudicavit Andreas Saussayus ut eius nomen signaret ad diem 8 novembris in Martyrologio Gallicano. Quem secuti sunt Claudius Castellanus in suo Martyrologio Universali et auctor Martyrologii Parisiensis edito anno 1727 iussu Cardinalis de Noailles. Sed nullum antiqui cultus ecclesiastici Droctoaldo tributi vestigium reperire potuimus [Videsis etiam de isto episcopo Mémoires concernant l'histoire d' Auxerre et de son ancien diocèse, par l'abbé Lebeuf, ed. Challe et Quantin, t. I (1848), p. 119.] .
Egbertum (al. Ecgbert, Hechbert, Eambercht), archiepiscopum Eboracensem saeculo VIII, in suis martyrologiis benedictinis signarunt Hugo Menardus (1626) et Gabriel Bucelinus (1656) ad diem 8 et ad diem 19 novembris. In observationibus autem ad martyrologium suum [Una cum ipso martyrologio editis, p. 754.] notavit Menardus eum qui annuntiatur ad diem 8 fuisse filium sororis alterius, huiusque in sede Eboracensi successorem, qui et Albertus nuncupatus est; alterum vero, qui colitur die 19, fuisse doctum illum virum quo magistro usus est Alcuinus quique nonnulla sui ingenii monumenta reliquit [Cf. P.L., t. LXXXIX, col. 377 – 454.] . Sed neque illud assertum neque omnino cultus ecclesiasticus Egberti alicuius Eboracensis episcopi ullo antiquo documento comprobatur sive apud Menardum sive alibi. Nisi quis satis efficax argumentum ad huiusmodi cultum demonstrandum esse censeat quod in tractatu quodam metrico de episcopis Eboracensibus, conscripto, ut videtur, extremo saeculo XIV [Jac. Raine, The Historians of the Church of York (inter Rerum Britannicarum medii aevi scriptores, LXXI), t. II (1886), p. XXVIII.] , magister ille Alcuini appellatur Egbertus sanctus [T. c., p. 445.] . Id autem iure affirmari non posse nuper luculenter ostendit unus nostrum [H. Delehaye, Sanctus, in Anal. Boll., t. XXVIII, p. 145 sqq.] . Nihilo minus Richardus Stanton, in recenti Menologio suo sanctorum Angliae, Egberti nostri memoriam consignavit ad diem 19 novembris, neglecto illo qui apud Menardum annuntiatur ad diem 8; sed et in Appendice tertia supplementi ad Stantoni opus [Ed. an. 1892, p. 738.] notatum est de illius cultu non satis constare.
Eusebii, Caelestis (al. Celesini), Eustasi, Marii nomina in hieronymianis collecta sunt sub hac loci designatione: in Nicomedia. Eusebio hodiernum diem rite assignari constat ex breviario syriaco; Nicomediensem fuisse ex eo haud improbabiliter colligas quod Nicomedia eius nomini adhaeret quotiens in latinis codicibus occurrit, non hodie tantum sed et heri et nudiustertius; adde Nicomedienses laterculos in syriaco quam plurimos esse. Eusebium episcopum, in Arianis controversiis famosum, hunc nostrum esse, subdubitans opinatus est H. Achelis [Die Martyrologien (Berlin, 1900), p. 62.] , quod nec negare neque affirmare ausim. Marium et Eustasium nullo iure cum Eusebio coniungi iam dictum est (supra, p. 322). De Caelesti, quisquis ille est, idem dicito.
Eustasius iam pridie (supra, p. 322) et etiam VIII idus novembres (p. 128) in hieronymianis codicibus recensetur. Nihil de eo praeter nudum nomen reperire contigit.
Florentius episcopus Argentoratensis hodie commemoratus est in exemplari Usuardi Hagenoyensi. De eo egimus ad d. 7, supra p. 395 – 403.
Franciscus Ximenes, e Cisneros in Palentina dioecesi oriundus, archiepiscopus Toletanus et S. R. E. cardinalis, liberalibus disciplinis, erudiendae iuventutis et tuendae religionis studio, rei publicae administrandae industria ac constanti arduarum virtutum exercitio praeclarum exstitit ordinis S. Francisci ornamentum. Anno 1517 Arandae in Hispania diem supremum piissime obiit. Non est hic locus vel summis labris tanti viri laudes delibare. Adeo vitae sanctimonia eluxit ut, teste Patre Fortunato Hueber, “in Romana curia ad terminandum beatificationis eius processum propemodum sint solemnitates expeditae” [Menologium S. Francisci (Monachii, 1698), p. 2109.] . Cuius inquisitionis pars in Bibliotheca Nationali Parisiensi asservatur [Anal. Boll., t. V, p. 152.] . Quod si divo numini placuerit causam illam e latebris eruere et ad felicem exitum perducere, gloriabimur et nos insignem et operosam praestantissimi illius atque illibati ingenii vitam digno commentario illustrare.
Garsendae, tertiariae O. S. F., quae Aptae in Gallia purissimam animam anno circiter 1320 Deo efflavit, aliquantum notitiae attulit intima cum S. Elzeario de Sabrano eiusque dignissima coniuge Dalfina necessitudo. Nam, uti legitur in processu canonizationis S. Elzearii, fuit cum domina Laudina, matre ipsius, per X annos, et fuit etiam morata cum ipso, et in servitio et hospitio fuit [Act. SS., Sept. t. VII, p. 560, num. 191.] , ubi ipsa istum sanctum iuvenem in parte nutrierat [Ibid., p. 581, num. 23.] ; eiusque mentio in Vita venerandi viri pluries recurrit. Cum autem et Elzearius egregium de Garsendae sanctitate testimonium tulerit, cuius vita sancta, uti uxorem monebat, est per virtuosa opera et miracula multis nota, quae, ut scis, semper in sanctis operibus et virtuosis actibus a pueritia nos nutrivit [Ibid., p. 591 num. 41.] , cumque ipsa post mortem ambobus coniugibus apparuerit, quos de sua gloria certificavit, eiusque corpus sepultum sit in ecclesia Fratrum Minorum de Apta prope tumulum sancti comitis et sanctae comitissae [Ibid., p. 589, num. 55.] , comparatum est ut posterioris aetatis scriptores franciscani, puta Arturus a Monasterio in suo Martyrologio ad diem 8 novembris, F. Hueber in suo Menologio et Elzear Borely [Les miracles de la grâce victorieuse de la nature, en la vie de sainte Dauphine (Lyon, 1690), p. 44.] , piissimam matronam inter beatos sui ordinis recensuerint. Id dum iam animadvertunt maiores nostri, nullum popularis venerationis qualiscumque indicium reppererunt [Act. SS., t. c., p. 535, num. 42.] . Neque nobis datum est eorum inopiam supplere.
Gaufridus, patria Autissiodorensis, S. Bernardi abbatis Clarevallensis discipulus apprime carus ac per plures annos scriba ab epistulis et peregrinationum socius, egregiam in concinnandis magistri sui actis operam collocavit [BHL. 1213 – 1221, 1227 – 1230. De Gaufridi vita ac litteraria supellectili, videsis Hist. litt. de la France, t. XIV, p. 431 – 51; G. Hüffer, Der hl. Bernard von Clairvaux, I, p. 27 – 69 et p. 104 – 152; E. Vacandard, Vie de S. Bernard, abbé de Clairvaux, t. I, p. XXIII – XXVI, ubi scriptor nervosius digessit quae primum tractaverat in L'Histoire de S. Bernard. Critique des sources, Revue des questions historiques, t. XLIII (1888), p. 337 – 73.] . Insignis et ipse Dei servus, idem monasterium per annos 1162 – 1165 abbas rexit aliisque postea gravissimis laboribus exantlatis e vita sanctissime transacta haud multo post an. 1188 cessit. Hunc Ch. Henriquez (Menologium Cisterciense) et eius vestigia premens Bucelinus (Menologium Benedictinum) inter beatos hoc die honoratos recensent; sed fuerintne eum vero umquam cultu prosecutae plebs vel gens ecclesiastica, nos prorsus latet.
Gregorius tertius abbas Einsidlensis die 8 novembris anni 996 obiit. De cuius rebus gestis supersunt pauca, at ea egregia testimonia, praesertim in epitaphio quod ei successor ipsius Verendus seu Wirunt abbas posuit, in diplomatibus imperatorum, in Annalibus Einsidlensibus, in Vita S. Wolfkangi, c. 10; quibus fabulae aliquae postea dmixtae sunt, quas scriptis tradidit saeculo XIV Georgius de Gengenbach in Originali de cappella gloriose Virginis Marie ad Heremitas, c. 5. Quae omnia post Mabillonium [V(enerabilis) Gregorii abb. Einsidlensis elogium historicum in Act. SS. O. S. B., saec. V, p. 841 – 46.] et alios sedulo collegit et enarravit nuper v. cl. R. P. Odilo Ringholz, historiographus Einsidlensis [Geschichte des fürstlichen Benediktinerstiftes U. L. F. von Einsiedeln, t. I (Einsiedeln, 1904), pp. 44 – 53, 655 – 56.] . Etsi autem Gregorii memoriam summa, ut par erat, reverentia prosecuti sunt Einsidlenses, nullo tamen umquam cultu publico honoratus est vir ille magnus, neque in ullis martyrologiis, kalendariis, missalibus, breviariis, aliis huiusmodi libris, festum eius est inscriptum. In “directorio” autem officii liturgici abbatiae Einsidlensis haec tantum ad d. 7 novembris iam a multis annis addita est commemoratio, utique non liturgica: “Cras incidit memoria felicis transitus B. Gregorii monachi et III abbatis nostri”.
Hartwicus episcopus Salisburgensis in Norico hodie annuntiatur a Ferrario in Catalogo generali, quo die sanctus praesul episcopus est ordinatus. De eo actum est ad diem 14 iunii, t. VI, p. 127 – 33; cf. p. 130, num. 14 extr.
Hildulfi Treverensis, ut dicitur, episcopi translatio in Medianum Monasterium ad hunc diem annuntiatur in psalterio Sancti Symeonis Treverensis saec. IX [Cod. 14 Bibl. civitatis Treverensis: Hildolfi episcopi t.] , in martyrologio Tullensi saec. XIV in. [Cod. Parisinus Bibl. Nat. 10018. Cf. H. Quentin, Les martyrologes historiques (Paris, 1908), p. 239.] , in quibusdam exemplaribus interpolatis Usuardi et in nonnullis martyrologiis recentioribus. De translatione illa, quae medio saeculo X facta est, videsis ad d. 11 iul., t. III, p. 220, num. 66 – 68; de Hidulfo vero ibid., p. 205 – 38.
Hugo, Sancti Victoris apud Massiliam monachus, carum fertur [Saussayus, Martyrologii Gallicani pars posterior, Supplementum, ad diem 8 novembris; Bucelinus, Menologium benedictinum, p. 766.] huius civitatis incolis reliquisse circa an. 1152 sui desiderium, quia deperditam S. Andreae apostoli crucem, quae ex Achaia in Galliam delata fuerat, contigit ei ex divina revelatione reperire. Quae crux, nobile Massiliensium securitatis pignus, tempore etiam Saussayi (1638) christianis obsequiis exponebatur “in angulos rectos productos, non obliquos, quemadmodum a pictoribus perperam figuratur, porrecta.” Procul dubio publicae erga hunc thesaurum pietati conexa prodiit laus venerandi viri qui illum detexit; sed num inde enatus sit cultus qualiscumque popularis vel ecclesiasticus S. Hugonis confessoris, uti eum Saussayus et Bucelinus concelebrant, nullo vestigio exprimitur.
Iohannis Duns Scoti, doctoris subtilis nuncupati, qui die 8 novembris 1308 Coloniae Agrippinae 33 annos natus in Domino obdormivisse traditur, non solum eximia doctrina, sed et intemerata vita, fides atque pietas ab universae familiae franciscanae sodalibus ad caelum extolluntur. Quin etiam posterioribus saeculis illum beatum fuisse habitum eiusque sanctitatis atque miraculorum famam toto orbe catholico percrebruisse certatim praedicarunt. Iam vero sedulo notandum est quicquid de actis eius atque sepultura circumfertur, praeter pauca a Bartholomeo Pisano memorata [Nempe in opere desinente saec. XIV scripto De conformitate vitae B. Francisci ad vitam Domini Iesu, ubi de Scoto legitur: Hic primo in Anglia Oxoniae sententias legit, deinde in studio Parisiensi, ubi doctor factus est famosissimus et fuit; additque compilator eum Coloniae iacere, ubi lector decessit (Analecta Franciscana, t. IV, pp. 337 et 548), praetereaque nihil.] , auctoritate niti scriptorum saeculi XV et XVI, ac proin caute accipienda esse [Omnium antiquissima est Vita B. Iohannis Duns Scoti a Mariano Florentino conscripta circa annum 1480 (Genuae, 1904), p. 7 – 12. Haec nobis potius videtur esse epitome quam documentum primigenium.] . In Coloniensi ordinis S. Francisci ecclesia, ubi Scotum humatum fuisse dicunt, erectum est ei anno 1513 funebre monumentum, cui apposita est haec inscriptio:
      SCOTIA ME GENUIT, ANGLIA ME SUSCEPIT,
      GALLIA ME DOCUIT, COLONIA ME TENET [Müller, Biographisches über Iohannes Duns Scotus (Köln, 1881), p. 17.] .
Compertum est quoque sacra illius ossa in eodem templo pluries esse elevata et honorificentissime recognita [Ibid., p. 18 – 23.] . Cum autem Clemens papa XI bulla die 6 decembris 1708 data indixisset festum immaculatae conceptionis B. Mariae Virginis ubique terrarum observandum esse “sicut alia festa de praecepto”, illudque privilegium doctor subtilis acerrime olim propugnasset, ministri generales variarum seraphici ordinis familiarum omnem lapidem moverunt ut decretum de cultu immemorabili Iohanni Scoto praestito ab ecclesiastica auctoritate nanciscerentur [Benignus Fremaut, Den geestelycken Palm-Boom, in elke Maent nieuwe Vruchten gevende, oft Generale Legende van de Levens der Heiligen, Saligen, Dienaers ende Dienarissen Godts, uyt de Dry-vuldige Orden van den H. en Seraphinschen Vader Franciscus, November (Ghendt, 1717), p. 339 – 42. Quae farrago, haud spernenda, in 12 volumina dispertita, nostra tempestate denuo impressa et gallice cum additamentis translata, abest a Sbaraleae repertorio eiusque editione novissima Nardecchiana.] . Iam vero iudices ad dirimendam hanc causam ab archiepiscopo Coloniensi delegati, “visis depositionibus testium legitime inductorum, citatorum et examinatorum, visis scripturis et iuribus productis, visa sepulcri praefati Iohannis Duns Scoti visitatione per nos in ecclesia RR. PP. Minoritarum Colonien. iudicialiter facta, viso toto processu”, die 27 septembris 1707 sententiam tulerunt “non constare saepedicto Iohanni Duns Scoto cultum immemorabilem ante praedicta decreta (Urbani VIII) Coloniae aut in provincia Coloniensi exhibitum fuisse nec hodiedum exhiberi” [Müller, op. c., p. 26 – 27.] . Neque fas est ex venerationis signis ab Arturo a Monasterio collectis [Martyrologium franciscanum, p. 547, §§ 10 et 12.] quicquam eruere quod publicum aut liturgicum Iohannis cultum sapiat. At enim res aliter se habere videtur, si respicitur inquisitio a Francisco Maria Carafa, episcopo Nolano, die 12 aprilis 1710 conclusa. Cuius summam, inconsulte omissis assertorum auctoribus, Benignus Fremaut O. F. M. perstrinxit [Op. c., p. 182.] . Iam vero ad hunc processum Romam missum nulla a duobus saeculis accessit pontificia confirmatio. Occasione autem centenarii mortis eius iubilaei, anno superiore celebrati, accepimus arduam litem coram supremo tribunali iterum versari. Donec igitur mentem suam aperuerit, decet nos cultus rationibus magis enucleandis supersedere [De his cf. Monumenta cultus immemorabilis, publici et ecclesiastici antiquissimi et extensissimi quibus fulcitur causa servi Dei Ioannis Duns Scoti. Collegit ac chronologice ordinavit P. Franciscus Maria Paolini, Romae, 1907, in-8°, 55 pp.] .
Iustus. Vid. Primus.
S. Ludovici O. F. M. episcopi Tolosani, qui die 19 augusti 1297 e vivis sublatus, supremos canonisationis honores die 8 aprilis 1317 a Iohanne XXII recepit, sacrum corpus Massiliae e medio choro templi Sancti Francisci, ubi iacebat, ad maius altare, iubente eodem summo pontifice, cum sollemni pompa hoc die anno 1319 translatum est. Cum autem decessor noster, qui S. Ludovici acta discussit, de anno quo haec translatio effecta esset anceps haeserit [Act. SS., Aug. t. III, p. 799, num. 119.] cumque Waddingus temere asseveret rem totam noctu peractam esse “ad evitandum populi tumultum et promiscuam plebis multitudinem” [Annales Minorum, ad an. 1319, n. II.] , iuvat testimonium a decessore nostro ignoratum referre Iohannis de Orta, synchroni et oculati testis, qui primigeniam Vitam conscripsit, a qua reliqui biographi omnes maximam partem dependent: Anno vero Domini M°CCCXIX°, VI idus novembris, praesentibus pluribus cardinalibus, per summum pontificem ad hoc missis et pluribus praelatis aliis praesentibus, etiam Domino Roberto, Ierusalem et Siciliae rege, ipsius sancti uterino fratre, cum consorte sua et regina Franciae, ipsius sancti nepote, pluribusque principibus et baronibus aliisque personis sollemnibus, et immensa populi multitudine, qui omnes ad translationis ipsius festum honorandum eiusque vultum cum muneribus deprecandum convenerant, sacrum corpus ipsius translatum est et in pretioso sepulcro, ad eius gloriam praeparato, debito cum honore reconditum est in ecclesia Fratrum Minorum Marsiliae, in qua etiam iam pridem fuerat tumulatum [Anal. Boll., t. IX., p. 340.] . A qua sede remotum est anno 1423 die 19 novembris ab Alphonso V, Aragoniae et Siciliae rege, qui, Massilia expugnata, pretiosas exuvias Valentiam in Hispaniam Tarraconensem devexit [Waddingus, Annales Minorum, ad an. 1423, n. VI.] . Translationis vero primae festum fuisse diu celebratum die 8 novembris ostendunt liturgici codices bene multi saeculi XIV et XV [Cf. exempli gratia Catal. Lat. Paris., t. III, p. 716.] . At generalia comitia Brugis Flandrorum anno 1484 habita, cum statuissent festum Omnium Sanctorum faciendum esse cum octava hancque recipiendam sub ritu duplici [Chronica fr. Nicolai Glassberger, inter Analecta Franciscana, t. II, p. 489.] , officium Translationis S. Ludovici in diem 10 novembris, primum nempe diem liberum, reposuerunt. Quem usum usque ad extremum saeculum XVIII viguisse ex ordinis S. Francisci menologiis [Verbi gratia Benignus Fremaut, Den geestelycken Palm-Boom, November, p. 339 – 42.] et breviariis prelo excusis liquido constat. Interim sacrosanctam Andreae Avellini, anno 1712 inter sanctos relati, memoriam universae Ecclesiae eodem die 10 venerandam Clemens papa XI sanxit. Ita comparatum est ut festum liturgicum translationis S. Ludovici, cuius ceteroqui natalium commemoratio die 19 augusti sollemniter agitur, loco suo detrusum, paulatim obsoleverit. Cetera de ipso videsis in Act. SS., Aug. t. III, p. 775 – 822.
Macharius. Vid. Primus.
Magnus in codice Corbeiensi [D'Achery, Spicilegium, t. II, p. 21.] hodiernum agmen claudit, undenam huc allatus non liquet.
Marius. Vid. Eusebius.
Martyrum ordinis Carmelitarum qui “anno 1268 in Montana Nigra” Antiochiae proxima occubuerunt mentionem hoc die facit Philippus a Visitatione [Acies bene ordinata plurium sanctorum et beatorum utriusque sexus ordinis Carmelitarum, edit. secunda (Valencenis, 1670).] , Lezanam [Annales sacri, t. IV (Romae, 1656), p. 391.] aliosque sui Instituti scriptores secutus, illosque titulo Sanctorum condecorat. At, quamquam probabile admodum est aliquot patriarchae Eliae sectatores cum tot aliorum religiosorum coetuum sodalibus, christianis feminis atque pueris, oppido Antiochia die 19 maii 1268 a soldano Baibars expugnato, hostili gladio trucidatos esse [R. Röhricht, Geschichte des Königreichs Jerusalem (1100 – 1291), (Innsbruck, 1898), p. 941 – 42.] , nusquam tamen quodpiam publicae venerationis signum revelatum est.
Mathei et Gusmaei martyrum translatio (A. D. MDCXXXVII) recolitur hodierna die ab ecclesia Grabedonensi ad lacum Larium [P. A. de Tattis, Sanctuarium seu martyrologium sanctae Novocomensis ecclesiae (Novocomi, 1675), pp. 199 – 200, 240 – 41.] . De hisce sanctis deque eorum translatione lege quae dicta sunt ad diem 11 septembris.
Maturinus confessor Liricantensis [De quo Act. SS., Nov. t. I, p. 245 – 59.] , etsi in martyrologiis fere ad d. 1 novembris, quo obiisse dicitur [Cf. ibid., p. 254 E.] , nuntiatus est, quia tamen illo die celebratur sollemnitas Omnium Sanctorum, ideo agendo S. Maturini festo designatus est saepe alius dies, puta 3, 5, 6, 8 ac praesertim 9 novembris [De die 3 cf. ibid., p. 258 F, et Catal. Lat. Paris., t. III, p. 714; de die 5 cf. supra, p. 4, et Catal. Lat. Paris., t. c., p. 715; de die 6 cf. Act. SS., Nov. t. I, p. 247 E; de die 8 cf. ibid., p. 247 F, et Catal. Lat. Paris., p. 717; de die 9 cf. Act. SS., Nov. t. I, p. 259 A, et Catal. Lat. Paris., p. 717. Vid. etiam E. Thoison, Saint Mathurin (Paris-Orléans, 1889), p. 106 – 222.] .
Maurus episcopus Virodunensis, hodie in martyrologio Romano aliisque nonnullis [Act. SS., Sept. t. II, p. 225, n. 18.] annuntiatur. Quicquid de eo reperiri potuit, sedulo collegit Limpenius noster ad diem 4 septembris.
Michael archangelus. Vid. Angelorum synaxis.
Modesti martyris ad diem 8 novembris singularis est mentio in codice Parisiensi graeco 1190, fol. 73 – 77 [Catal. Gr. Paris., p. 91.] . Quae de hoc sancto disceptanda sunt, aptius remittuntur ad diem 16 decembris.
Monachos 126 Maioris Monasterii tamquam martyres celebrat hodie eiusdem abbatiae martyrologium [Huius superest apographum in Bibliotheca Nationali Parisiensi, inter collectanea D. Stephani Housseau, tomo XX. Locus allatus legitur fol. 56.] : In pago Turonico passio centum et viginti sex monachorum Maioris Monasterii, qui a Danis infidelibus in fidei odium trucidati sunt; quae totidem verbis leguntur in Menardi Martyrologio Benedictino et in Saussaii Martyrologio Gallicano. Quibus martyribus verum et legitimum cultum praestitum esse cum nullo certo testimonio doceamur, satis nobis erit illos hic recensuisse, praesertim cum veri prorsus simile videatur [Miror id ne suspicatos quidem esse E. Mabille, Les invasions normandes dans la Loire, in Bibliothèque de l'École des chartes, t. XXX (1869), p. 174, ann. 2, et W. Vogel, Die Normannen und das Fränkische Reich (Heidelberg, 1906), p. 142; qui in numero monachorum definiendo martyrologium potius quam tractatum Pseudo-Odonis sequendum esse censuerunt.] unum huius annuntiationis fontem esse tractatum illum spurium fabulisque plurimis et erroribus refertum, qui Odoni abbati Cluniacensi suppositus est, de reversione B. Martini a Burgundia (BHL. 5653); in quo affirmatur [C. 3 (P. L., t. CXXXIII, col. 825).] anno 856 monachos Maioris Monasterii 116 (centum viginti bis binos minus) a Danis praedonibus, quos illuc Rollo misisset, gladio esse percussos. Iam vero id unum e documentis historicis constat anno 853, plus viginti ante annos quam Rollo in Galliam transiret, ipso die 8 novembris urbem Turonum esse incensam cum ecclesia et monasterio Sancti Martini ac ceteris adiacentibus locis [Annales Bertiniani, ad h. a. (ed. G. Waitz, p. 43). Cf. diploma Caroli Calvi die 22 augusti an. 854 datum (Bouquet, t. VIII, p. 536 – 37), Annales Engolismenses, ad an. 853 (MG., Scr. t. XVI, p. 486); Annales Xantenses, ad an. 854 (ibid., t. II, p. 229).] . Monachos Maioris monasterii necatos esse non negaverim; sed testem expeto Pseudo-Odone graviorem.
Petrus et Paulus, qui sunt, ni fallor, apostoli, cum turma cui Saturninus presbyter praeest, recoluntur in opere musivo Upennae (Henchir-Chigarnia) detecto in basilica. Integrum accipe titulum [P. Monceaux, Enquête sur l'épigraphie chrétienne d'Afrique, IV, Mémoires présentés par divers savants a l'Académie des Inscriptions et Belleslettres, t. XII (1908), n. 238, 334.] : Haec sunt nomina martyrum: Petrus, Paulus, Saturninus presbyter, idem Saturninus, Bindemius, Saturninus, Donatus, Saturninus, Gududa, Paula, Clara, Lucilla, Fortun, Iader, Cecilius, Emilius. Passi die IIII nonas augustas, depositi VI idus nobembres. — Gloria in escelsis Deo, et in terra pacs ominibus. Die IIII nonas augustas nulla est in fastis horum martyrum mentio; nulla etiam VI idus novembres. Perendie quidem, seu IV idus novembres, haec habent hieronymiani: In affrica Saturnini, (Donati), Anniboniae et aliorum XVII (al. XVIII). Hanc tamen esse titulo inscriptam catervam contendere non ausim, cum Saturnini et Donati nomina in laterculis Africanis communissima sint. Ceterum non vera, id est corporum occisorum prope locum passionis, depositio hodie Uppennae recolebatur, sed, ut videtur, reliquiarum depositio sub altari.
B. Philippi Tudertini, fratris laici ordinis Minorum regularis observantiae laudem texuit, usus libris Mariano-Memorialibus [De Mariani Commentariis cf. supra, p. 698, n. 12.] , Marcus Ulyssiponensis [Tercera parte de las Chronicas, lib. IV, capp. XXX et XXXI, fol. 121v – 23.] , eiusque vestigia prementes Petrus Rodulphius Tossinianensis [Historiarum seraphicae religionis libri tres (Venetiis, 1586), fol. 128.] , Waddingus [Annales, ad an. 1418, num. V – IX.] et Iacobilli [Vite de' santi e beati dell' Umbria, t. III (Foligno, 1661), p. 19 – 22.] . Quadraginta quidem annis artissimam oboedientiae, humilitatis et patientiae vitam professus, miraculis ante et post mortem claruit. Supremum autem diem obiit in conventu Sancti Francisci Montis Milonis, vulgo Castel d'Emilio, prope Anconam, in cuius ecclesiae thesauro diu conservatum est publicum de quindecim approbatis miraculis instrumentum [Marcus Ulyssip., l. c., fol. 123.] ; quae Waddingus breviter recensuit [L. c., num. VII – VIII.] . Hinc paulatim factum est ut quotannis ad hoc usque tempus altera dominica post Pascha undique ad venerandum eius gloriosum sepulcrum catervatim concurreretur, allata etiam a municipio oblatione ad luminaria comparanda. Annum et diem mortis docet titulus inscriptus arcae qua beati reliquiae sunt conditae: Corpus B. Philippi de Tuderto Ord. Min. Obiit in hoc conventu V idus octobris 1481 [Annum non 1481, sed 1418 assignant Waddingus et Iacobillus. Diem 9 novembris etiam Iacobillus.] .
Primi, Macharii, Iusti, Amaranti et aliorum XXVIII (al. XVIII) veluti martyrum africanorum memoria in codicibus hieronymianis inscripta est. Quam incerta haec sint iam diximus supra, p. 324, n. 4. Primus aliquis iam heri occurrit (p. 321). Macarii, Primi et aliorum VIII (al. VIIII) etiam pridie idus apriles nomina recitari obiter noto.
Reliquiarum in ordine Cartusiensi festum hoc die celebrari refert Usuardi compendiosum Martyrologium excerptum ex Matricula Cartusiae Ultraiectinae. Sed, uti iam notavit 1. B. Sollerius, ne innuitur quidem quorumnam sanctorum haec sint lipsana (Martyrologium Usuardi, p. 661).
Rogatus, Prima, Donatus, Iulia, Gaudia et Balsamus, de quibus hodie in auctario Usuardi Bruxellensi [Sollerius, p. 660.] , ii sunt de quibus diximus die 7 (supra, p. 321) et etiam die 6 novembris (p. 128).
Saturninus. Vid. Petrus.
Senatoris, Viatoris et Cassiodori martyrum, cuius translatio in auctario Usuardi Bruxellensi nuntiatur [Sollerius, p. 660.] , Acta expensa sunt ad diem 14 septembris, et nuper etiam denuo [H. Delehaye, Saint Cassiodore, in Mélanges Paul Fabre (Paris, 1902), p. 40 – 50.] .
De S. Sulino abbate in dioecesi Macloviensi memoriam ad hunc diem facit Castellanus. De eo vid. ad d. 1 oct., t. I, p. 196 – 98.
Verdinum Hydruntinum, cuius corpus repertum fuit anno 1714 in ecclesia quadam Cisterciensium archidioecesis Cosentinae cum lamina argentea, in qua haec verba legebantur: Cum sancta civitas fulgebit splendore stellae, sol iterum me videbit. Hoc est corpus abbatis Verdini Hidruntini, sepulti VI idus novembris MCCLIX [G. Cozza-Luzi in Rivista storica Calabrese, t. VIII (1900), p. 43.] , hunc, inquam, beatum passim nuncupant scriptores qui de eo dixerunt [R. De Cesare, Dal conclave di Leone XIII all' ultimo consistorio (Citta di Castello), 1899, p. LIII; L. Maggiulli, Un profeta Salentino del secolo XIII. Ricordi storici (Maglie, 1903), p. 3; Il beato Verdino da Otranto in Rivista storica Salentina, t. I (1904), p. 190 – 91.] . Donec ex indubiis monumentis constet cultum ecclesiasticum ipsi tributum fuisse, a nobis praetermittendus est.
Viator. Vid. Senator.
Victorini martyris sacrum corpus, ex Urbe delatum, in ecclesia SS. Cosmae et Damiani Turbigi, dioecesis Mediolanensis, servatur [P. P. Bosca, Martyrologium Mediolanensis ecclesiae (Mediolani, 1695), p. 371.] . Cum hodie eius festum agatur, pronum est conicere huius loci incolas illum habere pro Victorino illo de quo infra sermo erit in Actis Quattuor Coronatorum.

DE SANCTIS QUATTUOR CORONATIS ROMAE IN MONTE CAELIO

ANNO 306

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Quattuor Coronati Romae culti (SS.)

AUCTORE H. D.

[Praefatio]

[1] [Acta sanctorum quattuor,] Non sine longa dubitatione de Sanctis Quattuor hanc nostram tractationem inscripsimus, cum Acta illa antiqua, quibus illustrandis operam daturi sumus, geminae martyrum turmae gesta enarrent, utri vero “Coronatorum” appellatio competat inter doctissimos quosque disceptetur. Praecipua enim historiae pars est de martyribus Pannoniis Semproniano, Claudio, Nicostrato, Castorio atque Simplicio, clauditur vero passione quattuor martyrum Romanorum, quos alii anonymos asserunt, alii Severum, Severianum, Carpophorum, Victorinum nuncupant. Porro neque antiquis plane perspicuum fuisse quinam ex iis proprio vocabulo Coronatorum designandi essent, id vel varia in variis codicibus eorundum Actorum inscriptio docet. In aliis enim legitur: Passio sanctorum Simproniani, Claudii, Nicostrati, Castorii et Simplicii (infra, cod. A1); in aliis vero vel Passio sanctorum quattuor coronatorum Simproniani, Claudii, Nicostrati, Castorii, Simplicii (cod. B 6), vel ita: Passio sanctorum Simproniani, Claudii, Nicostrati, Castorii, Simplicii et aliorum, ad calcem vero: explicit Passio sanctorum quattuor coronatorum (Cod. B7), vel etiam: Passio beatorum martyrum Simproniani, Claudii, Nicostrati, Castorii et Simplicii, quattuor quoque coronatorum Severi, Severiani, Carpofori atque Victorini (cod. C11). Plurimos omittimus [In fragmento passionarii conventus S. Francisci Assisiatis hoc lemma se legisse testatur I. B. De Rossi, Bullettino di archeologia cristiana, 1879, p. 83: Pass. scor. marm. IIII coronator. severus, severianus, carpoforus et victorinus, primaque huius verba ita interpretatur: Pass(io) s(an)c(t)or(um) marm(orariorum) etc., quae nova et ingens rerum confusio est. At, ni fallor, haud ita legendum est, sed potius Passio sanctorum mar(tyru)m, quae vulgata lectio est.] quibus acta hodierna Passio sanctorum quattuor coronatorum simpliciter dicuntur [Saepe etiam, ut in cod. Bruxellensi 7483 leguntur in lemmate nomina quinque sanctorum sine ullo addito, ad calcem vero: Explicit passio sanctorum quatuor coronatorum.] . Levem et de solo nomine controversiam esse nemo opinetur, cum, nostro saltem iudicio, disputationis intricatissimae cardo in hoc fere dubio solvendo versetur.

[2] [coronatorum per antonomasiam nuncupatorum,] Ne rebus minoris momenti in sequentibus retardemur, breviter in ipso tractationis limine de ipsius Coronatorum vocis vi ac potestate dicamus. Est autem coronatus nomen dignitatis, quod de sacerdotibus provinciae maxime usurpatur saeculis saltem III et IV p. C., uti in his titulis: M. Antonius Valentinus eques romanus … sacerdos arae Augusti nostri coronatus Daciarum trium [C. I. L., III, 1433.] ; C. Matrinio Aurelio C. f. Lemonia Antonino viro perfectissimo coronato Tusciae et Umbriae pontifici gentis Flaviae [C. I. L., XI, 5283.] . Item in ordine salutationis sub imperatore Iuliano in provincia Numidia: Primo senatores et comites … tertio coronati [prov]in[ciae] … [C. I. L., VIII, 17896; O. Hirschfeld, in Archaeologisch-epigraphische Mittheilungen aus Oesterreich, t. IX (1885), p. 21; [prov]in[ciae] supplevit I. B. de Rossi, in Ephemeris epigraphica, t. V, p. 631.] . De coronatis etiam mentio est in lege anni 407: quaecumque ad ecclesiam tantum pertinentia specialiter fuerint impetrata non per coronatos sed per advocatos [Cod. Theod. 16, 2, 38.] , ubi vel de honoratis vel etiam de clericis coronam seu tonsuram gerentibus intellegi posse nonnullis placuit [Gudeman, in Thesaurus linguae latinae, t. IV, p. 992; cf. Gothofredus, ad hunc codicis locum, t. VI, p. 35.] . At, quicquid de usu vocabuli recepto censeas, nihil inde lucis in rem nostram diffunditur, quandoquidem cum sacerdotibus gentilium, cum ordinis cuiuscumque magistratibus, cum clero christiano nostris martyribus nihil prorsus commune sit. Non deerunt forsitan qui existiment coronatorum vocabulum cum corniculariorum, quo nomine quattuor martyres romani nuncupantur, commutari potuisse. Id autem priscae aetatis usibus plane non congruit; numquam enim cornicularii dicti sunt coronati, immo, in ordine salutationis modo allato, cornicularius a coronatis vel loco discernitur: Primo senatores …, secundo princeps, cornicularius, palatini; tertio coronati [C. I. L., VIII, 17896.] . Restat ut coronatos intellegas martyrii corona insignitos, eo pacto quo Prudentius cecinit martyres Cordubenses Acisclum et Zoellum tresque coronas, videlicet Faustum, Ianuarium, Martialem [Peristeph., IV, 20.] . Res iam placuit Rossio [Bullettino di archeologia cristiana, 1879, p. 84.] , nec melius quod afferamus habemus, eo magis quod coronam antiquissimum esse martyrum insigne multis comprobatur. Iam in Hermae Pastore (Sim. VIII, 3, 6), interroganti quinam sint qui coronati sunt euntque in turrim, reponitur: Sunt ii qui pro lege passi sunt. Id quoque notasse iuverit coronatorum vocabulum in ipsis martyrum Actis non occurrere, neque etiam in primigenio eorundem lemmate. Ecclesia autem Caelimontana, in qua sanctorum nostrorum veneratio antiquitus sicut et hodie floruit, a VI saltem saeculo titulus sanctorum Quattuor Coronatorum nuncupata est, cuius presbyter Fortunatus subscripsit concilio Romano anni 595 [Gregorii I Registrum, V, 57a, Ewald-Hartmann, t. I, p. 367.] .

[3] [lectu digna sunt, licet intricatissima.] Acta sanctorum nostrorum, a Mombritio primum edita [BHL. 1837.] , diu neglecta, immo despecta [Tillemont, Mémoires, t. IV, p. 745.] iacuere, donec e codice Gothano (nostro B 12) ea proferret W. Wattenbach [Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der K. Akademie der Wissenschaften, t. X (1853), p. 118 – 26.] , qui novis adhibitis curis eadem iterum [Büdinger, Untersuchungen zur römischen Kaisergeschichte, t. III (1870), p. 324 – 38.] tertioque [Sitzungsberichte der K. Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1896, p. 1292 – 1302.] edidit. Quae ut non minimi momenti esse, ita et paene insuperabilibus scatere difficultatibus statim perspexere viri doctissimi, qui eadem illustrare erudita aemulatione aggressi sunt Th. G. von Karajan [Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der K. Akademie der Wissenschaften, t. X, p. 127 – 37.] , Th. Keim [Eine christliche Quelle über die erste Regierungszeit Diocletians, Deutsche Vierteljahrschrift für englischtheologische Forschung, t. II (1863), p. 3 – 11.] , O. Hunziker [Ap. M. Büdinger, Untersuchungen zur Römischen Kaisergeschichte, t. II (Leipzig, 1868), p. 262 – 65; t. III, p, 3 – 11.] , O. Benndorf [Ibid., t. III, p. 339 – 56.] , M. Büdinger [Ibid., t. III, p. 357 – 79.] , A. Duncker [Zur Chronologie der Passio sanctorum IV Coronatorum, Rheinisches Museum, N. F. t. XXXI (1876), p. 440 – 45.] , I. B. De Rossi [Bullettino di archeologia cristiana, 1879, p. 45 – 95.] , M. Petschenig [Zur Kritik und Würdigung der Passio sanctorum Quatuor Coronatorum, Sitzungsberichte der phil.-hist. Cl. der k. Akademie der Wissenschaften, t. XCVII (1880), p. 761 – 79. Cf. Neues Archiv für aeltere deutsche Geschichtskunde, t. VII (1881). p. 226.] , C. Erbes [Die Geschichte der SS. Quatuor Coronati, Zeitschrift für Kirchengeschichte, t. V (1882), p. 466 – 87.] , Edm. Meyer [Forschungen zur deutschen Geschichte, t. XVIII (1878), p. 577 – 603; Ueber die Passio sanctorum Quatuor Coronatorum, Wissenschaftliche Beilage zum Programm des Königl. Luisen Gymnasiums, Berlin, 1886.] , P. Karlic' [Passio sanctorum Quatuor Coronatorum, III Program c. k. Velike Državne gimnazije u Zadru, 1903 – 1904 (Zadar, 1904), p. 1 – 22.] et alii nonnulli [Quorum libros adducemus infra § 4, ubi de sanctorum Quattuor cultu et veneratione.] qui carptim ea tetigerunt. Quantum ex horum omnium lectione profecerimus, singulae huius commentarii paginae lectorem docebunt. Non tamen omnia probare nostraque facere potuimus, cum saepissime in diversa abeant sententiae, neque ulla hucusque, quod sciam, totius rei enodatio doctorum omnium suffragium tulerit. Non ideo tamen, quotiens aliquem peccasse deprehenderimus, eius argumenta exponere atque confutare necessarium erit, nisi in infinitum abire voluerimus.

§ I. De sanctorum Quattuor Coronatorum Actis antiquis.

[4] [Passionem antiquam] Acta antiqua dicimus quae innumeris paene in legendariis ad diem 8 novembris exstant, quaeque, si rem attentius consideres, omnium prorsus narrationum, quas de sanctis nostris habemus, solum esse fontem facile perspicias. Iam, evoluto longo librorum manuscriptorum ordine, lectionumque numque immensa supellectili perpensa, liquido apparuit duplice e stirpe codices omnes oriundos esse, quarum altera antiquissima est — non tamen primigenia, ut suo loco ostendere conabor — altera recentior, quae vetustam Passionem a capite ad calcem retractatam exhibet. [complures servarunt codices,] Et illam quidem recensionem, quae purior vel, ut rectius loquar, magis horrida et agrestis (A), libelli nativam speciem melius referre ita perspicuum est, ut res nulla probatione egeat. Hanc vero (B) ornatioris esse stili et emendatioris, licet minime elegantem, ex singulis fere sententiis elucet. In primis autem XXI capitibus phrasim paene solam castigasse videtur, sententiam vix attigisse dicendus est qui libellum accommodavit; in ultimo vero capite verba quaedam interpolavit, quae eruditorum ingenia mirum in modum excruciarunt. Ubi enim recensio prior cornicularios anonymos inducebat: quattuor quidam cornicularii conpellebantur ad sacrificandum, nomina eorundem ille subiunxit, et haec scripsit quae in omnibus sequioris Passionis exemplaribus leguntur: quattuor quidam cornicularii, quorum nomina haec sunt Severus, Severianus, Carpoforus et Victorinus. Quae undenam mutuatus sit non est huius loci disquirere, mox tamen, ut opinor, manifestum erit. Iam, haec altera Passionis recensio, in qua et multa obscura sunt et stili humilioris, ab aliis rursum librariis hinc inde castigata est, ab aliis, ut fit, paululum retractata, saepe etiam contracta. Quorum omnium varietates ob oculos lectorum ponere, immensam aeque ac inutilem operam fore perspeximus.

[5] [quorum series] Omnibus proinde rite perpensis, plurimos codices removendos esse duximus, ne variarum lectionum inutili farragine obrueremur, nonnullos vero seligendos, quibus inspectis ilico pateret qua ratione ex uno fonte per varios rivulos sanctorum quattuor historia ad nos fluxerit, eosque potius adduximus quos viri doctissimi haud parvi facere visi sunt. Age iam, hi sunt codices quibus usi sumus.

[6] [binas in classes praecipuas] A 1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis lat. 10861, olim coenobii Sancti Petri Belvacensis, foliorum 123, 0m, 255 × 0, 185, geminis columnis exaratus saec. VIII, inter varias martyrum Passiones [Catal. Lat. Paris., t. II, p. 605 – 606.] continet fol. 75v – 82v Passionem SS. Simproniani, Claudii et sociorum, quam antiquissimam omnium esse iam perspexerat I. B. De Rossi [Bullettino, 1879, p. 68 – 70.] , et ex eo codice edidit W. Wattenbach [Sitzungsberichte der k. preussischen Akademie, 1896, p. 1292 – 1302.] , postquam de scripturae aetate recte dixerat [Neues Archiv …, t. V (1880), p. 228.] . Codicem rursum contulimus, eiusque scribendi rationem plane rusticam phrasimque paene barbaram intactas relinquere studioseque exprimere necessarium duximus, ita ut paucissimis in locis quae librarius incaute peccaverat emendaverimus.
A 2 = Codex bibliothecae Vallicellanae VIII, littera beneventana saec. XII exaratus [Catal. Lat. Rom., p. 329 – 335.] . Inest Passio, fol. 155 – 159, initio mutila, incipiens medio capite 6 his verbis: desidero et desideravi. Plerumque consentit cum codice A1.
Utroque codice A traditum est Porphyrium quendam, censualem a gleba actuarium, de quo postea, Passionem scripsisse.

[7] [dispescitur.] B 1 = Codex bibliothecae Bollandianae 14, saec. X exaratus [Anal. Boll., t. XXIV, p. 432 – 37.] . Inest Passio fol. 116v – 118v.
B 2 = Codex capituli Veronensis 95 (olim 90), membraneus, foliorum 272, 0m,308 × 0,205, saec. IX exaratus. Inter plurimas sanctorum Vitas inest, fol. 24 – 34, Passio SS. Quattuor Coronatorum, quam nobis contulit vir doctissimus humanissimus A. Spagnolo, canonicus cathedralis Veronensis, bibliothecae capituli praefectus.

B 3 = Codex bibliothecae Ambrosianae B 55 inf., saec. XI exaratus [Anal. Boll., t. XI, p. 252 – 64.] . Inest passio fol. 210 – 214.

B 4 = Codex bibliothecae Vaticanae, lat. 1192, saec. XII exaratus [Catal. Lat. Vatic., p. 48.] . Inest Passio fol. 25 – 28v. In littera libelli initiali T depicta cernuntur capita quattuor cum hisce nominibus: Severus, Severianus, Carpophorus, Victorinus.

B 5 = Codex archivi capituli Sancti Petri in Vaticano A 5, saec. XI exaratus [Catal. Lat. Rom., p. 15 – 20.] . Fol. 84v – 90 inest Passio, multis emendationibus manu paulo recentiore ditata, quarum praecipuas tantum notari visum est.

B 6 = Codex bibliothecae publicae Bernensis 48, membraneus, foliorum 192, 0m,34 × 0,23, paginis bipartitis saec. X – XI exaratus [ H. Hagen, Catalogus codicum Bernensium (Bernae, 1875), p. 69 – 72.] . Inest Passio fol. 77v – 82v. Benigne annuente bibliothecae praefecto, codicem domi conferre potui. Eodem iam usus erat M. Petschenig [Sitzungsberichte der k. Akademie, t. XCVII, p. 762 – 765.] .

B 7 = Codex Monacensis latinus 4608, olim Benedictoburanus, membraneus, foliorum 329, 0m,220 × 0,155, saec. XII exaratus [Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae Monacensis, ed. altera, t. I (Monachii, 1894), p. 215.] . Inest Passio fol. 179 – 186, quam ex hoc ipso edidit Wattenbach [Apud Büdinger, t. c., p. 324 – 38.] .

B 8 = Codex Zwettlensis 14, membraneus, foliorum 201, formae maioris, saec. XIII exaratus, picturis litterisque ornatis decorus [S. Rössler, Verzeichniss der Handschriften der Bibliothek des Stiftes Zwettl, Xenia Bernardina, t. II (Vindobonae, 1891), p. 307. Pertz in Archiv für ältere deutsche Geschichtskunde, t. VIII (1843), p. 724.] . Inest Passio fol. 133v – 135v, quam annuente reverendissimo abbate, qui codicem nobis mitti iussit, in bibliotheca nostra conferre potuimus. Non paucas habet singulares lectiones, quas, licet minimi visae sint momenti, tamen notavimus.

B 9 = Codex Monacensis latinus 9506, olim monasterii Oberaltahensis, membraneus, foliorum 173, 0m,38 × 0,27, saec. XII exaratus [Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae Monacensis, t. II (1874), p. 94 – 95] . Inest Passio fol. 74 – 76v. Hoc codice, quem cum sequente Bruxellas misit bibliothecae Monacensis praefectus, iam usus erat W. Wattenbach [Apud Büdinger, t. c., p. 323 – 38.] .

B 10 = Codex Monacensis latinus 22244, olim Windbergensis, membraneus, foliorum 211, 0m,39 × 0,27, saec. XII exaratus [Anal. Boll., t. XVII, p. 116 – 18.] . Inest Passio fol. 130 – 134.

B 11 = Codex bibliothecae publicae Trecensis 1248, olim in bibliotheca Buheriana (an. 1721) signatus D. 65, membraneus, foliorum 141, 0m,24 × 0,16, lineis plenis variis manibus plerisque saec. XI exaratus [Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements, t. II (Paris, 1855), p. 511.] . Inest Passio fol. 92 – 97. Saepe concordat cum B 6. Hic obiter noto pro primi martyris nomine, quod Simpronianus erat, Simpronius saepe in rasura scriptum esse in codice Trecensi. B 12 = Codex Gothanus fol. 64, membraneus, foliorum 238, 0m,43 × 0, 325, geminis columnis saec. XIV exaratus. Inest fol. 101 – 106 [Fr. Jacobs, Beiträge zur älteren Litteratur, t. III, p. 262; W. Arndt, in Forschungen zur deutschen Geschichte, t. X (Göttingen, 1870), p. 603.] Passionis recensio multis in locis emendata est. Ex hoc codice primum protulit Passionem SS. Quattuor W. Wattenbach [Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, t. X, p. 6 – 14.] . Cum hac editione contulimus sola capita 1, 2, 20 – 22.

E = Codex Einsidlensis 256, membraneus, paginarum 576, 0m,27 × 0, 195. Inest Passio p. 276 – 284 [G. Meier, Catalogus codicum manuscriptorum qui in bibliotheca monasterii Einsidlensis O. S. B. servantur, t. I (Einsidlae, 1899), p. 222 – 29.] . Codicem inspicere non potuimus, sed lectiones variantes accepimus a R. P. G. Meier, bibliothecae monasterii praefecto. Licet bonas praebeat lectiones, minoris tamen momenti est, cum saepe phrasim contrahat et nonnulla omittat. Nolumus tamen penitus neglegere codicem quem I. B. De Rossi minime despexit, ideoque ex eo specimina dedimus ad cc. 1 – 3, 20 – 22.

[8] [Qua ratione edita sint Acta antiqua,] Hisce autem adhibitis subsidiis, Passionem ita edendam censuimus ut antiquam recensionem ex codice A 1 quam accuratissime exprimeremus, codicis A 2 ad infimam pagellam reiectis lectionibus; recensionem vero recentiorem B illuc etiam amandavimus, quia reapse parvi facienda est et accessus ad illam patet in omnibus editionibus hucusque impressis, sola Wattenbachii tertia excepta. Codicum tamen singulorum lectiones plerasque notavimus, iis fere neglectis quae solam scribendi normam spectant, dum tamen de vera lectione constet. Quid enim interest quod filisofi, phylosophi, fylosophi passim scribunt cum de ipso vocabulo minime ambigatur? In nominibus personarum non levem hinc inde occurrere varietatem hic semel moneo. Ubi recentiores codices Diocletianum nominant, antiquiores Dioclitianum plerumque scribunt. Episcopus Antiochenus Cyrillus, Cirillus vel Quirillus dicitur; in uno codice (B6) nunc Simplicius, nunc vero Symplicius legitur. Maioris momenti est quod qui primus est in ordine sanctorum nostrorum Simpronianus, Sympronianus (codd. A1, B6), Simphronianus (B1), Simphorianus, Symphorianus (B3, 7), Simpronius (B11) variis in codicibus, varie etiam in eodem codice (vg. B8, B11) nuncupatur. In antiquissimo autem documento quod de sanctis quattuor mentionem habet, quae est romana Depositio martyrum, in antiquis etiam sacramentariis [Teste Notkero:Symphoriani, vel sicut in libro sacramentorum continetur Semproniani. H. Canisius, Lectiones antiquae, t. II, p. 821.] . Sempronianus dicitur, et hanc esse rectam nominis scripturam tam Rossius [Bulletino, 1879, p. 33.] quam Petschenigius [Sitzungsberichte der kais. Akad., t. XCVII, p. 765.] probarunt. Ex nostrorum ergo codicum lectionibus Simpronianus cum antiquioribus praeferenda est, quae iam Sollerio nostro praeplacebat [Martyrologium Usuardi, p. 659.] .

[9] [quae Pannonica et Romana Passione constant.] Geminata esse Acta sanctorum nostrorum planum est, et aptissimis nominibus utramque partem distinxerunt eruditi alteram passionem Pannonicam alteram passionem Romanam nuncupando. Et quidem qui Acta edidit, nemine repugnante, priorem capitibus 1 – 20 comprehendi censuit,alteram capitibus 21, 22 nostrae editionis. Nobis Pannonica Passio 1 – 21 potius capitibus constat, Romana solo capite 22, et in sequentibus rem ita intellegimus, neque id ex libidine. Si enim totam historiam attente perlegeris, narrationem, quae plano pede currebat usque ad cap. 21, hoc loco subito sistere perspicies, et libellum in his verbis et posuit in domo sua mutilum esse non dubitabis. Postquam enim hagiographus sanctorum artificum decoram confessionem inde a primordiis ad necem usque aptissime, licet stilo parum eleganti, evolverat, de reliquiarum eorundem fatis dicere incipit, nempe, absente Diocletiano, christianum quendam nomine Nicodemum corpora e flumine extraxisse et in domo sua posuisse. In privatis aedibus sacra pignora perpetuo remansisse nemini profecto probabile videbitur, neque etiam hagiographum, qui cetera accurate persequi solet, rem ita obiter tetigisse et ex abrupto ad alia transiisse, videlicet ad historiam martyrum Romanorum. Nobis igitur certum est primigeniam narrationem fine mutilam esse, atque ab eo qui Passionem Romanam Pannonicae assuit, ea omnia deleta esse quae post clausulam et posuit in domo sua merito exspectes, ut puta de condita post pacem ecclesiae basilica martyrum vel de eorundem corporibus Romam translatis. Quae causa hominem impudentem impulerit ut alterius scriptum temerario truncaret et ex ingenio resarciret, — id enim, ni fallor, egit ille, — in sequentibus quaerendum erit.

[10] [De quinto martyre Simplicio.] Pannonicam Passionem attentius legenti animum suspicio subit Simplicii nomen hinc inde librariorum vitio ceteris quattuor accessisse. Nunc enim de solis quattuor Simproniano, Claudio, Nicostrato et Castorio mentio est (cc. 1, 5, 10), nunc vero de quinque, addito videlicet Simplicio (cc. 2, 3, 12, 13, 15, 16, 17, 18), et est ubi ea ratione Simplicius superveniat ut reapse incaute irrepsisse videatur. Verbi gratia in his locis: c. 3, vocavit ad se Claudium, Simpronianum Nicostratum ET Castorium ET Simplicium; c. 12, dixerunt philosophi ad Claudium, Simpronianum, Nicostratum ET Castorium ET Simplicium, ipsa locutio mira est; et postquam dictum erat a Diocletiano, c. 10, volo columnas cum capita foliata abscidi de monte porfyretico dictantibus Claudio, Simproniano, Nicostrato et Castorio, c. 12, audimus philosophos conviciantes Claudium, Simpronianum, Nicostratum et Castorium et Simplicium. Non negamus nonnullis in locis meliorem fore narrationis consequentiam si Simplicium deleas; sed et contra, si alibi eum induxeris sensum melius assequeris. Cum ergo constet hagiographum nostrum artis scribendi non ita peritum fuisse, nec singula caute perpendisse, ceterum Simplicii gesta cum ceterorum quattuor historia artissime conexa sint et hii quinque diserte exprimantur (cc. 12, 19), nulla coniectura emendanda sunt quae nulla forsitan emendatione indigent. Certe nimius fuit qui ipsum Simplicium tollere aggressus est [Erbes, Zeitschrift für Kirchengeschichte, t. V, p. 477 – 78.] , eumque non alium esse asseruit atque Simplicium illum qui ad Sextum Philippi martyrio coronatus est [De Rossi, Bullettino, 1866, p. 43; 1869, p. 15; Roma sotterranea, t. III, p. 647 – 64.] , utique in fluvium quoque praecipitatus, sed in Tiberim, neque propterea adiungendus martyribus qui in aquis Pannonicis suffocati interiere.

[11] [Acta graeca,] Antiquae sanctorum nostrorum Passionis testem quoque proferimus graecam eiusdem versionem, quam unus nobis servavit codex bibliothecae Vaticanae 1608 (=V), fol. 119v – 125, in monasterio Cryptae Ferratae saec. XII – XIII exaratus [Catal. Graec. Vatic., p. 137 – 40.] . Versio concinnata est ab imperito monacho qui antiquam recensionem A prae manibus habuit et utriusque fere linguae aeque inscium se prodit, cum ineptissime saepe exprimat quae intellexisse videtur, sed nec semper quae legebat intellexerit. Et haec inculcanda sunt, ne quis existimet Acta illa graeca primigenia esse, e quibus derivata sint Acta latina. Quis enim primum graece haec scripta esse crediderit: [pessime scripta,] ἐκπέφανται ὅτι χριστιανοὶ ἐστέ, claruit quia christiani estis, c. 16; κύριοι εὔσπλαγχνοι μεγαλοπρίγκιπες, domini piissimi principes, c. 18, cum εὐσεβεστάτους saltem more recepto imperatores dixisset scriptor antiquus; εὑρὼν ἀδείαν, invento silentio, c. 18; ὅπως μὴ τῷ Θεῷ τοῦ οὐρανοῦ προσκρούσηται, ut Deum caeli non offendat, c. 19; μετὰ … τυπωμάτων ᾀδόντων, cum malis et herbacantis, c. 10; quae omnia latinum exemplum apertissime produnt. Est et ubi voces latinas graecis litteris exscripserit, v. gr. περίλυπος γενάμενος βεεμέντερε, contristatus est vehementer, c. 8. Ceterum, latinam historiam in omnibus sequitur, nisi quod c. 3 Ἀστέριον pro Castorio ponit et quaedam reticet quae vel in prototypo deerant vel graece enuntiare nescivit. Praeterquam quod sermone utitur admodum barbaro, pessimam quoque usurpat scribendi rationem suo tempore usitatam, et vocales perpetuo permiscet. Phrasim anonymi nostri italo-graeci ubique intactam reliquimus, neque nostras ipsi emendationes obtrudere aequum erat. Ne tamen legentibus nimium pararemus fastidium, modum scriptionis ad communiorem usum reduximus, lectore plerumque non monito. Acta illa saeculo circiter XII in coenobio Cryptae Ferratae scripta esse crediderim, nec umquam monasterii muros transiisse.

[12] [nequaquam primigenia sunt.] Quamvis de Actis italo-graecis veluti primigeniis traducendis neminem serio cogitaturum esse existimenus, praetermittendum tamen non est nonnullis placuisse Acta sanctorum Quattuor vulgata graece primum scripta esse, dein latine reddita. Et attulerat quidem M. Büdinger tenuiora quaedam indicia, ut est nomen graecum Asclepii pro Aesculapio et verborum coniunctiones ab usu latinorum alienas, verbi gratia: inveniuntur viri doctiores horum huius artis, ubi genetivus pro ablativo graecam manum arguere existimabat [Oesterreichische Geschichte, t. I (Leipzig, 1858), p. 31.] . Ipse tamen postea de re dubitavit, candideque fassus est argumentis allatis nullam inesse efficaciam [Untersuchungen zur Kaisergeschichte, t. III, p. 371. Nomen Asclepii usitatissimum esse ibidem notavit, ex Bullettino dell' Instituto, 1862, p. 26.] . Meliora sibi occurrisse censuit Hunziker, dum ostendere conatus est locos integros, latino sapore destitutos, graecam originem olere, v. gr.: si omnia opera eorum in nomine Christi sui magnifica esse noscuntur, non est crudele sed magis gloriosum (c. 14), quae graece ita reddit: εἰ πάντα τὰ ἔργα αὐτῶν ἐν ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ αὐτῶν μεγαλοπρεπῆ εἶναι γιγνώσκεται, οὐκ ἔστι δεινόν, ἀλλὰ μᾶλλον ἔνδοξον. Et haec: quodam die imperante Diocletiano (c. 1) melius intellegi asserit si graece κελεύσαντος Διοκλητιανοῦ scriptum esse, non vero βασιλεύοντος, contendas [Apud Büdinger, Untersuchungen, t. III, p. 6.] . Nec desunt quae ad roborandam eius sententiam addideris, veluti haec: multa opera … facta est πολλὰ ἔργα πεποίητο, sanitates = ἰάματα, virtus = δύναμις, etc. Verum haec non ita peritos permoverunt ut illam opinionem amplecterentur, quae neque Rossio [Bullettino, 1879, p. 63.] nec Meyero [Forschungen zur Deutschen Geschichte, t. XVIII, p. 589.] placuit, quamque confutare aggressus est Petschenigius compluribus allatis exemplis ostendendo singula verba et dicendi genera, quae nonnisi e graeco ore prodire potuisse contendunt, iam saeculis saltem V et VI in usum loquendi et scribendi latinorum maxime ex sacrorum librorum versionibus transiisse [Sitzungsberichte der K. Akademie der Wissenschaften, t. XCVII, p. 770.] . In his saepissime occurrit [Exempla apud Rönsch, Itala und Vulgata, 2e Aufl. (Marburg, 1875), p. 435. Cf. H. von Soden, Das lateinische Neue Testament in Africa zur Zeit Cyprians, Texte und Untersuchungen, t. XXXIII (Leipzig, 1909), p. 345 – 52.] v. gr. genetivus comparationis (maior eius), numerus singularis cum neutro plurali (ut manifestetur opera, divulgabatur haec omnia verba) et alia veluti sanitates pro ἰάματα [Rönsch, ibid., p. 274.] . Ex his sane efficitur nihil obstare quominus Acta nostra latine concepta fuerint, quin, ideo id magis probabile videri quia in Pannonia, ubi eadem collecta esse censentur, lingua latina non graeca vulgaris erat. Verum etiam graece scribi potuisse, ita ut plurima in latina versione graeca vestigia remanserint, nemo non concedet.

[13] [Acta SS. Flori et Lauri nostris similia.] At apud graecos nullum omnino fragmentum Actorum nostrorum deprehensum est, neque in synaxariis eorum de sanctis Simproniano, Claudio, Nicostrato, Castore, Simplicio ulla mentio occurrit. Non tamen negaverim fabulatorem illum Alexium qui Acta SS. Flori et Lauri conscripsit [BHG2. 660 – 664.] et ipsos sanctos se novisse mentitur [Act. SS., Aug. t. III, p. 521.] , de historia martyrum Pannoniorum aliquid audiisse. Mira enim est gestorum similitudo, si minutiora non attendas. Erant enim sancti Florus et Laurus, si Pseudo-Alexio fidem praestes, lapicidae insignes, in Illyrico artem suam exercentes, praecipuaque Licinii imperatoris benevolentia gaudentes. Cuius iussu cum templum exstruxissent, primum apud imperatorem accusantur, sed ab eodem dimittuntur. Postea vero, audiens Licinius idola, quibus templum impleverat, ab ipsis eversa, crudis eos nervis caedi iubet et vivos tandem in puteum deici. Vide in rebus praecipuis quanta utriusque historiae convenientia. Quis casu et fortuito haec omnia iterato evenisse credat?

[14] [Petri Parthenopensis paraphrasis,] Passionis antiquae sanctorum Quattuor Coronatorum paraphrasim habemus a Petro quodam cognomini Petro Neapolitano episcopo dicatam. Petrum illum “Parthenopensis ecclesiae levitam” seu subdiaconum Neapolitanum esse, qui saec. X alias Passiones [F. Savio, Pietro suddiacono Napoletano agiografo del secolo X, Atti della R. Accademia delle Scienze di Torino, t. XXXVI (1901), p. 303 – 17.] de caenoso rivulo, ut cum ipso loquamur, elevavit [Anal. Boll., t. XX, p. 327 – 28.] , admodum probabile est. Tripartita est codicum series in quibus illam repperimus. Codices enim P ex antiquissimis Passionis exemplaribus A Petri paraphrasim deductam esse ostendunt. In codicibus Q recentioris B vestigia indubia reperire est, quippe qui nomina quattuor corniculariorum prodant. Plurimum a praecedentibus discrepant codices R, qui multis in locis magis ad Porphyrianum archetypum reducti videntur, quosque, ut ex sequentibus manifestum erit, Adoniana contagio invasit.

[15] [in codicum] Porro Petrinae lucubrationis codices praecipui hi sunt:

P 1 = Codex Casinas 148, membraneus, paginarum 526, 0m,44 × 0,30, duplici columna littera longobardica exaratus a Martino monacho, anno 1010, ut docet nota p. 513 inscripta [Bibliotheca Casinensis, t. III, p. 306.] . Legitur Passio p. 289 – 301, sub hoc lemmate: VI id. nov. sanctorum quattuor coronatorum. Tum prologus, tum scriptoris Neapolitani nomen desiderantur.

P 2 = Codex bibliothecae Regiae Bruxellensis 8936 – 38, qui est ex Collectaneis Bollandianis pro diebus nov. 8 – 10. Continet, cum aliis apographis, Passionem auctore Petro, ex secundo codice monasterii Sanctae Caeciliae trans Tiberim, quem habuit Baronius, nosque frustra quaesivimus. Apographum, quod diligenter collatum esse cum antiquo exemplari et nota margini ascripta et res ipsa docet, pro codice nobis erit. Lectiones aliquot, quae solam scribendi rationem attingunt (v. gr. ammirabilis pro admirabilis) silentio pressimus.

P 3 = Codex bibliothecae Vaticanae 6076, chartaceus, foliorum 171, 0m,413 × 0,275, paginis bipartitis exaratus anno 1601, et ex eodem passionali Sanctae Caeciliae exscriptus [Catal. Lat. Vatic., p. 176 – 180.] . Inest fol. 73v – 76 Passio sanctorum quattuor coronatorum, quam postquam obiter inspeximus, cum apographo codicis P 2 nullatenus censuimus conferendam.

[16] Q 1 = Codex bibliothecae Vallicellanae lX, membraneus, foliorum 216, 0m,516 × 0,35, paginis bipartitis manu beneventana exaratus saec. XI. Inest Passio fol. 153 – 157.

Q 2 = Codex Florentinus bibliothecae Laurentianae, olim Mugellanus de Nemore XIII, membraneus, foliorum 283, formae maximae, geminis columnis saec. XII exaratus [Bibliotheca Laurentiana Leopoldina, t. I (Florentiae, 1791), p. 566 – 78,] . Passionem, quae integra est, multis licet mendis foedatam, contulimus. Hoc ex codice Petri prologum primus protulit Bandinius [T. c., p. 575.] .

[17] [tripartita serie servata,] R 1 = Codex Casinas 139, membraneus, paginarum 732, 0m,44 × 0,29, littera longobardica saec. XI exaratus. P. 182 – 195: Passio sanctorum quattuor coronatorum, anonyma, prologo destituta et in lectiones duodecim partita [Bibliotheca Casinensis, t. III, p. 253 – 59.] . Ex hoc codice edita est in Bibliotheca Casinensi [T. c., florilegium, p. 160 – 65.] . Postquam illam iterum contulimus, satius visum est ab eius lectionibus afferendis abstinere, ne mole superflua paginas nostras gravaremus. Ceterum facilis ad recensionem R accessus patet, et qui resciscere cupit quibusnam in locis maxime ab editione nostra discrepet, conferat in primis cc. 6 et sequentia, in quibus tamen nihil reperiet quo dubia intricatissima nobis proposita solvat. Ultima Passionis verba, ut in codicibus R leguntur, exscribere operae pretium est: Post duos autem annos martyrii supradictorum quinque martyrum, cum horum quattuor coronatorum nomina minime repperirentur, statuit beatus Miltiades episcopus ut anniversaria eorum dies sub nominibus predictorum quinque martyrum recoleretur. Intercurrentibus tamen aliquot annis, cuidam sancto viro etiam nomina eorum revelata sunt; sed festivitas, ut fuerat statuta celebris, in aliorum martyrum festivitate permansit quattuor coronatorum nomine insignis. Ad laudem et gloriam domini nostri Iesu Christi, qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat Deus in saecula saeculorum. Amen. Qui cum epitome Adoniana, ad 8 novembris, mox afferenda (infra, n. 38), haec contulerit, non res tantum sed et verba exinde deprompta esse perspiciet.

R 2 = Codex Casinas 149, membraneus, paginarum 402, geminis columnis, littera beneventana saec. XI exaratus [Bibliotheca Casinensis, t. III, p. 313 – 15.] . P. 156 – 167: Passio sanctorum martyrum quattuor coronatorum, eadem quae exstat in R 1.

[18] [a sola Passione antiqua pendet.] Petri Parthenopensis paraphrasis, qualis legitur in codicibus P, Q, inedita est, eamque Actis antiquis subiungimus, quorum et lectiones aliquot et formam suo modo comprobat, novoque ostendit exemplo quanta posteris negotia creaverit qui Romanam Passionem cum Pannonica coniunxit. Neque enim Petro successit, etiam summo studio conitenti, eam faecem eliquare, unde etiam suo modo id aggressus est qui codicem Q 2 conscripsit, cum pro Miltiade nunc Gaium papam, nunc Gelasium posuit. Haec autem a scriptoris ingenio, ut temporum confusioni consuleret, profecta esse, minime vero a testibus antiquis accepta sedulo notandum est.

§ II. De ceteris testimoniis ad eosdem referendis.

[19] [Depositio martyrum Romana.] Antiquissimum omnium de sanctis nostris testimonium praebet romana Depositio martyrum his verbis: Vidus novembris Clementis, Semproniani, Claudi, Nicostrati in comitatum, de quo laterculo non pauca notanda sunt. Error librarii procul dubio est in die mensis, qui facile in VI idus corrigitur, ut postulat antiqua traditio etiamnum vigens. Clemens huc certo non pertinet, ab alio vicino loco, puta a IX kal. decembres [Ita opinatur L. Duchesne, Le Liber pontificalis, t. I, p. 12. Aliter De Rossi, Bullettino, 1879, p. 75: “ignoto o corrotto e Clemente.” Alium quoque Clementem esse censet Lightfoot, The Apostolic Fathers, Part. I, vol. I, 1 (London, 1890), p. 251.] librariorum quoque vitio translatus. Castoris et Simplicii nomina utique reticentur. Nullum tamen dubium esse potest quin turma sanctorum Pannoniorum designetur, quorum proinde memoriam Romanam ecclesiam iam medio saeculo IV coluisse constat.

[20] [Quid comitatus.] Ancipites haeremus in ultimo hoc laterculi vocabulo in comitatum, cum satis constet in Depositione martyrum laterculos nomine loci ubi iacent martyres eorumque celebrantur commemorationes concludi, v. gr. in Callisti, in Lavicana, in Trasonis, nulla vero in litterarum monumentis de Comitatu veluti loco urbano vel suburbano mentio occurrat. Comitatus accipitur pro comitibus principis itinerantis [O. Seeck ap. Pauly-Wissowa, Realencyclopaedie der classischen Altertumswissenschaft, t. IV, p. 622.] , et notissima est partitio militum comitatensium et palatinorum [Th. Mommsen, Das Römische Militarwesen seit Diocletian, Hermes, t. XXIV (1889), p. 225 – 33; Seeck, t. c., p. 619 – 22.] ; dein paulatim adhibetur pro principis aula, ut in rescripto Diocletiani et Maximiani, anno 286 Nicomediae dato: cum … te[que] ob medendi curam comitatu nostro discedere non posse palam sit [Cod. lust. VIII, 35, 2. Cf. Seeck, t. c., p. 622.] . Nusquam tamen de certo loco usurpatum repperimus vocabulum quod nonnulli, in re nostra, de villa principis ad duas Lauros intellegere voluerunt, quae reapse in via Labicana, miliario ab urbe Roma plus minus tertio sita erat, ubi martyres nostri sepulti dicuntur cum aliis sanctis in arenario [De Rossi, Bulletino, 1879, p. 76 – 77; G. Tomassetti, in Archivio della R. Società Romana di storia patria, t. XXV (1902), p. 79 – 92.] . Coniecturam probare non ausim, cum in fastis romanis haec coemeteria solo nomine viae designari soleant, v. gr. V idus septembris Gorgoni in Lauicana. Aliam interpretandi viam ingressus est Muratorius, locum corruptum asserens atque INCOMITATVM scriptum fuisse pro IVCORONATORVM [Liturgia romana vetus (Opere, t. XIII, 1, Arezzo, 1771), p. 72.] ; quod ut argute et sollerter excogitatum, ita arbitrarium videtur et indoli kalendarii seu Depositionis martyrum minus consonum. Nec tamen certam esse lectionem in comitatum existimo; proinde, donec de eadem constet, ignorare malo quam divinare.

[21] [Martyrologii hieronymiani codices antiqui;] In martyrologio hieronymiano ita sancti nostri nuntiantur die VI id. nov. Romae ad Celio monte Sinproniani, Claudii, Castoris, Nicostrati, ut habet codex Bernensis [Act. SS., Nov. t. II, p. [140].] . In reliquis codicibus de Caelio monte tacetur. Quod etiam pridie, scilicet VII id. nov., iidem sancti iam occurrunt, id ex communi huius centonis lege declarandum est, et scriptorum oscitantiae tribuendum. Quod vero etiam postridie, V id. nov., iterum recurrant, et hac quidem forma: Romae Clementis, Simproni, id ex martyrum Depositione, qualem fere habemus, depromptum esse manifestum est, ubi Clementem in laterculum irrepsisse et V idus pro VI idus scriptum esse deprehendimus. De comitatu nihil; nisi vestigium vocabuli reperias in laterculi principio: in nicom., quod ab hieronymianorum sordibus non abhorret, et equidem probarem, nisi Nicomedia iam pridie occurreret.

[22] [codex Bernensis;] Lectionem Romae ad Celio monte, quam solus praebet Bernensis, primigeniam esse mihi persuasum non est, cum soleat feriale romanum sepulturae martyrum locum commemorare, nec cuipiam in mentem venire possit sanctos nostros, e Pannonia allatos, in monte Caelio, id est intra muros, quod lege prohibebatur, depositos esse. Neque dixeris martyres in via quidem Labicana sepultos, in urbe vero basilicam habuisse in qua praecipue colebantur, et hanc esse sanctorum Quattuor ecclesiam Caelimontanam, a martyrologo designatam. Saeculo enim V inuente martyrum depositio celebris habebatur in loco ubi requiescebant, neque tunc temporis ulla in urbe basilica vel titulus martyribus dicata cernuntur. Inscriptio igitur illa ad Coelio monte e kalendario romano vetustissimo, qui hieronymianorum fons est, minime fluxit, sed tempore sequiore, quando iam sanctis Quattuor Coronatis titulus Coelimontanus nuncupabatur, interpolata est.

[23] [codices recentiores;] Ex hieronymianis codicibus recentioris aevi nihil prorsus, quod supra allatis aliquid lucis affundat, accipitur. Quod enim nonnulli habent, cum Sangallensi 915, qui anno 956 exaratus est, Romae sanctorum quattuor coronatorum, id est Severi, Severiani, Carpophori et Victorini, et aliorum quinque sanctorum martyrum, id est Claudii seu ceterorum [Act. SS.,t. c., p. [66].] , e martyrologiis saeculi IX, vel ex ipsa Passione, qualis est in codicibus B, huc permanasse patet.

[24] [laterculus diei 25 maii,] Ne quicquam de sanctis nostris omisisse videamur, obiter quoque notabimus, in codicibus antiquis Bernensi et Wissenburgensi ad diem VIII kl. iun. haec legi: Polegrati et aliorum IIII coronati, quae hinc de Polycrate et sociis, illinc de martyribus Pannonicis seu Romanis interpretari pronum est [De Rossi, Roma sotterranea, t. I. p. 145.] . At nihil tale in prototypo scriptum erat; nam si optimum Epternacensem codicem adduxeris, nullo negotio laterculum ita restitues: Policrati et aliorum IIII Gortuna civitate, quippe coronati pro Gortuna inepte legerunt librarii.

[25] [Martyrologium Bedae.] Undenam desumpta sit annuntiatio Bedae VI id. nov. Romae natale sanctorum quattuor coronatorum Claudii, Nicostrati, Symphoriani, Castorii et Simplicii [Act. SS., ||Mart. t. II, p. XXXVIII. Cf. Quentin, Les martyrologes historiques, p. 55.] , haud ita liquet; certe non ex hieronymianis, neque probabilius ex ipsis Actis, cum ea pro suo instituto auctor in epitomen redegisset. Ad sacramentaria confugiendum videtur, quorum antiquissima cum Beda plane consentiunt. Ita Gregorianum: [Sacramentaria: Gregorianum,] VI id novembris natalis sanctorum quattuor coronatorum. Et sequitur oratio: Praesta quaesumus, omnipotens Deus, ut qui gloriosos martyres Claudium, Nicostratum. Symphorianum, Castorium atque Simplicium, fortes in sua confessione cognovimus, pios apud te in nostra intercessione sentiamus. Et praefatio: Vere dignum et iustum est, aequum et salutare, nos tibi semper et ubique gratias agere, Domine sancte, pater omnipotens, aeterne Deus, celebrantes sanctorum natalitia coronatorum… [P. G., t. LXXVIII, p. 147; M. Rule,, The Missal of St Augustine's Abbey Canterbury (Cambridge, 1896), p. 119. In codice bibliothecae Capituli Mutinensis, II, 7, saec. IX – X (Ebner, Quellen und Forschungen zur Geschichte des Missale Romanum, Freiburg i. B. 1896, p. 94), suo loco legitur oratio cum nominibus sanctorum quinque. In margine vero, manus paulo recentior ascripsit binas orationes de sanctis quattuor coronatis Severo, Severino (sic), Carpophoro, Victorino. De Rossi, Bullettino, 1879, p. 86.] .

[26] [Gelasianum,] Paulo aliter Sacramentarium a Gelasio dictum: In natali sanctorum quatuor coronatorum Costiani, Claudi, Castori, Simproniani VI idus novembres, ubi Costianus est pro Nicostrato et deest Simplicius. Haec autem recitatur oratio: Annua martyrum tuorum, Domine, vota recurrimus, maiestatem tuam suppliciter deprecantes, ut cum temporalibus incrementis prosperitatis aeternae coronatorum capiamus augmenta [H. A. Wilson, The Gelasian Sacramentary (Oxford, 1894), p. 203.] . [Leonianum.] In sacramentario Veronensi seu Leoniano, in natali sanctorum quattuor coronatorum, eadem est oratio, sed ita desinit: ut cum temporalibus incrementis prosperitatis aeternae capiamus augmentum [Ch. Lett Feltoe, Sacramentarium Leonianum (Cambridge, 1896), p. 148.] . Etiam proferre iuverit quae in nonnullis codicibus Gregorianis recentioris aetatis missae sanctorum quattuor praenotantur: [Glossa recentior.] Quattuor coronatorum nomina haec sunt: Severus, Severianus, Victorinus et Carpophorus,quorum dies natalis, per incuriam neglectus, minime reperiri poterat; ideo statutum est ut in eorum ecclesia horum quinque sanctorum, qui in missa recitantur, natalis celebretur, ut cum istis eorum quoque memoria pariter fiat [P. L., t. LXXVIII, p. 147. Cf. quae inferius de Pseudo-Alcuino dicturi sumus.] . Quae clausulae Actorum recensionis B paraphrasis est ita tamen concepta ut in singulis fere assertis eidem adversetur. Nam natalem neglectum ponit pro nominibus haud repertis et quidem per incuriam, et anniversarii utriusque coniunctionem omnino aliter, non tamen magis perspicue exponit.

[27] [Itinerariorum testimonia] In Actis sanctorum nostrorum de Pannoniorum sepultura tacetur, Romanos via Labicana miliario plus minus tertio depositos esse asseritur. Qua de re audiendi sunt qui coemeteria et sacra urbis loca pie lustrarunt antequam martyrum corpora, urgentibus temporum procellis et reliquiarum colligendarum pia vesania, ubique distraherentur. Primo libellus qui Notitia ecclesiarum Urbis Romae inscriptus est et saeculo VII compositus videtur: Ad Helena via Campania multi martyres pausant. In aquilone parte ecclesia Helenae primus Tiburtius martyr. Postea intrabis in speluncam: ibi pausant sancti martyres Petrus presbiter et Marcellinus martyr. Postea in interiore antro Gorgonius martyr et multi alii et in uno loco in interiore spelunca XL martyres et in altero XXX martyres et in tertio IIII coronatos et sancta Helena in sua rotonda [De Rossi, Roma sotterranea, t. I, pp. 139, 178.] . Libellus De locis sanctis martyrum, qui eodem saec. VII scriptus esse censetur, eadem ita testatur: Iuxta viam vero Lavicanam ecclesia est sanctae Elenae, ubi ipsa corpore iacet. Ibi isti sancti dormiunt: Petrus, Marcellinus, Tyburtius, sancti XXX milites, Gorgonius, Genuinus, Maximus, IIII coronati, id est Claudius, Nicostratus, Simpronianus, Castorius, Simplicius. Ibi et in cryptis innumera martyrum multitudo sepulta iacet [C. L. Urlichs, Codex urbis Romae topographicus, p. 83; De Rossi, t. c., pp. 142, 178,] . Minus distincte Wilhelmus Malmesburiensis, qui fonte etiam saec. VIII antiquiore usus esse creditur: Ibi sunt prope Petrus, Marcellinus, Tiburtius, Geminus, Gorgonius, et quadraginta milites et alii innumerabiles, et non longe sancti quattuor coronati [Urlichs, t. c., p. 88; De Rossi, t. c., p. 179.] .

[28] [de romana Quattuor Coronatorum sepultura.] Ex hisce igitur testibus et ex Actis habemus Quattuor Coronatorum sepulcrum in coemeterio viae Labicanae quaerendum esse; attamen locus ab archaeologis diligenter quaesitus, hucusque repertus non est [O. Marrucchi, in Nuovo Bullettino di archeologia cristiana, 1898, p. 186.] . Neque etiam ex allatis solvitur dubium, quinam sint illi martyres nomine Quattuor Coronatorum designati. Qui enim primum et tertium testimonium cum Actis contulerit, solos quattuor cornicularios seu martyres Romanos in Via Labicana iacuisse intelleget; ex libello vero De locis solos quinque Pannonios. Et hic rursum oritur magna controversia, quam non est huius loci dirimere. Id tamen notasse iuverit, hunc nostrum libellum non ex sanctorum Passionibus compilatum, sed ex ipsis sanctorum sepulcris inspectis materiem subministratam esse. Hinc nomina martyrum ab auctore in titulo sepulcrali lecta esse, haudquaquam ex libris excerpta non improbabiliter conieceris.

[29] [Libri pontificalis,] Maximi momenti nobis videtur et sedulo expendendus, non tantum ad historiam reliquiarum sanctorum Quattuor persequendam, sed ad Acta eorundem, qualiter in plerisque libris leguntur intellegenda, locus Libri pontificalis, in Vita Leonis IV (847 – 855), qui ex presbytero tituli Quattuor Coronatorum assumptus est in summum pontificem: Ipse vero a Deo protectus et beatissimus papa multa corpora sanctorum, quae diu occulta iacuerunt, summo studio summoque cordis affectu, ad honorem omnipotentis Dei, infra huius alme urbis menia congregavit mirifice. Nam et corpora sanctorum IIII coronatorum sollerti cura inquirens repperit; pro quorum desiderabili amore basilicam quae sanctorum fuerat nomini consecrata, quam ipse usque dum ad pontificii deductus est apicem, prudentissimo moderamine rexit, quae per solitana curricula temporum quassata vetustatis defectu et pene ruinis confracta diu antiquitus videbatur convulsa, supernae virtutis annuente clementia, in splendidiorem pulcrioremque statum perduxit a fundamentis, ad laudem omnipotentis Dei, eorumque sacratissima corpora cum Claudio, Nicostrato, Simphroniano atque Castorio et Simplicio, necnon Severo, Severiano, Carpoforo et Victorino, III fratribus, verumtamen Marius, Audifax et Abbacuc, Felicissimo et Agapito, Ypolito quidem cum suis familiis numero XVIII, Aquila et Prisca, Arseo, Aquino, Narcisso et Marcellino, Felice Simetrioque, Candida atque Paulina, Anastasio et Felice, Apollione et Benedicto, Venantio atque Felice, Diogene et Liberali, Festo et Marcello atque Superantio, Pudentiana et Benedicto, Felice et Venanto necnon et capite sancti Proti sanctaeque Ceciliae, sancti Alexandri, sanctique Sixti et sancti Sebastiani atque sacratissimae virginis Praxedis, pariter sub sacro altare recondens locavit, et alii multi, quorum nomina sunt Deo cognita [L. Duchesne,Le Liber pontificatis, t. II, p. 115 – 116.] .

[30] [martyrum translationem referentis,] Hic primum notasse iuverit pontificem corpora sanctorum e coemeteriis suburbanis congregasse et in almae urbis moenia intulisse; quod de plerisque satis constat, quos prius in diversis viis requievisse novimus, v. gr. Marium, Audifacem et Abbacuc in via Cornelia, Felicissimum et Agapitum in via Appia, coemeterio Praetextati, Hippolytum in Tiburtina. Porro Severus, Severianus, Carpophorus et Victorinus, quorum nomina in Actorum recensione B inserta esse iam diximus [Supra, p. 750, n. 4.] , ii ipsi sunt (sed pro Severo lege Secundum) qui, teste Depositione martyrum, VI idus augusti colebantur et in Albano iacebant coemeterio [De his De Rossi, Bullettino, 1869, p. 65 – 78.] .

[31] [codex C alteri praestare videtur.] Neque omittenda est gravissima lectionum varietas inter codicem Parisinum 5516 (= D), qui ante medium annum 861 exaratus est [Duchesne, t. c., p. II.] , quemque exscripsimus, et Parisinum 5140 (= C), saec. XI, cuius haec sunt de sanctis nostris verba: Nam et corpora sanctorum martyrum IIII coronatorum sollerti cura inquirens repperit … eorum sacratissima corpora, scilicet Claudii, Nicostrati, Simphoriani atque Castorii et Simplicii cum Severo, Severiano, etc. Si primum sequaris, Quattuor Coronatos praeter Claudium et ceteros Pannonios repertos esse a pontifice intellegas necesse est; si altera lectio vera est, Claudium et socios ipsos esse Coronatos oportet. Utra eligenda sit vix dubium videretur, si sola codicum antiquitas pro argumento esset. At res ipsa perpendenda est. Fac enim pontificem non solos Pannonios Claudium cum sociis, sed et quattuor Romanos repperisse, quod D intellexisse videtur. Cum haec plane consona sint Actis, qualia iam ab integro saltem saeculo legebantur, frustra exquiritur causa quare C haec emendanda censuerit, et unam pro gemina martyrum turma inventam esse voluerit. Contra si de solis quinque Pannoniis primum mentio erat, non ita mirum est scriptorem, qui Acta legerat, ad historiae normam libellum accommodare voluisse. Quae cum ita sint, codicem D hoc loco alteri anteponendum esse minime exploratum est.

[32] [Geminus de reliquiis Caelimontanis] In basilica SS. Quattuor Coronatorum in pariete ad laevam affixus est lapis cum bipartita inscriptione, quam lectoribus proponendam censemus. Undenam assumptus sit docent haec verba marmori insculpta: Vetus hic lapis in ara maxima sanctorum corporibus erat impositus. Porro haec legimus in parte lapidis sinistra.

[titulus,] † BEATVS LEO. IIII. PAPA
PARITER SVB HOC SACRO ALT (A)R(E)
REC(ON)DENS COLLOCAVI(T) CORPORA S(AN)C(T)OR(VM)
M(A)R(TYRVM) CLAVDII. NICOST〈RAT〉I. SIMPRONI
CAST(ORIS) ET SIMP(LICII). ET IIII FR(AT)R(V)M. SEVERI
SEVERIANI. [quorum prior] CARPOFORI. ET VICTO
RINI. MARII. AVDIFAX ET ABBACV(M)
FELICISSIMO. ET AGAPITO. YPPOL(I)T(O)
QVIDE(M) CV(M) SVA FAM(I)L(IA) NV(MER)O. X. ET
VIIII. AQVI(LI)NI. ET PRISCI. ARSEI
AQVI(LI)NI. NARCISI. ET MARCELLI
NI. FELICIS. SIMETRII. CANDI
DAE ATQ(VE) PAVLINAE. ANASTASII
ET FELICIS. APOLLIONIS.
ET BENEDICTI. VENANTII
ATQ(VE) FELICIS. DIOGENIS ET LI
BERALIS. FESTI. ET MARCELLI.
ATQ(VE) SVPERANTII. PVDENTIANE.
ET BENEDICTI. FELICIS ET BENE
DICTI. NEC N(ON) CAPITA SANCTOR(VM)
PROTI S(AN)C(TA)EQ(VE) CECILIA. E.
S(AN)C(T)I ALEXANDRI. S(AN)C(T)IQ(VE) XISTI
ET S(AN)C(T)I SEBASTIANI. ATQ(VE)
SACRATISSIME VIRGINIS
PRAXEDIS. ET ALIA MVLTA
CORPORA SANCTORVM
QVORVM NOMINA DEO
SVNT COGNITA.

Ad dextram vero haec scripta sunt:

† ANNO AB INCARNATIONE
D(OMI)NI N(OST)RI I(ES)V CH(RIST)I MILLESIMO
CENTESIMO XI. INDICTIONE
IIII. V. IDVS IVNII DOMINVS
PAPA PASCHALIS SECVNDVS. XII
PONTIFICATVS SVI ANNO IVSIT
CAVARE SVB ALTARE
QVOD PRIVS COMBVSTVM
ET CONFRACTVM FVERAT
ET INVENIT DVAS CONCAS
VNAM PORPHERETICAM
ET ALIAM EX PROCONISSO
IN QVIBVS ERANT RECONDI
TA SACRA CORPORA SV
PRADICTORVM SANTORVM
IN TERTIA VERO DIE IVSIT
VNDIQVE MVNIRE CON
CAS. ET DESVPER ALTA
RE RENOVARE. AD
MEMORIAM. ET ONO
REM SANCTORVM. ET
LAVDEM DOMINI
NO(S)TRI I(ES)V CH(RIST)I

Utrumque titulum eodem tempore, videlicet sedente Paschali II (1099 – 1118), tabulae incisum esse litterarum nota prodit [Utrumque iam ediderunt P. A. Galletti, Inscriptiones romanae infimi aevi Romae exstantes, t. I, p. XXVI, et haud sine mendis V. Forcella, Iscrizioni delle chiese ed altri edificii di Roma, t. VIII, n. 717.] .

[33] [exemplum antiquius exscribere videtur.] Minoris momenti in re nostra est inscriptio Paschalis II, de qua id tantum notari velim duas concas, unam porphereticam et aliam ex proconisso, non tam ex rebus ipsis quam ex Actis (cc. 3, 4, 10, 12, 15, 16, 22) descripta videri. Prior vero titulus cum Libro pontificali conferendus est, quocum ita convenit ut ex eodem excerptum nonnullis visum sit [Erbes, in Zeitschrift für Kirchengeschichte, t. V, p. 481; Duchesne, Le Liber pontificalis, t. II, p. 136.] . Fateor mihi contra Leonis IV gesta legenti statim in mentem venisse martyrum catalogum e titulo exscriptum esse, non illo quidem qui superstes est et saec. XII exaratus, sed ex eius archetypo, quod, sedente Leone, ad rei memoriam positum esse conicere fas est. Porro notandum est ex inscriptione minime infirmari quod de lectione codicis C eiusque probabili praestantia superius dictum est [Supra, p. 755, n. 31.] . Nihil enim de Quattuor Coronatis veluti a Pannoniorum turma diversis asserit, et primo loco Claudium, Nicostratum et ceteros enumerat. Non nego rem aliter expediri a Rossio, cui vox pariter, initio lapidis expressa, grave indicium videbatur inventionis et translationis aliorum corporum, alterius etiam tituli deperditi, in quo Coronatorum Quattuor memoriam inscriptam fuisse autumat [Bullettino, 1879, p. 82.] . Atqui hanc non esse vim vocabuli pariter mihi probabile est, quodque etiam seu eodem modo interpretatur Rossius, equidem simul seu uno tempore intellego; neque titulum deperditum, cuius nullum vestigium est, coniectura fingere consultum esse videtur.

[34] [Acta S. Sebastiani.] In Actis S. Sebastiani [BHL. 7543.] , quae ante saec. VII exstitisse perhibent [H. Hagen, in Sitzungsberichte der kais. Akademie der Wissenschaften, phil. hist. Classe, t. CVIII (1885), p. 25 – 50.] , narratur (cc. 7, 11, 20), conversio et martyrium sanctorum Nicostrati, Claudii, Castorii, Simproniani vel Symphoriani [Act. SS., Ian. t. II, p. 276, annot. a.] et Victorini, quae martyrum Pannoniorum nomina sunt praeter Victorinum, qui in recensione B unus est ex quattuor corniculariis. Si tamen hagiographo fidem praestes, eorumque sanctorum gesta cum Actis Quattuor Coronatorum conferas, homines omnino diversos esse, sed cognomines, intellegas oportet. Nam Claudius commentariensis fuisse perhibetur, Nicostratus primiscrinius, cuius frater erat Castorius; Victorinus frater Claudii esse censetur, Symphorianus autem eiusdem filius; qui omnes a S. Sebastiano Romae fidei christianae initiantur, et a Polycarpo presbytero baptismo donantur. Dum autem martyrum corpora per ora Tiberina requirunt, a persecutoribus comprehensi sunt, iterum et tertio torti; tandem in mare praecipites dantur. Quamvis haec nullo pacto cum Actis nostris congruant, nulla ratione movemur ut Claudium, Nicostratum, Simpronianum, Castorium — ut de Victorino tantisper taceamus — alios esse a Pannoniis censeamus. Etenim Acta Sebastiani ea plane ratione concinnata esse patet qua usi sunt quicumque gesta sanctorum Romanorum conscripsere [Anal. Boll., t. XVI, p. 235 – 52; t. XIX, p. 444; H. Delehaye, Les légendes hagiographiques, p. 44.] . Passiones videlicet martyrum ad instar dramatis sacri ita componunt ut personas plerasque notissimas, sed temporibus et locis segregatas, undique conquirant, pro arbitrio novas inter easdem constituant cognationes, munera vero et officia eisdem affingant et singulis suas partes distribuant, nulla veritatis habita ratione, solo pietatis et delectationis intuitu. Ea plane audacia hagiographum qui S. Sebastiani gesta conscripsit egisse indubium est, et sanctos Pannonios, qui Romae colebantur, quosque fortassis Romanos existimabat, cum S. Sebastiano coniunxisse, quo lectorum iucunditati melius consuleret. Easdem ergo habemus personas, at historiam prorsus fictam proindeque neglegendam.

[35] [Martyrologia Flori,] Non neglexere qui saec. IX martyrologia, quae dicunt historica, conflarunt, sanctorum nostrorum gesta, atque rem iam pridem intricatam penitus perturbarunt. Et ut a Floro incipiamus, ille quidem intellexit utrimque, scilicet in Actis nostris et in Actis S. Sebastiani, eosdem commemorari martyres, quorum et debita die nomina recte recitat, verum, ut brevem eorundem historiam texeret, relictis Actis Quattuor Coronatorum, quae fortasse ignoravit, ad S. Sebastiani Passionem recurrit. [8 novembris ex Actis S. Sebastiani;] Eius verba accipe [H. Quentin, Les martyrologes historiques, p. 275.] : VI id. nov. Romae, natale sanctorum quatuor coronatorum Claudii, Nicostrati, Symphroniani, Castorii et Simplicii, quos [praefectus urbis] cum [per decem dies minis et blanditiis in nullo penitus movere potuisset, tertio tormentis] atrocibus vexatos [iussit in medio mari praecipites dari]. Sicque [immensis arctati ponderibus ac pelagi fluctibus] immersi, [in loco mundo inter aquas, coronam martyrii celebrarunt]. Nempe, laterculo 8 novembris, quale apud Bedam legitur, nulla habita ratione Victorini, martyrii historiam ex verbis — uncis ea comprehendimus — Actorum S. Sebastiani contexuit.

[36] [Adonis,] Adoni res aliter visa est, quippe qui martyres quinque, S. Sebastiani discipulos, a Pannoniis nostris secernendos esse censuerit. Et illos quidem laudat die VII iulii his verbis, quae ex S. Sebastiani Actis excerpsit [Giorgi, Adonis martyrologium, p. 320. Hic quoque intra uncos verba ipsa Passionis allata sunt.] : [7 iulii ex Actis S. Sebastiani,] Romae, natalis beatorum martyrum [Nicostrati primiscrinii, Claudii commentariensis, Castorii, Victorini, Simphroniani], quos beatus Sebastianus credere in Christum docuit, et sanctus Polycarpus presbyter baptizavit; qui cum [corpora sanctorum per ora Tyberina requirunt, tenti sunt, et ad Urbis praefectum perducti. Erat iudex Fabianus, qui eos hortabatur ad sacrificandum, per decem dies minis et blanditiis] cum eis [agens], et nullum [penitus potuit commovere. Tunc fecit de eis suggestionem imperatoribus: qui]que [iusserunt eos tertio torqueri. Cumque nulla ratione compulsi cederent, iusserunt eos in mare praecipites dari. Immensis] itaque [arctati ponderibus, pelagi fluctibus dati sunt], ut [in loco mundo inter aquas coronam martyrii celebrarent.] Porro, qua ratione ductus fuerit ut haec nonis iulii primus enarraret, quando in antiquis martyrologiis nihil tale occurrit, in aperto est [Quod iam perspexerat Sollerius noster, Act. SS., Iul. t. II, p. 462, n. 4.] . Qui enim S. Sebastiani gesta conscripsit, S. Nicostratum cum sociis ilico inducit postquam de S. Tranquillino dixerat eum apostolorum natalicii octavo die seu pridie nonas iulias martyrium subiisse [Act. SS., Ian. t. I, p. 276, n. 75.] . Tranquillinum proinde die 6 iulii Ado nuntiavit, postridie vero Nicostratum et socios, licet ex ipsis Actis colligere posset, eos decem saltem dies S. Tranquillino supervixisse.

[37] [8 novembris ex Actis nostris,] Die autem 8 novembris haec habet Ado [Giorgi, t. c., p. 567.] : VI idus novembris. Romae natalis sanctorum martyrum Claudii, Nicostrati, Symphoriani, Castorii et Simplicii, imperantibus Diocletiano et Maximiano [De Maximiano nulla est in Actorum codicibus mentio.] . Hi cum essent artifices insignissimi et marmorum caesores probatissimi, imperatori Diocletiano valde facti sunt accepti… Tum pergit in narranda breviter historia quinque Pannoniorum nunc suis, nunc ipsorum Actorum verbis utendo; tandem ita concludit: Post dies autem XLII venit quidam Nicodemus christianus, et levavit cum ipsis loculis corpora martyrum et in domo sua honorifice posuit. Passi vero sunt VI idus novembris.

[38] Dehinc subiungit [Giorgi, t. c., p. 567. Uncis rursum discernimus quae ex ipsis Actis Ado mutuatus est.] : Eodem die, natale sanctorum quatuor coronatorum, id est Severi, Severiani, Carpophori et Victorini. Hi cum impellerentur [ad sacrificandum, reluctantes, nec consensum impiis praebentes], perstiterunt in fide. [Nuntiatum est] autem [Diocletiano imperatori] qui [ilico iussit ut ante simulacrum] Aesculapii [ictibus plumbatarum caesi deficerent. Quorum corpora iussit in platea canibus iactari] et [iacuerunt ibi diebus quinque. Tunc] pii christiani venerunt, et collecta corpora sepelierunt [in via Lavicana, miliario ab urbe tertio, in arenario,] iuxta corpora sanctorum martyrum Claudii, Nicostrati, Symphoriani, Castorii et Simplicii. Passi sunt autem sexto idus novembris, post duos tamen annos passionis horum quinque martyrum. Cum autem [nomina eorum minime reperirentur], statuit [beatus Melchiades episcopus ut anniversaria] quatuor coronatorum dies sub nominibus sanctorum quinque martyrum [recoleretur]. Intercurrentibus tamen annis, cuidam sancto viro etiam nomina eorum revelata sunt. Festivitas vero ut fuerat statuta, celebris in aliorum martyrum festivitate permansit, ac locus quatuor coronatorum nomine insignis.

[39] [ab Adone] Ex uno fonte hanc ultimam Passionem haustam esse, videlicet ex Actorum recensione B, nullus dubito. Inde enim accepit Ado nomina Quattuor Coronatorum seriemque rerum gestarum, quas tamen ita enarravit ut quae pugnantia inter se esse perspiceret emendare, quae obscura illustrare conaretur. Quapropter sequentia ex ingenio confinxit: a) Ubi legebat S. Sebastianum cum Miltiade episcopo noctu venisse et corpora collegisse, pios christianos anonymos id officii genus martyribus praestitisse scripsit, quandoquidem Sebastianum non sub Miltiade sed sub Gaio vixisse ex eius Actis compertum habebat. b) Verba cum aliis sanctis in arenario de martyribus quinque Pannoniis interpretatur: iuxta corpora sanctorum Claudii, Nicostrati, Symphoriani, Castorii et Simplicii. c) Sententiam satis intricatam: quod factum est eodem tempore, sed cum post duos annos evenisset etc. ita planam reddit: Passi sunt VI id. nov. post duos tamen annos passionis horum quinque martyrum. d) Cum intellegeret repugnantia esse hinc quattuor cornicularios Severum, Severianum cet. nuncupari, illinc vero eorum nomina minime reperiri potuisse, nodum solvit addendo post annos aliquot sancto cuidam viro eadem revelata esse, sed non ideo distinctam festivitatem institutam esse, omnia quippe, uti a Miltiade constituta fuerunt, in usu permansisse.

[40] [partim emendatis.] De parvo Romano, uti dicunt, martyrologio nihil addendum, si verum est illud ipsum ab Adone compilatum esse [Quentin, t. c., p. 649 – 752.] . Ceterum mihi persuadere nequeo Adonem primum omnium nomina Severi Severiani cet. quattuor corniculariis dedisse. In omnibus enim vulgatae recensionis B codicibus, quorum nonnulli Adonis aetatem vix non attingunt, ea nomina leguntur, neque verisimile est anonymum scriptorem, qui ea ex Adone interpolaverit, revelationem illam cuidam sancto viro factam neglexisse, quae aptissime excogitatata est ad difficultatem omnibus obviam componendam, et ad mentem huius aetatis plane accommodata. Qua via turma sanctorum Albanorum in Acta Quattuor Coronatorum irrepserit, alio loco expendetur.

[41] [Martyrologium Usuardi,] Adonem de more sequitur et aliquantulum contrahit Usuardus, tum ad 7 iulii, ubi sanctorum Nicostrati, Claudii, Castorii, Victorini, Simphroniani elogium adducit [Sollerius, Usuardi martyrologium, p. 385.] , tum ad 8 novembris, ubi primo loco nuntiatur: Romae via Lavicana passio sanctorum Claudii, Nicostrati, Simproniani, Castoris et Simplicii, qui prius in carcerem trusi…, dein: Item via Lavicana natalis quatuor coronatorum Severi, Severiani Carpofori et Victorini, qui iubente Diocletiano, cet. [Sollerius, t. c., p. 659.] . Adone quoque usus est Notkerus, [Notkeri.] haud temere, ut solent qui sanctorum fastos componunt, sed tanto ingenii acumine ut antiquam martyrologiorum traditionem ab illo eversam esse notaret. Recitatis enim ad 7 iulii nominibus Nicostrati, Claudii, Castoris, Victorini, Symphoriani, statim observat: vel sicut in libro sacramentorum continetur Simproniani. Quorum natalem sexta die iduum novembris eatenus nos celebrasse credidimus, donec venerabilis pater Ado alios et alios pro eis nobis honorandos insinuaret, de quibus suo loco, vita comite, commodius disseretur. “Porro, quid disseruerit”, ut cum Sollerio nostro loquamur, “nescimus, cum post 26 octobris reliqua eius martyrologii desiderentur [T. c., p. 386.] ”. Ceteros martyrologos silentio premere praestat, cum sese mutuo id genus hominum certatim exscribant.

[42] [Actorum epitomae: anonyma,] Neque diu immorandum est variis Actorum summariis quae in codicibus leguntur, v. gr. in codice Bernensi 114, fol. 100v – 202, ubi habemus lectiones tres In natali quattuor coronatorum [H. Hagen, Catalogus codicum Bernensium, p. 170.] ex Actis nostris excerptas, quae ita incipiunt: Hodie sanctorum martyrum Claudii, Nicostrati, Simproniani, Castorii atque Simplicii Romae celebratur natalis. Tertia autem lectio ita clauditur: Hodie quoque quattuor coronatorum celebratur natalis id est Severi, Severini, Carpophori, Victorini… Passi sunt autem VI idus novembris. Post duos autem annos passionis eorum cum minime nomina eorum repperirentur, statuit sanctus Melciades episcopus ut anniversaria quattuor coronatorum dies sub nominibus supradictorum quinque martyrum recoleretur. Intercurrentibus tamen annis, cuidam sancto viro etiam nomina eorum revelata sunt, cet. [In codice Vallicellano H 3, p. 368 – 76, legitur Passionis antiquae retractatio, nullius prorsus momenti, quae hic obiter notanda est: Passio sanctorum Claudii, Castorii, Simphoriani, Simplicii atque Nicostrati et sanctorum quatuor coronatorum. Ex antiquis tum nostrae bibliothecae tum aliorum codicibus manuscriptis. Ita incipit: Tempore Diocletiani Augusti reperiebantur excellentissimi in arte quadrataria sculptores nempe Cl. C. Simph. Simpl. atque N. qui occulte, uno excepto Simplicio, christiani erant et custodiebant mandata Dei. Desinit vero: Passi sunt autem post duos annos a passione dictorum quinque martyrum supra proxime positorum, eodem scilicet die hoc est sexto idus novembris. Horum nomina cum minime possent inveniri, quatuor coronati vocati sunt. Statutum est autem ut memoria eorum sub nominibus aliorum quinque martyrum praedictorum et dies anniversaria recolatur. Et licet processu temporis eorum nomina reperta fuissent, usus tamen obtinuit ut quatuor coronati deinceps vocarentur.] . In his Adonem audis, nonnihil retractatum; nam apud Adonem duo anni decurrerunt inter utriusque turmae Passionem, non vero inter Passionem et statutum Miltiadis. [Vincentii Bellovacensis,] Vincentius Bellovacensis in Speculo, lib. XIII, duo habet capita, de sanctis nostris: VIII. De quatuor coronatis. Ex gestis eorum. IX. De passione eorum et quatuor corniculariis, ex Actis antiquis fideliter digesta, cum hac brevissima clausula, quae Adoniana est: Horum autem quatuor coronatorum nomina, quae post eorum passionem interiectis annis, domino revelante, ostensa sunt, ista sunt: Severus, Severianus, Carpophorus, et Victorinus.

[43] [Iacobi de Voragine,] Ad eosdem fontes reducenda est memoria Quattuor Coronatorum in Legenda aurea [Graesse, p. 739 – 40.] , licet multum ab iisdem discrepet: Quatuor coronati fuerunt Severus, Severianus, Carpophorus et Victorinus, qui iubente Dyocletiano usque ad mortem ictibus plumbatorum caesi sunt. Horum nomina cum reperiri non possent, tandem post multos annos, domino revelante, reperta sunt, statutumque fuit ut eorum memoria sub nominibus aliorum quinque martyrum scilicet Claudii, Castorii, Symphoriani, Nicostrati et Simplicii recoleretur, qui post duos annos a martyrio praedictorum passi sunt. Isti enim martyres, cum omnem sculpturae artem haberent et Dyocletiano ydolum quoddam sculpere nollent, nec sacrificare aliquatenus consentirent, iussu ipsius Dyocletiani in loculos plumbeos vivi missi sunt et sic in mare praecipitati circa annos domini CCLXXXVII. Sub nominibus igitur istorum V statuit Melchiades papa praedictos IV honorari et IV coronatos vocari, scilicet antequam nomina eorum reperirentur, et licet postmodum nomina reperta fuerunt, usus tamen obtinuit ut IV coronati deinceps vocarentur. Ubi praecipue notandum est passionem martyrum Romanorum biennio ante Pannonicam collocari, annumque quo haec circiter secundum Iacobi de Voragine computum contigit, diserte exprimi. [Petri de Natalibus.] Apud Petrum de Natalibus bina de sanctis nostris leguntur in libro X capita : XXXVI. De sanctis Claudio, Nicostrato et sociis martyribus. XXXVII. De sanctis quattuor coronatis martyribus, utrumque ex Actis depromptum, cum hac clausula: Horum nomina cum minime possent inveniri, quattuor coronati vocati sunt. Statutum est autem a Melchiade papa ut memoria eorum sub nominibus aliorum quinque martyrum praedictorum et dies anniversaria recolatur. Et licet processu temporis nomina reperta fuissent, cetera ut in Legenda Aurea.

[44] [Pseudo-Alcuinus.] Adone usus est auctor libri De divinis officiis, Alcuino suppositi, in capite 31, quod inscribit: De nominibus quattuor coronatorum. Et sequitur ilico: Quatuor coronatorum nomina haec sunt: Severus, Severianus, Victorinus et Carpophorus. Quorum nomina et dies natalis per incuriam neglectus, minime reperiri poterant; ideo statutum est ut in eorum ecclesia quinque ceterorum sanctorum, qui in missa recitantur, natalis celebratur, id est Claudii, Nicostrati, Symphoriani, Castorii atque Simplicii, ut cum istis eorum quoque memoria pariter fieret; postea vero eorum nomina revelata sunt. Solemnitas tamen, ut statuta fuerat, in aliorum sanctorum nomine celebris permansit [P. L., t. CI, p. 1230.] . Hic non nomina tantum sed et natalem habes per incuriam oblivioni data, et postquam de memoria quattuor Romanorum cum quinque Pannoniorum celebranda dictum est [Cf. notam in recentioribus sacramentariis Gregorianis positam, supra, p. 754, n. 26.] additur clausula Adoniana.

§ III. Historiae sanctorum Quattuor Coronatorum explorata vestigia.

[45] [Monumentorum partitio.] Quae hucusque attulimus monumenta de sanctis, quorum hodie memoriam facimus, ita loquuntur ut in quinque veluti classes distribui debeant. Prima est eorum quae solos martyres Pannonios enumerant, nullo coronatorum addito cognomine, ut sunt romana Depositio martyrum, martyrologium Hieronymianum, titulus in Caelimontana ecclesia [Supra n. 20, 21, 32.] . Secunda eos ipsos Pannonios Coronatos nuncupat, neque alteram turmam cum iisdem commiscet, quod est apud Bedam [Supra, n. 25.] in sacramentariis Gregoriano et Gelasiano [Supra, n. 26.] , in libello De locis martyrum [Supra, n. 27.] , et fortassis etiam in Libro pontificali [Supra, n. 29, 31.] . Tertium genus testimoniorum de solis Quattuor Coronatis indistincte dicit, v. gr. Notitia ecclesiarum, itinerarium Willelmi Malmesburiensis [Supra, n. 27.] ut taceam ipsum ecclesiae Caelimontanae nomen. Quarto loco veniunt ea scripta in quibus martyres Pannonii perspicue discernuntur a quattuor corniculariis anonymis, qui Coronati esse intelleguntur. Ita in Actorum antiquorum recensione A, et eius genuina propagine. In quinta classe turma corniculariorum anonyma non est, sed cognominis turmae martyrum Albanorum, v. gr. in Actorum recensione B, apud Adonem, al.

[46] [Delenda nomina Severi, Severiani et sociorum] Et ab hac ultima statim nos expedire iuvat. Verba illa: quorum nomina haec sunt Severus, Severianus, Carpoforus et Victorinus in Passione Romana interpolata esse ex inspectis codicibus palam fit [Supra, n. 4.] ; nomina quattuor corniculariorum ea non esse, sed martyrum Albanorum Secundi, Severiani, Carpofori, Victorini [Depositio martyrum et martyrologium hieronym. ad diem 8 augusti. Cf. De Rossi, Bullettino 1869, p. 68 – 72.] nemo, ni fallor, in dubium revocabit, qui nolit urgere Albano agmini non Severum sed Secundum praeesse [Eosdem martyres Albanos partim sibi vindicarunt Novocomienses, qui die 7 augusti tamquam suos colunt Carpophorum, Exanthum, Cassium, Severinum, Secundum et Licinium, de quibus Act. SS., Aug. t. II, p. 187.] . Atqui hac ipsa paucarum syllabarum commutatione via ostenditur qua Albani martyres in Romanam Passionem irrepserunt. Etenim, tum in Libro pontificali, tum in Caelimontana inscriptione Severum etiam pro Secundo legimus, quem errorem a lapide antiquiore, aetate Leonis IV parieti infixo, profectum esse putamus [Supra, p. 755, n. 32.] . Quicquid id est, ex reliquiarum catalogo, perperam intellecto, Actorum antiquorum interpolatorem sibi finxisse nomina quattuor corniculariorum ea esse quae protulit, vix ambigi potest. Audiens enim Leonem papam IV sub altare collocasse tum corpora sanctorum Claudii et ceterorum Pannoniorum, tum IV fratrum Severi, Severiani, Carpofori et Victorini, utramque illam esse turmam quae in Actis celebrabatur facili ratiocinatione collegit, et eadem Acta emendare statim aggressus est.

[47] [saeculo IX Actis perperam inserta.] Statim, inquam, cum intra annos 847 – 855 sacrae reliquiae repertae sint, et Acta emendata Adoni (c. 860) iam praesto fuerint. Neque mirum est tunc temporis de Actis sanctorum quattuor iterum edendis cogitatum esse, quando ex reliquiarum inductione novum decus eorundem basilicae accedebat et novum venerationis incitamentum. Ex eo autem quod quattuor fratres eosdem ac cornicularios esse censuit hagiographus, illud etiam infero nullam aliam in ecclesia Caelimontana inscriptionem exstitisse, in qua de Coronatis quattuor, praeter martyres Pannonios et ceteros eodem tempore inventos, et pariter sub altari collocatos, quae coniectura Rossio placebat [Supra, p. 756, n. 33.] , mentio esset. Secus enim de Severo et sociis pro corniculariis anonymis traducendis nullo pacto cogitasset. Sed et illud praecipui momenti ex dictis inculcandum est nullam esse libello B auctoritatem, ac proinde, ubi de Actis sanctorum nostrorum agendum est, codices A solos esse respiciendos.

[48] [In Actis magna rerum et temporum perturbatio;] Age iam ad Acta accedamus, qualia in his libris tradita sunt, ex gemina Passione Pannoniorum quinque et quattuor anonymorum composita, quae prima quidem fronte veluti optimae notae nemo non praedicarit, verum, si quis attentius ad normam probatae historiae et ad temporum rationem expendat, intricatissima esse et mendis referta fateatur necesse est. Ad haec in primis advertendum est, Diocletianum tum in Pannoniae metallis, tum Sirmi, tum Romae praesentem exhiberi; inter confessores ad metalla damnatos episcopum Antiochenum Cyrillum tres annos vixisse; cornicularios quattuor biennio post martyres Pannonios caesos esse et a Melchiade papa ac S. Sebastiano sepulturae mandatos. Porro, Diocletianum imperatorem in Pannonia degisse novimus a mense septembri anni 293 ad augustum 294 [Mommsen, Zeitfolge der Verordnungen Diokletians, Abhandlungen der k. Akademie zu Berlin, 1860, p. 349 – 447; Gesammelte Schriften, t. II, p. 195 – 291.] , Romam ultimo reliquisse exeunte anno 303, mense vero maio anni 305 in privatam vitam concessisse. Cyrillo autem Antiocheno Tyrannus episcopus suffectus est anno 301/2 [Eusebii chronicon, Schoene, p. 187. Cf. Harnack, Die Chronologie der altchristlichen Litteratur, t. II, 1, p. 217.] , Miltiades vero Romae sedit ab anno 311 ad 314. Haec varii varie cum Actis componere tentarunt, nemini tamen res ita successit ut nullum gravissimum dubium relinqueret. Nam si praesente imperatore martyres quinque passi sunt, id nondum orta persecutione accidisse oportet, Cyrillo procul dubio Antiochiae etiam tum commorante; nec biennio post Diocletianus Romam intravit, neque tunc temporis Miltiades ecclesiae praeerat. Si saeviente in christianos procella Pannonios damnatos esse dixeris, neque Diocletianus in Pannonia tunc morabatur nec etiam Romae quando cornicularii martyrium subiere, et ita porro [E scriptoribus quos initio adduximus (supra, p. 749), in primis legendi sunt Hunziker, De Rossi, Meyer. Quibus adde A.-J. Mason, The persecution of Diocletian (Cambridge, 1876). p. 259 – 271.] . Nam quicquid tentaveris, novis rem implicas difficultatibus, nisi ad desperatam quandam recurras emendationem ut est illa qua Claudius Gothicus [Büdinger, Untersuchungen, t. III, p. 368,] vel etiam Galerius [De Rossi, Bulletino, t. c. p. 72.] pro Diocletiano scribitur, et iure optimo reicitur ut quae arbitraria sit neque omni dubio occurrat.

[49] [non tamen in Actis Pannonicis seorsum,] Priusquam ad intricatissimum nodum solvendum nos quoque accedamus, utramque Actorum partem seorsum considerare oportet. Et Acta quidem Pannonica sincera esse iudicarunt quotquot tanto labore enixi sunt ut eadem illustrarent et ab omni, si fieri posset, suspicione vindicarent. Neque immerito. Hinc enim locos illos communes quibus uti solent hagiographi infimae aetatis frustra, in iis requiras, etiam cruciatuum longam seriem et varii generis portenta; illinc vero ad vivum delineata videntur ab homine qui inter marmorarios degit et accuratissime, plaudentibus archaeologis [Benndorf, Archaeologische Bemerkungen, ap. Büdinger, t. III, p. 339 – 56; A. von Cohausen - E. Wörner, Römische Steinbrüche auf dem Felsberg an der Bergstrasse (Darmstadt, 1876), p. 52 – 63.] , de arte et metallis loquitur. Etiam praeter hagiographorum morem, Diocletianum minime ut crudelissimam feram christianorum sanguini inhiantem depingit, sed ut erat optimarum artium studiosum, cupiditate aedificandi [Lactantius. De mortibus persec., c. 7.] incensum, in idoneos artifices, etiam christianos natura benignum, ex alieno tantum impulsu severum [De his lege Meyer, Ueber die Passio sanctorum Quatuor Coronatorum, p. 12.] . Adde Cyrillum, episcopum Antiochenum, nobis quidem ex Eusebio notum, sed hominem ceteroquin obscurum, a quodam fabulatore huc adductum verisimile non esse.

[50] [quae optimae notae sunt;] Neque his praeiudiciis obest temporum ratio, si tamen solam Pannonicam Passionem respicimus. Ponamus enim Cyrillum paulo post edictum anni 303 ad metalla damnatum esse, statimque Tyrannum in eius locum successisse, unde unus annus computo Eusebiano addatur oportet [Quod non improbavit Harnack, Die Chronologie. t. c., p. 217.] ; igitur iam anno 306 triennium compleverat. Porro, tunc temporis Diocletianus Salonas concesserat, ubi non oleribus colendis totus intentus erat, sed et villae seu palatio construendo, explendaeque, ibidem et aliis forsitan in locis, qua tenebatur, aedificandi cupiditati. Quod saepius, dum otio fruitur, metalla vicina obierit, ut artifices ad operam excitaret, quod etiam in his locis, quae proprii iuris erant, supremam tunc potestatem exercuerit, etsi imperium purpuramque deposuerat, nil mirum. Atque hinc probabile fit quinque marmorarios Pannonios tum exornandae Salonitanae Diocletiani villae aliisve, quae moliebatur, decorandis aedificiis operam adhibuisse [De his lectu digna sunt quae scripsit F. Bulič, Proviene qualche cosa del palazzo di Diocleziano a Spalato, per es. qualche colonna, qualche pezzo architettonico od ornamentale, qualche statua dalle lapidicine di Sirmium (Fruska Gora nella Slavonia)? Bullettino di archeologia e storia Dalmata, t. XXX (1908), p. 111 – 27.] , tum etiam ab imperatore, instigantibus philosophis damnatos esse VI idus novembres anno 306, quo etiam Cyrillus Antiochenus transivit ad Dominum.

[51] [Acta Romana conficta sunt] Ad Acta Romana animum convertamus. Plurima in iis carpenda esse facile astruitur. Et quidem nullo pacto effici potest ut Diocletianum Romam venisse credamus sedente Miltiade (311 – 314). Utique pro Miltiade scripsit aliquis Gaium [Supra, p. 753, n. 18.] ; verum, id minime e fontibus accepit, sed Gaium intulit ex Actis S. Sebastiani in quibus legebat hunc martyrium sub Diocletiano imperatore et Gaio pontifice subiisse [Act. SS., Iun. t. II, p. 275 – 77.] . Adde, iam vigente Galerii edicto [De mortibus persecutorum, cc. XXXIII, XXXIV; Eusebii Hist. eccl., VIII, 17.] , Miltiadem episcopum creatum esse, nullosque proinde martyres sepelire, neque cum Sebastiano tum inter vivos agente, congredi potuisse. Sunt et quibus displicet quattuor praefecturae urbanae cornicularios simul conumerari. Singulos enim pro singulis officiis cornicularios fuisse contendunt [O. Hirschfeld, in Epigraphische und archaeologische Mittheilungen, t. IX (1885), p. 22. Lege tamen Cauer, in Ephemeris epigraphica, t. IV, p. 412. Cf. E. Breccia, ap. E. de Ruggiero, Dizionario epigrafico, s. v. Cornicularius.] . Nullam certe fidem merentur quae de anniversario quattuor corniculariorum a Miltiade instituto asseruntur. Quis enim credat pontificem nomina martyrum, qui in ipsa urbe passi erant, quorumque corpora suis manibus collegerat, reperire minime potuisse; et si demus haec ignota mansisse, duarum turmarum memoriam in fastis sacris commiscuisse, quando e contra satagendum erat ut ambae apprime discernerentur? Haec omnia parum cohaerere, et cum historiae veritate pugnare quis non intellegat? Quanti igitur Acta Pannonica facienda sunt, tantum despicienda videntur Acta Romana, et factum eis subesse, seu, ut aiunt, nucleum historicum, nisi id melioribus comprobabitur argumentis, nemo prudens crediderit.

[52] [ut de nomine quattuor coronatorum] Iam vero quattuor fuisse Romanos martyres a Pannoniis diversos ex sola Passione Romana eiusque subole deducitur. Silet enim Depositio martyrum, silent prisca martyrologia, silent tum antiquissimi libri liturgici, tum itineraria, tum etiam, si quid video, ipsi tituli [Supra, n. 32. Ex fragmentis Damasianis in ecclesia Caelimontana repertis, ART … ASSI, etiamsi m]art[yrium p[assi legere volueris, non video quid efficiatur. De Rossi, Bullettino, 1879, p. 81; cf. Meyer, Ueber die Passio sanctorum Quatuor Coronatorum, p. 13 – 14.] , ita ut nisi exstaret Passio Romana, sanctos Claudium, Nicostratum cum sociis ipsos esse Quattuor Coronatos nemo dubitaret, quod ceterum unus idemque anniversarius dies satis superque clamat. Et martyres quidem Pannonios, qui numero quinque sunt, vulgari appellatione Quattuor Coronatos dici potuisse non est cur miremur. Etenim, in Actis eorum inde a principio Claudius, Castorius, Simpronianus et Nicostratus praecipuas partes agunt, et eo ipso a ceteris seclusus et velut humiliore loco constitutus videtur Simplicius quod prius gentilis erat, dein vero tamquam eorundem filius spiritualis exhibetur. Porro, ita rem actam esse prorsus existimo, videlicet Pannonios nomine Quattuor Coronatorum seu quattuor illustrium martyrum [Supra, p. 756, n. 33.] designari coepisse, eisque, ut fit, nulla re obstante, vocabulum perpetuo adhaesisse; ita enim nomina a vulgo excogitata comparata esse novimus, ut nulla ratione immutentur.

[53] [quinque martyribus indito] His dictis, facili negotio declaratur quo pacto Pannoniis quinque adiuncta sit turma quattuor corniculariorum. Id enim saepius occurrit in re hagiographica, ut variis nominibus varias personas subesse existiment, et ubi unus idemque geminato vocabulo nuncupetur, geminos quoque homines sibi fingant, quibus singulis singulas historias aptent. Hinc ex uno Theodoro binos fecerunt Theodorum tironem et Theodorum ducem, binos item Procopios, Martinos, trinos quoque binarios Cosmam et Damianum, ut tritissima tantum exempla afferam [De his dixi in libello Les légendes grecques des saints militaires (Paris, 1909), p. 16, et passim.] . Nec aliter de sanctis nostris evenit quos nunc Claudium, Nicostratum, Simpronianum, Castorium et Simplicium, nunc Quattuor Coronatos vulgus appellari audiebat, quae res eo certius duplicis turmae cogitationem animis immittebat quo significantior erat numerorum discrepantia. Ita paulatim de sanctis quattuor veluti a sanctis quinque diversis invaluit opinio, quam scripto expressit et, quantum poterat, probabilem reddidit qui sanctorum Pannoniorum Acta genuina truncavit et nova illa clausula foedavit, quae est Passio Romana.

[54] [ratio redderetur,] Fine mutilam esse Passionem Pannonicam iam superius diximus [Supra, p. 751, n. 9.] ; haud aliter quippe tradita dita est atque Acta illa Felicis episcopi Thibiucensis [BHL. 2894, 2895.] quorum omnia exemplaria mutila sunt et depravata additamento ad eum solum finem excogitato ut Felicem illum non alium esse probaret a sancto cognomine quem Venusini et Nolani colebant [Anal. Boll., t. XVI, p. 27.] . Ita quoque Passio Romana conficta est et Pannonicae agglutinata ut solveretur dubium iam dudum enatum de quinque martyribus et aliis quattuor eodem die eodemque in loco ab ecclesia Romana cultis. Neque sollerti ingenio opus erat ad Acta Romana conficienda, [suntque ex Actis Pannonicis desumpta.] quod ceterum raro admodum produnt huius furfuris hagiographi, ut puta ille qui S. Theodorum ducem veluti a Theodoro tirone diversum laudavit. Ut enim utriusque Theodori Acta in multis similia sunt, et recentiora cum antiquioribus intime conexa [Les légendes grecques des saints militaires, p. 39.] , ita et nostra Passio Romana a Pannonica pleraque mutuatur. Hinc enim Diocletianus in Pannoniam venit, et eadem hora templum aedificari praecipit (c. 2) et Asclepii simulacrum fieri ex lapide porphyretico (c. 12); id autem renuentibus sanctis martyribus, ab aliis artificibus sculpitur statua ex metallo proconnisso (v. 16) tandemque, postquam renuntiatum erat gestum Diocletiano augusto (c. 17), Claudius cum sociis quattuor ante templum Solis (c. 20) capitis damnantur; quorum corpora post dies XLII a Nicodemo colliguntur. Ita quoque in Passione Romana, Diocletianus Romam veniens statim iussit templum aedificari, simulacrum Asclepii fieri ex lapide proconnisso; cumque idolo tus offerre nollent quattuor cornicularii, essetque nuntiatum Diocletiano augusto, plumbatis ad necem usque caedi iubentur ante ipsud simulacrum; quinque autem elapsis diebus, eorundem corpora a S. Sebastiano cum Miltiade collecta sunt et sepulta. Ut vides, et res et ipsa verba plerumque Pannoniorum Passio suggessit; quod autem non quosvis milites sed quattuor cornicularios induxerit hagiographus, ex quattuor coronatorum vocabulo facile declaratur.

[55] [Thermae Traianae.] In Traiani, non vero in Diocletiani thermis, quod potius exspectes [In Diocletiani thermis Asclepii templum fuisse habetur ex libello Mirabilia.] , tragoediam illam agi non est cur miremur. Thermae enim Traiani basilicae Caelimontanae vicinae erant [Jordan-Huelsen, Topographie der Stadt Rom in Alterthum, t. III (Berlin, 1907), p. 310 – 14.] , voluitque hagiographus ex loco martyrii propinquo intellegi vocabulum Quattuor Coronatorum vetustae ecclesiae inditum. Unde primum infero templum Aesculapii seu Asclepii in thermis Traiani, de quo ex sola nostra Passione docti loquuntur [Jordan, De Aesculapii Fauni Veiovis Iovisque sacris urbanis, Commentationes philologae in honorem Theodori Mommseni (Berolini, 1877), p. 356 – 69.] , hagiographi figmentum probabilius habendum esse. Alterum, Acta sanctorum Pannoniorum prisca retractata esse et ad hodiernam formam redacta saeculo VI decurrente, si tamen verum est anno 499 ecclesiam Caelimontanam Quattuor Coronatorum titulum nondum audisse; nullus enim huius tituli presbyter concilio anni 499 subscripsisse legitur, anno vero 595 primum occurrit Fortunatus, presbyter sanctorum Quattuor Coronatorum [Gregorii I Registrum, V, 5a, Ewald-Hartmann, t. I, p. 367.] .

[56] [De Porphyrio] Ex codicibus A nomen hagiographi qui Acta Sanctorum nostrorum concinnavit, accipimus: Censualis a gleba actuarius nomine Porfyreus gestam scripsit, quod et in codice quo utebatur legebat Petrus Parthenopensis, sed suo modo paraphrastice reddidit: quorum sacras passiones quidam philosophus (vocabulum ab ipsa Passione mutuatum patet) censualis Porfirius nomine seriatim animadvertens, etc. De munere censualis actuarii alii doctiores dixerunt [De Rossi, Bullettino, 1879, p. 68 – 72; O. Seeck, ap. Pauly-Wissowa, Realencyclopaedie, s. v. censualis.] , neque inter omnes convenit [Qui de verbo actuarius dixit in Thesaur. linguae latinae, locum Passionis SS. Quattuor Coronatorum affert, additque: nescio quod munus subsit.] . Ad censum a Diocletiano indictum a Galerio institutum et agrorum mensurationem cum eo conexam refert Rossius [Bullettino, l. c.] ; aliis tamen visum est non ita posse tempus coartari [Meyer, Ueber die Passio sanctorum Quatuor Coronatorum, p, 13.] , et hoc quidem iure optimo. Attamen, ad saeculum IV potius quam ad VI pertinere videtur, indeque colligo Porphyrium Acta sanctorum Pannoniorum scripsisse, non vero illum esse qui ea retractavit et cum fabula Romana commiscuit. Ceterum, [candido Actorum scriptore.] quisquis ille est qui primus Pannoniorum quinque historiam enarravit, certe in Pannoniis metallis commoratus est, et licet minime videatur cum martyribus egisse eorumque Passioni interfuisse, procul dubio a testibus idoneis accepit quinque sanctorum gesta, non scripto ab initio consignata, sed qualia post annos aliquot ore circumferebantur, vera quidem et sincera, sed et nonnihil, ut fit, ornata et aucta.

[57] [De sanctis quattuor variae fabellae.] Nullam prorsus fidem merentur traditiones, quas dicunt, variis in locis servatae, de operibus quae suis manibus sancti martyres perfecerint, maxime in thermis Diocletiani et villa Salonitana. Haec v. gr. de Diocletiano scribit Thomas archidiaconus († 1268): Praeter alia quidem multa edificia Rome fecit fieri thermas, in Pannonie partibus in confinio Rutenie quoddam construxit edificium ex lapidibus porfireticis satis excellens, quod adhuc, licet dirutum, magnum tamen inde transeuntibus admiracionis spectaculum prestat, sicut legitur in istoria quatuor coronatorum [Historia Salonitana, c. IV, Racki in Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, Script. t. III, p. 10.] . In Mirabilibus urbis Romae narratur ab eis thermas Diocletianas picturis ornatas fuisse [Urlichs, Codex Urbis Romae topographicus. p. 137.] . Et ita Chronicon Ecconis de Repgow: An den silven tîden Dioclecianus buwede dat palas to Rome, dat geheten is Termae Diocleciani, dat wart vollenbracht an tein jaren; an deme werke worden sere genodegit de kerstenen: de waren mestere an deme stenwerke Claudius, Nicostratus, Castorius unde Simplicius de let de silve woderich marteren, so se Kristes verlochnen nicht ne wolden [H. F. Massmann, Das Zeitbuch des Eike von Repgow, Bibliothek des Litterarischen Vereins in Stuttgart, n. 42 (Stuttgart, 1857), p. 152.] . Pura putaque haec esse figmenta, qualia solet immanium aedificiorum aspectus plebeculae mentibus inicere, doctissimi quique probe noverunt. Huc etiam illud referendum est quod legitur in Vita S. Antonii Patavini, corpus sancti depositum fuisse in arca pulcherrima, quam quattuor sanctorum martyrum manu factam dicunt [BHL. 598, Horoy, p. 491.] .

§ IV. De sanctorum Quattuor Coronatorum cultu et veneratione.

[58] [Sanctorum quattuor titulus Romanus,] Ecclesiae Caelimontanae [Praeter ea quae scripsit De Rossi, Bullettino, 1879, p. 45 – 90, aliosque libellos mox afferendos, de ecclesia Caelimontana dixit D. Memmolo, Della vita, chiesa e reliquie de sancti quattro coronati, Romae, 1757, XI – 47 pp.] , quae a saeculo saltem VI titulus Sanctorum Quattuor Coronatorum nuncupatur [Praeter ea quae scripsit De Rossi, Bullettino, 1879, p. 45 – 90, aliosque libellos mox afferendos, de ecclesia Caelimontana dixit D. Memmolo, Della vita, chiesa e reliquie de sancti quattro coronati, Romae, 1757, XI – 47 pp.] , priscam appellationem fuisse titulum Aemilianae bonis non tamen certissimis, quod ipse fatetur, argumentis asseruit v. cl. L. Duchesne [Mélanges d'archeologie et d'histoire, t. VII (1887), p. 221; Le Liber pontificalis, t. II, p. 43.] . Quandonam coepta sit sanctorum martyrum venerationi praecipue deputari, non liquet [Supra, p. 754.] . Honorius I (625 – 638), teste Libro Pontificali, fecit (lege refecit, nam prius exstabat) ecclesiam beatorum martyrum quattuor coronatorum, quam et dedicavit et donum optulit [Duchesne, t. I, p. 324.] . Hadrianus I (772 – 795), sarta tecta tituli sanctorum quattuor coronatorum quae in ruinis existebant, trabes ibidem plures imponens, omnia noviter restauravit [Ibid., p. 512.] , [saeculo IX,] et Leo IV (847 – 855), basilicam quae sanctorum fuerat nomini consecrata, quam ipse, usque dum ad pontificii deductus est apicem, prudentissimo moderamine rexit, quae per olitana curricula temporum quassata vetustatis defectu et pene ruinis confracta diu antiquitus videbatur convulsa … in splendidiorem pulcrioremque statum perduxit a fundamentis [Duchesne, t. II, p. 115.] .

[59] [saeculo X,] Anno 975, in litteris Benedicti VII [Jaffé-Loewenfeld, Regesta pont. Rom., 3779. Harum meminit auctor qui Gesta Boemundi archiepiscopi Trevirensis conscripsit, MG., Scr. t. XXIV, p. 470.] die ianuarii 18 datis, non quidem de ecclesia, sed de cella quatuor coronatorum mentio est, quod de monasterio, iam tunc temporis cum basilica coniuncto, intellegendum existimo [Ducange, Glossarium, s. v. cella.] . Eam videlicet pontifex ascribit Theodorico archiepiscopo Treverensi (965 – 977) eiusque successoribus: Notum sit omnibus nos cum auctoritate beati Petri apostolorum principis gratuitoque sacerdotum clericorumque totius Romanae plebis assensu, eidem sanctae Treverensi ecclesiae cellam Quatuor Coronatorum condonasse in perpetuum possidendam, cum omnibus appenditiis suis, aquis scilicet aquarumque decursibus, pratis, pascuis, vineis, silvis, cultis et incultis, curtibus et mansionibus. Quae omnia eidem fratri nostro Theodorico sanctae Treverensis ecclesiae archiepiscopo vicarioque nostro carissimo in partibus totius Galliae et Germaniae ac per eum cunctis successoribus in perpetuum possidenda, tenenda ac ordinanda per huius nostrae apostolicae praeceptionis seriem tribuimus.

[60] [saeculo XI,] Paschalis II (1099 – 1118) ecclesiam sanctorum Quattuor Coronatorum, quae tempore Roberti Guiscardi Salernitani principis destructa erat [an. 1085] a fundamentis refecit atque consecravit anno pontificatus sui XVII [an. 1116] mense ianuario die XX° [Duchesne, t. c., p. 305; cf. p. 310 et Chronici Isidoriani continuatio, MG., Scr. t. XXIV, p. 117.] . Verum, ut constat ex eiusdem litteris 24 maii 1116 datis, minoribus spatiis eam reparavit [Cf. A. L. Frotingham, The monuments of christian Roma (New-York, 1908), pp. 90, 167, 350, 411.] institutaque ibi congregatione monachorum, univit ecclesiae beatae Mariae quae dicitur in Michaele [P. Kehr, Regesta pontificum romanorum, t. I, Eccl. SS. Quattuor Coronatorum, n. 5.] . A variis pontificibus locupletata est [Locos collegit Kehr, t.c., p. 41.] maxime a Leone III (798 – 816), a Leone IV (847 – 855), a Stephano V (885 – 891).

[61] [ad saec. usque XVI.] Iam anno 1138 inter possessiones monasterii S. Crucis de Saxo vivo in Umbria, Innocentius p. II enumerat Romae ecclesiam SS. Quatuor Coronatorum [Kehr, Regesta, t. IV, Sassovivo, n. 2.] , quae eidem subiecta remansit ad saeculum usque XV [Kehr, ibid., n. 8, 9; Guiraud, Le titre des saints Quatre Couronnés au moyen âge, Études d'histoire du moyen age dédiées a Gabriel Monod (Paris, 1896), p. 235 – 52. Hic obiter noto in instrumentis anni 1380 haud semel occurrere casale ecclesiae SS. IV Coronatorum, quod dicitur Casale de Santi quattro. Cf. Cod. Vatic. lat. 7930, fol. 98v, 137v, 138. In agro romano, ad sinistram viae Tusculanae exstat etiam “Tor dei Santi Quattro.” Carta d'Italia dell' istituto geografico militare, fogl. 158.] ; inde ab anno 1521 ecclesiam obtinuerunt Camaldulenses [Mittarelli, Annales Camaldulenses, t. III, p. 190.] . Interim a cardinali Alphonso Carillo [Forcella, Iscrizioni delle chiese e d'altri edificii di Roma, t. VIII, n. 720.] quae veteri prostrata ruina iacebant reparaverat, dum sedet extincto Martinus scismate quintus (1417 – 1431).

[62] [Martyrium SS. Quattuor Cantuariae.] Antiquissimum venerationis sanctis nostris extra Urbem praestitae habemus apud Anglos, in civitate Doruvernensi, seu Cantuaria, sedente Mellito episcopo (619 – 624). Refert Beda infelici casu civitatem igne consumi coepisse, et ita pergit: Erat autem eo loci, ubi flammarum impetus maxime incumbebat, martyrium beatorum III Coronatorum. Ibi ergo perlatus obsequentum manibus episcopus coepit orando periculum infirmus abigere, quod firma fortium manus multum laborando nequiverat. Nec mora, ventus, qui a meridie flans urbi incendia sparserat, contra meridiem reflexus, primo vim sui furoris a laesione locorum quae contra erant, abstraxit [Historia eccl. gentis Anglorum, II, 17, Plummer, t. I, p. 94.] . Vetusta ecclesia iam dudum diruta est, nec ullam aliam sanctis quattuor dedicatam in Anglia [F. Arnold-Forster, Studies in Church Dedications, t. II (London, 1899), p. 528.] , nec etiam in aliis regionibus, praeter unam quae in Sirmiensi dicione olim exstiterit [In loco Kapela dicto in Andrijevno, Glasnik Biskupije Bosanske i Sriemske, t. XV (1877), p. 245.] , repperimus.

[63] [Reliquiae sanctorum nostrorum Romae,] Reliquias sanctorum Claudii, Nicostrati, Symphoriani, Castorii et Simplicii a Leone IV in ecclesiam inductas supra diximus, atque combusta ecclesia cum altari, Paschalem II easdem recognovisse et honorifice reposuisse [Supra, p. 755, n. 32.] . Ex ipsis titulis antiquis haec rursus saec. XVII gemino in marmore enarrata sunt, tum a dextris tum a sinistris ad chori ingressum posito [Forcella, t. c., n. 725, solam inscriptionem quae a dextris collocata est, exhibet, altera omissa.] , ita tamen ut nonnulla adderentur quae in prototypo desiderabantur, v. gr.: Beatus Leo IV pontifex maximus, reaedificato templo cuius titulum ante pontificatum gesserat anno domini DCCCXXXXVIIII, pontificatus sui III, sub ara maxima collocavit inventa a se corpora sanctorum martyrum Claudii, Nicostrati, Symphoriani, Castorii, Simplicii et quatuor fratrum coronatorum Severi, Severiani, Carpophori et Victorini…, ubi id maxime notandum est verbum coronatorum interpolatum esse. Aliis deinceps in locis sanctorum nostrorum reliquias, nescio unde allatas, reperiri nemo mirabitur. Verbi gratia Romae in ecclesia Sancti Adriani in tribus Foris, a Gregorio p. IX anno 1228 consecrata, in abside super columnam recondita sunt corpora Trium puerorum, S. Sebastiani et Fabiani, Cosmae et Damiani, Quatuor Coronatorum, XL martyrum… [F. M. Torrigio, Le sacre grotte vaticane, terza impressione (Roma, 1675), p. 275.] . In ecclesia Sancti Laurentii sub Capitolio anno 1241 dedicata, etiam SS. Quattuor Coronatorum reliquiae in altari depositae sunt [Torrigio, t. c., p. 277.] . S. Nicostrati reliquias ecclesiam Sancti Blasii in via Iulia habuisse ex inscriptione constat [Galletti, Inscriptiones romanae infimi aevi Romae exstantes, t. I, p. CCCLVII.] .

[64] [Tolosae] SS. Claudii, Nicostrati et sociorum trium corpora etiam in ecclesia Sancti Saturnini servari gloriantur Tolosani [A. du Saussay, Martyrologium Gallicanum (Parisiis, 1637), p. 843.] . Inter Nomina sanctorum quorum corpora requiescunt in ecclesia Sancti Saturnini Tholosae, saec. XIV descripta, haec leguntur: corpus beati Claudii martiris; item, corpus beati Nychostrati martiris; item, corpus beati Simphoriani martiris; item corpora sanctorum Castoris et Simplicis [C. Douais, Documents sur l'ancienne province de Languedoc, t. II (Paris, 1904), p. 447 – 48.] . De iisdem etiam Inventarium corporum sanctorum, reliquiarum, iocalium et aliarum rerum et bonorum existencium infra monasterium Sancti Saturnini et eliam subtus terram loco vocato vulgariter als corps Sainctz, factum et inceptum die xiia decembris anno Domini millesimo CCCCLXXXIX° [Douais, t. c., p. 94.] . Item in tribus vasis lapideis marmoreis unus supra alium corpora quatuor coronatorum et sancti Aymondi, regis Anglie quondam, quorum in vase inferiori corpora Claudii et Nycostrati; in secundo vase sunt corpora Sinphoriani et Castorii, et in superiori vase corpus dicti beati Aymondi [Douais, t. c., p. 96.] . Habetur et inventarium diei 22 mensis iunii anni 1646: Dans la chapelle dédiée à sainct Aymond, roy d'Angleterre, martir … ont esté treuvés troys armoires. Dans celluy qu'est du costé de l'evangille et le unziesme a été treuvé une chasse de menuzerie bien dorée et peinte, dans laquelle repozent les corps des saintz Claude, Nicostrate et Simplice, martirs… Dans le trectziesme armoire quy est du costé de l'epitre de laditte chapelle, a esté treuvée une chasse de menuzerie dorée et peinte comme celle du unziesme armoire dans laquelle repoze les corps de sainct Simphorien et Castor martyrs… Dans le quinziesme armoire joignant ladicte chapelle [de St. Gilles] a esté treuvée une teste ou reliquaire dans lequel sont conservées les testes des saintz Claude, Nicostrat, Simphorien, Castor et Simplice martyrs, couverte d'argent en divers endroitz avec diverses plates d'argent [Douais, t. c., pp. 315, 316. Exstat et inventarium anni 1857 (ibid., p. 580 – 81) in quo legitur: Une châsse en bois revêtue de lames de cuivre doré renfermant les reliques des saints Claude, Nicostrate et Simplice martyrs. Une châsse en bois revêtue de lames de cuivre doré renfermant les reliques des saints Castor et Symphorien, martyrs.] . Quo tempore et qua via sacra corpora ad eos delata sint plerique se ignorare fatentur [R. Daydé, Histoire de St Sernin ou l'incomparable tresor de son église abbatiale de Toulouse (Toulouse, 1661), p. 83; Les corps saints de l'insigne basilique Saint-Saturnin de Toulouse (Toulouse, 1881), p. 12.] ; nonnullis tamen placuit a Carolo Magno cum aliis multis eas reliquias Tolosam missas fuisse [Antiennes et oraisons à l'usage de ceux qui auront la dévotion de visiter les sacrees reliques qui reposent dans l'insigne église abbatiale Saint-Sernin de Toulouse (Toulouse, 1762), p. 6 – 7.] ; quod correxerunt et ad Carolum Calvum transtulerunt qui recordati sunt easdem Romae iam mortuo magno imperatore inventas fuisse [A. S[alvan], Histoire de Saint Saturnin (Toulouse, 1840), p. 176; A. Bremond, Histoire de toutes les reliques conservées dans l'insigne basilique de Saint-Saturnin (Toulouse [vers 1860]), p. 44.] . Ferunt archiepiscopum de Montchal die 13 novembris anni 1644 ritu sollemni eas recognovisse [Daydé, t. c., p. 130; Bremond, t. c., p. 44.] . Altera recognitio anno 1807 peracta est [Bremond, t. c., p. 44.] .

[65] [aliis in locis.] Unum S. Claudium in sua ecclesia quiescere asseverant Metenacenses (Maynal, Jura), eumque velut marmorarium depingunt [Vie des saints de Franche-Comté, t. IV (Besançon, 1856), p. 558 – 62.] . De hoc sancto Claudio iam nostri dixerunt [Act. SS., Iun. t. I, p. 675 – 76. Cf. Chastelain, Martyrologe universel (Paris, 1709), pp. 769, 786.] ; quis tamen fuerit nec illi compertum habuerunt neque nos habemus. Eiusdem Claudii, quisquis ille est, servabantur reliquiae in quodam oratorio in vico Denezières (Jura, arrondissement de Saint-Claude), eiusque festum celebre habebatur die 8 novembris [Vies des saints de Franche-Comté, t. c., p. 561.] . Basileae servabatur anno 1425 caput S. Claudii Spoletani qui legitur fuisse unus de quatuor coronatis martiribus [Archives de l'État. Bâle, couvent de Sainte-Marie-Madeleine, Parchemin 399. Misit v. cl. E. A. Stückelberg.] . Inter reliquias quas abbas Megingozus monasterio Burano dedit, anno 1063, numerantur de corpore sanctorum martyrum quatuor coronatorum Claudii, Nikostrati, Simphoriani, Castorii [M. G., Scr. t. XVII, p. 322.] . In ecclesia monasterii Tegernsee visuntur pone altare maius tres loculi ex marmore ad parietem ordinati, quorum unus est S. Quirini ecclesiae patroni, alter Chrysogoni martyris, tertius Castorii itidem martyris unius ex quatuor coronatis [Mabillon, Iter Germanicum, p. 76.] . Augustae Vindelicorum, in basilica SS. Udalrici et Afrae servantur reliquiae IV Coronatorum [B. Hertfelder, Basilica SS. Udalrici et Afrae (Augustae Vindel., 1627), p. 116.] .

[66] [Marmorariorum patroni in Italia,] Rem notissimam esse existimo medio aevo Quattuor Coronatos multis in locis [Pauca de re collecta habes penes C. Purdon Clarke, Vestigia Quatuor Coronatorum, Ars Quatuor Coronatorum, t. XII (London, 1899), p. 196 – 201.] veluti patronos ascitos fuisse a collegiis marmorariorum, lapicidarum et caementariorum. Celeberrima est Universitas marmorariorum et sculptorum Urbis, cuius oratorium est ad ecclesiam SS. Quattuor in Caelio monte, cuiusque historiam persequi non vacat [G. Tomassetti, Quinto centenario della Università dei Marmorarii di Roma, Roma, 1906, 20 pp.] . Florentiae congregatio lapicidarum et fabrorum artium suarum tutores eosdem venerabatur, eorumque statuas posuit ad Hortum Sancti Michaelis, seu Orsanmichele [Vasari, Le vita de piu eccellenti pittori, t. III (Firenze, 1848), p. 56; P. Franceschini, L'Oratorio di San Michele in Orto (Firenze, 1892), p. 83; A. Schmarsow, Die Statuen an Orsanmichele, Festschrift zu Ehren des Kunsthistorischen Instituts in Florenz (Leipzig, 1897), p. 44.] . Aretii in ecclesia Sancti Francisci, sacellum Quattuor Coronatis dicatum est, picturis decorum [Vasari, t. c., p. 150.] . Similem in aliis Italiae civitatibus sanctorum nostrorum venerationem testantur eorum effigies variis in locis servatae [Infra, n. 69.] .

[67] [in Germania,] In Germania habemus quidem altare ecclesiae Aquisgranensis in honorem sanctorum Quattuor Coronatorum martyrum et Caroli Magni confessoris, anno 1474 consecratum ab Hieronymo episcopo Forosempronensi [F. Bock, Rheinlands Baudenkmale des Mittelalters, III Serie, Die Hubertuskapelle am Aachener Münster p. 6.] . Sed multo maioris momenti est quod architectorum lapicidarumque casae eosdem martyres patronos habebant [F. Janner, Die Bauhütten des deutschen Mittelalters (Leipzig, 1876), pp. 198 225.] , suaque edicta nomine Sanctorum Quattuor proponere solebant. Ita in ordinatione anno 1459 edita: In Namen des Vaters, des Suns und des Heiligen Geists und der würdigen Mutter Marien und auch ir seligen Diener der Heiligen Vier gekrönten, zu ewiger Gedechtnisse [Janner, t. c., p. 251.] . [in Anglia,] Neque multo aliter in Anglia, ut vel patet ex carmine edito ab I. D. Halliwell, e codice Musei Britannici Royal XVII, A. 1, Constitutiones Artis Gemetriae secundum Euclydem [The early History of Freemasonry in England, London, 1840, p. 12 – 40; Latomia, freimaurerische Vierteljahrs-Schrift, t. I (Leipzig, 1842), p. 241 – 65; H. J. Whymper, Constituciones Artis Gemetriae secundum Euclydem, a facsimile of the early poem on Freemasonry, London, 1889. Carmen germanice redditum non semel editum est. Cf. J. G. Findel, Geschichte der Freimaurerei (Leipzig, 1866), p. 75.] , cuius ultima pars his incipit:

Ars Quatuor Coronatorum.

Pray we now to God almyght,
And to hys swete moder Mary bryght,
That we mowe keep these artyculus here
And these poyntes wel al y-fere,
As dede these holy martyres fowre
That yn thys craft were of gret honoure… [Cf. R. F. Gould, The history of Freemasonry, t. I (London, 1882), p. 81; Id., A concise history of Freemasonry (London, 1903), p. 204 – 209; H. Boos, Geschichte der Freimaurerei (Aarau, 1894), p. 54.] .

Nostris quoque diebus in Anglia sanctorum Quattuor patrocinium agnoscit coetus quem dicunt liberorum caementariorum (Freemasons), floretque Londinii sub hoc vocabulo: Quatuor Coronati Lodge [Qui de his plura cupiat, adeat libellos a sociis quotannis editos inde ab anno 1887: Ars quatuor coronatorum being the Transactions of the Quatuor Coronati Lodge, n° 2076, London, et librum Quatuor Coronati Lodge Bylaws, Regulations, Legend, London, 1895.] . [maxime in Belgio.] Nullo tamen in loco olim et etiamnum eorundem memoria celebrior est quam in Belgio nostro [Goblet d'Alviella, The Quatuor Coronati in Belgium, Ars Quatuor Coronatorum, t. XIII (1900), p. 78 – 84; Id., Les Quatre Couronnés en Belgique, extrait du Bulletin des travaux du Suprême Conseil de Belgique, du 1er nov. 1899 au 1er nov. 1899 au 1er nov. 1900, Bruxelles, 1901, 29 pp. Cf. Anal. Boll., t. XXVIII, p. 220 – 22; A. v(an) H(oucke), Les Quatre saints Couronnés, Bulletin des métiers d'Art, t. II (Bruxelles, 1902 – 1903), pp. 222 – 23, 253 – 55; Ad. De Ceuleneer, Les Quatre saints Couronnés, tire a part du Bulletin des métiers d'Art, 1906, 11 pp.] exstantque in plurimis civitatibus, puta Antwerpiae [C. Van Cauwenberghs, La corporation des Quatre Couronnés d'Anvers ou les architectes anversois du moyen âge (1324 – 1542), Bulletin d'Académie d'archéologie de Belgique, IVe série, t. I (Anvers, 1885), p. 565 – 613.] , Bruxellis [A. Henne-A. Wauters, Histoire de la ville de Bruxelles, t. II (Bruxelles, 1845), p. 590.] ,Brugis [Gaillard, De ambachten en neeringen van Brugge, t. II (Brugge, 1854), pp. 22, 82.] , Gandavi [F. De Potter, Gent, t. III, pp. 389 – 95; 417 – 29; 530 32. In tabulario civitatis servatur registrum collegii dicti Vrije neeringhe van de metsers ende steenhouders, in quo non semel depicti sunt sancti Quattuor Coronati (Severinus, Severianus, Carpophorus, Victorinus), Reeks 177, reg. nr 2. Cf. V. Van der Haeghen, Inventaire des archives de la ville de Gand (Gand, 1896). Anno 1827 ibidem constitutum est collegium tenuiorum (maatschappij van onderlingen bijstand) De Vier Gekroonden, quod etiamnum exstat. Cf. etiam L. Minard-Van Hoorebeke, Description des méreaux et autres objets anciens des gildes et corps de métiers, églises etc. (Gand, 1877), p. 222.] , Lovanii [Van Even, Louvain dans le passé et dans le présent (Louvain, 1895), p. 369.] , Mechliniae [Duplex ibidem nostris diebus exstat coetus operariorum Gilde der Vier Gekroonden dictus, quorum alter recens coadunatus est inter socios collegii Katholieke Werkmanskring nuncupati; alter antiquus est, de quo Schoeffer, Historische aanteekeningen rakende de kerken … der stad Mechelen, t. III, p. 28 – 60; Van Doren-Hermans, Inventaire des archives de la ville de Malines, t. VIII (Malines, 1895), p. 46 – 48.] , Tenremundae [Sodalitatis SS. Quattuor Coronatorum monumenta nonnulla in museo civitatis Tenremundanae exstare mihi testis est v. cl. A. De Ceuleneer.] , Sonegiis [A sexaginta saltem annis in hac civitate quotannis sollemniter agitur festum SS. Quatuor Coronatorum a lapicidis, qui in gemino coetu coadunati sunt, quorum alter Société des Quatre Couronnés an. 1871 – 72 conditus est, alter vero, Les vrais Quatre Couronnés anno 1903.] , Amstelaedami [J. Wagenaar, Amsterdam (Amsterdam, 1765), p. 367: Aan de noordzijde [der Nieuwe — kerk] hadt men het Metselaars- of Viergekroonden-Choor. Haec addit p. 368, not. 6: Ondertusschen vindt men, in eene keure voor;t Metselaars-Gilde hier te stede, van den agttienden may des jaars 1532, dat de Bosmeesters, jaarlijks op Vier-gekroonden-dag, rekening moesten doen.] , Lugduni Batavorum [J. Alberdingh-Thijm, in Dietsche Warande, Amsterdam, 1857, partie française, p. 13.] , Middelburgi [De Stoppelaer, Oudheidskamer ten raadhuize van Middelburg (Middelburg, 1876), p. 77.] , Goudae [J. W[alvis], Beschrijving der stad Gouda, t. II (Gouda, 1714), p. 30.] , Dordraci [L. C. Spoorman, De O. L. Vrouwekerk te Dordrecht, Bijdragen voor de Geschiedenis van het bisdom Haarlem, t. V (1877), p. 15.] , Leowardiae [Op den Vier Gecroenden dach zullen alle gildebroeders ende zusters 't Oldenhoven ter kercken komen, misse hooren, een oirt stuver offeren ende statie holden (Ordonnantie van 1547). E tabulario Leowardiano accepit nobisque humaniter misit v. cl. A. J. Flament.] , Harlemii [A sociis coementariis etc. quotannis agebatur festum sanctorum Quattuor Coronatorum. Keure van de gildebroeders van de metselaers, tegeldekkers en kalkbranders binnen der stede van Haerlem, 1547. E tabulario Haarlemensi accepit nobisque misit laudatus A. J. Flament.] , Buscoduci [L. H. C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom s' Hertogenbosch, t. IV (St. Michiels-Gestel, 1873), p. 198.] , indubia piae maiorum nostrorum in sanctos martyres venerationis monumenta.

[68] [Patronorum nomina,] Piis illis artificibus patronorum nomina plerumque sunt quattuor e quinque Pannoniis, ut v. gr. Antverpiae, in numismate legebatur: CLAUDYN. NYCOSTRATVN. SIMPHORIANVN. CASTORIVM. DE. VIER. GECROONDE. 1546 [Génard, Catalogue du musée du Steen (Anvers, 1904), p. 249.] . Aliter Middelburgi: Claudus, Nicostracius, Dicideryus, Syplycius [Vel etiam: Claudus, Nicostracius, Diciderius, Siplicus. J. Dirks, De Noord-Nederlandsche Gildenpenningen, t. I (Haarlem, 1878), p. 354 – 55] . Undenam habeant Desiderium non liquet. Mirum in modum corrupta sunt nomina Castorii et Simproniani in instrumento Rochlitzii dato anno 1462: Auch alle diese Artigkel sinndt gemacht worden auss dem Texte des alden Haubtenrechtes, das do haben gemacht die Heyligen wirdigen gekrönten mertern, genannt Claudius, Christorius und Signifikamus … [Ap. Janner, Die Bauhütten, p. 213.] . Apud Goudanos quattuor martyres Romanos pro coronatis cultos reperimus: De vier gekroonde broeders Martelaaren Severus, Severianus, Carpophorus en Victorinus [J. Walvis, t. c., p. 30.] ; nec aliter apud Gandavenses [Ita in registro (de quo supra not. 10), fol. 6.] . Lugduni Batavorum olim martyrum Pannoniorum sub coronatorum iconibus legebantur: Claudius, Nestorianus, Castorianus, Sempronianus [J. Alberdingk-Thijm, in Dietsche Warande, t. c., p. 13.] .

[69] [icones.] Sanctorum nostrorum imagines quam plurimae variis in locis servatae sunt. Praecipuas tantum notasse satis erit, quae sunt Romae in eorundem basilica [Lefenestre-Richtenberger, Rome. Le Vatican, les églises (Paris, 1903), p. 303.] , Perugiae, nunc in Academia [Wessely, Iconographie Gottes und der Heiligen (Leipzig, 1874), p. 134.] , Sienae in cathedrali [Ibid., p. 134.] , Aretii in ecclesia S. Francisci [Vasari,Le vite de' più eccellenti pittori, t. III, p. 150.] , Papiae in arca S. Augustini [P. R. Majocchi, L'arca di S. Agostino in S. Pietro in Ciel d'oro (Pavia, 1900), pp. 17, 41, Tav. 16.] , Venetiis in palatio ducum [Didron, Annales archéologiques, t. XVII (Paris, 1857), p. 193 – 94.] , Florentiae in Orsanmichele [Supra, p. 763.] , Ferrariae olim in ecclesia S. Nicolai [S. Reinach, Répertoire des peintures du moyen âge (Paris, 1905), p. 364.] , in civitate S. Dionysii in basilica [Wessely, t. c., p. 135.] , Stiriae (Steyer) in Austria superiore [Berichte und Mittheilungen des Altertumvereines zu Wien, t. IX (1866), p. 106; Verhandlungen des historischen Vereins von Oberpfalz und Regenburg, t. XXVIII (1872), p. 197.] , Gandavi [Inventaire archéologique de Gand, t. I, pll. 114, 196 – 97.] , Insulis [Lenglart, Catalogue du musée de Lille (Lille, 1893), p. 73. Fuit olim Bruxellis in ecclesia Sanctae Catharinae. Ap. De Ceuleneer, op. cit., p. 80. Cf. Woltmann und Woermann, Geschichte der Malerei, t. III (Leipzig, 1888), p. 473.] . Bruxellis [Musée communal. Cf. Goblet d'Alviella, op. cit., p. 4, 9.] , Antwerpiae [Musée de peinture, n. 158 – 162; ap. De Ceuleneer, op. cit., p. 7; Musee du Steen, Van Cauwenbergh, op. cit., p. 571.] , Buscoduci [C. F. X. Smits, De Kathedraal van's Hertogenbosch (Brussel, 1907), p. 185.] , Londinii [British Museum, cod. add. 18851. Imaginem exhibet in fronte libellus Ars Quatuor Coronatorum, de quo supra, p. 764, not. 5.] . Multo plures adduci posse non dubitamus, et ab iis exspectamus qui talia colligendi provinciam assumpserunt. Varie varii artifices sanctos quattuor effingere consueverunt. Vel enim Coronatos eos vocari ex eo intellegi voluerunt quod coronas capitibus eorum imposuerunt, vel marmorarios fuisse ex scalpro, malleo, linea quae in manibus dederunt, vel utrumque ex coronulis quibus ipsa ferramenta fabrilia ornaverunt. Exempla sunt inter ea quae modo attulimus.

I. PASSIO SS. QUATTUOR CORONATORUM AUCTORE PORPHYRIO

Quattuor Coronati Romae culti (SS.)

BHL Number: 1837

AUCTORE PORPHYRIO

Edita ex codicibus Parisiensi 10861 (= A 1), Vallicellano VIII (= A 2), Bollandiano 14 (= B 1); Veronensi 95 (= B 2), Ambrosiano B 55 inf. (= B 3, Vaticano 1192 (= B 4), Capituli S. Petri A 5 (= B 5), Bernensi 48 (= B 6), Monacensi 9506 (= B 9), Monacensi 22244 (= B 10), Trecensi 1248 (= B 11), Gothano fol. 64 (= B 12), Einsidlensi 256 (= E). Versio graeca edita est ex codice Vaticano gr. 1608 (=V). Cf. supra, p. 750 – 51.

Incipit passio sanctorum Simproniani, Claudii, Nicostrati, Castorii [Castori A 1.] et Simplicii [mense nov. die VIII add. B 1; passio sanctorum quatuor coronatum B 2, 9, 12; incipit p. s. q. c. B3; passio q. c. B8, 10; passio sanctorum martyrum IIII coronatorum mense novembri die VIII B5; sanctorum q. c. passio incipit B4; passio sancti Simphoriani, Claudii, Nicostrati et aliorum B7; incipit p. s. q. c. S. C. N. C. S. quae est VI //// to id//// B6; passio beatorum martyrum Sympronii, Claudii etc. quatuor quoque coronatorum Seueri, Seueriani, Carpofori atque Victorini B11.] .

[1] [In Pannoniae lapicidinis] Tempore [illo add. B 3.] quo Dioclitianus [Diocletianus B6, 8, 9, 10, 11, E; Dyoclitianus hic B12; augustus add. B.] perrexit Pannoniis [Pannonias B2, 9, 10, 11, 12; B1 corr., prius Pannoniis; Pannoniam B3, 4, 5, 8.] ad metalla [Hac voce metallum tum materia quae effoditur tum ipsa fodina significatur. Hic usurpatur pro lapicidina. H. Blümner, Technologie und Terminologie der Gewerbe und Künste bei Griechen und Römer, t. III (Leipzig, 1884), p. 69 – 84. De metallorum administratione disseruit O. Hirschfeld, Die kaiserlichen Verwaltungsbeamten bis auf Diocletian, zweite Aufl. (Berlin, 1905), p. 145 – 90; C. Dubois, Etude sur l'administration … des carrières dans le monde romain, Paris, 1908; de christianorum ad metalla damnatorum condicione, I. B. de Rossi, Dei cristiani condannati alle cave dei marmi nei secoli delle persecuzioni, Bullettino di archeol. crist., 1868, pp. 17 – 25, 47.] diversa sua praesentia de montibus abscidenda, factum est [autem add. B1, 3, 7, ut add. B8; factum est /////// B 5.] dum [cum B5, 12.] omnes artifices metalli [metallicos B.] [Praeter damnatos ad metalla, artifices metallicos liberos vel servos ibidem degisse ostendit De Rossi, Bulletino, 1879, p. 52.] congregaret, invenit inter eos magnae peritiae [corr. B1.] artis [arte B12, om. B9, 10.] inbutos homines nomine [om. B1, 3, 6, 7, 9, 10, 11, 12.] Claudium, Castorium, Simpronianum [Simpronium corr., Simphronium B1, 11 (in ras.); Simphorianum B3; Symphorianum B7, 8, 9 (corr. ex Symphronianum), 10; Simphronianum E; Cl. Simpr. Cast. B5, 8.] et Nicostratum [Nic. C. S. et Simplicium B10; Simplicium add. B9.] , mirificos in arte quadrataria [Ars quadrataria, a lapide quadrato, quo ad aedificandum vulgo utebantur lapidarii, dicta. Lapidariis praestabant marmorarii a nobiliori materia nuncupati. In Passione nostra quadratarius, ars quadrataria pro sculptore et sculptura usurpatur. Blümner, t. c., p. 6 – 7; Marquardt-Mau, Das Privatleben der Römer (Leipzig, 1886), p. 623.] . Hii oculte christiani erant [erant christiani B12.] , custodientes mandata Dei [om. B11.] , et quidquid artis operabantur [operabantur artis B4.] in sculptura [corr. prius scultura B1; in sc. operabantur B12.] , in nomine domini [nostri add. B3, 4, 7, 12, E.] Iesu [om. B8, 9, 12.] Christi [om. B8.] sculpebant [fecerunt E.] . Ventum [inventum B1 (corr.), E, factum B8, 9, 10.] est [autem add. B1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12.] [Ventum est = evenit, ut ex aliis locis colligit Petschenig, Sitzungsberichte der k. Akad. der Wissenschaften, t. LXXIX, p. 772.] quodam [quadam B6, 8.] die inperante Dioclitiano [Diocletiano ab hinc B1; de ceteris p. 751, et supra n. 2; augustro add. B praeter B12.] , ut simulacrum Solis [et Dianae add. B10.] cum quadriga [Simulacri solis cum quadrigis non pauca supersunt exempla de quibus Th. Panofka, Le lever du soleil sur un vase peint du Musée Blacas, Paris, 1833; Id., Von einer Anzahl antiker Weihgeschenke (Berlin, 1840), Taf. I,2; E. Curtius, Neue Funde in Ilion, Archaelogische Zeitung, t. XXX (1873), p. 58, Taf. 64; S. Reinach, Pentures de vases antiques (Paris, 1891), Millin, II. 49; W. Amelung,Die Sculpturen des Vaticanischen Museums, t. I (Berlin, 1903), p. 710, Taf. 76.] ex lapide taso [ita infra A1, hic tasu nisi forte tasii; thaso B, E.] [Thasius lapis ap. Senecam, epist. 86, 6, ex insula Thaso. Blümner, t. c., p. 33 – 36. Hic intellege, ex marmore Thasio simili; erat enim lapis Pannonius.] artifices cum omni argumento [Argumentum, materia pingendi, caelandi, sculpendi. Cf. Thesaurus linguae latinae, s. v. Cic. Verr. II, 4, 56: ex ebore diligentissime perfecta argumenta erant in valvis.] currum [currus et B1, 11; et add. ceteri codd. B.] , equos vel omnia [supra lin. B6.] ex uno [hoc C praeter B1.] lapide sculpirent [sculperent B1 (corr.), B3, 4, 5 (corr.), B7, 8, 9, 10, 11, 12.] . Eodem [autem add. B praeter B8, 12.] tempore omnes artifices cum phylosophis [Philosophos intellegi posse architectos et machinatores, quemadmodum ex ipsa historia patet, variis ex locis probant Benndorf, Archaeologische Bemerkungen, p. 343 – 344; De Rossi, Bulletino, 1879, p. 57 – 59.] cogitare [cogitautes B, E.] coeperunt artis huius delimare sermonem [supra lin. B11.] . Et cum incidissent lapidem magnum ex metallo taso [thaso B, E.] , non conveniebat ars sculpturae [B1 corr., prius sculturae; sculturȩ B6.] secundum praeceptum augusti [om. B12.] Dioclitiani [Diocletiani corr. ex Diocletiano B6.] , et multis diebus erat contentio [corr. prima manu A1, prius contio; certamen in ras. B11.] inter [in marg. B11.] artifices et phylosophos.

[2] [quattuor sculptores christiani] Quodam [quadam autem B, E; haec et sequentia usque ad phylosophos om. B11.] die convenerunt [in unum add. B, E.] omnes artifices [numero add. B.] sexcenti viginti duo cum phylosofis quinque ad textum [Textus, textum, textura referri solet ad pannum, hic ad lapidis venas.] lapidis et coeperunt venas [om. B9, 10; venam B12.] lapidis [om. B9, 10.] perquirere, et erat mira intentio [contentio B1 (corr. rec.), B3 (item), B4, 7, 9, 10, E.] [Intentio alias quoque usurpatur pro contentio. Petschenig, t. c., p. 766.] inter artifices et phylosofos. Eodem tempore Simpronianus [(eodem t. S.) ///// tunc (in ras.) Sympronius (in ras.) B11; Sympronianus autem B12.] confidens in fidem [fide B1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 11, 12.] quam tenebat [(confides - tenebat) om. E.] , dixit ad coartifices [artifices suos fratres B, praeter B12; coartifices suos fratres B12, E.] : Rogo vos [rogo vos fratres B8.] omnes, date mihi fiduciam [inducias B3; fiduciam mihi B4.] et ego [om. B3.] invenio [inveniam B4, 6, 7, 9, 10, 11, 12; textum lapidis huius add. B1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, textum lapidis add. B8.] cum [del. corr. B1.] condiscipulos meos Claudium, Simplicium Nicostratum, et Castorium [Claudio… Castorio B1, 2, 4, 5, 6, 7, 8 (Cast. et Nic.), 9, 10, 11, 12.] . Et quaerens [quarentes E.] venam metalli coepit [coeperunt E.] sculpire [sculpere B1, 2, 3, 4, 12, E; om. B11.] in nomine domini [nostri add. B3, 4, 6, 7, 9, 10, 12, E.] Iesu Christi [om. B9.] artem, et bene consequebatur [sequebatur B4, 12.] sculptura [corr., prius scultura B1; sculpturam B10.] et [om. B, E; B3 /////////).] secundum praeceptum augusti [et add. E.] facta est [autem add. B3, 8, 11, 12.] sculptura [B1 ut not.24.] sigilli [Sigillum deminut. a signo, quod de statua, effigie cet. dici nemo ignorat. In Anthologia lat. I, 347, legitur epigramma de sigillo cupidinis aquas fundentis, Riese, p. 275.] Solis [om. B6, 8.] in pedibus viginti quinque.

[3] [iubentur a Diocletiano] Hoc autem nuntiatum est [hoc vero (prius autem) cum nuntiatum fuisset B11.] Dioclitiano augusto et [om. B11.] laetificatus est. Eadem [vero add. B1 – 10; autem add. B11.] hora ibidem [ibi B9, 10.] in partis [partes B1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 11; parte B7, 9, 10.] Pannoniae praecepit aedificare [edificari B3, 5, 11 (corr.).] templum [Templum Solis in ipsa statione marmorum aedificatum esse existimat O. Benndorf, Archäologische Bemerkungen, p. 347. Titulus ibidem allatus (…Sacerdos dei solis stationis marmorum…) adulteratus est. C. I. L. VI, 684*. Locum ubi templum Solis erat distinctius nonnulli designant: “A Gradac nella localita detta Pustinkova Glava, a mezza ora da Kipovno, se vedono avanzi di grosse mura. Si dice che qui sia stato tempio del Sole dedicato da Diocleziano secondo la citata Passio.” F. Bulič, in Bulletino di archeologia e storia Dalmata, 1908, p. 117. Est autem Gradac in montibus dictis Fruschka Gora ad Danubium. Specialkarte des oester. Alpengebietes (Militägeogr. Institut), Zone 25, col. XXI, 45° 10', 37° 25'.] in loco [Locus videtur esse pro certa parte lapicidinae seu officina, ut ostendit De Rossi, Bullettino, 1868, pp. 23 – 24, 47; 1879, p. 54 – 56; Benndorf, l. c., p. 342 – 44.] qui appellatur ad montem pinguem [pinguiem A 1.] [Notatu digna sunt quae de loco Ad montem Pinguem scribit Benndorf, l. c., p. 347 – 48: “Karajan hat in den Sitzungsberichten der Wiener Akademie (X, 129, 1853) nach geognostichen Mittheilungen des Herrn Partsch, dargethan, das Steinbrüche, in welchen körnblättriger Kalkstein zugleich mit Gründstein-Porphyr vorkommt, sich wenige Meilen nördlich von Sirmium, dem heutigen Mitrovitz, in der Gebirginsel Fruschka-Gora in Sirmien vorfinden, und dass der Name mons pinguis mit einem zweiten mehrfach überlieferten Namen der Fruschka-Gora, mit der Bezeichnung mons almus in merkwürdiger Weise zusammenfalle. Worauf sich diese letztere Behauptung gründet ist leider nicht angegeben. Alte Schriftsteller erwähnen wiederholt in der Nähe von Sirmium einen Berg: bei Dio Cassius LV, 30 heisst er Ἀλμὰν ὄρος, bei Eutrop IX, 11 und Vopiscus Vita Probi 18, 8, Alma mons, so dass man den Namen mons pinguis für eine Latinisierung nehmen müsste.” Censet etiam F. Bulič (t. c., p. 114 – 27), qui hanc dicionem nuperrime perlustravit, in Fruschka-Gora (= mons Francorum) requirenda esse Passionis SS. Quattuor loca, non tamen ad meridiem sed ad septemtrionem.] . [varia artis opera incidere,] Et ibidem [ibi B 8.] constituit et posuit [et posuit om. B 4.] simulacrum, et [om. B 6, 11.] deauravit [deauratum B 6, 11; adoravit B 8.] [Usum deaurandi deorum simulacra testantur monumenta, de quibus praeter alios G. Nicole et G. Darier, in Mélanges d'archéologie et d'histoire, t. XXIX (1909), p. 36 – 45.] . Et coepit in eodem loco sacrificiis et unguentis [ungentis B 8, 10.] et odoribus laetare [laetari B, delectari in ras. B 11; litari coniecit Benndorf, apud Büdinger, Untersuchungen, III, 325.] , et dedit [deditque B.] dona magna [om. B 11.] artificibus. Eodem tempore dilectatus [laetatus (delectatus B 4, 5, 8) est Diocletianus augustus B.] in artem [arte (arte ///// B 5) eorum et B, praeter B 2 qui om. in arte.] , nimio amore captus praecepit ut [om. B 11.] ex metallo porfiritico [porphiritico B 1, 8; purphiretico B 2, 9, 10; porphiretico B 6, 11; porfiretico B 4; porfyro B 5; porphyretico B 7.] columnas [B 5, 8, 10.] vel [et B 3.] capitella columnarum [Non iniucunde cum hoc loco confertur titulus repertus in “Plate”, ad lapicidinas Romanas, supra Splitska, in Dalmatia: Herculi Augusto sacrum. Val. Valerianus mil. cum insisterem ad capitella columnarum ad termas Licin(i)an(a)s quae fiunt Sirmi v. l. s. (C. I. L. III, 10107). Ultima verba restitui cum Fr. Bulič, Bullettino di archeologia Dalmata, t. VIII, p. 201.] ab [om. B 3.] artificibus inciderentur [incidi B 6, 11.] . Et vocavit ad se Claudium, Simpronianum, Nicostratum et Castorium [Castorium, Nicostratum B 8.] et [atque B 1, 2, 4 – 11.] Simplicium; quos cum gaudio suscipiens dixit ad eos: Desidero [delector B 8; te add. B 3; per add. B 4, 5, 7, (sup. lin.).] peritiam [peritia B 2 (corr.), B 3, 6 (corr.), B 8, 10.] artis vestre [columnas vel add. B.] capitella columnarum ex monte porfyritico [B 1, 2, 4, 7 ut supra not.19, quam adi deinceps.] incidi.

[4] [et in nomine Christi,] Et ex praecepto [(et ex praecepto) at illi haec (om. B 7) audientes a rege ilico B.] abierunt [////// abierunt B 11.] cum multitudine artificum et phylosofis [phylosophorum B 11.] . Venientibus [venientes B 6, 11.] autem ad montem porfyreticum [in loco add. B.] qui dicitur [vocatur B.] igneus [Haud improbabiliter hunc collocat F. Bulič, t. c., p. 120 – 21, in Kipovno (=collis statuarum) vel in vicino Červeni-Čot (=collis rubeus), non longe a Danubio. Specialkarte des oesterr. Alpengebietes, fol. cit., 45° 5', 37° 20'. In Kipovno certe lapis rubri coloris, unde mons igneus dictus sit, reperitur.] , coeperunt incidere lapidem [lapides B 5; lapidem incidere B 9. 10.] in pedibus XL. Claudius autem [vero B 11.] omnia [quae operabatur add. B.] in nomine domini [nostri add. B 3, 4, 6, 7, 11.] Iesu Christi faciebat. Et bene [bene //// B 1; eum add. B 11.] sequebatur eum [om. B 11.] ars. Simplicius autem, qui erat gentilis, omnia quaecumque faciebat non erat [erant B, corr. B 6.] convenientia. Quodam [quadam (quodam B 7) vero B.] die dixit ad Simplicium Nicostratus: Frater, quomodo tibi [om. B 6.] ferramentum tuum [tibi B 6; om. B 4, 9, 10.] confrangitur [confringitur B 1, 2, 3, 4, 5, 6, 11; constringitur B 9.] ? Dixit [autem ad eum add. B 1 – 5, 7, 9, 10; vero ad eum add. B 8; dixit ad eum B 6, 11.] Simplicius [Symplicius B 6 et ita fere deinceps.] : Rogo te [om. B 3.] , [mirante Simplicio gentili,] tempera [Temperare est ferrum candens aquae immergendo condurare. Blümner, op. c., t. IV, p. 345 – 48.] mihi [ferramentum add. B.] , ut non confrangatur [confringatur B 1 – 8; frangatur B 9, 10, 11.] . Respondit [dicit ei B 1, 3, 4, 5; dixit ei B 2, 6, 7, 8.] Claudius [Nicostratus B 9, 10.] et dixit [et dixit om. B.] : Da mihi omnem [omne B 2, 3, 4, 5 (corr.), 7, 8, 9, 10.] ingenium [Ingenium iam dicit Tertullianus pro machina artificiose excogitata v. gr. De corona, c. 1: Cum tamen ultimant tempora patriae et aries iam Romanus in muros quondam suos audet, stupuere illico Carthaginienses ut novum extraneum ingenium. Lege quae collegit F. Oehler, Tertulliani quae supersunt, t. I, p. 436. Hinc gallice engin. Cf. G. Körting, Lateinisch-Romanisches Wörterbuch, 3e Aufl. (Paderborn, 1907), p. 545.] artis. Et dum [cum B 8.] dedisset [ei add. B.] omnem sculpturam [sculturam B 6.] ferri [ferream B 8, ferr/////i B 1.] [Sculptura ferri pro ferrum sculpturae, per hypallagen.] , dixit Claudius: In nomine domini [nostri add. B 1, 6 – 11.] Iesu Christi, sit hoc ferrum [ferramentum B 8.] forte et sanum ad facienda opera [faciendam operationem B 5.] . Et [om. B.] ab eadem ora coepit Simplicius omnem artem quadratariam cum ferramenta sua [ferramentis suis B 2. 3, 4, 5, 8; ferramento suo B 7, 9, 10, 11; ferramenta su/// B 1.] , sicut Simpronianus bene et recte operare [operari B.] . Tunc Simplicius miro [nimio B 8.] amore et studio coepit inquirere a Simproniano quod esset genus temperamenti, quia numquam frangebantur argumenta [frangebatur argumentum B 2, 8; fr. acumina (prius argumenta?) corr. supra lin. B 6.] ferramentorum [suorum add. B.] [Argumenta ferramentorum alias non occurrit; acumenta coniectura proponit Petschenig, t. c., p. 768. Attamen argumentum adhibetur etiam pro machina, ὄργανον, v. gr. in Passione S. Euphemiae (BHL. 2708): argumenta rotarum; iussit … per argumenta artis secari membra eius.] , quod ante [que corr. B 5.] non ita [om. B 8.] erant [erat B 1 – 4, 6 – 11.] . Dicit ei Simpronianus una cum Claudio: Ergo, frater, miraris [miraris frater B 8.] in temperatione ferramentorum [ferramenti B 7.] ? Creator [Deus B.] qui est [creator et dominus add. B.] omnium [rerum add. B 2, 4, 5, 8.] , ipse facturam suam confortavit [confortatus est B 6; confortare dignatus est B 11.] . Respondit [respondens B 3, 9, 10.] Simplicius ad Simpronianum [dicens Simphroniano (Simphoriano etc.) B.] : Numquid deus [supra lin. alia manu A 1.] Iovis [corr. prius Iobis A 1; unus B 7.] ipse non fecit omnia haec [om. B.] ? Respondit [respondens B, praeter B 8.] Claudius [ait illi add. B, praeter B 8.] : Frater [om. B 11.] , age penitentiam, [opera omnia aggrediuntur.] quia [corr., prius qui A 1.] blasphemasti, nesciens quid loquaris [loqueris B 1, 2, 6, 7, 8; loquereris B 3, 5, 11.] . Deus [Deum B 8; quippe add. B 11.] quem nos confitemur, ipse [fecit add. B 8.] omnia creavit [om. B 8.] , et Iesus Christus filius [om. B 3.] eius [om. B 3.] dominus noster, et Spiritus sanctus. Nam quem tu dicis [(nam - dicis) in ras. B 11.] deum, quare non [supra lin. B 1.] cognoscis [cognoscitis B 2.] quia [non add. B 9, 10.] ex [et B 2.] nostris manibus [manibus nostris B 11,] , sculpitur [exsculpitur B 8.] ? Nescis quia et [ad B 1.] solem [quia sol ipse B 11; sol//// B 5.] , quem nos per sculptura [sculpturam B (sculpituram prius B 5; sculturam B 6); fecimus per s. B 7, 9, 10.] artis fecimus, et [om. B 11.] ipsud [ipse B 2, 3, 4, 5 (corr.), 8, 9, 10; ipsu/// B 1; ipsum B 7.] nichil est?

[5] [De Christi invocatione] Eadem [autem add. B 1 – 5, 8.] die [dum B.] , ipsis [inter se B.] altercantibus [altercarent B 1, 2, 3, 7; altercarentur B 4, 5, 6, 11; ecce subito add. B 3, 4, 6, 11.] , iussit Dioclitianus augustus [ut facerent ei add. B.] ex metallo [marmore B 11.] porfyritico concas [con supra lin. corr. A 1.] sigillis [sigillo B 11.] ornatas [De his Benndorf, l. c., p. 349 – 50.] cavari. Tunc Simpronianus, Claudius, Castorius et [om. B 1, 3, 6, 7, 9, 10, 11.] Nicostratus coeperunt in nomine Christi [domini B.] cavare [cavere A 1.] concas et lacus [latus B 8.] [Adducit laudatus Benndorf, praeter alios locos Plinii Nat. Hist., XXXVI, 121: Agrippa … in aedilitate adiecta Virgine aqua ceterisque conrivatis atque emendatis lacus DCC fecit, praeterea salientes D … Mayhoff, t. V, p. 350.] cum sigillis [sigillo B 11.] et [om. B 11; cum add. B 9, 10.] cantharis [cantaris B 1 – 10; secantes B 11; et add. B 9.] [Cantharus, κάνθαρος, aquarium.] cum magna tenuitate artis.

[6] [percontatur Simplicius;] Simplicius vero quidquid [ferramentorum add. B 11; quando B 9, 10.] in artem [arte B 1, 2, 3, 4, 6; eadem arte B 11; in quicquid artis B 5.] misisset [mitteret B 6; mittebat B 11.] manum [manu /// B 2; ilico add. B.] confrangebatur [confringebantur B 1, 3; confringebatur B 4 – 11 (B 11 prius confringebantur).] . Tunc dixit ad Simpronianum [(ad S.) Simpronianus (s in ras.) B 1; ad sanctum S. B 6; Claudio Simplicius B 10; Simplicius Claudio B 9.] : Adiuro te [om. B 8, 10.] per deum Solem ut dicas mihi, quis est iste deus qui omnia creavit [et add. B 8.] , in cuius nomine vos artem [tam add. B 11.] bene operamini. Respondens [respondit B 8.] Claudius [dixit add. B 5, 11.] ad Simplicium dixit [(ad S. dixit) om. B 8;et dixit B 2.] : Placitum est in sensu et [aut B 11; in add. B 3 – 11.] visu oculorum tuorum quae nos facimus? Respondit Simplicius et dixit [(et d.) dicens B 6, 11; om. B 8; //// dixit B 4.] : Video nescio [sed nescio B 8; nescio vero B 9, 10.] quam [quem A 1; corr., prius quem B 1; om. B 2, 3, 7.] praecationem [praedicationem B 1, 2, 3, 4, 6, 11; prȩ/////cationem B 5; puritatem B 9, 10.] quam [om. B 6, 11.] occulte [cotidie B 7.] praecatis [praedicatis B 1, 2, 3, 4, 7; praecamini B 5; agitis B 6, 11; sed quaeso vos add. B.] ; declarate mihi hanc praecationem [praedicationem B 2, 3, 4, 7 – 11.] dei vestri, ut et me [meam B 1, 3; mea B 2, 4, 5, 6; (et me) om. B 7; eius B 9, 10.] vobiscum [vestram B 3; vos ///// B 5; vos B 11.] fruamini [confruamini B 11; fruar B 7.] amicitiam [amicitia B 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11.] . Dicit [dixit B 2.] ei Claudius [Claudius ei B 9.] : Et est in te pura [pura///// B 1, 5.] amicitia [amicitia ///// B 5.] ? Respondit Simplicius [(r. S.) S. dixit B.] : Vere pura, nam et vos cognovistis ecce [om. B 8; qualiter B 9, 10.] intra quindecim annos qualiter [om. B 9, 10.] vobiscum operatus sum [sim B 10, 11.] . Dicit [dixit B 2, 7.] ei Simpronianus [om. B 1, 7, 9, 10.] : Si potes credere, dicimus [dicemus B 6, 11.] tibi, et [mox add. B 1 – 7, 11; non solum B 8, 9, 10.] artem [autem B 9; bene add. B 8.] consequeris [sed add. B 4, 5, 7, 11.] , et vitam aeternam habebis. Respondit Simplicius [(r. S.) Simplicius dixit B.] : Desiderio meo [om. B.] desideravi [desiderio et desideravi A 2, qui hic inc.] scire deum vestrum et [ut sciam add. B 8; unde B 5.] supplico vobis [vos A 2, B 1, 2, 3, 5, 6, 7.] . [baptismum postulat] Dicit ei Claudius: Ecce [tibi dicimus B, praeter B 8.] hoc est quod dicimus tibi [om. A 2.] fideliter, ut [ut fideliter A 2, B.] credas [in add. B 9, 10.] dominum [deum B 9; nostrum add. A 2, B.] Iesum Christum Dei filium [filium Dei A 2; dei esse filium B 11; eius add. B 10.] et baptismum percipias et omnia ministrabuntur [monstrabuntur B 8.] tibi. Respondit Simplicius [Supplicius ita A 1; (r. s.) Simplicius dixit A 2, B.] : Ergo nolite [noli B 8.] tardare [tardare nolite B 6, 11.] , ut vobiscum [corr., prius nobiscum B 6.] unianimis [unanimis A 2, B (B 2 corr.).] sim [sim unanimis B 3, 6; fieri merear B 8] et [om. A 2, B 6, 9, 10, 11.] in arte et in [om. A 2, B 6, 9, 10, 11.] religione [B 5 corr., prius artem … religionem.] . Et coeperunt quarere sacerdotem. Et invenerunt episcopum in custodia [custodiam B 1.] carceris [om. A 2, B.] religatum [corr. ex relegatum B 6.] , nomine Quirillum [Cyrillum A 2, B 2, 5, 6, 7, 8, 11; Cirillum B 3, 4, 9, 10; Cir. nomine B 3.] , de Antiochia [Cyrillus episcopus Antiochenus circa annum 279, cui an. 303 successit Tyrannus. Eusebii, Hist. eccl., VII, 32, 2; Chronicon, Schoene, p. 187. Supra, p. 760, n. 50. De Antiochia interpolatum esse inanis est coniectura Edmundi Meyer, Forschungen zur deutschen Geschichte, t. XVIII, p. 588.] adductum [abductum B 9, 10.] , pro Christi nomine [nomine Christi A 2, B.] vinctum, qui iam multis verberibus fuerat maceratus in tribus annis [per annos tres A 2, B.] . Ad quem venientes noctu [nocte B 8, 9.] Simpronianus, Claudius, Nicostratus et [om. A 2, B 8.] Castorius [Cl. Cast. et Nicostratus B 4.] una cum Simplicio, quem [om. B 3, 5 (prius et), 8, 9, 10, 11.] invenerunt in [eum B 5, 8, 9, 10, 11.] catenis constrictum cum aliis [om. B 9, 10.] multis confessoribus. Et ingressi ad sanctum [beatum A 2, B 1, 3, 5, 6, 7; om. B 8.] Quirillum [(ad s. Q.) om. B 11; episcopum add. B 8; Cyrillum (Cirillum) B, cf. supra not. 63 – 75.] miserunt se ad pedes eius [beati Cyrilli episcopi B 11.] et rogaverunt [rogantes B 11.] eum [om. B, praeter B 8.] ut baptizaret Simplicium. Cumque hoc audisset beatus Quirillus [episcopus add. A 2, B.] , gaudio repletus [est magno add. A 2, B.] dixit [que add.] ad Simplicium: Fili, vide si [ut B 11.] ex toto corde credis [credas B 11.] , et omnia ministrabuntur [monstrabuntur C 8.] tibi.

[7] [accipitque a Cyrillo episcopo.] Et [om. A 2, B 6.] respondentes Claudius, Simpronianus [et add. B 1 – 10.] , Nicostratus et [atque B (om. B 8).] Castorius [om. B 8; (resp. - Cast.) respondentibus Claudio … atque Castorio A 2.] dixerunt sancto Quirillo [(s. Q.) ad eum A 2, B 1 – 7, 9 – 10; ei B 9, 11.] rem gestam de ferramentis quid [quomodo B 8.] obvenisset [que evenerat A 2; evenisset B 2, 3, 4, 8; obvenissent B 9.] . Et [om. A 2, B 11.] tunc sanctus [beatus A 2, B.] Quirillus [episcopus add. A 2, B.] gratias agens Deo omnipotenti [om. A 2; omnipotenti Deo B 10] , dixit ad Simplicium: Fili, vidisti [vidisti fili B 6.] virtutem [dei add. B 11.] in operatione vestra [corr. B 3, prius tua; corr. B 5, prius operationem vestram.] ; modo tantum [nunc autem B 5.] fideliter crede. Respondit [respondens B 9.] Simplicius [corr. in marg. B 3.] cum lacrimis et dixit [(e. d.) dicens A 2. B 6, 11.] : Et quomodo iubetis [iubes corr., prius iubet B 6.] ut ostendam credulitatem [corr., prius crudelitatem B 6.] [Credulitas = fides, πίστις, etiam alibi. Petschenig, t. c., p. 773.] meam? Dixit sanctus Quirillus [(d. s. Q.) beatus Cyrillus episcopus (om. B 8) dixit A 2, B.] : Ut credas [in Iesum add. A 2, B.] Christum [dominum nostrum dei filium add. A 2, B.] creatorem omnium rerum [cr. o. r. dei filium B 5.] et omnia simulacra manu facta respuas. Respondit Simplicius [(r. S.) Simplicius dixit A 2, B.] : Ego credo quia [om. B 7, 8, 11.] vere [in veritate A 2, B 1 – 6; in veritate quia B 7, 8, 11.] ipse est deus verus [(d. v.) v. d. B6; om. A 2.] Christus Iesus [Iesus Christus A 2, B 1 – 3, 5 – 8, 10, 11.] . Et facto [eo add. A 2, B 1 – 10; et faciens eum B 11.] secundum [ecclesiasticam add. A 2, B.] consuetudinem [catecuminum add. B 1, 4, 11; cathecumino A 2; caticumino B 3, B 6 corr., prius catecumino; catecumino B 2; B 5 corr., prius catecuminum; catichumino B 10; caticuminum B 7.] baptizavit eum in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti [ibidem add. A 2, B 1 – 4, 7 – 11; (in - sancti) om. B 8.] in carcere [(in c.) om. B5.] , et dimisit eos, et reversi [reversique A 2, B.] sunt [illi add. A 2.] ad opera sua.

[8] [Interrogantur a gentilibus] Et coeperunt cavare [cavere B 9.] concas ex lapide porfyretico cum sigillis et herbacantis [harbacantis B 1, 7, 9, 10; herba camtas B 6; erbacantis B 11; herba achanti B 3; herba achanto (in ras.) B5; tharabacantis B 8.] [Servius, Comm. in Verg. Aen. I, 649: Acantho genus virgulti flexuosum, quod vulgo herbacanthum dicunt, in cuius imitationem arte vestis ornatur. Thilo, t. I, p. 187.] . Et in qua [in qua (quacumque B 11) autem A 2, B.] hora mittebant manus suas ad opera [operam B 6.] , in nomine [domini add. B4.] Iesu Christi operabantur [orabant B 6; operantur B 9 et ante corr. B 10.] cum signo [(c. s.) signum A 2, B; sanctae add. B 8.] crucis [Christi B 6; facientes add. A 2, B.] . Unus autem [vero B 11.] de fylosofis intuens [eos add. A 2, B; in eos B 10.] et videns [eos add. B 6.] quomodo sine signo crucis [Christi add. A 2.] nihil faciebant, sed [et B 8, 9.] utebantur omni ora signum [signo B (B 1 corr. rec.); crucis add. A 2, B 5.] Christi [crucis B 7, 9, 10.] in [omni add. A 2, B.] opere [opera B 6.] , contristatus est [om. B 7, 9, 10.] vehementer et [om. B 9, 10.] dixit ira plenus [cum iracundia A 2, B.] : Hoc genus magicae [maice B 6.] artis est, quod signum nescio quod [om. B 6, 8, 11; quid B 3; et istud signum /////// scio quia corr. B 5.] ad [quam B 6, 11.] crudelitatem [credulitatem B 1, 2, 6, 11, B 3 ante corr.] pertinet et per ipsud [ipsu //// B 1; ullud B 7, 9 (dempto per), 10; ipsum ceteri.] omnia prospera a [om. B 2.] vobis [omnia vobis prospera B 8.] aguntur [agatur A 2.] . Respondit [corr., prius respondens B 6.] Claudius et dixit [ei add. B 1 – 5, 9, 10; dicens ei B 6, 11; (et dixit) om. B 8.] : Nescis, fylosofe, quia hoc signum, quod [aliquando add. B.] fuit [(q. f.) quo dicis A 2.] ad crudelitatem [credulitatem B 1 (corr. rec. crudelit.) 2, 3 (corr.); nunc autem add. B.] , ad vitam perducit [om. B 3, 9, 10.] aeternam [maxime autem his add. B 2; m. a. hos B 5 corr.); m. a. eos B 1, 6, 8; m. a. eis B 3, 9, 10; maxime autem B 3, 7; maxime eos B 11.] qui credit [credunt B.] in eum [eo B 4, 5.] ? [de fide christiana,] Respondit phylosophus [et dixit add. B 1 — 5, 7, 9, 10; dicens ei B 6, 11.] : Non potest crudelitas [credulitas A 1, B 1 (seu corr. crudelitas) B 3.] mortis [m. p. cr. B 9, 10.] ad vitam perducere [aeternam add. B 3, 6.] , sed quantaum [tamen B 5; tantum B 6, 9, 10 (corr.); audio add. B 11; quomodo B 8.] ad vitam [aeternam potest aliquis add. B 2, 4, 5, 6 (prius post aliquis), 9, 10, 11; potest aliquis (om. sed - vitam) B 1, 3; (om. ad. v. aet.) B 8.] per abstinentiam temporalem potest [om. hic. B.] perveniri [pervenire A 2, B; ad vitam aeternam add. B 8.] . Respondit Claudius et dixit [Claudius dixit ad eum B (ad eum om. B 4, 5, 8).] : Deus dominus Iesus Christus [Deus et (om. B 4, 9, 10) pater domini mei (prius nostri B 6); Iesu Christi B 1, 2, 3, 4, 6, 7, 9, 10 (om. Christi); deus et dominus noster I. Chr. B 5 corr.; deus et //// dominus noster I. Chr. B 11 (quo loco remittitur lector ad marginem superiorem ita casu abrasam, ut haec sola verba remaneant respondit philosophus dicens); dominus noster I. Chr. B 8; deus I. Chr. A 2.] ipse [om. B.] dixit [discipulis suis add. corr. B 5.] : [Matth. 10, 39.] Qui invenit [amat B 2.] animam suam perdit [perdet A 2, B.] eam, et qui perdiderit animam suam [ * propter me add. B.] , inveniet eam. Respondit phylosophus [et dixit add. B. (om. B 8, dicens B 11).] : Ergo et vos Christum sequimini colentes eum? Respondit Claudius [Claudius dixit B.] : Vere in ipsius signo et virtute omnia [vere nos ipsius signum et virtutem omni A 2.] opera [supra lin. A 1; om. B 9.] manuum nostrarum facimus, quia sic nos [om. B 8.] docuit [docuit nos B 9, 10.] doctor gentium [(d. g.) om. B 4; magister gentium B 6.] [om. B 11.] Paulus apostolus [om. B 8.] dicens: [Col. III, 17.] Quidquid facitis [omnia add. B.] , in nomine domini facite. Respondit phylosophus [dicens add. B, praeter B 8.] : In cuius nomine domini [om. B 2; domini nomine B 8.] ? Dixit Simpronianus [(d. S.) S. ait B 1 – 3, 5 – 7, 11; S. dixit B 4, 8 – 10.] : In nomine domini nostri [om. B 4; bis scriptum in A 2.] Iesu Christi. Dixit [dicit B 8, 11.] ad eum [ei B 8.] philosofus: Et si [om. B 8.] ipse est deus aut dominus, quomodo morti [mortis A 2; quid (in ras.) morti B 11.] subiacuit? Respondit Simpronianus [(r. S.) S. dixit B 2 – 6, 8, 9, 11; S. ait B 7, 10.] : Bene dicis quia morti [mortis A 2.] subiacuit [(respondit - subiacuit) om. B 1; (bene - subiacuit) om. B 3, 6, 7 – 11.] ; tamen si scis [tamen scio A 2.] quia mortuus est [q. m. o. om. B 1; et add. A 2; sed add. B 5.] , quia surrexit [resurrexit A 2.] cognitum tibi non est?

[9] [quam multi artifices amplectuntur.] His ita altercantibus [haec autem inter (intra B 11) se altercantes (altercantibus B 8) B; his itaque altercationibus A 2.] , multi [multi A 2.] ex artificibus quadratariis [audientes eos add. B (laborantes et audientes eos B 5); multis add. A 2.] crediderunt in verbis et [seu B.] doctrinis beati Simproniani. Et dixerunt ad alterutrum [fratres add. B.] : Melius nobis [nobis melius B 1; om. B 6, 11.] est [est nobis B 8, 9, 10.] ut in arte iuvemur [vivamus B 8, 11.] et [ut A 2.] fortes esse possimus [videtur corr. ex possemus A 1.] per eius nomen qui mortuus est et resurrexit.

[10] Eodem [autem add. B.] tempore iuvente [iuvente A 1, 2, et prius B 5; ceteri iubente.] Dioclitiano [augusto add. B, praeter B 5, 8.] perfectae sunt concae [perfecta est conca A 2, B.] porfyreticae [porphyritica B 1; purphyritica B 2 etc. supra, c. 3, not.19; porphyretico B 9, 10.] cum malis [malleis B 11; cum alis B 6; cum mala A 2.] et herbacantis [erbaacantis B 3; herba acantho B 5; herbacantis B 7, 9; tharabacantis B 8; herbacantaris B 6.] per manus [manum B 8.] Claudii, Simproniani, Nicostrati et Castorii [Castorii et Nicostrati B 9, 10.] . Et allata [est add. B.] ante conspectum [conspectu A 2.] Dioclitiani augusti. Et [om. A 2.] placuerunt [ei add. B.] omnia, [Iubente Diocletiano,] et [quibus (qui //// B 5) artificibus B.] dona multiplicavit [dona multa donavit A 2.] Simproniano, Claudio, Castorio et Nicostrato [(Simpr. - Nicost.) om. B; Nic. et Cast. A 2.] . Tunc Dioclitianus dixit [eis add. B 4; dixit eis Diocl. B 1 – 3, 5 – 11.] : Volo [fieri mihi add. B 1, 2, 4, 8 – 11; mihi fieri B 3, 6, 7; ut mihi B 5.] columnas [columnam B 8.] cum capita foliata [capitibus foliatis B 2 – 6; B 1 corr.; capitella foliata A 2; et capita foliata B 9, 10.] [Capita foliata, intellege corinthii generis capitula. VitruviiDe architectura, IV, 1.] abscidi [ut abscidatis B 1 – 4, 6, 7; ///// abscidatis B 5; et iubeo ut abscidatis lapides marmoreos (in marg.) B 11.] de monte porfyretico dictantibus [ditantibus A 2.] Claudio, Simproniano, Nicostrato et Castorio.

[11] [columnas incidunt,] Hoc audientis [audiens A 2.] phylosofi indignati sunt; vehementer quidem [et quidem B (equidem B 8).] iussio Dioclitiani urguebat [urguebatur B 2 (ante corr.), B 4; urgebatur A 2; urgebat B 5 – 10.] . Accedentes [accidentes A 1.] autem [artifices add. B (B 10 corr.).] ad montem [monte A 2; et add. B 8.] designaverunt [designarunt B 6.] partem lapidis qui [ut B 1 – 10; in quam partes lapidis B 11.] incideretur [inciderentur B 11.] . Tunc oraverunt [hi sancti add. B 1 – 8, 11; sancti B 9, 10.] et fecerunt signum crucis Christi † . Et [om. B, praeter B 5, 7.] dictantes et [atque B.] dolantes [dolentes B 9; et add. B 11.] [Id est dolabra caedentes. Blümner, op. c., t. II, pp. 174, 206, 361.] coeperunt artifices quadratarii [quadratorii corr. B 6.] incidere lapidem ad collyrium [collirium A 2, B 1, 4; colirium B 6; collarium B 11.] [Benndorf, t. c., p. 351, affert locum Hesychii, κολουρία = ἀποτομία. Cf. Blümner, op. c., t. III, p. 80.] columnae. Et [qui etiam B.] operabantur cotidie [c. operab. B 8; (coeperunt - cotidie) om. B 2.] per menses tres [om. B 4.] .

[12] Explicita [explicata A 2, B 1, 3 – 7, 9 – 11.] una columna [unam columpnam A 2.] mirifica [om. B 8; mirifice A 2; et mirifica B 5.] arte [artis A 2.] perfecta, dixerunt [ergo add. B 1 – 4, 6, 7. 9 – 11; dixerunt ///// B 5.] phylosofi ad Claudium, Simpronianum, Nicostratum et [om. A 2; atque B 4 – 7; Nicostratum ///// B 11.] Castorium et [atque B 8, 11.] Simplicium: Vos qui dono [bono B 2; om. B 3; donis B 5.] locupletati estis, date operam [opera A 2.] in alia columna incidenda [aliam columnam incidendam B 2; (date - incidenda) om. B 9, 10.] . Quare a nobis discere desideratis artem [arte A 2.] ? Respondentes [responderunt A 2; autem add. B.] hii quinque [tanquam ex add. B 1 – 5, 7 – 11; quasi ex B 6] uno ore [corde B 8.] dixerunt [eis add. B 1, 3, 5, 7, 9, 10.] : In nomine domini [supra lin. A 1.] nostri Iesu Christi [om. B 8.] , in quem [quo B 8.] confidimus, 〈incidimus [incidimus suppl. ex A 2.] 〉 et hanc aliam columnam [columnam aliam B 6; operamur add. B (operam B 9; operabimur B 11).] sicut et priorem. Et dantes opera [ita A 1, 2, B 3(corr.), 4 (corr.).] cum summo studio intra dies viginti et sex [XXVI B 1; viginti sex B 3 – 6; XX et VIItem B 11.] inciderunt [et add. B 11.] aliam columnam. [in nomine Christi operantur.] Tunc phylosophi indignantes [indignati B 4.] dixerunt: Haec carmina non sunt nisi magicae artis [B 1 corr., prius artes; om. A 2.] . Ita [isti autem B 11; itaque B 9, 10; ista A 2.] sculpentes [sculpantes B 6.] facturas [factura A 2, B 6.] diversi operis, dabant [sancti enim dabant A 2; dabunt B 2.] studium [studio A 2; studia B 8.] , et bene sequebatur ars consilio [consilium B 2, B 3 corr.; consilia B 5, 6, 7, 9, 10, 11; concilii B 8.] eorum, qui nihil per peritiam artis [om. B 8.] phylosofiae [philosophicae corr. B 10.] faciebant, nisi in nomine Christi [domini nostri Iesu Christi B 2; domini B 4, 8.] operabantur nitidae [cotidie B 8, 11.] . Hoc videntes phylosofi suggestionem dederunt Dioclitiano augusto dicentes: Summe princeps et ornator saeculi, magnum [fiat add. B 9, 10.] consilium praecepti vestri [vestrae B 7.] et mansuetudinis in opera montis [in operamentis B 8.] designati [designante A 2; designastis B 8.] , ut [om. B 8.] lapis praetiosus [designat //// lapides preciosi B 11.] incidatur [inciditur B 8; incideretur B 6; et inciduntur B 11.] ad mirificum ornamentum [om. B 1 – 3, 6, 7, 11; opus B 9, 10.] rei publicae [rei sublimitatis A 2.] vestrae [ex metallo add. B 8; palatium perficiendum add. B 11.] et multa opera [et multum B 11.] clara [clara opera B 11.] facta est [sunt A 2, B 2, 4 (corr.), 7, 8 – 10.] in columnarum metallo miroque [col. modo miro B 11.] labore serenitatis [serenitati B 2.] vestrae. Dioclitianus augustus [om. B 8.] dixit: Vere dilector [delector A 2, B.] peritiam [peritia B 3, 5, 7 – 11; om. B 6.] horum hominum. Et fecit [ipsos B (tunc et ipsos B 11).] omnes quinque [om. A 2; viros artifices add. B.] aspectibus suis [iussit add. B, praeter B 5.] praesentari [praesentare A 2; praesentari praecepit B 5.] ; quibus laetus ita dixit [(ita d.) ait B 10.] : Per virtutem deorum [iuro add. B 11.] , quia sublimabo vos divitiis et donis; tantum [tanta B 8.] sigilla [sigillam B 11.] praecidite de monte [de monte om. A 2.] hoc porfyretico. Et iussit victurias [victoriam B 6, ceteri victorias.] et [atque B 1, 9, 10.] cupidines et concas iterum fieri [et add. B 3; fiere A 2.] , maxime Asclepium [Asclepius forma graeca pro Aesculapius, saepe hac aetate tum in titulis tum in libris, v. gr. in Fastis Philocalianis ad 11 sept.: natalis Asclepi. Cf. Thesaurus linguae latinae, s. v. Aesculapius.] .

[13] [Statuam Asclepii,] Et fecerunt concas, victorias [atque add. B 3 – 11.] , cupidines [cupidinis A 2.] , et [om. B.] Asclepium [Asclepii A 2, B 7 – 10; autem add. B (vero B 11).] simulacrum non fecerunt [faciebant Wattenb.] [Victorias et cupidines ut simplex ornamentum habebant pii artifices, non vero Asclepii statuam, quae ex iis erat quae ad idololatriae titulum pertinebant, ut loquitur Tertullianus (Adv. Marcion. II, 22). De his lege De Rossi, Roma sotterranea, t. II, p. 352; t. III, p. 578; Bullettino, 1879, p. 49. Nec mireris sanctos nostros religioni minime habuisse statuam solis, quae deinceps in templo collocata est, iussu imperatoris sculpere, Asclepii vero simulacrum facere noluisse. A. Ilg, in Mittheilungen der k. k. Central-Commission für. Erforschung und Erhaltung der Baudenkmale, t. XVII (Wien, 1872), p. XLVIII, ut difficultati occurreret, pronuntiavit in Passione non asseri simulacrum solis illud ipsum esse quod sancti confecerant. Verum, id ex tota narratione colligitur. Rectius De Rossi, Bullettino, t. c., p. 48, solis imaginem non sua natura, ut erat Asclepii statua, ad cultum ordinatam fuisse, sed tunc tantum, quando perfecta erat, imperatorem de aedificando templo deque simulacro in eodem collocando cogitasse. Lege quoque Meyer, Ueber die Passio sanctorum Quatuor Coronatorum, p. 4, not. 5.] . Et [om. B.] post aliquantos [aliquantis A 2; vero add. B 1, 3 – 10; autem B 2, 11.] dies optulerunt opera sua in diversa ornamenta [diversis ornamentis B.] sigillorum. Similiter laetificatus [laetatus B 6; delectatus B 9, 10.] est Dioclitianus peritiae [in peritiam A 2; de peritia B.] artis quadratariae [quadratoriae B 6 corr.] , et dixit Dioclitianus augustus [(imp. aug.) imperator B.] ad Claudium, Simpronianum, Nicostratum, Castorium et [atque B.] Simplicium: [facere recusant] Gaudeo [valde add. B 11.] in studio artis vestrae, tamen, quare non ostendistis [ostenditis B 8, 10.] amorem [manu add. B.] , ut deum [om. B 11.] Asclepium cunctarum sanitatum [auctorem add. B 11.] [Sanitates = ἰάματα, Rönsch, Itala und Vulgata, p. 274. Cf. I Cor. XII, 9.] dolaretis? Pergite [ergo add. B 11.] cum pace et date operam [opera B 4.] in hoc simulacro, et leones fundentes [fontes B 1.] aquam [aqua A 2; aquas B 4.] et aquilas [aquilam B 3.] et cervos et gentium multarum similitudinem [sim. multarum A 2.] operamini [ipsa add. A 2.] . Et [om. A 2.] ipsa hora fecerunt [(ipsefecerunt) facerunt omnia B (B 3 om. omnia).] secundum consuetudinem [eorum add. B (suam B 8).] , et operati sunt omnia [(et - omnia) om. B.] , excepto [videlicet add. B, praeter B 8.] simulacro Asclepii [Asclpii ita B 1.] . Post menses vero [om. B 2, 6.] IIII dederunt [fecerunt in ras. B 11.] suggestionem Dioclitiano augusto [aug. Diocl. A 2.] phylosophi [philosophi D. aug. B.] , ut videret [viderunt B 8.] opera artificum et iussit omnia in campo [corr. A 1, prius capo; campum B 5 corr.] adferri [deferri A 2.] . Et dum illata [allata A 2, B.] fuissent [dum autem alia fuissent praesentata B 11.] , Asclepius [Asclepeus hic A 1.] non est praesentatus secundum praeceptum Dioclitiani [imperatoris Diocletiani B 1, 3, 4, 6, 7, 9 – 11; Diocletiani imperatoris B 5, imperatoris B 8.] .

[14] [et ad Diocletianum] Et dum [(et dum) cumque B.] nimio amore ipsum requireret [imperator add. B.] , suggestionem dederunt [suggesserunt ei B 11.] phylosophi dicentes: Piissime Caesar et semper auguste [corr. ex angustinȩ B 1.] , qui omnes homines diligis et es pacis [pacis es B 8.] amicus, sciat mansuetudo tua [vestra B 8.] , quia hos [hi B 1, 3, 5 (corr.), 6, 7, 11.] quos diligis, christiani sunt, et omne quidquid [et ///////// quidquid B 5.] eis imperatum [imperatus A 2.] fuerit [corr. prius fuerat B 6.] in nomine Christi faciunt. Respondit [om. B.] Dioclitianus augustus dicens [dixit ad eos B 1 – 10; respondens dixit ad eos B 11.] : Si omnia opera eorum in nomine [Iesu add. A 2.] Christi [sui add. B.] magnifica [magna B 4.] esse cognoscuntur [cognoscantur A 2.] , [deferuntur;] non est crudele sed magis gloriosum. Responderunt phylosofi dicentes [om. B 8.] : Ignoras piissime [imperator add. B 11.] , quia praecepta [praecepto B 1 – 3, 7, 9, 10; praeceptis B 4, 8.] pietatis tuae non oboediunt [obaudiunt A 2.] conscientia crudeli, et ideo noluerunt artis munificentiam [munificentia A 2; habere add. B 1, 2. 5 (corr.), 6, 8 – 11; haberi B 3, 4, 7.] in aedificatione simulacri dei [om. B 8; deique B 11.] Scolafii [Asclepii B 1, 3, 5, 8 – 11; Esculapii corr.; Scolapii prius B 2; Scolapii B 4, in marg. Asclepii; simulacris deis colaphi A 2; simulachri //// et Asclepii B 6; et add. B 8.] [In titulis latinis antiquissimis scriptum est Aiscolapio (C.I.L. 30842), Aescolapio (C.I.L. 30843, 30845, 30846).] ostendere [imaginem add. A 2, B.] . Respondit Dioclitianus dicens [Diocletianus (autem add. B 3) augustus dixit B.] : Deducantur ad me isti viri [viri isti B 7.] .

[15] [ab eodem interrogantur] Et cum [cumque B.] vocati fuissent Claudius, Simpronianus, Castorius [atque add. B 5.] , Nicostratus et [om. A 2; atque B 8.] Simplicius, dixit ad eos [(ad eos) Claudio B 6.] Dioclitianus [imperator B.] : Scitis [sciatis A 2.] quo [quod B 1, 7.] affectu [effectu A 1.] et gratia [gratias A 2.] vos diligerit [diligeret A 2, B 7, 9, 10; ceteri dilexerit.] mansuetudo nostra [nostre A 2.] et pio [quo B 6, 11; pios A 2.] amore [om. A 2.] vos foverim [foverit B 5 (corr.); foverimus A 2.] ; quare non oboedistis [obeditis A 2, B 6 (corr.).] praeceptis nostris, ut sculpiretis [sculperetis B; prius sculpiretis B 1, 3; non sculpantur A 2.] de metallo [vel metallo add. supra lin. B 11.] porfyretico deum Asclepium? Respondit Claudius [et dixit add. B.] : Pie [et add. B 8 – 10.] semper augustae, nos [non B 1.] semper oboedivimus [oboedimus B 6.] pietati [praecepta A 2.] vestrae [vestra A 2; tuae B 7, 9, 10.] et servimus [servivimus A 2, B.] claritati tuae [(et - tuae) om. B 6, 11.] ; imaginem [imagine A 2.] vero hominis miserrimi [miseri B 2.] numquam faciemus, quia sic [om. B 5, 11.] scriptum est [sic add. hic B 5; om. B 8.] : Similis [A 1, similes ceteri.] illis fiant [fiunt B 8.] qui faciunt ea, et omnes qui confidunt [corr., prius confidunt B 6.] in eis. [Ps. 113, 8.] Tunc exarserunt phylosophi [discipuli A 2.] adversus eos, dicentes ad Dioclitianum [imperatorem B.] : Piissime [imperator et add. B.] semper Auguste, vides [vide B 8, 11.] perfidiam [eorum add. B 11.] , quomodo pietati [pietatis A 2.] vestrae [tuae B 9, 10.] superbo [super vos A 2; sub B 11.] sermone [om. B 7; blando add. B 11.] locuntur? Dioclitianus augustus [autem A 2; om. B 8.] dixit [ad eos B.] : Non execrentur [exacerbentur B 3; exercentur B 7; corr., prius exercentur B 6.] periti [peritia A 2; in peritia B 7, 9, 10.] artifices [artifices A 2.] , [et dimittuntur.] sed magis colantur [consolentur ad quem B, praeter B 2; consulantur ad quem B 2; celetur A 2.] . Phylosofi dixerunt [dicentes B 6.] : Ergo serviant praeceptis [praecepta A 2.] pietatis vestrae [pietatis vestrae praeceptis B 7, 9, 10; secundum praeceptum pietatis vestrae B 6.] , aut nos [om. B 11.] invenimus [inveniemus B.] qui faciant secundum [om. B 3.] voluntatem clementiae vestrae [(aut-vestrae) om. B 6.] . Dioclitianus augustus [om. B 8.] dixit [et add. B.] : Inveniuntur [invenientur B 8; viri add. B.] doctiores [doctores A 2, B 7; B 3 ante corr.] huius artis [(h. a.) horum h. a. B 1; h//// h. a. B 2; horum in huius artis peritia similes B 3; his in horum arte B 4; his in hac arte B 5 (corr.); horum in huius artis B 7; huius artis peritia B 8; horum in his artibus B 9, 10.] ? Phylosophi dixerunt: Nos procuravimus [procuramus A 2; procurabimus B.] viros religione [nostra add. supra lin. B 11.] suffultos [suffultus A 1.] . Dioclitianus [augustus add. B.] dixit [ad eos add. B 3.] : Si de [om. B 8.] hoc metallo [vel marmore supra lin. B 11; porfiretico add. A 2.] procuraveritis ut [qui B 6, 11.] deum Scolapium [Scolaphium A 2, B 1, 4, 5; Esculapium prius Scolapium B 2; Asclepium ceteri.] faciant, et [om. B 8.] hos [hoc B 1.] sacrilegii [sacrilegi A 2.] paena constringit [constringet B, praeter B 4: constringam.] , et illi magni erunt apud nostram mansuetudinem [m. n. B 8.] .

[16] [Asclepii statua] Tunc coeperunt phylosofi contra Claudium, Simpronianum, Nicostratum [et add. B 4.] , Castorium et Simplicium [(Claud. - Simplicium) eos B 8.] habere altercationem: Quare non in [om. B 6.] arte vestra [nostra B 7.] praeceptis [praecepto B 6; domni add. A 2.] piissimi augusti Dioclitiani [om. B 6.] oboeditis [obedistis B 7.] et facitis voluntatem eius? Claudius dixit: “Nos [om. B 1.] non blasphemamus creatorem nostrum, et [quia B.] nos ipsos non [om. A 2, B 2, 4, 5, 8.] confundimus, ut rei inveniamur [corr., 1a manu prius invenimur B 6.] in conspectu eius.” Phylosofi dixerunt: Claruit quia christiani estis. Dixit Castorius [Castorius dixit B.] : Vere christiani sumus [corr. A 1.] . Tunc phylosofi elegerunt [eligerunt B 1, 3, 7.] alios artifices quadratarios [quadratorios B 6.] et fecerunt sculpientes [sculpire A 2; sculpere B 5; si sculpere ita B 11; sulpentes B 3, 4; sculpentes ceteri (B 1 corr. ex sculpientes).] Asclepium ex metallo [marmore in ras. B 11.] proconisso [De marmore proconneso, lege Blümner, op. c., t. III, p. 36 – 37; hic intellege lapidem proconneso similem. Ex metallo porphyretico, quae multo durior materia est, Asclepium fieri iusserat Diocletianus.] . Et protulerunt ante phylosophos post [per B 2; et post A 2.] dies triginta et unum [et unum om. A 2; et om. B 2; tunc add. B.] . Phylosofi nuntiaverunt Dioclitiano augusto Asclepium perfectum [esse add. B 5; venisse B 8.] . Et [qui ilico B.] iussit Dioclitianus deferri simulacrum [(Diocl. - simulacrum) ut B.] ante conspectum suum [eius deferretur B (deferreretur B 7).] .

[17] [ab aliis artificibus conficitur.] Et [om. B.] cum [ergo add. B.] vidisset simulacrum, miratus [iratus B 9, 10.] est [nimis add. B 2, 4.] et dixit [(et d.) dicens A 2.] : Hoc artis ingenium ipsorum est, qui nobis in arte [artis A 2, B 8.] sculpturae [sculturȩ B 6; sculptura B 8.] placuerunt? Phylosofi dixerunt: Sacratissime princeps [imperator B.] et semper auguste, [Sancti quinque] hos [corr., prius nos B 1.] quos declarat [celabat A 2.] serenitas vestra in arte quadrataria [(vestra - quadrat.) om. B 4.] peritissimos [corr., prius perissimos B 1.] esse, id est Claudium, Simpronianum, Nicostratum [om. B 1; Cl. Nic. Symphronianum B 9, 10,] , Castorium et Simplicium, innotescat [innotescunt A 2; sciat B 8.] mansuetudini [mansuetudo B.] vestrae [ves vestrȩ sic A 1; vestra B.] eos sacrilegos christianos esse [esse christianos B 3.] et per incantationum carmina [incantationem carminum B 11.] omne genus humanum sibi humiliari [humiliare A 2.] . Dioclitianus augustus [om. B 8.] dixit [ad eos add. B.] : Si praeceptis [praecepistis A 1.] iustitiae [nostris A 2.] non oboedierint [obaudierint A 2; corr., prius obedierunt B 6.] et [om. A 2.] vera est locutio suggestionis vestrae [(s. v.) vestra A 2.] , ferant sententiam sacrilegii [sententia sacrilegi A 2.] . Et iussit cuidam tribuno [Militum praesidia in metallis adesse solebant, ut ex titulis constat. Benndorf, t. c., p. 345; Dubois, Étude sur l'administration des carrières, p. XXXIII – IV.] , [sacrilegii arguuntur.] Lampadio nomine, sub moderatione verborum eos cum phylosofis audiri [audire A 2, B (audiri B 2, 8).] , dicens: Iuxta [iusta B 2, 5, 7 – 11.] examinationem [examinatione B 1, 2, 5, 7 – 11.] eos proba, et inter quos [in quos B 1, 2, 3, 5, 6, 11; in quibus B 3; in quo B 7 – 10; quos A 2.] inventa fuerit [inventi fuerint A 2.] quaerilla [querella A 2; querela ceteri.] falsi testimonii, reatus poena feriatur [feriantur B 2, 4, 5 (corr.), 11.] . Eodem tempore Lampadius tribunus iussit [iussit L. tr. B 8.] ante templum Solis in eodem loco tribunal [sibi add. B 9, 10.] parari [parari tribunal B 6, 11.] , et omnes artifices collegi [colligi B 3 (post corr.), 4 – 6, 8 – 11.] , et Simpronianum [et add. B 4.] , Claudium, Nicostratum, Castorium [* om. A 2.] et Simplicium, et phylosofos [cum philosophis B 8.] ; ad quos publice et clara voce [(et cl. voce) om. B.] Lampadius tribunus dixit: Domini [domini A 2; nostri add. B.] piissimi principes [principis A 2; imperatores B.] hoc iubentes [iuventes A 2.] dixerunt, ut veritate a [om. B 3.] nobis cognita [veritatem a nobis cognitam A 2; veritatem a nobis cognita B 4.] inter [ante A 2.] phylosophos et magistros [magistrum A 2.] Claudium [Glaudium A 2; et add. B 11, 6 (ante corr.).] , Simpronianum, Castorium, Nicostratum et [atque B 3.] Simplicium clarescat, si vera [est add. B 8.] accusatio esset [sit B 5, 9, 10; om. B 8.] inter partes [tunc add. A 2.] . Clamaverunt omnes artifices quadratarii [quadratorii corr. B 6.] invidiose moniti a filosophis [philosophus A 1; dicentes add. B.] : Per salutem piissimi Caesaris, tolle sacrilegos, tolle magos [tolle magos t. sacr. B 4.] .

[18] [Solem adorare renuunt,] Videns autem Lampadius tribunus [om. A 2.] quia invidiose clamarent [clamabant B 6; clamaverant B 11; clamaverunt B 8.] artifices, dixit [dixerunt A 2.] : Causa terminata adhuc [om. B 8; adhuc terminata B 6.] non est, quomodo possum dare sententiam? Phylosofi dixerunt: Si non sunt magi, adorent [ad ////// orent B 1.] deum Caesaris [corr., prius Cesari B 6; et add. B.] . Continuo iussit Lampadius tribunus [om. B 8.] Simproniano, Claudio, Castorio, Nicostrato et Simplicio [corr. B 2, prius Simpronianum … Simplicium; dicens add. B.] : Adorate [Simpronianum … Simplicium adorare A 2.] deum Solem, ut destruatis [(ut. d.) et destruitis A 2.] consilium phylosoforum. Qui respondentes dixerunt: Nos numquam [unquam non B 9, 10.] adoravimus [adoramus A 2, B 5, 6 – 11.] facturam manuum nostrarum, sed adoramus dominum [deum B 3, 5, 7, 9, 10.] caeli et terrae, qui est [(q. e.) om. B 1.] imperator perpetuus [in perpetuum B.] et deus aeternus, dominus Iesus Christus. Phylosofi dixerunt [tribuno add. B.] : Ecce cognovisti [audisti A 2.] veritatem, renuntia [nuncia A 2; haec domino nostro add. B.] Caesari. Tunc Lampadius [tribunus add. B 9, 10.] iussit [iussit L. B 6.] eos retrudi [corr., prius recudi B 1; includi A 2.] in custodia publica [custodiam publicam A 2, B 2.] . [et in carcerem truduntur.] Post dies vero novem, invento [iuventes A 2; inito B 6.] silentio [Silentium hic est pro conventu, σελέντιον. Cf. Petschenig, t. c., p. 771.] , renuntiavit gestum [rem gestam B 4, 8; quod fuerat gestum B 11; renuntiaverunt A 2.] Dioclitiano augusto. Eodem [eadem B 8.] die et phylosofi accusabant [accusantes A 2; accusaverunt B 8.] eos [om. B 8.] invidiosae principi [ad principem B 11.] dicentes [dicentes principi B 6.] : Si hii evaserint, periet [in ras. B 1; pericult et sic A 2; perit B 8.] cura [cultura B 3, 4, 6, 9 – 11.] [Cura pro cultu religioso, Thesaurus linguae latinae, t. IV, col. 1465.] deorum [tunc add. B.] . Iratus [om. B 6, 7.] Dioclitianus augustus [om. A 2, B 8.] dixit: Per [magnum deum add. B 1, 2, 3, 5, 6, 8, 11; deum magnum B 7, 9, 10.] Solem [iuro add. B 11.] , quod si non sacrificaverint deo Soli secundum morem antiquum, et monitis [nostris add. B.] non oboedierint, diversis et [om. A 2.] exquisitis [inquisitis B 9, 10; poenis add. B praeter B 8.] eos tormentis [om. B.] consumam [consumit A 2; consumite B 9, 10; suppliciis add. B 8; eos consumam penis B 5.] .

[19] [Iterum coram Lampadio] Mox Lampadius [Lampadio B 8.] tribunus [om. B 9, 10.] iussit, ut alia die in eodem loco ante templum Solis sisterent [corr., statuerentur B 2; sisteret eos B 8; sisterentur B 3, 6, 7, 9 – 11.] . Et dixit Lampadius tribunus [(et-trib.) L. tr. ait B (-dixit B 9, 10); (iussit-trib.) om. B 1.] : Introducantur ambae partes [ambo partibus A 2.] , et [om. B.] phylosofi [scilicet add. B 11.] et quadratarii [quadratorii corr. B 6.] . Et [quibus B.] introductis, Lampadius tribunus [om. B 8 – 10.] dixit [om. A 2; ait B 6.] : Veniant accusatores [eorum add. B.] et dicant quid eis [corr. B 1; in eis B 5.] inpugnandum [imputandum B 2, 8.] sit. Introeuntibus autem [introeuntes autem A 2; introgressique B 4; introgressisque B 1, 2, 3, 5 – 11.] phylosofis [philosophi A 2, B 4.] , nomine [unus ex eis B; unus ex eis nomine A 2.] Crisolitus [Chrisolitus A 2, B 4, 5, 6, 7; Crysolitus B 1; Grisolitus B 3; Chrysolitus B 8; Chrisolitus B 10] phylosofus [om. B 9, 10.] ad Lampadium tribunum [(ad-trib.) om. B, ad Lampadius tribunum A 2.] dixit [dicens A 2; tribuno add. B.] : Quod [quid B 4, 7, 11.] docuit [te add. B 11.] intelligentia [inclementia B 3.] tua, quid amplius quaeris cognoscere? Lampadius tribunus [om. B 8.] dixit ad Claudium, [sistuntur] Nicostratum, Simpronianum, Castorium et Simplicium: Quod [quid B 1.] iusserunt [nobis add. B 1, 6, 8 – 11.] piissimi principes [principis A 2; imperatores B 6; nostri add. B 8; vobis add. B 9, 10.] cognitum vobis est? Dixerunt hii quinque [quique A 1.] : Nescimus. Et dixit illis [(e. d. i.) quibus iterum ait B.] : Ut sacrificetis [A 2, B sacrificemus A 1.] deo [magno add. B.] Soli et antiquis numinibus [nominibus A 2, B 2; B 1 ante corr.; numinibus ceteri; num. antiquis B 9, 10.] detis honorem. Claudius respondit [dixit B 3; ait B 6.] : Nos damus honorem deo [domino A 2.] omnipotenti et [domino nostro add. B (nostro om. B 7).] Iesu Christo filio eius, in cuius nomine semper speravimus [speramus A 2, B 6; superavimus B 8; sperabimus B 5.] et post tenebras ad lucem [nos add. B 1. 6, 7, 9 – 11; nos ad lucem B 8; credimus add. B 9, 10.] venisse [venire B 5 corr.] confidemus [cognoscimur A 2; confidimus ceteri, sed om. B 9, 10.] . Lampadius [tribunus add. B (praeter B 8, 10).] dixit: Et quae [est add. B 3, 11.] lux clara [clarior B 2 (corr.), 4, 5, 6, 8; tam clara B 7.] quam dei [corr., prius dea B 1; magni add. B.] Solis [(quam-solis) deo sole B 8.] ? Respondit Claudius [Claudius dixit B 1, 2, 4, 9, 10; r. Cl. dicens B 6, 7, 11; r. Cl. et dixit B 3, 5.] : Christus [Christe B 3.] qui natus est de spiritu sancto et [ex B, praeter B 2, 8.] Maria Virgine [(et M. v.) om. A 2.] , qui inluminat solem et lunam et [(solem-et) om. A 2, B.] omnem hominem venientem in hunc mundum, qui 〈est [om. A 1.] 〉 vera lux ubi [in tenebris et B 8.] , tenebrae non sunt ullae [(ubi-ullae) et tenebrae in eum non sunt A 2.] . Lampadius tribunus [om. B 8.] dixit [ad eos add. B.] : Rogo [ergo add. A 2.] et commoneo vos, nolite perdere tantum amorem et [tantum add. A 5.] gratiam [domini nostri add. B (domini B 9).] principis [principi B 9.] Dioclitiani [om. B 9, 10; semper augusti add. B.] . [fidemque confitentur.] Melius ergo [vos add. B.] nostis, quia piissimus princeps [noster pr. B (princeps noster B 6, 11).] tantum gratus est omnibus hominibus [corr. A 1, prius homibus.] , ut omnes tanto affectu veneretur [tantum affectum veneretur A 2.] quantum [quanto B 9, 10.] fratres et [aut A 2.] filios, maxime [autem add. B.] cultores [corr., prius coltores A 1.] deorum. Simpronianus una cum sociis [suis add. A 2, B (eius B 4).] dixit: Piissimus princeps [princes A 1.] tantum [tantum B 6, 9 – 11.] debet curam habere [habere curam B 3, 11; c. d. hab. B 6.] hominum, ut deum caeli non offendat [offendant B 7.] , qui est creator omnium rerum. Nam nos curam habemus, ne pereamus in futuro saeculo, ubi ignis non extinguetur [exstinguitur B 1, 3, 4, 6, 7, 9, 10; ignes (corr.) non extinguuntur B 5; tunc add. B.] . Lampadius tribunus [om. B 8 – 10.] considerans [cognoscens add. supra B 11.] praeceptum [prefectum A 2.] Dioclitiani, iterum [tantum B 10.] rettulit gestam rem [rem gestam B 4, 6, 7, 11; gestam A 2; rem g. retulit B 8 – 10.] Dioclitiano. Tunc Dioclitianus [angustus add. B 1 – 5, 7; (t. D. a.) D. autem angustus B 11.] artem eorum considerans praecoepit Lampadio tribuno [om. B 8.] dicens: [Iussu Diocletiani] Amodo si non consenserint et sacrificaverint deo [magno add. B (praeter B 8).] Soli, verberibus scorpionum eos adflige [affligite B 1.] ; si autem consenserint, deduc eos ad mansuetudinem nostram [om. B, praeter B 6, 11.] .

[20] Post [per B 2.] dies vero [ergo B 12.] quinque iterum [om. E; secundo B 2.] sedit [Lampadius add. B; tribunus E; sedit iterum Lampadius B 9, 10.] in eodem loco [(in-loco) om. E.] ante templum Solis, et [om. B 2.] iussit eos [(et-eos) om. A 2.] sub voce praeconia [praeconii A 2; B 6 corr.; praeconaria B 12; (sub v. pr.) om. E.] introduci, et ostendi [ostendit A 2, B, E.] eis terrores [terrorem A 2; tortores B 11; (terrores et) om. E.] et genera tormentorum. Quibus [qui A 2; om. E.] ita locutus est [(ita-est) quibus intromissis sic eos aggreditur B, om. E.] , dicens [et dixit eis E.] : Audite me et evadite tormenta et estote cari [om. E.] et [om. E.] amici nobilium [om. E.] principum, et sacrificate deo [magno add. B.] Soli. Nam [non B 8; om. E.] iam loqui non [om. B 8.] est apud vos [nam iam non sunt locuti apud eos A 2; nam //// loqui iam non est a. v. B 11; iam loqui non est ad vos E.] sermonibus blandis [(nam-blandis) om. B 7, 9, 10.] . [scorpionibus mactantur.] Respondit Claudius [corr., prius claudus B 6.] una cum sociis [suis add. A 2, B 3, 6, 7 – 12; eius B 4, 5.] cum magna fiducia [(c. m. f.) om. E; magnam fiduciam A 2.] dicens [om. B 8.] : Nos non pavescimus [paviscimus A 1; non nos //// pavescimus B 6.] terrores [vestros add. B (terrorem vestrum B 5).] nec blanditiis [blandicias B 12; vestris add. B 3.] frangimur, sed [magis nos add. B 1 – 8; magis B 9 – 12; timemus magis E.] timemus tormenta aeterna [aeterna tormenta B 12.] . Nam sciat Diocletianus augustus [(sciat-aug.) hoc sciat D. imperator tuus B (namque sciat B 11; nam ///// sciat B 5).] , nos christianos [veraces add. B (esse veraces B 5).] esse et numquam discedere ab eius cultura [ab ea cultura A 2; a cultura veri dei nostri tunc (tum B 3) B; ab eius cultura nunquam discedere E.] . Iratus Lampadius [L. iratus B 9, 10.] tribunus [om. B 8, 9.] iussit eos [statim add. B.] expoliari [spoliari B 11, et ante corr. A 2; (exsp. et.) om. E.] et scorpionibus mactari, sub voce praeconia [praeconaria B 12.] dicens [dicentis B 11.] : Praecepta principum contemnere nolite [nolite cont. E, contendere n. corr., prius contende n. A 2.] . [Lampadius moritur.] In eadem [autem add. B 1 – 3, 5 – 7, 9 – 12.] hora abreptus est Lampadius [tribunus add. B 4.] a daemonio [arreptus daemonio Lampadius E; a diabolo A 2.] et discerpens se [om. A 2, B 4, 5.] expiravit, sedens in tribunal suum [in tribunali suo B 1 – 7, 11, 12; pro tribunali suo B 8 – 10; sedens tribunal suum A 2; (sedens-suum) om. E.4] . Hoc audiens uxor eius et familia cucurrerunt ad phylosofos [phylosofus A 1.] cum mugitu magno [ita add. B (om. B 6, 8).] , ut devulgaretur [A 1, ceteri divulgaretur; et nuntiaretur add. B 11.] Dioclitiano [(hoc-Dioclitiano) om. E.] . Hoc [autem add. B, praeter B 8.] cum [dixisset add. A 2.] audisset [om. A 2, et add. A 1.] Dioclitianus [imperator add. B.] , iratus est vehementer et nimio [om. A 2.] furore plenus [repletus B 8.] dixit: Fiant loculi plumbei [corr., prius plumei A 1.] , [Loculis plumbeis inclusi], et vivi in eos [eis B 3, 8.] recludantur, et prohiciantur [corr., prius proiciant B 1.] in fluvio [fluvium B 5, 12.] . Tunc Nicitius [Nicius A 2; Nicentius B 8; Nicecius B 1.] quidam togatus [ue togatus B 6.] [Togati hac aetate dicebantur qui magistratibus in officio assidebant. Cod. Theod. VI, 2, 21; VII, 8, 10. Cf. Seeck, in Pauly-Wissowa Realencyclopaedie, s. v. Adsessor.] , qui adsedebat [adsidebant A 2; assidebat B 3, 5, 8 – 12.] Lampadio, fecit praeceptum Dioclitiani augusti [(praec.-augusti) quod iusserat Diocl. B; (aug.) om. A 2.] , et fecit [faciens B 11; (et f.) effecit A 2; (fecit-aug. et) om. B 12.] loculos plumbeos [locum plumbeum A 2.] et [om. B 11.] vivos omnes [(v. o.) omnes quinque A 2; vivos eos B 8; omnes vivos B 10; (et nimio-omnes) et iussit facere 1. pl. et vivos E.] in [om. B 6.] eos [eis B 3, 5, 12.] inclausit [inclusit B, E.] , et praecipitari [eos add. B 8.] iussit in fluvio [fluvium B 2, 3 – 6, 8, 12; praecipitavit in fluvio A 2; (et pr.-fluvio) om. E.] [Sabim fluvium hunc esse censuerunt Karajan et De Rossi, ll. cc.; melius ut videtur, Danubium asseruerunt Benndorf, Archaeologische Bemerkungen, p. 348; Bulič, Bullettino di archeologia e storia Dalmata, 1908, p. 122.] . [in fluvium demerguntur.] Sanctus [vero add. B.] Quirillus [A 1, Cyrillus, Cirillus B; Quirillus autem E.] episcopus [om. B; qui baptizavit Simplicium add. E.] hoc audiens [dum esset add. B (cum esset B 2).] in carcere [carcerem B 3; (i. c.) om. E.] afflixit se, et transivit [migravit E.] . ad Deum [dominum A 2, B.] . Qui [sancti autem (Christi B 9, 10, sancti B 11) martyres B.] passi sunt [pro nomine domini add. B.] sub [om. B 5.] die [Diocletiano B 11.] VI id. novembris [ydus novembrium A 2; iduum novembrium B 12.] .

[21] In ipsis [autem add. B.] diebus ambulavit Dioclitianus exinde [om. A 2.] ad Sirme [Firmem B 8; Syrme B 1, 7; Sirmas B 6; Sirmi B 2; Sirmium B 12; exinde Syrmium B 11; (in-Sirme) om. E.] [Sirmium, celeberrima Pannoniae civitas ad Sabim, nunc Mitrowitz. Sirmiensi regioni etiamnum inhaeret nomen Srem, Sriem. Cf. B. E. Godra, Monographie von Syrmien (Semlin, 1873), p. 8 – 9.] . Post dies vero [et post dies B; post dies A 2.] XL et II [quadraginta duo A 2; quadraginta duos B; quadraginta E.] quidam Nicodemus [Nichodemus B 1, 2, 6, 7, 9 – 12; Nychodemus B 8.] [In codice Florentino a Sollerio nostro allato (Martyrol. Usuardi, p. 758), die 21 decembris nuntiatur Romae, Nicodemi, qui sanctorum martyrum corpora, scilicet Claudii, Nicostrati, Castorii et Simplicii de fluvio extracta domi suae sepelivit, ut in gestis eorum legitur. Nicodemum illum, quem nulla procul dubio ecclesia ut sanctum venerata est, proprio marte in fastis collocavit martyrologus anonymus, qui dies quadraginta duos, de quibus in Passione, die 21 decembris elapsos esse animadvertit.] christianus levavit loculos cum corpora [corporibus B 3 – 12; corporibus eorum E; loculus cum corporibus A 2.] et posuit in domo sua [domum suam A 2, E.] .

[22] [Romae in templo Asclepii] Veniens [rediens B.] vero [autem B 9 – 11; (r. v.) in illis diebus perrexit E.] Dioclitianus ex Sirmis [Serme A 2; Syrme B 1, 7; Sirmi B 2; Syrma corr., prius Syrmȩ B 6; Syrmio B 11, 12; Firme B 8; Sirmie E.] post menses [mense B 1; et post menses E; (post menses XI) om. B 8.] undecim, ingressus est [(i. e.) perrexit inde ad E.] Romam. Et statim iussit in [supra lin. B 11.] termas Traianas [termis Traianis B 12; inter mistralanis B 8.] templum Asclepii aedificari [edificare A 2.] et [in eo add. B.] simulacrum fieri ex lapide proconisso [prochonisso B 5; (et statim-proc.) om. E.] . Quod cum factum fuisset [esset B 5, 8 – 10.] praecepit [ut add. A 2, B 4, 7.] omnes curas [cucuras B 1, 3; curam A 2; omni cura B 8.] [Cura saepe pro sanatione aegroti, Thesaurus linguae latinae, t. IV, col. 1465,] in eodem templo in praegomas [praegonas B 3; praeconias B 4, 6, 7, 9, 10, 12; pergamenis B 11.] aeneas [aeneis B 11.] cum caracteribus [carepteris A 2.] [Titulos habemus celeberrimos quibus pro restituta salute Asclepio gratiae aguntur, simulque ratio medendi enarratur, C.I.G. 5980 = Dittenberger, Sylloge inscriptionum graecarum, t. II (Leipzig, 1898), n. 807; Collitz-Bechtel, Sammlung der griechischen Dialekt-Inschriften, n. 3339 – 41. Similes titulos in Asclepii templis ponendi usum exponit M. Besnier, L'île Tibérine dans l'antiquité (Paris, 1902), p. 217 – 23. Cf. Benndorf, Archäologische Bemerkungen, p. 354.] infigi [inscribi B 11.] , et [om. B 8; (omnes-et) om. E.] iussit ut [om. B 8, A 2.] omnes militiae venientes [omnis milicia veniens B 12.] ad simulacrum Asclepii sacrificiis et [A 1, B; seu B 1 – 4, 7; suis B 8; ceteri om.] ad turificandum [purificandum A 2, B 1.] compellerentur [compelleret B 6; compelle igitur A 2.] , maxime [autem add. B.] urbanae [om. A 2.] praefecturae [praef. urbanae B 9, 10.] milites. Cumque omnes [ut dictum est add. B.] ad sacrificia [sacrificandum B 6, 11, 12; ad sacr. om. E.] conpellerentur [ad sacrificandum add. E.] , [quattuor cornicularii] quattuor quidam cornicularii [quattuor corn. quidem B 7, 9, 10; q. quidem c. B 1 – 6; quorum nomina haec sunt Severus (Severius B 3, et B 6 ante corr., Severinus B 8, Serinus B 12) Severianus, Carpoforus et Victorinus add. B; hi etiam add. B 1, 2, 4, 7, 9, 10; hic corr., prius hoc B 6.] [De corniculariis, supra, p. 749, n. 2; p. 760, n. 51.] conpellebantur ad sacrificandum [turificandum B 3, sed in marg. al. sacrificandum; (ad s.) om. B 12; (quatuor-sacr.) om. E.] . Illis autem reluctantibus [(illis - rel.) sed ipsi reluctantes nec omnino consensum impiis praebentes B 1, 7; sed ipsis reluctantibus nec omn. cons. impiis praebentibus B 11, corr. B 2; sed ipsi reluctabantur nec consensum omnino impiis praebuerunt B 8; sed ipsi erant reluctantes nec o. c. i. praebentes B 9, 10; sed ipsi reluctantes n. o. c. impiis iussis praebentes sacrificare noluerunt quod cum B 12.] , nuntiatum est [esset B 12.] Dioclitiano augusto [imperatori B.] ; quos [qui B 10; de quibus B 11; om. B 12; ilico add. B (statim B 12).] iussit [ut add. B 1, 3, 6, 7, 9 – 12.] ante ipsud [A 1, ceteri ipsum.] simulacrum [simulacrum ipsum B 12; ut hic add. B 4, 5, 8.] ictu [ictibus B; yctum A 2.] plumbatarum [plumbatorum E.] deficere [caesi deficerent B (caedi ut deficerent B 2).] . Qui [quibus B 9, 10.] cum [om. B 12.] diu caederentur [(d. c.) ducerentur A 2, E.] , emiserunt spiritum. Quorum corpora iussit in platea [plateam B 8; in pl. iussit E.] canibus iactari [iacturi A 1; iactare E; proici B 8.] ; quae etiam corpora [quae et B 11; quae corpora B 6, 12.] iacuerunt [ibi add. B 6, 11, 12.] diebus quinque. [martyrium patiuntur.] Tunc beatus Sevastianus [A 1, Sebastianus ceteri; venit add. B 1 – 3, 5, 7, 9 – 12.] [Qua aetate vixerit martyriumque pertulerit S. Sebastianus nulla satis certa ratione deduci posse notandum esse existimo.] noctu [n. veniens B 4; nocte B 1.] cum Militiadem [Miltiade A 2, B 1; Melciade B 2, 6, 7, 9 – 12; Meltiade B 4; Melchiade B 8, 11; cum multis christianis et cum beato Meltiade B 5.] [Miltiades sedit ann. 311 – 14.] episcopum [ * A 1, episcopo ceteri; et add. B 9 – 12; veniens add. B 5.] collegit [colligens B 11.] corpora [eorum add. B 6, 11, 12, E.] et sepelivit in via Labicana [corr. ex Lauicana A 1; Lauicana A 2, B 1 – 11; Lucana B 12, E (?).] , miliario ab urbe tertio [miliario ab urbe Roma plus minus tertio B; miliario tertio ab urbe E.] , cum sanctis aliis [aliis sanctis B, E.] in arenario [Ad tertium miliarium viae Labicanae locum esse in comitatu dictum censuit De Rossi, Bullettino, 1879, p. 75 – 77. Rem expedimus supra, p. 753, n. 20.] . Quod dum eodem tempore sed post duos annos evenisset [Haud leve momentum posuit De Rossi, Bullettino, t. c., p. 77 – 79, in lectione venissent quam praebet codex B 2: Sed post duos annos cum venissent, id est sexto idus nov. … iussit beatus Melchiades cet. “A me la notabile variante del codice di Verona pare un vivo raggio di luce nel più fitto delle tenebre. Le parole cum venissent io stimo residue d'una lunga frase perita, ove era accennata la venuta a Roma dei corpi dei santi Claudio e compagni, forse post duos annos dal loro martirio, e la sepoltura loro data presso i quattro anonimi.” Subtilior quam verior coniectura; universa enim codicum traditio clamat lectionem venissent corruptam, nedum primigeniam esse.] , id est sextum [sexto A 2.] idus novembris, et [ut A 1.] nomina eorum repperire [repperisse A 2.] minime potuissent, iussit beatus Militiades [Miltiade A 2.] episcopus ut sub [om. A 2.] nomina sanctorum Claudii, Nicostrati, Simproniani et Castorii [et Simplicii add. A 2.] anniversaria dies eorum recolatur [amen add. A 2; (quod-recolatur) quod factum est (eras. B 5; in add. B 9) eodem tempore sed (om. B 5; cum add. B 1) post duos annos (cum add. B 2, 5, 9, 10) evenisset (venissent B 2) id est (idem B 3, 7) sexto idus novembris et nomina eorum reperiri minime (m. r. B 9, 10) potuissent (potuisset B 3) iussit beatus melciades episcopus ut sub nomina (nomine B 3, 9, 10; nominibus B 4, 5 corr.) sanctorum Cl. Nic. Simpr. Cast. et Simplicii (om. B 4) anniversaria recolatur dies eorum, regnante domino et salvatore nostro Iesu Christo cui est honor et gloria in saecula saeculorum amen B 1 – 5, 7, 9, 10; contigit autem ut (om. B 11) post duos annos (ut add. B 11) nomina eorum reperiri non possent tunc iussit (om. B 6) beatus Melciades episcopus (iussit add. B 6) ut (quatinus B 11) sexto idus novembris sub nominibus (nomine B 6) sanctorum Cl. Nic. Simp. Cast. et Simplicii anniversaria recolatur dies eorum (d. eor. recoleretur B 11) regnante etc. B 6, 11, 12; sed cum post duos annos evenisset id est sexto id. nov. et nomina minime reperire possent iussit beatus … anniversarius recoleretur dies eorum B 8; quod factum cum eodem die sed post duos annos evenisset id est VI id. novembris et nomina eorum reperire minime potuissent etc. E.] .

† Censualis a gleba actuarius [(cens. - act.) om. A 2.] [Supra, p. 761, n. 56.] nomine Porfyreus [Porfirius A 2.] gestam scripsit [(censualis - scripsit) om. B, E; explicit passio sanctorum quattuor coronatorum add. B 1, 2, 7, 9, 10; explicit passio sanctorum Symproniani, Claudii, Nicostrati, Castorii et Simplicii et aliorum martyrum B 6.] .

Μηνὶ νοεμβρίῳ η᾽. Μαρτύριον τῶν ἁγίων τετραστέφων μαρτύρων.

[1] Ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ Διοκλητιανὸς ἐπορεύθη ἐν τοῖς μέρεσιν Παννονίας πρὸς μέταλλα παντοδαπά, ἐκέλευσεν τῇ αὐτοῦ [ἐκέλευσεν τι αὕτην cod.] παρουσίᾳ [παρουσίαν cod.] ἐξ ὀρέων ἐκκοπῆναι διαφόρων ποιοτήτων ἰδέας. Ἐγένετο δὲ μετὰ τὸ ἅπαντας τοὺς τεχνίτας καὶ μεταλλικοὺς συναθροισθῆναι, εὑρέθη ἐν αὐτοῖς μεγίστη ἐξερεύνησις τέχνης εὐφήμοις καὶ μεγίστοις ἀνθρώποις ὀνόματι Κλαυδίῳ, Καστορίῳ, Συνπρουνιανῷ καὶ Νικοστράτῳ θαυμαστοῖς [θαυμαστοὶ cod.] ἐν τῇ τέχνῃ τῶν τετρακταδῶν. Οὗτοι δὲ ἐν τῷ κρυπτῷ χριστιανοὶ ὑπῆρχον, φυλάττοντες τὰς ἐντολὰς τοῦ Θεοῦ· καὶ ὁποίαν δ᾽ ἂν τέχνην εἰργάζοντο, ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ κυρίου ἡμῶν κατεσκεύαζον. Τοίνυν βασιλεύοντος Διοκλητιανοῦ ἐτρακταΐσθη [θαυμαστοὶ cod.] ἔν τινι ἡμέρᾳ ἵνα τὸ ἱερὸν τοῦ ἡλίου μετὰ τῶν τετρακτηνῶν ἀπὸ λίθων τασίων οἱ τεχvῖται μετὰ πάσης ἐπιστήμης καὶ ἀρμάτων ἱππέων ἅπαντα ἐξ ἑνὸς λίθου γλύψουσιν. Ἐν ἐκείνῳ δὲ τῶι καιρῷ ἅπαντες [ἀπάκτες cod.] οἱ τεχνῖται μετὰ πάσης ἐπιστήμης μετὰ καὶ τῶν φιλοσόφων μεριμνῶντες ἤρξαντο τέχνας τοιάσδε ῥαψωδίζεσθαι ῥήμασιν· καὶ ἐν τῷ διακόπτειν λίθον μέγιστον ἐκ μετάλλου τάττεσθαι οὐ συνήρχετο τέχνη γλυπτὴ κατὰ τὴν [κατὰ τὰ τὴν cod.] πρόσταξιν Αὐγούστου Διοκλητιανοῦ καὶ πλείσταις ἡμέραις ἦν μάχη καὶ θόρυβος μεταξὺ τῶν τεχνιτῶν καὶ φιλοσόφων.

[2] Ταύτῃ δὲ ἡμέρᾳ συνῆλθον ὁμοῦ ἅπαντες οἱ τεχνῖται ἑξακόσιοι εἴκοσι δύο μετὰ καὶ φιλοσόφων πέντε πρὸς τὴν θέαν τοῦ λίθου, καὶ ἤρξαντο τὰς φλέβας τοῦ λίθου ἐκζητεῖν· καὶ ἦν θαυμαστὴ ἡ ἐκζήτησις ἀναμεταξὺ τῶν τεχνιτῶν καὶ φιλοσόφων. Ἐν δὲ τῷ καιρῷ ἐκείνῷ Συμπρινιανὸς πεποιθὼς ἐπὶ τῇ πίστει ᾗ ἐκράτει, εἶπεν πρὸς τοὺς συντεχνίτας· &ldquogr;Παρακαλῶ ὑμᾶς ἅπαντας, δότε μοι ἀνοχὴν καὶ ἐγὼ ἔρχομαι μετὰ τῶν συμμαθητῶν μου Κλαυδίου, Συμπλικίου, Νικοστράτου καὶ Καστορίου καὶ ἀνιχνεύομεν τὴν φλέβαν τοῦ μετάλλου.&rdquogr; Μεθ᾽ ἡμέρας δέ τινας ἀπελθὼν ἤρξατο ἐκζητεῖν καὶ εὑρὼν ἐπεχείρησεν τῇ τέχνῃ τοῦ γλύφειν εἰς τὸ ὄνομα τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ κάλλιστα συνήρχετο ἡ γλύψις τῆς σφραγῖδος τοῦ ἡλίου ἐν ποσὶν εἴκοσι πέντε.

[3] Τούτου τοίνυν σαφηνισθέντος Διοκλητιανῷ τῷ Αὐγούστῳ, εὐφράνθη πανοικί. Ἐν αὐτῇ δὲ τῇ ὥρᾳ ἐν τοῖς μέρεσι Παννονίας προστέτακτο ἀνακαινίσαι ναὸν ἐν τόπῳ ὃ κέκληται ὄρος πίον· καὶ ἐν τοῖς αὐτόθι κατεσκεύασεν καὶ ἔθετο εἴδωλον καὶ ἐχρυσούργησεν. Καὶ ἤρξατο ἐν αὐτῷ τῷ τόπῳ θυσίαις, ἀλείμμασι καὶ εὐωδίαις εὐφραίνεσθαι καὶ δεδώκει χαρίσματα μέγιστα τοῖς τεχνίταις. Ἐν αὐτῷ δὲ τῷ καιρῷ εὐφραίνετο τῇ τέχνῃ καὶ τῇ τελειότητι τοῦ πόθου καὶ τοῦ ἔργου, καὶ προσέταξεν ἵνα ἐκ [ἐν μετάλλων prius ἐμετάλλων.] μετάλλων πορφυρέων κίονας μετὰ καὶ κεφαλοκιόνων αὐτῶν τοῖς τεχνίταις διακόψαι. Καὶ ἐκάλεσεν πρὸς ἑαυτὸν Κλαύδιον, Συνπρινιανόν, Νικόστρατον καὶ Ἀστέριον [καὶ Ἀστέριον corrupt. ex Καστόριον.] καὶ Συμπλίκιον, οὓς μετὰ χαρᾶς δεξάμενος εἶπεν πρὸς αὐτούς· &ldquogr;Ἐπιθυμῶ διὰ τὴν ὑπερβάλλουσαν ὑμῶν τέχνης [τέχνης cod.] ἐπιστήμην κεφαλοκίονας ἐξ ὄρους τοῦ πορφυρέου ἐκκοπῆναι.”

[4] Καὶ ἐκ προστάγματος ἀπῆλθον μετὰ πλειόνων τεχνιτῶν καὶ φιλοσόφων. Ἐλθόντων δὲ αὐτῶν πρὸς τὸ ὄρος τὸ πορφύρεον ὃ κέκληται πυρραῖον, ἤρξαντο κόπτειν ἐν ποσὶν σαράκοντα. Κλαύδιος δὲ ἅπαντα ἐν ὀνόματι τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐποίει· καὶ εὐαρμόστως συνήρχετο ἡ τέχνη. Συμπλίκιος δὲ ὃς ἦν ἐθνικὸς πάντα ὅσα ἂν ἐποίει οὐκ ἦν εὐθετά. Ἐν μιᾷ δὲ ἡμέρᾳ, εἶπεν πρὸς τὸν Συμπλίκιον ὁ Νικότρατος· &ldquogr;Ἀδελφέ, πῶς τὸ σιδήριόν σου συντρίβεται;&rdquogr; Ἀποκριθεὶς δὲ ὁ Συμπλίκιος εἶπεν πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Παρακαλῶ σε συνστόμωσόν μοι τὸ σιδήριόν μου ἵνα μὴ συνθλασθῇ.&rdquogr; Κλαύδιος εἶπεν· &ldquogr;Δότε μοι, δότε κἀμοὶ πᾶσαν ἐπιστήμην τέχνης.&rdquogr; Καὶ ἐν τῷ δοῦναι αὐτῷ ἅπασαν ἐπίνοιαν γλυφουργικῆς [γλυφουργηκίς cod.] σιδήρου, εἶπεν ὁ Κλαύδιος· &ldquogr;Ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἔστω τὸ σιδήριον τοῦτο [τοῦτον cod.] δυνατὸν καὶ σῶον πρὸς τὸ ποιεῖν τὰ ἔργα.&rdquogr; Καὶ ἀπ᾽ αὐτῆς τῆς ὥρας ἤρξατο ὁ Συμπλίκιος πᾶσαν τέχνην τετρακτικὴν μετὰ τῶν σιδηρίων αὐτοῦ καθάπερ καὶ ὁ Συμπρινιανὸς καλὰ καὶ εὐθεῖα ἐργάζεσθαι. Τότε ὁ Συμπλίκιος θαυμαστῷ τῷ πόθῳ καὶ ἐπιμελείᾳ ἤρξατο συνζητεῖν πρὸς τὸν Συμπρονιανόν· &ldquogr;Τί ἐστιν τὸ γένος τῆς στομώσεως [τομώσεως cod.] ὅτι οὐδέποτε συνετρίβησαν τὰ τεχνάσματα τῶν σιδηρίων, ὡς τὸ πρότερον οὐδαμῶς;&rdquogr; Λέγει αὐτῷ ὁ Συμπρινιανὸς ἅμα τῷ Κλαυδίῳ· &ldquogr;Λοιπόν, ἀδελφέ, θαυμάζεις εἰς τὴν στόμωσιν τῶν σιδηρίων; ὁ ποιητὴς ἁπάντων αὐτὸς τὸ ποίημα αὐτοῦ ἐνεδυνάμωσεν.&rdquogr; Ἀπεκρίθη ὁ Συμπλίκιος πρὸς τὸν Συμπρονιανόν· &ldquogr;Οὐχὶ ὁ θεὸς ὁ Διὸς ἐποίησεν ταῦτα πάντα;&rdquogr; Κλαύδιος εἶπεν· &ldquogr;Ἀδελφέ, ἔχε ἐπιτίμιον ὅτι ἐβλασφήμησας, μὴ εἰδὼς ἃ λελάληκας· ὁ Θεὸς εἰς ὃν ἡμεῖς πεποίθαμεν, αὐτὸς ἅπαντα ἐποίησεν καὶ Ἰησοῦς Χριστὸς ὁ υἱὸς αὐτοῦ ὁ κύριος ἡμῶν καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἐπειδὴ ὃν σὺ λέγεις θεὸν τεχνούργημα ἀνθρώπων ἐστίν· πάντως ἐπιγινώσκεις ὅτι ἐξ ἡμετέρων χειρῶν ἐγλύφη· οὐκ οἶδας ὅτι καὶ τὸν ἥλιον ὃν ἡμεῖς διὰ τῆς γλυφουργικῆς τέχνης 〈ἐποιήσαμεν [supplevi.〉] 〉 και αὐτὸς οὐδέν ἐστιν;&rdquogr;

[5] Ἐν αὐτῇ δὲ τῇ ἡμέρᾳ αὐτῶν διαλεγομένων, ἐκέλευσεν Διοκλητιανὸς ἐκ μετάλλων πορφυρέων φιάλας καὶ σφραγίσματα κεκοσμημένα τεχνουργῆσαι. Τότε ὁ Συμπρονιανὸς μετὰ τοῦ Κλαυδίου, Καστορίου καὶ Νικοστράτου ἤρξαντο ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ τεχνουργεῖν τὰς φιάλας και αὐτὰς μετὰ σφραγιστηρίων καὶ λαρνακῶν μετὰ καὶ μεγίστης συγκροτήσεως τέχνης.

[6] Συμπλίκιος δὲ ὅπου δ᾽ ἂν ἐν τῇ τέχνῃ ἐπετίθει τὴν χεῖρα αὖθις συνετρίβοντο. Τότε λέγει τῷ Συμπρονιανῷ· &ldquogr;Ὁρκῶ σε κατὰ τοῦ θεοῦ ἡλίου ἵνα μοι εἴπῃς τίς ἐστιν οὗτος ὁ θεός, ὃς ἅπαντα ἔκτισεν, οὗτινος τῷ ὀνόματι ὑμεῖς τῇ τέχνῃ καλῶς ἐργάζεσθε.&rdquogr; Ἀπεκρίθη Κλαύδιος πρὸς τὸν Συμπλίκιον καὶ εἶπεν· &ldquogr;Ἀρεστόν ἐστιν ἐν τῷ νοῒ καὶ τῇ θέᾳ τῶν ὀφθαλμῶν σου ἃ ἡμεῖς ποιοῦμεν;&rdquogr; Ἀπεκρίθη Συμπλίκιος καὶ εἶπεν· &ldquogr;Θεωρῶ καὶ οὐκ ἐπίσταμαι ποίᾳ αἰτήσει ἐν τῷ κρυπτῷ αἰτείσθε· φανερώσατέ μοι ταύτην τὴν ἔντευξιν τοῦ Θεοῦ ὑμῶν, ὅπως καὶ ἡ ἐμὴ σὺν ὑμῖν συναθροισθῇ ἀγάπη.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ Κλαύδιος· &ldquogr;Καὶ ἔστιν ἐν σοὶ μεμονωμένη ἀγάπη;&rdquogr; Ἀπεκρίθη Συμπλίκιος· &ldquogr;Ἀληθῶς μεμονωμένη, ἐπειδὴ καὶ ὑμεῖς ἐγνώκατε διὰ πεντεκαίδεκα ἐτῶν οἷα μεθ᾽ ὑμῶν ἤμην.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ Συμπρονιανός· &ldquogr;Εἰ δύνασαι πιστεῦσαι, λέγομέν σοι καὶ τῇ τέχνῃ καλῶς ἐπακολουθήσῃ καὶ ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσεις [κληρομήσης cod.] .” Ἀπεκρίθη Συμπλίκιος· &ldquogr;Ἐπιθυμίαν ἐπεθύμησα γνῶναι τὸν Θεὸν ὑμῶν καὶ ἐπεὶ γνῶ συντίθημι ὑμῖν.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ Κλαύδιος· &ldquogr; Τοῦτό ἐστιν ὅ σοι λέγομεν, πεποιθὼς ἵνα πιστεύσῃς κύριον Ἰησοῦν τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ καὶ τῷ βαπτίσματι ἐπακολουθήσῃς, καὶ πάντα προστεθήσεταί σοι.&rdquogr; Ἀπεκρίθη Συμπλίκιος· &ldquogr;Λοιπὸν μὴ βραδύνῃς ἵνα μεθ᾽ ὑμῶν ὢν ὡς ἐν μιᾷ ψυχῇ καὶ ἐν τῇ τέχνῃ καὶ ἐν τῇ εὐσεβείᾳ διατελέσω [διατελέσης cod.] .” Καὶ ἤρξαντο ἔκτοτε ἐπιζητεῖν ἱερέαν· καὶ εὗρον ἐπίσκοπον κατεχόμενον ἐν φυλακῇ δέσμιον ὀνόματι Κύριλλον ἀπὸ Ἀντιοχίας φερόμενον, διὰ τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ δεδεμένον, ὅστις καὶ πολλὰς ἦν θλίψεις πεπονθὼς ἐν τρισὶν ἔτεσιν· ᾧτινι προσελθόντες νύκτωρ Συμπρονιανός, Κλαύδιος, Νικόστρατος, Καστόριος ἅμα τῷ Συμπλικίῳ εὗρον ἐν ἀλύσεσι κατεχόμενον μετὰ καὶ ἄλλων πλειόνων ὁμολογητῶν· καὶ εἰσελθόντες πρὸς τὸν ἅγιον Κύριλλον ἔβαλον ἑαυτοὺς πρὸς τοὺς πόδας αὐτοῦ καὶ παρεκάλεσαν αὐτὸν ὅπως βαπτίσῃ τὸν Συμπλίκιον. Καὶ ὡς ταῦτα ἤκουσεν ὁ μακάριος Κύριλλος, χαρᾶς ἔμπλεος γενόμενος, εἶπεν τῷ Συμπλικίῳ· &ldquogr;Τέκνον, βλέπε εἰ ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου πιστεύεις, καὶ ἅπαντα προστεθήσεταί σοι.”

[7] Καὶ ἀποκριθέντες Κλαύδιος, Συμπρονιανός, Νικόστρατος καὶ ὁ Καστόριος, εἶπον τῷ ἁγίῳ Κυρίλλῳ τὸ ἔργον τῆς ὑποθέσεως τῶν σιδηρίων, ὃ ἦν συνελθὸν αὐτοῖς. Τότε ὁ ἅγιος Κύριλλος εὐχαριστήσας τῷ παντοδυνάμῳ Θεῷ Εἶπεν τῷ Συμπλικίῳ· &ldquogr;Τέκνον, εἶδες [οἶδες cod.] δύναμιν ἐν τῇ ἐργασίᾳ ὑμῶν· ἄρτι πίστευσον λοιπὸν ἀληθῶς.&rdquogr; Άπεκρίθη ὁ Συμπλίκιος μετὰ δακρύων καὶ εἶπεν· &ldquogr;Καὶ πῶς κελεύετε ἵνα ἐνδείξωμαι τὴν πίστιν μου;&rdquogr; Εἶπεν αὐτῷ ὁ ἅγιος Κύριλλος· &ldquogr;Ἵνα πιστεύσῃς Χριστὸν δημιουργὸν πάντων τῶν ποιημάτων εἶναι· καὶ ἅπαντα τὰ χειροποίητα εἴδωλα ἀποκροῦσαί σε καὶ καταπτύσειν.&rdquogr; Ἀπεκρίθη Συμπλίκιος· &ldquogr;Ἐγὼ πιστεύω ὅτι αὐτός ἐστιν Θεὸς ἀληθινὸς Χριστὸς Ἰησοῦς.&rdquogr; Ἐπιτελέσας δὲ τὴν συνήθη ἀκολουθίαν, ἐβάπτισεν αὐτὸν εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐν τῇ φυλακῇ καὶ ἀπέλυσεν αὐτοὺς καὶ ἐπέστρεψαν εἰς τὸ ἔργον αὐτῶν.

[8] Καί ἤρξαντο λαξεύειν τὰς φιάλας ἐκ λίθων πορφυρέων μετὰ καὶ σφραγίδων καὶ τεχνασμάτων καὶ ἐν ᾗ ἂν [ἠὰν cod.] ὥρᾳ ἐπετίθουν τὰς χεῖρας αὐτῶν πρὸς τὸ ἔργον ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰργάζοντο ἐν τῷ σημείῳ τοῦ σταυροῦ. Εἷς οὖν τῶν φιλοσόφων εἰσελθὼν καὶ ἰδὼν πῶς ἄνευ τοῦ σημείου τοῦ σταυροῦ οὐδὲν ἐπετέλουν, ἀλλ᾽ ἐθεώρουν καθ᾽ ἑκάστην ὥραν τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ ἐν τῷ ἔργῳ, περίλυπος γενάμενος βεεμέντερε [ita cod.] , εἶπεν θυμοῦ πλησθείς· &ldquogr;Τοῦτο τὸ γένος μαγικαὶ τέχναι εἰσίν· ποίῳ δὲ σημείῳ οὐκ οἶδα, ὃ πρὸς τιμωρίαν ἄγει, καὶ δι᾽ αὐτοῦ ἅπαντα εὐθεῖα ὑμῖν συνέρχονται.&rdquogr; Ἀπεκρίθη Κλαύδιος καὶ εἶπεν· &ldquogr;Οὐκ οἶδας, φιλόσοφε, ὅτι τὸ σημεῖον τοῦτο, ὃ ἦν πρὸς τιμωρίαν, πρὸς ζωὴν αἰώνιον ἄγει τοὺς πιστεύοντας ἐπ᾽ αὐτῷ;&rdquogr; Ἀπεκρίθη ὁ φιλόσοφος· &ldquogr;Οὐ δύναται ἡ τιμωρία τοῦ θανάρου πρὸς ζωὴν ἀνακαλέσασθαι, ἀλλὰ [ἀλλὴ cod.] τόσον πρὸς ζωὴν διὰ μετανοίας χρονικῆς δύναται ἐπανελθεῖν.&rdquogr; Ἀπεκρίθη Κλαύδιος καὶ εἶπεν· &ldquogr;Θεὸς κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς αὐτὸς εἶπεν· Ὁ εὑρὼν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ἀπολέσει αὐτήν· καὶ ὁ ἀπολέσας αὐτὴν εὑρήσει αὐτήν.&rdquogr; Ἀπεκρίθη ὁ φιλόσοφος· &ldquogr;Λοιπὸν καὶ ὑμεῖς τῷ Χριστῷ ἀκολουθεῖτε σεβόμενοι αὐτόν;&rdquogr; Κλαύδιος εἶπεν· &ldquogr;Ἀληθῶς ἐν αὐτοῦ [αὐτῶ cod.] τῷ σημείῳ καὶ τῇ δυνάμει ἅπαντα τὰ ἔργα τῶν χειρῶν ἡμῶν ἃ ποιοῦμεν, ὅτι οὕτως [ὁτοιοῦτος cod.] ἡμᾶς ἐδίδαξεν ὁ διδάσκαλος τῶν ἐθνῶν ὁ μακάριος Παῦλος λέγων· Εἴ τι δ᾽ ἂν ποιῆτε, ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου ποιεῖτε [ποιήτε cod.] . &rdquogr; Ἀπεκρίθη ὁ φιλόσοφος· &ldquogr;Ἐν τίνι ὀνόματι τοῦ Κυρίου;&rdquogr; Εἶπεν αὐτῷ ὁ Συμπρουνιανός· &ldquogr;Ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.&rdquogr; Λέγει πρὸς αὐτὸν ὁ φιλόσοφος· &ldquogr;Καὶ εἰ αὐτός ἐστι Θεὸς ἢ κύριος, πῶς τῷ θανάτῳ ὑπετάγη;&rdquogr; Ἀπεκρίθη ὁ Συμπρονιανός· &ldquogr;Καλῶς εἴρηκας ὅτι τῷ θανάτῳ ὑπετάγη, λοιπὸν ἔγνως ὅτι καὶ ἀπέθανεν· ὅτι δὲ ἀνέστη γνωστόν σοι οὐ γέγονεν;”

[9] Ταῦτα οὖν ἀμφιβαλλόντων αὐτῶν, πολλοὶ ἐκ τῶν τεχνιτῶν τῶν τρακταιστῶν [ita cod., cf. c. 16, 17.] ἐπίστευσαν ἐπὶ τοῖς λόγοις καὶ τῇ διδασκαλίᾳ Συμπρονιανῷ. Καὶ εἶπεν ἕτερος πρὸς ἕτερον αὐτοῦ· &ldquogr;Κάλλιόν ἐστιν ἵνα ἐν τῇ τέχνῃ ὠφελώμεθα καὶ δυνατοὶ εἶναι φανῶμεν διὰ τοῦ ὀνόματος τούτου τοῦ ἀναστάντος.&rdquogr;

[10] Ἐν αὐτῷ τοίνυν τῷ καιρῷ κελεύσαντος Διοκλητιανοῦ τετελείωται ἡ φιάλη [φιάλης cod.] ἡ πορφυρέα μετὰ πλείστων ἔργων καὶ τυπωμάτων ᾀδόντων διὰ χειρῶν Κλαυδίου, Συμπρονιανοῦ, Νικοστράτου καὶ Κάστορος· καὶ βασταχθεῖσα ἔμπροσθεν Διοκλητιανοῦ τοῦ Αὐγούστου, ἤρεσαν αὐτῷ ἅπαντα, καὶ χαρίσματα πολλὰ δέδωκεν τῷ Συμπρουνιανῷ, Κλαυδίῳ, Καστορίῳ καὶ Νικοστράτῳ. Τότε ὁ Διοκλητιανὸς εἶπεν· &ldquogr;Θέλω κίονας μετὰ περικεφαλαίων ἐκκοπῆναι ἐξ ὄρους τοῦ πορφυρέου, &rdquogr; διαλεγόμενος Κλαυδίῳ, Συμπρονιανῷ, Νικοστράτῳ καὶ Καστορίῳ.

[11] Ταῦτα ἀκούσαντες οἱ φιλόσοφοι, ἐφυσιώθησαν σφόδρα καὶ τῇ διατάξει τοῦ Διοκητιανοῦ ἀντετάττοντο. Προσελθόντες τοίνυν τῷ ὄρει, διετύπωσαν μέρος τοῦ λίθου ὃ εἶχον ἐκκόψαι. Τότε προσηύξαντο καὶ ἐποίησαν τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ, διδάσκοντες καὶ κόπτοντες. Ἤρξαντο δὲ οἱ τεχνῖται οἱ τετρακτάριοι ἐκκόπτειν τὸν λίθον πρὸς ὁμοίωσιν κιόνων· καὶ εἰργάσαντο διὰ μηνῶν τριῶν ἕνα κίονα θαυμαστῇ τῇ τέχνῃ τετελειωμένον [τετελιομενω cod.] .

[12] Καὶ εἶπον οἱ φιλόσοφοι πρὸς τὸν Κλαύδιον, Συπρονιανόν, Νικόστρατον, Καστόριον καὶ Συμπλίκιον· &ldquogr;Ὑμεῖς οἱ δώροις ἐμπεπλησμένοι ὄντες, δότε ἔργον εἰς ἕτερον κίονα ἐκκόπτειν. Διὰ τί ἐξ ἡμῶν ἐπιθυμεῖτε μαθεῖν τὴν τέχνην;&rdquogr; Ἀποκριθέντες δὲ οὗτοι οἱ πέντε ἐν ἑνὶ στόματι εἶπον· &ldquogr;Ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐν ᾧ πεποίθαμεν, ἐκκόπτομεν καὶ τοῦτον τὸν ἕτερον κίονα καθάπερ καὶ τὸν πρότερον.&rdquogr; Καὶ ἐπιθέντες τῷ ἔργῳ μετὰ μεγίστης ἐπιεικείας δι᾽ ἡμερῶν εἴκοσι ἓξ ἔκοψαν καὶ ἕτερον κίονα. Τότε οἱ φιλόσοφοι φιμωθέντες εἶπον· &ldquogr;Αὗται ἐπίνοιαι [ἐποινίαιcod.] οὐκ εἰσὶν εἰ μὴ μαγικαὶ τέχναι.&rdquogr; Εἶτα γλύψαντες ποιήματα παντοδαπῶν ἔργων, ἐδίδουν μετὰ σπουδῆς καὶ κρεῖττον συνήρχετο ἡ τέχνη τῇ συμβουλῇ αὐτῶν ὅτι οὐδὲν διὰ περιεργίας [περιομργίας cod.] τῶν φιλοσόφων ἐποίουν εἰ μὴ ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰργάζοντο ἅπαντα. Ἅπερ θεασάμενοι οἱ φιλόσοφοι συμβούλιον δέδωκαν τῷ Διοκλητιανῷ λέγοντες· &ldquogr;Κορυφαιότατε βασιλεῦ καὶ καλλωπιστὰ τοῦ κόσμου, μέγιστον συμβούλιον τῷ προστάγματί σου καὶ τῇ πραότητι ἐν τοῖς ἔργοις τοῦ ὄρους ἐσήμανας ὅπως λίθοι πολυτελεῖς ἐκκοπῶσιν πρὸς τὸ θαυμαστὸν καὶ κόσμιον ἔργον τῆς ἐκλαμπρότητός σου, καὶ πολλὰ ἔργα φανερὰ γενάμενά εἰσιν ἐν τοῖς κίοσιν τῶν μετάλλων. Θαυμαστὸν γὰρ τὸ ἔργον τῆς γαληνότητός σου.&rdquogr; Διοκλητιανὸς εἶπεν· &ldquogr;Ἀληθῶς τέρπομαι ἐν τῇ καλλιεργίᾳ τῶν ἀνθρώπων ἐκείνων.&rdquogr; Καὶ ἐποίησεν ὁμοῦ τοὺς πέντε πρὸ προσώπου αὐτοῦ παραστῆναι· οἷστισι χαριέντως λελάληκεν· &ldquogr;Μὰ τὴν δύναμιν τῶν θεῶν ὑπερυψώσω ὑμᾶς πλούτῳ καὶ χαρίσμασιν· μόνον σφραγῖδας ἐκκόψατε ἐκ τοῦ ὄρους τούτου τοῦ πορφυρέου.&rdquogr; Καὶ ἐκέλευσεν νίκας διὰ κολαμμάτων καὶ φιάλας ἑτέρας γενέσθαι μάλιστα τοῦ Ἀσκληπίου.

[13] Καὶ ἐποίησαν φιάλας ἐγγεγλυμμένας, νικητικὰ τρόπαια· καὶ τοῦ Ἀσκληπίου τὸ ἄγαλμα οὐκ ἐποίησαν· καὶ μετά τινας ἡμέρας ἦραν τὰ ἔργα αὐτῶν μετὰ καὶ πλείονος κοσμιότητος σφραγισμάτων· ὡσαύτως δὲ ἠγαλλιάσατο ὁ Διοκλητιανὸς ἐν τῇ ὑπηρεσίᾳ τῆς τέχνης τῶν τρακτουργωτάτων [ita cod.] , καὶ εἶπεν τῷ Κλαυδίῳ, Συνπρουνιανῷ, Νικοστράτῳ, Καστορίῳ καὶ Συμπλικίῳ· &ldquogr;Χαίρομαι ἐν τῇ ἐπιστήμῃ τοῦ ἔργου ὑμῶν· λοιπὸν διὰ τί οὐκ ἐνεδείξασθε πόθῳ ἵνα τῷ θεῷ Ἁσκληπίῳ μετὰ τῶν λοιπῶν διὰ τὴν ὑγείαν λαξεύσητε; ἀπέλθατε ἐν εἰρήνῃ καὶ δότε ἔργον ἐν τῷδε τῷ εἰκονίσματι καὶ λέοντας ἐκχέοντας ὕδωρ καὶ ἀετοὺς καὶ ἐλάφους καὶ γένη πλείονα πρὸς τὴν ὁμοιότητα ἀπεργάσασθε.&rdquogr; Καὶ αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἐποίησαν κατὰ τὴν συνήθειαν καὶ εἰργάσαντο ἅπαντα ἄνευ τοῦ ἀγάλματος τοῦ Ἀσκληπίου. Μετὰ μῆνας δὲ τέσσαρας ἔδωκαν ἔγκλησιν τῷ Αὐγούστῳ Διοκλητιανῷ οἱ φιλόσοφοι ὅπως ἴδῃ τὰ ἔργα τῶν τεχνιτῶν· καὶ ἐκέλευσεν ἅπαντα ἐν τῷ κάμπῳ [κάππω cod.] ἀχθῆναι· καὶ ἐν τῷ κομισθῆναι αὐτὰ ὁ Ἀσκλήπιος οὐκ ἦν τετευγμένος, καθὼς προσέταξεν ὃ βασιλεύς.

[14] Καὶ ἐν τῷ ἐν μεγίστῳ πόθῳ αὐτὸν ἐκζητεῖν συμβούλιον δέδωκαν οἱ φιλόσοφοι λέγοντες· &ldquogr;Ἐπιεικέστατε Καῖσαρ καὶ αἰώνιε Αὔγουστε, ὁ πάντας ἀνθρώπους ποθῶν καὶ ὢν εἰρήνης φιλος, γνώτω ἡ γαληνιότης σου ὅτι οὗτοι οὓς ἠγάπησας χριστιανοί εἰσιν καὶ πάντα ὅσα ἂν αὐτοῖς προστέταχας ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ ποιοῦσιν.&rdquogr; Ἀπεκρίθη Διοκλητιανὸς Αὔγουστος καὶ εἶπεν· &ldquogr;Εἰ ἅπαντα τὰ ἔργα αὐτῶν ἐν ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ μέγιστα εἶναι γινώσκονται, οὔκ ἐστιν τιμωρία ἀλλὰ καὶ μεγάλη δόξα.&rdquogr; Ἀπεκρίθησαν οἱ φιλόσοφοι λέγοντες· &ldquogr;Ἀγνοεῖς, ἐπιεικέστατε, ὅτι τοῖς προστάγμασιν τῆς συμπαθείασ σου οὐχ ὑπετάγησαν ἐν τῇ συνειδήσει τῆς ἀπονοίας αὐτῶν καὶ διὰ τοῦτο οὐκ ἠθέλησαν τῇ τέχνῃ κοινωνεῖν ἐν τῇ ἀνακαινίσει τῶν ἀφομοιωμάτων τῶν θεῶν γλύψαι καὶ ἐνδείξασθαι εἰκόνισμα.&rdquogr; Ἀπεκρίθη Διοκλητιανὸς καὶ εἶπεν· &ldquogr;Ἐλθέτωσαν πρός με οὗτοι οἱ ἄνδρες.&rdquogr;

[15] Καὶ ἐν τῷ κληθῆναι Κλαύδιον, Συμπρονιανόν [Συμπρονιανῶ cod.] , Νικόστρατον, Καστόριον, Συμπλίκιον, εἶπεν πρὸς αὐτοὺς Διοκλητιανός· &ldquogr;Οἴδατε ὅτι ὑπερβαλλούσῃ χάριτι ὑμᾶς ἠγάπησα καὶ εὐσπλάγχνῳ πόθῳ ὑμᾶς ἐτίμησα· διὰ τί μᾶλλον οὐχ ὑπετάγητε τῷ προστάγματι ἡμῶν καὶ ἐγλύψατε [ἐγκλύψατε cod.] ἐκ μετάλλων πορφυρέων τὸν θεὸν Ἀσκλήπιον;&rdquogr; Ἀπεκρίθη Κλαύδιος· &ldquogr;Ἐπιεικέστατε βασιλεῦ καὶ [καὶ /////////// cod.] Αὔγουστε, ἡμεῖς πάντοτε ὑπετάγημεν τῇ [τῆς cod.] συμπαθείᾳ ὑμῶν καὶ ἐδουλεύσαμεν τῇ λαμπρότητί σου· ἐν δὲ εἰκονίσμασιν ἀνθρώπων ἀληθῶς ἐξουθενημένων οὐδέποτε πεποίθαμεν [πεποίθημεν cod.] , ὅτι οὕτως καὶ γέγραπται· Ὅμοιοι αὐτῶν γένοιντο οἱ ποιοῦντες αὐτὰ καὶ πάντες οἱ πεποιθότες ἐπ᾽ αὐτοῖς.&rdquogr; Τότε ἐξήφθησαν οἱ φιλόσοφοι πρὸς αὐτοὺς λέγοντες τῷ Διοκλητιανῷ · &ldquogr; Ἐπιεικέστατε πάντοτε Αὔγουστε, θεωρεῖς τὴν ὑπεροπτικὴν αὐτῶν ἀπόνοιαν πῶς τῇ ἐπιεικείᾳ ὑμῶν ὑπερηφάνῳ λόγῳ λελάληκαν.&rdquogr; Διοκλητιανὸς εἶπεν· &ldquogr;Οὐχὶ ἐξουθενηθήσεται ἡ ἐπιστήμη τῶν τεχνιτῶν ἀλλὰ καὶ σεβασθήσεται.&rdquogr; Οἱ φιλόσοφοι εἶπον· &ldquogr;Λοιπὸν ὑποκείσθωσαν τῷ προστάγματι τῆς ἐπιεικείας ὑμῶν ἢ ἡμεῖς εὕροιμεν οἳ ποιήσονται κατὰ τὸ θέλημα τῆς γαληνότητος ὑμῶν.&rdquogr; Διοκλητιανὸς Αὔγουστος εἶπεν· &ldquogr;Καὶ εὑρίσκονται τεχνικώτεροι τούτων ἐν ταύτῃ τῇ τέχνῃ;&rdquogr; Οἱ φιλόσοφοι εἶπον· &ldquogr;Ἡμεῖς προσεπεμελήθημεν ἄνδρας τετιμημένους ἐν καταστάσει.&rdquogr; Διοκλητιανὸς εἶπεν· &ldquogr;Εἰ ἐκ τούτων τῶν μετάλλων προσεπιμελήσησθε ἵνα θεὸν γλυπτὸν ποιήσονται, καὶ τούτοις τοῖς ἱεροσύλοις τιμωρία προστέτακται καὶ ἐκεῖνοι μέγιστοι ἔσονται τῇ ἡμετέρᾳ γαληνότητι.&rdquogr;

[16] Τότε ἤρξαντο οἱ φιλόσοφοι πρὸς Κλαύδιον, Νικόστρατον, Συμπρουνιανόν, Καστόριον καὶ Συμπλίκιον ἔχειν ἀναζήτησιν· &ldquogr;Διὰ τί οὐχὶ τὴν τέχνην ὑμῶν τῷ προστάγματι τῆς ἐπιεικείας τοῦ Αὐγούστου ὑπετάγητε καὶ ποιεῖτε τὸ θέλημα αὐτοῦ;&rdquogr; Κλαύδιος εἶπεν· &ldquogr;Ἡμεῖς οὐ βλασφημοῦμεν τὸν δημιουργὸν ἡμῶν καὶ ἡμᾶς ἑαυτοὺς ἐκτρίβομεν ἵνα χείρονες φανῶμεν ἐν τῇ παρουσίᾳ αὐτοῦ.&rdquogr; Οἱ φιλόσοφοι εἶπον· &ldquogr;Ἐκπέφανται ὅτι χριστιανοί ἐστε.&rdquogr; Καστόριος εἶπεν· &ldquogr;Ἀληθῶς χριστιανοί ἐσμεν.&rdquogr; Τότε οἱ φιλόσοφοι ἐπελέξαντο ἄλλους τεχνίτας τετρακταρίους καὶ ἐποίησαν γλύφοντες τὸν Ἀσκλήπιον ἐκ μετάλλων τῆς Προκονήσου, καὶ ἦραν ἐνώπιον τῶν φιλοσόφων μεθ᾽ ἡμέρας τριάκοντα μία. Καὶ οἱ φιλόσοφοι ἀπήγγειλαν τῷ Διοκλητιανῷ τῷ Αὐγούστῳ τὸν Ἀσκλήπιον τελειωθέντα. Καὶ ἐκέλευσεν Διοκλητιανὸς ἀχθῆναι τὸ ἄγαλμα ἐνώπιον αὐτοῦ.

[17] Καὶ ἐν τῷ θεαθῆναι τὸ ὁμοίωμα ἐθαύμασεν καὶ εἶπεν· &ldquogr;Αὕτη ἡ τέχνη τῆς ἐπιστήμης αὐτῶν ἐστιν, ὃ καὶ ἡμῖν ἐν τῇ τέχνῃ τῆς γλυπτικῆς ἤρεσεν.&rdquogr; Οἱ φιλόσοφοι ἀπεκρίθησαν· &ldquogr;Κράτιστε βασιλεῦ, τούτους οὓς πεφανέρωκεν ἡ γαληνότης ἐν τῇ τέχνῃ τῶν τετρακταδῶν ἀπολλυμένους εἶναι, τοῦτ᾽ ἔστιν Κλαύδιον, Συμπρονιανόν, Νικόστρατον, Καστόριον [Νικόστρατος, Καστόριος cod.] καὶ Συμπλίκιον, ἐπιγνώτω ἡ γαληνότης ὑμῶν τούτους ἱεροσύλους χριστιανοὺς εἶναι· καὶ διὰ ἐπιλαλιᾶς ἐπαοίδων ἅπαν γένος ἀνθρώπων ἑαυτοῖς ὑπέταξαν·&rdquogr; Διοκλητιανὸς Αὔγουστος εἶπεν· &ldquogr;Ἐὰν τοῖς προστάγμασιν τῆς δικαιοσύνης οὐχ ὑπακούσονται καὶ ἀληθεῖς εἰσιν οἱ λόγοι τῆς αἰτιάσεως ὑμῶν, λάβωσιν ἀπόφασιν τοῦ θῦσαι.&rdquogr; Καὶ ἐκέλευσέν τινι τριβούνῳ Λαμπαδίῳ ὀνόματι μεγίστῳ ἐν ἀποκρίσεσιν αὐτοὺς μετὰ τῶν φιλοσόφων ἀκοῦσαι λέγοντας· “Δικαίᾳ ἐξετάσει αὐτοὺς δοκιμάσεις [δοκιμάσει cod.] · καὶ εἰ ἔν τισιν εὑρεθείη ψευδηγορίας ἔγκλησις, κακίστην τὴν τιμωρίαν λήψεται.&rdquogr; Ἐν αὐτῷ τοίνυν τῷ καιρῷ Λαμπάδιος τριβοῦνος ἐκέλευσεν ἔμπροσθεν τοῦ ναοῦ τοῦ ἡλίου τριβουνάλιον στῆναι ἐν αὐτῷ τῷ τόπῳ καὶ πάντας τοὺς τεχνίτας ἀθροισθῆναι, καὶ Συμπρονιανὸν καὶ Κλαύδιον, Νικόστρατον, Καστόριον καὶ Συμπλίκιον καὶ τοὺς φιλοσόφους· οἷστισι λαμπρᾷ καὶ φανερᾷ τῇ φωνῇ Λαμπάδιος τριβοῦνος εἶπεν· &ldquogr;Κύριοι εὔσπλαγχνοι μεγαλοπρίγκιπες [μεγαλοπρίνκυπες cod.] τοῦτο [τοῦτον cod.] ἐκέλευσεν ἡ θειότης τῶν βασιλέων ἡμῶν ἵνα τὴν ἀλήθειαν ἀφ᾽ ἡμῶν μάθωσιν μεταξὺ τῶν φιλοσόφων καὶ τεχνιτῶν Κλαυδίου [Κλαυδίω cod.] , Συμπρονιανοῦ, Νικοστράτου, Καστορίου καὶ Συμπλικίου· ἐκλαμψάτω εἰ ἀληθῶς κατηγορία ἔσται [ἐστε cod.] ἐν ἀμφοῖν τῶν μερῶν.&rdquogr; Τότε ἐκέκραξαν πάντες οἱ τεχνῖται τῆς τετρακτύδος δόλῳ νουθετηθέντες παρὰ τῶν φιλοσόφων· &ldquogr;〈Διὰ [supplevi, cod. om.] 〉 τῆς σωτηρίας τῆς εὐσπλαγχνίας Καίσαρος ἆρον τοὺς μάγους.”

[18] Ἰδὼν τοίνυν Λαμπάδιος τριβοῦνος ὅτι δόλῳ ἔκραξαν οἱ τεχνῖται, εἶπεν· &ldquogr;Πράγματος ἀνεξετάστου ὑπάρχοντος πῶς δυνάμεθα ἀπόφασιν δοῦναι;&rdquogr; Οἱ φιλόσοφοι ἀπεκρίθησαν· &ldquogr;Εἰ οὔκ εἰσιν μάγοι, θυσάτωσαν τῷ θεῷ τοῦ Καίσαρος.&rdquogr; Αὖθις ἐκέλευσεν Λαμπάδιος ὁ τριβοῦνος τῷ Συμπρονιανῷ, Κλαυδίῳ, Νικοστράτῳ, Καστορίῳ καὶ Συμπλικίῳ λέγων· &ldquogr;Θύσατε τῷ θεῷ τῷ ἡλίῳ ὅπως συντρίψητε τὰς βουλὰς τῶν φιλοσόφων.&rdquogr; Οἱ δὲ ἀποκριθέντες εἶπον· &ldquogr;Ἡμεῖς οὐδέποτε θύομεν τοῖς ἔργοις τῶν χειρῶν ἡμῶν, ἀλλὰ θύομεν καὶ προσκυνοῦμεν τῷ Θεῷ τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, ὅς ἐστι βασιλεὺς αἰώνιος καὶ Θεὸς ἀτελεύτητος καὶ κύριος Ἰησοῦς Χριστός.&rdquogr; Οἱ φιλόσοφοι ἔφησαν· &ldquogr;Ἰδοὺ ἔγνως τὴν ἀλήθειαν· μήνυσον τῷ Καίσαρι.&rdquogr; Τότε Λαμπάδιος τριβοῦνος ἐκέλευσεν αὐτοὺς ἀποκλεισθῆναι ἐν φρουρᾷ δημοσίᾳ. Μεθ᾽ ἡμέρας δὲ ἐννέα εὑρὼν ἄδειαν, ἀπεφήνατο τὰς μαρτυρίας Διοκλητιανῷ τῷ Αὐγούστῳ. Ἐν αὐτῇ δὲ τῇ ἡμέρᾳ καὶ οἱ φιλόσοφοι ἐκατηγόρουν αὐτοὺς δολίως τῷ βασιλεῖ λέγοντες· &ldquogr;Εἰ οὗτοι ἐμμείνωσιν, ἀπώλετο ἡ θυσία τῶν θεῶν.&rdquogr; Θυμωθεὶς δὲ Διοκλητιανὸς εἶπεν· &ldquogr;Μὰ τὸν θεὸν ἥλιον, ἐὰν μὴ θύσωσι τῷ θεῷ ἡλίῳ κατὰ τὸ θέσπισμα τὸ ἀρχαῖον καὶ νουθετούμενοι οὐχ ὑπακούσωσιν, ποικίλαις ἐξετάσεσιν αὐτοῖς τιμωρησάμενος τελειώσω.”

[19] Αὖθις Λαμπάδιος τριβοῦνος προσέταξεν ἵνα ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἐν αὐτῷ τῷ τόπῳ ἔμπροσθεν τοῦ ναοῦ τοῦ ἡλίου παραστῶσιν. Καὶ εἶπεν Λαμπάδιος ὁ τριβοῦνος· &ldquogr;Εἰσελθέτωσαν ἀμφότερα τὰ μέρη, οἱ φιλόσοφοι καὶ οἱ τετρακτάριοι.&rdquogr; Καὶ εἰσελθόντων αὐτῶν, Λαμπάδιος τριβοῦνος εἶπεν· &ldquogr;Ἐλθέτωσαν καὶ οἱ κατήγοροι καὶ εἴπωσιν τί αὐτοῖς ἐναντίον ἦν.&rdquogr; Εἰσελθόντων τοίνυν τῶν φιλοσόφων 〈ἑνὸς [supplevi, cod. om.] 〉 ὀνόματι Χρυσολίθου καὶ τῶν ἑταίρων αὐτοῦ, πρὸς Λαμπάδιον τὸν τριβοῦνον εἶπον· &ldquogr;Τί δοκεῖ τῇ γνώσει σου; τί πλείονα ζητεῖς γνῶναι;&rdquogr; Τότε Λαμπάδιος ὁ τριβοῦνος εἶπεν πρὸς Κλαύδιον, Νικόστρατον, Συμπρονιανόν, Καστόριόν τε καὶ Συμπλίκιον· &ldquogr;Ὃ ἐκέλευσεν ὁ βασιλεὺς γνωστὸν ὑμῖν ἔστω.&rdquogr; Ἀπεκρίθησαν ἅμα οἱ πέντε 〈καὶ [supplevi, cod. om.] 〉 εἶπαν· &ldquogr;Ἡμεῖς οὐκ οἴδαμεν.&rdquogr; Καὶ λέγει αὐτοῖς· &ldquogr;Ὅπως θύσητε τῷ θεῷ ἡλίῳ καὶ τοῖς ἀρχαίοις ἀνθρώποις δότε σέβας.&rdquogr; Κλαύδιος ἀπεκρίθη· &ldquogr;Ἡμεῖς δίδομεν σέβας τῷ παντοδυνάμῳ Θεῷ καὶ Ἰησοῦ Χριστῷ τῷ υἱῷ αὐτοῦ καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ζωαρχικῷ αὐτοῦ πνεύματι, ἐν ᾧ πάντοτε ἠλπίσαμεν, καὶ ἐκ τοῦ σκότους εἰς τὸ φῶς ἐπανελθεῖν πεποίθαμεν.&rdquogr; Λαμπάδιος εἶπεν· &ldquogr;Καὶ τί ἐστι φῶς φανέρωσον ἡμῖν, ὥς ἐστι θεὸς ἥλιος;&rdquogr; Κλαύδιος ἀπεκρίνατο· &ldquogr;Χριστὸς ὁ γεννηθεὶς ἐκ πνεύματος ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς παρθένου, ὁ φωτίζων ἥλιον καὶ τὴν σελήνην καὶ πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον, τὸ ἀληθινὸν φῶς, ὅπου σκότος οὐκ ἔστιν οὐδαμῶς.&rdquogr; Λαμπάδιος τριβοῦνος εἶπεν· &ldquogr;Παρακλῶ καὶ νουθετῶ ὑμᾶς, μὴ ἀπολέσητε τοσαύτην ἀγάπην καὶ χάριν τοῦ βασιλέως. Κάλλιστα οὖν ἔγνωτε ὅτι ὁ ἐπιεικέστατος ἡμῶν βασιλεὺς πᾶσιν ἀνθρώποις ἐστὶ χαριέστατος, ὁπηνίκα ἅπαντες ἄνθρωποι εἰς τοσαύτην ἐπιείκειαν ἀνέλθωσιν, ὅσον καθάπερ σχετικῶς πατὴρ πρὸς υἱόν, μάλιστα οἱ λατρευταὶ τῶν θεῶν.&rdquogr; Συμπρονιανὸς ἅμα τοῖς ἑτέροις εἶπεν· &ldquogr;Ὁ ἐπιεικέστατος βασιλεὺς μάλιστα κακεντρεχέστατος παρ᾽ ἡμῶν νεμομισμένος τοσαύτην ὀφείλει ἐπιμέλειαν ἔχειν ἀνθρώποις, ὅπως μὴ τῷ Θεῷ τοῦ οὐρανοῦ προσκρούσηται, τῷ ὄντι δημιουργῷ ἁπάντων τῶν ὄντων, ἐπεὶ ἡμεῖς ἐπιμέλειαν ἔχομεν μὴ ἀπολλῦσθαι ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι, ὅπου τὸ πῦρ οὐ σβέννυται.&rdquogr; Λαμπάδιος τριβοῦνος μνησθεὶς τῶν προσταγμάτων τοῦ βασιλέως, πάλιν ἀπεκόμισεν τὰς ἀποφάσεις τῶν τληπαθειῶν αὐτῶν πρὸς τὸν αὐτὸν Διοκλητιανόν. Τότε ὁ Αὔγουστος Διοκλητιανὸς τῆς τέχνης αὐτῶν μνησθεὶς προσέταξεν Λαμπαδίῳ τῷ τριβούνῳ λέγων· &ldquogr;Ἀπὸ τοῦ νῦν ἐὰν μὴ ὑπακούσωσιν καὶ θύσωσι τῷ θεῷ ἡλίῳ, ποίναις σφοδροτάταις αὐτοὺς τιμώρησον· ἐὰν δὲ ὑπείξωσιν, ἀνάγαγε αὐτοὺς πρὸς τὴν γαληνότητα ἡμῶν.”

[20] Μεθ᾽ ἡμέρας τοίνυν πέντε, πάλιν ἐκάθισεν ὁ Λαμπάδιος ἐν αὐτῷ τῷ τόπῳ ἔμπροσθεν τοῦ ναοῦ τοῦ ἡλίου καὶ ἐκέλευσεν αὐτοὺς εἰσελθεῖν· καὶ ἔδειξεν αὐτοῖς φόβητρα καὶ εἴδη βασανιστηρίων· οἷστισιν αὖθις ἐδημηγόρησεν λέγων· &ldquogr;Ἀκούσατέ μου καὶ ἐκφύγετε τὰς βασάνους καὶ ἔσεσθε ἠγαπημένοι φίλοι τῶν ἐξοχωτάτων βασιλέων, καὶ θύσατε τῷ θεῷ ἡλίῳ, ἐπειδὴ λόγοι οὐκ εἶσιν παρ᾽ ὑμῶν ῥήμασιν πρὸς ἡμᾶς πιθανοί.&rdquogr; Ἀπεκρίθη Κλαύδιος ἅμα τοῖς ἑταίροις αὑτοῦ μετὰ μεγίστης ἐλπίδος λέγων· &ldquogr;Ἡμεῖς οὐ δειλιοῦμεν [δηλιοῦμεν cod.] τὰς ἀπειλὰς οὐδὲ κολακευόμενοι συντιθέμεθα ὑμῖν, ἀλλὰ μᾶλλον φοβούμεθα τὰς αἰωνίους κολάσεις· λοιπὸν γνώτω Διοκλητιανὸς ὁ Αὔγουστος ἡμᾶς χριστιανοὺς εἶναι καὶ οὐδέποτε ἐκκλῖναι τῆς τοῦ Χριστοῦ ἡμῶν πίστεως καὶ λατρείας.&rdquogr; Θυμωθεὶς οὖν Λαμπάδιος ὁ τριβοῦνος ἐκέλευσεν αὐτοὺς γυμνωθῆναι καὶ ῥοπάλοις σὺν σκόλοψιν μετὰ φωνῆς τοῦ κήρυκος ἐκέλευσεν τύπτεσθαι λέγων· &ldquogr;Τὰ προστάγματα τῶν βασιλέων παραιτεῖσθαι μὴ θελήσητε.&rdquogr; Ἐν αὐτῇ δὲ τῇ ὥρᾳ Λαμπάδιος ὁ τριβοῦνος καθήμενος ἐν τῷ τριβουναλίῳ αὐτοῦ, συσχεθεὶς ὑπὸ δαίμονος, συντριβεὶς ἐξέπνευσεν. Ταῦτα ἀκούσας ἡ σύζυγος τοῦ Λαμπαδίου καὶ ἡ σύμπασα οἰκία αὐτοῦ, ἔδραμον πρὸς τοὺς φιλοσόφους μετὰ οἰμωγῶν μεγίστων, ὅπως ἀποφήνονται ταῦτα τῷ Διοκλητιανῷ. Ὧς οὖν ἤκουσεν ὁ βασιλεὺς Διοκλητιανὸς ταῦτα, ἐθυμώθη σφόδρα καὶ λίαν ὀργισθεὶς εἶπεν· &ldquogr;Γενέσθωσαν γλωσσόκομα μολύβδινα καὶ ζῶντας ἐν αὐτὰ ἐγκλεισθῶσιν, καὶ καταποντισθήτωσαν ἐν τῷ ποταμῷ.&rdquogr; Τότε Νικέσιός τις ὀνόματι, συγκάθεδρος ὢν τοῦ Λαμπαδίου, ἐποίησεν τὸ πρόσταγμα τοῦ βασιλέως Διοκλητιανοῦ καὶ ἐκέλευσεν γενέσθαι γλωσσόκομα μολύβδινα καὶ ζῶντας ἅπαντας ἐν αὐτοῖς κατακλεισθῆναι καὶ προσέταξεν ἀχθῆναι καὶ ῥιφῆναι αὐτοὺς εἰς τὸν ποταμόν. Ὁ δὲ ἅγιος Κύριλλος ὁ ἐπίσκοπος ἀκούσας ταῦτα ἐν τῇ φυλακῇ καὶ σφόδρα περίλυπος γενόμενος καὶ εὐχαριστήσας τῷ Θεῷ ἐπὶ τῇ καρτερίᾳ καὶ ἀθλήσει τῶν ἁγίων, ἀπέδωκεν ἐν εἰρήνῃ τὸ πνεῦμα τῷ Κυρίῳ. Τοίνυν ἐμαρτύρησαν οἱ ἅγιοι στεφανηφόροι [στεφανοιφώροι cod.] ἀθληταὶ ἡμέρᾳ ἕκτῃ εἴδους νοεμβρίου [νοεμβρίῳ cod.] .

[21] Ἐν αὐταῖς τοίνυν ταῖς ἡμέραις ἐπορεύθη Διοκλητιανὸς ὁ παράνομος ἐν Συρμείᾳ τῇ χώρᾳ. Μεθ᾽ ἡμέρας γοῦν τεσσαράκοντα δύο Νικόδημός τις χριστιανὸς ἦρεν τὰ γλωσσόκομα μετὰ τῶν μυροσταγῶν σωμάτων καὶ ἔθετο ἐν τῷ οἴκῳ αὐτοῦ.

[22] Ἐπανελθὼν τοίνυν Διοκλητιανὸς ἀπὸ Συρμείας τῆς χώρας μετὰ μῆνας ἕνδεκα, εἰσῆλθεν τῇ Ῥώμῃ καὶ αὖθις ἐκέλευσεν ἐν τοῖς κτίσμασι Τραιανοῦ ναὸν τοῦ Ἀσκληπίου ἀνεγεῖραι [ἀναγεῖραι cod.] καὶ εἴδωλον γενέσθαι ἐκ λίθον τῆς Προκονήσου. Ἐν τῷ οὖν ταῦτα γενέσθαι προσέταξεν ἅπαντας μεριμνῆσαι, ἐν αὐτῷ δὲ τῷ ναῷ ἐν ταῖς κόμαις ταῖς χαλκέσιν μετὰ χαρακτηριστικῶν ἰδιωμάτων καθηλῶσαι καὶ ἐκέλευσεν ἅπασαν τὴν στρατιὰν συνελθεῖν πρὸς τὸ ἱερὸν τοῦ Ἀσκληπίου θυσίαις καὶ σπονδαῖς προσᾳδειν, μάλιστα δὲ οἱ πλησιέστεροι καὶ περίχωροι στρατιῶται· ἐν οἷς ἄπαντες πρὸς τὸ θυσιάσαι ἐκζητούμενοι, αὐτίκα τέσσαρές [αὐτοι κατέσαρις cod.] τινες κουρινικουλάριοι ἐνεβλήθησαν πρὸς τὸ θυσιάσαι. Τούτων τοίνυν ἀντιπαλαίωντων, καὶ ἀνθισταμένων [ἀντὶ παλαιῶν τῶν cod.] ἐμηνύθη Διοκλητιανῷ τῷ Αὐγούστῳ περὶ αὐτῶν· καὶ τούτους ἐκέλευσεν κατέναντι τοῦ ἱεροῦ τοῦ Ἀσκληπίου ῥάβδοις μολύβδεσιν αἰκίζεσθαι. Ἐν δὲ τῷ αἰκίζεσθαι αὐτοὺς ἀπέδωκαν τῷ Κυρίῳ τὰ πνεύματα αὐτῶν· ὧντινων τὰ σώματα αὐτῶν ἐκέλευσεν ἐν τῇ πλατείᾳ τοῖς κυσὶ βορὰ ῥιφῆναι· ὧντινων τὰ σώματα σῶα ἀβλαβῆ διέμειναν ἡμέρας πέντε. Τότε ὁ μακάριος Σεβαστιανὸς νύκτωρ μετὰ Μιλιταδίου ἐπισκόπου συνῆξεν τὰ σώματα τῶν ἁγίων μαρτύρων, καὶ ἔθαψεν αὐτὰ ἐν τῇ ὁδῷ τῇ λεγομένῃ Λαβοικάνᾳ ὡς ἀπὸ μιλίων τριῶν τῆς ἄστεως Ῥώμης, μετὰ καὶ ἑτέρων ἁγίων ἐν τῇ ἀμμώδει κρυπτῇ τῇ γενομένῃ. Ἐν αὐτῷ τῷ καιρῷ [nisi malueris: τῇ γενομένῃ ἐν αὐτῷ τῷ καιρῷ. Μετὰ δὲ κλ.] , μετὰ δὲ δύο ἔτη ἐλθόντος ἕκτος εἴδους νοεμβρίου διὰ τὸ τὰ ὀνόματα αὐτῶν μὴ λήθην παραδραμεῖν ἐκέλευσεν Μιλιτάδιος ὁ ἐπίσκοπος ἵνα τὰ ὀνόματα τῶν ἁγίων Κλαυδίου, Νικοστράτου, Συνπρονιανοῦ καὶ Καστορίου ἐτήσιον μνήμην τῆς ὀγδόης ἡμέρας αὐτῶν ἑορτάσαι, βασιλεύοντος καθ᾽ ἡμᾶς τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, οὗ ἐστὶν ἡ τιμὴ καὶ ἡ δόξα καὶ ἡ βασιλεία σὺν τῷ ἀνάρχῳ Πατρὶ καὶ τῷ ζωαρχικῷ καὶ ζωοποιῷ αὐτοῦ Πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας.

II. PASSIO SS. QUATTUOR CORONATORUM AUCTORE PETRO

Quattuor Coronati Romae culti (SS.)

BHL Number: 1838

AUCTORE PETRO

Edita e codicibus Casinate 148 (= P 1), Bruxellensi 8936 – 38 (= P 2), Vallicellano IX (= Q 1), Mediceo-Laurentiano Mugell. XIII (= Q 2). — Cf. Comm. praev., num. 15 – 17.

Incipit [Prologum om. P 1.] prologus in passione [in passione om. Q 1.] sanctorum quatuor coronatorum.

[Ad Petrum episcopum Neapolitanum.] Praeclaro patri domino [domno Q 1.] Petro et [om. Q 2.] sanctae Parthenopensis ecclesiae optimo pastori Petrus.

Hortaris, beatissime, quo passionem [passione Q 1.] sanctorum martyrum quatuor coronatorum de caenoso rivulo elevantes ad claritatis tramitem perducere studeamus. Quam iussionem [iussione Q 1.] devota mente complectentes magis orationum vestrarum suffragiis quam nostro inerti ingenio roborati, inepta correximus, utiliora addidimus et ad veram lucem perducere curavimus. Attamen, quia Spiritus sancti gratia non omnibus aequaliter attribuitur [attribuit Q 2.] , vos qui sancto et admirabili polletis ingenio, quidquid ineptum ibi esse decernitis elimare atque nectare fontis vestri [vestre Q 2.] mellificare dignemini [dignamini P 2.] , quatenus, sicut suo sancto certamine praefati martyres cum triumpho victoriae caelibes effecti sunt, ita vestro [nostro Q 2.] studio in sancta glorificentur ecclesia.

Omnipotens dominus vos [te Q 2.] semper sancte [gubernet [gubernent Q 2.]
Et cum martyribus societ in sede polorum.

Explicit prologus, incipit passio [eorum add. Q 1; inc. passio om. P 1.] .

[1] [Quattuor artificees,] Diocletianus [Dioclitianus Q 2.] Caesar, qui super omnes Caesares contra christianam religionem [seditionem P 1.] exarsit, culturam daemonum templorumque [temporumque Q 2.] glorificare studens, non solum auro et argento illam exornare curabat, sed etiam per diversas provincias pretiosa metalla diversorum lapidum exquirens, simulacra diversorum [(lapidum - diversorum) om. Q 2.] deorum vel potius daemonum [denum Q 2.] mirifice exinde patrabat. Hoc itaque studio dum perrexisset in Pannoniam provinciam ad pretiosa marmora secanda, diversosque artifices illic congregaret, ac diligenti cura exquireret quis sapiens illius artis plus ceteris esse videretur, invenit inter eos quatuor viros, quorum nomina [nomine P 2.] erant Claudius, Castorius, Simpronianus [Sympronianus hic P 2.] et Nicostratus, qui inter ceteros mirifico ingenio artis illius efficacia imbuti erant; [occulte christiani,] hii nimirum christiani verissimi erant, et sanctae Trinitatis fidem fideliter excolebant, sed propter nimiam crudelitatem persecutionis ac [ad P 2, ec Q 1.] diversarum genera poenarum clancule [clacule Q 2, clanculo P 2.] Christum glorificabant, et quidquid illius artis operis faciebant, in nomine Domini construebant [constituebant P 2.] , et de mercede sua egenorum miseriam sustentabant.

[2] [iussu Diocletiani] Quadam vero die, dum praefatus Cesar simulacrum solis ex lapide tasonis nomine [ita P 1, tosonnis nomine Q 2, lapide a///////////// Q 1, taso nomine P 2.] construere vellet, convocavit omnes artifices et philosophos, et ita eos exhortari coepit: “Quamquam divinitas sacrorum numinum una eademque sit, [Solis effigiem] et communia nobis beneficia praestent, tamen quia scimus [semus Q 2.] apud omnipotentiam Iovis [Iobis P 1.] quosdam [quodam Q 2.] gloria [gloriam P 1.] et dignitate pollere, sicut est deus Sol, praecipimus ut omni diligentia illius figuram in curru sedentem mirifice construere studeatis, scientes proculdubio quoniam quanto diligenti conamine illum venerari curamus, tanto nos ille suo iuvamine apud caelicolum [colum Q 2, caelicolam P 2.] regem fovere et gubernare dignabitur.” Qui omnes unanimiter promiserunt se diligenter cuncta perficere. Hanc itaque culturam Solis [soli? P 1.] ethnica stultitia ideo illum in curru residentem fingebant, quia Eliam [Heliam P 2, corr. P. 1.] prophetam olim in curru igneo ad caelum ascendisse legerant vel audierant. Cumque omnes simul congregati Caesaris iussionem complere [implere Q 2.] niterentur, quanto diligentius illius figuram exprimere cupiebant, tanto magis deterior fiebat [fiebant P 1.] . Quamobrem magna intentione [magnam intentionem P 1.] contendentes, quid amplius possent facere omnimodo nesciebant; erant enim hi artifices numero sexcenti, et praepositi super eos philosophi quinque. Igitur, dum [talis add. P 2, Q 2.] inter eos dissensio facta fuisset, exurgens unus ex quatuor christicolis superius nominatis, nomine Simpronianus, confidendo [confitendo Q 2.] in fide [nomine Q 2.] domini [nostri add. Q 2.] Iesu Christi dixit omnibus: “Obsecro vos, fratres et consocii, ut quamquam inter vos inscius et parvulus esse videar, audiatis consilium meum. Scimus enim quia scriptum est: Si quis indiget sapientia [sapientiam Q 2.] , postulet a Deo, qui dat omnibus affluenter et non improperat, et dabitur ei. [Iac. 1, 5.] Hoc quia ita est [ita quia est P 1.] , date mihi licentiam, et ego iunctus cum sociis meis, videlicet Claudio, Nicostrato atque Castorio, inveniemus qualiter Caesaris voluntatem perficere valeamus. [in nomine Christi perficiunt,] ” Haec ubi dicta dedit [om. Q 2.] , consentientibus sociis [ceteris Q 2.] consilio illius, coeperunt in nomine Iesu Christi domini designare et figuras exprimere simulacri [simulacris Q 1.] ; et quoniam in nomine illius magistri hoc agere coeperant [coeperunt P 2.] , qui caelum et terram ex nihilo condidit, cui maria oboediunt et omnia obtemperant elementa, mirifice et gloriose [gloriosa Q 2.] cuncta perficiunt [perferunt P 1, perfecerunt P 2, Q 2.] , sicut devotio Caesaris optimum esse decreverat, perfectumque est simulacrum in longitudine pedibus viginti et [om. P 2.] quinque.

[3] [et etiam templi columnas.] Laetificatus itaque de tali opere Caesar continuo ibidem, id est in partibus Pannoniae, in loco qui dicitur ad montem pinguem, templum aedificari [aedificare P 1.] iussit, ipsumque simulacrum Iovis [deauratum R, melius ex Passione I, 3.] in eo constituit, et sacrificia celebrari cum magna studuit celebritate. Dehinc cum cerneret [cernerent Q 1.] tantam peritiam praedictae artis in eis mirifice esse collatam, vocavit ad se praedictos viros, id est Claudium et [om. Q 2.] Simpronianum, Nicostratum atque Castorium, et praecepit ut ad ornamentum praedicti templi columnas et epistolia illarum ex monte porfiretico [porferitico Q 1, porhiritico Q 2.] qui dicitur igneus inciderent. Qui eius iussa perficientes coeperunt incidere lapidem in longitudine pedibus [pedum Q 2.] quadraginta. Unus autem ex eis nomine Claudius erat; qui cum ceteri [om. Q 1, ceteris P 2.] acies ferramentorum sedule dum retunderentur exacuerent [exacueret corr. Q 1.] , ille nullatenus taliter agebat; sed semper suum opus sanctae crucis signaculo muniens omnia quae patrabat [parabat Q 2.] , in nomine domini Iesu Christi mirifice inchoabat et sine discrimine perficiebat [(et - perficiebat) om. Q 2.] , nec immerito [in merito Q 2.] , quia illum invocabat cui omnia possibilia sunt et cunctae oboediunt creaturae.

[4] [Simplicium gentilem] Quod [cum add. Q 2.] mirabile opus dum [om. Q 2.] unus ex eis, nomine Nicostratus, animadverteret, dixit ad quemdam virum ethnicum illius artis magistrum nomine Simplicium:

“Obsecro, frater amans [amantissime Q 2, erasum in Q 1.] , quod quaero pande [libenter;

Quare tuum ferramentum sedulo [sedule P 1.] retunditur [(f. s. r.) sedulo retunditur ferrum Q 2.] , Claudii autem minime?” Cui dixit Simplicius: “Hoc a te potius dignoscere [dinoscere Q 1.] cupio, quoniam et valde mirabile est et scire [mihi add. Q 2.] nimis utillimum.” Cum audisset autem praedictus Claudius talia, interserens se quaestioni illorum dixit Simplicio: “ Affer mihi omnia instrumenta artis tuae, et ego per auxilium magistri mei qui me docuit, faciam ut neque retundantur neque frangantur quantocumque tempore cum eis operatus fueris.” Ille autem gavisus celerius imperata complevit. Claudius autem signans ea signaculo [signans se signo P 2.] sanctae crucis ait:“ Obsecro [signans se signo P 2.] , domine Iesu Christe, ut [(quantocumque-frangantur) om. Q 1.] tuo sancto nomine haec instrumenta neque retundantur neque frangantur, sed semper in sua permaneant firmitate.”

Mira Dei virtus, miraque potentia Christi!

[fidem Christi] Ex tunc sedule [sedulo P 2.] Simplicius artem exercebat, et instrumenta [strumenta Q 2.] illius nunquam deficiebant. Attonitus ad ista Simplicius magna prece inquirere Simpronianum [Simpronium P 2 hic et saepius deinceps.] coepit ac [hac P 1.] dicere: “Obsecro, carissime, tuam dulcissimam [verissimam Q 1.] dilectionem, indica [et indices Q 2.] mihi quod genus temperamenti esse dicitur, de quo tale miraculum patratum [paratum P 2.] esse videmus, quoniam quidem quia pretiosius est, cognoscere et discere [discernere Q 1, 2.] illud cupio.” Respondentes autem Simpronianus et Claudius dixerunt: “Quia Christi [carissimi P 2.] caritas omnia suffert, et sacra scriptura dicit: Omni petenti [omnipotenti P 1, 2, Q 2.] te tribue, noveris omnino quoniam creator [creatum Q 2 in rasura.] omnipotens, qui creavit caelum et terram, dominus Iesus Christus, quem nos colimus et adoramus, ipse nobis tribuit hanc virtutem ut tale opus mirifice faciamus, qui olim populo suo tribuit, ut vestimenta illorum per [(ill. p.) ipsius qui Q 2.] quadraginta annos non veterescerent [veterascerent P 2.] et manna ad comedendum non deficeret. [Luc. 6, 30.]” Respondit Simplicius ille gentilis: “Nunquid [num P 2.] deus Iuppiter quem Iovem vocamus, non praevalet talia [om. Q 1.] sua virtute [virtute sua P 2.] patrare?” Cui ille [omnino P 2.] : “Sile, frater [simile Q 2.] , et conticesce, quoniam quidem quid loqueris omnimodo [omnino P 2.] ignoras. Numquid non intelligis quia ipsum Iovem et Solem, quos [quod Q 2.] fatuitas ethnicorum ut deos adorat [adoret Q 2.] , cotidie [quotiens Q 1.] manibus nostris sculpimus [culpimus Q 2, scalpimus P 2.] et operamur? Avertat hoc dominus Christus a corde [corde serde ita Q 2.] servorum suorum.” Respondit Simplicius: “Semper desiderio desideravi pervenire ad veram et veri Dei culturam; namque scrupulum dubiae intentionis inerat in corde meo dicendo: quomodo adoramus et colimus illos deos quos nos [om. P 2.] sedule de montibus secamus omnemque figuram compagemque artificio nostro configuramus et transformamus. Quapropter, obsecro [te ut add. Q 2.] , viam lucis mihi ostende [ostendas Q 2.] et de tenebris ignorantiae libera [liberes Q 2.] animam meam. [edocent,]” Dicit ei Claudius: “Haec est enim fides nostra: credimus itaque [om. P 2.] in Patrem et Filium et Spiritum sanctum, et hos tres [hunc trinum Q 2.] in personis esse et unum in deitate, substantia [et Q 2.] , majestate, ipsumque dominum Iesum Christum incarnatum, crucifixum, mortuum ac sepultum, resurrexisse a mortuis et [om. P 2.] ascendisse in caelum [ad caelum P 2, in celis Q 1.] , iterumque [iterum P 2, Q 2.] venturum esse iudicare vivos et mortuos et reddere sanctis praemia sempiterna. Si hanc religionem consequi cupis, et sacro te baptismate abluis, ab omnibus maculis purificaberis peccatorum et gaudiis perfrueris sempiternis [(et - semp.) om. Q 2.] .” Respondit Simplicius: “Nihil dubietatis in corde meo remansit; tantum quod dictis astruitis, operibus citius confirmate.”

[5] [et ad Cyrillum episcopum] Tunc coeperunt inquirere sacerdotem, qui sanctam religionem more solito [subito Q 1.] ministraret; inveneruntque in custodia [custodiam Q 2.] carceris quendam episcopum religatum, nomine Cyrillum [Cirillum Q 2.] Antiocenum [P 1, 2, Q 1, 2.] , qui multis verberibus iam tribus annis fuerat [fuerit P 2.] cum aliis confessoribus pro Christi nomine maceratus. Quem rogare coeperunt ut baptizaret eum. Beatus autem Cyrillus [Cirrillus hic Q 2.] , gaudio magno repletus, dixit Simplicio: “Vide, fili, si ex toto corde credis; nam nos omnia sacramenta Christi [omnia s. C. nos Q 2.] libenter [omnia s. C. nos Q 2.] tibi praebemus.” Cumque omnem ordinem sanctae religionis [religioni P 2.] illi insinuaret, dixit ei [(d. ei) om. Q 1.] : “Quomodo cognovisti virtutem domini [nostri add. Q 1, P 2.] Iesu Christi in [isto add. P 2.] artificio tuo, sic modo fideliter crede in sanctae Trinitatis fidem [fide Q 1.] , et te continuo crede purificari ab omnibus sordibus delictorum [idolorum Q 1.] .” Respondit ille cum lacrimis et dixit: “Quomodo [quoniam o. Q 1.] , pater sancte, ostendere valeo credulitatem meam? [ut baptizetur adducunt.]” Respondit Cyrillus [Cirillus Q 2.] : “Crede Patrem et Filium et Spiritum sanctum unum esse Deum omnipotentem, creatorem caeli et terrae, visibilium et invisibilium, qui omnibus in se credentibus peccata relaxat [relaxabat Q 2.] et gaudia condonat aeterna.” Exclamavit [autem add. Q 2.] ille et dixit: “Omnia quae ex ore tuo prolata sunt, sanctissime pater, fideliter credo et devotissime teneo; tantum [om. P 2.] succurre et libera animam meam.” Tunc baptizavit eum in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti in eodem carcere; et benedicens dimisit eos. Illi autem reversi ad officium suum, omnia quae operabantur in nomine Domini et sanctae crucis signaculo, mirabiliter et gloriose sine omni reprehensione fiebant.

[6] [De fide christiana] Unus autem de philosophis, attentius intuendo opera illorum [eorum Q 2.] , cum vidisset quod sine signo crucis nihil facerent, admiratus est vehementer et dixit: “Hoc genus magicae artis esse dignoscitur; propter quod ad poenam et crudelitatem iniquorum male patrantium [patrandum Q 2.] olim inventum [inventus Q 2.] est, et nunc 〈nescio [supplevi, om. P, Q.] 〉 qua [qui Q 2.] ratione artificibus istis beneficium potius quam detrimenta largitur; unde datur intelligi quod sine ingenio magicae artis hoc fieri nullatenus possit.” Respondit Claudius et dixit: “Quod dixisti genus hoc esse tormenti, verum dixisti, et propterea ab initio inventum est. Sed ex quo tempore in eo vita pependit, iam non mortem sed vitam se venerantibus subministrat.” Respondit ille philosophus et dixit: “Quae fuit illa vita quae in ipso pependit? Et quomodo hoc fieri potuit, cum vita non sit corpus sed spiritalis [spiritualis P2.] substantia [substantie Q 1.] .” Respondit Claudius et dixit: “Vita fuit dominus Iesus Christus, qui creavit coelum et terram; cuius substantia gemina [geminata Q 2.] esse dignoscitur, hoc est humana atque divina; sed [sic P 1.] hoc intelligere minime praevales [privales Q 2.] , nisi vere in illum credideris.” Philosophus dixit: [disceptant cum gentilibus.] “Recte suadere poteras ut in illum credere desiderarem, si, quomodo tu astruis, ipse [ipsa Q 2.] vita esset, qui fecit caelum et terram, et in ipso crucis tormento mortua non fuisset; vita etenim [enim P 2, Q 2.] mori nullatenus potest, quae [quia P 1.] , ut praefatus sum, non corporalis sed spiritalis [spiritualis P 2.] substantia est.” Ad haec Claudius coepit rationem illi ponere dicens: “Iam superius insinuavi quod dominus Iesus Christus in duabus consisteret [subsisteret P 2.] substantiis, hoc est [in add. P 1.] humana atque divina; et proinde dicitur de illo in sancta fide catholica: perfectus Deus, perfectus homo, ex anima rationali et humana carne subsistens. Hoc [et P 1.] quia ita est, noli credere illum mortuum ut ceteros homines [hominum P 1.] mortales, qui post mortem nihil praevalent agere vel operari; nam ille quando voluit [valuit Q 2.] , tunc animam suam posuit, sicut ipse testatus est dicens: Potestatem habeo ponendi animam meam [om. P 2.] et iterum sumendi eam. [Io. 10, 18.] Et caro sola mortua est, fallendo diabolum qui eum purum hominem aestimabat, ut morte sua potestatem eius destrueret et iustos quos retinebat resurgens ab inferis liberaret.” Hoc cum audisset ille philosophus, conticuit nec ultra potuit rationem [ratione P 1.] ponere. His [hic Q 2.] taliter altercantibus, plurimi ex artificibus crediderunt in dominum Iesum Christum.

[7] [Opera varia exsculpere] Post haec autem invidia ducti praedicti [om. Q 2.] philosophi, ut sanctos Dei perdere possent, suggesserunt Diocletiano dicentes: “Quia [quam Q 1.] praecipuos artifices invenisti et pretiosa metalla repperisti, non pereat ingenium artis, sed diversa et gloriosa opera per vestram sapientiam fieri praecipiantur maxime autem simulacrum magni et venerandi Asclepii.” [a Diocletiano iubentur.] Quibus auditis, Caesar delectatus est et praecepit praedictis quinque artificibus, hoc est Claudio, Nicostrato, Simproniano,Castorio atque Simplicio, diversas concas praecidere, inclitas victorias designare [adsignare P 2.] , atque Asclepii statuam mirabiliter patrare. Illi vero praeceptis eius faventes, omnia mirabiliter perfecerunt [fecerunt P 2.] et Caesari detulerunt, praeter Asclepii statuam, intelligentes quod templum illi vellet [vellent Q 2.] construere, sicut simulacro Solis, ad christicolarum subsannationem. De quibus ille laetus effectus, talem eis contulit [om. Q 1.] rationem: “Gaudeo in [om. Q 2.] studio artis vestrae, et digni estis magnis muneribus remunerari; sed quia illud neglexistis agere quod prae omnibus praecipue facere debuistis, remunerationem vestram penitus perdidistis.”

[8] [Asclepii statua,] Videntes autem iniqui philosophi indignationem regis, inflammaverunt animum illius et dixerunt: “Noverit clementia celsitudinis vestrae quoniam malefici christiani sunt, et ideo Asclepii statuam facere contempserunt.” Hoc audiens Caesar praecipit sanctos Dei ad se vocari et dixit: “Optime namque scitis quo [quocum Q 2.] affectu nostram vobis ostenderimus [ostenderemus Q 1, 2.] clementiam propter industriam artis vestrae mirificam. Cur [cum P 2.] ergo contempsistis imperium meum, in statuam Asclepii non patrando?” Respondit beatus Claudius et dixit “Scriptum habemus, o res: Subditi [subdite P 2.] estote omni humanae creaturae propter Deum. [I Pet. 2, 13.] Secundum hoc praeceptum hactenus oboedivimus [obedibimus P 1.] potestati vestrae, ut Deum non contemneremus; et ideo statuam Asclepii non fecimus, quem vos sicut deum adoratis, quoniam [et Q 2.] non est deus, sicut vos aestimatis,sed homo fragilis et mortalis fuit, et suppliciis aeternis deputatus est; et iterum alia scriptura dicit: Similes illis fiant qui faciunt ea [om. Q 2.] et omnes qui confidunt in eis.” [Ps. 113, 8.] Praefati namque philosophi vehementer Caesarem inflammabant [infl. Caesarem Q 1.] dicentes: “Numquid non praediximus istorum saevitiam? [quam fingere renuunt,] Quid amplius [om. Q 1.] execrabile quaeris audire, o Caesar?” Quibus ille respondit: “Non est obstinatio neque ignorantia cordis quod facimus, sed potius prudentia et imperii gloria, pro eo quod similes istis habere nequimus ad tam mira opera facienda.” At illi dixerunt: “Nihil tibi sit curae de talibus, quoniam quidem nos inveniemus doctiores istis nostra religione [nostras religiones Q 2.] imbutos. Quid enim prodest artifices habere propitios et deorum numina contemnere?” Caesar dixit: “Si hoc ita esse poterit, facite quod vultis.”

[9] [ab aliis artificibus conficitur.] Tunc philosophi invenerunt alios artifices ethnicos, qui statuam Asclepii fecerunt, et post dies triginta obtulerunt [(et post -obtulerunt) om. Q 2.] Caesari dicentes: “Ecce completa est voluntas vestra, o Caesar, de imagine sacrati numinis et de artificibus optime peritis, qui nostram excolunt religionem et vestram perficiunt voluntatem; attamen illi sacrilegi, qui vestra praecepta contempserunt et sacratissima numina adorare nolunt [colunt Q 2.] , videlicet Claudius, Nicostratus, Simpronianus atque Castorius [Simp. atque C. om. Q 2.] simulque Simplicius tantum coartentur ut [et Q 1.] crucientur, donec sacrificia sacris diis exhibeant, ne forte per incantationum carmina corda tuorum ad suam convertant culturam.” Tunc iussit cuidam tribuno, [Coram Lampadio tribuno] nomine Lampadio, ut eos cum philosophis [philosophos Q 1.] iunctus [ita P 1, Q 1; iunctos P 2, vinctos Q 2.] sub moderatione inquireret, et si ita esset ut accusatio prodiderat, scilicet ut christicolae ostenderentur, poenalis [poenali P 2.] eos sententia puniret. Igitur Lampadius [Lampa Q 2.] tribunus iussit consilium praeparari in eodem loco ante Solis templum, et praefatos Christi milites cum philosophis [corr., prius philosophos Q 1; philosophi P 1.] simul adduci. Quibus praesentibus dixit: “Omnis accusatio per quatuor personas iuste discernitur, hoc est per [om. P 2.] iudicem, testes, accusatores [accusatorem P 2.] et [om. P 2.] accusatos; scilicet ut accusatoribus criminantibus [om. Q 2.] accusati se vindicent, testes dicant quid [quod Q 2.] viderint vel audierint [(vel aud.) om. Q 1.] , iudex definiat [om. P 2.] quod [quid Q 2.] iustum inter partes esse cognoverit. Hanc aequitatem aequissimus Caesar retinens proposuit ut accusatio quae facta est a philosophis istis super hos quinque artifices rectissime definiretur.” Exclamaverunt [exclamaverint Q 2.] philosophi ac praedicti ethnici artifices [(rectissime - artifices) om. Q 1.] , dicentes: “Quia religionem paternarum traditionum fideliter tenemus et credimus, quam totus mundus et sacrum veneratur imperium, quod sentimus de istis silentio tegere [tenere Q 1.] nefas ducimus. Scimus enim pro certo quia Christi cultores sunt et deos nostros derident; insuper [et super Q 2.] etiam per suam nequam doctrinam multos seducunt; quid amplius ex eis nequius requiris?” Respondit Lampadius tribunus [L. tr. respondit Q 2.] , dicens: “Vos estis accusatores; qui [et ubi Q 2.] sunt testes qui talia approbant?” Responderunt ceteri ethnici artifices, submissi a philosophis [a philosophi P 1, Q 1.] invidiose, et dixerunt: “Nos sumus testes horum obiectorum [obi. horum Q 1.] ; attamen si veritatem invenire satagitis [satagis Q 2.] , praecipite deum Solem adorari [adorare Q 1, odorari Q 2.] et mox illorum [eorum P 2.] pandetur [panditur P 2, Q 2.] intentio.” Placuit tribuno consilium [consilio Q 1.] convocavitque ad se Christi milites, et dixit: “Una solummodo restat probatio, per quam omnis vestra destruetur accusatio, hoc est si deum magnificum Solem adoraveritis.” Sancti autem [(s. a.) sic aut illi Q 2.] responderunt: “Olim figuram solis, [sistuntur sancti martyres] o iudex, Caesare praecipiente, manibus nostris de lapide praecidimus et operati sumus; proinde non adoramus lapideam figuram, quae sine sensu esse dinoscitur; sed illum adoramus Deum omnipotentem, qui fecit caelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt dominum [om. P 2; deum Q.] Iesum Christum.” Hoc audientes illi philosophi dixerunt Lampadio: “Ecce auribus tuis audisti et corde intellexisti omnem ordinem rei; si ex hoc dilationem [si ex dilatione Q 1 corr.] aliquam ultra habueris, factio potius vel conspiratio in te esse decernitur et contra divum Caesarem agis.” Haec [hoc Q 1.] autem [om. P 1.] audiens iudex animositatem Caesaris pertimescens, iussit eos retrudi in custodia publica,et Caesari omnia seriatim enuntiare curavit. De quibus ille praecepit ut, si sacrificare contempserint [contempsissent Q 2.] , diversis tormentis eos necarent.

[10] [iterum] Mox praefatus iudex Lampadius [Lampidius P 2.] iussit eos alia die ante templum Solis astare, et dixit: “Quod iussit sacratissimus imperator iam vobis optime [om. P 1.] cognitum est, scilicet ut divis numinibus [ut diis istis manibus P 1, Q 1, 2.] sacrificia offeratis et quam maxime deo Soli.” Responderunt sancti et [atque Q 1.] dixerunt: “Scriptum est enim: Verba bilinguis [vilingus P 1.] quasi simplicia, sed ipsa perveniunt ad intima ventris. [Prov. 18, 8.] Verba tua videntur mollia et quasi salutifera; sed ipsa sunt prorsus pestifera, quae ducunt ad tartara et mortem aeternam. Quid amplius quaeris, o iudex [et add. Q 2.] ? Quid vis discere a nobis? Quod semel diximus firmum retinere de nostra fide, quod nulla penuria [tribulatio Q 2.] separat nos a Christi dilectione, qui nos de tenebris vocavit in admirabile [ammirabile P 1.] lumen suum.” Iudex dixit: “Et quis tam claram lucem praebere valet, quemadmodum deus Sol, qui in oriente [orientem P 1, horiente Q 1.] oriens statim in occidente [oriente P 2.] apparet, et totum mundum sua irradiat claritate?” Respondentes sancti dixerunt: “Si vos magno [P 1, Q 1; magno P 2; magnum Q 2.] habetis solem et veluti deum illum veneramini, nos illum pro famulo habemus, quoniam Deus ille [om. Q 1.] , quem nos adoramus, ipse illum creavit ad utilitatem [hutilitatem P 1, in utilitate Q 2.] totius mundi et nostram [nostra Q 2; ut nostram et totius mundi Q 1.] . Qua [quam P 1.] etenim ratione potest esse deus ille, qui creatus est, et ex quo factus est, vadit et revertitur, nec una hora in die [hora diei P 2.] vel nocte requiem invenit et nullam habet stabilitatem. [Eccl. I, 5, 6.] Unde scriptum est: Oritur [orietur P 1.] sol et occidit et ad locum suum revertitur, ibique renascens girat per meridiem et flectitur ad aquilonem lustrans [illustrans P 1.] universa circuitu suo, et alibi:

Per duodena regit mundum sol aureus astra.”[VERG. Georg. I, 232.] Tribunus dixit: “Quantam affectionem quantamque [quantam P 1, Q 1.] benevolentiam clementissimus imperator omnibus exhibeat [exhibebat Q 2.] , maxime autem deicolis et templorum cultoribus, optime vobis notissimum est. Ob quam rem quia et vos non estis incogniti, etiam et [om. Q 2.] famulatum illi ex vestro ingenio exhibuistis, commonere vos studeo ut et illius [illis Q 2.] gloria perfrui curetis, et florem [flore P 1.] tantae non perdatis nectareae iuventutis.” Christi autem martyres dixerunt: “Si clementia [clementiam P 1.] Caesaris omnibus placita [placita Q 2; placida P 1, 2, Q 1.] est [om. P 2.] , sic debet esse ut non faciat perdere illum qui eos creavit, qui post mortem praevalet animam perdere in gehennam.” Tunc tribunus, dum vidisset illorum constantiam, quod nulla eos ratione flectere posset, nuntiare studuit omnia Caesari. Caesar ait: “Quia omnimodo [omnimodis Q 1; omnino P 2.] illos cupio [cupio illos Q 1.] acquirere propter incomparabilem [comparabilem Q 2.] illorum et proficuum artificium, praecipimus ut verberibus et scorpionibus eos affligatis; forsitan [forsitant Q 2.] resipiscent et nostrae obedient [P 2, obediunt P 1, Q 1, 2.] voluntati.”

[11] [et tertium.] Tunc ille post dies quinque ante templum Solis resedit [resedis Q 2.] et iussit eos [om. Q 1.] introduci. Quibus ob nimium terrorem ostendit eis omnia [om. Q 2.] genera tormentorum dicens: “Si vultis esse gloriosi inter amicos sacri imperii, sicut iam praediximus, sacrificate deo Soli; sin autem, omne genus hoc [om. P 1.] tormentorum in corpore vestro experietur.” Responderunt sancti et dixerunt: “Quod dicere debuimus, [Scorpionibus caesi] iam diximus tibi; quia nec terrores nec blandimenta nos separant a charitate domini [nostri add. Q 2.] Iesu Christi [d. I. C. om. Q 1.] .” Tunc iratus tribunus iussit eos exspoliari et scorpionibus caedi. Sed ut ostenderet Dominus potentiam nominis sui et virtutem sanctorum suorum, eadem hora Lampadius tribunus arreptus a daemonio exspiravit. Quod audiens uxor et familia eius ad philosophos cucurrerunt, ut rem gestam [istam P 1.] Caesari nuntiarent. Tunc Caesar iratus praecepit locellos [lucellos Q 1.] plumbeos fieri ac [et Q 2.] vivos eos in illis [illos P 2.] recludi et iactari in flumine. Interea Claudius quidam togatus, qui fautor erat Lampadio [Lampadii Q 2.] , secundum Caesaris dictum peragens, vivos eos atque reclusos in locellos in flumine proiecit, [in flumen proiciuntur.] et sic per triumphum martyrii perceperunt gaudia sempiterna. Praefatus [prephatus P 1.] autem sanctus [om. Q 1.] Cyrillus episcopus hoc audiens [cum esset in carcere add. P 2.] gratias retulit omnipotenti Deo quod in sancta confessione finem [om. Q 1.] fecissent [qui et ipse add. P 1.] ; in eadem carceris afflictione migravit ad Dominum. Quidam vero Nicodemus religiosus [vir add. Q 1] christicola abstulit occulte locellos [locellum Q 2.] cum [in P 2.] quibus corpora sanctorum recondita erant et posuit in domo sua.

[12] [Quattuor corniculariorum] Igitur Diocletianus [Dioclitianus Q 2.] , post menses undecim reversus a Syrmio [P 2; Sirmio Q 2; Sirmo P 1, Q 1.] , Romam ingressus, in thermas Traiani iussit templum Asclepii aedificari et simulacrum fieri ex lapide proconisso [porphiretico Q 2.] ; iussitque omnibus magnatibus sacrificia celeberrima exhiberi. Cumque omnes compellerentur ad sacrificandum, [martyrium] quatuor quidam cornicularii reperti sunt [quorum nomina hec sunt Severus, Severianus, Carpoforus et Victorinus add. Q 1, 2.] qui praeceptum regis contemnentes, pro eo quod christicolae essent, sacrificare idolis contempserunt. Quorum sententias [sentias sic Q 2.] Caesar agnoscens, iussit eos ante ipsum simulacrum plumbatis ictibus deficere. Quorum corpora praecepit in platea canibus iactari; quae per dies quinque integra permanentia [permanentes Q 1; permanserunt Q 2.] , beatus [itaque add. Q 2.] Sebastianus cum sancto Miltiade [Gaio Q 2, Meltiade P 2.] , Romanae sedis pontifice, noctu ea [om. Q 1.] collegit et sepelivit in via Lavicana milliario ab urbe tertio cum sanctis aliis in arenario. Quae res [tunc contigit add. Q 2.] de istis [isti P 1.] quatuor corniculariis martyribus cum eodem tempore quod [quo P 2.] et sancti quatuor coronati, sed post duos annos evenisset et nomina eorum reperiri minime potuissent [(et nomina-potuissent) om. P 1, Q 1.] , iussit sanctus Miltiades episcopus [(quod et-episcopus) ignota extiterunt eorum nomina constituit Gelasius papa Q 2.] ut sub nomina [nominibus P 2.] praedictorum [supradictorum Q 2.] martyrum anniversarius dies eorum [et istorum Q 2.] coleretur. [et festum.] Passi sunt autem Christi martyres quatuor coronati cum beato Simplicio et ceteris martyribus sexto idus novembris. Quorum sacras [sacra P 1.] passiones quidam philosophus censualis Porfirius nomine seriatim animadvertens [animadvertens P 1.] studiose scribere procuravit ad laudem et gloriam domini nostri [ om. P 2.] Iesu Christi, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.

DE SANCTO CLARO PRESBYTERO PRIMULIACI IN GALLIA

SAEC. IV EXTR.

[Commentarius]

Clarus presbyter Primuliaci in Gallia (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Clarus, S. Martini discipulus,] Ut pauca sunt, ita illustria quae habemus de Claro, S. Martini discipulo testimonia [Quaecumque de S. Claro tradita sunt diligenter expenderunt Tillemont, Mémoires, t. X, p. 352; Hieronymus de Prato, Sulpicii Severi opera, t. I (Veronae, 1741), pp 155 – 46, 346 – 47; E. Le Blant, Inscriptions chrétiennes de la Gaule, t. II, p. 388 – 411.] . Virtutum enim et meritorum laudatores habuit Sulpicium Severum et Paulinum Nolanum. Et ille quidem tam religiose Clarum coluit, ut in domestica ecclesia, quam Primuliaci [De loco illo lege quae collecta sunt apud Devic et Vaissette, Histoire générale de Languedoc, t. II (Toulouse, 1876), pp. 85, 86; Le Blant, t. c., p. 388. Cf. quae notantur infra, n. 5.] exstruxerat, eum sepelierit, hic vero, ut versus conscriberet lapidi ad eius memoriam posito insculpendos. Severum primum audiamus qui binis in locis, id est in Vita S. Martini, c. 23, et in epistula ad Aurelium eius meminit.

[2] [laudatur a Sulpicio Severo] Haec autem scribit in Vita S. Martini [Halm, Sulpicii Severi libri qui supersunt, p. 132 – 33.] : Clarus quidam, adulescens nobilissimus, mox presbyter, nunc felici beatus excessu, cum relictis omnibus se ad Martinum contulisset, brevi tempore ad summum fidei virtutumque omnium culmen enituit. Itaque cum haut longe sibi ab episcopi monasterio tabernaculum constituisset multique apud eum fratres commorarentur, iuvenis quidam ad eum, Anatolius nomine, sub professione monachi omnem humilitatem atque innocentiam mentitus, accessit habitavitque aliquamdiu in commune cum ceteris, dein procedente tempore angelos apud se loqui solere dicebat. Cum fidem nullus adhiberet, signis quibusdam plerosque ad credendum coartabat. Postremo eo usque processit, ut inter se ac Deum nuntios discurrere praedicaret, iamque se unum ex profetis haberi volebat. Clarus tamen nequaquam ad credendum cogi poterat. Ille ei iram Domini et praesentes plagas, cur sancto non crederet, comminari, postremum in hanc vocem erupisse fertur: “Ecce hac nocte vestem mihi candidam Dominus de caelo dabit, qua indutus in medio vestrum diversabor; idque vobis signum erit,in me Dei esse virtutem, qui Dei veste donatus sim.” Tum vero grandis omnium ad hanc professionem exspectatio. Itaque ad mediam fere noctem fremitu terram insultantium commoveri omne monasterium loco visum est; cellulam autem, qua idem adulescens continebatur, crebris cerneres micare luminibus, [in Vita S. Martini] fremitusque in ea discurrentium et murmur quoddam multarum vocum audiebatur. Dein facto silentio egressus unum de fratribus [Hic addit Clm. 6324: Sabatium nomine.] ad se vocat tunicamque ei, qua erat indutus, ostendit. Obstupefactus ille convocat ceteros, ipse etiam Clarus adcurrit, adhibitoque lumine vestem omnes diligenter inspiciunt, erat autem summa mollitie, candore eximio, micanti purpura, nec tamen, cuius esset generis aut velleris, poterat agnosci; curiosis tamen oculis aut digitis adtrectata non aliud quam vestis videbatur. Interea Clarus fratres admonet orationi insistere, ut manifestius eis Dominus quidnam id esset ostenderet. Itaque reliquum noctis hymnis psalmisque consumitur. Ubi inluxit dies, adprehensum dextera ad Martinum trahere volebat, bene conscius inludi illum diaboli arte non posse. Tum vero reniti ac reclamare miser coepit, interdictumque sibi esse dicebat, ne se Martino ostenderet. Cumque invitum ire conpellerent, inter trahentium manus vestis evanuit. Unde quis dubitet hanc etiam Martini fuisse virtutem, ut fantasiam suam diabolus, cum erat Martini oculis ingerenda, dissimulare diutius aut tegere non posset.

[3] [et in epistula ad Aurelium;] In epistula II, ad Aurelium, haec sola ad Clarum referuntur: Nec multum post sanctum Clarum presbyterum, discipulum illius, qui nuper excesserat, video eadem qua magistrum via scandere [Halm, p. 143.] . Haec plana sunt. Ad primum locum observat Hieronymus de Prato haec verba nunc felici beatus excessu a Severo postmodum addita fuisse, illud enim nunc non respicere tempus quo liber de vita Martini scriptus fuit, sed quo editus; secus enim dicere oporteret, ita ille, Clarum nonnullos annos ante Martinum obiisse; praeterea ea verba scripta videri post epistulam ad Aurelium atque adeo post Martini ad beatam vitam transitum [T. c., p. 156.] . Certe, paulo ante Martinum Clarus ad superos evolavit, et haec sola, ni fallor, ratio fuit Baronio, quare martyrologio Romano tertio ante Martinum die Clari memoriam inscriberet. Eodem quo Martinus anno sanctum nostrum obiisse ex Severi testimonio colligere pronum est. Hunc tamen annum, de quo inter doctos disceptatur, definire huius loci non est, et quaestio aptius ad commentarium de S. Martino amandabitur.

[4] [item a Paulino Nolano,] Ter in epistulis ad Severum Clarum celebrat Paulinus Nolanus. In epistula XXIII, 3, de Victore, altero Martini discipulo, loquens, ita habet: Vere recognovimus in eo sanctorum formulam beatorum Martini et Clari, quem proximo intervallo inlustris magistri sequacem te auctore cognovimus [Hartel, S. Pontii Meropii Paulini Nolani opera, t. I (Vindobonae, 1894), p. 160.] . Et in epistula XXVI, 3, ubi ipsum Severum laudat: Ineffabile mihi est quanta me voluptate perfuderint, cum referrent et actus et sermones tuos et perfectum cor tuum caritatis divinae scientia; qua humilis et excelsus, pauper et dives, servus et liber, famulis conservus, fratribus servus, pauperibus dives in visceribus misericordiae, divitibus pauper in spiritu mansuetudinis, humilis virtute pietatis, arduus sublimitate virtutis et servus Deo, liber Mammonae, totum in te spirare Martinum, florere Clarum, maturari evangelium praedicabant [Hartel, t. c., p. 239 – 10.] .

[5] [qui triplex eius epitaphium] Perbrevibus allatis testimoniis praestant elogia tria vel si mavis, epitaphia, quae epistulae XXXII, 6, de basilicarum dispositione dictae inseruit. Cum hos operibus unanimitatis tuae manufactis dedissem, illam non manufactam in domestica tua ecclesia [Ecclesiam illam Primuliaci exstructam esse ex eo patet quod initio huius epistulae (n. 1) de duabus basilicis eodem in loco, interposito baptisterio diserte loquatur Paulinus, hic vero de unica ecclesia, in loco ubi commoratur; postea vero addit (n. 7): vos aliam apud Primuliacum nostram et priore maiorem basilicam praeparasse cognovimus. Habemus ergo illinc binas cum baptisterio basilicas, hinc basilicam unam cui altera mox adicietur, videlicet Primuliaci. Cf. Epist. XXXI, 1. Hartel, t. c., p. 267.] gratiam Dei, qua perpetuum tibi hospitem in ea Clarum largitus est, silere non potui. Itaque sanctae ipsius memoriae versus, non quia aliquid divinis eius meritis dignum loqui possem, sed ut studium plurimae in illius anima caritatis exprimerem, ausus sum facere et unanimitati tuae mittere. Quos tu coram Domino sanctae et cohospitanti tecum semper in domino animae eius recitans excusabis audaciam meam et commendabis obsequium.

Nominis ut titulo, sic mentis lumine Clarus
Presbyter hoc tegitur; sed membra caduca sepulchro,
Libera corporeo mens carcere gaudet in astris,
Pura probatorum sedem sortita piorum.
Sancta sub aeternis altaribus ossa quiescunt,
Ut dum casta pio referuntur munera Christi,
Divinis sacris animae iungantur odores.

Item de eodem, ut quos malueris eligas; sed ego scio in hoc te potius ambigere debere, non ut aliquos ad titulum eligere, sed ne ullo debeas iniuriam sancto Dei facere.

[versibus concinnavit.] Presbyter hic situs est meritis et nomine Clarus,
Martino studiis comes et meriti modo consors.
Digna pio domus est altaria, sub quibus artus
Conditur, exanimo; nam spiritus aethere gaudet
Discipulumque pari sociat super astra magistro.

Clare fide, praeclare actu, clarissime fructu,
      Qui meritis titulum nominis aequiperas,
Casta tuum digne velant altaria corpus,
      Ut templum Christi contegat ara Dei.
Sed quia tu non hac, qua corpus, sede teneris,
      Qui meritis superis spiritus involitas,
Sive patrum sinibus recubas Dominive sub ara
      Conderis aut sacro pasceris in nemore,
Qualibet in regione poli situs aut paradisi,
      Clare, sub aeterna pace beatus agis.
Haec peccatorum bonus accipe vota rogantum,
      Ut sis Paulini Therasiaeque memor.
Dilige mandatos interveniente Severo
      Quos ignorasti corpore sic meritos.
Unanimi communis amor sit fomes utrisque
      Perpetui summo foederis in domino.
Non potes inplicitos divellere; si trahis unum,
      Unus adhaerentes, qua rapitur, rapiet.
Ergo individuos pariter conplectere fratres,
      Utque sumus, sic nos dilige participans.
Sic Deus accivit, sic nos Martinus amavit;
      Sic et tu pariter, Clare, tuere pares,
Non meritis sed amore pares tu, sancte, valebis
      Exorare pares et meritis fieri,
Si cum Martino socia pietate labores,
      Ut vincant vestrae crimina nostra preces,
Et simul in vestri ducamur sorte Severi
      Vestraque nos semper protegat ala sinu [Hartel, t. c., p. 280 – 82.] .

[6] [Primuliacensis basilica.] Aliam apud Primuliacum, et priore maiorem basilicam praeparari audierat Paulinus. De martyrum reliquiis deque sanctae crucis benedictione in ea deponendis carmen cum eadem epistula mandat Severo, cui in ultimis versiculis bona cuncta apprecatur, sancti Clari memoria non omissa:

Quaque tuum socio Martinum adscendere Claro
      Vidit, et ipse tuo munere vectus eat [Hartel, t. c., p. 283.] .

[7] [Cultus S. Clari] Neque Turonibus, neque aliis in locis S. Clari in fastis antiquis ulla memoria est, et in indice festorum, sub Perpetuo episcopo Turonensi, eius nomen desideratur [Gregorii Turon. Hist. Francorum, l. X, 31, 6.] . Primus, ni fallor, Baronius Clarum sanctorum catalogo inscripsit his verbis: Turonis, S. Clari presbyteri, cuius S. Paulinus epitaphium scripsit, quando pro Turonibus Primuliacum scribere debuisset, ubi Clari anniversariam commemorationem a Severo saltem actam esse probabile est. [vix supersunt monumenta.] Illud tamen praeterire nolo quod scribit Ruinart, loquens de ecclesia Sanctae Radegundi dicata prope Turonense Maius Monasterium: Vicinum est huic aliud sacellum sancto Claro nuncupatum, cuius martyrium in fenestrae vitris ab annis amplius 400 depictum cernitur [S. Gregorii episcopi Turonensis opera (Lutetiae Parisiorum, 1699), p. 1404.] . Martyrem non fuisse S. Clarum nostrum satis patet, et Ruinartium calamo in hoc lapsum esse crediderim. Sacellum Sancto Claro sicut et ceteris qui sub S. Martini disciplina vixerunt aliquando erectum esse non dubito, sed solum hoc esse extra Primuliacum eius cultus monumentum, postquam eruditos Turones frustra interrogavi, mihi persuasum esse debet.

DE SANCTA MATRONA MONIALIUM MAGISTRA CONSTANTINOPOLI

SAEC. V

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Matrona hegumena Constantinopoli (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Matrona, Domitiano nupta,] Si hagiographorum dictis fidem adhibeas, eorum numero sanctorum accensenda est S. Matrona quorum gesta admiratione potius quam imitatione digna sunt, et excusari postulant non laudari. Haec quippe de Matrona tradit biographus anonymus, qui ceteris omnibus eius laudatoribus, quod ostendemus, materiem subministravit. Pergae in Pamphylia nata est, ibidem educata, et Domitiano cuidam matrimonio copulata, a quo et filiam unam, Theodoten, suscepit. Iam omnium virtutum exercitiis intenta erat, quando cum marito Constantinopolim profecta est. Urbem autem regiam ingressa, coepit discurrere per ecclesias sanctorum, totam ibi diem et noctem saepe transigere, facultates pauperibus impertiri, carnisque stimulos aptis exercitationibus sopire, Eugeniae cuiusdam piae virginis exemplis excitata (c. 2). Hucusque vix non optime.

[2] [virili veste induta,] Haec tamen aegre ferebat Domitianus, sinistrasque de uxore suspiciones fovebat, adeo ut sacrorum coetuum accessum illi vetaret. Sanctos apostolos in ipsorum templo intentius comprecata, et Eugeniae magistrae auditis consiliis, sanctissima erga suos officia immoderato rerum divinarum studio postponere constituit, primumque filiam suam Theodoten Susannae cuidam piae mulieri custodiendam tradit (c. 3). Mox, inscio marito, ne ab eo impediretur, vitam monasticam amplecti nititur, atque in somnis, ut sibi videbatur, a Domino docetur qua ratione propositum assequatur simulque maritum lateat. Coma abrasa, eunuchi habitum induit et ad Bassiani monasterium, quod virorum erat, se confert. Ubi Babylam se vocari mentita, numero monachorum ascribitur, sociosque omni laborum et virtutum exercitatione superare contendit, ita ut omnibus admirationi esset (c. 4).

[3] [Bassiani monasterium ingreditur.] Iam, cum Barnabas quidam monachus eius aures perforatas esse deprehendisset, propemodum ut mulier agnita est, sed omni spe in Deum reiecta, tunc saltem periculo evasit (c. 5). Quadam vero die Bassianus, visu primum monitus, dein ab Acacio archimandrita monasterii Abraamii, qui similem viderat visionem, tandem et ex verbis evangelii, fusa oratione, repertis: Simile est regnum caelorum fermento quod acceptum mulier abscondit in farinae sata tria donec fermentaretur totum (Luc. 13, 21), Matronam accersit eamque severo vultu alloquens reprehendit quod tentationum pericula in monasterium induxerit et nudo capite ad sacramenta accedere praesumpserit. Illa autem rem totam abbati humiliter aperit, sancta desideria, mariti saevitiam, visionem quoque exponit (c. 7, 8). Quae cum audisset Bassianus eamque vitae monasticae minime renuntiaturam intellexisset, aptis eam monitis instruxit, iussitque vittam capiti propter legem naturae imponere, et vespere e monasterio exire (c. 9).

[4] [Ut maritum lateat] Interim Theodote, Matronae filia, e vita excessit; unde voluptatem magis quam dolorem mater concepit. Et apud Susannam quidem, postquam Bassianum reliquerat, aliquantisper latuit. Eius autem gestorum fama paulatim serpebat; Domitianus vero, postquam reliqua obierat monasteria, uxorem repetiturus, ad Bassiani quoque domum accessit, et fores pulsans atque vociferans, coniugem sibi reddi exposcebat. Sed postquam et ab Eugenia et a monachis mendacibus audivit non mulierem sed eunuchum sacrum habitum induisse eundemque Hierosolyma profectum esse, maerens domum reversus est (c. 10). Bassianus autem, de anima Matronae sollicitus, praecipuorumque auditis consiliis monachorum, Marcelli diaconi suasu Emesam illam mittit, in monasterium Hilarae, ubi benigne accepta, tanta alacritate virtutum studio incumbere visa est, ut omnibus esset exemplo et, mortua hegumena, coenobio praeficeretur (c. 11).

[5] [Emesam petit,] Porro dum Emesae degit, ibidem inventum est caput S. Iohannis Baptistae, et in templum, magno cum populi concursu, sollemniter introductum. Cum ceteris monialibus aderat et Matrona. Quae cum ex unguento, e sacro capite defluente, accepisset, omnibusque impertiretur, caecus quidam a nativitate omnes praetercurrens ad ipsam accessit petens ut oculos suos inungeret. Quod cum fecisset, statim ille visum recuperavit (c. 12). Hinc plurimum fama sanctitatis eius crevit, ita ut mox ad Domitiani aures perveniret. Emesam ille petit, monasterium reperit nititurque ad Matronam accedere. Haec autem non negat quidem, sed septem dierum indutias postulat, interim vero latenter domo exit et Hierosolyma proficiscitur (c. 13). Uxorem insequitur Domitianus, vixque eius notitiam evadit Matrona, quae per solos tres dies Paneada se diversuram simulans, montem Sina petit. At rursus, cum id rescivisset Domitianus, eam insequitur. Re comperta, Matrona habitum mutat et ad partes Beryti secedit, ubi in antiquo idolorum delubro latere constituit (c. 14).

[6] [dein Berytum,] Quo in latibulo dum psalmodiae nocturnae operam dat, daemones contra psallentes et voces turpes emittentes audiebat signoque crucis repellebat (c. 15). Cum vero fame sitique cruciaretur, mirabili Dei misericordia cibum potumque in loco deserto nacta est (c. 16). A proposito illam revocare conatur diabolus, sub specie formosae mulieris primum (c. 17), dein vetulae, eam conveniendo; vidensque Matronam nullam sui rationem ducere, maiora eidem certamina in senectute reservanda minatur. Tum sancta divinitus trium virorum psallentium, forsitan angelorum, visione recreata est (c. 18).

[7] [ubi socias congregat,] Iam fama eius rursum vicina loca et ipsam civitatem pervadebat multique ad eam accedebant, et nonnulla emulieres gentiles, quas inter Sophrone quaedam, ipsi adhaeserunt, rogantes ut eius ope ab idolorum vanitate retraherentur; quas cum doctrina christiana imbuisset, baptizari curavit (c. 19). Adhaerebat quoque Matronae idolorum quaedam sacerdos. Quod cum rescivissent gentiles, ad idolorum delubrum, quod erat sanctae habitaculum, concurrunt, minanturque aedibus ignem submittere ni revertatur puella (c. 20). Haec autem sacris christianorum initiari et cum sancta commorari instanter postulabat. Matrona igitur postquam impiorum minas se contemnere palam ostendit (c. 21), rogavit episcopum ut mitteret sacerdotem, diaconum et diaconissam (c. 22), quibus puellam docendam et baptizandam tradidit. Haec vero post baptismum ad Matronam reducta, et Euche ab ea nuncupata, cum aliis septem in rebus divinis exercitari coepit. Quicumque autem Matronam conveniebant, sanctitate eius permovebantur et aegre ab ea discedebant (c. 23).

[8] [cum quibus CPolim redux] Iam, cum vereretur ne Domitianus rursum vestigiis suis insisteret, simulque teneretur desiderio Bassianum conveniendi, scindebatur animus Matronae gemina cogitatione hinc Alexandriam vel Antiochiam abeundi, ne in mariti manus incideret, illinc Constantinopolim remeandi, ut patris spiritualis consortio frueretur (c. 24). Ut ex tribus locis regiam urbem eligeret Dei placitum esse ex mira visione intellexit (c. 25). Maerentes primum reluctari sorores; tandem eius proposito favent (c. 26), et postquam easdem binis diaconissis, ab episcopo destinatis, commisit (c. 27), cum mulieribus saecularibus duabus et una ex filiabus, Sophrone, navim conscendit citoque Constantinopolim appulit. Quamprimum arcessitur diaconus Marcellus, cui singula quae hucusque evenerant, Matrona enarrat (c. 28).

[9] [monasterium constituit] Marcellus rem totam pandit Bassiano, qui habitaculum sanctae festinanter parari iubet. Tum illa monasterium Bassiani adit cum mulieribus quas itineris comites habuerat, accipitque a patre tres eulogias, cingula tria et tria pallia (c. 29). Hic etiam, Matronae rogatu, sorores quas illa Beryti reliquerat, Constantinopolim adduci iubet, Marcelloque mandat eisdem de necessariis providere (c. 30); quas tandem, postquam eis Bassianus benedictionem impertitus erat, ad Matronam duxit Marcellus (c. 31). Haud multo post tempore compluribus manifesta fuit, imprimis Verinae imperatrici, quam simplici affectu excipiebat, nec tamen ab ea quicquam expostulabat (c. 32).

[10] [in Severianis,] Hortatu Euphemiae, Anthemii uxoris, Antiochiana, Sphoracii coniux, quae gravi morbo laborabat, Matronam adiit ut eius manibus sanaretur, statimque ex eius attactu levamen experta est, volebatque usque ad perfectam liberationem cum sancta commorari (c. 34). Videns autem Matronam in angustis iisque pretio conductis aedibus habitare, praedium unum ex suis, quodcumque illa elegisset, ei obtulit (c. 35). Oblata non recusavit Matrona et, suadente Marcello, locum delegit Severiana nuncupatum; quem ilico tradidit Antiochiana donumque scripto firmavit (c. 36). Huc ergo sancta migravit habitavitque, grege feliciter crescente. Ad angustias iterum redacta, spem in Deo perpetuo reponebat (c. 37).

[11] [quod Athanasia amplificat.] Et hic quidem hagiographus haud brevem inserit historiam Athanasiae, quae amplas facultates Matronae attulit. Haec quippe, cum casu monasterium ingressa esset, adeo delectata est ut continuo in eo habitum suscipere vellet (c. 38). Sorori tamen eius, quae ipsam comitabatur, res displicuit, neque probavit Matrona ut sanctis desideriis statim obsecundaretur (c. 39), suasitque diaconus Marcellus ut domum rediret (c. 40). Mortuo quem habebat filio, ad monasterium revertitur, didicitque quaecumque tum a Matrona tum a monialibus agebantur (c. 41), Tum regreditur seceditque in villam; et cum audisset sibi a marito pecuniam surreptam esse, honestam sibi offerri existimavit occasionem seiunctionem ab eo moliendi (c. 42). Interim Matronam in omnibus imitari satagebat (c. 43). Tandem, postquam a marito consensum obtinuit, Matronae seipsam suasque facultates obtulit (c. 44). Athanasiae bonorum administrationem suscipere Matrona dubitabat (c. 45); sed Bassiani audita sententia, iisdem ita usa est ut partem pecuniae consumeret in variis aedibus ad usum monialium exstruendis, reliqua aliis monasteriis distribueret (c. 46). Porro, post quindecim annos in Matronae monasterio sancte transactos, moritur Athanasia (c. 46).

[12] [In extrema senectute obit.] Matrona autem, gregi suo semper intenta, a tentationibus minime vacabat (c. 48); sed instante dissolutionis suae tempore, vitae beatae visione recreata est (c. 49); cumque magistri sui Bassiani sedulam imitatricem etiam in ordinando monasterio sese praebuisset (c. 50), in aetate centum fere annorum obiit, die septima novembris (c. 51, 52).

[13] [Codices] Vitam Matronae enarravimus secundum biographum antiquum, cuius libellum, hucusque ineditum, nacti sumus in tribus hisce codicibus:

A = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis 1519, paginarum 768, 0m, 375 × 0,265, geminis columnis saec. XI exaratus. Menologium novembris a die 1 ad 13 [Catal. Gr. Paris., p. 211.] , [Vitae antiquae,] in quo ad diem 7 legitur, pag. 164 – 188, Vita S. Matronae. Habet ι adscriptum. Cum libellum solus integrum servarit, et melius quam in ceteris traditum, nec omnino suppetant subsidia ad scriptum primigenium certo assequendum, huius codicis sententias vix non ubique expressimus, emendatis utique vocalium corruptione falsisque verborum coniunctionibus, ceterorum vero codicum lectionem segregavimus, licet saepe minime spernenda sit.

P = Codex Vaticanus Palatinus 80, foliorum 209, 0m,26 × 0,185 lineis plenis saec. XII exaratus. Tribus completur sanctorum Vitis [Catal. Gr. Vatic., p. 215.] quarum tertia est, fol. 181 – 209, Vita S. Matronae, quae mutila deficit medio capite 41; desunt quoque folia inter f. 203 et 204 (= c. 27 med.-c. 32 med.). Phrasis saepe recedit ab A, plerumque brevior, ita tamen ut solo fere stilo discrepet.

V = Codex Vaticanus 807, foliorum 315, 0m,405 × 0,25, geminis columnis saec. X exaratus. Menologium totius novembris [Catal. Gr. Vatic., p. 50 – 53.] , in quo est fol. 58 – 72v Vita S. Matronae, acephala, incipiens in c. 15. Recensio etiam ab A diversa, saepe sententias breviores praebens, hinc inde, non tamen plerumque, cum P adversus A conveniens.

[14] [Vitae metaphrasticae,] Altera quae in multis codicibus servata est Vita S. Matronae Symeonis Metaphrastae menologio inserta est ad diem 9 novembris [BHG2. 1222; cf. p. 182.] . Hanc latine primum vulgavit Lipomanus, iterumque Surius, eamque solam legisse videntur quicumque de sancta nostra hucusque disseruere [Etiam Chr. Loparev in Vizantijskij Vremennik, t. IV, p. 343 – 45.] . Vitam antiquam secutus est Symeon, sed saepe decurtavit, maxime autem longioribus eam sermonibus exoneravit. Ceterum suo illam stilo ita vestivit, ut scriptoris antiqui vix phrasim agnoscas ideoque levioris est adiumenti ad prototypi rationem investigandam. Hi sunt codices ex quibus eam expressimus.

M1 = Vaticanus 804, membraneus, foliorum 244, 0m,335 × 0,25, paginis bipartitis saec. XII exaratus. Menologium novembris a die 1 ad 16 [Catal. Gr. Vatic., p. 46 – 47.] . Ad diem 9, sicut et in sequentibus, fol. 84 – 100v legitur Vita S. Matronae.

M2 = Vaticanus 810, membraneus, foliorum 222, 0m,35 × 0,225, paginis bipartitis saec. XII exaratus. Menologium a 1 ad 16 novembris [Catal. Gr. Vatic., p. 58, 59.] . Fol. 74 – 89, Vita S. Matronae.

M3 = Vaticanus Ottobonianus 427, membraneus, foliorum 222, 0m,34 × 0,25, paginis bipartitis saec. XII exaratus. Menologium a 1 ad 18 novembris [Catal. Gr. Vatic., p. 294 – 95.] . Fol. 67 – 81v, Vita S. Matronae.

M4 = Monacensis 364, membraneus, foliorum 364, lineis plenis saec. XIII exaratus. Menologium a 1 ad 13 novembris [I. Hardt, Catalogus codicum manuscriptorum bibliothecae regiae Bavaricae, t. IV, p. 70 – 74.] . Parum accurate scriptus est, ideoque specimina tantum dedimus ad cc. 1 – 8, 29 – 36. Cum M3 ita convenit ut ad unum prototypum uterque referendus sit [Fragmentum quod legitur in codice Hierosolymitano Sab. 33, fol. 239 – 48, Papadopoulos-Kerameus, Ἱεροσολυμιτικὴ βιβλιοθήκη, t. II, p. 77, pars Vitae metaphrasticae est.] .

[15] [Vitae brevioris.] Addatur et tertia S. Matronae Vita, quae habenda est βίος ἐν συντόμῳ, e Vita antiqua, non vero ex Metaphraste excerpta. Quam nobis servavit

B = Codex bibliothecae S. Marci Venetiarum, membraneus, foliorum 332, 0m,35 × 0,265 paginis bipartitis saec. XI – XII exaratus. Menologium a 1 ad 17 novembris. Ad diem 9, fol. 114 – 116 legitur Vita S. Matronae. Haud valde diligenter libellum legisse videtur qui hanc epitomen concinnavit, ut vel ex narratione de invento S. Iohannis Baptistae capite apparet, ubi pro agricola quodam (γεωργός τις τῶν ἐντοπίων, c. 12) Georgium monachum inducit. Ceterum ad P potius quam ad A eius exemplar accessisse videtur.

[16] [Variae epitomae.] Ex eadem Vita antiqua processerunt tum ea quae legitur in Macarii menaeis slavicis [Velikija Minei cetii, Nojabr, dni 1 – 12 (Petropoli, 1897), p. 295 – 336.] , tum epitomae quas in synaxariis [Synax. Eccl. CP., p. 205.] seu menaeis graecis habemus ad diem novembris 9. Addunt autem synaxaristae Matronam cum viro suo Constantinopolim venisse quindecim annorum natam, quod in nostris Vitae exemplaribus deest. Viginti quinque annos, de quibus mox dicemus, in quindecim commutarunt, ni fallor; legerint videlicet ιέ pro κέ, prono nimium errore. Silet synaxarium Sirmondianum de itinere et commoratione Emesena, non ita menaea excusa, quae etiam ubique pro Bassiano Cassianum scribunt, manifesto errore, cui operae pretium non est immorari. Ex dictis satis constat ubi de fide Actorum S. Matronae pensanda agitur, solam Vitam antiquam considerandam esse.

[17] [De Matrona quadam] Sed prius commemoranda sunt testimonia nonnulla quae cum Actis aliqua ratione componenda sunt. Primum omnium erit locus Sozomeni, qui iam nostris aliquas creavit molestias [Act. SS., Iun. t. IV, p. 720 – 21; Oct. t. V, p. 82.] , de inventione capitis S. Iohannis Baptistae. Postquam videlicet narraverat sacrum pignus Cosilai prope Chalcedonem depositum fuisse, Theodosium imperatorem illud auferre voluisse, [Sozomeni] renitente primum Matrona, quae sacra virgo erat, et reliquias tamquam ministra et custos comitabatur, tandemque annuente, addit Matronam illam nullis precibus adduci potuisse ut sectam Macedonianorum, cui addicta erat, relinqueret; eandem usque ad extremum vitae in vico Cosilai mansisse, sancteque et religiose, sacrarum virginum magistram egisse [Sozomeni Hist. eccl., VII, 21.] . Ante annum igitur 450 Matrona illa obierat [De eadem Nicephorus Callist., Hist. eccl., XII, 49.] . Porro ad annum 491, Matronae cuiusdam, monialium quoque magistrae, fidei orthodoxae tenacissimae meminit Theophanes chronographus: Προετρέπετο, ita ille de Macedonio episcopo, [et Theophanis testimonia.] τὰ μοναστήρια πρὸς ἕνωσιν, μάλιστα δὲ τὴν Δίου μονὴν καὶ Βασιανοῦ καὶ τῶν Ἀκοιμήτων καὶ Ματρώνης, ἅτινα μᾶλλον καὶ ἀπέσχιζον τῶν δεχομένων τὸ ἑνωτικὸν Ζήνωνος καὶ ἐξορίας προθύμως ὑπέμενον. Ἐνστάντων οὖν αὐτῶν, συνεῖδε Μακεδόνιος τῇ προαιρέσει αὐτῶν καταλιπεῖν αὐτούς, ἢ διωγμὸν ἐγεῖραι κατ᾽ αὐτῶν. Ματρῶνα δὲ ἡ ὁσία ἔτι ζῶσα καὶ μὴ κοινωνοῦσα σὺν ταῖς σὺν αὐτῇ ἀσκητρίαις διὰ τὸ ἑνωτικὸν Ζήνωνος παράδοξα πολλὰ ἐνεδείξατο, Χρυσοαρίου, διακόνου τῆς ἐκκλησίας, αὐτὴν ἀναγκάζοντος. Καὶ ἄλλη δέ τις Σοφία καλουμένη ἐπίσημος ἐν μοναζούσαις πολλὰ παθοῦσα μεγάλην ὑπομονὴν ἐνεδείξατο [Theophanis Chronographia ad ann. 5991, De Boor, t. I, p. 141 – 42.] . Haec nullo pacto ex Vita Matronae desumpta esse facile quisque perspiciet. Tandem, anno 536, in libello monachorum Apamiae, mentio est monasterii τῆς Ματρώνης, utique in hac civitate siti [Hardouin, Acta conciliorum, t. II, p. 1389.] . Et hoc quidem testimonium adduco, ne quid neglexisse videar; utrum vero ad nostram Matronam referendum sit necne nondum me perspexisse fateor.

[18] [Quis vitae scriptor.] Anonymum qui incerto tempore Matronae Vitam conscripsit monachum esse monasterii Basssiani plurima quae de hoc coenobio deque eius cum monasterio Matronae spirituali coniunctione (maxime c. 51) refert satis aperte suggerunt; illud etiam quod praecipuo vel potius unico fonte uti potuerit Eulogiae cuiusdam, quae cum sancta vixerat, multaque ex eius ore acceperat, commentario, ut ipse declarat (c. 50).

[19] [Temporum ordo.] Ut de Actis S. Matronae, qualia eadem concinnavit anonymus, aequum iudicium feramus, temporum computus primum instituatur oportet. Admodum pauca expressit biographus quibus hac in re iuvaremur. Matronam obiisse affirmat cum annum circiter centesimum attigisset (c. 52), anno circiter vicesimo quinto asceticam vivendi formam amplexam esse ὅτε τὰ ἀσκητῶν πρὸ τῆς ἀσκήσεως ἐπλήρου, c. 2), annosque tres sub eunuchi specie cum viris in monasterio Bassiani degisse (c. 33). Iam vero Bassianus, qui huic coenobio praeerat, imperante Marciano (450 – 457), si tamen limpidus est fons ex quo haec hauserunt synaxaria [Act. SS., Oct. t. V, p. 79 – 85.] , Constantinopolim venit. Ponamus Bassianum primo Marciani anno (aug. 450 – aug. 451) advenisse, statim monachos congregasse, ipsisque eodem anno Matronam adhaesisse, quae iam aliquantulum, at vix plus quam annum integrum pietatis exercitiis sese tradiderat. Nata igitur erat anno circiter 420, obiitque anno 524 vel paulo prius. Tribus elapsis annis a Bassiano expellitur Emesamque petit, id est circa annum 453. Atqui Vincomalo et Opilione coss., id est anno Christi 453, S. Iohannis Baptistae caput Emesae repertum esse contendunt [Chronicon paschale, Dindorf, t. I, p. 591; Marcellini comitis chronicon, Mommsen, p. 84.] , potuitque, ut in vita narratur, Matrona ostensioni interesse. Potuit etiam postea, ut asseritur, Verinam imperatricem († 484) convenire (c. 32), necnon Euphemiam Anthemii imperatoris († 472) uxorem, etiam Antiochianam, cuius coniux Sphoracius consulatum gesserat anno 452. Ergo, si sola tempora respexeris, narrationis compagem non ita male sibi cohaerere fatendum erit.

[20] [Expenduntur variae difficultates.] Verum, si singula narrata expendimus, non levia oriuntur dubia suspicionesque sinistrae. Quod maioris boni fallaciis decepta, Matrona maritum reliquerit, id satis probabile videtur; non ita, quod, eam ubique insectante Domitiano, perpetuo effugere potuerit, ea maxime ratione qua id Emesae (c. 13) et Hierosolymis (c. 14) contigisse narratur. Etiam parum placent quae de cultu idolorum Beryti medio saec. V afferuntur [Cf. Tillemont, Mémoires, t. XVI, p. 808.] . Sed maiores exsurgunt difficultates ex locis Sozomeni et Theophanis quos modo adduximus. Et ut de hoc primum dicamus, merito mireris Matronae laudatorem ea minime tetigisse quibus, teste Theophane, maximam sibi laudem adepta sit, eo magis quod ceteris eius gestis recentiora essent, et ipse horum temporum procellas minime ignorasse videatur ἡ γὰρ καταλαβοῦσα καὶ τότε καταιγὶς τοὺς τῷ Χριστῷ δουλεύειν ἐθέλοντας γνησίως καὶ τῶν ἁγιωτάτων ἐκκλησιῶν ὁ τάραχος … c. 50). Locum autem Sozomeni huc minime pertinere, cum Matrona illa iam obierit quando nostra vicesimum quintum annum vix attigisset, nemo inconsiderate contendat. Hinc enim habemus Matronam, Macedonianae sectae addictam, Iohannis Baptistae nuper inventum caput deducentem et prope urbem regiam piarum virginum monasterium congregantem; illinc vero Matronam, orthodoxam quidem sed turbis sub Macedonio episcopo excitatis implexam, ut refert Theophanes, caput Iohannis Baptistae Emesae etiam recens repertum pie comitantem, quae et ipsa Constantinopoli coenobium condiderit. Haec ita congruunt, ut unam eandemque Matronam tum a Sozomeno tum ab hagiographo nostro laudatam esse colligere pronum sit.

[21] [Sozomenum cum Vita Matronae] Si una est Matrona Sozomeni et nostra, insigniter fabulatum fuisse anonymum biographum necesse est, quippe qui longam historiam finxerit cui neque ex temporum notis Matrona sua interesse potuerit. Haud diffiteor similia ab hagiographis facinora aliquando patrata fuisse. Verum eo improbitatis hunc nostrum devenisse haud crediderim, cum et Theophanes Matronam alteram saec. V exeunte vixisse testetur, neque anonymum legisse censendus sit. Adde plurima hic frustra requiri quibus falsarii suas fraudes prodere solent. Ut enim taceam eos tempora plerumque miscere, neque oratione liquida et sincera, qua ille noster utitur, res suas exponere, certum sibi finem proponere consueverunt quibus praecipuae saltem narrationis partes collineant. Iam vero quo consilio prisca illa Sozomeni Matrona in iuniorem conversa fuisset minime apparet. Nam si dixeris biographum illius orthodoxiam vindicare voluisse, cur carptim tantum in ipsius vitae clausula et communibus verbis eius rectam fidem laudat, eiusque gesta ad propositum aptissima et de quibus Theophanes audivit, plane neglexit?

[22] [componere frustra tentaveris.] Si ergo quaecumque tradita sunt componere velimus, binas fuisse Matronas credamus oportet, et utramque parthenonem condidisse, altera quidem in vico Cosilai, prope Chalcedonem, altera vero in ipsa urbe εἰς τὸν ἅγιον Θωμᾶν ἐπάνω τοῦ ἐμβόλου primum (c. 29), deinde εἰς τὸν τόπον Σευηριανὰ καλούμενον (c. 36). Non ipsum locum, ut id obiter notem, sed viciniam exprimunt alii libelli: μονὴ Εὐτυχίου τῶν Λυκαόνων πλησίον τῶν Ματρώνης [Huius monasterii hegumenus subscribit concilio Constantinopoli sub Mena, an. 536, Hardouin, Acta conciliorum, t. II, p. 1213.] — ἐν τῇ μονῇ αὐτῆς πλησίον τῆς μονῆς τοῦ Μανουήλ [Synax. Eccl. CP., p.203.] — ἐν τῇ μονῇ τῶν Ὑπατίας πλησίον τῶν Ματρώνης [Ibid., p. 815.] . Porro ipsum Manuelis monasterium erat κατὰ τὴν κινστέρναν τοῦ Ἄσπαρος [Theophanes contin., Bekker, p. 168.] , quae Asparis cisterna ceterum nota est [Th. Preger, Scriptores originum Constantinopolitanarum, pp. 73, 188, 243.] .

[23] [De S. Iohannis Baptistae] Non tamen ilico sequitur utramque Matronam S. Iohannis Baptistae reliquiis novissime detectis famulatam esse. Esto biographus anonymus falsa pro veris obtrudere noluerit; certo certius multa in libellum suum transtulit quae ore tradebantur et vulgi fama immoderate aucta erant, sive ea ipse audivit sive ex Eulogiae scriptis collegerit. Cum autem plebs soleat gesta conspicua ab homine ad hominem transferre, maxime si homonymi sint [Les légendes hagiographiques, p. 20 – 41.] , ex populi rumore translatio capitis S. Iohannis Baptistae, quae cum Matrona seniore conexa erat, de iuniore narrari coepta est; cumque interim de altera capitis inventione Emesae fama sparsa esset, non primam illam, quam refert Sozomenus, biographus commemoravit, sed novissimam de qua sola, ut videtur, tunc temporis sermo erat.

[24] [capitis inventione.] Utique, quando anonymus ille scribebat, id est vix ante medium saeculum VI, ubique circumferebatur historia inventionis capitis praecursoris in urbe Emesa, a Marcello conscripta [BHG2. 840. Cf. Act. SS., Iun. t. IV, p. 720 – 21.] . Mirum tamen est rem multo aliter gestam esse, si hagiographum nostrum audias, atque a Marcello exponitur. Nolo equidem hic exquirere quid tandem Emesae anno 453 actum sit; de invento ibidem capite S. Iohannis famam vulgatam fuisse certissimum est, potuitque biographus, uti dictum est, varia commiscere. Manet tamen, si recte locuti sumus, praeter alia haud leve illud incommodum, Marcellum quendam Emesenum tum in historia iterum revelati capitis tum in gestis S. Matronae suas partes agere, unde sanctam nostram casu et fortuito geminae sacri capitis inventioni implexam videmus, priori quidem ob Matronam cognominem, alteri vero propter Marcellum Emesenum, sive ille rei interfuerit remque scripto consignaverit, quod Cangio placuit [Traité historique du chef de S. Jean Baptiste (Paris, 1665), p. 29.] , sive rursum cognominis tantum fuerit.

[25] [Vita Matronae incertae fidei,] Non deerunt quibus haec parum verisimilia videantur, proindeque plurima ab hagiographo conficta esse, ea imprimis quae de Marcello diacono, patria Emeseno, Matronae ad omnia operam praestante refert. Utrum haec in Eulogiae commentario reppererit, an vero interpolaverit discernere non valemus, neque etiam quid in tanta rerum copia fidem mereatur. Matronam, quae ad principium usque saec. VI superstes fuerit, monasterium monialium condidisse quod cum Bassiani monasterio saltem in spiritualibus intime coniunctum erat, indubium esse videtur. Cetera singulari cautela lector expendat, ni temerarius esse velit.

[26] [S. Matronae festum.] Septimo novembris obiisse dicitur S. Matrona, quo die eius anniversariam commemorationem a monialibus celebratam esse existimandum est; in synaxariis antiquioribus notatur die octavo [Synax. Eccl. CP., p. 203.] , in ceteris die nono, quo etiam eius Vita in Metaphrastis menologio legenda proponitur [BHG2. 282.] .

I. S. MATRONAE VITA PRIMA

Matrona hegumena Constantinopoli (S.)

Edita ex codicibus Parisiensi 1819 (= A), Vaticano gr. 807 (= V), Vatic. Palatino 80 (= P). — Cf. supra, p. 787, n. 13.

Βίος [μηνὶ τῶ αὐτῶ ζ᾽ βίος A.] καὶ πολιτεία τῆς ὁσίας [μακαρίας P.] καὶ [om. P.] ἁγίας [om. P.] Ματρώνης [τῆς Βυζαντίας εὐλόγησον πάτερ add. P.] .

[1] [Scriptores prologus.] Αἱ [ἡ P.] μὲν τοῦ λεγομένου καὶ ὄντος Παραδείσου βίβλοι [βίβλος P.] [Παράδεισος unum est ex nominibus Palladii Historiæ Lausiacae seu Λαυσιακῷ inditum. Cf. Butler, The Lausiac History of Palladius, II (Cambridge, 1904), p. 8.] ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν, τοῦτο μὲν ἐν κοινοβίοις, τοῦτο δὲ καὶ ἐν ἐρημίαις φιλοσοφησάντων, ἔτι δὲ καὶ τῶν ἐν Αἰγύπτῳ φωστήρων ἡμῖν παραδεδώκασι [παραδέδωκεν P.] τὴν πολιτείαν. Προσθεῖναι δὲ τούτοις ἄξιον καὶ τὸν τῆς μακαρίας καὶ ἁγίας [(τῆς-ἁγίας) om. P.] Ματρώνης ψυχωφελῆ βίον, γυναικὸς τὰ ἀνδρῶν ἁγίων μεταξὺ ἀνδρῶν [P, ἁγίων A.] ἐγκρατῶν [A, P, ἐγκρατῶς?] , ὡς μικρὸν ὕστερον ἐροῦμεν, ἐπιδειξαμένης καὶ τὰ [om. P.] τῶν ἐν ἐρημίαις κατορθούντων [ἐν κοινοβίω add. P.] κατορθωσάσης [ἤδη δὲ καὶ διδαξάσης add. P.] · ὡς οὐχὶ τυχοῦσα οὐδὲ ἀποδέουσα, ἀλλὰ καὶ [(ἀλλὰ καὶ) εἰ μὴ P.] μείζων ἐστὶ τῶν ἐν ἀσκήσει διαλαμψάντων [διαλαμψουσῶν P.] γυναικῶν, καὶ τοῦτο ἐκ τῆς κατ᾽ αὐτὴν ἁγίας ἀγέλης ἔστι [ἔνεστι P.] μαθεῖν, ἣν αὐτή τε ἤθροισε καὶ Θεῷ προσήγαγε, ἀριθμῷ τε ὅτι [om. P.] πλείστην καὶ τῇ [(καὶ τῇ) τῆδε P.] κατὰ [τὴν add. P.] ἀρετὴν ἐμμελείᾳ [ἐπιμελεία P.] κομῶσαν· ἤρκει τοίνυν αὐτῇ καὶ τοῦτο [(κ. τ.) τοῦτο καὶ P.] μόνον πρὸς [εἰς P.] ἔπαινον, ἵνα τις τὸν ἄλλον αὐτῆς ἀνιστόρητον καταλείψῃ βίον, τὸ [om. P.] τοσαύτην καὶ τοιαύτην ποίμνην συστήσασθαι, ἣν αὔξειν καὶ φυλάττειν [φυλάττει A.] καὶ ποιμαίνειν οὐκ ἀμφιβάλλομεν· οὐ κεχώρισται γὰρ τῶν ἐνταῦθα καὶ μετελθοῦσα τὸν βίον, πάρεστι δὲ καὶ συμπάρεστιν ἑκάστῃ φιλοσοφούσῃ ψυχῇ καὶ τὸν ἑαυτῆς [αὐτῆς P.] ζηλούσῃ βίον καὶ λόγον, καὶ μάλιστα νῦν, ὅτε τῶν μὲν ἀγώνων τῆς ἀσκήσεως ἐπαύσατο, γυμνῇ δὲ τῇ ψυχῇ καὶ παντὸς πόνου ἐλευθέρᾳ διατελεῖ καὶ τοῦ μὲν πολέμου τῶν οἰκείων λογισμῶν καθαρεύει, τοὺς δὲ ἡμετέρους λογισμοὺς διὰ τῆς θείας χάριτος ἐκκαθαίρειν δύναται [καθαίρειν δυναμένη P.] καὶ φαίνεται μὲν παρρησίᾳ μετὰ τῶν ὁμοίως αὐτῇ [ἐν παρρησία τῶ Χριστῶ μετὰ τῶν ὁσίως P.] πολιτευσαμένων. Διαβαίνει δὲ καὶ πρὸς ἡμᾶς πόθῳ καὶ φρονήσει καὶ προνοίᾳ μητρὸς φιλοστόργου. Δεῖ δὲ ὅμως ὡς οἷόν τε τὰ κατὰ μέρος τῶν κατορθωμάτων αὐτῆς ἐπελθεῖν· ἔστι γάρ, ἔστιν ἐξ ἑκάστου τῶν λεγομένων θαυμάσαι [ἀποθαυμάσαι P.] μὲν αὐτὴν δικαίως, ὠφέλειαν δὲ οὐ τὴν τυχοῦσαν καρπώσασθαι δι᾽ αὐτῶν. Μικρὸν δὲ ἄνωθεν βούλομαι ἄρξασθαι τῶν κατ᾽ αὐτῆς [αὐτὴν P.] , ἀλλὰ προσέχετε μετὰ ἀκριβείας [μετὰ ἀκρ. om. P.] καὶ συναγωνίζεσθε· ὅπου γὰρ λόγος [ὁ λόγος P.] συνετὸς [om. P] καὶ [om. P] εὐσεβής, δεῖ τὸν ἀκροατὴν [αὐτὴν add. A.] σπουδὴν ἔχειν τῷ λέγοντι, ἵνα ὁ μὲν ἐπιμελῆ [ἐπιμελητὴν P.] γεωργὸν [P, γεοργῶ A.] μιμεῖται, ὁ δὲ τὴν ἀγαθὴν γῆν τὴν [(τὴν-τὴν) γῆν ἀγαθὴν P.] τὰ σπέρματα δεχομένην· εἰ μὴ γὰρ τοῦτο οὕτως γένηται, ὁ μὲν διδάσκων εἰκῇ καὶ μάτην ἔρριψε τοὺς λόγους, ὁ δὲ ἀκροατὴς οὐδὲν [τι add. P.] πλέον ἐκ τῶν εἰρημένων μαθὼν ἀπῆλθε διακενῆς. Ἀλλ᾽ ἐφ᾽ ὑμῶν τὰ κρείττονα πεπεισμένος κρατεῖν κατὰ τὸν μακάριον Παῦλον, εἰ καὶ οὕτως λαλῶ, τῇ συνηθείᾳ τῶν ἱστορούντων [ἱστορουμένων P.] ἀκολουθήσω, ἄνωθεν ὡς ἔφην τὰ κατ᾽ αὐτὴν διηγούμενος.

[2] [Matrona Pergae nata] Ἔστι τις πλατεῖα καὶ πολλὴ περιοικίς [περιοίκησις P.] , τελοῦσα μὲν ὑπὸ τὴν Ῥωμαίων ἡγεμονίαν, ἐν μεθορίοις [μεθορίω P.] δὲ τῆς Κιλίκων [τε add. P.] καὶ Ἰσαύρων κειμένη, Παμφυλία τοὔνομα, τάχα διὰ τὸ πολυάνθρωπον καὶ τὸ ἐκ πάσης γῆς [φύλης P.] οἰκήτορας ἔχειν οὕτω καλουμένη [λεγομένη P.] . Ταύτῃ πόλεις [(τ. π.) ταύτης τῆς πόλεως P.] εἰσὶ τεσσαράκοντα· τούτων μία καλεῖται Πέργη, ἀφ᾽ ἧς ὥρμητο ταύτη [(τούτων-ταύτη) τούτων μία αὕτη P.] ἡ ἀοίδιμος καὶ μακαρία Ματρῶνα [πατρίδα ἐκέκτητο add. P.] · τυχοῦσα δὲ τῶν νενομισμένων τροφείων καὶ ἀγωγῆς ἐλευθέρας ὑπὸ τῶν γεννησαμένων, ἐλήλυθε [ἐληλυθυῖα P.] καὶ εἰς ὥραν γάμου. Καὶ [om. P.] συνάπτεται ἀνδρὶ [ἀνδρὶ συν. P.] ὀνόματι Δομετιανῷ, γίνεται δὲ καὶ μιᾶς παιδὸς [π. μιᾶς P.] μήτηρ, ὀνόματι Θεοδότης [(ὀν. Θεοδ.) ἣν συμβολικῶς πως ἐκάλεσεν Θεοδότην P.] · Θεῷ γὰρ αὐτὴν [ἑαυτὴν P.] δέδωκεν πάντα καταλιποῦσα, ὡς αὐτόθεν ἐπιδείξομεν. Καὶ ὅπως μὲν [om. P.] μετὰ τὸν γάμον ἄτυφός τε καὶ μέτριος γέγονεν, κόσμου μὲν παντὸς καὶ καλλωπισμοῦ, ὡς [γε add. P.] ἔθος ἐστὶ [om. P.] κεχρῆσθαι γυναιξὶ φιλοκόσμοις, παντελῶς [om. P.] ἀμελήσασα, σεμνότητι δὲ καὶ σωφροσύνῃ τοὺς ἑαυτῆς ἐμπρέπειν σπουδάζουσα τρόπους· ὅπως δὲ καὶ τῆς κατὰ τὸ σῶμα ἠμέλει θεραπείας, μήτε λουτρῷ κεχρημένη μήτε τῷ ἀνδρὶ συνάπτεσθαι ἀνεχομένη, τὸ καὶ οἱ ἔχοντες γυναῖκας ὡς μὴ ἔχοντες ὦσιν φρονοῦσα, τὸ [om. P.] παρὰ τοῦ μακαρίου Παύλου εἰρημένον, διὰ τὸ μῆκος τοῦ λόγου ἐῶ λέγειν πλατύτερον. [I Cor. 7, 29.] Ἀλλὰ γὰρ τῆς οἰκείας πατρίδος ἀποστᾶσα βουλήσει [βούλη P.] τοῦ πάντων Θεοῦ καὶ γνώμῃ τοῦ οἰκείου ἀνδρός, ὅντινα [συνέκδημον μὲν add. P.] καὶ συνοδοιπόρον εἶχεν [ἔχειν ἐβούλετο P.] , οὐ μὴν δὲ καὶ [(οὐ-καὶ) οὐκέτι δὲ P.] τῶν καλῶς αὐτῇ μελετωμένων ὁμογνώμονα [ὁμόγνωμον P.] , φθάνει τὴν βασιλίδα τῶν πόλεων Κωνσταντινούπολιν. [cum marito CPolim proficiscitur,] Γενομένη δὲ [τοίνυν P.] ἐν ταύτῃ τῇ βασιλευούσῃ πόλει, πρὸς τὰς τῶν ἁγίων ἔτρεχεν αὐλάς· ἐν αἷς οὐ μεθ᾽ ἡμέραν μόνον ἀλλὰ καὶ νύκτωρ διετέλει προσευχομένη καὶ ἀγρυπνοῦσα καὶ νηστείαις ταπεινοῦσα τὸ σῶμα [τὸ ς. ταπ. P.] , ὡς ἂν πειθήνιον ᾖ τοῖς εὐσεβέσι βουλεύμασι τῆς ψυχῆς. Οὐ γὰρ [ὡς add. P.] ἐχθρὸν κάκιστον κατὰ τοὺς δυσωνύμους καὶ βδελυκτοὺς [βδελλυκτοὺς P.] Μανιχαίους τὸ σῶμα ἡγεῖτο, ἀλλὰ τὰς [(ἀλλὰ τὰς) τὰς δὲ P.] τούτου ἀλόγους ὁρμὰς ἦγχεν [ἧγεν P.] μετὰ πολλῆς τῆς συνέσεως πρὸς τὸ δέον ῥυθμίζουσα καὶ [om. P.] πειθομένη τῷ μακαρίῳ Παύλῳ λέγοντι· Τῆς δὲ σαρκὸς πρόνοιαν μὴ ποιεῖσθε [τῆς σαρκὸς μὴ ποιεῖσθαι πρόνοιαν P.] εἰς ἐπιθυμίας· ὅθεν [om. P.] οὐ μέχρι [δὲ add. P.] τούτου ἠρκεῖτο οὐδὲ ᾥετο μέγα εἶναι τὸ ταπεινοῦν [τῶ ταπεινοῦντι P.] τὸ σῶμα, [ubi per ecclesias] εἰ μὴ καὶ τὴν εἰς τοὺς δεομένους παραμυθίαν κατορθώσειεν· λανθάνουσα οὖν τὸν ἄνδρα ἐπεμελεῖτο τῶν πενήτων [τῆς πενίας P.] κατὰ τὴν προσοῦσαν αὐτῇ δύναμιν. [Rom. 13, 14.] Τὸ δὲ μεῖζον, ὅτι ἐν νέῳ τῷ σώματι καὶ σφριγῶντι, ὅτε μάλιστα σφοδρότερον εἴωθεν τὰ τῆς ἐπιθυμίας κύματα διεγείρεσθαι [ἐπεγείρεσθαι P.] . Ἦν γὰρ πέντε καὶ εἴκοσι ἐνιαυτῶν τότε, ὅτε [om. P.] τὰ ἀσκητῶν πρὸ τῆς ἀσκήσεως ἐπλήρου, προγυμνάζουσα ἑαυτὴν καὶ προπαρασκευάζουσα εἰς τὸ μέλλον· τῆς δὲ καλῆς ταύτης καὶ Θεὸν θεραπευούσης μελέτης διδάσκαλον εἶχεν τὴν μακαρίαν Εὐγενίαν, [diu noctuque cursitat,] τὴν οὐκ ὀνόματι μόνον, ἀλλὰ καὶ πράγματι τὸ εὐγενὲς τῆς ψυχῆς δεικνύουσαν [ἐπιδεικνυούσης P.] καὶ τῷ μὲν σώματι [τὸ μὲν σῶμα P.] παρθένον, τῇ δὲ καρδίᾳ [τὴν δὲ καρτερίαν P.] ἀνδρείαν. Μία γὰρ ἦν τῶν ἐν ταῖς παννύχοις ψαλμῳδίαις σχολαζουσῶν καὶ τὰ μαρτύρων διὰ τοὺς μάρτυρας ἐπιδεικνυμένων.

[3] [obsistente marito.] Τούτων δὲ γινομένων [P, γενομένων A.] παρὰ τῆς μακαρίας Ματρώνης, πολλή τις λύπη τὸν ταύτης ἄνδρα Δομετιανὸν [Δ. τὸν ταύτης ἄνδ. P.] κατεῖχεν, εἰς ἀτόπους ἐννοίας ἀπαγόμενον καὶ οἰόμενον τὴν μακαρίαν ἑταιρίζεσθαι διὰ τὸ συχνάζειν αὐτὴν [συσχηματίζειν ἑαυτὴν P.] ἐν ταῖς παννυχίσιν. Ὅθεν ἀγὼν [δὲ add. P.] ἀμφοτέροις ἐκ τούτου καθίστατο, Δομετιανῷ μὲν γὰρ [om. P.] κωλύοντι αὐτὴν ἀπιέναι ἐν ταῖς συνάξεσι [εἰς τὰς συνάξεις P.] , τῇ δὲ μακαρίᾳ Ματρώνῃ [om. P.] ἀναγκαζούσῃ αὐτὸν συγχωρεῖν αὐτῇ τοῦτο διαπράττεσθαι [άλλὰ γὰρ οὐκ ἥκοντι αὐτῆ add. P.] . Ἐπὶ πολλὰς ἡμέρας πολλοῖς λόγοις πείσασα αὐτόν, τὸν τῶν ἁγίων Ἀποστόλων φθάνει οἶκον· ἐν ᾧ γενομένη καὶ [om. P.] πάσῃ σπουδῇ συντείνασα [(ς. ς.) δυνάμει συντείνουσα P.] ἑαυτὴν παρεκάλει αὐτοὺς μετὰ δακρύων· &ldquogr;Συμπαθήσατέ μοι, λέγουσα [om. P.] , ἅγιοι ἀπόστολοι καὶ φωστῆρες τῆς οἰκουμένης [καὶ φ. τ. οἰκ. om. P.] , καὶ δυσωπήσατε ὑπὲρ ἐμοῦ τὸν δεσπότην Χριστὸν ῥυσθῆναί με ἐκ τοῦ ματαίου βίου τούτου [om. P.] , ἀξιωθῆναι δὲ δουλεύειν αὐτῷ γνησίως, ὅτι φοβοῦμαι τὴν κρίσιν καὶ δέδοικα τὰς κολάσεις· μή μου παρίδητε, ἅγιοι ἀπόστολοι, τὰς οἰκτρὰς δεήσεις μηδὲ [(ἅγιοι-μηδὲ) με P.] ἀπώσησθέ με [om. hic P.] ὡς ἀναξίαν, ἀλλὰ [om. P.] προσαγάγετε κἀμὲ ὡς ἑαυτοὺς [αὐτοὺς P.] καὶ ὅλον τὸν κόσμον τῷ φιλανθρώπῳ [om. P.] Θεῷ· καταμαλάξατε τὴν καρδίαν τοῦ ἀνδρός μου, ὅτι αὐτός ἐστιν ὁ κωλύων καὶ ἐμποδίζων με. Παράσχετε μοι βοήθειαν, δέομαι, καὶ [(καὶ-καὶ) με P.] δωρήσασθε ἀντίληψιν, παρακαλῶ.&rdquogr; Ταῦτα καὶ τὰ τούτοις ὅμοια προσευξαμένης τῆς [om. P.] μακαρίας, τῆς ἑσπέρας καταλαβούσης καὶ τῶν φυλαττόντων τὸν ναὸν [φυλιτὸν οἶκον P.] ἐξιέναι ἅπασι κατὰ τὸ εἰωθὸς ἐκβοώντων [ἐπιβοώντων P.] , ἐν ταῖς παρακειμέναις τῷ οἴκῳ στοαῖς εὑροῦσα [τὸ add. P.] καταγώγιον Σωσάννης τινός, [Susannae diaconissae] γνωρίμου [καὶ ἐντίμου add. P.] αὐτῆς οὔσης, ἔμεινε παρ᾽ αὐτῇ διὰ τὴν ἐνάρετον αὐτῆς πολιτείαν [(ἐνάρ. αὐτ. πολ.) ἀρετὴν ἔμεινεν παρ᾽ αὐτῆ P.] · ἥτις ἐν τῷ ἐκεῖ τάγματι τῶν χηρῶν κατελέγετο ἐκ νέας τῆς [om. P.] ἡλικίας τήν τε [om. P.] παρθενίαν καὶ τὴν εἰς τὸν Θεὸν πολιτείαν ἀσπασαμένη [ἀσπασαμένης P.] . Πρὸς ταύτην τοίνυν μείνασα τὴν ἑσπέραν, τῇ ἐπαύριον ἀπῆλθε [ἄπεισι P.] πρὸς τὴν ἑαυτῆς διδάσκαλον Εὐγενίαν, περὶ τῶν προκειμένων θερμότερον πάλιν [om. P.] ποιουμένη τοὺς λόγους· τοῦτο δὲ [ἆρα add. P.] εἰργάζετο ὁ πολὺς περὶ τὸν Κύριον πόθος καὶ ἡ τῶν τοῦ βίου τούτου τερπνῶν ἐξουδένωσις. Πολλῶν δὲ γνωμῶν προτεθεισῶν καὶ οὔτε τῆς μαθητρίας ἐνδιδούσης οὔτε τῆς διδασκάλου ἀτονούσης, ἐσκοπεῖτο πρὸ πάντων τὰ περὶ τῆς παιδὸς Θεοδότης. Ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα [om. P.] ἀβραμιαῖόν τι καὶ τῆς φύσεως αὐτῆς ἀνώτερον ὄντως [ὄντως ἄν. P.] φθεγξαμένη· &ldquogr;Μηδὲν ἐμοὶ καὶ τοῖς ἐμοῖς σπλάγχνοις ἔστω [ὄντως ἄν. P.] κοινόν, [filiam Theodoten educandam tradit.] ἔφη, ἀλλὰ Σωσάννα ἡ γνησία λαμβανέτω τὸ ἐμὸν παιδίον [λαμβάνει τὸ π. τὸ ἐμὸν P.] · ἐμὲ δὲ ἡ ἄσκησις [ἐφέλκεται καὶ add. P.] τρεφέτω.&rdquogr; Καὶ ταῦτα οὐ μέχρι ῥημάτων [λόγων P.] ἵστατο μόνον, ἀλλὰ [ἀλλ᾽ ἤδη P.] καὶ αὐτοῖς τοῖς ἔργοις παρεδίδοτο. Ὅθεν [(π. ὅ.) παρεδίδετο P.] λαβοῦσα [γὰρ add. P.] ἡ μακαρία Σωσάννα τὸ παιδίον Θεοδότην, τὴν τῆς μητρὸς τάξιν ἐπ᾽ αὐτὸ ἐπλήρου.

[4] [Vitae monasticae desiderio flagrans,] Λοιπὸν δὲ φροντὶς ἦν περὶ τοῦ [τὸ P.] πῶς ἢ ποῦ δεῖ [om. P.] αὐτὴν μονάσαι ἢ μονάσασαν διαλαθεῖν τὸν ἄνδρα. Ἔλεγεν δὲ [ἔλεγε γὰρ P.] ἡ μακαρία Ματρῶνα· &ldquogr;Μήποτε πράγματα παράσχῃ ὁ Δομετιανὸς τῇ λαμβανούσῃ με μονῇ καὶ κωλύσῃ με τοῦ σκοποῦ τῆς σωτηρίας μου [(καὶ - μου) om. P.] .” Ἐν τούτοις [τούτω P.] αὐτῶν οὐσῶν καὶ βουλευομένων, φανεροῖ αὐταῖς ὁ εὔσπλαγχνος Θεὸς διὰ νυκτερινῆς ὄψεως, τί ὀφείλουσι ποιῆσαι [τί ὀφ. π. διὰ ν. ὄψεως καὶ φανερᾶς ἀποκαλύψεως P.] . Ἐνόμιζε γὰρ ἡ μακαρία Ματρῶνα κατ᾽ ὄναρ [κατ᾽ ὄναρ om. P.] φεύγουσα τὸν ἄνδρα ὑπὸ μοναχῶν τινων [om. P.] διασεσῶσθαι. Ἐκ τούτου οὖν συνῆκεν, ὅτι ἐν ἀνδρικῷ μοναστηρίῳ δεῖ αὐτὴν μονάσαι καὶ διαλαθεῖν [λαθεῖν P.] τὸν ἄνδρα. Καὶ ἀποκειραμένη τὴν κεφαλὴν καὶ εἰς εὐνοῦχον μετασχηματισθεῖσα, εἰς τοὺς ἁγίους Ἀποστόλους σὺν τῇ μνημονευθείσῃ [Εὐγενία add. P.] ἀπῆλθεν. [eunuchum se simulat] Καὶ εὐξαμένη ἐκτενῶς ἐπῆρεν εἰς τὸ ἅγιον εὐαγγέλιον καὶ κατὰ Θεοῦ πρόνοιαν ἀνέβη [(καὶ - ἀνέβη) ἀνῆλθεν P.] ἡ περιοχὴ αὕτη. Εἶπεν ὁ Κύριος τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς· Ὅστις [εἴ τις P.] θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν, ἀπαρνησάσθω ἑαυτὸν καὶ ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθείτω μοι. [Marc. 8, 34.] Ὢ μακαρίων [om. P.] καὶ [om. P.] θείων λογίων [λόγων P.] δήλωσις, ὢ δήλης καὶ [(ὢ - καὶ) om. P.] φανερᾶς ἀποκαλύψεως, ὢ πίστεως ψυχῶν Θεοῦ γνῶναι βούλησιν ἰσχυσασῶν· εἰς μηδὲν τοιγαροῦν ὑπερθέμεναι μετὰ τὰς ἀποκαλύψεις ταύτας, εἰς Θεὸν δὲ τὸ πᾶν τῆς ἐλπίδος ἀναθέμεναι καὶ αὐτὸν τῶν πραττομένων λαβοῦσαι [παραλαβοῦσαι P.] συνήγορον καὶ βοηθόν, ἀπῆλθον· καὶ προῆγεν μὲν [(ἀπῆλθον - μὲν) εἶχον τὸ τῆς ἐπιθυμίας· ὡδήγει οὖν P.] ἡ μακαρία Εὐγενία, ἠκολούθει δὲ αὐτῇ ἡ μακαρία Ματρῶνα. Ὡδήγει δὲ αὐτὰς ἡ τοῦ Θεοῦ χάρις [(ὡδήγει - χάρις) om. P.] εἰς τὸ τοῦ ὁσίου [μακαρίου P.] Βασιανοῦ μοναστήριον [Praeter Vitam S. Matronae (qui et fons est synaxariorum ad diem 9 novembris) paucissima supersunt de Bassiani monasterio monumenta, quae diligenter recenset Ducange, Constantinopolis christiana, t. II, p. 120.] , ἐν ᾧ λιμὸς [(ἐν - λιμὸς) ὅπου δῆμος P.] εὐσεβὴς [εὐσεβείας ἀποτίκτων P.] ἰσχυροὺς τοὺς ἀγωνιζομένους [ἀγωνισαμένους P.] ἐργάζεται, ὅπου σωμάτων ἀσθένεια [ἀσθένειαι P.] τὰ κατὰ τῆς φάλαγγος τῶν δαιμόνων [τὰ add. P.] νικητήρια κομίζεται [ὅπου add. P.] χρυσός τε [om. P.] πεπάτηται καὶ εἰς οὐδὲν [οὐθὲν P.] λελόγισται, ὅπου πενία [(ὅπ. π.) πενία δὲ P.] μετὰ ἀρετῆς τετίμηται [τετίμηται P.] . Εἰς τοιαύτην τοίνυν [δὲ P.] ἀγέλην τιμίαν [om. P.] ἀγαγοῦσα [ἄγουσα P.] τὴν ὁσίαν Ματρῶναν [om. P.] ἡ μακαρία [om. P.] Εὐγενία τοῖς τῆς εὐσεβείας ἀσκηταῖς [ἀγωνισταῖς P.] ἐγκαταλέγει, εἰς ἄνδρα μετασχηματισθεῖσαν ὅλην καὶ [om. P.] ἄνδρὸς [τε add. P.] φέρουσαν ὄνομα Βαβυλᾶς [γὰρ add. P.] ἐκαλεῖτο· ὥσπερ γὰρ ἐκεῖνος ὁ γενναῖος τοῦ Χριστοῦ ἱερόμαρτυς [Θεοῦ μάρτυς P.] , [et sub Babylae nomine] ὁ ἱεροπρεπὴς [γέρων ὁ ἱερεὺς P.] καὶ [ὁ P.] τῶν πραέων καὶ μακαρίων παίδων ἀλείπτης [De S. Babyla cum pueris tribus, BHG2. 205 – 209; Anal. Boll., t. XIX, p. 5.] , ἢ ὁ τῶν ἑπτὰ παίδων κατὰ τὸν νόμον παιδευτὴς καὶ συναγωνιστὴς Ἐλεάζαρος, οὕτως καὶ αὕτη ἐν [(καὶ μακαρ. - ἐν) ἐπιστάτης καὶ συναγωνιστὴς οὕτως καὶ αὕτη P.] ἀσθενοῦντι σώματι τὴν καρτερίαν καὶ τὴν ἄσκησιν κατώρθωσεν [κατορθοῦ P.] . Ἦν γὰρ περὶ μὲν τὸν Θεὸν [(μ. τ. Θ.) τ. Θ. μ. P.] γνησία, περὶ δὲ [om. P.] τοὺς σῳζομένους ἑτοίμη [ἕτοιμος P.] · τοσαύτῃ τοίνυν παρεκβάσει [τοσαύτην δὲ παρέκβασιν P.] χρησάμενος ἐπανάξω πάλιν [om. P.] τὸν λόγον εἰς τὸ τοῦ ὁσίου [δικαίου P.] Βασιανοῦ, ὡς εἴρηται [ὡς εἴρηται om. P.] , μοναστήριον, ἐν ᾧ τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [om. P.] εἰσελθοῦσαν ὡς ἄνδρα, ἤδη δὲ καὶ ἀγωνιζόμενον [ἀγωνιζομένην P.] , ἐθαύμαζε τὸ τῶν ἀδελφῶν πλῆθος, λογιζόμενον, ὡς εἰκός, ὅτι εὐνοῦχος ἀνὴρ καὶ τὴν φύσιν ἀσθενὴς οὐκ ἐξισοῦσθαι αὐτοῖς μόνον ἐν τοῖς ἀσκητικοῖς πόνοις ἐσπούδαζεν, ἀλλὰ καὶ πλέον τι ἔχειν ἐφιλονείκει, νηστεύων μὲν καρτερικῶς, τροφῆς δὲ μεταλαμβάνων ὀλίγης, θυμοῦ τε [δὲ P.] κρατῶν καὶ ἐπιθυμίαις μὴ ἀπαγόμενος [ἐπαγόμενος τῆ P.] , [Bassiani monasterium ingreditur.] προσευχῇ προσκαρτερῶν, τῇ ἀγάπῃ πλουτῶν, πρὸς ὑπακοὴν εὐπρόθυμος [πρόθυμος P.] , τοῖς δὲ [om. P.] πόνοις τῆς γῆς ἐγκαρτερῶν καὶ τὸ μεῖζον τούτων τῇ πολεμούσῃ τοῖς ἐγκρατευομένοις [πολ. ἐγκρατευόμενος λέγω δὴ τῆ P.] ἀκηδίᾳ μὴ χαυνούμενος· καὶ βασκαίνειν μὲν οὐκ εἶχον αὐτῇ — φθόνου γὰρ ἐλεύθερος ὁ τῆς ἀρετῆς ζῆλος — μιμεῖσθαι δὲ ἔσπευδον καὶ ὡς διδασκαλίᾳ μεγίστῃ προσεῖχον τῇ αὐτῆς πολιτείᾳ. Αὕτη δὲ ἡ πολλὴ σπουδὴ τῆς μακαρίας περὶ τὸν Κύριον [περὶ τ. κ. τῆς μακαρίας P.] μικροῦ δεῖν αὐτὴν καὶ καταφανῆ [καταφανῆναι P.] τοῖς συναγωνισταῖς ἀγνοουμένην πεποίηκεν, ἀλλὰ τὴν ὑπόνοιαν ταχέως τῇ τοῦ πνεύματος ἔλυσεν σοφίᾳ, τὸ λαθεῖν διὰ πάντων μηχανωμένη. Ἔστι δὲ τὸ συμβὰν τοιοῦτον.

[5] [A Barnaba quodam,] Κῆπος ὑπάρχει ἄχρι καὶ [τῆς add. P.] σήμερον τοῖς τοῦ μακαρίου καὶ ὁσίου Βασιανοῦ μαθηταῖς. Ἐν τούτῳ περὶ τὴν ἐργασίαν τῆς γῆς καταγινομένη [κατατεινομένη P.] ἡ μακαρία Ματρῶνα, ὡς ἔθος ἐστὶ [τοῖς add. P.] μοναχοῖς, καὶ τῷ σὺν αὐτῇ ἐργαζομένῳ προθυμότερον [(τῷ - προθ.) τοὺς σὺν αὐτῆ ἐργαζομένους προθυμωτέρως ἦν P.] φερομένη — ἦν δὲ Βαρνάβας ἐκεῖνος ὁ θαυμάσιος, ὁ τῆς αὐτῆς μονῆς μετὰ χρόνον ἡγησάμενος, [qui postea hegumenus fuit,] τὸν βίον μέν ποτε τὸν ἐπὶ σκηνῆς [(ποτε - σκηνῆς) πρότερον ἐπιεικῆ P.] ἐσχηκώς, τότε δὲ [δὴ P.] τὸν ὅμοιον αὐτῆς [αὐτῆ P.] τρόπον ἑλόμενος καὶ [ἑλόμενον P.] περὶ τὴν εὐσέβειαν προθυμούμενος [οὗτος γοῦν add. P.] , — ἔπαθέν τι ἀνθρώπινον, ἅτε δὴ τοῦ ματαίου προσφάτως καὶ περιέργου βίου ἀποστάς. Καί φησι πρὸς αὐτὴν χαριέντως· &ldquogr;Πόθεν, ὦ [om. P.] ἀδελφέ, τετρύπηνται [τέτρηνται P.] ἀμφοτέρων τῶν ὤτων σου οἱ λοβοί; [ex inaurium vestigiis]” Ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα [om. P.] συντόμως ἀποκριθεῖσα εἶπεν· &ldquogr;Πέπονθας, ὦ ἀδελφέ, περίεργόν τι καὶ τοῦ ἐπαγγέλματος ἡμῶν ἀλλότριον, δέον σε τῇ γῇ προσέχειν ἢ ἐμοί· πλὴν ἐπειδὴ περὶ τοῦτο [τούτου P.] ἐπῆλθέν σοι μαθεῖν, ἄκουε. Ἡ πάλαι με κτησαμένη φιλοστόργως περὶ ἐμὲ διακειμένη διὰ πάσης ἦγεν εὐθυμίας καὶ τρυφῆς, ὡς καὶ χρυσίον οὐκ ὀκνῆσαι περιθεῖναί [ὄκνει ἐπιθεῖναι P.] μοι κατὰ τῶν ὤτων, ὥστε πολλοὺς τῶν ὁρώντων με λέγειν ὅτι κοράσιόν ἐστιν.&rdquogr; Καὶ οὕτως μὲν ἡ ὁσία [μακαρία P.] Ματρῶνα τὸν μακάριον καὶ ὅσιον Βαρνάβαν τῆς ὑπονοίας ἀπήγαγεν, εἰς ἀγῶνα δὲ καὶ τάραχον οὐ τὸν τυχόντα [ταραχὴν οὐ τὴν τυχοῦσαν κατέστ. P.] ἐκ τούτου καθίστατο [om. P.] , εἰς πολλὰς καὶ διαφόρους ἐννοίας τὴν διάνοιαν ἀπάγουσα [ἄγουσαν P.] εἰς μνήμην τε τῶν λόγων τῆς διδασκάλου Εὐγενίας ἐρχομένη· &ldquogr;Δυσχερὲς γὰρ πρᾶγμα, [propemodum agnoscitur.] ἔλεγεν ἐκείνη, καὶ ἀδύνατον, γυναῖκα ἐν ἀνδρικῷ [ἀνδρείω P.] μοναστηρίῳ ἀποτάξασθαι ἢ ἀποταξαμένην λαθεῖν.&rdquogr; Θερμότερόν τε [δὲ P.] ὅμως ἐκέχρητο ταῖς πρὸς τὸν Θεὸν ἱκεσίαις λέγουσα· &ldquogr;Ἐγὼ τῆς σῆς ἤκουσα φωνῆς [φωνῆς ἤκουσα P.] , δέσποτα, καὶ τὸ σὸν περὶ τῆς ἀσκήσεως ἐδεξάμην νεῦμα· ἐπειδὴ δὲ οὐκ ἀντεῖπον, ἠκολούθησα δὲ προθύμως ἀκολουθεῖν κελεύοντι, αὐτὸς χάριτι τῇ σῇ τὰ κατ᾽ ἐμὲ οἰκονόμησον, καὶ μὴ [μήτε P.] γένωμαι τῶν ἐλπισθέντων ἀλλοτρία, φιλάνθρωπε, μήτε καταλείψω τὸν ἐναρχθέντα μοι δρόμον ἀπλήρωτον, ὅπως μὴ ἀτιμίας ὀνείδη [(ὅπως - ὀνείδη) μὴ ἀτονίας ὄνειδος P.] παρὰ τοῖς ἀγωνιζομένοις ὑπόσχω· προνόησαι τῆς σῆς ἱκέτιδος ὡς ἀεὶ καὶ [(ὑποσχῶ - καί) ὑποστῶ μὴ γελάση με τῆς κακίας τὸ πονερὸν καὶ μισόκαλον πνεῦμα· προνόησον τῆς σῆς οἰκετίδος P.] εἰς τὸ συμφέρον μοι γνώρισον καὶ τῇ ἐπὶ τούτῳ ὁρμῇ συνέργησον. Οὐδὲν γὰρ [om. P.] τῶν καλῶν ἄνευ τῆς σῆς ῥοπῆς ἀνθρώποις δυνατὸν κατορθῶσαι, καὶ μάλιστα γυναιξὶν προχείροις [προχειροτέραις P.] πρὸς τὴν τοῦ κακοῦ ἐκτροπὴν διὰ τὴν ἀσθένειαν οὔσαις.&rdquogr; Καὶ τοιούτοις μὲν λόγοις ὡς εἰκὸς [ὡς εἴκος om. P.] ἐξεδυσώπει τὸν Θεὸν ἡ γενναία Ματρῶνα.

[6] Καὶ οὐ λέγειν μόνον ἀλλὰ καὶ βλέπειν ἤδη [ἤδη βλέπειν P.] τῶν χρηστοτέρων [ἐδόκει add. P.] τὴν ἔκβασιν. Τοιοῦτος [οὕτως P.] γὰρ ὁ εὐσεβὴς τὴν διάνοιαν, βλέπει καὶ μὴ παρόντα τὰ μέλλοντα· ἐμοὶ δὲ καὶ διὰ τοῦτο πάλιν ὡς μίαν τῶν προγεγενημένων [προγενομένων P.] ὁσίων γυναικῶν θαυμάζειν ἐπέρχεται, καὶ [om. P.] παραλιπὼν [οὖν add. P.] τὰς πολλὰς μιᾶς μνημονεύσω διὰ τὸ μῆκος τοῦ λόγου, Σωσάννης ἐκείνης, τῆς ἐπὶ σωφροσύνῃ κριθείσης καὶ λαμπρυνθείσης [(κρ. κ. λ.) καταδικασθείσης P.] , ὅπερ καὶ ἐπὶ ταύτης ἔστιν εἰπεῖν, ὅτι τὸ πᾶν τῆς ἐλπίδος ἐπιτρέψασα τῷ Θεῷ [ἀπορρίψασα πρὸς Θεὸν P.] καὶ τῇ αὐτοῦ ῥοπῇ δοῦσα τὰ καθ᾽ ἑαυτὴν εἴχετο μὲν τῆς ἀσκήσεως, ἐπεμελεῖτο δὲ καὶ ἀκριβείας ψυχικῆς. Ὁ δὲ μακάριος καὶ ὅσιος [ἅγιος P.] Βασιανὸς ἠγνόει μὲν τὸ σοφὸν τοῦτο [τοῦτον P.] καὶ θαυμάσιον δρᾶμα [ἄνδρα P.] , καίτοι τῷ τῆς προγνώσεως χαρίσματι πλουτῶν. Ἔγνω δὲ οὐκ εἰς μακράν· οὐ ποιήσει γὰρ κύριος ὁ Θεὸς ῥῆμα — κατὰ τὴν γραφήν, — ὃ οὐ μὴ ἀποκαλύψῃ τοῖς δούλοις αὐτοῦ τοῖς προφήταις. [Tum Bassiano] Προφήτης οὖν καὶ ὁ μακάριος Βασιανὸς ἦν [om. P.] διὰ τὴν πρόγνωσιν· ὅθεν [οἰκονομικῶς ἄχρι οὗ τῶ τῆς ἀσκήσεως πόθω τελείως ἡ γενναία Ματρῶνα ἐτελειώθη· ἔγνω δὲ οὐκ εἰς μακρὰν add. P.] ἔγνω [δὲ add. P.] οὕτως. Ἔδοξεν ὁρᾶν καθ᾽ ὕπνον ἄνδρα τινὰ [λέγοντα αὐτῶ add. P.] τῇ μὲν στολῇ κόσμιον, ἀστεῖον δὲ τῷ προσώπῳ καὶ — ἁπλῶς εἰπεῖν — θειοτέρας τινὸς φύσεως [φ. τινὸς P.] ἐν αὑτῷ [ἑαυτῶ P.] φέροντα σημεῖα, λέγοντα αὐτῷ [λ. αὐτῷ om. hic P.] · &ldquogr;Ὁ εὐνοῦχος ὃν ἔχεις ἐν τῷ μοναστηρίῳ [σου add. P.] οὐκ ἔστιν [om. P.] εὐνοῦχος, ἀλλὰ θήλειά ἐστιν&rdquogr;, τοῦτο δὲ εἰρηκότα ἕως τρίτου [ἕως τρ. om. P.] , ἀναχωρῆσαι [ἀνεχώρησεν P.] . Ὁ οὖν μακάριος καὶ ἅγιος Βασιανὸς μετὰ ταῦτα ἐνεθυμεῖτο, πῶς τοῦτο διάθηται τὸ πρᾶγμα [τῶ πράγματι P.] . Οὐδὲ [οὐ P.] γὰρ ἐβούλετο [ἠβούλετο P.] θρυληθῆναι [θρυλλῆσαι P.] τὴν μακαρίαν, κατ᾽ ἰδίαν δὲ ἐσκέπτετο καλέσαι καὶ ἐλέγξαι αὐτήν, τοῦ ἐπιστάτου αὐτῆς παρόντος [αὐτοῦ συμπαρόντος P.] μόνου. Ἀκάκιος δέ τις ἀνὴρ εὐλαβὴς καὶ αὐτὸς ἀρχιμανδρίτης ὑπάρχων [om. P.] τῆς εἰς τὸ Τρίτον [De loco λεγομένῳ Τρίτῳ seu Tertio Constantinopoli, vid. Synaxarium S. Isaaci, ad diem 30 maii, Synax. Eccl. CP., p. 717.] μονῆς τοῦ θεόφρονος Ἀβραμίου [Abraamii monasterium unum est ex antiquissimis urbis regiae coenobiis. Ducange, Constantinopolis christiana, t. II, p. 117 – 18.] , [tum Acacio archimandritae Abraamitarum] τῇ αὐτῇ νυκτὶ τὸν αὐτὸν [ἴδε add. P.] ἄνδρα ἐν τῷ [εἴδει τῶ add. P.] αὐτῷ σχήματι [om. P.] εἶδεν [om. P.] λέγοντα αὐτῷ· &ldquogr;Δήλωσον τῷ ἀδελφῷ σου Βασιανῷ ὅτι εὐνοῦχος [ὁ εὐν. P.] ὃν ἔχεις οὐκ εὐνοῦχός ἐστιν, ἀλλὰ θήλεια.&rdquogr; Ἕωθεν [ἔνθεν P.] οὖν ὁ μακάριος Βασιανὸς καλέσας τὸν διάκονον Ἰωάννην, ὃς ἦν καὶ δευτερεύων αὐτῷ καὶ ἐπιστάτης τυγχάνων τοῦ Βαβυλᾶ, διηγεῖτο [διηγεῖ P.] αὐτῷ τὸ ὅραμα καὶ ἐν ὅσῳ [αὐτῶ add. P.] διηγεῖτο, ἤδη ὁ ἀποκρισιάριος τοῦ θεοφιλεστάτου Ἀκακίου μηνύεται ἔχων τοὺς λόγους τῆς ἀποκαλύψεως ἐν μυστηρίῳ. [res divinitus panditur.] Κατὰ τὸ εἰωθὸς [γὰρ add. P.] ἐπερωτηθεὶς παρὰ τοῦ θυρωροῦ, τίνος χάριν ἐληλύθει [ἐλήλυθας P. P.] , οὐκ ἠνέσχετο ἀπαγγεῖλαι, φήσας αὐτῷ μόνῳ τῷ ἁγιωτάτῳ Βασιανῷ προστετάχθαι λέγειν τὴν ἀπόκρισιν. Ταῦτα ἀκούσας ὁ ὅσιος ἐκέλευσεν αὐτὸν ἀνελθεῖν καὶ μαθὼν παρ᾽ αὐτοῦ τὴν ἀπόκρισιν ἀπέλυσεν αὐτὸν εἰπών· &ldquogr;Καλῶς, κύρι ἀδελφέ, ὁ Κύριος τὸν μισθὸν τοῦ κόπου δῴη ὑμῖν καὶ [om. P.] τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου [Θεοῦ P.] γινέσθω.&rdquogr; Τότε εἰσελθὼν ὁ μακάριος Βασιανὸς ἅμα τῷ Ἰωάννῃ ἐν τῷ διακονικῷ καὶ [om. P.] εὐξάμενος ἐκτενῶς ἐπῆρεν εἰς τὸ ἅγιον εὐαγγέλιον, καὶ ἀνέβη ἡ περιοχὴ αὕτη [αὔτη prius ταύτη P.] · &ldquogr;Ὁμοία ἐστὶν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν ζύμῃ, ἣν λαβοῦσα γυνὴ [Luc. 13, 21.] ἔκρυψεν εἰς ἀλεύρου σάτα τρία, ἕως οὗ ἐζυμώθη ὅλον.&rdquogr; Δεξάμενος δὲ [οὖν P.] καὶ ταῦτα ὡς ἄλλην ὀπτασίαν, προστάσσει κληθῆναι τὴν μακαπίαν· &ldquogr;Καλέσατε, εἰπών [εἰπὼν καλέσατε ὧδε P.] , τὸν κύριν Βαβυλᾶν.”

[7] [A Bassiano arcessita] Καὶ δὴ κληθείσης αὐτῆς, ἀτενίσας [αὐτῆ add. P.] αὐστηρῷ τῷ προσώπῳ εἶπεν αὐτῇ [ohm. P.] · &ldquogr;Εἰπέ, ἀδελφή, τί τὸ παρασκευάσαν σε τηλικοῦτον καθ᾽ ἡμῶν τολμῆσαι πρᾶγμα καὶ πειρασμὸν [ἡμῖν add. P.] ἐπαγαγεῖν ἐπὶ τοσοῦον λανθάνουσαν [λανθάνουσα A.] χράνον;&rdquogr; Ἡ δὲ καὶ τὸ πληκτικὸν τοῦ λόγου ἀκούσασα καὶ τὸ αὐστηρὸν τοῦ προσώπου θεωρήσασα προσέθηκεν τῷ φόβῳ φόβον καὶ τῇ δειλίᾳ δειλίαν. Ἦν γὰρ [καὶ γὰρ ἦν P.] δειλιῶσα πάνυ [om. P.] , ἅμα γὰρ ἤκουσε τῶν καλούντων λεγόντων αὐτῇ [om. P.] ὅτι &ldquogr;καλεῖ σε ὁ κύρις ὁ ἀββᾶς&rdquogr;, ἐπέγνω ἐν ἑαυτῇ τὰ καθ᾽ ἑαυτὴν καὶ στενάζουσα ἔλεγεν· &ldquogr;Οἴμοι τῇ ἀθλίᾳ, ὅτι ἀπορρίπτομαι ὡς ἀναξία· οἴμοι τῇ ταλαιπώρῳ, ὅτι ἐγνώσθη ὅ εἰμι, καὶ [ὅτι ἐγνώσθην ὃ ἤμην οἴμοι ὅτι ἀπορίπτομαι ὡς ἀναξία P.] οὐκέτι ὡς ἀδελφὸς τοῖς ἀδελφοῖς διαλέγομαι, οὐκέτι ὡς εὐνοῦχος νοοῦμαι καὶ Βαβυλᾶς φωνοῦμαι, άλλὰ πάλιν γυνὴ ὁρῶμαι καὶ Ματρῶνα καλοῦμαι.&rdquogr; [et correpta] Εἶτα τὸν ἔλεγχον δεξαμένη, τῷ μὲν παλλίῳ τὴν κεφαλὴν ἐκαλύψατο [ἐκάλυψεν P.] , τῷ δὲ ἐδάφει ἑαυτὴν πρὸς τοῖς ποσὶν αὐτοῦ ἐφαπλώσασα, ἠρέμα πως καὶ μετὰ πολλοῦ τοῦ φόβου ἀποκριθεῖσα εἶπεν· &ldquogr;Οὐ πειρασμόν, ὧ δέσποτα, ἐπαγαγεῖν τῇ σῇ ποίμνῃ ἦλθον, μὴ γένοιτο, ἀλλὰ φεύγουσα τὸν βίον καὶ τὰ ἐν αὐτῷ [κατὰ τοῦτο πεποίηκα add. P.] .” Καὶ τοῦτο ἀκούσας [(καὶ-ακ.) ὁ δὲ φανερώτερον πάλιν P.] εἶπεν πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Ἔστω, ἐλάνθανες γυνὴ οὖσα ἐπὶ τοσοῦτον χρόνον, καὶ οὐδὲν ἡμᾶς παρέβλαπτεν τοῦτο ἀγνοοῦντας. Πῶς γυμνῇ τῇ κεφαλῇ τοῖς θείοις μυστηρίοις προσήρχου [ἐκοινόνης τοῖς μυστηρίοις P.] ; πῶς δὲ καὶ τὸ σὸν πρὸς εἰρήνην ἐπεδίδους [ἐπεδίδου P.] στόμα τοῖς ἀδελφοῖς;&rdquogr; Ἡ δὲ [καὶ add. P.] πρὸς ταῦτα εἶπεν [ὅτι add. P.] · &ldquogr;Ἐν μὲν τῷ καιρῷ τῶν θείων [om. P.] μυστηρίων ἔσυρον τὸ παλλίον μου ἕως ἡμίσους τῆς κεφαλῆς μου, ἀσθένειαν αἰτιωμένη τῆς κεφαλῆς [τῆ κεφαλῆ P.] . Τὸ δὲ σύμβολον τῆς εἰρήνης καὶ τῆς ἀγάπης τὴν σφραγῖδα [τὴν σφρ. τῆς ἀγάπης P.] οὐκ ἔφευγον [ἀπέφυγον P.] · οὐ γὰρ ἀνθρωπίνῳ στόματι, ἀλλ᾽ ἀγγέλοις Θεοῦ καὶ ἀπαθέσιν ἀνθρώποις [κ. ἀ. ἄνθ. om. P.] οἰόμην [ὡρώμην P.] προσάγειν ἐμαυτήν.&rdquogr;

[8] [Matrona gesta sua] Πρὸς ταύτην οὖν [om. P.] τὴν θαυμαστὴν [θαυμασίαν P.] ἀπόκρισιν ὁ ἅγιος καὶ μακάριος Βασιανὸς ἐκπλαγεὶς εἶπεν αὐτῇ· &ldquogr;Καὶ διά τί τοιοῦτον ἔχουσα σκοπὸν περὶ Θεὸν [π. Θ. om. P.] οὐκ ἐν μοναστηρίῳ γυναικῶν εἰσῆλθες;&rdquogr; Ἡ δὲ μικρὸν ἀναπνεύσασα [ἀνανεύσασα P.] τοῦ φόβου καὶ παρρησίαν λαβοῦσα τοῦ πλείοσιν πρὸς ἀπολογίαν κεχρῆσθαι λόγοις, κειμένη εἰς [τὴν add. P.] γῆν πρὸ τῶν ποδῶν αὐτοῦ καὶ ὡς Θεῷ τὰ καθ᾽ ἑαυτὴν ἐκκαλύπτουσα ἔφη [ἀποκαλύπτουσα εἶπεν P.] · &ldquogr;Ἐγώ, δέομαι τῆς ἁγιωσύνης [τῆ ἁγιωσύνη P.] σου, ἐγενόμην ἑνὸς [om. P.] ἀνδρὸς γυνὴ καὶ μιᾶς παιδὸς μήτηρ· δουλεύειν δὲ Θεῷ μᾶλλον ἢ γάμῳ καὶ ἁμαρτίᾳ [ἁμαρτίαις P.] βουλομένη εἰς τὰς παννυχίδας τῶν ἁγίων μαρτύρων ἀπῄειν· ὁ δὲ ἀνήρ μου ἐκώλυέν με ποτὲ μὲν ὑβρίζων, ποτὲ δὲ μαχόμενος καὶ τύπτων, ἔστι δὲ ὅτε καὶ ἀπειλῶν. Ταῦτα ὁρῶσα καὶ πάσχουσα ἐφ᾽ ἑκάστης [ἡμέρας add. P.] ὑπ᾽ αὐτοῦ, ἠθύμουν, ἐστέναζον [καὶ add. P.] , ἔκλαιον, παρακαλοῦσα τὸν Θεὸν νυκτὸς καὶ ἡμέρας τούτου [τοῦ P.] μὲν τὴν καρδίαν μαλάξαι, ἐμοῦ δὲ τὴν ἐπιθυμίαν πληρῶσαι. Ὅθεν ταῦτα ποιοῦσα καὶ πράττουσα [(ὅθεν-πράττουσα) ταῦτα ἐποιούμην καὶ ἐσκεπτόμην P.] ἐσκεπτόμην ἐν μοναστηρίῳ γυναικῶν εἰσελθεῖν [ἀπελθεῖν P.] , ἀλλ᾽ ᾔδειν [ὅτι add. P.] , εἰ τοῦτο ποιήσω, τὸν ἄνδρα μου οὐ λανθάνω, μὴ λανθάνουσα δὲ θλίψιν καὶ ἑαυτῇ [ἐμαυτῆ P.] καὶ τῷ μοναστηρίῳ προεξένουν [προξενήσω P.] · ὁ γὰρ ἀνήρ μου οὐδὲν παρῃτεῖτο τῶν εἰς κακίαν καὶ διαστροφὴν φερόντων ποιῆσαι καὶ ἐμοί, ὡς εἴρηται, καὶ τῷ μοναστηρίῳ. Ἐν τούτοις οὖν οὖσα καὶ ἀθυμοῦσα καὶ σωθῆναι ποθοῦσα καὶ [om. P.] μεταξὺ [δὲ add. P.] πολλῶν λογισμῶν πολιορκουμένη, ἐν μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἀφυπνώσασα ἔδοξα ὁρᾶν ἑαυτὴν [ἐμαυτὴν P.] φεύγουσαν τὸν ἄνδρα, τὸν δὲ καταδιώκοντα καὶ ἀπειλοῦντα· μέλλουσαν δὲ φθάνεσθαι ὑπ᾽ αὐτοῦ καὶ ἀνήκεστα πάσχειν, [candide enarrat.] περιέσωσαν [με add. P.] ἄνδρες μοναχοὶ καὶ εὐλαβεῖς· καὶ διυπνισθεῖσα συνῆκα ἐν ἑαυτῇ [ἐμαυτῆ P.] , ὅτι ἐν ἀνδρικῷ μοναστηρίῳ δεῖ με σωθῆναι καὶ ἀποκρυβῆναι τὸν ἄνδρα. Τότε ἀπελθοῦσα εἰς [πρὸς P.] τὴν μακαρίαν Εὐγενίαν, διηγησάμην αὐτῇ ταῦτα. Ἡ δὲ Εὐγενία αὕτη ἅμα [om. P.] καὶ Σωσάννῃ τινὶ προσῆν καὶ ἀφῆκα αὐταῖς τὸ παιδίον μου [ἐπεὶ exspectes.] ὡς εὐλαβεῖς καὶ θεοφιλεῖς γυναῖκες [γυναῖκας A.] γνώριμαί μου ἦσαν [(τινί-ἦσαν) τις γνώριμοι ἦσαν μοι P.] ἐκ τῶν παννυχίδων. Ἤτις [ὡς εὐλαβεῖς γυναῖκες ἡ οὖν Εὐγενία P.] ἀκούσασα ταῦτα ηὐχαρίστησε τῷ Θεῷ τῷ πάντας σωθῆναι βουλομένῳ. Τότε οὖν ἐσκεψάμεθα [ἐσκεψώμεθα P.] τὸ μὲν παιδίον Θεοδότην παραθέσθαι τῇ κυρίᾳ Σωσάννῃ, ἐμὲ δὲ μεταμφιασαμένην καὶ σχηματισθεῖσαν [μετασχηματιθεῖσαν P.] εἰς ἄνδρα εἰσελθεῖν εἰς μοναστήριον ἀνδρῶν [om. P.] · καὶ ὅπερ ἐσκεψάμεθα, ἔργῳ [καὶ add. P.] ἐπληρώσαμεν· τὸ γὰρ παιδίον Θεοδότην [om. P.] παραθέμεναι τῇ μνημονευθείσῃ Σωσάννῃ, εὐθέως [om. P.] ἀποθεμένη [τε add. P.] τὴν γυναικείαν στολὴν καὶ τὴν κεφαλὴν ἀποκειραμένη καὶ — ἁπλῶς εἰπεῖν — ἀνὴρ γενομένη καὶ τῷ σχήματι καὶ τῇ προαιρέσει, συνεργίᾳ Εὐγενίας καὶ ὁδηγίᾳ Θεοῦ [ς. καὶ ὁδηγία Εὐγενίας P.] ἦλθον εἰς τὸ ἅγιον σου μοναστήριον, εύνοῦχος ὁρώμενος καὶ Βαβυλᾶς καλούμενος [λεγόμενος P.] , καὶ δεχθεῖσα πρόβατον ὑμέτερον ἐγενόμην, εἰ καὶ ἀχρεῖον νῦν καὶ ἀνάξιον ὑμῶν εὑρέθην.”

[9] [Bassiani monitis instructa] Ἐπακούσας δὲ [οὖν P.] τοῦ σοφοῦ τούτου καὶ μεγάλου δράματος ὁ ἁγιώτατος Βασιανὸς καὶ θαυμάσας μὲν τὴν σύνεσιν, ἀποδεξάμενος δὲ καὶ [om. P.] τὴν προαίρεσιν, ψυχαγωγήσας αὐτὴν ῥήμασι [om. P.] πνευματικοῖς [om. P.] ἀνίστασθαι ἐκέλευεν, εἶτα καὶ ἐπύθετο παρ᾽ αὐτῇ [αὐτῆς P.] , ποῖος τοῦ λοιποῦ αἱρετὸς αὐτῇ ἔσται βίος [αἱρετώτερος βίος αὐτῆ ἐστιν P.] , ὁ μοναχικὸς ἢ ὁ κοσμικός. Τῆς δὲ εἰπούσης ὅτι [om. P.] ὁ μοναχικός, — τοῦτον γὰρ καὶ ἠγαπηκέναι ἐξαρχῆς [ἐξ. ἠγαπ. P.] ἔλεγεν καὶ δι᾽ αὐτὸν ἀνδρί, τέκνῳ, περιουσίᾳ ἱκανῇ [om. P.] ὅλῳ τε τῷ κόσμῳ καὶ τοῖς ἐν αὐτῷ ἀποτετάχθαι — καὶ ἕως θανάτου μὴ ἀποστήσεσθαι αὐτοῦ διαβεβαιουμένης [διαρεβαιουμένη P.] , γνοὺς ὁ μακάριος τὸ τέλειον καὶ εἰλικρινὲς τῆς προθέσεως [(καὶ-προθέσεως) τῆς προαιρέσεως P.] αὐτῆς, λέγει αὐτῇ· &ldquogr;Θάρσει, τέκνον καὶ ἀδελφή, ὁ κύριος Ἰησοῦς [om. P.] Χριστὸς [om. P.] ὁ ἐκλεξάμενός σε εἰς σωτηρίαν καὶ φωτίσας σου τὴν ψυχήν, ἵνα αὐτὸν οὕτως [om. P.] ἀγαπᾷς, αύτὸς [σε add. P.] ἔχει διαφυλάξαι καὶ πληρῶσαί σου τὴν ἐπιθυμίαν εἰς πάντα.” [e monasterio exire iubetur.] Τούτοις τε καὶ [(εἰς-καὶ) om. P.] ἄλλοις [τε add. P.] πλείοσι λόγοις παρακαλέσας αὐτὴν καὶ νουθετήσας καὶ ὡς ἄν τις εἴποι ἀναγεννήσας καὶ ἀναρρώσας τὸν νοῦν [(καὶ-νοῦν) om. P.] , ἐν ἑνὶ τῶν κελλίων τοῦ μοναστηρίου ἐκέλευσεν ἡσυχάσαι αὐτήν, περιθέσθαι δὲ καὶ ἀνάδεμα [ἀνάδημα P.] ἐκ τοῦ παρατυχόντος ῥακίου ἐπὶ τὴν κεφαλὴν [(ἐπὶ τ. κ.) om. P.] διὰ τὸν νόμον τῆς φύσεως. Καὶ τούτων γενομένων [(κ. τ. γ.) om. P.] , ἑσπέρας βαθείας καταλαβούσης [(β. κ.) δὲ κ. β. P.] , ἐπέτρεψεν αὐτῇ ἐξελθεῖν ἐκ τῆς μονῆς [(ἐκ. τ. μ.) om. P.] , δηλώσας αὐτῇ οὕτως [om. P.] · &ldquogr;Ἄπελθε, ἀδελφή, καὶ παρά τινι [τινῶν P.] τῶν γνωρίμων σοι γενομένη ἀνάμενε τὴν παρὰ τοῦ Θεοῦ ἀντίληψιν καὶ τὴν ἡμετέραν σκέψιν [σκέπην P.] · οὐ γὰρ περιοψόμεθά σε.&rdquogr;

[10] [Apud Susannam] Οὕτω δὴ [οὕτως δὲ P.] χωρισθεῖσαν [τότε add. P.] τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [om. P.] ἐκ τοῦ μοναστηρίου, τοῦ διακόνου Μαρκέλλου αὐτὴν ἀπαγαγόντος, δέχεται πάλιν τὸ Σωσάννης καταγώγιον· ἀλλὰ γὰρ ὁ ποιῶν Θεὸς τὸ θέλημα τῶν φοβουμένων [ἀγαπόντων P.] αὐτὸν καὶ συνεργῶν πάντα [πάντας A.] εἰς ἀγαθὸν τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν, πρὸ τοῦ ἐξελθεῖν τὴν μακαρίαν ἐκ τοῦ μοναστηρίου προσελάβετο τὸ παιδίον αὐτῆς Θεοδότην, ἵνα μὴ τῇ ἀθυμίᾳ αὐτῆς ἀθυμίαν προσθήσῃ καὶ τῇ ταύτης μερίμνῃ ἐκκόψῃ τι τῆς προθέσεως [προαιρέσεως P.] αὐτῆς· ὅθεν [om. P.] εὑροῦσα [γὰρ add. P.] αὐτὴν τεθνηκυῖαν, χαρὰν μᾶλλον καὶ [om. P.] οὐ πένθος ἔσχεν, ὅτι καὶ αὐτὴ τῆς κατ᾽ αὐτὴν [(κ. α.) om. P.] φροντίδος ἀπηλλάγη κἀκείνη πρὸ τοῦ τῶν κακῶν τοῦ βίου πειραθῆναι [πειραθείη A, πειραθεῖ P.] ἀπῆλθεν ἀπαλλαγεῖσα· καὶ ὅσον ἐθλίβετο διὰ τὸ χωρισθῆναι αὐτὴν τοῦ μοναστηρίου, τοσοῦτον παρεμυθεῖτο [παρεμυθήσατο P.] άποβαλοῦσα τὴν παῖδα. [Ps. 144, 19.] Θεοῦ γὰρ ἔργον καὶ τοῦτό ἐστιν τὸ ἐν ἑνὶ μέρει θλιβομένην αὐτὴν δι᾽ ἄλλου ἐπικουφίζειν [κουφίζειν P.] . [latet] Ἐκρύπτετο τοίνυν ἡ ὁσία Ματρῶνα [om. P.] παρὰ τῇ τιμίᾳ [om. P.] Σωσάννῃ, μᾶλλον δὲ [ὁ add. P.] Θεὸς ταύτην ἐφύλαττεν διὰ Σωσάννης ὡς θησαυρὸν πνευματικὸν [om. P.] καὶ πολλὰς ψυχὰς πλουτίζειν καὶ φωτίζειν [(πλ. καὶ φ.) φ. καὶ πλ. P.] μέλλουσαν [μέλλοντα P.] . Ἀλλὰ γὰρ αὕτη μὲν ἐκρύπτετο, ἡ φήμη δὲ διήγγειλεν αὐτὴν πανταχόθεν [πανταχοῦ P.] καὶ πρὸς πᾶσαν ἀκοὴν χωροῦσα καὶ βοῶσα έκήρυττεν, ὅτι [om. P.] γυνὴ λαθοῦσα [θαρροῦσα P.] μοναστήριον ἀνδρῶν ᾤκησεν, ἀλλ᾽ οὐκ ἔλαθεν εἰς τὸ παντελές. Ὅθεν [ἐλθὼν δὲ P.] Δομετιανὸς ὁ ἀνὴρ αὐτῆς [καὶ add. P.] μαθὼν τὰ κατ᾽ αὐτὴν ἔδραμεν ὡς θὴρ ἄγριος [om. P.] εἰς τὸ τοῦ μακαρίου Βασιανοῦ μοναστήριον [μον. τοῦ μακ. B. P.] μετὰ τὸ καὶ ἄλλα μοναστήρια περιελθεῖν, [a Dometiano marito] βίαια κράζων καὶ μεγάλα βοῶν καὶ τὰς θύρας λίθοις κόπτων καὶ λέγων· &ldquogr;Δότε μοι τὴν γυναῖκά μου, δότε μοι τὴν ἐλπίδα μου, δότε μοι τὴν παραμυθίαν μου· οὓς γὰρ [(δότε μ. τ. παρ. μ. οὓς γὰρ) ἃ P.] ὁ Θεὸς συνέζευξεν, ὑμεῖς μὴ χωρίζετε.&rdquogr; Ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα [τούτοις ὅμοια P.] φθεγγόμενος καὶ [ὀλοφυρόμενος add. P.] διαστρέφων τὴν Εὐγενίαν ὡς ὁδηγὸν αὐτῆς γενομένην καὶ τὰ [om. P.] μυρία κακὰ διαπραττόμενος, ἤκουεν παρὰ [μὲν add. P.] τῆς Εὐγενίας· &ldquogr;Ἐγώ [ὅτι P.] , τίς ἐστιν ἡ γυνὴ ἥνπερ λέγεις, οὐκ οἶδα, ἄνδρα δὲ εὐνοῦχον ἔχοντα ἐπιθυμίαν τοῦ σωθῆναι ὀνόματι Βαβυλᾶν ἤγαγον ἐν τῷ μοναστηρίῳ τούτῳ.&rdquogr; Οἱ δὲ τοῦ μακαρίου Βασιανοῦ μαθηταὶ [om. P.] ἔλεγον αὐτῷ· &ldquogr;Ἡμεῖς, ἀδελφέ [om. P.] , γυναῖκα οὐκ ἐδεξάμεθα· τὸ γὰρ μοναστήριον ἡμῶν ἀνδρῶν οὐ γυναικῶν ἐστιν [ἀνδρῶν ἐστιν οὐ γὰρ γυναικῶν P.] . Εὐνοῦχον δὲ ὀνόματι Βαβυλᾶν ἐδεξάμεθα· καὶ μέχρι μέν τινος ἀρεσθέντα τῇ παρ᾽ ἡμῖν [ἠμῶν A.] διαγωγῇ μεῖναι, μεθ᾽ ἡμῶν, ὕστερον δὲ κρεῖττόν τι νομίσας [νομίζειν P.] βουλεύεσθαι ἐπὶ τὰ Ἱεροσόλυμα ἔλεγεν [om. P.] ἀπέρχεσθαι [καὶ add. P.] ἐν σπηλαίῳ καθεῖρξαι αὑτόν [καθειργνύειν ἑαυτόν P.] . Τοῦτον αὐτὸν ἔχοντα τὸν λογισμὸν οὐ πρὸ πολλῶν ἡμερῶν ἀπελύσαμεν. Λοιπὸν δὲ εἴτε ἐν τῇ πόλει ταύτῃ [εἴτε ὧδε εἴτε εἰς τὴν πόλιν ταύτην P.] ἔμεινεν, εἴτε εἰς τοὺς ἁγίους τόπους, ὡς ἔλεγεν, Θεὸν εἰδέναι μόνον [(Θ. ε. μ.) Θεῶ τὸ γνωστὸν P.] , ἡμεῖς γὰρ περὶ [om. P.] τούτου [om. P.] ἀθῷοί ἐσμεν· ὅθεν καὶ σὺ ἐὰν θέλῃς σωθῆναι, ὁ νῦν λιθάζων [ἡμᾶς add. P.] καὶ ὑβρίζων, δεχόμεθά σε μετὰ χαρᾶς καὶ οὐκ ὀνειδίζομέν σοι τὰς ὕβρεις. Ἐδιδάχθημεν γὰρ ὑπὸ [παρὰ τοῦ P.] Κυρίου δέχεσθαι τοὺς διώκοντας· καὶ γὰρ αὐτὸς τὸν Παῦλον διώκτην δεξάμενος εὐαγγελιστὴν πεποίηκεν. Οθεν καὶ σέ [(ὅ. κ. σέ) σὲ οὖν P.] , ἐπειδὴ ἀνὴρ εἶ, κἂν [καὶ P.] τοιοῦτος ᾖ [om. P.] , δεχόμεθά σε· ἀνδρῶν γάρ ἐστιν, [incassum quaesita.] ὡς εἴρηται, τὸ μοναστήριον τοῦτο καὶ ὀνομάζεται· εἰ δὲ ἀγνοεῖς, ὕπαγε καὶ πᾶσα ἡ πόλις διαβεβαιοῦταί σε περὶ τούτου.&rdquogr; Ταῦτα [δὲ add. P.] ἀκούσας ὁ Δομετιανὸς πλέον μὲν [om. P.] τῷ θυμῷ ἐκεντεῖτο [ἐκινεῖτο P.] καὶ τῇ ὀργῇ ἐξεκαίετο, μηδὲν δὲ [om. P.] εὔλογον ἔχων [ἔχ. εὐλ. P.] ἀποκριθῆναι ἢ ποιῆσαι, διὰ τὸ ἀκοῦσαι εὐνοῦχον εἶναι ὃν ἐδέξαντο καὶ τοῦτον αὐτὸν μὴ εἶναι ἐν [παρ᾽ P.] αὐτοῖς, ἀνεχώρησεν κεκυφὼς καὶ ἀνιώμενος.

[11] [Bassiano favente,] Ὁ δὲ μακάριος καὶ ἅγιος [ὅσιος P.] Βασιανὸς ἀγῶνα καὶ μέριμναν οὐ τὴν τυχοῦσαν εἶχεν περὶ αὐτῆς, φοβούμενος, πῶς ἣν [μήπως ἥνπερ P.] παρέλαβεν ἀπὸ Θεοῦ ψυχὴν μὴ ἀπολέσοι [ἀπολέση P.] . Καὶ εὐθέως [om. P.] μεταστειλάμενος τοὺς διακόνους αὐτοῦ καὶ τοὺς πρώτους τῶν ἀδελφῶν λέγει αὐτοῖς· &ldquogr;Τί ποιοῦμεν, κύριοι ἀδελφοί, περὶ τῆς χωρισθείσης ἡμῶν ἀδελφῆς; Εἰ γὰρ καὶ γυνὴ ἐδείχθη, ἀλλ᾽ οὖν γε μέλος ἡμῶν [καὶ add. P.] ἐστι καὶ γέγονεν. Ὅθεν [om. P.] λυποῦμαι [γὰρ add. P.] δι᾽ αὐτὴν οὐ μετρίως [οὐ μ. δι᾽ αὐτὴν P.] καὶ ἀγωνιῶ καὶ — ἁπλῶς εἰπεῖν — σπαράσσονταί μου τὰ ἔνδοθεν, ἐνθυμουμένου [ἐνθυμούμενος P.] τὰ περὶ αὐτῆς, μήπως ὁ διάβολος ὁ πολυμήχανος ἀμβλύνῃ αὐτῆς τὴν προαίρεσιν, ἢ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς ἀκούσας τὸ ποῦ ἐστιν παγιδεύσει αὐτὴν καὶ ὁ τοσοῦτος κόπος καὶ ἡ τοιαύτη ἐπιθυμία σβεσθεῖσα ἀπολεῖται.&rdquogr; Τότε λέγει αὐτῷ ὁ διάκονος Μάρκελλος· &ldquogr;Μηδὲν ἀθυμήσῃς περὶ τούτου [(π. τ.) om. P.] , [Marcelli diaconi suasu] τιμιώτατε πάτερ, ἀλλὰ τῷ φιλανθρώπῳ [om. P.] Θεῷ αὐτὴν παράθου καὶ εὔχου ὑπὲρ αὐτῆς, καὶ δυνατός ἐστιν φυλάξαι αὐτήν. Εἰ δὲ συνορᾷ ἡ ἁγιωσύνη σου ἀποστεῖλαι αὐτὴν ἐν μοναστηρίῳ γυναικῶν, ἔστιν μοναστήριον ἐν Ἐμέσῃ ἐν τῇ ἐμῇ πόλει, τὸ τῆς μακαρίας Ἱλάρας, πάνυ καλὸν καὶ ψυχὰς ἁγίων καὶ ἔχον [ψ. ἁγίας ἔχων P.] καὶ ἐσχηκός, ἐν ᾧ καὶ τὴν ἀδελφήν μου μονάσαι πεποίηκα· εἰς τοῦτο οὖν [εἰ δοκιμάζεις ὥσπερ ἔφην εἰπὼν add. P.] τέως, πάτερ [om. P.] , ἀπόστειλον αὐτὴν καὶ τῆς περὶ αὐτὴν [αὐτῆς P.] φροντίδος μερικῶς ἀπαλλάττεσαι.&rdquogr; Ταῦτα [ἀπαλλάττει τοῦτο P.] ἀκούσας ὁ ἅγιος [ὅσιος P.] καὶ ἀρεσθεὶς τῇ καλῇ [om. P.] αὐτοῦ [om. P.] συμβουλίᾳ, ἐπέτρεψεν αὐτῷ λέγων· &ldquogr;Ὕπαγε, κύρι ὁ διάκονος [κύριε διάκονε P.] , ὡς οἶδας, διὰ τὸν Κύριον ποίησον, καὶ πλώἳσον αὐτήν.&rdquogr; Ὁ δὲ διάκονος παραχρῆμα [om. P.] εὑρηκὼς πλοῖον ἐπὶ τὴν ἀνατολὴν ἀπερχόμενον, ἐμβαλὼν ἀπέστειλεν αὐτήν. Ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα, [monasterium Emesenum ingressa,] ὡς ὄντως ποθήσασα ἀκολουθῆσαι Χριστῷ, γνησίως μηδ᾽ ὅλως [μὴ P.] ἀντιλέξασα μήτε μὴν διαστᾶσα [διστάσασα P.] , ἀλλ᾽ ὡς Θεοῦ πρόσταγμα δεξαμένη τὴν τοῦ ἡγουμένου αὐτῆς πρόσταξιν, ἀπῆλθεν προθύμως [om. P.] , μηδὲν ἄλλο αἰτησαμένη παρ᾽ αύτοῦ πλὴν τὰς τιμίας καὶ [(τ. κ.) om. P.] ὁσίας αὐτοῦ εὐχὰς καὶ μικροῦ [μικρὰν P.] ἄρτου εὐλογίαν. ᾜδει γάρ, ᾔδει ἀκριβῶς καὶ ἐπέπειστο [πέπειστο P.] , ὅτι ταύτας ἔχουσα συμπλόους [συμπλοὺς P.] καὶ συνοδοιπόρους πάντα προβαίνειν [προβαίνει P.] αὐτῇ καταθυμίως καὶ συμφερόντως· ὅπερ Θεοῦ χάριτι καὶ ἐγένετο. Διανύσας [διανύσασα P.] γὰρ τὸν πάντα πλοῦν ῥᾳδίως καὶ ἀχειμάστως καὶ τῆς τοῦ ἄρτου εὐλογίας μικρόν τι καὶ πάνυ ὀλίγον ἀναλώσασα, ὅπερ καὶ [θαῦμα add. P.] μέγιστόν ἐστιν καὶ τῆς πίστεως αὐτῆς ἀσφαλὴς [ἐναργὴς P.] ἀπόδειξις, φθάσασα [φθάνει P.] τὸ Ἱλάρας μοναστήριον [ἐν ὧ γενομένη add. P.] καὶ δεχθεῖσα εὐμενῶς [om. P.] , λέγει ἡ μακαρία [ἡ μ. λέγει P.] Ματρῶνα [om. P.] ταῖς ἀδελφαῖς· &ldquogr;Λάβετε, κυρίαι μου, ἐκ τῆς δοθείσης μοι εὐλογίας παρὰ τοῦ ἡγουμένου μου, ὅτι ἡ εὐλογία αὐτοῦ μεγάλη καὶ τιμία [(κ. τ.) om. P.] ἐστίν. Ἔστι γὰρ ἀνὴρ ἅγιος καὶ ἀγαπῶν τὸν Θεὸν γνησίως καὶ ἀγαπώμενος ὑπ᾽ αὐτοῦ.&rdquogr; Καὶ δοῦσα αὐταῖς ἐξ αὐτοῦ [αὐτῆς P.] , ἔλαβεν καὶ αὐτὴ παρ᾽ αὐτῶν. Καὶ ἦσαν ἔκτοτε ἀμφότεραι αἰνοῦσαι καὶ δοξάζουσαι τὸν Θεόν [(καὶ-Θεὸν) om. P.] . Οὕτως οὖν ἀπελθοῦσα ἡ μακαρία Ματρῶνα εἰς τὸ μοναστήριον, τοσοῦτον τῇ ταπεινώσει καὶ [(τ. κ.) om. P.] ἀσκήσει καὶ τῇ ἀγαθῇ πολιτείᾳ ἐπέδωκεν ἑαυτὴν καὶ διέλαμψεν ταῖς ἀρεταῖς [(καὶ τῇ-ἀρεταῖς) ἔδωκεν καὶ τῆ πολιτεία ἐπέλαμψεν P.] , [hegumena] ὡς καὶ τὰς ἀδελφὰς θαυμαζούσας τὸν βίον αὐτῆς καὶ διὰ τοὺς ἀγαθοὺς καὶ ἐπιεικεῖς αὐτῆς ἀγῶνας καὶ [(ἀγ. καὶ) om. P.] τρόπους ἀγαπώσας αὐτὴν διἳσχυριζομένας λέγειν, [a sororibus eligitur.] ὅτι μετὰ τὴν τελευτὴν τῆς περιούσης αὐτῶν [om. P.] ἡγουμένης ταύτῃ [ταύτην P.] ὑποτάσσειν ἑαυτὰς [αὐτὰς P.] καὶ αὐτὴν ἔχειν ὁδηγὸν καὶ ἡγουμένην καὶ μητέρα πνευματικήν [βούλονται vel simile exspectes.] .

[12] [Unguento] Ἐπειδὴ δὲ τὴν τοιαύτην μεγίστην ἀρετὴν καὶ πολιτείαν [(μεγ.-πολιτείαν) om. P.] ἔδει βεβαιοῦσθαι καὶ διὰ σημείων, οὐδὲ [om. P.] τούτων ἀπεστέρησεν [αύτὴν ἐστήρησε P.] ὁ Κύριος. Ἐν γὰρ τῷ καιρῷ ἐκείνῳ ἐφανερώθη ἡ τιμία κεφαλὴ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ [Ἰ. τοῦ β. καὶ προδρόμου P.] . Ἐφανερώθη δὲ οὕτως. Γεωργός τις τῶν ἐντοπίων ἐπὶ πολλὰς ἡμέρας ἐθεώρει πῦρ ἀνερχόμενον [πυρἀν ἀνερχομένην P.] ἐκ τοῦ τόπου οὗ ἦν, ἐν ᾧ [(ἐν ᾧ) om. P.] καὶ εὑρέθη ἡ ἁγία τοῦ βαπτιστοῦ κεφαλή [ἡ κ. ἡ ἁγία τοῦ β. P.] . Οὗτος μὴ δυνάμενος γνῶναι τὸ παράδοξον τοῦ σημείου, ἀπελθὼν διηγήσατο τῷ ἐπισκόπῳ ὅπερ ἑώρα. Ὁ δὲ ἐπίσκοπος συνεὶς μυστήριόν τι διὰ τῆς πυρᾶς μηνύεσθαι, μηδὲν ἀναβαλόμενος [ἀναβαλλόμενος P.] ἢ ὑπερθέμενος, παραλαβὼν τὸν πάντα κλῆρον αὐτοῦ ἔξεισιν ἐν τῷ τότῳ [(ὅπερ-τόπῳ) om. P.] καὶ ποιήσας εὐχὴν ἐπέτρεψεν ἀνορύττεσθαι τὴν γῆν. Καὶ δὴ ἀνορυχθείσης, εὑρέθη [ηὑρέτη P.] στάμνος τις ἔχουσα τὴν ἁγίαν κεφαλὴν τοῦ προδρόμου [(τ. π.) om. P.] . Τούτου δὲ [om. P.] γενομένου, ἠκούσθη μὲν ἐν πάσῃ τῃ περιχώρῳ ἐκείνῃ, συνέδραμεν δὲ πᾶσα ἡ [om. P.] ἡλικία σὺν τοῖς μοναστηρίοις ἐπὶ τῷ μετὰ ψαλμῳδίας καὶ τῆς πρεπούσης τιμῆς εἰσαγαγεῖν αὐτὴν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ [εἰς τὴν ἐκκλησίαν P.] . [e capite S. Iohannis Baptistae defluente] Τότε δὴ οὖν ἡ ὁσία αὐτὴ καὶ ὄντως τοῦ Χριστοῦ τελεία [om. P.] δούλη συνεξελθοῦσα ταῖς ἐκ τοῦ μοναστηρίου ἀδελφαῖς, μία ἧν τῶν συναθροισθέντων διὰ τὸ σέβας τῆς ἁγίας [τιμίας P.] κεφαλῆς. Μύρου δὲ βρύοντος ἐξ αὐτῆς εἰς πίστωσιν [πίστιν P.] τοῦ συνδραμόντος ὄχλου καὶ βεβαίωσιν τῆς εὑρέσεως αὐτῆς, πάντων ἀρδευομένων [τῶν ἐρχομένων P.] ἐξ αὐτοῦ εἱς εὐλογίαν [ἀρυομένων add. P.] , προσῆλθεν καὶ αὐτὴ ἀρύσασθαι. Καὶ δὴ ἀρυσαμένη διαδότις ἀκούσιος [ἀκουσίως P.] ἐγένετο. Τοῦ γὰρ ὄχλου μὴ συγχωροῦντος αὐτῇ [om. P.] τὴν διέξοδον, κατὰ μέσου αὐτῶν ἀπειλημμένη [κατειλημμένη P.] ἠναγκάζετο πᾶσιν ῥογεύειν, πάντων αὐτῇ ἐκβοώντων· &ldquogr;Διάνεμε πᾶσιν [διάδος ἡμῖν P.] , δούλη Χριστοῦ.&rdquogr; Οὕτως τοίνυν [om. P.] ποιούσης αὐτῆς καὶ πᾶσιν ἀφθόνως διαδιδούσης [(καὶ-διαδ.) om. P.] , ἐλθὼν εἷς τυφλὸς ἐκ κοιλίας μητρὸς αὐτοῦ [(ἐκ-αὐτοῦ) om. P.] παραδραμὼν πάντας, τόν τε ἐπίσκοπον καὶ τοὺς [(κ. τ.) τούς τε P.] κληρικούς, — πάντες γὰρ οὗτοι ἐρρόγευον [ἀκούσας τὴν μακαρίαν διδόναι add. P.] , — ἔρχεται πρὸς αὐτὴν ἱκετεύων καὶ δεόμενος [(καὶ δι.) om. P.] ἐπιχρῖσαι αὐτοῦ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐκ τοῦ μύρου. Ἡ δὲ μακαρία ἐκτείνασα τὰς χεῖρας αὐτῆς ἐποίησεν αὐτῷ, ὡς ἐπεζήτησεν. [caeco] Ὁ δὲ τυφλὸς [om. P.] παραχρῆμα ἀναβλέψας ἤρξατο δοξάζειν καὶ [(δ. κ.) om. P.] εὐλογεῖν τὸν Θεόν, τὸν δεδωκότα αὐτῷ διὰ τῆς μακαρίας Ματρώνης [om. P.] ἰδέσθαι εἰκόνα ἀνθρώπου καὶ κατανοῆσαι κάλλος [Col. 797A] ἀνθρώπου [οὐρανοῦ P.] , ῥυσάμενόν τε [δὲ P.] αὐτὸν συνεχῶν πτωμάτων καὶ πολλῶν προσκομμάτων, ὦν πρόξενον [πρόξενος P.] αὐτῷ ἦν τὸ σύντροφον σκότος καὶ ὁ [om. P.] ἀφεγγὴς βίος. [visum restituit.] Τοῦτο τὸ θαῦμα μεγάλην μὲν [om. P.] αὐτὴν κατ᾽ ἐκείνην τὴν ὥραν ἔδειξεν [ἀπέδειξεν P.] . Πάντες γὰρ ἀλλήλοις ἐπεμβαίνοντες καὶ ἐπ᾽ ἄκρων ὀνύχων ἱστάμενοι ἰδέσθαι αὐτὴν ἔσπευδον [ἐσπούδαζον P.] . Οὐκ ἔλαττον δὲ καὶ μετὰ ταῦτα παρὰ πάντων ἐθαυμάζετο. Πάντες γὰρ ἔλεγον· &ldquogr;Αὕτη ἐστὶν ἡ μετὰ ἀνδρῶν μονάσασα καὶ λαθοῦσα ἐπὶ χρόνον· καὶ διὰ τοῦτο χάριν λαβοῦσα ἰαμάτων παρὰ τοῦ [om. P.] Χριστοῦ μεγαλύνεται [om. P.] .”

[13] [A Domitiano detecta] Ὅθεν [om. P.] ἐκ ταύτης τῆς φήμης [φωνῆς P.] καὶ Δομετιανὸς τὴν Ἔμεσαν κατέλαβεν· ἐν ᾗ γενόμενος καὶ μαθὼν τὸ μοναστήριον, ἐν ᾧ διέτριβεν ἡ μακαρία, μὴ δυνάμενος εἰσόδου τυχεῖν πρὸς αὐτήν, δηλοῖ αὐτῇ [P, αὐτὴν A.] διά τινων ἐπισήμων γυναικῶν, παρ᾽ ὧν καὶ τὰ κατ᾽ αὐτὴν ἐγνώκει, ἀξιῶν προσκυνῆσαι αὐτήν, εἰρωνικήν [ἡρωδιανὴν P.] . τινα ἱκετείαν πλαττόμενος καὶ προσχήματι τιμῆς τὴν ἐπιβουλὴν μηχανώμενος. Ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα [om. P.] καταμαθοῦσα τό τε σχῆμα [τὸ τέχνασμα P.] καὶ τὴν θέσιν αὐτοῦ πᾶσαν καὶ γνοῦσα αὐτὸν εἶναι τὸν ἄνδρα αὐτῆς ἐκ τῶν σχημάτων, λέγει αὐταῖς· &ldquogr;Ὑπάγετε, κυρίαι μου, καὶ ἕως ἑπτὰ [ἓξ P.] ἡμερῶν ἀναμείνατέ με, ἕως οὗ σκέψωμαι, καὶ τότε μετὰ εὐκαιρίας [εὐχαριστίας P.] συντυγχάνω αὐτῷ ἐπὶ ὑμῶν.&rdquogr; Αἱ δὲ πεισθεῖσαι αὐτῇ, ἀπελθοῦσαι ἀπῆγγειλαν αὐτῷ τὴν ἀπόκρισιν ταύτην. Καὶ ὁ μὲν Δομετιανὸς [om. P.] περιέμενεν τὴν ἑβδόμην ἡμέραν, τὴν ὀγδόην ὡς μεγάλην ἑορτὴν [om. P.] ἐκδεχόμενος ἰδεῖν. Ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα λαθοῦσα πάσας τὰς ἀδελφὰς ἐπὶ τὰ Ἱεροσόλυμα ὥρμησεν, [Hierosolyma petit Matrona,] οὐδὲν ἄλλο ἐπαγομένη πλὴν ὃ ἐφόρει τρίχινον [τριχίνιον P.] καὶ ῥάβδον ἐν τῇ χειρὶ μικρὸν τῆς εὐλογίας τοῦ ἄρτου [τοῦ ἄρτου om. P.] τῆς δοθείσης αὐτῇ παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου Βασιανοῦ. Παρελθουσῶν δὲ τῶν ἑπτὰ ἡμερῶν, ἦλθον κατὰ τὴν σύνταξιν αἱ γυναῖκες ζητοῦσαι αὐτήν, ἤκουσαν δὲ παρὰ τῶν ἀδελφῶν ὅτι· &ldquogr;Ἀφ᾽ ἧς ἡμέρας συνέτυχεν ὑμῖν, οὐκέτι εἵδομεν αὐτήν· ὅθεν καὶ πολλῇ τινι λύπῃ κρατούμεθα καὶ θλίψει οὐ μετρίᾳ περὶ αὐτῆς, ὡς τοιούτου ἀγαθοῦ στερηθεῖσαι, ἐνθυμούμεναι, ποῖος δαίμων ἰσχυρὸς τὴν [om. P.] τοιαύτην γενναίαν ψυχὴν ἠδυνήθη διασαλεῦσαι καὶ [om. P.] ἐξαγαγεῖν [om. P.] τοῦ οἴκου τούτου.&rdquogr; Ἀπελθοῦσαι οὖν ἀπήγγειλαν τῷ Δομετιανῷ ἅπερ ἤκουσαν.

[14] [quam ille]Ὁ δὲ τοῦτο μαθὼν πάνυ ἐλυπήθη, οὐκ ἐνέδωκεν δὲ περιεργαζόμενος τὰ κατ᾽ αὐτήν. Ἀκούσας γὰρ [γοῦν P.] αὐτὴν τοῖς ἁγίοις τόποις παραβεβληκέναι [παραβεβηκέναι P.] , — ἡ γὰρ φήμη πανταχοῦ φανερὰν ἐποίει [αὐτὴν ἐποίησεν P.] — μὴ ὀκνήσας πάντῃ μήτε μὴν ἀπογνοὺς εὑρίσκειν αὐτήν, φθάνει τὰ Ἱεροσόλυμα κἀκεῖσε [ἐκεῖσε P.] παρά τινων θεοσεβουσῶν [θεοσεβῶν P.] γυναικῶν μαθὼν αὐτὴν εἶναι· ἔλεγον γὰρ αὐτῷ, ὅτι ἡ μὲν ἡλικία αὐτῆς ὑψηλή ἐστιν καὶ ἀναλόγως κειμένη, τὸ δὲ φόρεμα τρίχινον, τὸ δὲ χρῶμα λευκόν, τὸ δὲ πρόσωπον ἱλαρὸν καὶ τερπνόν. Ἐκ τούτων οὖν συνεὶς αὐτὴν εἶναι τὴν μακαρίαν, τὸ ταύτης [κατ᾽ αὐτὴν P.] καταγώγιον ἐπυνθάνετο. Τῶν δὲ εἰρηκυιῶν [εἰρηκουσῶν P.] αὐτῷ καταγώγιον μὲν αὐτὴν οὐκ ἔχειν [αὐτὴ οὐκ ἔχει P.] , κοιμᾶται δὲ ἢ ἐν τῷ Γολγοθᾶ ἢ ἐν τῇ Ἀναστάσει ἢ ἐν τῇ ἁγίᾳ Μαρίᾳ ἢ ὅπου δ᾽ ἂν αὐτὴ τῶν ἐκκλησιῶν ὀψισθῇ [ὀψήση P.] , [insequitur] λέγει αὐταῖς· &ldquogr; Ἐάν μοι αὐτὴν ὑποδείξητε, τιμήσω ὑμᾶς ἀξίως.&rdquogr; Τότε λέγουσιν αὐτῷ αἱ γυναῖκες· &ldquogr;Ἄπελθε [μὲν add. PP.] αὐτὸς ἐπὶ τὴν ἁγίαν Ἀνάστασιν· ἡμεῖς δὲ ἀπερχόμεθα εἰς [ἐπὶ P.] τὴν ἁγίαν Μαρίαν· τὸν στολισμὸν αὐτῆς [om. P.] εἴπομέν σοι· εἰ μὲν αὐτὸς αὐτὴν εὑρήσεις [εὑρεῖς P.] , εὖ καὶ καλῶς· εἰ δὲ [οὐadd. P.] ἡμεῖς, μηνύσομέν [μηνύωμεν P.] σοι.&rdquogr; Οὕτως οὖν διακριθέντων καὶ διανεμηθέντων [διανειμαμένων P.] τὰς ἐκκλησίας καὶ τῶν μὲν γυναικῶν ἐπὶ τὴν ἁγίαν Μαρίαν ἀπερχομένων, τοῦ δὲ Δομετιανοῦ ἐπὶ τὴν ἁγίαν [om. P.] Ἀνάστασιν, συναντᾷ αὐτῷ ἡ μακαρία Ματρῶνα· καὶ μὴ ἐκκλίνασα δεξιὰ ἢ ἀριστερὰ κάτω τὸ βλέμμα ἔχουσα διήνυεν ἀσκύλτως [om. P.] τὴν ὁδὸν αὐτῆς. Ὡς δὲ καὶ ἐγγὺς ἀλλήλων [ὡς δὲ κατ᾽ αὐτὰ ἀλλήλοις P.] ἐγένοντο, [nec tamen agnoscit.] ὡς δῆθεν λίθον [λίθον δῆθεν P.] βουλομένη ἐπᾶραι, κύψασα εἰς τὴν γῆν διέλαθεν αὐτόν, καὶ ὁ μὲν ἀντιπαρελθὼν καὶ μὴ ἐπιστήσας τὸν νοῦν, ἀπῄει εἰς [ἐπὶ P.] τὴν Ἀνάστασιν ζητήσων [ζητῶν P.] αὐτήν, ἡ δὲ διαλαθοῦσα σοφῇ ἐπινοίᾳ ἤρχετο ἀπὸ τῆς Ἀναστάσεως διαφυγοῦσα αὐτόν· ἀλλὰ γὰρ τοῦτον οὕτως διαλαθοῦσα περιέπεσε ταῖς γυναιξί. Ἀπερχομένης γὰρ αὐτῆς ἐπὶ τὴν ἁγίαν Σιών, συναντήσασαι αὐτῇ λέγουσι πρὸς [om. P.] αὐτήν [αὐτῆ P.] · &ldquogr;Τίς ποτε τοῦ κομητάτου λαμπρὸς ἀνὴρ [om. P.] καὶ [om. P.] διὰ σέ, ὡς λέγει, ἐληλυθὼς ἐπιθυμεῖ [ἐλήλυθεν ἐπιθυμῶν P.] προσκυνῆσαί σε καὶ εὐλογηθῆναι παρὰ σοῦ καὶ περιάγει καὶ αὐτὸς ζητῶν σε καὶ ἡμᾶς δὲ [om. P.] διὰ τοῦτο ἀπέστειλεν.&rdquogr; Ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα λέγει αὐταῖς· &ldquogr;Εὐχὴν ἔχω εἰς τὴν Πανεάδα [Παναιάδα P.] καὶ σπουδάζω συνοδίαν εὑροῦσα πληρῶσαι [ἐκπληρῶσαι P.] αὐτήν, [Ut maritum denuo eludat] ἀλλ᾽ ἔνδοτε μοι, παρακαλῶ, ἕως τριῶν ἡμερῶν, καὶ τὸ τηνικαῦτα ἐπὶ ὑμῶν συντυγχάνω αὐτῷ.&rdquogr; Ταῦτα εἰποῦσα ἡ μακαρία καὶ τὰς γυναῖκας ἀπολύσασα εὐλόγῳ ἀποκρίσει, συνοδίαν εὑροῦσα ἐξώρμησεν ἐπὶ τὸ Σιναῖον [Σινὰ P.] ὄρος. Ὅθεν αἱ [αἱ οὖν P.] γυναῖκες εὑροῦσαι τὸν Δομετιανόν, ἀπήγγειλαν αὐτῷ τὴν ἀπόκρισιν τῆς μακαρίας [(τ. μ.) om. P.] . Ὁ δὲ πεῖραν ἔχων ἀπὸ τῆς εἰς τὸ μοναστήριον ἀποκρίσεως, ὅτι ὑπέρθεσις καὶ χλεύη ἐστὶ [ἀποκ. καὶ εἰδὼς ὅτι χ. ἐστὶν καὶ ὑπ. P.] τὸ παρ᾽ αὐτῆς δηλωθὲν καὶ ἀλλαχόσε [ἀλλαχοῦ P.] βουλομένη μετελθεῖν τὰς μὲν γυναῖκας διεκρούσατο, αὐτῷ δὲ ταῦτα ἐδήλωσεν, οὐκ ἐπαύσατο πολυπραγμονῶν καὶ καταζητῶν τὰ ἴχνη αὐτῆς ὥσπερ τις [om. P.] κύων λακωνικὸς καὶ [om. P.] εἰς θήραν δεδιδαγμένος [μεμελετημένος P.] . Καὶ δὴ εὑρηκὼς ἄλλας τινὰς [om. P.] γυναῖκας λεγούσας αὐτῷ ὅτι· &ldquogr;Εἰ τὴν εὐήλικον γυναῖκα ζητεῖς τὴν τὰ [om. P.] τρίχινα φοροῦσαν, εἰς τὸ Σιναῖον [Σινὰ P.] ὄρος ἀπέρχεται&rdquogr;, μηδ᾽ ὅλως [οὕτως P.] ὀκνήσας μηδὲ τὸ μῆκος τῆς ὁδοῦ παραιτησάμενος κατεδίωξεν ὀπίσω αὐτῆς. Μαθοῦσα δὲ [αὐτὸν P.] ἡ μακαρία Ματρῶνα κἀκεῖσε αὐτὸν [om. P.] ἐληλυθέναι, γυναικῶν αὐτῇ μηνυσασῶν [μηνυουσῶν P.] παρ᾽ αὐτοῦ [αὐτῶ P.] ἀπεσταλμένων, φόβῳ συσχεθεῖσα πολλῷ, [ad Beryti partes secedit.] τὴν ἐσθῆτα μεταμφιασαμένη παραγίνεται εἰς τὰ μέρη Βηρυτοῦ [Βηρύτου P.] , κἀκεῖσε εὑροῦσα ναὸν εἰδώλων ᾤκησεν ἐν αὐτῷ, ἑλομένη μᾶλλον ὑπὸ δαιμόνων ἢ [ὑπὸ add. P.] θηρίων ἀναλωθῆναι ἢ εἰς τὰς χεῖρας τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς [om. P.] περιπεσεῖν. Ἔλεγεν γὰρ ὅτι· &ldquogr;δαίμονες Θεῷ δουλεύουσάν με ἀδικῆσαι οὐ δύνανται, θῆρες δὲ τὴν ἀρετήν, εἰ γνησίως [περιπεσεῖν δαίμονες γάρ φησιν οὐ μή με ἀδικήσωσι Θεῶ δουλεύουσαν θῆρες δὲ εἰ τὴν ἀρετὴν γνησίως P.] καὶ εὐλαβῶς μετέρχομαι [καὶ add. P.] , τιμήσωσιν ἴσως, ὁ δὲ ἀνήρ, εἰ χειρώσηταί με, καὶ δαιμόνων καὶ θηρίων πικρότερος ἔσται.&rdquogr; Οἰκὴσασα οὖν ἐν τῷ εἰδωλείῳ ἐξετέλει ἀπαραλείπτως τὸν κανόνα τῆς ψαλμῳδίας τὸν παραδοθέντα αὐτῇ.

[15] [Voces psalentium in solitudine] Ἐν μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν τὴν νυκτερινὴν ψαλμῳδίαν ποιουμένης αὐτῆς, ἀντέψαλλον οἱ δαίμονες μάλα προθύμως. Ἤκουεν γὰρ πολλῶν ἀνδρῶν φωνὰς ψαλλόντων, εἰς δειλίαν δὲ καταστᾶσα [καταστάσης αὐτῆς P.] καὶ τῷ σημείῳ [τὸ σημεῖον P.] τοῦ σταυροῦ ἑαυτὴν τειχίζουσα, πληρώσασα τὴν ψαλμῳδίαν διελογίζετο ἐν ἑαυτῇ λέγουσα [om. P.] ὅτι· &ldquogr;ὁ μὲν τόπος ἔρημός ἐστιν, ὁ δὲ οἶκος βέβηλος, χωρίον ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ οὐκ ἔστιν, παροδῖται [τοῖς add. P.] ὧδε οὐ παρέβαλον, πόθεν ἄρα αἱ φωναὶ αὗται [(πόθεν - αὗται) om. P.] ;&rdquogr; Ταῦτα ἔχουσα κατὰ διάνοιαν καὶ λογιζομένη [κ. λ. om. P.] , ἐξῆλθεν τοῦ εἰδωλείου κατανοῆσαι, πόθεν αἱ φωναὶ ἐκεῖναι ἐγένοντο [φωναὶ ἐγίνοντο P.] . Ὡς [hic inc. V.] δὲ οὐδένα εὗρεν ἢ εἶδεν [(ἢ εἶδεν) ἰδεῖν V.] , εἰσῆλθεν πάλιν ἔνδον τοῦ εἰδωλικοῦ ναοῦ· ὅθεν [(πάλιν-ὅθεν) om. P, V.] ἐπὶ πολλὰς [δὲ add. V.] ἡμέρας τῶν φωνῶν τούτων γινομένων, διαμείνασα ἄσιτος τρεῖς ἡμέρας παρεκάλεσε τὸν Θεὸν ἐκτενῶς φανερῶσαι αὐτῇ τὴν τούτων [τούτου P.] αἰτίαν. Ὁ δὲ κύριος καὶ Θεὸς [(κ. Θ.) ὁ ταχὺς P, V.] ταχὺς εἰς τὸ ἐπακούειν [ἀκοῦσαι P.] τῶν βοώντων πρὸς αὐτὸν νυκτὸς καὶ ἡμέρας οὐχ ὑπερέθετο δεομένης αὐτῆς [om. P.] , [daemonum esse intellegit.] ἀλλὰ ταχύνας ἐφανέρωσεν αὐτῇ [αὐτὴν V.] . Πληρωσάσης γὰρ [γοῦν P.] ἐν ἄλλῃ ἡμέρᾳ τὴν ψαλμῳδίαν [αὐτῆς add. V.] , ἤρξαντο οἱ δαίμονες τραγῳδεῖν ἀσέμνως καὶ ἀτάκτους τινὰς [τρ. ἀτάκτως καί τινας ἀσέμνους P.] καὶ αἰσχρὰς ἀπολύειν φωνάς, προσάγειν δὲ καὶ πῦρ τῇ θύρᾳ τοῦ ναοῦ. Τῆς δὲ μακαρίας συνεχῶς σφραγιζομένης καὶ ἐπιτιμώσης αὐτοῖς [αὐτῆς V.] , ἔφυγον ἐπὶ τὰ ὄρη σὺν τῷ πυρί· γνοῦσα δὲ τοῦ πονηροῦ εἶναι τὴν ἐνέργειαν, περιεβλέπετο ὧδε καὶ ὧδε [κἀκεῖσε P.] ἰδεῖν τί γεγόνασιν ἢ ποῦ ἀπέδρασαν [ἀπεδράκασι P.] , καὶ ἀναβλέψασα εἶδεν τὰ ὄρη ὡσεὶ γνόφῳ τινὶ κεκαλυμμένα.

[16] [Sitim patiens] Μετὰ δὲ ταῦτα δίψῃ πολλῇ συσχεθεῖσα [δίψει δὲ μ. τ. συσχεθεῖσα πολλῆ P, δ. δ. συσχ. μ. τ. π. V.] , ἐξελθοῦσα τοῦ εἰδωλείου ὡς ἀπὸ ὀλίγου διαστήματος καὶ εὑροῦσα [ὀλίγας add. P.] βοτάνας εὐθαλεῖς τε [om. P.] καὶ δροσεράς, λαβοῦσα τῇ χειρὶ ἐξ αὐτῶν προσέθηκε τοῖς χείλεσι καὶ τῇ γλώσσῃ πρὸς τὸ παραμυθηθῆναι τὴν δίψαν καὶ κουφισθῆναι τὴν ἄγαν ξηρότητα. [κ. αὐτὴν τῆς ξηρότητος V.] · ἀλλὰ γὰρ ὁ εὔσπλαγχνος καὶ οἰκτίρμων Κύριος τὴν τοσαύτην καρτερίαν [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] ὑπομονὴν ἑωρακώς, ἀρχαίαν θαυματουργίαν εἰργάσατο, οὐκ ἀχάριστον λαὸν ἑστιάσας, ἀλλὰ ψυχὴν ἀγαπῶσαν αὐτὸν διαθρέψας, οὐδὲ παράδοξον ὄμβρον [παραδόξω ὄμβρω V.] τὴν τοῦ μάννα ἀφθονίαν ὑετίσας [οὐδὲ πετρινὸν (πέριον V) ὕδωρ πηγάσας add. P, V.] , ἀλλ᾽ αὐτοσχέδιον τράπεζαν τὸν ἔρημον τόπον αὐτῇ δωρησάμενος· ξηροῦ γὰρ καὶ ἀνίκμου [ἀνημέρου V, ἀνίγμου P.] παντὸς τοῦ τόπου ὑπάρχοντος, [in loco arido] τόπον εὑροῦσα νοτίδος μετέχοντα [μετέχοντος V.] , Θεὸν ἐπικαλεσαμένη καὶ [αὐτὸν add. P.] συνεργὸν λαβοῦσα, προσελθοῦσα τῷ τόπῳ ὤρυξε τὴν γῆν ταῖς χερσίν [τ. χ. αὐτῆς τὴν γῆν V.] , εἶτα πονέσασα [πονήσασα P.] λίθους ὀξεῖς εὑροῦσα [ἀροῦσα P.] ὤρυττεν ἐν αὐτοῖς μικρὸν βοθύνιον [βόθυνον V.] , καὶ [om. V.] ὅσον αἱ [om. V.] ἀμφότεραι αὐτῆς χεῖρες [αἱ χ. V, χ. αὐτῆς P.] κατήρχοντο, τοσοῦτον τῆς νοτίδος ᾐσθάνετο [(τος. - ἠσθ.) om. P.] . Εὑροῦσα δὲ μικρὸν ὕδωρ ἀνεχώρησεν εἰκάσασα τὴν ὥραν τῆς ψαλμῳδίας· καὶ τῇ ἐπαύριον τὸν ὀρθρινὸν αὐτῆς κανόνα πληρώσασα, ἐξελθοῦσα εὗρεν τὸ πρὸ μιᾶς ὀρυχθὲν βοθύνιον πεπληρωμένον τοῦ ὕδατος· τότε [om. V.] κλίνασα [δὲ add. V, δὲ τὸ add. P.] γόνυ καὶ εὐχαριστήσασα τῷ δοτῆρι τῶν ἀγαθῶν, ἀναστᾶσα συνέλεξεν ὀλίγας βοτάνας, ὁ γὰρ τόπος σὺν τῷ ὕδατι καὶ ταύτας ἐκαρποφόρησεν· τὰ [γὰρ add. P.] τοῦ Θεοῦ γὰρ δωρήματα τέλεια καὶ ἀνελλιπῆ [ἀνενδεεῖ P.] ὑπάρχουσιν καὶ οὐ δέονται καιροῦ πρὸς τελείωσιν· ὅθεν [om. P, V.] ἀποπλύνασα [οὖν add. P, V.] ταύτας ἐν τῷ ὕδατι τὸ μὲν ὕδωρ ἀπέλυσεν διὰ τὸ ῥῦπος [ῥυπῶδες αὐτὸ εἶναι P.] , [miro modo recreatur.] τὰς δὲ βοτάνας λαβοῦσα εἰσῆλθεν· ἀλλὰ γὰρ ὅσον τὸ ὕδωρ διάστημα [διάστημα τὸ ὕδωρ P.] ἐκ τοῦ βοθύνου διερρεῖτο [διέρρει P, V.] , τοσοῦτον [τῶν add. P.] βοτανῶν ἡμέρων καὶ εὐμήκων ἀνεδίδου φοράν· έφ᾽ ἑκάστης οὖν [(ἐφ᾽ - οὖν) ἑκάστην γοῦν P.] ἐξερχομένη μετὰ τὸν ὄρθρον καὶ τὰς μὲν βοτάνας ἐκλεγομένη καὶ ἀποπλύνουσα, τὸ δὲ ὕδωρ ἀπολύουσα καὶ πάλιν ἀποφράσσουσα [ἀποφράττουσα P.] διὰ τὸ εὑρίσκεσθαι αὐτὸ καθαρόν, εἰς τὴν συνήθη τῆς μεταλήψεως ὥραν μετὰ τὴν τῶν λυχνικῶν ψαλμῳδιῶν [ψαλμωδίαν καὶ V, om. P.] συμπλήρωσιν ἐσθίουσα τὰς βοτάνας καὶ ἐκ [om. P, V.] τοῦ ὕδατος πίνουσα ἐδόξαζεν τὸν Θεὸν ἐπὶ πᾶσι τοῖς δωρουμένοις αὐτῇ ὑπ᾽ αὐτοῦ· ἐχορήγει οὖν αὐτῇ ὁ τόπος ἐκεῖνος [ἔκτοτε add. P.] ἐξ ἐκείνου ὥσπερ φόρον τὴν ἡμερησίαν τροφὴν πληρεστάτην.

[17] [A daemone]Ἐπὶ πολὺν δὲ τῆς μακαρίας καιρὸν κατατρυφώσης [τῆς add. P, V.] τοιαύτης τραπέζης καὶ τῇ συντόνῳ ἀσκήσει προκοπτούσης, οὐκ ἐνεγκὼν ὁ πονηρὸς δαίμων [om. P, V.] ὁρᾶν αὐτὴν εὐφραινομένην ἐν Κυρίῳ, ἄλλῃ τινὶ μηχανῇ κατ᾽ αὐτῆς ὡπλίζετο [(ἄλλη - ὡπλίζετο) ἅλλεται P.] · καὶ μετασχηματίσας ἑαυτὸν εἰς γυναῖκα εὐπρόσωπον καὶ σεμνὴν καὶ καλῶς φοροῦσαν, ἐλθὼν πρὸς τὴν ὁσίαν λέγει αὐτῇ [P, V, αὐτὴν A.] μετὰ πολλῆς τῆς [om. P.] θωπείας· &ldquogr;Τί ποιεῖς ὧδε, ὦ [om. P.] δέσποινά μου, νεωτέρα οὖσα καὶ καλὴ τῷ εἴδει σφόδρα [(τῷ - σφόδρα) om. P, V.] ; οὐκ ἔστιν ὸ τόπος οὗτος ἄξιός σου· εἰδώλων γὰρ καὶ δαιμόνων οἰκητήριόν ἐστιν· δεῦρο εἰς τὴν [κυρὰν add. V, κυρῖαν P.] Βηρυτόν, [sub formosae mulieris specie] ὅτι πόλις ἐστὶ καλὴ καὶ φιλόξενος [καλὴ καὶ φ. ἐστι P.] καὶ πάντας συγκροτοῦσα· τὰ γοῦν [γὰρ V.] ένταῦθα ἐρημία [ἔρημα P, V.] ἐστίν, ὅτι [καὶ P.] τὰ ἐπιτήδεια οὐχ εὑρίσκονται· μὴ καί τινες πολλάκις [(τ. π.) π. τ. P,] ἐλθόντες ὧδε [om. P.] ὕβριν σοι ποιήσωσιν, ἁμαρτῆσαι θέλοντες μετὰ σοῦ.&rdquogr; Πρὸς ταῦτα ἡ μακαρία ἀγνοοῦσα [γνοῦσα V, ἀγνωοῦσα ἡ μακαρία P.] ὅτι ὁ πειράζων ἐστίν, ἀποκριθεῖσα εἶπεν· &ldquogr;Λάχανον [λάχανα P.] ἔχω, ὕδωρ ἔχω, τοῦ δεσπότου μου [om. P.] Χριστοῦ τὴν [om. P.] ἀφθονίαν [μοι add. P.] δωρησαμένου, ἀρκοῦμαι πρὸς [om. P, V.] τούτοις καὶ [om. P.] οὐδὲν ἄλλο ἐπιζητῶ.&rdquogr; Ταῦτα ἀκούσας ὁ δαίμων ἀνεχώρησεν εἰπών· &ldquogr;Ἐγὼ μὲν ὃ οἶδα συμφέρειν [συμφέρον P.] σοι συμβουλεύω φειδόμενός [φειδομένη P.] σου, καὶ [(συμβουλεύω - καὶ) om. V.] συμβουλεύων [συμβουλεύουσα P.] δὲ οὐκ ἀποστήσομαι· λοιπὸν σόν ἐστιν τὸ δοκιμάσαι καὶ πρᾶξαι τὸ καλόν·&rdquogr; καὶ μετ᾽ ὀλίγας ἡμέρας πάλιν ἐλθὼν [ὁ πονηρὸς add. P.] ἐν τῷ αὐτῷ σχήματι λέγει αὐτῇ· &ldquogr;Φείδομαί σου, [tentatur;] δέσποινά μου, ὄντως καὶ συμπάσχω τῇ νεότητί σου καὶ μεριμνῶ καὶ φροντίζω, μήπως τὸ τοιοῦτον κάλλος καὶ ἡ τοιαύτη εὐπρέπεια μαρανθεῖσα ὑπὸ τῆς τοῦ τόπου σκυθρωπότητος ἀπόληται· διό, παρακαλῶ, ἀνάσχου μοι συμβουλευούσῃ [P, V, συμβουλευούσης A.] σοι τὰ δέοντα καὶ δεῦρο εἰς τὴν κυρίαν [κυράν V.] μου Βηρυτὸν [δεῦρο ἐν Βηρυτῶ P.] καὶ εὑρίσκεται καὶ ὁσπῆτιν [ὀσπίτιον P, ὀσπίτην V.] ἄξιόν σου [σοι P.] , καὶ πάντα τὰ εἰς τὴν ἀπόκρισιν καὶ ὑπηρεσίαν σου ἐπιτήδεια [om. P, V.] .” Ἡ δὲ καὶ [om. P.] πρὸς ταῦτα ἐν πολλῇ σοφίᾳ καὶ συνέσει εἰποῦσα [αὐτῶ add, V, εἶπεν αὐτῶ P.] ὅτι [om. P.] “οὐ τὸ κάλλος τοῦ σώματος ἐμοὶ περισπούδαστον ἀλλὰ τὸ τῆς ψυχῆς, καὶ εἰ [διὸ εἰ καὶ P.] τὴν ἔξωθεν εὐπρέπειαν μαράνω [μαραίνω V, ἀλλὰ add. P.] , τὴν ἔσωθεν ἀνακαινίζω [καὶ add. P.] ,” ἀπεδίωζεν αὐτὴν κατῃσχυμμένην [αὐτὸν κατησχυμμένον P, V.] .

[18] [dein vetulae formam induens,]Ὅμως οὐκ ἀπέστη ὁ κακομήχανος οὐδὲ οὕτως, πειράζων αὐτή· ἀλλ᾽ ὀλίγιον χρόνον ἐπισχών, σχῆμα γραΐδος ἀναλαβών τινος συρφετῆς [σορφετῆς corr. V, τινὸς add. P.] καὶ δυσειδοῦς καὶ ὀφθαλμοὺς πῦρ ἀποβάλλοντας ἐχούσης ἐπιρρίπτει ἑαυτήν [αὐτῆ P, V.] , θρασέως ἀπειλῶν τε καὶ φοβῶν καὶ φθεγγόμενος ἄτοπά τινα καὶ τῆς προαιρέσεως αὐτοῦ ἄξια. Ὡς δὲ οὐκ ἀπεκρίνατο αὐτῷ οὐδὲν [om. P.] τὸ σύνολον διὰ τὴν τῶν λόγων αὐτοῦ ἀταξίαν, πλέον ἐκμανεὶς [ἐμμανεὶς P.] τῇ ὀργῇ καὶ [om. P.] ἐξαφθεὶς τῷ [om. V.] θυμῷ [om. V.] λέγει αὐτῇ· &ldquogr;Τοσούτους λόγους ἀφῆκα πρὸς σὲ τοῖα καὶ περὶ τοῖα καὶ οὐδὲν ἀποκρίνῃ μοι;&rdquogr; Εἶτα [καὶ add. V.] τῆς μακαρίας συνήθως τῷ σταυρῷ τειχιζούσης ἑαυτήν, τὰς χεῖρας τῇ κεφαλῇ [τῆς κεφαλῆς V.] ἐπιθεὶς καὶ τοῖς ὀδοῦσιν αὐτοῦ [αὐτὰς P, V.] κατεσθίων τε [om. P.] καὶ σπαράττων [σπαράσσων P.] , κράζων μεγάλῃ τῇ φωνῇ ἔλεγεν οὕτως· &ldquogr;Ὁ βίᾳ [(ὁ. β.) om. P, V.] πολλοὺς νικήσας καὶ πολλῶν περιγενόμενος, σὲ οὐκ ἔχω ἡττῆσαι; ἀνάμεινόν με μικρόν· κἂν γὰρ [με καὶ γὰρ κἀν V, με κἀν P.] ἐν τῇ [om. P.] νεότητί σου μὴ δυνηθῶ σοι ἀπατῆσαι, [minas ei daemon intentat.] ἐν τῷ γήρει [(σοι - γήρει) ἐν τῶ γήρα P, V.] σου τὰ πάντων δεινότερα ἐπάξω σοι [(ἐπ. ς.) σοι ἐπ. P.] · καὶ νῦν δὲ οὐ μή μου τὰς χεῖρας διαφύγῃς [ἐκφύγεις P.] , ἀλλὰ καὶ τὴν Βηρυτὸν [Βηρυτῶν P.] ἐπεγερῶ σοι καὶ μάλιστα τοὺς τῷ τόπῳ χαίροντας τούτῳ [om. P, V.] καὶ τῇ τῶν εἰδώλων λατρείᾳ δεδουλωμένους καὶ διώξω [διώξω prius διώξε P.] σε ἐξ ὅλης τῆς περιχώρου ταύτης.&rdquogr; Ταῦτα καὶ τὰ τούτοις ὅμοια [(καὶ - ὅμοια) om. P, V.] εἰπὼν ὁ πονηρὸς ἀφανὴς ἐγένετο· καὶ ἕως τούτου [(ἕως τ.) ἕως τοσούτου P.] ὁ κακόβουλος παρηνώχλησεν αὐτῇ [καὶ add. P.] , μὴ εὑρὼν δὲ [καὶ add. P.] ἀπατῆσαι αὐτὴν τὸ [om. P.] σύνολον [om. P.] , οὐκ [οὐκέτι P, V.] ἐτόλμησεν ὀφθαλμοφανῶς παρενοχλῆσαι [ὀχλῆσαι P, V.] αὐτήν. Ἡ γὰρ τοῦ Θεοῦ χάρις ἐσκέπασεν αὐτήν· ὅθεν [καὶ P, V.] μετὰ τοὺς τοιούτους [om. P, V.] πειρασμοὺς χαρὰ αὐτὴν εἶχεν καὶ τὴν τῶν δαιμόνων ἐπιβουλὴν ὀπτασία ἀγαθὴ διεδέξατο· τὰς γὰρ ἐπιλυχνίους εὐχὰς ποιουμένης [ποιωμένης P.] ἐπέστησαν αὐτῇ ἄνδρες τρεῖς [τρες ἄνδρες P, V.] · [Matrona visione recreatur.] εἴτε δὲ ἄνδρες ἦσαν [ὄντως P.] εἴτε ἄγγελοι, οὐδὲ [οὔτε P.] τότε ἔγνω οὐδὲ [οὔτε P.] μετὰ ταῦτα ἀπήγγειλεν [hic fol. deest in P.] , εἰ καὶ μάλιστα τὸ μὴ οἴεσθαι θείαν εἶναι τὴν ἐπίσκεψιν ἀνόσιόν ἐστι καὶ παντάπασι χριστιανῶν ἀλλότριον. Εἴωθεν γὰρ ὁ Θεὸς συγκατιὼν τῇ ἀσθενείᾳ ἡμῶν σχηματίζειν πρὸς τὸ λυσιτελοῦν τὰς τῶν ἀσωμάτων [νοητὰς add. V.] ὀπτασίας εἰς ἐνσώμους ἀνθρώπους. Ψαλλούσης οὖν αὐτῆς, εἰσελθόντες ἔκλιναν γόνυ κατ᾽ ὄπισθεν αὐτῆς ἐπὶ πολλὰς τὰς ὥρας. Τῆς δὲ μακαρίας δειλιώσης καὶ τοῦ ψάλλειν μὴ ἀφισταμένης, ἀλλὰ [om. V.] ὧδε καὶ ὧδε τοὺς ὀφθαλμοὺς διανευούσης καὶ [om. V.] τὸ δρώμενον παρ᾽ αὐτῶν μαθεῖν βουλομένης [βουλ. μαθεῖν V,] , οὐ μὴν περιστρεφομένης, καὶ τὴν ψαλμῳδίαν τῶν λυχνικῶν ἀναλαβούσης, ἀναστάντες οἱ ἄνδρες ἀπὸ τῆς εὐχῆς [καὶ add. V.] , εἰρηκότες αὐτῇ· &ldquogr;Εὔχου ὑπὲρ ἡμῶν, δούλη Χριστοῦ&rdquogr; ἕως τρίτου, ἀνεχώρησαν καὶ ἀφανεῖς ἐγένοντο.

[19] [Cum aliis feminis gentilibus]Ὅμως ἐξ ἐκείνου [ἐξ ἐκ. om. V.] ἀκουστὸν ἐγένετο τὰ περὶ αὐτῆς ἐν τῇ Βηρυτῷ καὶ πολλοὶ ἐξήρχοντο πρὸς αὐτήν, ἄνδρες τε καὶ γυναῖκες, καὶ μάλιστα τῶν ἐπισήμων γυναικῶν· διέδραμεν γὰρ ἐν ὀλίγαις ἡμέραις ἡ περὶ αὐτῆς φήμη πανταχοῦ [πανταχόσε V.] . Καὶ πάντες ἔλεγον ὅτι τοὺς ἐν τῷ ναῷ δαίμονας ἡ πολιτεία αὐτῆς ἡ ἀγγελικὴ καὶ ἡ ἁγνεία ἡ λαμπρὰ μετανάστας [om. V.] καὶ [om. V.] φυγάδας κατέστησεν· πολλῶν οὖν συντρεχόντων θεάσασθαι αὐτὴν [om. V.] καὶ εὐλογηθῆναι παρ᾽ αὐτῆς, συνεξῆλθεν αὐτοῖς καὶ μία τις γυνὴ [γυνή τις V.] ἔχουσα θυγατέρα [θυγατέραν A.] ὀνόματι Σωφρόνη [Σωφροσύνη V hic et deinceps.] · [Sophronen,] αὕτη τοίνυν [om. V.] ἡ Σωφρόνη ἰδοῦσα τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [om. V.] καὶ [om. V.] κατανυγεῖσα, οὐκέτι ἠνέσχετο [αὕτη add. V.] οὔτε τὴν μακαρίαν [Ματρώναν add. V.] καταλεῖψαι οὔτε τῇ μητρὶ αὐτῆς [om. V.] ἀκολουθῆσαι, εἰποῦσα ὅτι &ldquogr;ἀπὸ τοῦ νῦν αὕτη μου ἡ ἁγία καὶ μήτηρ ἐστὶ καὶ πατήρ·&rdquogr; τῆς δὲ μητρὸς αὐτῆς [om. V.] πολλὰ ποιούσης καὶ βιαζομένης, [fidem edocet] ἵνα κἂν τοὺς ἰδίους [τοῖς ἰδίοις V.] συντάξηται πρότερον, οὐδ᾽ ὅλως [οὐχ V.] εἵλετο ἀπελθεῖν· ἐκ ταύτης οὖν τῆς προφάσεως [om. V.] καὶ ἄλλαι θυγατέρες ἑλλήνων ἐκολλήθησαν τῇ μακαρίᾳ Ματρώνῃ [om. V.] · αἵτινες ἀπελθοῦσαι πρὸς αὐτὴν προσέπεσον [προσέπεσαν V.] τοῖς γόνασιν αὐτῆς κλαίουσαι καὶ λέγουσαι· &ldquogr;Ῥῦσαι ἡμᾶς, ἁγία μήτηρ, τῆς ματαιότητος τῶν εἰδώλων καὶ τῆς πλάνης τῶν δαιμόνων καὶ [om. V.] προσάγαγε ἡμᾶς τῷ ὑπὸ σοῦ θεραπευομένῳ Θεῷ.&rdquogr; Ἃς δεξαμένη ἡ μακαρία καὶ πρῶτον μὲν τὰ ἤθη αὐτῶν τὰ σωματικὰ ἐξομαλίσασα, ἔπειτα δὲ καὶ τοὺς τῆς ψυχῆς λογισμοὺς ἐπιρρώσασα καὶ πρὸς τὴν τοῖς χριστιανοῖς ἀποκειμένην ἐλπίδα εὐτρεπίσασα ἐπὶ πολλὰς ἡμέρας, ἐποίησεν τελειωθῆναι διὰ χρίσματος καὶ βαπτίσματος μυστικοῦ· καὶ σὺν τῇ πρώτῃ εἶχε καὶ αὐτὰς γράμματα [δὲ add. V.] διδάσκουσα καὶ πᾶσαν γραφὴν ἐπιστένουσα [ita A, V.] καὶ [om. V.] μάλιστα [γὰρ add. V.] τὴν τοῦ μακαρίου Δαυῒδ, [et baptizari curat.] ἐποίησεν αὐτὰς τέκνα Θεοῦ γενέσθαι [(ἐποίησεν-γενέσθαι) om. V.] .

[20] [Virginem quandam] Ταῦτα τοίνυν ἀκούσασα καὶ ἄλλη τις παρθένος, καὶ αὐτὴ οὖσα ἑλληνίς, ἐπεθύμει ἰδεῖν [ἰδέσθαι V.] τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [om. V.] καὶ κολληθῆναι αὐτῇ. Τῶν δὲ προσηκόντων αὐτῇ τότε τὰς συνήθεις σπονδὰς [om. V.] τῶν ματαίων εἰδώλων [σπονδῶν V,] ἐπιτελούντων, αὐτὴν μὲν κατέλιπον ἐν τῷ οἴκῳ, σεμίδαλιν καὶ οἶνον καὶ ἄλλα, ὅσα ἦσαν ἑτοιμάσαντες τοῖς δαίμοσι, λαβοῦσαν [V, λαβοῦσα A.] συμφθάσαι αὐτοῖς [αὐτοὺς V.] , αὐτοὶ δὲ προλαβόντες προετέλουν τοῖς ματαίοις, ἀναμένοντες τὴν παρθένον · καιροῦ δὲ λαβομένη εὐκαίρου ἡ νεᾶνις τὸν μὲν [om. V.] οἶνον καὶ τὴν σεμίδαλιν καὶ τὰ λοιπὰ πάντα [om. V.] διέδωκε [hic pergit P.] τοῖς [om. P.] πένησι, [quae, relictis idolis] βέλτιον κρίνασα χορτασθῆναι πεινῶντας πτωχοὺς ἢ θεραπευθῆναι κωφὰ [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] ἀναίσθητα εἴδωλα· αὕτη δὲ εὑροῦσα γυναῖκας ἀπερχομένας πρὸς τὴν μακαρίαν, ἠκολούθησεν αὐταῖς· ἀγνοοῦντες δὲ τὸ δρώμενον παρὰ [ὑπὸ P, V.] τῆς κόρης, οἱ τὰ βδελύγματα σεβόμενοι [προσκυνοῦντες P.] ἀνέμενον αὐτήν [P, V, αὐτῆ A.] · πολλῆς δὲ ὥρας διαδραμούσης καὶ μὴ ἀπελθούσης [αὐτῆς add. P.] , ὑποστρέψαντες ἐζήτουν αὐτήν· μαθόντες δὲ ἐκ τῶν παρατυχόντων [δὲ παρὰ τῶν τυχόντων P, δὲ οἷ παρατυχόντες V.] τὸ ὑπ᾽ αὐτῆς γεγενημένον καὶ ὅτι πρὸς τὴν ἐν τῷ ναῷ χριστιανὴν ἀπῆλθεν, [Matronae adhaeserat] δρομαῖοι κατεδίωκον αὐτήν· καὶ δὴ αὐτῆς εἰσελθούσης πρὸς τὴν ὁσίαν, αὐτοὶ τῇ θύρᾳ ἐπέστησαν τοῦ ναοῦ καὶ ἑωρακότες αὐτὴν πρὸς τοῖς ἶχνεσι τῆς μακαρίας ἐρριμμένην καὶ ἱκετεύουσαν αὐτὴν προσδεχθῆναι παρ᾽ αὐτῆς, ὡς καὶ ἄλλαι [ὡς αἱ ἄλλαι V, ὡς τὰς ἄλλας P.] προσεδέχθησαν [om. P, V.] , προσεκαλοῦντο αὐτὴν ἀπειλούμενοι [ἐπαπειλούμενοι P.] τὰ πάνδεινα, &ldquogr;δεῦρο&rdquogr; ἔξω λέγοντες, &ldquogr;ἀνοσία, μὴ καὶ σὲ καὶ τὸν ναὸν τὸν νῦν βεβηλωθέντα καὶ τὴν διδάσκαλόν σου πυρὶ ἀναλώσωμεν· τίς σοι ὑπέθετο τὸ μάταιον [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] παράνομον τοῦτο [τοῦτο τὸ π. P.] δρᾶσαι; [cum clamoribus et minis] τί τὸ φῶς καταλιποῦσα πρὸς [εἰς P.] τὸ σκότος ηὐτομόλησας; τί τοσαύτην ὀργὴν ἐξῆψας καθ᾽ ἡμῶν; οὐ δέδιας [δειλιᾶς P.] , ἀθλία; οὐ φρίττεις τοσαύτην ἀνομίαν ἐργασαμένη; οὐκ ἐνθυμῇ ὅτι ἐξουσίαν ἔχουσιν οἱ θεοὶ καὶ σὲ πατάξαι καὶ τὴν ἐπελθοῦσάν [ἀναπειθοῦσαν P, πενθοῦσαν V.] σε διδάσκαλον; οὐ λογίζῃ οἷον [ποῖον P.] διεπράξω κακόν, πτωχοὺς ἀθλίους καὶ δυστυχεῖς προτιμήσασα τῶν μεγίστων καὶ ἐνδόξων [ἐνδ. καὶ μεγ. P.] θεῶν; Φύγε τὴν ἀσέβειαν, ἀπόθου τὴν ἄνοιαν [ἀνομίαν P.] , ἀνάλαβε λογισμὸν βεβηκότα καὶ ἔμφρονα κατάλιπε τὴν ἀθλίαν διδάσκαλον καὶ τὸ πενθικὸν [πένθημον P, V.] αὐτῆς σχῆμα. Οὗ γὰρ ἦν ἀξία, τούτου καὶ ἔτυχεν· ἔξελθε, ἔξελθε [om. P, V.] ἐκεῖθεν, μὴ τάφος ἀπωλείας ὁ τόπος τῆς σωτηρίας γένηταί σοί οὐ μνησικακοῦμέν σοι, ἀθλία, μόνον [μὴ add. P.] ἀπόστηθι· δυσωποῦμεν δὲ [om. P.] οὓς παρώργισας, μόνον μὴ ἀπομείνῃς αὐτόθι.&rdquogr; [repetunt gentiles;] Ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα λέγοντες καὶ τῇ μὲν παρθένῳ ὑπισχνούμενοι πολλὰ καὶ κολακεύοντες ὑπὲρ [τὰ add. P, V.] πολλά, τῇ δὲ ἁγίᾳ ἐπαπειλούμενοι καὶ ὀνειδίζοντες [αυτὴν add. V.] ἀνεχώρησαν, ὑποσχόμενοι ἐπὶ τὴν αὔριον καίειν καὶ [om. P, V.] τὸν ναὸν καὶ αὐτάς· ὅθεν [om. P, V.] οὐδὲν [μέντοι add. P, V.] ἄλλο ἤκουσαν οἱ ἄθεοι παρὰ τῆς μακαρίας [ἁγίας P.] Ματρώνης, εἰ μὴ ὅτι· &ldquogr;Αὕτη δούλη ἐστὶ τοῦ Θεοῦ [οὐ add. P.] τῶν θεῶν ὑμῶν. Ὁ γὰρ Θεὸς ἡμῶν θεός ἐστιν [καὶ add. P.] ἰσχυρός, κτίστης οὐρανοῦ καὶ γῆς, οἱ δὲ ὑμῶν θεοὶ βδελύγματά εἰσιν, ἔργα χειρῶν ἀνθρώπων, γινόμενοι καὶ ἀπογινόμενοι, σηπόμενοι καὶ φθειρόμενοι [(σηπ. καὶ φθ.) om. P.] καὶ τέλος πυρὶ χρησιμεύοντες.&rdquogr;

[21] [quos puella sequi recusat.] Ἔρριπτο δὲ ἡ κόρη πρὸς τοῖς ποσὶν αὐτῆς καὶ μετὰ τὸ ἀναχωρῆσαι τοὺς ἀσεβεῖς παρεκάλει καὶ ἱκέτευεν [παρακαλοῦσα (αὺτὴν add. P) καὶ ἱκετεύουσα V, P.] &ldquogr;δέξαι με, λέγουσα, δούλη Χριστοῦ, δέξαι με [τὴν ἀπολλυμένην δέξαι P.] τὴν ἀπεγνωσμένην, τὴν πεπλανημένην, τὴν μέχρι τοῦ παρόντος δουλεύουσαν [δουλεύσασαν P.] τοῖς ματαίοις, τὴν ἀγνοήσασαν τὸν Θεὸν καὶ [τὸν V.] σωτῆρα αὐτῆς [ἑαυτῆς P.] καὶ ἀκολουθήσασαν τῷ ἐχθρῷ καὶ ὀλετῆρι αὐτῆς [(καὶ ἀκολ.-αὐτῆς) om. P.] , σύναψόν με ταῖς σὺν σοὶ οὖσι καὶ [ταῖς ἐν σοὶ οὔσαις P, τοῖς σὺν σοὶ οὐσιν V.] προσάγαγέ με τῷ Χριστῷ σου· ὑπόδειξόν μοι τὴν ὁδὸν τῆς ζωῆς καὶ ὁδήγησόν με ἐν αὐτῇ [om. V.] ἀσφαλῶς· ναὶ δέομαί σου, δούλη Χριστοῦ [(ναὶ-Χριστοῦ) om. P, V.] , μὴ κληθῶ [κριθῶ P.] ἀναξία σου [δούλη add. P, δούλη Χριστοῦ add. V.] μηδὲ [μὴ P, V.] ξενωθῶ τῆς ἀγέλης σου, μῆτερ ἁγία.&rdquogr; Ταῦτα καὶ τὰ τούτοις ὅμοια [(καὶ-ὅμοια) om. V, δὲ P.] λέγουσα ἡ παρθένος καὶ εἰς δάκρυα κινήσασα τὴν [τε add. P.] μακαρίαν Ματρῶναν [Ματρώνα ita P, om. V.] καὶ τὰς συνελθούσας αὐτῇ ἐλευθέρας, νουθετήσασα αὐτὴν ἐπὶ [νουθετηθεῖσαι ὑπ᾽ αὐτῆς ὑπὸ P,] πολλὰς τὰς ὥρας καὶ εἰποῦσα [ἀκούσασα P.] · &ldquogr;Θάρσει, τέκνον, φιλάνθρωπός ἐστιν ὁ Θεὸς ἡμῶν καὶ [om. P.] δέχεταί σε μετανοοῦσαν γνησίως·&rdquogr; ἀνέστησεν αὐτὴν [ἀνεστάτη ὑπ᾽ αὐτῆς P.] καὶ εὐθέως [ἡμῖν V.] λαβοῦσα αὐτὴν καὶ τὰς [ἄλλας add. P.] ἀδελφάς, ἐξῆλθεν ἀπὸ [om. P.] του ναοῦ εἰποῦσα ταῖς ἐλευθέραις· &ldquogr; Ἀναμείνατε ὧδε, [Matrona minas contemnit;] παρακαλῶ, ἕως τοῦ ἐλθεῖν ἡμᾶς.&rdquogr; Καὶ συναγαγοῦσα [ἐξ αὐτοῦ τοῦ τόπου add. P.] πλῆθος βοτανῆν ξηρῶν ἐπανῆλθεν καὶ ποιήσασα ἐξ αὐτῶν τρία φορτία, λέγει ταῖς ἐλευθέραις· &ldquogr;Ἔχετε παῖδας δυναμένους [δυναμένας A.] μοι ποιῆσαι [(μ. π.) π. μ. P, V.] ἀπόκρισιν;&rdquogr; τῶν δὲ εἰρηκυιῶν [εἰπουσῶν P, εἰρηκουσῶν V.] ὅτι εἰσίν, προσκαλεσαμένη τρεῖς ἐκ τῶν συνόντων αὐταῖς, λέγει αὐτοῖς· &ldquogr;Ἀπέλθετε [ἀπέλθατε P, V.] , παρακαλῶ, εἰς τὴν πόλιν καὶ εἶπατε τοῖς ἀθέοις, τοῖς πρὸ βραχέος ἀπειλήσασιν ἡμῖν [V. ὑμῖν P, A.] ὅτι &ldquogr;ἐδήλωσεν ὑμῖν [ἡμῖν V.] ἡ χριστιανή ἵνα μὴ κοπωθῆτε βαστάζοντες τὰ ξύλα ἀπὸ τῆς πόλεως. Ἤδη γὰρ [om. P.] ἐγὼ ἡτοίμασα ὑμῖν βοτάνας ξηράς, εὑρίσκετε δὲ καὶ πῦρ. Μηδ᾽ ὅλως οὖν ὑπέρθεσθε [(μηδ᾽-ὑπ.) ἀλλὰ μηδὲν ὑπερθῆσθε P.] · ἀναμένω γὰρ ὑμᾶς· εἰ δὲ καὶ ἄλλου τινὸς [ἆλλότι P.] χρεία ἐστὶν [om. V.] εὐτρεπισθῆναι, προδηλώσατέ μοι κἀγὼ εὐτρεπίζω· σπουδάζω γὰρ ἐν πᾶσιν ἀθλίβους [ἀθλίπτους P, V.] ὑμᾶς φυλάξαι [ποιῆσαι P.] , μόνον μὴ ἀμελήσητε [μελλήσητε P.] .” Ἀπελθόντες οὖν οἱ παῖδες ἐν τῇ πόλει [(έν τῇ πόλει) om. P, V.] , εἶπον [εἶπαν V.] τοῖς ἕλλησι τὴν ἀπόκρισιν τῆς [om. P, V.] ἁγίας [om. P, V.] . Οἱ δὲ ἀκούσαντες καὶ [om. P.] θαυμάσαντες [om. P.] τὸ σταθερὸν [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] ἀκατάπληκτον τῆς ψυχῆς αὐτῆς [om. P, V.] καὶ τὸ γενναῖον τοῦ φρονήματος καὶ τὸ σοφὸν τῆς ἐπινοίας, οὔτε τι ἀντεδήλωσαν οὔτε τι [om. P, V.] ἐπιστρέψαι [ὑτοστρέψαι P, ἐπιτρέψαι V.] ἐτόλμησαν.

[22] [presbytero, diacono et diaconissae] Ἀπελθόντων [ἐλθόντων P, ἐξελθόντων V.] οὖν [δε V.] τῶν παίδων καὶ μηδὲν ἀπαγγειλάντων, λέγει ἡ μακαρία ταῖς ἐλευθέραις· &ldquogr;Παρακαλῶ ὑμᾶς, λαλήσατε [κελεύσατε λαλῆσαι P, V.] τῷ θεοφιλεστάτῳ ἐπισκόπῳ, ἵνα πέμψῃ μοι ἕνα πρεσβύτερον καὶ ἕνα διάκονον καὶ μίαν διακόνισσαν.&rdquogr; Αἱ δὲ σπουδαίως ἐλθοῦσαι [εἰσελθοῦσαι P.] εἰς τὴν πόλιν καὶ γενόμεναι εἰς τὴν ἐκκλησίαν, διηγήσαντο πάντα τῷ λαῷ [τὸν λαὸν V.] · ἐμήνυσαν δὲ καὶ τῷ ἐπισκόπῳ τοῦτο αὐτό· καὶ πᾶσα ἡ πόλις ἐθρυλεῖτο [(καὶ-ἐθρυλεῖτο) om. P.] , ὅτι ἡ χριστιανὴ ἡ ἐν τῷ ναῷ οἰκοῦσα [ἀσκοῦσα V.] ἕλληνας ἐπέστρεψεν καὶ πολλοὺς δὲ καὶ ἑτέρους [(κ. ἕτ.) om. P, V.] ἐπιστρέφει καὶ [om. P.] πᾶς [δὲ add. P.] ὁ ὁρῶν αὐτὴν κατανύγεται καὶ ἐπιγινώσκει τὸν Θεόν. Παραχρῆμα οὖν ὁ μὲν ἐπίσκοπος ἀπέστειλεν τοὺς κληρικοὺς καθὼς ἐμήνυσεν [ἐδήλωσεν P, V,] , ἡ δὲ πόλις σχεδὸν καὶ πᾶσαι αἱ ἐλεύθεραι αἱ μὲν μετὰ βαστερνίων [βαστερίνων V.] , αἱ δὲ μετὰ δίφρων, αἱ δὲ καὶ πεζεύουσαι ἐξήρχοντο πρὸς αὐτὴν καὶ ὁρῶντες [ὁρῶσαι P.] αὐτὴν πολλὴν [μὲν add. V.] ὠφέλειαν ἐκτῶντο καὶ κατανύξεως πλήρης ἐγίνοντο καὶ [ὄντως add. P, V.] ἐπιγνώσεως Θεοῦ σπινθῆρα ὄντως [om. hic P, V.] ἐδέχοντο. Τίς γὰρ ὁρῶν τὸ τίμιον [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] ἱεροπρεπρὲς [θεοπρεπὲς P.] ἐκεῖνο σχῆμα καὶ [τὴν P, V.] κατατετηγμένην ὄψιν καὶ — ἵνα συνελὼν εἴπω — τὸ νενεκρωμένον αὐτῆς σῶμα οὐ κατενύγετο καὶ πάσης ὠφελείας ἐπληροῦτο καὶ ἄλλος ἐξ ἄλλου ἐγίνετο; ὅθεν [om. P, V.] πάντες [οὗν add. P, V.] οἰκοδομούμενοι καὶ δοξάζοντες τὸν Θεὸν ἐπὶ τοῖς γινομένοις δι᾽ αὐτῆς [δι᾽ αὐτῆς γενομένοις P, V.] θαυμασίοις, ὑπέστρεφον ἐν τῇ πόλει μετὰ χαρᾶς μεγάλης [(ἐν-μεγάλης) om. P, V.] .

[23] [puellam baptizandam tradit;] Ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα [(ἡ-Ματρ.) om. P, V.] λαβοῦσα [δὲ ἡ μακαρία add. P, V.] τὴν ἐπιστρέψασαν παρθένον, δίδωσι χεῖρα πρὸς χεῖρα τῷ [τε add. P.] πρεσβυτέρῳ καὶ τῷ διακόνῳ καὶ τῇ [om. V.] διακοvίσσῃ, εἰποῦσα αὐτοῖς· &ldquogr;Παρακαλῶ τὴν ἁγιωσύνην ὑμῶν, λάβετε αὐτὴν [ταύτην P, V.] τὴν ταπεινὴν διὰ τὸ νῦν αὐτὴν ἀποστραφῆναι [ἐπιστραφῆναι P, V.] ἀπὸ τῆς πλάνης τῶν εἰδώλων καὶ κατηχήσαντες καὶ φωτίσαντες αὐτὴν πάλιν ἀγάγετέ μοι ἐνθάδε [om. P, V.] .” Καὶ δὴ παραλαβόντες αὐτὴν οἱ κληρικοὶ ἤγαγον εἰς τὴν ἐκκλησίαν καὶ κατὰ τὸ ἔθος τῶν χριστιανῶν κατηχήσαντες αὐτὴν [(κατὰ-αὐτὴν) διὰ πάντων τελειώσαντες P, V, αὐτὴν add. V.] καὶ βαπτίσαντες ἀπήγαγον τῇ διδασκάλῳ τὴν μαθήτριαν· καὶ ἦν σὺν αὐτῇ μετὰ τῶν ἄλλων [τ. π. α. παρθένων V.] παρθένων τῶν πρὸ αὐτῆς [τ. π. α. παρθένων V.] , διὰ πάσης παιδείας πνευματικῆς ἀγομένη· ἐπωνόμασεν δὲ ἡ [om. P.] μακαρία [om. P.] τὸ ὄνομα αὐτῆς Εὐχήν· προσετέθησαν δὲ [αὐταῖς add. P, ταύταις add. V.] καὶ ἄλλαι τινές, ὡς εἶναι τὰς πάσας ὀκτώ. [octo socias congregat;] Πολλοὶ δὲ [πολλαὶ γὰρ P, πολλοὶ γὰρ V.] τῷ καιρῷ ἐκείνῳ ἐκ μόνης τῆς θέας τῆς μακαρίας ὠφεληθέντες [ὠφεληθεῖσαι P.] καὶ [om. P, V.] πόθῳ θείῳ τρωθέντες [τρωθεῖσαι P.] , τοῦ ἀμείνονος βίου ἐγίνοντο [ἐγένοντο P, V.] · ἦν γὰρ τῆς μακαρίας ἐκείνης καὶ ὄντως Θεοῦ δούλης καὶ τὸ σχῆμα αἰδέσιμον καὶ ὁ λόγος εὐπρόσιτος καὶ ἡ συντυχία ὠφέλιμος καὶ ἡ πρὸς ὀλίγον συνδιαγωγὴ καταθύμιος [καταθυμία P, V.] καὶ — ἁπλῶς εἰπεῖν — καὶ ὁρωμένη ἀκόρεστος ἦν καὶ νοουμένη ἐπιθυμητή. Πολλοὶ [πολλαὶ P.] οὖν κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν συντυγχάνοντες [συντυγχάνουσαι P.] αὐτῇ [αὐτῆς V.] ἐδυσχέραινον ἀναχωροῦντες [ἀναχωρῆσαι ἀπ᾽ P.] αὐτῆς, ζημίαν ἡγούμενοι τὸ κἂν πρὸς ὀλίγον στερηθῆναι τῆς αἰδεσίμου αὐτῆς συντυχίας.

[24] [alio migrandi consilium init] Οὕτως δὲ εὐσεβῶς καὶ ἐντίμως [(δὲ-ἐντίμως) om. P, V.] ζῶσα ἡ μακαρία Ματρῶνα [om. P, V.] καὶ ἐνώπιον ἀγγέλων [om. P, V.] Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων εὐοδουμένη, ἐδεδίει καὶ τὸν ἄνδρα, μήπως διὰ τῆς φήμης κἀκεῖσε καταδιώξῃ αὐτήν. Ἐπεθύμει δὲ καὶ τὸν ἡγούμενον αὐτῆς τὸν μακάριον Βασιανὸν ἰδεῖν [θεάσασθαι P.] · καὶ μεταξὺ τῶν δύο λογισμῶν πολιορκουμένη ἐλογίζετο ἢ τὴν Ἀλεξάνδρειαν οἰκῆσαι ἢ τὴν Ἀντιόχειαν, ἵνα κἂν οὕτω δυνηθείη [δυνηθῆ P.] διαλαθεῖν [λαθεῖν P, V.] τὸν ἄνδρα· ἐν Κωνσταντινουπόλει γὰρ [δὲ P.] ἐπεθύμει μὲν [om. P.] οἰκῆσαι καὶ διὰ τὸν ἡγούμενον καὶ διὰ τὸ [(τὸ-διὰ) om. P.] εἶναι ἐγγὺς μεθ᾽ [om. P, V.] ὧν ἐμόνασεν ἀδελφῶν, οὐ συνετίθετο δὲ ἑαυτήν [ἐν ἑαυτῆ P, ἑαυτῆ V.] , ἐνθυμουμένη πάλιν τὸν ἄνδρα· &ldquogr;Εἰ γάρ, φησί, τὴν Ἔμεσαν καὶ τὰ Ἱεροσόλυμα καὶ τὸ ὄρος τὸ [τοῦ P.] Σινᾶ καταλαβοῦσαν οὐκ ὤκνησεν καταδιῶξαί με, ἐν Κωνσταντινουπόλει γενομένην, ἐὰν ἀκούσῃ περὶ ἐμοῦ, οὐ πολλῷ μᾶλλον καταδιώξει [καὶ διώξει P, V.] καὶ τὰ [μυρία add. P, V.] δεινὰ διαπράξεται;&rdquogr; ὅθεν [om. P, V.] ἐν τούτοις [οὖν add. V.] οὖσα ἡ μακαρία ἐδέετο τοῦ Θεοῦ ἐκτενῶς ἀποκαλύψαι αὐτῇ τὰ συμφέροντα· εἴ τι γὰρ δυσχερὲς αὐτῇ ἢ [αὐτὴ δυσχ. ἦν. P.] ἐν πράγμασι ἢ ἐν λογισμοῖς ἀπήντα [ἃπαντα P.] , τῷ Θεῷ αὐτὸ [om. P.] ἀνετίθετο καὶ παρ᾽ αὐτοῦ τὸ δέον ἐξεδέχετο.

[25] [et ex mira visione intellegit] Ἐπὶ πολλὰς οὖν ἡμέρας ἐπικειμένη αὐτῷ καὶ παρακαλοῦσα φανερῶσαι αὐτῇ [αὐτὴ φανερωθῆναι P.] τὸ [om. P, V.] συμφέρον [om. P, V.] , ὕπνῳ κατενεχθεῖσα εἶδεν τρεῖς ἄνδρας εἰσελθόντας πρὸς αὐτὴν καὶ λέγοντας αὐτῇ· &ldquogr;Χάριν σοῦ [κυρία add. P.] ἦλθομεν ὧδε, ὦ κυρία· εἷς γὰρ ἐξ ἡμῶν γυναῖκά σε ἔχει [ἔχει σε V.] λαβεῖν.&rdquogr; Ἐδόκει δὲ καὶ αὐτὴ κατ᾽ ὄναρ οὖσα λέγειν αὐτοῖς· &ldquogr;Πόθεν γάρ ἐστε ὑμεῖς καὶ τί τὰ ὀνόματα ὑμῶν;&rdquogr; Τῶν δέ, φησίν, εἰρηκότων αὐτῃ ὅτι ὁ μὲν εἷς [ἡμῶν add. P.] Ἀλέξανδρος καλεῖται, ὁ δὲ ἕτερος Ἀντίοχος καὶ Κωνσταντῖνος ὁ ἄλλος, ἔλεγεν αὐτοῖς καὶ αὐτή· &ldquogr;Ἐγὼ οὐδένα [οὐδὲ ἕνα V.] λαμβάνω· τῷ Θεῷ γὰρ καθυπεσχόμην [ὑπεσχόμην P.] ἁγνεύειν, δι᾽ ὃν καὶ τὸν νόμιμόν μου [om. P.] ἄνδρα ἠρνησάμην.&rdquogr; Πρὸς ταῦτα ἐδόκουν δῆθεν ἐκεῖνοι δυσχεραίνοντες καὶ φιλονεικοῦντες λέγειν πρὸς ἀλλήλους· &ldquogr;Ἐγὼ ἔχω αὐτὴν [αὐτὴν ἔχω P.] λαβεῖν.&rdquogr; Καὶ ἕκαστος [δὲ add. P.] αὐτῶν τὸ αὐτὸ ἔλεγεν. Καὶ ταῦτα λέγοντες λαχμῷ τὴν φιλονεικίαν ἔλυον [διελύοντο P.] . Του δὲ λαχμοῦ εἰς Κωνσταντῖνον πεσόντος, μὴ στέρξαντες [στέργοντες P, V.] τὸν πρότερον λαχμὸν ὅ τε Ἀλέξανδρος καὶ Ἀντίοχος [Ἀντ. καὶ Ἀλ. P, V.] ἀνελάγχανον [ἐλάγχανον P.] πάλιν· ἐπὶ τρίτον [τρίτου P.] δὲ [om. V.] λαχόντες [λαχόντων αὐτῶν P.] καὶ τὸ τρίτον τοῦ κλήρου εἰς Κωνσταντῖνον [εἰς Κ. τοῦ κλήρου P, εἰς Κωνσταντινούπολιν V.] ἐνεχθέντος, ἡ μακαρία ἐδόκει λέγειν αὐτοῖς· &ldquogr;Κἄν τε ἐλάχετε [λαγχάνητε P.] κἄν τε μή, οὐδένα ἐξ ὑμῶν λαμβάνω· ἅπαξ γὰρ εἶπον ὅτι τῷ Θεῷ ἐμαυτὴν [ἑαύτὴν P.] ἀνέθηκα.&rdquogr; Καὶ ταῦτα καθ᾽ ὕπνον [ὕπνους P, V.] ἀντιτιθεῖσα διυπνίσθη [παραχρῆμα add. P.] . Μετὰ οὖν τοὺς ὕπνους συνεῖσα [ἡ μακαρία add. P.] τῆς ὀπτασίας τὴν δύναμιν, εὐχαρίστησε [ηὐχαρίστησε P, V.] τῷ Θεῷ τῷ δοτῆρι τῶν ἀγαθῶν [(τῷ Θ. τ. δ. τ. ἀγ.) om. P, V.] · συνῆκε γάρ ὅτι οἱ τρεῖς ἄνδρες τῶν τριῶν πόλεων, ὥν εἶχε κατὰ διάνοιαν, τὴν σημασίαν [σημείωσιν P.] ἐδήλουν καὶ [om. P, Ἀντιοχείας καὶ Κπόλεως καὶ Ἀλεξανδρείας V.] Ἀλέξανδρος μὲν Ἀλεξανδρείας, Ἀντίοχος δὲ [om. P.] Ἀντιοχείας καὶ Κωνσταντῖνος Κωνσταντινουπόλεως [Κπ. Κωνσταντῖνος P, V.] .

[26] [CPolim sibi revertendum esse.] Ἐξ ἐκείνου οὖν τοῦ [om. P, V.] ὀνείρατος [om. P, V.] πεισθεῖσα, ὅτι [τῶ add. P.] Θεῶ ἀρεστόν ἐστιν ἐν Κωνσταντινουπόλει οἰκῆσαι αὐτήν, ὅλη δι᾽ ὅλου [δι᾽ ὅλου om. P, V.] τῆς ἐκδημίας [τοῦ ὅλου add. V.] καὶ τῆς ὁδοῦ ἐγίνετο [ἐγένετο P.] καὶ ἐφρόντιζεν οὐ περὶ ἑαυτῆς [αὐτῆς P, V.] , — ἠπίστατο γάρ, ὅτι ὁ φιλάνθρωπος [om. P, V.] Θεὸς ὁ φανερώσας αὐτῇ εὐαρεστοῦσαν αὐτῶ [αὐτῆ P] οἴκησιν καὶ προνοῆσαι αὐτῆς ἔχει, — ἀλλ᾽ ἐμερίμνα, πῶς τὰς συνούσας αὐτῇ ἀδελφὰς ἤ ποῦ καταλείψει· οὕτως δὲ μεριμνώσης καὶ φροντιζούσης τῆς μακαρίας Ματρώνης [om. P, V.] , αἱ [om. P.] συνήθεις αὐτῇ ἐλεύθεραι παραγίνονται πρὸς αὐτήν, ἐπισκέψεως καὶ ὠφελείας χάριν· καὶ μετὰ τὸ ἱκανῶς συντυχεῖν [(καὶ-συντυχεῖν) om. P, V.] διηγήσατο [οὖν add. P, δὲ add. V.] αὐταῖς τήν τε [om. P.] ἐπιθυμίαν αὐτῆς καὶ τὴν ὀπτασίαν τὴν παρὰ τοῦ [om. P.] Θεοῦ· αἱ δὲ ἐλεύθεραι, [Piae feminae maerentes] ἅτε [om. P.] ἀγαπῶσαι αὐτὴν καὶ δυσαποσπαστοῦσαι [δυσαποστατοῦσαι P.] αὐτῆς, λυπηθεῖσαι λέγουσιν αὐτῇ· &ldquogr;Ἡμεῖς μέν, ὧ δέσποινα θεοφιλεστάτη, εἰ τοῦτο γένηται [γενήσεται P.] , τί πρότερον θρηνῆσαι οὐκ οἴδαμεν, τὴν ἐρημίαν τῶν ψυχῶν ἡμῶν ἢ τὴν ἀγαθήν σου καὶ ἐπωφελῆ συντυχίαν· πρὸς τίνα γὰρ τοῦ λοιποῦ ἐλευσόμεθα καὶ παραμυθίαν εὑρήσομεν ἢ πρὸς ποίαν ἄλλην μητέρα ἐξελευσόμεθα, ἵνα παραμυθηθῶμεν [ὡς τέκνα παρακληθῶμεν P.] , ἢ πρὸς ποίαν διδάσκαλον δραμούμεα, ἵνα ἐξ αὐτῆς διδαχθῶμεν τοῦ μὲν προσκαίρου [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] ματαίου καταγελᾶν [καταφρονεῖν P.] βίου, τῆς δὲ μελλούσης καὶ μενούσης ζωῆς μηδὲν προτιμᾶν; τίς ἡμᾶς σοῦ στερουμένας κουφίσει [ἡμᾶς add. V.] τοῦ λοιποῦ τῶν συνεχουσῶν ἡμᾶς [om. V.] θλίγψεων; τίς καθάπερ σπόγγῳ τῷ λόγῳ τὰς πολιορκουμένας [πολιορκούσας P.] ὑπὸ [om. V, ἡμᾶς P.] ἀθυμίας, σοῦ μὴ οὔσης, διᾶραι [περιαρεῖν P, περιᾶραι V.] δυνηθείη [δυνηθῆ P, V.] ; τίς ἡμᾶς [ἡμῖν P, V.] διαλέξεται [V, διαλέξηται A, διαλεχθήσεται P.] περὶ φιλανδρίας, περὶ φιλοτεκνίας καὶ οἰκουρίας θεοφιλοῦς; τίς ἡμᾶς παιδαγωγήσει πρὸς πράξεις ἀγαθὰς καὶ πρὸς πᾶν ἔργον ἀγαθὸν [om. P, V.] Θεὸν θεραπεῦον; Ταῦτα πάντα [om. P, V.] λογιζόμεναι, πάσης λύπης καὶ [(λ.κ.) μὲν P, V.] ἀθυμίας πληρούμεθα, ὡς καὶ [om. P, V.] πάσης παραμυθίας στερούμεναι [καὶadd. P.] · [proposito favent.] κωλῦσαί σε δὲ [om. P.] οὐ δυνάμεθα, ἐπειδὴ [ὁ Θεὸς add. P, V.] τῇ ἐπιθυμίᾳ σου [om. P.] σύμψηφος ἐγένετο ὁ [om. P, V.] Θεός [om. P, V.] · ὅμως ἡ μήτηρ τοῦ ἀπὸ ἐπάρχων [ἀπεπάρχωνV.] Ἡλία [Ἡλίου P.] καὶ ἡ μήτηρ τῶν σχολαστικῶν [ita A, P, V; nomina excidisse patet.] ἀπέρχονται ἐν Κωνσταντινουπόλει πρὸς τὰ τέκνα αὐτῶν καὶ [om. P, V.] . εἰ κελεύει ἡ ἁγιωσύνη σου, λαλοῦμεν αὐταῖς περὶ καὶ διὰ τῶν τιμίων εὐχῶν σου καὶ αὗται [(διὰ-αὗται) om. V, P, V.] περισῴζονται [om. V.] καὶ [om. V.] ἡ θεοφιλεία σου ἀπέρχεται μετ᾽ αὐτῶν.&rdquogr;

[27] [et episcopum monent;] Ταῦτα εἰποῦσαι αἱ ἐλεύθεραι καὶ [om. P, V.] ἐπιτραπεῖσαι παρὰ τῆς μακαρίας, σπουδαίως ἔρχονται εἰς τὴν πόλιν καὶ λέγουσιν αὐταῖς περὶ τῆς μακαρίας [(τ.μ.) αὐτῆς P.] · αἱ δὲ ἀκούσασαι, ὡς εἶχον τάχους ἐξῆλθον πρὸς τὴν μακαρίαν προτρέψασθαι αὐτήν, δεδιῶσαι [δεδειοῦσαι P, δεδειῶσαι V.] , μὴ ὑπέρθηται καὶ ζημιωθῶσιν τὴν ἐξ αὐτῆς βρύουσαν σωτηρίαν [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] ὠφέλειαν· ἐπαινεσάσης [ἐπινευσάσης P, V.] οὖν τῆς μακαρίας συμπλεῖν [συμπλέειν P.] αὐταῖς, συμβουλύεται μετ᾽ αὐτῶν, ὥστε τὰς ἀδελφας ἐλθεῖν [ἐλθῆναι P.] πρὸς τὸν θεοφιλέστατον ἐπίσκοπον· αἱ δὲ ἐλεύθεραι οἰκειωσάμεναι τὸ πρόσταγμα [πρᾶγμα P, V.] , εἰσδραμοῦσαι εἰς τὴν πόλιν μηνύουσι ταῦτα τῷ ἐπισκόπῳ· ὁ δὲ ἐπίσκοπος μὴ ὑπερθέμενος τὸ σύνολον, [hic duas mittit diaconissas,] προσκαλεσάμενος [τὰς add. P.] δύο διακονίσσας, μαρτυρουμένας ἐπὶ σεμνότητι βίου καὶ πολιτείᾳ ἀκριβεστάτῃ, πέμπει αὐτὰς πρὸς τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [ὁσίαν P, μακαρίαν V.] ἐπὶ τῷ παραλαβεῖν τὰς συνούσας αὐτῇ ἀδελφάς, εἰπὼν πρὸς αὐτάς· &ldquogr;Βλέπετε, ἀδελφαί [om. P, V.] , πῶς φυλάττετε ἃς ὑποδέχεσθε παρὰ τῆς ὁσιωτάτης γυναικὸς ἀδελφάς, μήπως ἃς ὁ θεὸς ἠλευθέρωσεν [ἐλευθέρωσεν A, ἐλ. δι᾽ αὐτῶς P, V.] ἀπὸ τῆς πλάνης τῶν εἰδώλων, διὰ [καὶ add. P, V.] τῆς ματαιότητος τοῦ βίου ὑμεῖς ῥᾳθυμοῦσαι καὶ [om. P.] ἀμελοῦσαι [om. P.] ἢ [om. P.] μὴ [om. P, V.] βιοῦσαι [om. P.] προσηκόντως [καθηκόντως P, V.] παραδῶτε [παραδώσητε V.] τῇ ἀπάτῃ τῆς ἀνομίας καὶ μέλλετε εὐθύνας ὑπὲρ αὐτῶν δοῦναι τῷ Θεῷ ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως [(καὶ-κρίσεως) om. P, V.] .” Ταῦτα ἀκούσασαι αἱ φεοφιλεῖς διακόνισσαι ἐξελθοῦσαι σὺν ταῖς ἐλευθέραις πρὸς τὴν μακαρίαν ὑπεδέξαντο τὰς μνημονευθείσας ἀδελφάς· [quibus Matrona sorores suas committit.] ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα [om. P,V.] παραδιδοῦσα [διδοῦσα P.] αὐτὰς ἔλεγεν ταῖς διακονίσσαις· &ldquogr;Ἀδελφαὶ καὶ μητέρες πνευματικαί, [(ἀδελφαὶ-πνευμ.) om. P, V.] ὑμῖν καὶ τῷ Θεῷ ταύτας ψυχὰς [τὰς ψ. τ. P, V.] παρατίθημι· γίνεσθε αὐτῶν μητέρες σώματι [σωματικαὶ V.] καὶ [μητέρες πνευματικαὶ add. P, V.] πνεύματι καὶ ὅσον χρόνον ἔχετε αὐτάς, ἐπιμελεῖσθε τῆς σωτηρίας αὐτῶν, ἴνα τελείας καὶ ἁπροσκόπους καὶ καθαρὰς [(καὶ ἀ. κ. κ.) om. P, V.] τῷ [αὐτῶ P.] ἐκλεξαμένῳ Χριστῷ [om. P.] παραστήσητε ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως [(ἐν ἡ. κ.) om. P.] .” Ταῦτα εἰποῦσα καὶ καταφιλήσασα αὐτὰς ὡς μήτηρ φιλόστοργος καὶ νουθετήσασα ὡς διδάσκαλος ἀγαθός, ἀπέλυσεν αὐτὰς [om. V.] σὺν ταῖς διακονίσσαις ἀπελθεῖν.

[28] [Cum ingenuis feminis] Τότε αἰ ἑλεύθεραι ἑκεῖναι γυναῖκες [om. P, V.] παραλαβοῦσαι τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [om. P, V.] ὡς μέγα τι κειμήλιον καὶ σωτηρίας αἰτίαν καὶ μίαν ἀδελφὴν τῶν συνουσῶν [συνοικουσῶν P.] αὐτῇ, ἥτις καὶ πρώτη ἠκολούθησεν αὐτῇ ἀγαπήσασα [αὐτὴν καὶ add. P.] τὴν αὐτῆς πολιτείαν, οὕτως τῆς μακαρίας θελησάσης, [et Sphrone] ὀνόματι Σωφρόνην [Σωφροσύνην V, et ita porro.] , μετὰ σπουδῆς ἀπέπλευσαν [ἀπέπλευσεν P.] τῆς Βηρυτοῦ [Βηρυτῶν P, Βηρυτίων V.] πόλεως καὶ γαληνῶς τὸν πάντα [ἅπαντα P.] πλοῦν καὶ παραδόξως διανύσασαι ἔφθασαν διὰ τάχους τὴν βασιλεύουσαν πόλιν [om. P.] . Ὁ γὰρ φανερώσας αὐτῇ τὸν τόποv τῶν σκαμμάτων καὶ ὑποδείξας διὰ νυκτερινῆς ὄψεως τὴν ὑποδεχομένην [ὑποδεξαμένην P.] αὐτὴν πόλιν [τὴν πόλιν τὴν ὑποδ. αὐτὴν V.] , ἐχαρίσατο αὐτῇ καὶ πλοῦν ἀτάραχον καὶ ταχύν· καὶ προσορμίσασα εἰς τὴν ἁγίαν Εἰρήνην [De variis locis sacris Constantinopoli τῇ ἁγίᾳ Εἰρήνῃ dicatis cf. Ducange, Constantinopolis christiana, t. II, p. 147 – 149; Synax. Eccl. CP., 272, 417, 426, 631, 638, 818, 840, 878; Pregger, Scriptores originum Constantinopolitanarum (Lipsiae, 1907), p. 262. De Sancta Irene antiqua locus intellegendus videtur.] μηνύει τῷ διακόνῳ Μαρκέλλῳ ἑαυτήν· [CPolim appellit.] ὅστις ἀκούσας εὐθέως [om. P.] παραγίνεται πρὸς αὐτήν [(ὅστις-αὐτὴν) om. V.] . Ἰδοῦσα δὲ αὐτὸν ἡ μακαρία προσεκύνησεν αὐτὸν [αὐτῶ P.] σὺν τῇ Σωφρόνῃ ἐπὶ τὴν γῆν [(ἐπὶ τὴν γ.) om. P, V.] . Ὁ δὲ τίμιος [om. P, V.] διάκονος λέγει αὐτῇ· “Πόθεν ἦλθες, κυρία ἀδελφή [ἀδελφὲ V.] ; διὰ τί δὲ καὶ παραγέγονας καὶ τί τὸ παρασκευάσαν σε καταλιπεῖν τὸ μοναστήριον, εἰς ὃ ἀπεστάλης [ἐν ὧ ἀπεστ. μοναστηρίω P, V.] , καὶ φθάσαι τὰ ἐνταῦθα;&rdquogr; Τῆς δὲ μακαρίας πρὸς ταῦτα ἀπολογουμένης καὶ λεγούσης ὅτι· &ldquogr; Οὐ κατὰ λειποταξίαν ἦλθον, τίμιε [om. V.] , πάτερ [om. V.] , ἀλλὰ κατὰ ἐπιθυμίαν τοῦ τιμίου καὶ ἀγίου μου ἠγουμένου [καθ᾽ ἐπιθ. τοῦ ἠγουμένου P, V.] καὶ ἵνα εὐλογηθῶ παρ᾽ αὐτοῦ,&rdquogr; κατανυγεὶς ὁ [om. P.] διάκονος [ὀνομαστοτάτη V.] ὑπεδέξατο [άπεδέξατο V.] αὐτήν. Τότε ἠ μακαρία διηγήσατο αὐτῷ [om. P.] πάντα τὰ συμβεβηκότα αὐτῇ καὶ πῶς μὲν ἀπολυθεῖσα παρ᾽ αὐτοῦ εὐθέως εἰς τὸ μοναστήριον ὠρθοπόδησεν, πῶς δὲ καὶ ὁ Δομετιανὸς κατεδίωξεν αὐτὴν καὶ πῶς [om. P.] δι᾽ αὐτὸν ἀναγκασθεῖσα τοῦ μοναστηρίου ἐξῆλθεν [ἐῆλθον P.] , πῶς δὲ καὶ τὰ Ἱεροσόλυμα καταλαβοῦσα [φθάσασα P, V,] μικροῦ δεῖν καὶ ἐνέπεσεν εἰς τὰς ξεῖρας αὐτοῦ καὶ [om. P, V,] πῶς [δὲ add. P.] πάλιν εἰς τὸ ὄρος τὸ [τοῦ P.] Σινᾶ γέγονεν καὶ [πῶς] [δὲ add. P.] τὴν [καὶ P, om. V.] Βηρυτὸν ᾤκησεν, πῶς δὲ ὀνομαστὴ [ὀνομαστοτάτη V.] ἐκεῖ [ἐκεῖσε V, om. P.] γέγονεν καὶ [om. P. V.] πῶς [δὲ add. P, V.] δι᾽ αυτῆς [αὐτὴν P.] πολλοὶ [πολλαὶ μὲν P, πολλοὶ μὲνV.] κατενύγησαν, πολλοὶ [πολλαὶ] δὲ καὶ ἐσώθησαν, πῶς δὲ πάλιν καὶ ἐκ ποίας αἰτίας παραγέγονεν ἐν [om. P.] τῇ βασιλευούσῃ πόλει, καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν οὐδὲν τῶν πεπραγμένων αὐτῆς [αὑτῆ] ἀπέκρυψεν αὐτόν [αὐτῶ V.] , οὐκ ἐπιδεικτιῶσα [ἐπιδεικτιοῦσα] , — μὴ γένοιτο [(μ. γ.) om. P.] , ἀλλότριον γὰρ τοῦτο τό πάθος τῆς ἁγίας ἐκείνης ψυξῆς, — ἀλλὰ πείθουσα αὐτον μὴ κατὰ λειποταξίαν ἐληλυθέναι, ἀλλὰ κατὰ [κατ᾽V.] ὀπτασίαν καὶ ἐπιθυμίαν παραγεγονέναι.

[29] [Bassianum] Ταῦτα ἀκούσας ὁ διάκονος Μάρκελλος ἀνελθὼν διηγήσατο [ἀνήγγειλεν] τῶ᾽ ἁγίῳ [ἁγιωτάτω P, V.] Βασιανῷ πάντα, φήσας ὅτι [om. V.] ὁ κύριος [ κύριςP, V.] Βαβυλᾶς ὁ εὐνοῦχος παραγέγονεν ἀπὸ τῆς ἀνατολῆς ἔχων μεθ᾽ ἑαυτοῦ καὶ ἕνα ἀδελφόν· ἀκούσας δὲ ὁ ἅγιος Βασιανὸς [om. V.] καὶ [om. P.] λυπηθεὶς πάνυ, λέγει τῷ διακόνῳ· &ldquogr;Καὶ τί ἦλθεν πάλιν;&rdquogr; Καὶ ὁ διάκονος λέγει [om. V.] · &ldquogr;Εὐλογηθῆναι παρὰ τῆς ἁγιωσύνης σου παραγέγονεν.&rdquogr; Εὐχαριστήσας οὖν τῷ Κυριῳ ὁ μακάριος καὶ τὸ σύνηθες αὐτῷ [αὐτοῦ V.] ῥῆμα [om.P.] φησας· &ldquogr;Εὐλογητὸς Κύριος&rdquogr;, μικρὸν ἐπισχὼν λέγει τῷ διακόνῳ· &ldquogr;Ἄπελθε, τέκνον, [μὲν P, om. V.] , καὶ περίβλεψαι ὁσπήτιον, ἐν ᾧ ὀφείλει μένειν, καὶ τὸ ἐνοίκιον αὐτοῦ ὁ Θεὸς φροντίζει καὶ ἡμεῖς· δοὺς δὲ καὶ [om. P, V.] τὸν ναῦλον ἀνάφερε [αὐτοῦ ἀναφέρει αὐτὸν P, ἀναφέρεις αὐτὴν V.] καὶ αὐτὸν ἐν αὐτῷ.&rdquogr; Ὅθεν ἀπελθὼν ὁ διάκονος καὶ πάντα ποιήσας καθὼς προσετάγη [(καὶ αὐτὸν-προσετάγη) om. P, V.] , εὑρηκὼς δὲ καὶ δίαιταν πάνυ ἐπιτήδειον [(δὲ-ἐπιτ.) οὖν ὁ δ. πάνυ ἐπιτ. δίαιταν P, V.] εἰς τὸν ἅγιον Θωμᾶν [εἰς τὰ Ἀνθημίου (Ἀνθιμίου V) P, V.] , ἐπάνω τοῦ ἐμβόλου, δέδωκεν ἀρραβῶνα. Καὶ λαβὼν τὴν κλεῖδα, καὶ κατελθὼν [κ. κ.) καταβὰς P.] παρὰ θάλασσαν ἀνήνεγκεν [ἤνεγκε P.] τὴν μακαρίαν Ματρῶναν ἅμα τῇ συνούσῃ αὐτῇ ἀδελθῇ [(ἅμα-ἀδελθῆ) om. P, V.] . Παρακαλέσασαι δὲ καὶ [om. P, V.] αἱ ἐλεύθεραι αἱ συμπλεύσασαι [συμπλεύουσαι V.] αὐτῇ, συνανῆλθον μεθ᾽ αὐτῆς εἰς τὸ μοναστήριον, [cum sociabus convenit] ἵνα εὐλογηθῶσιν ὑπὸ [ἀπὸ V.] τοῦ ἁγίου [ὁσίου P.] γέροντος· τῶν δὲ εἰσελθόντων [(γερ. τ. δ. εἰς.) om. P, V.] , θεασάμενος [δὲ add. P, V.] τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [om. V.] ὁ ὅσιος Βασιανὸς [γέρων P, V.] καὶ τὰς σὺν αὐτῇ ἐλευθέρας, ταῖς μὲν ἐλευθέραις εὐχαρίστησεν [ηὐχαρίστησεν P, V.] ἐπευξάμενος καὶ εἰπών· &ldquogr;Ὁ κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς [(Ἰ. Χ.) om. P, V.] δώῃ ὑμῖν [(δ. ὑ.)ὑ. δ. P, V.] τὸν μισθὸν τῆς συμπαθείας [τῆς ς. τ. μ. V.] , ὅτι συμπαρελάβετε αὐτὴν μεθ᾽ ἑαυτῶν καὶ οὐκ εἰάσατε [ἐάσατε P.] αὐτὴν θλιβῆναι ἐν [om. P, V.] οὐδενί [om. P, V.] ,” τῇ δὲ μακαρίᾳ Ματρώνῃ κειμένῃ εἰς τοὺς πόδας αὐτοῦ εἰπεῖν [εἶπεν P, V.] · &ldquogr;Ἀνάστηθι, τέκνον [om. P, V.] , τί δὲ [om. P, V.] πάλιν θέλεις; τί δὲ καὶ ἦλθες [(δὲ κ. ἦλ.) ἀνῆλθες P.] ὧδε [hic fol. deest in P.] ;&rdquogr; Ἀπολογησαμένης δὲ τῆς μακαρίας καὶ εἰπούσης ὅτι &ldquogr;εὐλογηθῆναι ἦλθον ἀπὸ τοῦ ἁγίου σου στόματος [στομ. σου V.] , [eiusque benedictionem postulat.] πάτερ [om. V.] ἅγιε [om. V.] ”, ἐπερωτήσας καὶ περὶ τῆς συνούσης αὐτῇ ἀδελθῆς καὶ μαθὼν πόθεν ἐκολλήθη αὐτῇ, ἐνεὸς [ἐννεὸς V.] γενόμενος καὶ σύνδακρυς ὁ μακάριος καὶ ὄντως ἅγιος, ἐπισχὼν μικρὸν προστάσσει [προστάσει V.] τῷ διακόνῳ ἐνέγκαι τρεῖς εὐλογίας καὶ τρία ζωνάρια καὶ τρία παλλία· καὶ ἐνεχθέντων αὐτῶν [om. V.] , [Eulogias, cingula et pallia trina] εὐξάμενος ἐπὶ πολλὰς ὥρας καὶ σφραγίσας αὐτὰ δέδωκεν αὐτῇ εἰπών· &ldquogr;Ὕπαγε, τέκνον [om. V.] , καθέζου καὶ σῷζε ψυχάς, ἃς ὁ Κύριος πέμπει σοι, φυλάττουσα ἑαυτὴν καὶ τύπον προτιθεῖσα τοῖς σῳζομένοις [τῶν σωζομένων V.] τὴν οἰκείαν διαγωγήν, ἵνα, ἅπερ διδάσκῃς διὰ λόγων, ταῦτα διὰ τῶν ἔργων ἐν σοὶ πληρούμενα βλέπωσιν αἱ παρὰ σοῦ διδασκόμεναι· δούλην δὲ μὴ δέξῃ παρὰ γνώμην δεσπότου αὐτῆς ἢ [τῆς add. V.] δεσποίνης διὰ τοὺς ἱεροὺς [om. V.] κανόνας.&rdquogr;

[30] [ei largitur Bassianus,] Τοῦτο δὲ νομίζω ὅτι [om. V.] οὐκ ἀνθρωπίνῃ φρονήσει καὶ σοφίᾳ [(φ. κ. ς.) κινήσει V.] ὁ μακάριος καὶ ἅγιος Βασιανὸς πεποίηκεν, ἀλλὰ θείᾳ ἐνεργείᾳ κρατυνθείς [κρατηθεὶς V.] . Τὸ γὰρ ἐν ἐκστάσει αὐτὸν γεγονέναι καὶ διασῦραι μικρὸν καὶ ἐξαίφνης ζητῆσαι [ἐπιζητῆσαι V.] τὰς προειρημένας εὐλογίας σὺν τοῖς ζωναρίοις δείκνυσιν ἀναμφιβόλως θεῖον εἶναι τὸ πρᾶγμα· καὶ γὰρ ἡ μακαρία οὐ διὰ τοῦτο ἦν ἐλθοῦσα οὔτε τι τοιοῦτον ἐπεζήτησε παρ᾽ αὐτοῦ, ὅμως δεξαμένη [ἡ μακαρία Ματρῶνα add. V.] τὴν τῶν ζωναρίων καὶ τῶν λοιπῶν τῶν δοθέντων αὐτῇ εὐλογίαν [V, εὐλογιῶν ὩΑ.] παρὰ τῶν ἁγίων αὐτοῦ χειρῶν καὶ τὴν σφραγῖδα τοῦ λόγου ἐκ τῶν μακαρίων αὐτοῦ χειλέων καὶ ἐκπλαγεῖσα τὸ ξένον καὶ παράδοξον τοῦ πράγματος, ἀναθαρρήσασα [ἀναθαρσήσασα V.] λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Τίμιε καὶ ἅγιε πάτερ [(τίμιε-πάτερ) om. V.] , ἔχω, δέομαί σου, ἐν τῇ πόλει Βηρυτῷ ἄλλας ἐπτὰ ἀδελφάς· τί κελεύεις περὶ αὐτῶν ἵνα γένηται;&rdquogr; Καὶ μαθών [παρὰadd. V.] τίνι αὐτὰς παρέθετο, προστάσσει τῷ διακόνῳ Μαρκέλλῳ δοῦναι τῷ ἀγαγόντι τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [om. V.] ναυκλήρῳ [τὸadd. V.] ναῦλον καὶ τὸ ἀνάλωμα αὐτῶν ὄντων ἐν Βηρυτῷ [(τῶν-Β.) om. V.] καὶ ἐντείλασθαι αὐτῷ ἀποκομίσαι αὐτὰς διὰ τάχους ἐν Κωνσταντινουπόλει [ὲν Κπόλει om. V.] . [filiasque, quas Matrona] Τούτου οὕτως γενομένου καὶ τῶν ἐλευθέρων γραψασῶν ἐν [τῆ add. V.] Βηρυτῷ δι᾽ αὐτοῦ τοῦ ναυκλήρου τῷ τε ἐπισκόπῳ καὶ τοῖς προσήκουσιν αὐταῖς, ἐπὶ τὸ [(καὶ-τὸ) τοῦ V.] ἀποστεῖλαι αὐτὰς ἀνυπερθέτως καὶ [τοῖς προσείκουσιν αὐταῖς ἀνθρώποις ἐπὶ τὸ add. T.] συνάρασθαι εἰς τὸ πλωἳσθῆναι αὐτὰς διὰ τάχους, λέγει ὁ ἁγιώτατος Βασιανὸς τῷ διακόνῳ Μαρκέλλῳ [om. V.] · &ldquogr;Λάβε αὐτάς, τίμιον [om. V.] τέκνον [om. V.] , καὶ ἀπάγαγε εἰς τὸ μητᾶτον ὅπερ εὐτρέπισας, [Beryti reliquerat,] καὶ παρακαλῶ σε διὰ τὸν Κύριον· φρόντιζε αὐτῶν ἐπιμελῶς, εἰδώς, ὅτι, ἐὰν αὐτῶν ἀμελήσῃς, ἁμαρτίαν ἔχεις μεγίστην [om. V.] , ὥσπερ [οὖν add. V.] καί, ἐὰν φροντίζῃς, μιστὸν μέγα [μέγαν V.] παρὰ τοῦ Κυρίου ἕξεις [om. V.] · καὶ εἴ τι [V, ἔτι A.] ἐὰν ἔχωσιν οἱ ἀδελφοὶ πρὸς τροφήν, πέμπε καὶ αὐταῖς [V, αὐτὰς A.] καθ᾽ ἡμέραν· καὶ [om. V.] μὴ μόνον [δὲ add. V.] περὶ τῆς τροφῆς φρόντιζε αὐτῶν πεπονημένως, ἀλλὰ καὶ περὶ ἑκάστου πράγματος.” Ταῦτα τοίνυν [om. V.] εἰρηκὼς ὁ ὅσιος Βασιανὸς καὶ [(ὁ-καὶ) om. V.] δοὺς εὐλογίας καὶ [om. V.] ταῖς ἐλευθέραις, ἀπέλυσεν αὐτάς [αὐταῖς V.] .

[31] [piis feminis et Marcello] Αἱ δὲ ἐλεύθεραι παρακαλέσασαι τὸν διακόνον Μάρκελλον [om. V.] συνῆλθον τῇ μακαρίᾳ ἐν τῷ μητάτῳ· καὶ ποιήσας εὐχὴν ὁ διάκονος καὶ ἀποκαταστήσας τὴν μακαρίαν ἐκεῖσε, ἐφρόντιζεν αὐτῶν ἔκτοτε [ἐξ ἐκείνου V.] εἰς πᾶσαν χρείαν. Μετὰ οὖν τὸ [τὸ οὖν V.] ἀποκαταστῆναι τὴν μακαρίαν ἐν τῷ κελλίῳ [(ἐν τ. κ.) om. V.] , ἀπῆλθον αἱ [θεοφιλεῖς add. V.] ἐλεύθεραι πρὸς τὰ τέκνα αὐτῶν· οὐ γὰρ [καὶ οὐ V.] πρότερον ἐμήνυσαν ἑαυτὰς τοῖς φιλτάτοις [τέκνοις V.] αὐτῶν τέκνοις [om. V.] , ἕως οὗ ἀποκατεστάτη ἡ μακαρία [ἁγία Ματρῶνα V.] ἐν τῷ μητάτῳ αὐτῆς [(ἐν-αὐτῆς) om. V.] καὶ ἔμαθον αὐτό [τὸ μετάτον αὐτῆς V.] · τοσαύτην γὰρ ἔσχον [ἔσωζον V.] πρὸς αὐτὴν στοργὴν καὶ οὕτως αὐτὴν ᾑδοῦντο καὶ διὰ πάσης τιμῆς ἦγον, ὡς καὶ προτιμῆσαι τὴν αὐτῆς ἀποκατάστασιν τῆς τῶν ἰδίων τέκνων συντυχίας, λογισάμεναι ὅτι &ldquogr;τὰ μὲν τέκνα καὶ μετὰ ταῦτα δυνάμεθα ἰδεῖν, ἀφ᾽ οὗ διὰ τῶν εὐχῶν αὐτῆς ἐσώθημεν, ταύτην δὲ εἰ μὴ ἀποκαταστήσωμεν πρότερον καὶ μάθωμεν τὸν οἶκον αὐτῆς, ὕστερον ζητεῖν αὐτὴν ἔχομεν καὶ ἡ ζημία πολλή· ὁ γὰρ μηνύσων αὐτὴν οὐδαμοῦ.&rdquogr; Τῆς δὲ μακαρίας Ματρώνης οὔσης ἐν τῷ μητάτῳ καὶ τὰς συνήθεις τοῦ παραδοθέντος αὐτῇ κανόνος ψαλμῳδίας ἐκτελούσης, ἔφθασαν [ἕφθασεν V.] τὰ γράμματα ἐν τῇ Βηρυτῷ καὶ ἀπεδόθησαν τῷ ἐπισκόπῳ· ὅστις μηδὲν μελλήσας [μελήσας V.] μηδὲ ὑπερθέμενος προσέταξεν ταῖς διακονίσσαις παραδοῦναι τῷ ναυκλήρῳ ἅσπερ εἰλήφασι παρὰ τῆς μακαρίας ἀδελφάς, πρότερον αὐτὸς παραγγείλας αὐτῷ μετὰ πάσης ταπεινοφροσύνης καὶ [(τ. κ.) om. V.] θεραπείας ἀποσῶσαι αὐτάς· ἐμβαλλόμενός τε παραχρῆμα κελλαρικά τινα τῶν συμπλευσασῶν ἐλευθέρων τῇ μακαρίᾳ καὶ αὐτοῦ δὲ τοῦ ἐπισκόπου, ἀπέλυσεν τῆς Βηρυτοῦ [ἀπέπλευσεν τῆς Βηρυτίων V.] καὶ φθάσας τὴν βασιλίδα πόλιν [τῶν πόλεων V.] μηνύει τῷ διακόνῳ, ὅτι ἤδη ἔφθασαν αἱ ἀδελφαί· ὁ δὲ διάκονος Μάρκελλος ἀναγαγὼν τῷ μακαριωτάτῳ Βασιανῷ περὶ αὐτῶν καὶ μαθών, εἱ βούλοιτο αὐτὰς ἐλθεῖν πρὸς αὐτὸν [ἑαυτὸν V.] καὶ εὐλογηθῆναι πρότερον, ἐπιτραπεὶς παρ᾽ αὐτοῦ κατελθὼν πρὸς τῇ θαλάσσῃ εἰς τὸ πλοῖον ἀνήνεγκεν αὐτάς. Καὶ ἐλθουσῶν αὐτῶν, εὐλόγησεν αὐτάς, εἶτα παραινέσας αὐταῖς [αὐτὰς V.] πολλὰ ἀπὸ τῶν θείων γραφῶν [(ἀπὸ-γραφῶν) om. V.] πείθεσθαι κατὰ πάντα τῇ μακαρίᾳ Ματρώνῃ καὶ φυλάττειν τὰς ἐντολὰς αὐτῆς ἀπαραλείπτως [om. V.] , [CPolim adduci curat.] δοὺς αὐταῖς εὐλογίας ἀπέστειλε [αὐτὰς add. V.] πρὸς τὴν ἡγουμένην αὐτῶν [om. V.] .

[32] [Ad Matronam cum alii multi accedunt] Ὅθεν [om. V.] ἐν τούτοις οὔσης τῆς μακαρίας καὶ εὐχαριστούσης τῷ Θεῷ τῷ κατευθύναντι μὲν τὴν πρόθεσιν τοῦ ἡγουμένου αὐτῆς πρὸς αὐτήν, διασώσαντι δὲ καὶ ἃς ἀπείληφεν ἀδελφὰς παρὰ πρόθεσιν ἀνθρωπίνην, διέτρεχεν καθ᾽ ὅλης τῆς πόλεως ἡ περὶ αὐτῆς φήμη καὶ ἐν τοῖς ἁπάντων στόμασι περιβόητος ἦν· οὐδὲ γὰρ ἠδύνατο κρυβῆναι τὸ τηλικοῦτον θαῦμα καὶ πάντας εἶχε προθυμία καὶ ἴσος [εἷς V.] ὁ ζῆλος ἦν ἐν τοῖς πᾶσι, τίς πρῶτος [πρῶτον V.] τοῦ ἑτέρου θεωρήσας αὐτὴν μαθεῖν δυνηθῇ παρ᾽ αὐτῆς τί πλασαμένη ἢ τί σοφισαμένη ἠδυνήθη [corr., prius ἠδύνη V.] εἰς τοιοῦτον ἀκριβὲς εἰσελθεῖν μοναστήριον ἢ πῶς εἰσελθοῦσα διέλαθεν μέχρι τούτου [τοσούτου V.] . Πάντων οὖν προστρεχόντων καὶ ὠφελουμένων παρ᾽ αὐτῆς, ἀκούσασα καὶ [om. V.] ἡ μακαρία Βερίνα ἡ Αὐγούστα [Verina, Leonis I imperatoris (a. 457 – 474) uxor, obiit anno 484. Theophanis Chronographia, De Boor, t. I, p. 129.] , ἡ τοῦ μακαρίου Λέοντος γυνή, [tum Verina imperatrix.] θεοφιλὴς οὖσα καὶ τιμία [(κ. τ.) om. V.] , ἦλθε πρὸς αὐτὴν [hic rursum pergit P.] ἐπὶ τῷ καὶ [om. P.] εὐλογηθῆναι καὶ μαθεῖν τὰ κατ᾽ αὐτήν· διηγησαμένης δὲ [οὖν P, V.] αὐτῇ [om. V.] τῆς μακαρίας, πῶς τε εἰσῆλθεν εἰς τὸ μοναστήριον καὶ ποίῳ τῷ σχήματι καὶ πῶς [μετὰ τὸ σχρῆμα add. P.] μετὰ τοσοῦτον χρόνον ἀπεκαλύφθη τῷ ἁγιωτάτῳ Βασιανῷ τὰ περὶ αὐτῆς [ἡ δὲ βασίλισσα add. V.] , θαυμάσασα τὸ μέγεθος τοῦ ἐπιχειρήματος καὶ ἀποδεξαμένη τὸ ἀνδρεῖον τοῦ [om. V.] φρονήματος [om. V.] παρεκάλει αὐτὴν εὔχεσθαι ὑπέρ τε αὐτῆς [ὑπ. ἑαυτῆς V, ὑπ. τ. ἑαυτῆς P.] καὶ τῶν παιδίων [παίδων P.] καὶ τοῦ βασιλέως· δεδωκυῖα δὲ [αὐτὴν add. P, V.] ἡ μακαρία εὐλογίας βρεκτάς, οὐδὲν ᾐτήσατο παρ᾽ αὐτῆς τὸ σύνολον, καὶ μάλιστα προσδοκώσης τῆς βασιλίσσης ἐξαιτηθῆναί τι παρ᾽ αὐτῆς, καίτοι ἐνοικίου [ἐν οἰκίω P.] μενούσης τῆς μακαρίας καὶ μηδὲν [μηδενὸς add. P. V.] εὐπορούσης [ἐμπορούσης P.] · ὠφεληθεῖσα οὖν ἡ μακαρία Βερίνα [ἡ ] Αὐγούστα ὑπερεκπερισσοῦ ἐκ τοῦ μήτε αἰτηθῆναί τι παρ᾽ αὐτῆς μήτε αἰδεσθῆναι τοιαύτας εὐλογίας δοῦναι τῇ [om. V.] βασιλίσσῃ, ἀνεχώρησε παραθεμένη αὐτῇ ἑαυτήν [καὶ τὸ παλατιον αὐτης add. P.] .

[33] [Hortatu Euphemiae] Εὐφημία δέ τις, γυνὴ Ἀνθίμου [Ἄνθιμος immo Anthemi imperator occident. ann. 467 – 474.] γενομένη τοῦ ποτε βασιλεύσαντος ἐν Ῥώμῃ, συνήθης γενομένη ἐξ ἐκείνου τῇ μακαρίᾳ, ὡς πείρᾳ παρειληφοῦσα [παρειληφυῖα P, V.] τὰς δι᾽ αὐτῆς γινομένας [γενομένας A.] εὐεργεσίας, ἀρρωστούσης [τοίνυν add. V.] τότε κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν [τὸ κατ᾽ ἐκείνου καιροῦ add. P, V.; τῆς add. P, V.] Ἀντιοχιανῆς γυναικὸς Σφαιρακίου [ita A, Σφαρακίου V, scribendum Σφωρακίου, cf. Synax. Eccl. CP., 72.] [Sphoracius consul anno 452. Mommsen, Chronica minora, t. III, p. 533.] τοῦ πατρικίου, Σφαιρακίου [Σφαρακίου V, Σφορακίου P.] δέ [δὴ P, om. V.] φημι, τοῦ τὸν πάνσεπτον καὶ πάντερπνον ναὸν τοῦ μεγάλου καὶ [(πάνσεπτον-καὶ) εὐκτήριον οἶκον τοῦ P, V.] καλλινίκου μάρτυρος Θεοδώρου [Τὸν δὲ ἅγιον Θεόδωρον τὰ Σφωρακίου ἔκτισεν Σφωράκιος πατρίκιος ἐν τοῖς χρόνοις Ἀρκαδίου καὶ Θεοδοσίου τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ. Patria CP., II, 30; Preger, c., p. 225. Cf. Ducange, Constantinopolis christiana, t. II, p. 139; Synax. Eccl. CP., pp. 197, 272, 469.] οἰκοδομήσαντος, ἀνῆλθε [ἀπῆλθεν P.] πρὸς αὐτὴν ἐπισκέψεως χάριν· καὶ ὡς ἔθος ἐν ταῖς συντυχίαις γίνεται [γίνεσθαι P.] καὶ μάλιστα τῶν ἀρρωστούντων, διηγουμένης τῆς Ἀντιοχιανῆς τὴν αἰτίαν τῆς νόσου αὐτῆς καὶ καταμεμφομένης [καταμεμφονένη P.] τοὺς ἰατρούς, [Antiochiana, Sphoracii uxor,] ὅτι δή, πολλὰ ἀναλωσάσης [ἀναλώσασα P.] εἰς αὐτούς, ὠφεληθῆναι παρ᾽ αὐτῶν οὐκ ἠδυνήθη τὸ παράπαν, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τὸ χεῖρον τὴν νόσον αὐτῆς προελθεῖν ἐκ τῆς ἀφυΐας αὐτῶν, συμπαθῶς τῶ ἡ Εὐφμία πρὸς αὐτὴν διατεθεῖσα λέγει αὐτῇ· &ldquogr;Καὶ τί χρείαν ἔχεις, κυρία μου πατρικία, ἀναλίσκεσθαι εἰς [om. P, V.] ἰατρούς, τοὺς [τοῖς (om. P) ἰατροῖς τοῖς P, V.] λαμβάνειν μὲν δυναμένους [δυναμένοις P, V.] , ὠφελεῖν δὲ μὴ εἰδότας [εἴδοσιν P, V.] καὶ οὐ μᾶλλον προσέρχῃ τῷ ἀγαθῷ [om. P, V.] Θεῷ [τῶ ἀγαθῶ add. V.] τῷ [om. V.] ἀδαπάνῳ [om. V.] ἰατρῷ; κατεπίδος [καὶ ἐπιδίδως P.] οὖν [om. P.] ἑαυτὴν πρὸς τὴν νῦν ἐπιστᾶσαν [ἐπισπᾶσαν A, ἐν add. P.] τῇ πόλει ἡμῶν θαυματουργὸν καὶ ἁγίαν γυναῖκα· αὕτη γὰρ αὕτη [om. P, V.] , ἵνα τὰ κατ᾽ αὐτὴν [ὡς add. V.] ἐν βραχεῖ [(ἐν βρ.) om. P.] διηγήσωμαί σοι, πόθον ἔχουσα θεῖον καὶ τὸν ἄνδρα φεύγουσα [φυγοῦσα P.] σοφῇ ἐπινοίᾳ εἰς ἄνδρα εὐνοῦχον μετασχηματισθεῖσα εἰς τὸ τοῦ μακαρίου Βασιανοῦ μοναστήριον τριετῆ χρόνον πεποίηκεν καὶ μετὰ ταῦτα γνωσθεῖσα [γνωρισθεῖσα V, om. P.] δι᾽ ἀποκαλύψεως [θείας add. P, V.] , μηκέτι δυναμένη ἀνδράσι συνοικεῖν, εἰς μοναστήριον γυναικεῖον [γυναικῶν P, V.] εἰς ἀνατολὴν ἀπεστάλη· εἶτα τοῦ ἀνδρὸς κἀκεῖσε [ἐκεῖσε P, V.] καταδιώξαντος αὐτήν [μετὰ τὸ παρελθεῖν add. P.] , φεύγουσα εἰς [αὐτὸν P, om. V.] πολλοὺς τόπους, δι᾽ ὀπτασίας θείας [θειοτέρας P, V.] ἐπανῆκεν [τοῖς add. P, V.] ἐνταῦθα· καὶ ἵνα συνελοῦσα [P, V, συνελθοῦσα A.] εἴπω σοι, διὰ τὴν καθαρὰν καὶ ἄμεμπτον αὐτῆς πολιτείαν καὶ τὸν οὐράνιον καὶ ἀγγελικὸν αὐτῆς βίον [(τὴν-βίον) τὸν ἄμεμπτον αὐτῆς βίον καὶ τὸν ἀγγελικὸν αὐτῆς τρόπον καὶ P; τὸν ἄπεμπτον βίον καὶ V.] ἰάσεις πολλὰς [om. P, V.] πεποίηκε καὶ πεπλανημένους ἐπέστρεψεν καὶ πολλοὺς εὐεργέτησε καὶ εὐεργετεῖ μέχρι τοῦ παρόντος· πρὸς ταύτην οὖν ἐπείχθητι καὶ ταύτῃ ἐμφανίσθητι μηδὲν ἐνδοιάζουσα [ἐνδυάζουσα V.] καὶ πάντως ἐλευθερωθήσῃ [ἀπαλλαγήση P.] ἐκ [om. P.] τῆς συνεχούσης σε ἀσθενείας [νόσου P.] .”

[34] [ad eam confugit] Ταῦτα ἀκούσασα καὶ μαθοῦσα [(κ. μ.) om. P, V.] ἡ Ἀντιοχιανὴ ἡ τοῦ Σφαιρακίου σύζυγος καὶ [(ἡ τοῦ-καὶ) om. P, V.] εὐχαριστήσασα πλεῖστα [om. P, V.] τῇ Εὐφημίᾳ, παρεκάλει αὐτὴν σὺν αὐτῇ ἀπελθεῖν πρὸς τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [om. P, V.] · καὶ δὴ συνθέμεναι ἀλλήλαις, τῇ ἑξῆς ἀμφότεραι παραγίνονται πρὸς αὐτήν· καὶ εὑροῦσαι αὐτὴν ψάλλουσαν τὰ ὀρθρινά, ἀνέμειναν, ἕως οὗ κατέπαυσε· καὶ μετὰ τὸ καταπαῦσαι αὐτὴν [καταπαῦσαν P, V.] τῆς ψαλμῳδίας προσκυνήσασαι αὐτῇ [αὐτὴν P, V.] συνεκαθέσθησαν ἅμα· τῆς δὲ συντυχίας πλατυτέρας γενομένης [γινομένης P.] καὶ τὰ εἰωθότα λεγούσης καὶ ὠφελούσης αὐτὰς τῆς μακαρίας καὶ πρὸ τῶν σωμάτων τὰς ψυχὰς ἰατρευούσης μᾶλλον, ἠρέμα πῶς και πιστῶς [(καὶ ὠφ.-πιστῶς) om. P: (πρὀ-πιστῶς) πρῶτον τὰς ψυχὰς αὐτῶν ἰατρευούσης ἠρέμα πιστῶς V.] ἡ Ἀντιοχιανὴ [Ἀντιοχειανὴ P.] λαβομένη τῆς χειρὸς τῆς μακαρίας [(τ. μ.) αὐτῆς P, V.] ἐπέτηκεν κατὰ τοῦ πονοῦντος αὐτῇ [om V.] τόπου· ἀγνοούσης δὲ τῆς μακαρίας τὴν αἰτίαν, λέγει αὐτῇ ἡ Ἀντιοχιανή· &ldquogr;Τῇ ἁφῇ σου, [ut manibus sibi impositis,] δέσποινά μου καὶ [om. P.] δούλη τοῦ Χριστοῦ, χρῶμαι πρὸς βοήθειαν τοῦ συνέχοντός με πάθους· καὶ χρωμένη ἐλπίζω μη ἀποτυχεῖν· ἤδη γὰρ ᾐσθόμην σὺν Θεῷ τῷ ἁγίῳ [(σὺν Θ. τ. ἁ.) om V, ////////// P.] τῆς [om P.] εὐεργεσίας.&rdquogr; Μετριάσασα οὖν πρὸς ταῦτα λέγει αὐτῇ ἡ μακαρία· &ldquogr;Ἐγώ, κυρία [μὲν P. V.] , ἁμαρτωλὸς ὑπάρχω· καὶ οἵα ἐγώ, καὶ ἡ ἁφή μού ἐστιν· ὁ δὲ κύριος [ὁ κ. δὲ P.] Ἰησοῦς Χριστὸς ὁ ἐπισκεψάμενος τὴν πενθερὰν τοῦ Πέτρου καὶ ἀπαλλάξας αὐτὴν τοῦ [om. P.] πυρετοῦ καὶ σὲ ἐπισκέψεται καὶ ἀπαλλάζει [ἀπαλλάξοι V.] σε τοῦ ἐνοχλοῦντός σοι [συνέχοντός σε C.] πόνου·&rdquogr; τῆς οὖν ῥώσεως καὶ ὠφελείας παραυτὰ [τῆς οὖν παρ. ὠφελείας P. V.] αἰσθομένη ἡ Ἀντιοχιανὴ [Ἀντιοχειανὴ P.] ἔμεινε παρ᾽ αὐτῇ, τὴν δὲ Εὐφημίαν [Εὐφήμειαν A.] παρεκάλεσεν ἀπελθεῖν [ἀνελθεῖν P.] εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς εἰποῦσα αὐτῇ· &ldquogr;Ἕως τελείας ἀποκαταστάσεως μου [(μου ἀποκ.) P, V.] μενῶ παρὰ τῇ [(παρὰ τῇ) om. P.] ἰατρῷ μου.”

[35] [Ad ampliandas aedes] Μεινάσης οὖν [αὐτῆς add. P.] παρ᾽ αὐτῇ, ἐζήτουν οἱ εὐνοῦχοι αὐτῆς παρὰ τῆς θυρωροῦ τῆς μακαρίας ὁσπήτιον, ἐν ᾧ τὰ ζῷα στήσωσιν [στήσονται P.] καὶ τὸ βαστέρνιον ἀποθῶνται· τῆς δὲ λεγούσης αὐτοῖς ὅτι [om. P, V.] · &ldquogr;Πλὴν τούτου ἐν ᾧ οἰκοῦμεν ὁσπητίου [ὁσπίτιον P, V.] οὐκ ἔχομεν ἄλλο [om. P, V.] καὶ αὐτοῦ δὲ τούτου τὸ [om. P.] ἐνοίκιον διδοῦμεν [δίδομεν P, διδόαμεν V.] · πόθεν γὰρ ἡμῖν ἄλλο ὁσπήτιον ξέναις οὔσαις καὶ μῆδὲ τῶν ἀναγκαίων εὐπορούσαις;&rdquogr; ἀπελθόντες [οὖν add. V.] οἱ εὐνοῦχοι ἀπήγγειλαν [ἀνήγαγον V.] τῇ δεσποίνῃ αὐτῶν ἃ ἤκουσαν· ἡ δὲ Ἀντιοχιανὴ [Ἀντιοχειανή P.] ἀποδεξαμένη τὴν εὔνοιαν τῶν παίδων [παιδαρίων P, V.] αὐτῆς καὶ θαυμάσασα [θαυμάζουσα V.] τὴν ἐπαινετὴν πτωχείαν καὶ τὴν μακαριστὴν πενίαν [(πτωχείαν-πενίαν) πενίαν καὶ τὴν μακαρίαν πτωχείαν P, καὶ ὥσπερ εὑρήματι add. P, V; προσδραμοῦσα τῶ πράγματι add. P.] , λέγει τῇ μακαρίᾳ Ματρώνῃ [om. P, V.] · &ldquogr;Ἤκουσα, δέσποινά μου [om. P.] , ὅτι ἐνοικίου [ἐν οἰκίω P.] μένεις [μάτην προσδραμοῦσα τὸ πρᾶγμα add. V.] , καὶ πάνυ ἐλυπήθην.&rdquogr; Τῆς δὲ μακαρίας εἰπούσης ὅτι [om. V.] “ἐνοικίου [ἐν οἰκίω C.] μὲν μένω, ὁ θεὸς δὲ καὶ ὁ ἡγούμενός μου [om. P, V.] φροντίζει περὶ αὐτοῦ ὡς [ὥσπερ P.] καὶ περὶ ἡμῶν,&rdquogr; πάλιν λέγει αὐτῇ ἡ Ἀντιοχιανή [Ἀντιοχειανὴ P.] · &ldquogr;Μή, ὄντως σοι, κυρία, παρακαλῶ, μὴ ἔσται σοι τοῦτο [τοῦτο ἔστω P, τ. ἔ. σοι V.] οὕτως, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν τοῦ Θεοῦ παροχῶν εἰσί μοι προάστεια πολλὰ καὶ καλά· ἓν ἐξ αὐτῶν [μου add. P.] λάβε ὑπὲρ [τοῦ add. V.] λύτρου τῆς ἁμαρτωλοῦ [ἁμαρτωλῆς P, V.] μου ψυχῆς καὶ οἴκησον ἐν αὐτῷ εἰς σωτηρίαν ψυχῶν πολλῶν μελλουσῶν [πολλῶν ψυχῶν τῶν μελουσῶν P.] διασῴζεσθαι διὰ σοῦ [διὰ σοῦ σώζ. P, V.] καὶ ἐμοῦ αὐτῆς· καὶ οἵου ἂν ἀρεσθῇς προαστείου, [unum ex suis praediis offert;] ἐγὼ ποιῶ τὰς δωρεὰς [καὶ τὰς δ. οὗ (ἂν add. V) ἀρεσθεὶς ποιῶ P, V.] παραχρῆμα εἰς τελείαν σε δεσποτείαν [(ς. δ.) δ. ς. P.] εἰσάγουσα.”

[36] [Marcello suadente,] Ταῦτα ἀκούσασα ἡ ὁσία Ματρῶνα καὶ ἐκ τῶν λόγων τὴν πρόθεσιν αὐτῆς [om. V.] καταμαθοῦσα καὶ συνεῖσα, ὅτι ἐπιθυμεῖ δοῦναι αὐτῇ [αὐτῆ δ. V.] τόπον [τόπιον P.] εἰς ἀφιέρωσιν Θεοῦ καὶ εἰς λιμένα ψυχῶν, συνθεμένη λαμβάνειν μεταστέλλεται τὸν διάκονον Μάρκελλον καὶ εἰποῦσα αὐτῷ τὰ τῆς ὐποθέσεως ἐγχειρίζει [ἐγχειρεῖ V.] αὐτῷ τὸ πρᾶγμα· παραλαβὼν δὲ ὁ διάκονος τοὺς προσταχθέντας ὑποδεῖξαι αὐτῷ παῖδας [π. ὑπ. αὐτῷ P, V.] τὰ προάστεια, ἔρχεται εἰς τὸν τόπον, ἐν ᾧ ἀνῳκοδόμητο [ἀνωκοδόμηται P, V.] τὸ μοναστήριον τῆς ὁσίας, Σευηριανὰ [Si locus dictus Σευηριανὰ a Severo patricio, fratre adoptivo Constantis imperatoris (642 – 668), nomen sortitus est (Patria CP., III, 108, Preger, p. 251), Vitam Matronae non ante extremum saec. VII exaratam esse oportet. Verum res admodum dubia est, cum ab alio quoque Severo, quisquis ille fuit, varia urbis loca seu aedificia nuncupata esse videantur Cf. Preger, p. 354.] καλούμενον [καλούμενος V.] , καὶ ῥοδωνιᾶς [ῥωδονιὰ V.] τυγχάνων [(τὸ-τυγχ.) τῆς ὁσίας Σευηριανῆς τὸ μοναστήριον P.] , ἀρεσθεὶς δὲ τῇ θέσει [τῆς θέσεως V.] τοὺ τόπου καὶ διὰ τὸ εἶναι ἐγγὺς αὐτοῦ καὶ [(τῇ-καὶ) τῶ θεοσδότω τόπω διὰ τὸ καὶ εἶναι ἐγγὺς αὐτοῦ P.] ἄλλα μοναστήρια καὶ μάλιστα τοῦ μακαρίου [τὸ τοῦ ἁγίου P.] Βασιανοῦ, [locus in Severianis eligitur.] ἐν ᾧ καὶ ἀπετάξατο, εἶναι δὲ αὐτὸ καὶ τοῦ τείχους ἔσωθεν, ἐλθὼν ἀπήγγειλε [ἀνήγγειλαν P.] τῇ μακαρίᾳ Ματρώνῃ καὶ τῇ φιλοχρίστῳ Ἀντιοχιανῇ [Ἀντιοχειανὴ P.] , ὅτι ὁ μὲν τόπος πάνυ πεποίηται [(πεπ. πάνυ) P, V.] καλῶς καὶ ἡ θέσις αὐτοῦ ἐπιτηδεία ἐστίν, χρῄζει δὲ ἐπιμελείας πολλῆς [καὶ add. P, V.] · ταῦτα τοίνυν [om. P, V.] εἰρηκότος τοῦ διακόνου, εὐθέως [om. P, V.] τὰς δωρεὰς ποιήσασα εἰς τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [Ματρώνα P.] καὶ ὑπογράψασα ἐν αὐταῖς ἡ Ἀντιοχιανὴ [Ἀντιοχειανὴ P.] τὸν μὲν χάρτην δέδωκεν αὐτῇ· ἐπὶ νομῆς δὲ ἐποίησε τὸν διάκονον Μάρκελλον εἰς πρόσωπον τῆς μακαρίας, συνταξαμένη δὲ καὶ τὰς ἐπιμελείας [τὴν ἐπιμελείαν P.] ποιεῖν, καὶ χάριν ὑπὲρ τῆς ὑπομονήσεως [A, P, V, ἐπινεμέσεως?] τῷ διακόνῳ ὁμολογοῦσα, ἀπῆλθεν ἐρρωμένη τὴν ψυχὴν καὶ τὸ σῶμα· οὐ μὴν δὲ ὃ [(δὲ ὃ om. V.] ὑπέσχετο διεψεύσατο, ἀλλὰ καὶ [(δὲ-καὶ) om. P, καὶ om. V.] τὴν προσήκουσαν διακόσμησιν δέδωκεν τῷ τόπῳ ἔνθεν οὖν [καὶ add. P.] ἐκ ταύτης τῆς προφάσεως ἡ μακαρία Ματρῶνα τὸ μοναστήριον [μαναστήριον A.] ἐν τούτῳ τῷ τόπῳ· ἔσχεν καὶ ποίμνην λογικὴν συνεστήσατο [om. P.] , ἥτις καὶ μέχρι τοῦ παρόντος Θεοῦ συνεργίᾳ καὶ ταῖς ὁσίαις [(τ. ὁς.) ἁγίαις P.] αὐτῆς εὐχαῖς ἕστηκεν ἀγωνιζομένη κατὰ τὸν παραδοθέντα [δοθέντα P.] αὐτῇ [παρ᾽ αὐτῆς add. P, V.] κανόνα ἀκλινῶς· εἰς τελείαν οὖν δεσποτείαν εἰσελθοῦσα τοῦ προαστείου, ἐπιτραπεῖσα παρὰ τοῦ ἡγουμένου αὐτῆς τοῦ ἁγιωτάτου [ἁγίου P.] Βασιανοῦ — οὐδὲν γὰρ [om. P.] παρὰ γνώμην αὐτοῦ ἠνείχετο διαπράξασθαι [καὶ add. V.] — καταλιποῦσα τὸ μισθωσιμαῖον μητᾶτον, μεταβαίνει εἰς τὸ νόμιμον τῆς ἀσκήσεως στάδιον, συνούσης αὐτῇ τῆς ἔμπροσθεν τοῦ βίου [(τ. β.) om. P, V.] εἰρημένης Εὐγενίας, τῆς [αὐτῆς Εὐγενείας P.] εἰς πᾶσαν ἀγαθὴν πρᾶξιν συνεργησάσης [συνεργησάση P.] αὐτῇ ἐξ ἀρχῆς· οὐκ ἀργὴ δὲ οὐδὲ ἄκαρπος ἐγένετο ἡ μετάβασις αὐτῆς, [Huc sollemniter deducit] ἀλλὰ κηροὺς ἅψασα καὶ ψαλμῳδίαν ἡσύχιον καὶ [(ἡς. κ.) om. P, V.] ἠρεμαίαν ἐκτελέσασα [ἐπιτελέσασα P.] μετέβη εἰς τὸν δωρηθέντα αὐτῇ τόπον· οὕτως δὲ ἡ μακαρία τῆς ἐν Βηρυτῷ [Βιρητῶ P.] ὀπτασίας τὸ πέρας δεξαμένη, τὸ σκάμμα τῆς ἀσκήσεως ἀνέῳξεν [ἠνέωξεν V.] καὶ τὸν νυμφῶνα τῆς σωτηρίας ὑπέδειξεν [(καὶ-ὑπ.) om. P, V.] , πολλὰς ἐν αὐτῷ νυμφευσαμένη τῷ Χριστῷ ψυχάς, νόμιμος Κωνσταντινουπόλεως οἰκήτωρ γενομένη κατὰ τὴν [om. V.] τῆς ἀποκαλύψεως φανέρωσιν.

[37] [sorores numero duodecim.] Εἰσεκόμισε δὲ σὺν αὑτῇ εἰς τόνδε τὸν τόπον [om. V.] καὶ [om. V.] οἶκον δώδεκα [δεκαδύο P.] ἀδελφάς· ταῖς γὰρ ὀκτὼ προσετέθησαν καὶ ἄλλαι τέσσαρες. Ἐνταῦθα οὖν ἀποκατασταθεῖσα βουλήσει Θεοῦ ἡ μακαρία διέλαμπεν μὲν τῇ πολιτείᾳ ὑπερφυῶς, προέκοπτε δὲ καὶ τῇ φήμῃ ὑπερβαλλόντως· ἐπεδίδου δὲ ὁσημέραι τὸ ποίμνιον αὐτῆς αὐξανόμενον [αὐξούμενον V.] καὶ μεγαλυνόμενον εἰς πλῆθος καὶ τῇ μὲν ἀγάπῃ τοῦ Θεοῦ πλατυνόμενον, τῇ δὲ χωρήσει τοῦ τόπου στενοχωρούμενον· καὶ ὁ μὲν τόπος οὐδὲ εἰς τὸν τοῦ ὕμνου [ὕπνου P.] καιρὸν ἐπήρκει, ὁ δὲ τοῦ Θεοῦ φόβος ἔπειθεν ὡς ἄνεσιν φέρειν τὴν στένωσιν. Ὁρῶσα δὲ ἡ μακαρία τὴν ποίμνην αὐτῆς αὐξανομένην [αὐξούμενον V.] καὶ εἰς πλῆθος ἐπιδιδομένην, ἔχαιρεν μὲν καὶ ἠγάλλετο [ἡγαλλιᾶτο V.] , ἐδέετο δὲ τοῦ Θεοῦ νυκτὸς καὶ ἡμέρας ὑπὲρ αὐτῆς λέγουσα· &ldquogr;Σὺ αὐτήν, [In Domino spem reponit.] κύριε [om. P.] , συνήγαγες ὡς εὔσπλαγχνος, σὺ αὐτὴν [om. V.] καὶ φύλαξον ὡς ἅγιος· ὁ γὰρ [om. P, V.] πόθος ὁ σός, δέσποτα, προσεκαλέσατο πάσας, ὁ φόβος ὁ σὸς διατηρήσει [διατηρήσαι (?) A.] τὰς [om. P.] πάσας· καὶ [om. P, V.] ὥσπερ τῶν ψυχῶν αὐτῶν προενοήσω [προενόησας P.] , οὕτως καὶ τῶν σωμάτων αὐτῶν μὴ ἀμελήσῃς. Ὁρᾷς, κύριε [om. P, V.] , τὴν στένωσιν [στενωχωρίαν P, V.] , βλέπεις τὴν πενίαν, πάντα ἐπίστασαι, πάντας [πάσας P.] ἡμᾶς παραμύθησαι [παραμύθησον P.] ὡς ἀγαθὸς καὶ φιλάνθρωπος [(ὡς-φιλ.) om., P V.] .” Καὶ ἡ μὴν μακαρία Ματρῶνα [om. P, V.] τὴν τοῦ Θεοῦ ἀντίληψιν ἐπικαλουμένη [αἰτουμένη P, V.] ἐν τούτοις [(ἐν τ.) καὶ ἀπεκδεχομένη εἰς τοῦτο P.] ἦν· ὁ δὲ ποιῶν τὸ θέλημα [(τὰ θελήματα V.] τῶν φοβουμένων αὐτὸν Θεὸς [ἡμῶν add. V.] καὶ μὴ βραδύνων εἰς τὸ εἰσακούειν [ἀκούειν P.] αὐτῶν κατὰ τὴν ἄψευστον αὐτοῦ ὑπόσχεσιν τὴν λέγουσαν· &ldquogr;Ἔτι λαλοῦντός σου [(σου λαλ.) P.] ἐρῶ, ἰδοὺ πάρειμι,&rdquogr; ἐπήκουσε τῶν δεήσεων [τῆς δεήσεως V.] αὐτῆς καὶ τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν κατὰ τὴν αὐτοῦ φωνὴν [(φ. αὐτοῦ) P.] αἰτουμένῃ προσετίθει [αἰτουμένης παρέσχεν προστιθεὶς P.] αὐτῇ πάντα πλουσίως καὶ ἀφθόνως τὰ ἐν τῷ κόσμῳ. [Is. 58, 9.]

[38] [Monasterium casu ingressa,] Τῇ γὰρ ἐτησίῳ [τῆς ἀθλήσεως add. P.] ἑορτῇ τοῦ καλλινίκου μάρτυρος Λαυρεντίου [Διομήδους P.] πανδημεὶ τῆς πόλεως συνδραμούσης εἰς τὸν ἅγιον αὐτοῦ οἶκον [De variis aedibus regiae urbis S. Laurentio dicatis lege Ducange, Constantinopolis christiana, t. II, p. 127; Synax. Eccl. CP., pp. 424, 667, 716, 882. Festum S. Laurentii agebatur die 10 augusti ἐν τῷ Τρικόγχῳ, πλησίον τοῦ Καπετωλίου.. Ibid., p. 882.] — ἡ γὰρ σύναξις αὐτοῦ [om. P.] μεγάλη γίνεται καὶ ἐνδόξως ἐπιτελεῖται διὰ τὸ ταύτην [κατ᾽ αὐτὴν P.] τὴν ἡμέραν ἐκ τῶν ἁγίων αὐτοῦ λειψάνων μῦρον εὐῶδες [εὐωδέστατον V.] ἀναδίδοσθαι εἰς τιμὴν [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] δόξαν τῆς μαρτυρίας αὐτοῦ — ἐν ταύτῃ οὖν [om. P.] μετὰ πάντων συνέδραμον καὶ δύο ἀδελφαὶ, τῷ μὲν τρόπῳ εὐσεβεῖς, τῷ δὲ γένει περιφανεῖς, ἐπὶ τὸ μετασχεῖν τοῦ ἁγίου μύρου. Καὶ δὴ μετασχοῦσαι, ὡς καὶ [om. P.] πάντες, τῆς [(ὡς-τῆς) ἅπαντες P.] εὐλογίας, μετὰ τὴν πλήρωσιν [συμπλήρωσιν P.] τῶν ἁγίων [om. P, θείων V.] μυστηρίων καὶ τὴν ἀπόλυσιν τῆς θείας [om. P, V.] συνάξεως διὰ μιᾶς τῶν παρακειμένων τῷ [om. P.] μοναστηρίῳ [om. P.] ὁδῶν διερχόμεναι ἤκουσαν φωνὴν ψαλμῳδίας ἐκ τῶν οἰκημάτων φερομένην· καὶ ξενισθεῖσαι τῷ ξένῳ τῆς ἀκοῆς — ᾔδεισαν γὰρ τὸν τόπον προάστειον ἀλλ᾽ οὐ μοναστήριον [οὐ προάστειον ἀλλὰ μοναστήριον V.] εἶναι — ἐπυνθάνοντο ἐκ τῶν [ἐν add. P.] τῷ τόπῳ παροικούντων, [Athanasia, nobilis femina,] τίνες εἰσὶν οἱ ταύτην ποιούμενοι τὴν [om. P.] ψαλμῳδίαν [om. P.] · τῶν δὲ εἰρηκότων αὐταῖς τὰ περὶ τῆς μακαρίας [καὶ add. P.] , ὡς εἶχε τὰ κατ᾽ αὐτὴν διηγησαμένων, ἀποβᾶσαι τῶν φερόντων [τοῦ φέροντος P, V.] αὐτὰς βαστερνίων, εἰσῆλθον πρὸς αὐτήν· θεασάμεναι δὲ τὸ σεμνὸν ἐκεῖνο σχῆμα καὶ ἀγγελικὸν καὶ θαυμάσασαι τὸ ξένον καὶ ἐνηλλαγμένον [ἐνηλαγμένον V.] τοῦ στολισμοῦ [σχῆμα add. V.] , ἔμειναν παρ᾽ αὐτῇ πολλὰς ὥρας, ὠφελούμεναι καὶ νουθετούμεναι· καὶ τοσοῦτον ᾠκοδομήθησαν ἐκ τῶν ἁγίων αὐτῆς λόγων καὶ τοῦ περικειμένου ταῖς ἀδελφαῖς ξένου σχήματος, ὥστε τὴν μίαν ἐξ αὐτῶν, Ἀθανασίαν ὀνόματι, πόθῳ θείῳ τρωθεῖσαν εἰπεῖν τῇ ἀδελφῇ αὐτῆς· &ldquogr;Ἄπελθε, κυρία μου ἀδελφή [ἀδ. μου V.] , ἄπελθε [om. P, V.] εἰς τὸν οἶκόν σου μετὰ καλοῦ· ἀπὸ γὰρ τῆς ὥρας ταύτης [ταύτης τῆς ὥρας P, V.] καὶ μήτηρ καὶ πατὴρ [π. καὶ μήτηρ P.] καὶ ἀδελφή μου ἡ ἁγία αὕτη ἐστίν· τί γὰρ ἔχω κερδῆσαι τοῦ λοιποῦ ἐκ τοῦ βίου τούτου τοῦ ματαίου; [in eodem commorari gestit,] εἰ δὲ καί [om. P.] τι δόξω [δόξω τι P.] κερδαίνειν ἢ [καὶ P.] βασιλεύειν, οὐ μετὰ ταῦτα πάντα [πάντοθεν add. P.] θάνατός ἐστιν; οὐ τέφρα δὲ [om. P, V.] καὶ κόνις γενήσομαι; οὐχὶ σήμερον ὑπὸ παίδων καὶ εὐνούχων δορυφορουμένη μετὰ μικρὸν τάφῳ παραπεμπομένη ὑπ᾽ αὐτῶν καταπατήσομαι; οὐ τὴν δόξαν ἀτιμία διαδέχεται [διαδέξηται P.] καὶ τὸ περίβλεπτον κάλλος ἀμαυροῖ νόσος [(ἀμ. νόσος) εἰσδεχθεὶς ἀμορφία P.] ; ἄπιθι οὖν, ἄπιθι [om. P, V.] , παρακαλῶ, ἄπιθι ἐν εἰρήνῃ [(ἄπ. ἐν εἰρ.) om. P, V.] καὶ ἐμοὶ συγχώρησον θρηνῆσαι [πενθεῖν P.] τὰς ἁμαρτίας μου.”

[39] [vixque a sorore sua,] Ταῦτα λέγουσα [εἰποῦσα P, V.] ἡ [om. P, V.] τιμία [om. P, V.] καὶ μακαρία Ἀθανασία, εἰς δειλίαν καὶ μέριμναν τὴν ἀδελφὴν αὐτῆς ἤνεγκεν [ἐνέβαλεν V, κατέστησεν τὴν ἀδ. ταύτ. P.] ὡς ἀναγκασθεῖσαν εἰπεῖν αὐτῇ· &ldquogr;Οὐχὶ [οὐκ P, V.] ἐγγύας [ἐγγυὰς P.] δέδωκα τῷ ἀνδρί σου περὶ [om. V.] σοῦ [om. V.] ; οὐ προειδὼς τάχα τὸ [om. P.] ; τί ἤμελλες ποιεῖν ὁ ἀνήρ σου [om. V.] διεκώλυέν σε προελθεῖν; τί σοι ἐγένετο ἐξαίφνης; τί με σπεύδεις πειρασμῷ περιπεῖραι; πῶς ἔχω ἀπελθεῖν ἐκτός σου; τί δὲ καὶ ἀπελθοῦσα ἀπολογήσομαι ὑπὲρ σοῦ; ἔχε τὴν ἐπιθυμίαν σου ἔνδον [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] φύλαττε τὴν πρόθεσίν σου ἐν τῇ καρδίᾳ σου [(ἐν-σου) om. P, V.] · οὐκ ἐπιτρέπω σε [ἀποτρέπω σε P, ἐπ. σοι τοῦ V.] ἀποστῆναι τοῦ ἀγαθοῦ τούτου ἐγχειρήματος [ἐπιχειρήματος P, V.] , εἰ καὶ φορτικόν ἐστι πολὺ καὶ [om. P, V.] δυσβάστακτον [om. P, V.] καὶ δυσκατόρθωτον· μόνον νῦν [om. P.] ἐλθὲ μετ᾽ ἐμοῦ [καὶ add. P.] · ἀπάλλαξόν με πραγμάτων καὶ [om. P, V.] φροντίδων [om. P, V.] · διάθου τὸν οἶκόν σου καλῶς [om. P, V.] · πεῖσον τὸν ἄνδρα σου πρότερον [om. V, (πεῖσον-πρότερον) om. P.] , καὶ τοῦ ἀγαθοῦ σοῦ σκοποῦ μὴ ἐκστῇς.&rdquogr; Ταῦτα καὶ τούτων πλείονα [(κ. τ. πλ.) om. P, V.] λέγουσα παρεκάλει καὶ τὴν μακαρίαν Ματρῶναν ἐπιτρέψαι αὐτῇ ἐπανελθεῖν οἴκαδε [εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς P.] · ἡ δὲ μακαρία μετὰ [μεταξὺ P.] ἀμφοτέρων καθεζομένη καὶ τοὺς λόγους ἀμφοτέρων [ἑκατέρων V,] δεχομένη [(καὶ-δεχομένη) om. P.] καὶ τῆς μὲν τὸ ταχὺ τῆς μεταβολῆς θαυμάζουσα καὶ τὸ θερμὸν τῆς πίστεως [προαιρέσεως P, V.] μακαρίζουσα, τῆς δὲ τὸ εὔλογον τῆς παραινέσεως ἀποδεχομένη [ἀποδεξαμένη P, V.] καὶ τὸ ἀναγκαῖον τοῦ πράγματος ὁρῶσα, εἶπεν τῇ μακαρίᾳ Ἀθανασίᾳ· &ldquogr;Ὕπαγε τέως, [ab ipsa Matrona] τέκνον, εἰς τὸν οἶκόν σου μετὰ τῆς ἀδελφῆς σου καὶ δοκίμασον σεαυτὴν καὶ [τέως δὲ V.] τῷ ἀνδρί σου [μὲν σεαυτὴν τῶ ἀνδρί σου δὲ τέως P.] μὴ φανερώσῃς τὴν βουλήν σου· καὶ ἐὰν ἐπιμένῃ [ἐπιμείνη P.] ἐν σοὶ ὁ λογισμὸς οὗτος, τὸ τηνικαῦτα τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ γένηται [γίνεται P, V.] · ὁ γὰρ τοῦ Θεοῦ πόθος, τέκνον, σπόρῳ ἔοικεν εὐθέως μὲν ἀνατέλλοντι, οὐκ εὐθέως δὲ καρποφοροῦντι· ὥσπερ δὲ [οὖν V, γὰρ P.] ὁ σπόρος ἐν οἵᾳ δήποτε χώρᾳ καταβαλλόμενος ἀνατέλλει χόρτον, οὐκ ἐν ἑκάστῃ δὲ τελεσιουργεῖται, οὕτως [καὶ add. P, V.] ὁ λόγος ὁ [om. P.] τοῦ Θεοῦ ἐν οἵᾳ δήποτε ψυχῇ εἰσερχόμενος τὴν μὲν οἰκείαν [οἰκ. μὲν P, V.] θέρμην ἐντίθησιν, οὐ παρ᾽ ἑκάστῃ δὲ διαμένει [διαμένει P.] φυλαττόμενος, ἀλλ᾽ εἴτε χρόνῳ σβέννυται, εἴτε μερίμναις βιωτικαῖς [om. P, V.] συμπνίγεται εἴτε ῥᾳθυμίᾳ μαραίνεται· ὅθεν [om. P, V.] οὐδὲ [οὖν add. P, V.] ξένον, τέκνον, οὐδὲ παράδοξον, εἰ καὶ σὺ ἐνταῦθα [ὧδε P, V.] ἐλθοῦσα καὶ τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ τὸν σπινθῆρα δεξαμένη [δεξαμένην V.] εὐθέως τὴν ἐπιθυμίαν τῆς ἀσκήσεως ἔσχες [ἔχεις ἀλλ᾽ V.] , οὐδὲ πάλιν πολλῆς [οὐ πολλῆς |||||||| P.] ἀποδοχῆς ἀξία τυγχάνεις· διὸ οὐδὲ ἐμπιστεῦσαί σε δεῖ νῦν [σοι νῦν δεῖ P, πιστεῦσαι σε νῦν δεῖ V.] , ἕως καὶ τὸν [χρόνον add. P.] μαρτυροῦντά σε [σοι P, V.] παρέξεις· νεωτέρα γὰρ εἶ καὶ τὸ πῦρ τῆς σωματικῆς ἐπιθυμίας καιόμενον ἐν σοὶ φέρεις, ἐπανθεῖ δέ σοι ἀκμὴ [ἀγμὴ P, ἀγμὴν V.] καὶ τὸ τῆς σωματικῆς πλάσεως [διαπλάσεως P.] κάλλος· πλούτῳ κομᾷς πολλῷ [om. P, V.] , ἀνδρὶ νῦν προσωμίλησας, τὸ γένος περίβλεπτον ἔχεις, περιουσίαν μεγάλην κέκτησαι, τὸ σωμάτιόν [σῶμα P.] σου τρυφερόν [τρυφερώτερον V.] ἐστιν καὶ ἀσθενέστατον [ἀσθενέστερον P, V.] , πάντῃ ὑπὸ δουλίδων καὶ παίδων ἐξυπηρετεῖσαι [ἐξυπηρετῆ V, (ὑπὸ-ἐξ.) σπουδὴ λοιπὸν ὑπὸ παίδων ὑπηρετούμενον P.] · ἡ δὲ ἄσκησις, τέκνον [om. P, V.] , ὑπηρετοῦντός ἐστιν [om. P, V.] , οὐχ ὑπηρετουμένου [χρίζει add. P, ἐστιν add. V.] .”

[40] [et a diacono Marcello] Ταῦτα καὶ τὰ τούτοις ὅμοια [(καὶ-ὅμοια) om. P, V.] λέγουσα ἡ μακαρία Ματρῶνα πείθειν ταύτην [om. P.] οὑκ ἠδύνατο· ἡ γὰρ ἐπιθυμία τῆς ἀσκήσεως καὶ ἡ τοῦ Θεοῦ ἀγάπη ἀντιλέγειν μὲν παρεσκεύαζε [παρεσκεύασεν V.] τῇ διδασκάλῳ, συντίθεσθαι δὲ πρὸς [εἰς P.] πάντα ἑτοίμην εἶναι τὴν [μακαρίαν add. P.] Ἀθανασίαν ἐνῆγεν [ἀνῆγεν P.] · μεταστειλαμένη οὖν [δὲ P.] ἡ μακαρία τὸν διάκονον Μάρκελλον, διηγήσατο αὐτῷ [τὰ add. P, V.] περὶ αὐτῆς· ὁ δὲ διάκονος πολλὰ παραινέσας [(π. π.) τὰ αὐτὰ (ταῦτα V) μὲν εἰρηκὼς πρὸς P, V.] τὴν Ἀθανασίαν καὶ [ἕτερα δὲ (om. V) προστεθηκὼς P, V.] ἐπευξάμενος αὐτῇ [δὲ καὶ αὐτίκα P, καὶ add. V.] , εἰπὼν &ldquogr;Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος ὁ ἐνθείς [ἐνθήσας V.] σοι τὸν λογισμὸν τοῦτον καὶ θερμάνας σου τὴν καρδίαν, ἵνα ἀγαπήσῃς αὐτὸν ὁλψύχως [om. P, V.] , αὐτός σου καὶ τὸν πόθον πλρώσει καὶ τὸν δρόμον τελειώσει”, [domum repetere suadetur.] ἔπεισεν αὐτὴν ἀπελθεῖν [ἐξελθεῖν P, V.] ἀπὸ [om. P, V.] τοῦ μοναστηρίου· ταῦτα δὲ οὐκ ἐναντιούμενοι τῇ ἀγαθῇ [om. P, V,] αὐτῆς [ἑαυτῆς V.] προθέσει [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] σπουδῇ ἔλεγον οἱ μακάριοι, ἀλλὰ δοκιμάζοντες αὐτῆς τὴν προαίρεσιν καὶ φοβούμενοι, μὴ ἐπισφαλῶς ἐναρξαμένη οὐκ ἰσχύσῃ πληπῶσαι ὡς νεωτέρα· ἦν γὰρ δέκα καὶ ὀκτὼ ἐτῶν [δέκα καὶ … ἐνιαυτῶν P.] . Οὕτως οὖν ἡ μακαρία Ἀθανασία πεισθεῖσα σὺν τῇ ἀδελφῇ αὐτῆς ἀνεχώρησε τότε.

[41] [Mortuo filio unico,] Οὐ μὴν δὲ [om. P, V.] τοῦ οἰκείου σκοποῦ ἀπέστη οὔτε τι [om. V.] τῆς ἀγαθῆς [om. P, V.] προθυμίας ἠλάττωσεν, ἀλλ᾽ ἐπεμελεῖτο μὲν ἀκριβείας ψυχικῆς [ψυχῆς sequentia legi nequeunt P.] , ἠσκεῖτο δὲ καὶ [om. V.] γυμνασίᾳ σωματικῇ πρὸς ταπεινοφροσύνην ἐθιζομένη, εὐχομένη συνεχῶς, στενάζουσα συνεχέστερον καὶ [om. V.] τὰς ἁμαρτίας αἰτιωμένη· ἀλλὰ γὰρ [(εὐχομένη-γὰρ) πρὸς (?) ὀλιγοσιτείαν εὐτρεπιζομένη εὐχομένη καὶ συχνῶς στενάζουσα συνεχ. τὰς ἁμ. αἰτ. τῆς ματαιότητος τοῦ βίου (?) καταμεμφομένη ἀλλὰ καὶ P.] ἐν ταύτῃ τῇ καλλίσῃ [om. P, V.] καὶ [om. P, V.] ἀγαθῇ μέλέτῃ καὶ ψυχωφελεῖ γυμνασίᾳ οὔσης τῆς μακαρίας Ἀθανασίας, τὸ μονογενὲς αὐτῆς καὶ πρωτότοκον παιδίον ἀποθνῄσκει· καὶ μήτε θρηνήσασα πολὺ ἢ πενθήσασα ἀσέμνως, οἷα ἔθος γυναιξὶν πάσχειν φιλοτέκνοις, ἀλλ᾽ ἐπιδακρύσασα μικρὸν καὶ ὅσον τὸ τῇ φύσει προσῆκον [om. V, ὅσον τῆς φύσεως P.] δειχθῆναι ἐν αὐτῇ, μήτε τι [om. P.] ἄνανδρον [ἢ add. P.] ὑπομείνασα ἢ ποιήσασα, ὀλίγων [δὲ add. P.] ἡμερῶν διελθουσῶν, ἔρχεται πάλιν εἰς τὸ μοναστήριον, μηδὲν ὅλως [om. P, V.] εἰς οἰκείαν ὑπηρεσίαν ἐπαγομένη, οὐκ οἶνον εὐώδη, οὐκ ἄρτον καθαρόν, οὐκ ἰχθύν, οὐ πλουμάκιον, οὐ ταπήτιον, οὐκ ἄλλο τι ὧν [ὁ P.] εἰώθει κεχρῆσθαι [ὡς add. P, V.] γυνὴ περιφανὴς καὶ [ὡς add. V.] πλουσία, ἀλλὰ τῇ σκληρᾷ διαίτῃ αὐτῶν ἀρκεσθεῖσα καὶ τῇ εἰς ἔδαφος κακοπαθείᾳ καρτερήσασα καὶ τῷ [hic mutil. des. P.] ἀνελαίῳ λαχάνῳ καὶ τοῖς ἰσχαδίοις στοιχήσασα καὶ τὴν [τῆ A, V.] τῶν ψιάθων τραχύτητα [τραχύτητι A, V.] ἀντὶ τῆς τῶν πλουμακίων τρυφερότητος ἐνέγκασα· οὐδὲ γὰρ αὐτοῦ εὐπόρει [ηὐπορει V.] τὸ σεμνὸν ἐκεῖνο καὶ [om. V.] τίμιον [om. V.] καὶ θεοφιλὲς σύστημα τῆς μακαρίας Ματρώνης [Ματρῶνας V.] , [in monasterio] ἀλλὰ τῇ κατὰ Θεὸν [τῆ add. V.] πενίᾳ πλουτοῦν καὶ τῇ ἀγάπῃ πλατυνόμενον τὴν στενοχωρίν καὶ [om. V.] πενίαν [om. V.] ὡς ἄνεσιν καὶ [om. V.] τρυφὴν [om. V.] ἐκαρτέρει· ποιήσασα οὖν [καὶ ποιήσασα V.] τρίτην ἡμέραν καὶ πάντα ῥᾳδίως καὶ δίχα πόνου παντὸς ἐνέγκασα καὶ μήτε ψαλμῳδίαν νυκτερινὴν ἢ ἡμερινὴν ἀργήσασα καταμαθοῦσά τε [δὲ V.] πῶς αἱ ἀδελφαὶ συνάγονται εἰς τὴν ὥραν τῆς ψαλμῳδίας, πῶς κλίνουσι γόνυ, πῶς ἐγείρονται, πῶς ἐνάρχονται, πῶς ἀμετεωρίστως ἱστάμεναι ψάλλουσι, πῶς δὲ καὶ ἡ μακαρία Ματρῶνα ἀπὸ ἑσπέρας ἕως τῆς ψαλμῳδίας τοῦ [om. V.] ὄρθρου [om. V.] οὐ κλίνουσα τὸ σῶμα πρὸς ἄνεσιν, ἀλλ᾽ ἐν καθεδρίῳ ξυλίνῳ καθημένη τὴν τοῦ ὕπνου χρείαν ἐπλήρου καὶ μετὰ τὴν ψαλμῳδίαν καὶ τὸν πολὺν κόπον τῆς στάσεως τῷ αὐτῷ σχήματι διέμενεν [διαμείνει V.] , [per tres dies commoratur,] πῶς δὲ πάλιν αὐτὴ ἡ μακαρία, ὑπνουσῶν τῶν μοναζουσῶν, τὰς χεῖρας ἐκπετάζουσα πρότερον εἰς προσευχὴν καὶ δακρύουσα ἅμα ἀφύπνιζεν αὐτὰς εἰς τὴν ὥραν τῆς ψαλμῳδίας καὶ πάντα ποιοῦσα καθ᾽ ὁμοιότητα τοῦ ἡγουνένου αὐτῆς τοῦ ἁγιωτάτου Βασιανοῦ, πάντα ταῦτα [(π. τ.) τ. π. V.] καταμαθοῦσα ἀπῆλθεν εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς.

[42] [seceditque in villam,] Καὶ προφασισαμένη τρυγητόν, — ἦν γὰρ ὁ καιρὸς ἐπιτήδειος, — καταλιποῦσα τὸν ἄνδρα ἐν τῷ οἴκῳ, ἐξῆλθεν εἰς τὸ προάστειον αὐτῆς κἀκεῖσε τὴν ἐπαινετὴν μίμησιν ποιουμένη καὶ τὴν τρίτην καὶ ἕκτην καὶ ἐνάτην [ποιησαμένης καὶ τὴν ἕκτην καὶ τὴν ἐννάτην V.] καὶ τὰ λοιπὰ πάντα καθ᾽ ὁμοιότητα τοῦ μοναστηρίου ἐκτελοῦσα, μηνύεται [ἐκτελούσης δηλοῦται V.] αὐτῇ παρὰ τῆς μειζοτέρας αὐτῆς, τῆς καὶ τὰ πράγματα [αὐτῆς add. V.] τὰ κινητὰ διακρατούσης, ὅτι Καλλοπόδιος [Καλόδιος V.] ὁ παῖς διαρρήξας ὄπισθεν τὸ μουζίκιον [ita A, μουζάκιον V.] καὶ [om. V.] βαλλάντιον χρυσίου [χρυσίον V.] κεκλοφὼς [κέκλοφεν καὶ V.] ἀφανὴς ἐγένετο. Ταῦτα [τοῦτο V.] ἀκούσασα ἡ μακαρία [om. V.] Ἀθανασία καὶ τῷ Θεῷ τὸ πᾶν ἀναθεῖσα, [ubi pecuniam] ὠς εἶχεν σπουδαία ἦλθεν [ἀνῆλθεν V.] εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς· τὸ δὲ χρυσίον τοῦτο κατ᾽ ἐπιτροπὴν τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς ὁ παῖς ἀπεσύλησεν· κακοδάπανος γὰρ ὢν καὶ μὴ ἀρκῶν ἑαυτῷ, τῆς τιμίας [om. V.] καὶ [om. V.] θαυμαστῆς Ἀθανασίας ἐν τῷ προαστείῳ οὔσης, εὑρηκὼς εὐκαιρίαν, παρασκευάζει τὴν μειζοτέραν [τ. μ. in marg. V.] ἄκουσαν καὶ παρὰ τὸ ἔθος προελθεῖν τῆς [om. V.] οἰκίας [om. V.] · τῆς δὲ διὰ τὴν βίαν τοῦ προστάξαντος ἕως τοῦ πυλῶνος [πυλεῶνος V.] κατελθούσης, προστάσσει τῷ παιδὶ διαναρρήξαντα [ἀναρρήξαντα V.] τὸ σκευρίον [σκευρὶν V.] τὸ ἀπαντοῦν ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ βαλλάντιον ἐπάραντα κατελθεῖν· τοῦ οὖν παιδὸς ἐπ᾽ ὤμων ἔχοντος τὸ χρυσίον τὸ κεκλεμμένον [τὸ κεκλ. χρυσίον V.] καὶ ὄπισθεν ἐξέχοντος κατερχομένου ἐν τοῖς σκαλίοις καὶ τοῦ δεσπότου αὐτοῦ ἐπακολουθοῦντος [ὄπισθεν ἀκολουθοῦντος V.] , ἀπαντήσασα αὐτὸν [ὑπαντήσασα V.] ἡ μειζοτέρα καὶ [om V.] ἐξ ὑποψίας κρίνασα τὸ δρασθέν, [a marito sibi surreptam esse audit.] ἐπέσχεν μὲν τὸν παῖδα καὶ ἐπέβαλε [ἐπέβαλε δὲ V.] τὴν χεῖρα εἰς τὸ φερόμενον βαλλάντιον· εἶτα τοῦ δεσπότου [om. V.] αὐτοῦ [om. V.] ὄπισθεν ἐγκράξαντος [ἀκολουθοῦντος ἐγκράζοντος V.] , ἀφῆκε τὸν παῖδα· καὶ ὁ μὲν κατελθὼν μετ᾽ αὐτοῦ μέχρι τοῦ πυλῶνος [πυλεῶνος V.] τῷ δεσπότῃ τὸ χρυσίον ἀποδέδωκε. Ἡ δὲ ἀνελθοῦσα, τὴν φαύλην πρᾶξιν ἐφανέρωσεν [ἐφώρασεν V.] . Ἐπανελθοῦσα οὖν ἡ μακαρία Ἀθανασία ἀπὸ τοῦ προαστείου [ἀ. τ. π. om. V.] καὶ καταμαθοῦσα παρὰ τῆς μειζοτέρας αὐτῆς τὸ γεγενημένον, ἀταράχως τὸν παῖδα μεταστειλαμένη ἠρώτησεν αὐτόν, διὰ τί τοῦτο ἔδρασεν. Τοῦ δὲ εἰρηκότος αὐτῇ εὐθέως τὸ πᾶν τῆς ὑποθέσεως καὶ ὅτι [τὸ V.] κατ᾽ ἐπιτροπὴν τοῦ δεσπότου αὐτοῦ τοῦτο πεποίηκεν [δεσπότου πάντα πεποιηκέναι V.] , ὡς ἀνεύθυνον μὲν τοῦτον ἀπέλυσεν, πρόφασιν δὲ εὑροῦσα εὔλογον τοῦ πρὸς τὸν [om. V.] ἄνδρα χωρισμοῦ τὴν αἰτίαν τῆς κλοπῆς ἰδίαζεν ὡς ἀποστρεφομένη αὐτόν.

[43] [In victu et tota vivendi ratione] Καὶ μεταστειλαμένη τὸν διάκονον Μάρκελλον, πεσοῦσα εἰς τοὺς πόσας αὐτοῦ παρεκάλει αὐτὸν ἐκ τῆς εὐλογίας ἧς μεταλαμβάνουσιν αἱ ἀδελφαὶ πέμπεσθαι αὐτῇ· τοῦ δὲ Μαρκέλλου [om. V.] ἀνανεύοντος καὶ λέγοντος ὅτι· &ldquogr;Οὐ δύνασαι τὴν τοιαύτην δίαιταν βαστάσαι, οὖσα τρυφερὰ καὶ ἐθισθεῖσα ἐδέσμασι ποικίλοις καὶ ἐλαιώδεσι κεχρῆσθαι&rdquogr;, τῶν εὐνούχων αὐτῆς μαρτυρούντων αὐτῇ καὶ [om. V.] λεγόντων [om. V.] , ὅτι ἀφ᾽ οὗ εἰς τὸ προάστειον γέγονεν, οὐ λουτρῷ παρέβαλεν, οὐ τὸ σηρικοῦν αὐτῆς ἱμάτιον ἀπεδύσατο, οὐκ εἰς κλίνην ἐκοιμήθη, ἀλλὰ ταπήτιον μόνον ἐν τῷ ἐδάφει τιθεῖσα ὕπνου [ὕπνοι V.] ἐν αὐτῷ ὃ ἐδόκει ὑπνοῦν [ὑπνεῖν V.] , οὐ τροφῆς συνήθους μετέσχεν, ἀλλὰ λιτῆς καὶ ἀπερίττου, ἀποδεξάμενος τὸ καρτερικὸν αὐτῆς καὶ ἑωρακὼς τὸν εὐσεβῆ λογισμὸν ἐπιμένοντα αὐτῇ, ὑπέσχετο πέμπεσθαι αὐτῇ· καὶ ἐλθὼν πρὸς τὴν μακαρίαν Ματρῶναν, [moniales imitari satagit.] ἀπήγγειλεν αὐτῇ πάντα [om. V.] τὰ κατὰ τὴν μακαρίαν Ἀθανασίν· ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα ἔχαιρεν μὲν ἀκούσασα τὰ κρείττονα [ἀκούουσα τὸ κρεῖττον V.] καὶ [om. V.] τελεώτερα [om. V.] περὶ αὐτῆς, ἐδεδίει δὲ πάλιν, μήπως τροπὴν δεξαμένη ἐξ ἐπηρείας διαβολικῆς ἢ ἐκ περιστάσεως βιωτικῆς ἀποκνήσασα ὀλιγωρήσῃ· καὶ εὐθέως [μὲνadd. V.] μετὰ τῶν συνουσῶν αὐτῇ ἀδελφῶν εἰ προσευχὴν καὶ δέησιν [(εἰς - δέησιν) εἰς δεήσεις V.] ὑπὲρ αὐτῆς ἐξανέστη· οὐ διέλιπε δὲ ἀπὸ τότε μεμνημένη καὶ παρακαλοῦσα τὸν Θεὸν στερεωθῆναι αύτῆς τὸν λογισμὸν καὶ φυλαχθῆναι αὐτὴν [om. V.] ἐν τῇ αὐτῇ ἀγαθῇ καὶ τιμίᾳ [(ἀγ. κ. τ.) om. V.] προθέσει· ὅθεν ἔκτοτε [(ὅθ. ἔκτ.) om. V.] ἐπέμπετο αὐτῇ κατὰ τὴν ἐνάτην [ἐννάτην V.] ὥραν ἐκ τοῦ ἀνελαίου λαχάνου καὶ ἐκ [om. V.] τῶν ἰσχαδίων· ἐπὶ πολὺν δὲ χρόνον χορηγουμένη καὶ τῇ διαίτῃ ταύτῃ ἀρκουμένη, εἰς συναίσθησιν ἐλθοῦσα, ἐλογίσατο εὐσεβὲς εἶναι τὸ καὶ ταύτην ἀμείψασθαι τὰς ἀδελφάς· καὶ ἀποστείλασα ὀλίγα νομίσματα εἰς ἀρτοπρατεῖον παρεσκεύασεν χορηγεῖσθαι τὴν μακαρίαν Ματρῶναν καθ᾽ ἑκάστην ἄρτους ὀλίγους [χορηγηθῆναι τῆ μακαρία Ματρώνη ὀλίγους ἄρτους εἰς V.] εἰς παραμυθίαν τῶν ἀδελφῶν. [Sororibus panes mittit.] Τότε ἡ μακαρία Ματρῶνα εὐπορήσασα πρὸς τὸ [(πρὸς τὸ) πρῶτος V.] χορηγεῖν ταῖς συνούσαις αὐτῇ ἀδελφαῖς ἄρτους, ηὐχαρίστησε πολλῷ πλέον τῷ Θεῷ — αὐτὸν γὰρ ἠπίστατο πάντων τῶν ἀγαθῶν αἴτιον εἶναι [om. V.] — καὶ [om. V.] ἔσπευδεν [δὲ add. V.] καὶ αὐτὴ ἀξία τῶν δωρουμένων αὐτῇ ἀγαθῶν [om. V.] παρ᾽ αὐτοῦ εὑρεθῆναι [φανῆναι V.] · ἐπέπειστο γὰρ ἀκριβῶς, ὅτι ἡ τῶν πλειόνων 〈χορηγία πλειόνων [V, om. A.] 〉 τιμωριῶν πρόξενος γίνεται τοῖς [ταῖς V.] μὴ ἀξίως τῶν προσταγμάτων αὐτοῦ πολιτευομένοις [πολιτευομέναις V.] .

[44] [Marito tandem consentiente,] Τῆς οὖν μακαρίας Ματρώνης εὐχομένης ὑπὲρ αὐτῆς ἀνενδότως [ἀν. ὑπὲρ αὐτῆς V.] καὶ αὐτῆς δὲ τῆς Ἀθανασίας ἀξίαν τῶν εὐχῶν τὴν καρδίαν ἑαυτῆς παρασκευαζούσης, πλέον τῳ Θεῷ προσετίθετο καὶ ὁ τῆς ἀσκήσεως πόθος μειζόνως ἐν αὐτῇ ἐνέκειτο [ἔκειτο V.] καὶ τῷ ἀνδρὶ ἐνοχλοῦσα καθ᾽ ἐκάστην [(καθ᾽ ἑκ.) om. V.] ἀπολῦσαι αὐτὴν οὐκ ἐνεδίδου, ὁτὲ μὲν λέγουσα [συνοικεῖν σοι V.] · &ldquogr;Οὐ δύναμαί σοι συνοικεῖν [συνοκεῖν σοι V.] , φαύλῳ ὄντι τὴν προαίρεσιν καὶ λάγνῳ καὶ πρὸς πράξεις ἀθεμίτους ὡρμημένῳ,&rdquogr; ὁτὲ δὲ καὶ ὑπισχνουμένη διδόναι αὐτῷ χρυσίον πολὺν εἰ βουληθείη εὐγνωμόνως [om. V.] ἀπολύειν [αὐτὴν add. V.] · φοβουμένη γάρ, μὴ ἐάσασα αὐτὸν ἀναχωρήσοι ἀμέσως καὶ [om. V.] ὑποπέσοι τῇ τοῦ Κυρίου ἀποφάσει τῇ [om. V.] λεγούσῃ· [Matth. 5, 32.] ὅστις ἐὰν ἀπολύσῃ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ παρεκτὸς λόγου πορνείας, ποιεῖ αὐτὴν μοιχευθῆναι — τὸ γὰρ ἐπὶ γυναικὸς εἰρημένον καὶ ἐπὶ ἀνδρὸς εἴρηται, — και ἀναχωρήσασα δὲ οὐ τὸ τυχὸν [(οὐ τὸ τ.) om. V.] πρᾶγμα τῷ ὑποδεχομένῳ αὐτὴν μοναστηρίῳ παράσχοι, ἐκείνου ἐπιζητοῦντος αὐτήν, ἀσκόπως [καὶadd. V.] καταλεῖψαι αὐτὸν οὐκ ἠνείχετο [ἠνέσχετο V.] · ὅθεν ἐπινεύσει καὶ [(ὅθ. ἐπ. καὶ) om. V.] συνεργίᾳ [οὗν add. V.] τοῦ δεσπότου ἡμῶν [om. V.] Ἰησοῦ [om. V.] Χριστοῦ πολλῷ καιρῷ νουθετήσασα αὐτὸν ἐποίησεν [(νουθ.- ἐποίησεν) ἔπεισεν V.] αὐτὸν συνθέσθαι τῷ ἀγαθῷ αὐτῆς σκοπῷ. Καὶ τούτου γενομένου, πάντοθεν ἑαυτὴν καὶ ἀπὸ παντὸς πράγματος ἀπαλλάξασα καὶ τοῖς μὲν τῶν ἀνδραπόδων ἐλευθερίαν δωρησαμένη καὶ οἰκήσεις καὶ ἀναλώματα παρασχοῦσα, τοῖς [τούς V.] δὲ πρὸς τὸν ὅμοιον αὐτῆς ζῆλον καὶ τρόπον προτρεψαμένη, λαβοῦσα ἑαυτὴν καὶ τὰ ἑαυτῆς πάντα, ἔρχεται ἐν τῷ μοναστηρίῳ [εἰς τὸ μοναστήριον V.] πρὸς τὴν μακαρίαν Ματρῶναν καὶ ἀποθεμένη αὐτὰ πρὸς τοῖς ἴχνεσιν αὐτῆς καθ᾽ ὁμοιότητα τῶν ἐν ταῖς Πράξεσιν ἀποστόλων [om. V.] , ἱκέτευεν αὐτὴν λέγουσα· &ldquogr;Δούλη Χριστοῦ καὶ μῆτερ ἁγία, ἰδοὺ καὶ ἐμὲ ἔχεις καὶ τὰ ἐμά [ἤδη καὶ ἐμὲ καὶ τὰ ἐμὰ ἔχεις δούλη Χριστοῦ καὶ μήτηρ ἁγία V.] · ἀφιέρωσον καὶ ἐμὲ καὶ ταῦτα τῷ Θεῷ καὶ [om. V.] διοίκησον ἡμᾶς τῇ προσούσῃ σοι σοφίᾳ· μὴ οὖν [om. V.] τῇ περιουσίᾳ προσέχουσα, τῆς σωτηρίας μου ἀμελήσῃς, ἀλλ᾽ ὡς μιᾶς [μίαν A, V(?).] τῶν πενεστέρων ἀδελφῶν κἀμοῦ [καμοὶ V.] ἐπιμελήθητι καὶ πρόσεχε· ὁ γὰρ ὄγκος τῶν χρημάτων τὸ φορτίον τῶν πταισμάτων βαρύτερον κατεργάζεται.&rdquogr;

[45] [Bonorum eius dispensationem] Ἡ δὲ μακαρία Ματρῶνα καὶ τὴν πρόθεσιν αὐτῆς ἀποδεχομένη καὶ τὸ βαρὺ τῆς διοικήσεως παραιτουμένη λέγει αὐτῇ· &ldquogr;Ὁ Θεὸς ὁ καλέσας σε, τέκνον, εἰς τὸν οἶκον τοῦτον καὶ κατευθύνας σου τὴν καρδίαν καταφρονῆσαι πλούτου καὶ [om. V.] κόσμου καὶ δουλεύειν αὐτῷ, δυνατός ἐστι καὶ φυλάξαι σε [διαφυλάξεσαι V.] μεθ᾽ ἡμῶν ἕως τῆς [om. V.] ἐσχάτης σου ἀναπνοῆς [ἀναπ. σου V.] · τὰ δὲ χρήματα, παρακαλῶ σε, τέκνον [μου add. V.] , αὐτὴ διοίκησον αὐτὰ ὡς οἶδας καὶ ὡς ὁ Θεὸς ἀποκαλύπτει σοι, ἢ ἄλλῳ δυναμένῳ ὑπουργῆσαι τῇ ἀγαθῇ σου προαιρέσει ἐγχείρισον αὐτά [ταῦτα V.] · ἐγὼ γὰρ — ὁμολογῶ σοι, — δέδοικα τὰς πολλάς μου ἁμαρτίας, μήπως [μὴ V.] οὐχ εὑροῦσα διοικῆσαι αὐτά, ὡς εὐαρεστεῖται [ὁ add. V.] Θεός, τῷ φορτίῳ μου φορτίον ἐπιβάλω.&rdquogr; Τῆς δὲ μακαρίας Ἀθανασίας πρὸς ταῦτα πάνυ λυπηθείσης καὶ μετὰ δακρύων ἱκετευούσης αὐτὴν καταδέξασθαι τὴν διοίκησιν αὐτῶν καὶ δικαιολογουμένης εἰκότως καὶ λεγούσης ἁρμοδίως ὅτι &ldquogr;Εἰ σὺ ἡ τοσαῦτα ἔτη δουλεύσασα τῷ Θεῷ καὶ τὰ ἀρεστὰ αὐτῷ πράξασα καὶ τὴν ἐκ τῆς πολιτείας παρρησίαν ἔχουσα παραιτῇ τὴν τούτων διοίκησιν, [Matrona primum recusat;] πῶς ἐμοὶ τὴν [ita A.] πάντων ἀνθρώπων [(διοίκ.- ἀνθρ.) om. V.] ἁμαρτωλοτέραν καὶ μέχρι τοῦ παρόντος ἐν τοῖς κακοῖς ἀναστραφεῖσαν πλεονεξίαις τε καὶ ἀνομίαις δουλεύσασαν καὶ διὰ τοῦτο τὸ ὄμμα τῆς ψυχῆς ἐσκοτισμένον ἔχουσαν ἐπιτρέπεις τὴν αὐτῶν διοίκησιν;&rdquogr; Ταῦτα δικαιολογουμένη καὶ ἁρμοδίως φθεγγομένη πείθει τὴν μακαρίαν Ματρῶναν οἰκειώσασθαι τὴν φροντίδα αὐτῶν· καὶ εὐθέως [om. V.] μεταστειλαμένη τὸν διάκονον Μάρκελλον ἀνήγαγε δι᾽ αὐτοῦ πάντα ταῦτα [(π. τ.) om. V.] τῷ ἁγιωτάτῳ Βασιανῷ· ὁ δὲ [καὶ V.] δηλοῖ αὐτῇ οὕτως· &ldquogr;Ὃ δοκεῖ σοι [δοκιμάζεις V.] , τέκνον, τοῦτο καὶ [(τ. κ.) om. V.] ποίησον· κύριος δὲ [ὁ κύριος V.] ὁ Θεὸς [(ὁ Θ.) om. V.] συνεργήσει σοι πρὸς πᾶν ἔργον ἀγαθόν.&rdquogr;

[46] [dein aedibus exstruendis] Τότε ἡ μακαρία Ματρῶνα [om. V.] δεξαμένη τὴν ἐπιτροπὴν μετὰ εὐχῆς [μετὰ εὐχ. τὴν ἐπ. V.] τοῦ μακαρίου γέροντος καὶ [om. V.] συμβουλευθεῖσα ὑπὸ τοῦ διακόνου Μαρκέλλου τειχίζει [μὲν add. V.] ὅλον τὸ μοναστήριον αὐτῆς, κτίζει δὲ καὶ τριώροφον [τριόφορον V.] οἶκον καὶ τὴν μὴν πρώτην στέγην εἰς κοιμητηρίου οἰκον [κοιμητηρίων κατασκευὴν V.] τῶν τελευτώντων [τελευτουσῶν V.] ἀδελφῶν ἀπεκλήρωσεν, κατὰ μίμησιν τῶν ἐν τῷ μοναστηρίῳ τοῦ μακαρίου Βασιανοῦ, εἰ καὶ [καὶ εἰ V.] μικρὸν σκοτεινότερος ὁ κάτω οἶκος διὰ τὴν θέσιν τοῦ τόπου [τοῦ τόπου θέσιν V.] ἐστίν. [partem impendit,] Τὴν δὲ δευτέραν εἰς εὐκτηρίου χειμωνικοῦ θέσιν ἀπεχώρισεν, καὶ τὴν τρίτην ὁμοίως εἰς εὐκτηρίου καλοκαιρινοῦ, καὶ αὐτὰ μέντοι κατὰ τὸν τύπον τῶν εὐκτηρίων τῶν ἐν τῷ μοναστηρίῳ τοῦ ἡγουμένου αὐτῆς· ἅπερ [om. V.] καὶ εἰσι χάριτι Θεοῦ [τοῦ δεσπότου Χριστοῦ V.] μέχρι τοῦ παρόντος ἱστάμενα καὶ τὴν οἰκείαν διαγγέλλοντα εὐπρέπειαν καὶ τῆς μὲν μακαρίας Ματρώνης τὴν ἐπίνοιαν καὶ σπουδὴν [(κ. σπ.) om. V.] κηρύττοντα διηνεκῶς, τῆς δὲ μακαρίας Ἀθανασίας τὴν καρποφορίαν ἐπισφραγίζοντα εἰς τὰς μελλούσας γενεάς. [reliqua monasteriis erogat.] Μετὰ δὲ [οὖν V.] τὸ ἀπαρτισθῆναι τὸν νῦν ὁρώμενον ἐν τῷ μοναστηρίῳ κόσμον τὰ περισσεύοντα τῶν χρημάτων τοῖς πέριξ τῶν μοναστηρίων [μοναστηρίοις V.] ἐρρόγευσεν [ἐρώγευσεν V.] , διακόνῳ πρὸς τὴν τοιαύτην διακονίαν τῷ τιμίῳ [διακόνω V.] χρησαμένη Μαρκέλλῳ. Μετέσχεν δὲ τῶν τῆς μακαρίας Ἀθανασίας χρημάτων καὶ ἡ τοὺς φωστῆρας τῶν ἀναχωρητῶν φέρουσα ἔρημος καὶ τὰ Ἱεροσόλυμα καὶ ἡ Ἔμεσα [καὶ Νέμισσα V.] καὶ ἡ Βηρυτὸς καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν πᾶσα ἡ ἀνατολή, ἵνα ἐκ περάτων γῆς ὡς [om. V.] οἶμαι ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἀναστάσεως μαρτυροῦντας τῇ μεγαλοψύχῳ αὐτῆς εὐποιΐᾳ [εὔπ. αὐτῆς V.] ἕξει ἡ μακαρία Ἀθανασία.

[47] [Athanasia in proposito]Οὕτως τὸ μοναστήριον τῆς μακαρίας Ματρώνης τὸν πρέποντα κόσμον ἀπέλαβεν καὶ τοῖς λοιποῖς μοναστηρίοις ἐξωμοιώθη. Οὕτως ἡ μακαρία Ματρῶνα τῶν πολλῶν δακρύων αὐτῆς καὶ καμάτων [δ. καὶ καμ. αὐτῆς V.] τὴν ἀντάμειψιν [ἄμειψιν V.] ἐδέξατο, τοῦ δεσπότου Ἰησοῦ Χριστοῦ [(Ἰ. Χ.) om. V.] δυσωπηθέντος τοῖς πόνοις [τοὺς πόνους V.] καὶ τοῖς ἱδρῶσιν [τοὺς ἱδρῶτας V.] αὐτῆς. Διὰ γὰρ τοῦτο καὶ τὰ περὶ τῆς μακαρίας Ἀθανασίας συμπεριειλήφαμεν τῇ διηγήσει, ἵνα δείξωμεν καὶ τὴν μακαρίαν Ματρῶναν [om. V.] δεηθεῖσαν τοῦ [om. V.] Θεοῦ πολλὰ καὶ πολλάκις καὶ τὸν [om. V.] Θεὸν δωρησάμενον αὐτῇ οὐκ εἰς μακρὰν ὑπὲρ τὰ πολλά. [sancte vivit] Οὕτως καὶ ἡ μακαρία Ἀθανασία τὰς ἄρκυς τοῦ βίου διαφυγοῦσα, ἐμόνασεν αἰσίως [om. V.] καὶ μονάσασα τὸν δρόμον ἐπλήρωσεν [οὕτως add. V.] καὶ τὸν ἄνδρα σοφῶς ἀπατήσασα ἤσκησεν καὶ τὸ τῆς ἀσκήσεως ἔργον ἐτελείωσεν. Οὕτως τὸν Θεὸν ἀγαπήσασα τῇ ἀγάπῃ τὸ πέρας ἐπέθηκεν· οὕτως τὴν ἀκτημοσύνην ποθήσασα βασιλείαν οὐρανῶν μετὰ τὸ τέλος εὕρατο [ηὕρατο V.] · οὕτως τὸν ἄπληστον πλοῦτον καὶ κάτω συρόμενον σκορπίσασα τὴν πτωχείαν τοῦ Κυρίου ἠγάπησεν καὶ — ἵνα συνελὼν εἴπω, — αὕτη ἐξ ὑπερβαλλούσης εὐλαβείας, ἵνα μὴ τὰ ὀνόματα τῶν βδελυκτῶν θεῶν διὰ τοῦ οἰκείου στόματος αὐτῆς παρενέγκῃ, παρῃτεῖτο τοὺς τῶν ἁγίων καὶ καλλινίκων μαρτύρων ἀγῶνας ἀναγινώσκειν, καίτοι τιμῶσα τοὺς μάρτυρας πλέον πάντων· τοῖς γὰρ λάρναξι τῶν ἐνδόξων αὐτῶν λειψάνων προστιθεῖσα τὴν ὄψιν, τὰ ὦτα, τὸ στῆθος καὶ πᾶν μέλος αὐτῆς συνεχῶς προσαγιάζεσθαι [πρὸς τὸ ἁγιάζεσθαι V.] ὑπερβαλλούσῃ ἀγάπῃ κατησπάζετο αὐτούς [(ὑπερβ. - αὐτοὺς) om. V.] · ἠκολούθησαν δὲ αὐτῆς τῷ σκοπῷ ἑπτὰ εὐνοῦχοι καὶ τρεῖς κουβικουλαρίαι, καὶ αἱ μὲν τρεῖς σὺν [bis scribit V.] αὐτῇ ἐμόνασαν ἐν τῷ μοναστηρίῳ, [moriturque post annos quindecim.] τοὺς δὲ εὐνούχους ἀπέστειλεν εἰς ἀνδρικὰ μοναστήρια· πεντεκαίδεκα δὲ [om. V.] ἔτη βιώσασα ἐν ταῖς χερσὶ τῆς μακαρίας Ματρώνης καὶ ὑπόδειγμα γενομένη τελείας ὑποταγῆς [ἀποταγῆς V.] καὶ ταπεινοφροσύνης παντὶ τῷ βίῳ καὶ ταῖς σὺν αὐτῇ [αὐταῖς V.] ἀγωνιζομέναις ἀδελφαῖς, μετέστη πρὸς Κύριον [(π. κ.) om. V.] τῆσδε τῆς βιοτῆς [βιώτητος V.] , προστεθεῖσα τοῖς ἀπ᾽ αἰῶνος εὐαρεστήσασι τῷ [om. V.] Χριστῷ.

[48] [Mediis in laboribus]Ἐντεῦθεν [ἔνθεν V.] τοιγαροῦν, ὡς εἴρηται, πλατυνθείσης τῆς μακαρίας Ματρώνης ἔν τε οἰκήμασι [οἰκήσει V.] καὶ ἀναλώμασιν, εἴχετο [μὲν add. V.] τῆς [συνήθους V.] ἀσκήσεως δι᾽ ἀκριβοῦς πολιτείας ἑαυτὴν προσάγουσα τῷ Θεῷ, προσκομίζουσα [δὲ add. V.] αὐτῷ καὶ ἄλλας πολλὰς τετελειωμένας ψυχάς· γεωργὸς γὰρ ὑπάρχουσα πνευματικὸς ἡ [om. V.] μακαρία [om. V.] ἠμελημένας τε [om. V.] καὶ χερσομανούσας ψυχὰς δεχομένη [χ. δεχ. χώρας ψυχῶν V.] , δι᾽ ἐμπόνου καὶ ἐμπείρου ἀσκητικῆς ἀκριβείας γεωργοῦσα, ταύτας καρποφόρους δι᾽ [om. V.] ἔργων ἀγαθῶν προσῆγε Χριστῷ. Ταῦτα δὲ [οὐ μὴν ταῦτα V.] διαπραττομένη οὐ διέφυγε τῶν πειρασμῶν τὰς ἐφόδους [τῶν π. διέφυγεν τὰς ἐφ. δυνάμεις V.] [Matrona tentationibus obnoxia est;] · ἀλλ᾽ ὁ κακομήχανος ἐκεῖνος δαίμων, ὁ ἐν τῇ Βηρυτῷ εἰρηκὼς αὐτῇ ὅτι &ldquogr;κἂν ἐν τῇ νεότητί σου μὴ δυνηθῶ σε ἀπατῆσαι [(σε ἀπ.) σοι V.] , ἐν τῷ γήρει σου πειρασμοῖς ἀνηκέστοις σοι [σε V.] περιβαλῶ&rdquogr;, οὐκ ἐπαύσατο θλίβων αὐτῆς τὴν ζωήν, νυκτεριναῖς φαντασίαις δεδιττόμενος, ἡμεριναῖς περιστάσεσι περιπείρων, πάντα κινῶν καὶ πραγματευόμενος ὁ δείλαιος καὶ [om. V.] μήτε ἄνεσιν αὐτῇ ἐνδιδοὺς κἂν τὸ βραχύτατον.

[49] [instante vitae exitu,]Ὡς δὲ εἶδεν ἑαυτὴν ἡ μακαρία τὸ πλέον τῆς ἡλικίας ἀναλώσασαν καὶ τοὺς τῆς ἀσκήσεως ἀγῶνας Θεοῦ χάριτι διανύσασαν καὶ 〈εἰς [V, om. A.] 〉 γῆν κάτω [λοιπὸν A.] νεύουσαν καὶ τὸ τῆς φύσεως προσῆκον ἀποδιδόναι μέλλουσαν — δεῖ γὰρ ἀποθανεῖν καὶ τοὺς κατορθοῦντας καὶ τοὺς [ἀποθ. καὶ τοὺς μὴ (μὴ al. manu in marg.) V.] ῥᾳθυμοῦντας πρὸς τὴν τῶν βεβιωμένων ἄμειψιν — ἐπεθύμησεν ἰδεῖν τὴν τοῖς δικαίοις μετὰ τὴν ἔνθεν ταλαιπωρίαν ἀποκειμένην ἀνάπαυσιν· καὶ ἐπιθυμήσασα ἱκέτευε συνήθως τὸν δεσπότην Χριστὸν φανερῶσαι αὐτῇ· καὶ ἐπὶ ἑπτὰ ἡμέρας τῇ ἀσιτίᾳ καὶ τῇ προσευχῇ καρτερῶς ἐγκειμένη τῷ [////τῶ V; αὐτῶ A.] ὕπνῳ κατενεχθεῖσα ἔδοξεν ὁρᾶν ἑαυτὴν ἔν τινι κήπῳ γενομένην χλοηφοροῦντι καὶ ἀλσοκομοῦντι δένδρεσί τε πολλοῖς καὶ παντοδαποῖς κεκοσμημένῳ καὶ μετὰ τοῦτο ἐνδοτέρῳ [ἐν ἐνδοτέρω V.] μικρὸν [μικρω V.] καὶ ὑπερλάμπρῳ οἴκῳ, φωτί τε καὶ αὐτῷ ἀκραιφνεστάτῳ καταλαμπομένῳ, γυναῖκα δὲ ἐν τούτῳ εἶναι καὶ αὐτὴν κόσμον περιβεβλημένην βασιλικὸν καὶ πᾶσαν ὡραιότητα ἠμφιεσμένην· ταύτης τοῖς γόνασι προσελθοῦσαν, [visionis solacio fruitur.] ἐν ἑτέρῳ οἴκῳ ἐνδοτέρῳ πάλιν ἀπεστάλθαι παρ᾽ αὐτῆς, πολλῷ τῷ μεγέθει καὶ τῇ δόξῃ περιφανεστέρῳ ὄντι τοῦ προτέρου. Ἐν τούτῳ οὖν γενομένη καὶ ἄλλαις τισὶ γυναιξί, καὶ τῷ σχήματι καὶ τῇ εἰδέᾳ τεθαυμασμέναις, ὁμιλήσασα διυπνίσθη. Ταύτην τὴν ὀπτασίαν πρὸς τῷ τέλει τοῦ σεμνοῦ αὐτῆς βίου θεασαμένη ἡ μακαρία Ματρῶνα καὶ τὴν ψυχὴν ἑαυτῆς πληροφορήσασα ἐν τοῖς οἴκοις, οὓς ὁ Κύριος ἐκάλεσε μονάς, ἐν αἷς οἰκεῖν ἀξιοῦνται οἱ καλῶς βιοῦντες, ἔσπευδεν ἑαυτὴν ἀξίαν ποιῆσαι τῆς ἐν αὐταῖς οἰκήσεως. [Io. 14, 2.]

[50] Ταύτην τὴν [om. V.] ὀπτασίαν [om. V.] καὶ ἡμεῖς οἱ καταξιωθέντες μετὰ ταῦτα συγγράψαι τὸν βίον αὐτῆς ἐπισφράγισμα τῶν αὐτῆς κατορθωμάτων ποιούμεθα· οὐ γὰρ περιούσης αὐτῆς ταῦτα συνεγράφησαν, ἀλλὰ μεταστάσης εἰς τὸν ἀμείνονα βίον, τῆς θεοφιλεστάτης Εὐλογίας διηγησαμένης ταῦτα [om. V.] , [Eulogia, gestorum Matronae testis,] καὶ αὐτῆς ἀναγκασθείσης παρὰ τῶν μετὰ ταῦτα ἐπιθυμησασῶν μαθεῖν τὰ περὶ αὐτῆς· αὐτὴ γὰρ ἡ μακαρία Εὐλογία [(ἡ μ. Ε.) om. V.] συνασκήσασα καὶ συνδιαπράξασα αὐτῇ [om. V.] ἐξ ἀρχῆς, τὰ μὲν τῶν κατορθωμάτων αὐτῆς ἀκριβεστέρως ὄψει παρέλαβεν, τὰ δὲ διηγουμένης αὐτῆς ἀκούσασα ἐσημειώσατο. Ἡ γὰρ μακαρία Ματρῶνα ἐκ τοῦ κατ᾽ αὐτὴν ὑποδείγματος σπεύδουσα ἐπαλείφειν τὰς συνούσας αὐτῇ ἀδελφὰς πολλάκις μετ᾽ αὐτῶν [μεταξὺ αὐτῶν V.] καθεζομένη, ὡς μήτηρ φιλόστοργος νουθετοῦσα αὐτάς, διηγεῖτο τὴν εἰς αὐτὴν γενομένην παρὰ τοῦ φιλανθρώπου Θεοῦ [παρὰ τοῦ Θεοῦ γενομένην V.] ἀντίληψιν, οὐκ ἐπιδεικτιῶσα [ἐπιδεικτιοῦσα V.] — μὴ γένοιτο — οὐδὲ δημοσιεύουσα τὰ αὐτῆς κατορθώματα, ἀλλ᾽ οἰκοδομοῦσα καὶ πείθουσα αὐτάς, ὅτι ὁ τὸν Θεὸν θεραπεύων καὶ τὰ ἀρεστὰ αὐτῷ πράττων, κἂν διώκηται, κἂν πολεμῆται, κἂν ἐν ἐρήμῳ τυγχάνῃ παρὰ μηδενὸς γινωσκόμενος, οὐκ ἐγκαταλιμπάνεται ὑπ᾽ αὐτοῦ. Οὕτως οὖν ἡ τιμία [om. V.] καὶ [om. V.] ὁσιωτάτη Εὐλογία χρόνους οὐκ ὀλίγους μετ᾽ αὐτῆς διαγομένη καὶ τὰ μέν, ὡς εἴρηται, θεασαμένη τὰ δὲ σημειωσαμένη γραφῇ παραδέδωκεν· [eadem litteris consignat.] τοιαῦτα δὲ διηγήσατο καὶ τοσαῦτα συνεγράφησαν, ὅσα ὁ καιρὸς συνεχώρησεν ἀποκαλυφθῆναι· ἡ γὰρ καταλαβοῦσα καὶ [om. V.] τότε [om. V.] καταιγὶς τοὺς τῷ Χριστῷ δουλεύειν ἐθέλοντας γνησίως καὶ τῶν ἁγιωτάτων ἐκκλησιῶν ὁ τάραχος [Procella illa intellegenda, ni fallor, de qua Theophanes, Chronographia, ad an. 5991, De Boor, t. I, p. 141 – 42.] τὰ πλείω τῶν κατορθωμάτων αὐτῆς ἀπεκρύψατο. Αὕτη οὖν ἡ μερικὴ τῶν κατορθωμάτων αὐτῆς διήγησις δέδωκεν ἡμῖν τοῖς μετ᾽ αὐτὴν καυχᾶσθαι ἐν αὐτῇ ὡς περιούσῃ [(ὡς π.) om. V.] · οὕτως καὶ οἱ μεθ᾽ ἡμᾶς οἰκοδομηθήσονται ἐν αὐτῇ· οὐ μόνον δὲ ἡμῖν, ἀλλὰ [(οἱ - ἀλλὰ) om. V.] καὶ τοῖς μετὰ ταῦτα διδάσκαλος ἀκριβὴς [om. V.] ἡ μακαρία Ματρῶνα δειχθήσεται [ὥσπερ οὔση οὕτως καὶ οἱ μεθ᾽ ἡμᾶς οἰκοδομηθήσονται ἐν αὐτῆ add. V.] , οὐχ ὁρωμένη καὶ φθεγγομένη, ἀλλὰ ἀναγινωσκομένη καὶ γινωσκομένη [καὶ γιν. om. V.] , ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος· οὕτως καὶ τοῖς αἰῶσι τοῖς ἐπερχομένοις ὑπόδειγμα σωτηρίας τοῖς βουλομένοις σῴζεσθαι γενήσεται· οὕτως τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν πολλοὺς καὶ ἀνέδειξεν καὶ ἀναδείξει μετὰ ταῦτα ἀξίους, οὕτως πολιτευσαμένη πολλοὺς μὲν ἐφωταγώγησεν, πολλοὺς δὲ καὶ [om. V.] πεπλανημένους ἐπέστρεψεν· οὕτως ποιήσασα καὶ διδάξασα [(π. κ. δ.) πολιτευσαμένη V.] , μίμημα ἀκριβὲς τοῦ διδασκάλου αὐτῆς τοῦ ἁγιωτάτου Βασιανοῦ ἐγένετο καὶ ἔσοπτρον ἀκηλίδωτον τῆς πολιτείας αὐτοῦ ἐδείχθη, [Matrona Bassiani exempla] φυλάξασα μὲν τὴν παράδοσιν αὐτοῦ ἀκριβῶς, παραδοῦσα [παραδώσασα V.] δὲ καὶ αὐτὴ ταῖς μετ᾽ αὐτήν.

[51] Ἐκεῖνος γὰρ ὁ ἅγιος ὁ τῶν ἀγγέλων ὁμόσκηνος καὶ τῶν ἁγίων ὁμότιμος μετὰ τὸ τὴν ἔρημον τοῖς κατορθώμασι κοσμῆσαι καὶ πολλὰς τοῦ διαβόλου μηχανὰς καταλῦσαι θεόθεν τὴν τοῦ σχήματος διατύπωσιν δεξάμενος καὶ παρ᾽ ἀγγέλου τὴν ἀκολουθίαν διδαχθείς, πολλὰ μὲν κατὰ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην τῆς αὐτοῦ παραδόσεως συνεστήσατο μοναστήρια, δύο δὲ ἐν τῇ βασιλίδι τῶν πόλεων συνεκρότησεν, ἓν μὲν ἀνδρικὸν δι᾽ ἑαυτοῦ [δι᾽ ἑαυτοῦ ἀνδρικὸν V.] , ὃ καὶ μέχρι τοῦ παρόντος Θεοῦ χάριτι ἵσταται, τὴν παράδοσιν αὐτοῦ κρατῦνον καὶ ἐκ τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ τὴν κλῆσιν δεξάμενον, τὸ δὲ ἄλλο διὰ τῆς ὁσιωτάτης Ματρώνης, ὃ καὶ αὐτὸ συνίσταται τὴν αὐτὴν ἀκολουθίαν φυλάττον· ἀφ᾽ ἧς καὶ τὴν ὁμωνυμίαν ἐδέξατο· ὃν γὰρ τρόπον [τρ. γὰρ V.] ἀποταξαμένη ἡ ὁσιωτάτη Ματρῶνα ἠξιώθη λαβεῖν παρὰ τοῦ ἁγίου γέροντος τὸ τοῦ [τὸ τοῦ V, τοῦτον A.] μονάζοντος σχῆμα, τῷ αὐτῷ τρόπῳ καὶ αὐτὴ ταῖς προσιούσαις [προσιοῦσιν V.] αὐτῇ ἔμεινε παρέχουσα· καὶ ὥσπερ ὁ ὁσιώτατος Βασιανὸς μετὰ πολὺν χρόνον καὶ μετὰ [om. V.] πολλῆς τῆς δοκιμασίας ἐπετίθει χεῖρα [χεῖρας V.] οἷς ἐπετίθει, οὕτως καὶ ἡ μακαρία Ματρῶνα, εἰ μὴ τὸν χρόνον ἐδέξατο μαρτυροῦντα τὴν προαίρεσιν [τῆ προαιρέσει V.] τῆς προσελθούσης, [etiam in ordinando monasterio] οὐ κατεδέχετο αὐτῇ δοῦναι [δοῦναι αὐτῆ τὸ V.] σχῆμα· καὶ ὥσπερ πάλιν ὁ ἁγιώτατος γέρων πρὸ τοῦ ἁγίου θυσιαστηρίου [καὶ add. V.] , τῶν μυστηρίων προκειμένων καὶ [om. V.] ἀναγνωσμάτων προσφόρων γινομένων καὶ ψαλμῳδίας ἐπιτελουμένης, μετὰ πολλῆς νουθεσίας καὶ [om. V.] κατηχήσεως [om. V.] λαμβανόντων τὸ ἅγιον σχῆμα [(τὸ ἅγ. σχ.) om. V.] καὶ τὴν σταύρωσιν τοῦ Κυρίου παραδηλούντων καὶ ὁμολογούντων διὰ τοῦ σχήματος τὴν τῶν οἰκείων θελημάτων ἄρνησιν καὶ πρῶτον μὲν κουρευομένων παρ᾽ αὐτοῦ, ἔπειτα δὲ καὶ περιζωννυμένων καὶ τὸ παλλίον [τῶ παλλίω A.] τελευταῖον περιβαλλομένων ὑπ᾽ αὐτοῦ, οὕτως καὶ ἡ μακαρία Ματρῶνα ἐποίει πρὸ τοῦ ἁγίου θυσιαστηρίου δεχομένη τὰς προσερχομένας καὶ ταῖς ὀφειλούσαις φροντίζειν αὐτῶν μεταδιδοῦσα ταύτας [ταύταις A.] , [sedulo imitatur.] πρὸ τοῦ ἁγίου θυσιαστηρίου πάλιν ἐτελείου τὰς αὐτάς, τῶν ὑποδεξαμένων μαρτυρουσῶν τῇ πολιτείᾳ αὐτῶν πρότερον, καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν πάντα καθ᾽ ὁμοιότητα τοῦ ἡγουμένου αὐτῆς ἐποίει. Καὶ γὰρ ἡνίκα τῆς Βηρυτοῦ ἐπανελθοῦσαν ἐπίσκοπον, ὡς ἄν τις εἴποι, ἐχειροτόνησεν αὐτὴν ψυχῶν καὶ χεῖρας ἐπιβάλλειν ἐπ᾽ ἀλλήλοις [ἐπάλλοις V.] ἐξουσίαν ἐδίδου αὐτῇ, οὐκ ἐρεᾶ δὲ [om. V.] ζωνάρια καὶ μαφόρια, οἷσπερ [ὥσπερ V.] εἰώθασι γυναῖκες κεχρῆσθαι, αὐτῇ δέδωκεν, ἀλλὰ ζωνάρια λώρινα πλατέα ἀνδρικὰ μαῦρα καὶ παλλία [(κ. π.) om. V.] ἀνδρικὰ λευκά [De cingulis palliisque trinis a Bassiano Matronae traditis, supra, c. 29, p. 804.] , ἅπερ καὶ φοροῦσι διηνεκῶς. Αὕτη ἡ ἀκολουθία εὐμενείᾳ καὶ φιλανθρωπίᾳ [(κ. φ.) om. V.] τοῦ δεσπότου ἡμῶν [om. V.] Ἰησοῦ Χριστοῦ σῴζεται ἕως τοῦ παρόντος ἐν τῷ μοναστηρίῳ αὐτῆς, παρὰ τῶν μετ᾽ αὐτὴν τὰ αὐτῆς διαδεξαμένων φυλαττομένη.

[52] Οὕτως δὲ φιλοθέως καὶ εὐσεβῶς [(φ. καὶ εὐς.) om. V.] βιοῦσα ἡ μακαρία Ματρῶνα καὶ οὕτως τὴν παραδοθεῖσαν αὐτῇ ἀκρίβειαν τοῦ μοναχικοῦ σχήματος παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου Βασιανοῦ [(τοῦ μον. - Βασιανοῦ) om. V.] φυλάττουσα καὶ [om. V.] περὶ τὸ ἑκατοστὸν ἔτος διαγενομένη, [Annos fere centum nata] πέντε μὲν καὶ εἴκοσι ἔτη [ἔτων V; Cf. M: ἐξ ὧν εἴκοσι μόνοι τυγχάνουσι πρὸς τοῖς πέντε ἐφ᾽ οἷς ὁ κοσμικὸς αὐτὴν εἶχε βίος.] μονάσασα, τὰ δὲ λοιπὰ ἐν τῇ ἀσκήσει διατελέσασα καὶ τὸν [(τὰ δὲ - τὸν) τὸν δὲ V.] δρόμον τοῦ ἀγῶνος τῆς ἀσκήσεως αὐτῆς καλῶς [(τοῦ - καλῶς) om. V.] τελέσασα καὶ τὴν ὀρθόδοξον [om. V.] πίστιν μέχρι [om. V.] τέλους [om. V.] τηρήσασα μετήλλαξεν τὸν τῇδε [om. V.] βίον ἐν γήρει καλῷ, [II Tim. 4, 7.] [7 novembris moritur.] μηνὶ νοεμβρίῳ ἑβδόμῃ [(μηνὶ - ἑβδ.) om. V.] καὶ προσετέθη τοῖς ἀπ᾽ αἰῶνος ἁγίοις [(ἀπ᾽ - ἁγ.) om. V.] πατράσιν αὐτῆς καὶ [om. V.] ἀδελφοῖς [om. V.] , διάδοχον καὶ φροντίστριαν τῆς ποίμνης αὐτῆς καταλιποῦσα τὴν τιμίαν [om. V.] καὶ [om. V.] θεοφιλεστάτην διάκονον Μωσιλίαν [Μουσιλίαν V.] , βίῳ μὲν καὶ συνέσει κεκοσμημένην, ταπεινοφροσύνῃ δὲ καὶ ἀγάπῃ πλουτοῦσαν. Πατέρες δὲ καὶ ἀδελφοὶ πνευματικοὶ [(καὶ ἀδ. πν.) V.] τῆς ὁσιωτάτης καὶ [om. V.] ἁγίας [om. V.] Ματρώνης γεγόνασί τε καὶ εἰσι ὁ ἁγιώτατος Βασιανὸς ὁ ἡγούμενος αὐτῆς καὶ ὅσοι τὰ ἐκείνου μετ᾽ ἐκεῖνον φυλάξονται· ὧν ταῖς πρεσβείαις ἐλέους τυχεῖν ἀξιωθείημεν ἅπαντες ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως, χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς [(ἅπαντες - τοὺς) χάριτι Χριστοῦ τοῦ κυρίου ἡμῶν ὧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος νῦν καὶ εἰς τοὺς ἑξῆς καὶ ἀτελευτήτους ἅπαντας V.] αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

II. S. MATRONAE VITA ALTERA

Matrona hegumena Constantinopoli (S.)

Edita ex codicibus Vaticanis 804 (= M 1), 810 (= M 2), Ottobon. 427 (= M 3), Monacensi 364 (= M 4). — Cf. Comm. praev., num. 14, p. 788.

Βίος καὶ πολιτεία καὶ ἄσκησις [καὶ ἄσκησις om. M 2, 3.] τῆς ὁσίας Ματρώνης.

[1] [Prologus.] Τοὺς σώφρονας τὸν βίον καὶ φιλαρέτους κατὰ δύναμιν ἐπαινεῖν ὅσιόν τε ὁμοῦ καὶ ὠφελιμώτατον. Αὐτοί τε γὰρ ἐπαίνων ἄξιοι, καὶ ὁ περὶ αὐτῶν λόγος τῶν ὁμοίων ἐφάπτεσθαι καὶ τοὺς ἄλλους διαθερμαίνει πρὸς ἔρωτα. Ὅταν δὲ καὶ τὸ ἐπαινούμενον γυνὴ ᾖ, τὸ ἀσθενὲς τῆς ἀνθρώπων φύσεως καὶ πρὸς τὸ τῶν πόνων τραχὺ μαλακώτατον, πῶς οὐ λυσιτελὴς ὁ ἔπαινος ἀνδράσιν ἅμα καὶ γυναιξίν, ἀμφοτέρους [ἀμφοτέρας M 1.] πρὸς τὰ καλὰ διεγείρειν δυνάμενός, ταῖς [τὰς M 3.] μὲν ἵνα τοῦ αὐτοῦ κοινωνήσασαι γένους καὶ τῶν αὐτῶν εἶεν ἐπειλημμέναι πόνων [πόνων ἀπειλημμέναι M 4.] καὶ ἀμοιβῶν, τοῖς δὲ ἵνα μὴ ἄνδρες ὄντες δεύτεροι γυναικῶν ὀφθεῖεν καὶ πρὸς τὸ πονεῖν ἀγεννέστεροι. Τούτων οὖν τῶν ἐπαινετῶν βίων καὶ φιλαρέτων καὶ ὁ Ματρώνης καθέστηκεν, ἀνδράσι μὲν ἁμιλληθείσης τὴν ἀρετήν, παρενεγκούσης δὲ τούτους ὑπερφυέσι τοῖς κατορθώμασιν, ὡς προἳόντα δηλώσει τὰ λεχθησόμενα.

[2] [Matrona, Pergae nata,] Χώρα τις ἔστιν ὑποτεταγμένη τῇ Ῥωμαίων ἀρχῇ ἐν μεθορίοις Κιλίκων τε καὶ Ἰσαύρων κειμένη, τοὄνομα Παμφυλία, ἣ καὶ διὰ τὸ κουροτρόφον ταύτης καὶ πολυάνθρωπον καὶ τὸ ἐξ ἁπασῶν τῶν πόλεων οἰκήτορας ἔχειν τοιαύτης ἔτυχε τῆς προσηγορίας. Μία δὲ τῶν ὑπ᾽ αὐτὴν [ὑπ᾽ αὐτῆ M 4.] πόλεων Πέργη κατονομάζεται, ἣν θρεψαμένην ἔσχεν ἡ μακαρία αὕτη Ματρῶνα, ἥτις ὑπὸ τῶν γειναμένων ἐλευθερίου τυχοῦσα παιδείας καὶ ἀγωγῆς εἰς ὥραν τε γάμου καταστᾶσα — ἦν γὰρ καὶ τῷ κάλλει περίβλεπτος, — ἀνδρὶ συνάπτεται οὐ τῶν πολλῶν ἑνὶ καὶ τῶν τυχόντων, τοὔνομα Δομετιανῷ, [nubit Domitiano.] μιᾶς τε παιδὸς [om. M 3, 4.] γίνεται μήτηρ [παιδὸς add. M 4.] , ᾗ τὴν προσηγορίαν ἐκ τῶν ἐσομένων εὐθὺς ἡρμόσατο, Θεοδότην μὲν ὀνομάσασα [ὀνομάσασαν M 4.] , Θεῷ δὲ δοῦσα ταύτην ἐκ σπαργάνων αὐτῶν.

[3] Ὅπως μὲν οὖν μετὰ τὸν γάμον καὶ τὴν συνοίκησιν τὸ μέτριόν τε καὶ ἄτυφον αὐτῇ μεμελέτητο καὶ τὸ φιλόκοσμον οὐκ ἐν τοῖς ἐπιπλάστοις καὶ κομμωτικοῖς κάλλεσιν, ἀλλ᾽ εἰς τὸν ἐντὸς τῆς ψυχῆς ἄνθρωπον ἤσκητο, τιθεμένη διὰ σπουδῆς σωφροσύνῃ τε καὶ τῇ κατὰ βίον [Θεὸν M 4.] σεμνότητι διαζῆν ἐπαινετὸν μὲν καὶ ἄλλως ἀγαπητὸν τὸ περὶ τούτων ἐπεξιέναι, [Constantinopoli diu noctuque] περιττὸν δὲ δόξειε πάντως, εἰ τὰ μείζονα παρέντες καὶ τελεώτερα περὶ τὴν τούτων μνήμην ἀπασχολεῖν τοὺς ἀκροατὰς ἑλώμεθα. Ὃ δὲ τῶν ἄλλων αὐτὴ προτετίμηκε, τοῦτο καὶ προθεῖναι τῆς διηγήσεως [ὡς add. M 4.] ἁρμόζον ἐστίν. Ἔκρινε γὰρ τὸ τοῦ ἀποστόλου εἰς ἄκρον αὐτῇ φυλαχθῆναι. [I Cor. 7. 20.] Δεῖν γὰρ ἐκεῖνός φησι τοὺς ἔχοντας γυναῖκας ὡς μὴ ἔχοντας διακεῖσθαι. Ὅθεν ἑκοῦσα τῆς ἐνεγκαμένης ἐκστᾶσα κατὰ θείαν φημὶ πρόνοιαν, ἣν ἔσχε καὶ συμπράττουσαν τῷ βουλεύματι, εἰς τὴν προκαθεζομένην τῶν πόλεων τὸ Βυζάντιον [Βιζάντιον corr. rec. M 4.] τὴν ἀποδημίαν ἅμα τῷ συνοικοῦντι πεποίηται, ὃν εἶχε μὲν συναποδημοῦντα καὶ μηδὲ τὸ τυχὸν ἀφιστάμενον, οὐ μὴν τῶν μελετωμένων συνίστορα οὐδὲ ὅπερ εἶχεν αὕτη κατὰ νοῦν [εἶχε κατὰ νοῦν αὕτη M 3.] ἐπιστάμενον. [in templis versatur,] Εἶτα τὴν βασιλεύουσαν εἰσελθοῦσα τοῖς ναοῖς ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν προσήδρευε τῶν ἁγίων, νύκτα καὶ μεθ᾽ ἡμέραν αὐτῶν οὐκ ἀφισταμένη, νηστείας τε καὶ προσευχῆς ἐπιμελομένη καὶ τῶν ὄντων κοινωνοῦσα τοῖς δεομένοις Θεοῦ τε διὰ παντὸς δεομένη κατευνασθῆναι ταύτῃ τὸν ἔμφυτον πόλεμον τῆς σαρκός. Καὶ γὰρ ἦν τότε νέαν ἄγουσα [ἄγουσαν M 1.] τὴν ἡλικίαν, οὐ πλείω τῶν εἴκοσι πρὸς τοῖς πέντε χρόνοις γενομένη.

[4] Ἐδεῖτο γοῦν, ὥσπερ εἴρηται, τῶν ἐκ τῆς σαρκὸς ὀχλήσεων ἀνεθῆναι, [absentiam sinistre ferente marito] ἵνα καὶ τοῦ ἀνδρὸς ἄνευ ζῆν [δυναμένη σχολάζειν add. M 4.] ἐλευθερίως ἔχῃ [ἔχην M 4.] τοῖς πνευματικοῖς τε καὶ θειοτέροις. Ἡ δὲ πρὸς [περὶ M 3.] τὰ καλὰ ταύτην διερεθίζουσα Εὐγενία τις ἦν εὐγενὴς τὸν τρόπον φερωνύμως ὑπάρχουσα, μία τε [τε M 1.] τῶν ἐν ταῖς παννύχοις στάσεσι καὶ ἐντεύξεσι τὸν πάντα βίον καταναλίσκουσα· πρὸς ἣν ἤριζε καὶ αὕτη τὴν ἀγαθὴν ἔριν [πρὸ add. M 3.] τῆς ἀσκήσεως, τὰ τῶν ἀσκητῶν φιλοπόνως γυμναζομένη. Τούτοις ὅσαι ἡμέραι πραττομένοις ὁ Δομετιανὸς ἀχθόμενος ἦν καὶ εἰς ἀτόπους ἐννοίας ἐξέπιπτεν, οὐκ ἐπὶ καλῷ λέγων τὸ τῆς προόδυ γίνεσθαι συνεχές, ἀλλὰ κατά τινα γνώμην εἰς φαύλας χωροῦσαν ἐπιθυμίας, τὸ ἀπ᾽ ἐκείνου τε πᾶσαν φυλακὴν ἐποιεῖτο, μηδὲ τοῦ δωματίου ταύτην προκύπτειν [προκύπτειν ταύτην M 3.] ἐῶν· ἀγών τε ἀμφοτέροις καθίστατο, τῷ μὲν μὴ ἀφιέναι ταύτην τὰ συνήθη ποιεῖν, τῇ δὲ τῶν ἱερῶν συνάξεων μὴ ἀπολιμπάνεσθαι. Ἀλλὰ γὰρ ἀπειθοῦντα τοῦτον ὀψὲ καὶ μόλις λίαν ἐγκειμένη ταῖς παρακλήσεσι λαμβάνει καταπειθῆ πράττειν ὅ τι καὶ βούλοιτο.

[5] [mundum fugere summopere cupit.] Σπουδῇ τοίνυν τὸν τῶν ἱερῶν Ἀποστόλων καταλαμβάνει ναόν· ἐφ᾽ οὗ γενομένη καὶ συντονωτέραν ποιουμένη τὴν δέησιν ἐζήτει [ἐζήτειν M 4.] μηδὲν ἐμποδὼν αὐτῇ γενέσθαι πρὸς τὴν ἀπὸ τοῦ κόσμου φυγήν, ἀλλὰ Χριστῷ [Χριστὸν M 4.] καὶ ταύτην προσενεγκεῖν μετὰ τοῦ ἤδη πρότερον ὑπ᾽ αὐτῶν προσενεχθέντος πληρώματος. Οὕτως αὐτῆς δεηθείσης, ἑσπέρας ἤδη καταλαβούσης καὶ τῶν τὴν φυλακὴν τοῦ ναοῦ ποιουμένων ἐξιέναι πάντας διακελευομένων, αὕτη ἐπί τινα τῶν ἐκεῖσε στοῶν Σωσάννης τινὸς πάλαι συνήθους εὑροῦσα καταγωγήν, ὥτις ἐκ νεαρᾶς ἔτι [om. M 4.] τῆς ἡλικίας τὸ παρθενεύειν ὁμοῦ καὶ τὴν κατὰ Θεὸν πολιτείαν προείλετο, σὺν αὐτῇ τὴν νύκτα πᾶσαν διατελεῖ. Ἡμέρας οὖν ἤδη διαφαινούσης ἡ Ματρῶνα πρὸς τὴν διδάσκαλον Εὐγενίαν φοιτᾷ περὶ τῶν προκειμένων αὐτῇ κοινολογουμένη. Ῥηθέντων δὲ λόγων πολλῶν ἐφ᾽ ἑκάτερα φερόντων ἡ διδάσκαλος· &ldquogr;Τοῦτο πρὸ τῶν ἄλλων, ἔφη, σκοπεῖσθαι δεῖ, πῶς τὰ περὶ τῆς παιδὸς Θεοδότης διατεθῇ.&rdquogr; Ἡ Ματρῶνα δὲ μόνον γενομένη [γινομένη M 3, 4.] τοῦ κατὰ Θεὸν σκοποῦ καὶ πάσης ἄλλης φροντίδος καταφρονοῦσα· &ldquogr;Ἐμέ, εἶπεν, ὁ ἀσκητικὸς καὶ μονοτρόπος λαμβανέτω βίος· Θεοδότην δὲ Σωσάννῃ καὶ Θεῷ [Θεῶ καὶ Σωσάννη M 3.] παραδίδωμι, καὶ τῆς περὶ αὐτῆς ἤδη φροντίδος λύομαι [ἀπολύομαι M 3.] .” Εἵπετο τοῖς λόγοις καὶ τὸ ἔργον εὐθύς.

[6] [Visio eius.] Αὖθις δὲ περὶ τοῦ πῶς δεῖ καθ᾽ ἡσυχίαν βιῶναι καὶ εὐαρεστῆσαι Θεῷ ἡ Ματρῶνα ζητοῦσα μαθεῖν διὰ τῆς κατὰ τοὺς ὕπνους ἐναργοῦς ὄψεως παρὰ Κυρίου διδάσκεται. Καὶ ἡ ὅρασις τοιάδε καὶ θαυμαστή. Ἐδόκει γὰρ τὸν ἄνδρα διώκοντα μέν, αὐτὴν δὲ φεύγουσαν ὑπό τινων σεσῶσθαι μοναχῶν, ὅπερ συνιέναι ἐδίδου, ὡς ἐν φροντιστηρίῳ δέον αὐτὴν ἀνδρῶν τὸν τῶν μοναχῶν βίον ὑπελθεῖν. Οὕτω γὰρ ἂν καὶ τῷ συνοίκῳ καὶ τοῖς ἄλλοις ἔσται ἀγνοουμένη. Ἐν χρῷ οὖν κειραμένη καὶ εἰς εὐνοῦχον ἑαυτὴν σχηματίσασα, πάλιν εἰς τὸν ῥηθέντα σύναμα τῇ Εὐγενίᾳ τῶν θείων Ἀποστόλων ἧκε [ἧκεν M 4.] ναόν, δήλωσίν τε τῶν ἀφανῶν ἐκ τῶν θειοτέρων βουλομένη μαθεῖν, τὸ ἱερὸν ὑπανοίγνυσιν εὐαγγέλιον, καὶ τοιούτῳ εὐθὺς ἐντυγχάνει ῥητῷ· &ldquogr;Ὅστις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν, [Luc. 9, 23.] ἀπαρνησάσθω ἑαυτὸν καὶ ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ, καὶ ἀκολουθείτω μοι.&rdquogr; Ἐντεῦθεν ἀνενδοίαστον γνῶσιν σχοῦσαι τῶν ἀρεσκόντων Θεῷ, καὶ τούτῳ τὰ καθ᾽ ἑαυτὰς ἀναθέμεναι, καὶ τῶν πραττομένων ἕξειν αὐτὸν συλλήπτορα [συλλήπτορα αὐτὸν M 3.] προσδοκήσασαι, ἀπ᾽ ἀλλήλων διεχωρίζοντο. [Eunuchum se simulat] Ἡ Ματρῶνα μέντοι, ὡς εἴρηται, τὸν εὐνοῦχον προσποιηθεῖσα καὶ Βαβύλαν [melius Βαβυλᾶν. Cf. Vita I, et Pape-Benseler, s. v.] ἑαυτὴν ὀνομάσασα [ὀνομάσασαν M 4] , τῷ τοῦ ὁσίου Βασιανοῦ παραβάλλει σεμνείῳ, καὶ παρὰ τῶν μοναχῶν εἰσδεχθεῖσα πρὸς ἀγῶνας πνευματικοὺς εὐθὺς ἀπεδύετο, οὐκ ὠχρότητι ὄψεως προσώπου τε σκυθρωπότητι τὴν εὐλάβειαν [corr., prius εὐλάβει M 4.] ὑποκρινομένη, ἀλλὰ γνησίως μᾶλλον καὶ ἀληθῶς τὴν ἀρετὴν μετιοῦσα καὶ παντὶ τρόπῳ λανθάνειν σπουδάζουσα, ὡς ἐν ὀλίγῳ πρὸς ἀκρότητα τοῦ κατὰ Θεὸν ὑψωθῆναι βίου καὶ διὰ θαύματος πᾶσι καθίστασθαι, [et inter monachos sancte degit.] ὅτιπερ [ὥσπερ M 3.] ἀνὴρ τὴν κατ᾽ εὐνοῦχον ἀσθένειαν περικείμενος οὕτω διακαρτερεῖ πρὸς τοὺς πόνους καὶ τοὺς μοναχοὺς ἅπαντας παρελαύνειν φιλονεικεῖ, τοῦ θυμικοῦ τε γενναίως κρατῶν καὶ δόξης ὡς ματαίας καταφρονῶν, ὑπακοῆς τε [om. M 3, 4.] πάσης κατὰ πολλὴν μετριοφροσύνην περιεχόμενος [περιεχομένη M 4.] .

[7] [Ex auriculis perforatis] Ἀμέλει καὶ βασκαίνειν μὲν οὐκ εἶχον αὐτῇ· ἐλεύθερος γὰρ ὁ κατ᾽ ἀρετὴν ζῆλος φθόνου παντός· ὡς διδασκάλῳ δὲ μᾶλλον προσέχειν ἠβούλοντο, ὡρμημένοι καὶ πρότερον πρὸς τὴν μίμησιν. Μικροῦ δὲ καὶ τὸ κρυπτόμενον ἐγινώσκετο ἄν, καὶ ὅτι γυνὴ ἦν [om. M 3.] , φανερὰ καθίστατο, εἰ μὴ τὴν ἐπισχοῦσαν ὑπόνοιαν τῇ πνευματικῇ σοφίᾳ διέλυσε. Κατά τινα γὰρ χρόνον οὕτω συμβὰν περὶ τὴν ἐκεῖσε τυγχάνουσαν κηπεύσιμον ἐργασίαν συμπονούσῃ [συμπονοῦσι M 1, 4.] τοῖς μοναχοῖς τοῦ ἔργου τε προθυμότερον ἐχομένῃ ὁ σὺν ἐκείνῃ λαχὼν ἐργάζεσθαι μοναχός, Βαρνάβας αὐτῷ ὄνομα, περιεργότερον ἐπιβαλὼν τὴν ὄψιν αὐτῇ, ἅτε πρὸ μικροῦ τῷ τῶν μοναχῶν βίῳ ἀπὸ τῆς σκηνῆς προσελθών, κἂν εἰς ὕστερον προκόψας εἰς ἀρετὴν καὶ τὸ καθηγεῖσθαι τῶν μοναχῶν ἐπιστεύθη, [ut mulier fere agnoscitur.] ἠρώτα εἰπεῖν, πόθεν ἀμφοτέρων τῶν ὤτων ταύτῃ τέτρηνται οἱ λοβοί. Ἡ μακαρία δὲ σύντομον ὁμοῦ καὶ λελογισμένην τὴν ἀπόκρισιν ἀπεδίδου· &ldquogr;Πέπονθας, ἀδελφέ, λέγουσα, ἀνθρώπινον μέν, τοῦ καθ᾽ ἡμᾶς δὲ [om. M 3.] ἀλλότριον ἐπαγγέλματος· τῇ γῇ γὰρ δέον [om. M 4.] προσέχειν ἢ ὄψεις ἀνθρωπίνας περιεργάζεσθαι. Πλὴν ἀλλὰ καὶ οὕτω τὴν λύσιν μάνθανε τοῦ ζητήματος· ἡ γὰρ ἐμὲ πρότερον σχοῦσα καὶ θρεψαμένη φιλόστοργόν τινα πρός με κεκτημένη διάθεσιν ἐφιλοτιμήσατό μου καὶ [τὰ add. M 3.] χρυσᾶ κόσμια τοῖς ὠσὶν ἐμβαλεῖν.&rdquogr; Οὕτως ἡ μακαρία τὸν μοναχὸν σοφῇ περινοίᾳ τῆς ὑπονοίας ἀπήγαγεν. Αὐτὴν δὲ πολύς τις εἰσῄει λογισμῶν ὄχλος καὶ εἰς μνήμην τῶν τῆς Εὐγενίας καθίστατο παραινέσεων· &ldquogr;Δυσχερές τι πρᾶγμα, λεγούσης, γυναῖκα συνδιατρίβειν ἀνδράσι καὶ ἄνδρα κατ᾽ ἐκείνους πειρᾶσθαι [πειρασθῆναι M 4.] δοκεῖν· ἀμήχανον γὰρ ἄχρι τέλους διαλαθεῖν τὴν ὑπόκρισιν.&rdquogr; [Spem omnem conicit in Deum.] Ὅμως προσεκτικωτέρᾳ τῇ διανοίᾳ μόνη τῷ μόνῳ Θεῷ ἐντυγχάνουσα· &ldquogr;Τῷ σῷ νεύματι, δέσποτα, ἔλεγε, τὸν τῶν μοναχῶν ἐπανῄρημαι βίον, ἀκολουθῆσαί τε [om. M 1.] κελεύσαντι ἀμεταστρεπτὶ ἠκολούθησα· διὸ μήτε [μή με M 3, 4.] τῶν ἐλπισθέντων ψευσθῆναι παρασκευάσῃς μηδὲ τῆς ἀγαθῆς ταύτης διαμαρτεῖν προθέσεως, ἀλλὰ τῆς ἐμῆς αὐτὸς προἳστάμενος ἀσθενείας κατάλληλόν μου συνδραμεῖν τῷ σκοπῷ καὶ τὸ τέλος ἐπίνευσον.&rdquogr; Τοιαῦτα λέγουσα καὶ ὁρᾶν ἐδόκει τῷ καθαρῷ τῆς ψυχῆς χρηστοτέραν τὴν ἔκβασιν [(τοιαῦτα - ἔκβασιν) om. M 4.] .

[8] Οὕτως οὖν ἐχούσης αὐτῆς καὶ ἀγωγῆς ἀντεχομένης πνευματικῆς ἐπὶ χρόνον συχνὸν τὰ κατ᾽ αὐτὴν ἠγνοεῖτο Βασιανῷ, καίτοι μηδὲ τοῦ διορατικοῦ χαρίσματος ἀμοιροῦντι. Ἐλάνθανε δ᾽ οὖν ὅμως Θεοῦ σοφίᾳ καὶ ἀπορρητοτέροις τοῖς κρίμασιν, ὥσπερ καὶ Ἐλισσαῖόν ποτε τὸ τῆς Σουμανίτιδος. [IV Reg. 4.] Ὀψὲ δὲ καὶ σὺν χρόνῳ μακρῷ δῆλα τὰ περὶ αὐτῆς αὐτῷ γίνεται· γίνεται δὲ οὕτως. Ἔδοξε κατὰ τοὺς ὕπνους ὁρᾶν ὁ μέγας Βασιανὸς ἄνδρα κόσμιον μὲν τὴν ἀναβολὴν ἐκπρεπῆ δὲ [δὲ om. M 3.] τὴν ὄψιν· καί τινος θειοτέρας εἶναι δοκοῦντα φύσεως, [Bassiani visio.] καὶ τοῦτον τρὶς [πρὸς M 1.] αὐτὸν προσειπεῖν, ὅτι &ldquogr;Βαβύλας ὁ εὐνοῦχος ὁ τῶν παρὰ τῇ σῇ ποίμνῃ μοναχῶν εἷς γυνὴ μέν ἐστιν ἄντικρυς, εὐνοῦχος δὲ εἶναι διὰ τὸ λαθεῖν ὑποκρίνεται.&rdquogr; Κατὰ ταὐτὸν [κατ᾽ αὐτὸν M 3, 4.] δὲ καὶ Ἀκάκιός τις ἀνὴρ ἐπ᾽ εὐλαβείᾳ περιφανής, ὃς καὶ τῆς εἰς τὸ Τρίτον μονῆς τοῦ θεοφόρου Ἀβραμίου ποιμὴν ἐτύγχανε [Perperam haec ita expressa sunt in versione latina edita a Lipomano (supra, p. 788, n. 14): Acacius … qui fuit etiam pro tertia parte pastor monasterii divini Abramii. Τρίτον esse nomen loci diximus ad Vitae primae c. 6, p. 793.] , τὴν αὐτὴν ὅρασιν ἐθεᾶτο [ἐθεᾶ M 4.] . Ἕωθεν οὖν ὁ Βασιανὸς μεταπεμψάμενος ἕνα τῶν μοναχῶν Ἰωάννην τινά, ὃς δεύτερος μετ᾽ αὐτὸν ἐν τῷ σεμνείῳ καθίστατο, ὅπως εἶχε τὸ ὄναρ αὐτῷ διηγεῖτο. Ἐν ὅσῳ δὲ διελέγετο ταῦτα ἧκέ τις πρὸς Ἀκακίου πεμφθείς, τὰ τῆς ὄψεως ὥσπερ δὴ καὶ αὐτὸς εἶδεν ἀπαγγέλλων [ἀπαγγέλων M 4.] Βασιανῷ. Τηνικαῦτα τοίνυν καὶ [om. M 4.] ὁ μέγας Βασιανὸς πλείονα πίστιν ἐθέλων ἐπὶ τούτῳ λαβεῖν, τὸ ἱερὸν ἐπὶ [μετὰ M 3.] χεῖρας λαβὼν εὐαγγέλιον καὶ [om. M 4.] ἀναπτύξας, ἐκείνοις ἐντυγχάνει τοῖς λόγοις οἳ διελάμβανον ὁμοίαν εἶναι ζύμῃ [ζύμην M 4.] τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν, ἣν λαβοῦσα γυνὴ ἔκρυψεν εἰς ἀλεύρου σάτα τρία, ἕως οὗ ἐζυμώθη ὅλον. [Luc. 13, 21.]

[9] [Deprehensa quod esset femina,] Συνεὶς οὖν τὴν διὰ βάθους δηλουμένην διάνοιαν, τὸ μετὰ ταῦτα καθ᾽ ἑαυτὸν ἐσκέπτετο, πῶς ἂν μετέλθοι δεξιῶς τὸ προκείμενον καὶ μὴ δῆλον τοῦτο τοῖς πολλοῖς γένηται. Μετακαλεῖται τοίνυν τὴν μακαρίαν, καὶ δριμὺ ταύτῃ ἐνατενίσας· &ldquogr;Τί τὸ παρασκευάσαν σε, γύναιον, ἔφη, τηλικοῦτον καθ᾽ ἡμῶν ὑπελθεῖν τόλμημα, καὶ [om. M 1.] κατ᾽ οὐδὲν ἡμῖν προσήκοντα πειρασμὸν καὶ ὄνειδος ἐπιτρίψασθαι τὸ λαθεῖν χρόνον τοσοῦτον ἐπιτηδεύσασαν;&rdquogr; Ἡ δὲ τὸ λεχθὲν συνεῖσα καὶ τὸ αὐστηρὸν ὑποπτήξασα τῶν ῥημάτων, πρὸς δὲ καὶ τὸ περὶ τὴν ὄψιν ἐπιφανὲν αὐτοῦ τῆς πικρίας νέφος καταπλαγεῖσα, μάλιστα καὶ τὴν συνείδησιν ἔχουσα μαρτυροῦσαν τοῖς εἰρημένοις, καταβάλλει μὲν ἑαυτὴν εὐθὺς [εὐθὺς ἑαυτὴν M 1.] εἰς τὸ ἔδαφος, τῶν τοῦ ὁσίου δὲ ποδῶν ἐπιλαβομένη λόγους πολὺ μὲν τὸ ταπεινὸν ἔχοντας, μόλις δὲ ὑποφθεγγομένους προΐει· &ldquogr;Οὐ πειρασμόν, [facti rationem reddit,] ὦ δέσποτα, λέγουσα, ἐπαγαγεῖν βουλομένη, τῇ [σῆ add. M 3.] ποίμνῃ ἐμαυτὴν ἐγκατέλεξα, ἀλλὰ τὸν ἀπὸ τῶν ἐναντίων μᾶλλον διαφεύγουσα πειρασμὸν καὶ τὰς ἐν τῷ βίῳ πάγας ἐκκλίνουσα.&rdquogr; Πρὸς ἣν αὖθις ὁ Βασιανὸς ἀπεκρίνατο· &ldquogr;Πῶς δὲ καὶ γυνὴ τυγχάνουσα τοῖς θείοις μυστηρίοις γυμνῇ προσήρχου τῇ κεφαλῇ καὶ ἐν [om. M 3.] τῷ πρὸς εἰρήνην ἀσπασμῷ τὸ στόμα τοῖς ἀδελφοῖς ἀδεῶς ὑπεῖχες;&rdquogr; Ἡ δέ· &ldquogr;Περὶ μὲν τὰ θεῖα δῶρα, φησί, προσποιουμένη ἀσθένειαν, οὐ δι᾽ ὅλου τὸ πρὸς τῇ κεφαλῇ κάλυμμα ἕλκουσα, οὕτω τῇ μεταλήψει τῶν [θείων add. M 3.] μυστηρίων προσεφερόμην· τὸ δὲ τῆς ἀγάπης πρὸς τοὺς ἀδελφοὺς σύμβολον οὐδαμῶς παρῃτούμην· οὐδὲ γὰρ ἀνθρωπίνοις στόμασιν, ἀλλ᾽ ἀνθρώποις τὴν ἀγγελικὴν ζηλοῦσιν [ζητοῦσιν M 1.] ἀπάθειαν προσάγειν ἐμαυτὴν ὑπελάμβανον.&rdquogr;

[10] [gestaque enarrat.] Πρὸς δὲ τὴν συνετὴν ταύτην ἀπόκρισιν ὁ Βασιανὸς ἐκπλαγείς· &ldquogr;Καὶ διὰ τί μὴ ἑτέρῳ φροντιστηρίῳ, φησί [om. M 3.] , καὶ ᾧ γυναιξὶν ἐφεῖται διάγειν σεαυτὴν ἐγκατέλεξας;&rdquogr; Ἡ δὲ μικρὸν ἐπισχοῦσα καὶ τὸ πολὺ τοῦ δέους ἀποθεμένη, ἅτε καὶ ἀφορμὴν λαβοῦσα πλείοσι πρὸς ἀπολογίαν χρήσασθαι λόγοις, κατὰ μέρος ὅπως εἶχε τὰ καθ᾽ ἑαυτὴν ἐξεκάλυπτεν, ὡς συναφθείη μὲν [τε M 1.] κατὰ νόμους ἀνδρὶ καὶ μιᾶς μήτηρ κληθείη [κληθείη μήτηρ M 3.] παιδός, διάγοι [διαγάγοι M 3.] δὲ ὅλας νύκτας τοῖς τῶν ἁγίων ἐνδιαιτήμασι διατρίβουσα, καὶ ὡς παρὰ τοῦ συνοικοῦντος ποτὲ μὲν ἀπειλοῦντος, ποτὲ δὲ καὶ πληγὰς ἐντείνοντος, τῆς τοιαύτης ἐπισχεθείη ὁρμῆς καὶ προθέσεως, καὶ ὡς ζητοίη τινὰ προφάσεως [σωτήριον M 3.] μηχανὴν ἥτις καὶ τὸν ἄνδρα παρασκευάσει λαθεῖν καὶ ἑαυτὴν τὰ κατὰ γνώμην τελεῖν. Τούτοις ἐπεξῄει καὶ τὴν τῆς παιδὸς πρὸς τὴν Σωσάνναν ἐγχείρισιν, καὶ τέλος ἐπῆγε τὴν κατὰ τοὺς ὕπνους θέαν ὡς φεύγουσα τὸν ἄνδρα μοναζόντων ἐδόκει περισεσῶσθαι χερσίν, ὃ καὶ συνεῖσα εἰς τόδε τὸ σχῆμα μετήμειψεν ἑαυτὴν καὶ αὐτὴν τὴν προσηγορίαν μεταβαλοῦσα. Τούτων ὁ Βασιανὸς ἀκούσας, καὶ τὸ περὶ σύνεσιν αὐτῆς ἐκτόπως [om. M 3.] ὀξὺ ἐν θαύματι ποιησάμενος καὶ τὸ τῆς προαιρέσεως ἀπόδεκτον λογισάμενος, εἰ πρὸς τὸ λοιπὸν αἱρετὸς ὁ τῶν μοναχῶν βίος αὐτῇ ἐπυνθάνετο. Τῆς δέ· &ldquogr;Καὶ λίαν&rdquogr; εἰπούσης, διὰ γὰρ τοῦτο κόσμου τε καὶ τῶν τοῦ κόσμου γενέσθαι μακράν, &ldquogr;θάρσει, τέκνον, περὶ τοῦ μέλλοντος&rdquogr;, ὁ Βασιανὸς ἀπεφθέγγετο, νουθετήσας τε ὅσα συνοίσειν ἠπίστατο· &ldquogr;Τὸ λοιπόν, εἶπε, τέκνον, ἀνάδημα περιθέσθαι σε τῇ κεφαλῇ διὰ τὸν τῆς φύσεως νόμον προσήκει, προσμένειν τε οὕτως εὐδοκίαν τὴν ἄνωθεν, καὶ ὅτι καὶ αὐτὸς τὰ δυνατὰ συμπράττειν οὐ περιόψεται.”

[11] [Matronae filia e vita excedit.] Οὕτω δὴ τηνικαῦτα ἐκεῖθεν διαστάσης αὐτῆς, ὁ πάντα πρὸς τὸ συμφέρον οἰκονομῶν Κύριος καὶ τὴν τῆς Ματρώνης παῖδα τοῦ βίου μεθίστη καὶ εἰς ἑαυτὸν προσελάμβανεν, ἵνα μὴ τῷ πονηρῷ γένοιτο κατ᾽ αὐτῆς ἀφορμή, καὶ ὡς ἤδη διαγνωσθεῖσαν [γνωσθεῖσαν M 1.] ὅτι γυνὴ ἦν, τῇ προφάσει τῆς περὶ τὴν παῖδα φροντίδος, ἀπὸ τῆς θειοτέρας αὐτὴν κατάγοι [καταγάγοι M 3.] μερίμνης, καὶ τῇ διανοίᾳ ταύτης λογισμοὺς ἐνσπείρῃ τοὺς κοσμικούς. Ὅθεν οὐ πένθος, ἀλλ᾽ ἡδονὴν ἐπὶ τῷ πράγματι προσελάμβανε [προσελάμβανεν M 3.] , τὸ πραχθὲν οὐκ ἀποβολὴν τιθεμένη παιδός, ἀλλὰ τῶν περὶ ταύτης φροντίδων ἀπαλλαγὴν καὶ ἀπόθεσιν. Ἐκρύπτετο τοίνυν αὕτη παρὰ Σωσάννῃ, μᾶλλον δὲ ὁ Θεὸς διὰ Σωσάννης ταύτην ἐφύλαττεν. Ἡ φήμη δὲ τὰ κατὰ ταύτην ἁπανταχῆ διήγγελλε, καὶ διὰ πάσης ἐχώρει τῆς ἀκοῆς τὰ τοῦ δράματος. Ἀφ᾽ ἧς καὶ Δομετιανὸς ὁ ταύτης ἀνὴρ κατὰ μικρὸν θηρεύων τὴν τῶν γενομένων [γινομένων M 3.] ἀλήθειαν, [Maritus eam in monasteriis] ἅτε μὴ παυσάμενος τὰ περὶ τῆς γυναικὸς τῆς ἰδίας ἰχνηλατεῖν [ἰχνηλατῶν M 3.] , μετὰ τὸ καὶ τὰ λοιπὰ περιελθεῖν φροντιστήρια καὶ ἐπ᾽ ἐκεῖνο ἔνθα ἡ μακαρία διέτριψε γίνεται, ἀσήμους τινὰς ὑπὸ θυμοῦ καὶ ἀκόσμους φωνὰς ἀφιεὶς θυροκοπῶν τε ἀκαίρως καὶ θρασυνόμενος· &ldquogr;Τίς ἡ περὶ ἐμέ, λέγων, βία, τί τὸ μέγα τοῦτο ἀδίκημα; Καλά γε [ΐκαλάγε M 2, quod iteratur in margine.] , ὦ μοναχοί, καλὰ λίαν τὰ παρ᾽ ὑμῶν γενόμενα. Ἵνα τί τοὺς καλῶς συναφθέντας ὑμεῖς κακῶς διαιρεῖν βούλεσθε; Δότε μοι σύνοικον τὴν ἐμήν, δότε τὴν κατὰ νόμους ἐμοὶ συναφθεῖσαν.”

[12] [repetit] Ταῦτα καὶ πλείονα τούτων πόθῳ κινούμενος καὶ ἀθυμίας ἡττώμενος καὶ τὴν φωνὴν ὑπὸ τοῦ πάθους ἐγκοπτόμενος ἐξεβόα. Ἤκουσε [ἤκουε M 2.] δὲ παρ᾽ αὐτῶν, ὡς· &ldquogr;Ἡμεῖς μὲν γυναῖκα οὐκ εἰσδεδέγμεθα· μηδὲ γὰρ εἶναι θεμιτὸν τῇ μονῇ γυναιξὶν ἐφεῖσθαι τὴν εἴσοδον· εὐνοῦχον δέ τινα μοναχὸν Βαβύλαν οὕτω καλούμενον ἴσμεν ἐπὶ καιροῦ τινος τὴν σύναμα ἡμῖν διαγωγὴν ποιησάμενον, εἶτα ἀθρόως μεταβαλόντα τὴν ἐπὶ τὰ Ἱεροσόλυμα βουλεύσασθαι πορευθῆναι. Τοῦτον οὖν τοιαύτην ἔχοντα τῆς ἀποδημίας ὑπόθεσιν οὐ πρὸ πολλῶν τούτων τῶν ἡμερῶν ἀφ᾽ ἡμῶν διαστάντα γινώσκομεν. Ὅπου δὲ νῦν διάγει, μόνῳ πάντως γνωστὸν οὗ μηδὲν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἀθεώρητον. Ὅτι δὲ ἀληθῆ ταῦτα μαρτυρήσειεν ἂν καὶ τὸ πᾶν πλῆθος τῆς πόλεως.&rdquogr; Τούτων ἀκούσας ὁ Δομετιανὸς καὶ τῆς περὶ τὴν ζήτησιν ἀποκρουσθεὶς ἐγχειρήσεως εὐπροσώπου τε πάσης ἀφορμῆς στερηθεὶς παντοῖος ἐγίνετο, διὰ τὴν ἀποτυχίαν ἀνιώμενος, διὰ τὸν ζῆλον θυμούμενος, διὰ τὸ πρὸς αὐτὴν φίλτρον τὴν ἐπιθυμίαν ἐρεθιζόμενος. Ἐκεῖνος μὲν οὖν [om. M 3.] οὕτως ἀπῄει τοιούτοις πάθεσι μεριζόμενος.

[13] Τῷ δὲ Βασιανῷ φροντίδων ἐπετίθετο σμῆνος, ὅπως ἣν ἐπιστεύθη τῆς Ματρώνης ψυχήν, μὴ τὴν ὄντως ἀπώλειαν ὑποστῇ. Καὶ μεταστειλάμενος τοὺς τάξει τινὶ πρώτους τῶν μοναχῶν· &ldquogr;Ἐν πλείονι σκεπτέον ἡμῖν, [Eius salutis curam habens] ἔλεγε, περὶ τῆς διαστάσης ἡμῶν ἀδελφῆς. Εἰ γὰρ καὶ τὴν φύσιν ἑτέρα τις ἦν, ἀλλ᾽ ἐπείπερ ἐνεγράφη κύκλῳ τῷ καθ᾽ ἡμᾶς, μέλους [μέρους M 1.] ἀφαίρεσιν λογίζεσθαι δεῖ [χρὴ M 1.] τὴν ἀφ᾽ ἡμῶν ταύτης διάζευξιν. Διαθώμεθα γοῦν τὰ κατ᾽ αὐτήν, ὅπως εἰς πέρας καταλήξοι χρηστόν, μήπως ὁ πονηρὸς καὶ καθ᾽ ἑκάστην ἐπιβουλεύων ἡμῖν κατισχύσῃ ταύτης τὸ εὔτονον, περὶ τὴν ἐπιβουλὴν ὀργάνῳ χρησάμενος τῷ ἀνδρί.&rdquogr; Οὕτως μὲν οὖν ὁ Βασιανὸς ἔλεγεν, ἐν κοινῷ θέμενος τὴν διάσκεψιν. Μάρκελλος δέ τις τὸ τηνικαῦτα διάκονος γνώμην εἰσηγεῖται τοιαύτην, [Bassianus] ἐν Ἐμέσῃ [μέση M 1, et ante corr. M 2.] λέγων τῇ πόλει — ἐκ ταύτης γὰρ κἀκεῖνος ὡρμᾶτο — ἀσκητήριον εἶναι γυναικῶν ἐν ᾧ καὶ ἀδελφὴν αὐτοῦ μίαν εἶναι τῶν ἀσκουμένων. &ldquogr;Εἴπερ οὖν ἀρεστόν σοι δοκεῖ, πρὸς τοῦτο πεμφθήτω· ἔσται σοι γὰρ οὕτω καὶ τὰς περὶ αὐτῆς ἐκδῦναι φροντίδας.&rdquogr; Συνθεμένου δὲ τοῦ Βασιανοῦ τῷ λόγῳ καὶ ἐπιτρέψαντος, ὁ διάκονος παραυτίκα πλοίου ἐκεῖσε ἀναγομένου τυχὼν τούτῳ τὴν ἁγίαν ἐνθέμενος ἐπανῄει.

[14] [mittit eam Emesam,] Ἡ δὲ εὐθύμως τὸ γεγονὸς ὡς οὐκ ἀθεεὶ πραχθὲν ἀποδεξαμένη, ὀλίγα τε ἄττα πρὸς τροφὴν συγκομισαμένη εὐφόρως ἅμα καὶ καλῶς [μαλακῶς M 3.] τοῦ πνεύματος ἐπωθοῦντος τὸν πλοῦν διαβᾶσα, τὸ ἐν Ἐμέσῃ κατέλαβε φροντιστήριον. Φιλοφρόνως οὖν [δὲ M 1.] εἰσδεχθεῖσα καὶ δεξιῶς τῶν κατ᾽ ἀρετὴν εἴχετο πόνων οὕτω σπουδαίως, ὡς οὐ ῥᾴδιον ὀφθῆναι ταύτην ταῖς μοναζούσαις ἀρχέτυπον πρὸς τοὺς ἴσους αὐτῆς ἀγῶνας ἁμιλλωμέναις. Ὅθεν καὶ συνεδόκει πάσαις μετὰ τὴν ἐνθένδε τῆς ἄρτι καθηγουμένης ἀπαλλαγὴν αὐτῇ πᾶσαν ἐπιτρέψαι τὴν τῆς μονῆς προστασίαν. Ὅσον δὲ ἄρα Ματρῶνα τὸ λανθάνειν ἐσπούδαζε, τοσοῦτον ἔμελε Θεῷ τὸ δήλην αὐτὴν ποιῆσαι καὶ τὸ ἐκείνης φῶς ἐπὶ τῆς λυχνίας θεῖναι καὶ τὴν ἀρετὴν φανερὰν καταστῆσαι. Κατ᾽ ἐκεῖνο τοίνυν καιροῦ γεηπόνος τις τὸ γήδιον ἐργαζόμενος ἐπὶ συχναῖς ταῖς ἡμέραις ἀναδιδομένην ἑώρα φλόγα τῆς γῆς, καὶ ἡ ἀνάδοσις συνεχής τε καὶ οὐδαμῶς λήγουσα. [ubi S. Iohannis caput invenitur.] Οὗτος οὖν ἅτε δὴ γεωργὸς οὐδὲν δυνηθεὶς συμβαλεῖν ὑψηλότερον, τῷ ἐπισκόπῳ τῆς πόλεως προσελθὼν ἀπαγγέλλει [ἀπαγγέλε M 1.] . Καὶ ὃς ἐκ τοῦ φαινομένου μέγα τι συνεὶς τὸ δηλούμενον, ἅμα τῷ ὑπ᾽ αὐτὸν κλήρῳ τὸν τόπον καταλαβών, καὶ ὡς προσῆκον ἦν εὐχὴν ποιησάμενος, τὴν γῆν ἐπέτρεπεν ἀνορύττειν. Οὗ καὶ γενομένου στάμνος εὑρέθη οὐ χρυσὸν ἔνδον κρύπτουσα ἤ τι ἄλλο τοιοῦτον οἷον ἂν φιλόκοσμον θέλξῃ ψυχήν, ἀλλὰ τίμιόν τι [om. M 1.] χρῆμα καὶ τοῦ παντὸς ἄξιον, τὴν σεβασμίαν τῷ ὄντι τοῦ Βαπτιστοῦ κεφαλήν.

[15] Ταύτης πανταχοῦ διαδραμούσης τῆς φήμης, οὐδεὶς ἦν ὅστις οἴκοι παρῆν, ἀλλὰ παμπληθεὶ πάντες πρὸς τὴν θέαν συνέρρεον· ὑφ᾽ ὧν ἡ τιμία κεφαλὴ αὕτη σὺν πάσῃ δοξολογίᾳ καὶ αἴνοις ἔνδον εἰσάγεται τοῦ ναοῦ. Ἐπεὶ δὲ καὶ ἡ Ματρῶνα σύναμα πάσαις ταῖς μοναζούσαις κατὰ θέαν τοῦ φανέντος παρῆν προσῆλθέ τε καὶ τοῦ προκειμένου τῆς κεφαλῆς ἠρύσατο μύρου, μετάδοσις αὐτοῦ καὶ ἀκούσης ταύτης πρὸς τοὺς παρόντας ἐγίνετο. Ὅπως δὲ τοῦτο καὶ πρὸς τί συνωθεῖτο παρὰ Θεοῦ τὸ ἀκούσιον [om. M 3.] προσέχειν ὁ λόγος ὥστε μαθεῖν ὑμᾶς βούλεται. Κατὰ μέσου γὰρ τοῦ πλήθους ἀποληφθεῖσα καὶ μὴ συγχωρουμένη τὴν ἔξοδον, ὡς πάντων πρὸς τὸ λαβεῖν ἑαυτοὺς εἰσωθούντων, ἐξ οὗπερ αὕτη εἴληφε μύρου καὶ τοῖς ἄλλοις ἠναγκάζετο κοινωνεῖν. [Caecus illuminatur.] Ἐν δὲ τῷ διαδιδόναι ταύτην πηρός τις τὰς ὄψεις ἐκ γενετῆς παραδραμὼν πάντας, ἦσαν γὰρ καὶ τῶν ἱερέων τινὲς οἳ καὶ τὴν τοῦ θείου μύρου τότε διάδοσιν ἐποιοῦντο, πρὸς αὐτὴν ἧκε, πολὺς ἐγκείμενος ταῖς δεήσεσιν. Ἡ δὲ τῷ τιμίῳ μύρῳ τοὺς τύπους τῶν ὄψεων ἐπιχρίσασα παραχρῆμα φωτὸς ἐποίει θεατὴν τὸν οὔποτε [οὔπω M 3.] πρότερον αὐτὸ θεασάμενον. Τοῦτο μεγάλην αὐτὴν ἐκήρυξε καὶ λαμπρὰν καὶ παρὰ πᾶσιν εἶναι διαβόητον παρεσκεύασεν, ὥστε λέγειν ἅπαντας αὐτὴν εἶναι τὴν λαθεῖν ἐπὶ χρόνον τοσοῦτον ἐπιτηδεύσασαν καὶ μετ᾽ ἀνδρῶν τὰ τῶν μοναχῶν διανύσασαν.

[16] [Rursus fugit maritum] Ἡ λαμπρὰ αὕτη φήμη καὶ Δομετιανὸν αὖθις ἐκάλει καὶ οἱονεὶ χειρὸς ἁψαμένη πρὸς τὸ μοναστήριον ἐποίει καταλαβεῖν. Ἐπεὶ δὲ τοῦτο ἀνδράσιν ἠκούετο κεκωλυμένην ἔχειν τὴν εἴσοδον, κρύψας ὅπερ ἠβούλετο, εὐλάβειαν ὑπεκρίνετο, καὶ διά τινων γυναικῶν ἀξιοῖ εὐχῆς χάριν [χάρα M 3.] καὶ προσκυνήσεως τὴν Ματρῶναν ἰδεῖν. Ἡ δὲ δι᾽ ἀκριβεστέρων τῶν ἐρωτήσεων καὶ τῶν ἐν τῷ [om. M 3.] προσώπῳ συμβόλων ἀφ᾽ ὧν ἤκουε τὸν ἄνδρα ταύτης εἶναι καλῶς ἀναγνοῦσα, τί μηχανᾶται; Ἑπτὰ ἡμερῶν αἰτεῖται καιρόν, καὶ μετ᾽ ἐκείνας ὑπὸ τὴν αὐτῶν ὄψιν ἐντυχεῖν ἐκείνῳ κατὰ σχολήν. Τοῦτο πρὸς τῶν γυναικῶν Δομετιανὸς ἀκούσας, αὐτὸς μὲν τῶν ἐλπίδων ἀναρτηθεὶς καθῆστο [κάθητο M 3.] τὴν ὡρισμένην ἐπὶ νοῦν στρέψων ἰδεῖν τε ἀναμένων καὶ ἤδη ἐν χερσὶν ἔχειν αὐτὴν φανταζόμενος. Ἡ Ματρῶνα δὲ σπεύδουσα καὶ αὖθις λαθεῖν εὐθὺ τῶν Ἱεροσολύμων ἐχώρει, οὐδὲν ἕτερον ἢ ῥάκος ἐνδεδυμένη τὸ τρίχινον, καὶ ἄρτου τι ἐλάχιστον ὅσον τρύφος ἐπαγομένη.

[17] [qui eam insequitur,] Διαγενομένων δὲ τῶν ἑπτὰ ἡμερῶν κατὰ μὲν τὸ συντεταγμένον αἱ γυναῖκες ἧκον· παρὰ δὲ τῶν μοναζουσῶν ἤκουον πολλῇ καὶ αὐτῶν τῇ λύπῃ βεβαρημένων, ὅτι ἀφ᾽ οὗπερ εἰς λόγους ἦλθον αὐτῇ &ldquogr;οὐδὲ ἡμῖν τὸ λοιπὸν ὤφθη οὐδὲ ὅπου γῆς τυγχάνει γινώσκομεν.&rdquogr; Ἐκεῖναι ταχὺ ἀπελθοῦσαι, ὡς ἔμαθον ταῦτα, τῷ Δομετιανῷ ἔλεγον, καὶ οὗτος τῇ λύπῃ στερρότερον τὴν καρδίαν πληγεὶς οὐκ ἀνίει τὰ κατ᾽ αὐτὴν περιεργαζόμενος, ἕως καὶ [supra lin. M 3.] εἰς Ἱεροσόλυμα παρεγένετο. Καὶ αὖθις ἑτέραις περιτυχὼν γυναιξὶν ὅπως τε εἶχεν ἡ ζητουμένη κατὰ τὴν ἰδέαν ὑπογράφων αὐταῖς, πάντα λίθον ἐκίνει, μαθεῖν ἐθέλων τὰς ἐκείνης διατριβάς. Αἱ δὲ ἰδεῖν μὲν τοιαύτην ὄψιν γυναικὸς ἔλεγον, οὐκ ἔχειν δὲ εἰδέναι σαφῶς ὅπου καὶ εἴη· &ldquogr;ἔνθα γὰρ ἂν εἰς καταγωγὴν ὀψισθείη, ἔν τινι μὲν τῶν ἐκεῖσε ναῶν καταλύει, σπεύδει δὲ πάλιν ἀλλαχοῦ μεταβαίνειν. Ὅμως ἡμεῖς σοι, φασί, πρὸς τὴν αὐτῆς εὕρεσιν ὑπουργήσομεν· ἑαυτὰς γὰρ κατὰ μίαν διελόμεναι σπεύσομεν, ἥτις ἂν αὐτὴν [αὐτῆ M 1.] πρώτη καὶ ἴδοι, τάχιστά σοι προσελθοῦσα [προσελθοῦσαν M 3.] καταμηνῦσαι.&rdquogr; Ἐκεῖναι μὲν οὖν ὥσπερ εἶπον ἐποίουν.

[18] [nec tamen agnoscit.] Ἡ Ματρῶνα δέ, οὕτω συμβάν, ἐπιόντι τῷ Δομετιανῷ συναντήσασα καὶ γνωρίσασα, τὸ βλέμμα τε ἐπ᾽ ἐδάφους ἐρείσασα καὶ τὴν χεῖρα δῆθεν ἐπὶ τῷ λίθον ἆραι προσενεγκοῦσα τῇ γῇ ἀντιπαριόντα τοῦτον ἐλάνθανε συνετῶς. Κἀκείναις δὲ συναντήσασα καὶ συνεῖσα, ἐφ᾽ ᾧ κύκλῳ πᾶσαν ἐκπεριέρχονται τὴν περίχωρον ἐκείνην ἐπιμελῶς ἀνιχνεύουσαι καὶ ὅτι δήλη γέγονεν ἀπὸ τῶν τῆς μορφῆς χαρακτήρων καὶ ὅσον οὔπω ἁλώσιμός ἐστι, σοφῇ ἐπινοίᾳ καὶ ταύτας ἀπεσκευάσατο, ἐνδοθῆναι αὐτῇ ἀπιούσῃ παρὰ τὸ Σίναιον τρεῖς τὰς ὅλας ἡμέρας αἰτησαμένη, καὶ μετ᾽ αὐτὰς ἥξειν τε τάχιστα, καὶ ἀνδρὶ τούτῳ εἰς ὄψιν ἐλθεῖν. Ὁ Δομετιανὸς δὲ τοῦτο μαθὼν σκῆψίν τε εἶναι καὶ αὖθις τὴν τοιαύτην ἀπόκρισιν λογισάμενος, κατόπιν εὐθὺς ὡς εἶχε τάχους ἐδίωκεν. Ἡ Ματρῶνα δὲ τοῦτο μαθοῦσα πάλιν καὶ ὅτι πάρεστιν ὁ διώκων καὶ αὕτη ἐντὸς ἤδη [om. M 3.] θήρας ἐστί, [Latet in quodam delubro.] δέει συσχεθεῖσα πολλῷ ἐπί τινος εἰδωλείου [εἰδωλίου M 1.] , ὅπερ ἀνὰ τὴν Βηρυτὸν ἦν, εἰσελθοῦσα κατέλυσε βέλτιον ἡγησαμένη δαίμοσι περιπεσεῖν ἢ θηρσὶν ἤπερ ταῖς Δομετιανοῦ ληφθῆναι χερσίν. Οἱ μὲν γάρ, εἰ λάβωσι, τὸ σῶμα πάντως βλάψουσι μόνον· ὁ δέ γε ἀνήρ, εἰ χειρώσεται, καὶ δαιμόνων ἔσται καὶ θηρίων ὀλεθριώτερος, ἅτε μετὰ τοῦ σώματος καὶ τὴν ψυχὴν βλάψαι δυνάμενος, πρὸς τὰ τοῦ κόσμου πάλιν [om. M 3.] ἕλκων αὐτὴν καὶ ὡς γυναικὸς ἰδίας ἀντιποιούμενος.

[19] [Daemones fugat signo crucis.] Ἐν τούτῳ τοίνυν αὕτη γενομένη καὶ προσεχόντως ταῖς πρὸς Θεὸν ὑμνῳδίαις καὶ ταῖς εὐχαῖς σχολάζουσα, τῶν δαιμόνων ἤκουεν ἀντιψαλλόντων αὐτῇ καὶ τὰς ὁμοίας ἀφιέντων φωνάς· καὶ τοῦτο ἐπὶ συχναῖς ἐγίνετο ταῖς ἡμέραις. Δειλίαν οὖν αὐτῇ καὶ ὑποστολὴν ἐνίει τὸ δρώμενον. Εἶτα τῷ σταυρικῷ τύπῳ φραξαμένη ἐξῄει κατὰ τῶν φοβερῶν. Ἐπεὶ δὲ οὖδένα εἶχεν ὁρᾶν, τῆς θείας ἐδεῖτο χάριτος δῆλον γενέσθαι αὐτῇ [αὐτῆ γενέσθαι M 3.] τὸ διαπορούμενον. Εὐθὺς οὖν δήλους ὄντας ἑώρα τοὺς ἀφανεῖς ἀσήμους τε φωνὰς ἀφιέντας καὶ πῦρ ἐπιφερομένους, αὖθίς τε παρ᾽ αὐτῆς ἐπιτιμωμένους καὶ ἐκχωροῦντας καὶ ὡσεὶ καπνὸν ἐκλείποντας. Ἐνίοτε [νίοτε M 1.] δίψους τὴν γενναίαν κατασχόντος [κατ. τὴν γενναίαν M 3.] οὐ φορητοῦ, [Cibus et potus] ὀλίγον ἐκείνη προελθοῦσα [προσελθοῦσα M 3.] τοῦ εἰδωλείου [εἰδωλίου M 1.] καὶ δρεψαμένη παρὰ τὴν πόαν δροσώδεις βοτάνας καὶ χλοερὰς εἰς μετρίαν παραψυχὴν τῷ στόματι προσηνέγκατο. Ὁ δὲ παράδοξον [ὄμβρον add. M 3.] τὸ μάννα ὑετίσας ποτὲ [om. M 3.] Κύριος καὶ λαὸν ἑστιάσας ἄχρι κόρου, τὸν πονηρὸν καὶ ἀχάριστον, αὐτοσχέδιον ταύτῃ τὸ ποτὸν ὁμοῦ καὶ τὴν τράπεζαν ἀνεδείκνυεν. Ἐν καυσώδει γὰρ χώρῳ καὶ πολὺν τὸν ἥλιον δεχομένῳ τόπον εὑροῦσα νοτίδος μικρᾶς ἐγκύμονα, καὶ τοῦτον ὀξέσι λίθοις ὅσον ἐφικτὸν ἦν κοίλαις ἀρύεσθαι ταῖς χερσὶν ἀνορύξασα, [divinitus ei praebetur.] ἐπιλαβούσης ἤδη νυκτὸς αὐτὴ μὲν τὰς συνήθεις εὐχὰς ἀποδώσουσα τῷ Θεῷ ἐπανῄει· τῇ ὑστεραίᾳ δὲ πάλιν ἀφικομένη μεστὸν εὑρίσκει τὸν λάκκον ὕδατος βρωσίμων τε βοτανῶν τράπεζαν οὐδαμῶς ἄτιμον τῇ ἑστιωμένῃ, ἀλλὰ πολλῷ μᾶλλον τῶν τοὺς ἁβροὺς θεραπευουσῶν καὶ [om. M 1.] πλουσίων αὐτὴν εὐφραίνουσαν.

[20] [Tentatur a daemone;] Οὕτως οὖν [om. M 3.] ἐχούσης αὐτῆς καὶ Θεῷ διὰ παντὸς προσεχούσης, δεινὸν ὁ δεινὸς τοῦτο καὶ οὐκ ἀνεκτὸν ἔκρινεν. Ὅθεν ἑαυτὸν δὶς εἰς εὐπρεπῆ γυναῖκα διαμορφώσας καὶ προσελθών· &ldquogr;Ἵνα τί, κυρία μου, ἔλεγε, τὸ ζοφῶδες τοῦτο καὶ ἔκτοπον προῄρησαι κατοικεῖν; Ἥ τε γὰρ ἐρημία μακρὰ καὶ ἡ τῶν ἐπιτηδείων σπάνις συχνή. Ἄλλως τε δὲ [om. M 3.] καὶ τὴν ἡλικίαν ἔτι νεάζουσα εἶ καὶ τὸ κάλλος διαπρεπής· καὶ λίαν δέδοικα περὶ σοῦ μὴ τὸ ἐπέραστον τοῦτο πρόφασις ἐπιθυμίας ἀκολάστοις ὀφθαλμοῖς γένηται, καὶ διὰ τὴν τοῦ τόπου μόνωσιν καὶ τὴν ἐρημίαν τοῦ βοηθήσοντος [βοηθήσαντος M 3.] ὕβριν ἐπαγάγῃς τῷ ἑαυτῆς σώματι. Ἀλλ᾽ εἴ μοι πειθομένην σεαυτὴν [σαυτὴν M 1.] παράσχοις, καταγάγοιμι ἄν σε πρὸς αὐτὰ τὰ τοῦ ἄστεος, ἔνθα καὶ οἰκίαν κατὰ γνώμην εὑρήσεις καὶ ὡς σοὶ φίλον ἀθορύβως οἰκήσεις καὶ τῶν εἰς χρῆσιν ἐπιτηδείων οὐδαμῶς ἀπορήσεις.&rdquogr; Ἡ δὲ φωράσασα τοῦ ἐναντίου ταύτην εἶναι τὴν ἐπίβουλον συμβουλὴν ὡσεὶ λῆρον ταυτὶ τὰ ῥήματα ἐλογίσατο, καὶ ἀνωτέρα τῆς παγίδος διέβη. Ἀλλὰ πάλιν τὸ πονηρὸν ἐκεῖνο δαιμόνιον οὐκ ἀνίει διὰ πάσης τέχνης προσβάλλον καὶ τῇ Ματρώνῃ ἐπιτιθέμενον. Ἀμέλει καὶ γραὸς ἀγύρτιδος μορφὴν ὑπελθὸν καὶ πῦρ τῶν ὀφθαλμῶν ἀφιέναι φαινόμενον ἐμμανῶς ὁμοῦ καὶ θρασέως τοῖς ποσὶν αὐτῆς ἐπερρίπτετο δεδιττόμενόν τε καὶ φθεγγόμενον ἄτοπα καὶ σαπρά. Ὡς δὲ οὔτε [λόγου add M 3.] παρ᾽ αὐτῆς ἠξιοῦτο οὔθ᾽ ὅλως ἐπιστρεφομένην ἑώρα [om. M 3.] τὴν μακαρίαν, χαλεπαῖνον οἷα καὶ θρασυνόμενον· &ldquogr;Εἰ καὶ νέαν οὖσαν, ἐβόα, σὲ τὴν γενναίαν ἡττῆσαι οὐκ ἴσχυσα, ἀλλ᾽ ἐν τῷ γήρᾳ τὰ πάντων ἐπάξω σοι χαλεπώτατα. Τὸ δὲ νῦν ἔχον κατὰ σοῦ διαστήσω [διαναστήσω M 3.] τοὺς ἐν Βηρυτῷ ὡς ἀτιμούσης τε τὸ εἰδωλεῖον αὐτῶν καὶ τό γε ἧκον εἰς σὲ παρεωραμένον αὐτὸ δεικνυούσης.&rdquogr; [Deus eam consolatur.] Τὰς τοιαύτας δὲ κακομηχάνους ἐπιβουλὰς τοῦ πονηροῦ διεδέχοντο ἀποκαλύψεις καὶ ὀπτασίαι [διεδ. ὀπτασίαι καὶ ἀποκ. M 3.] θειότεραι, ὅσπερ τρόπος θεοῦ παρακαλεῖν ἐν ταῖς θλίψεσι καὶ τὰ σκυθρωπὰ λύειν διὰ τῶν χρηστοτέρων. &ldquogr;Κατὰ τὸ πλῆθος γάρ,&rdquogr; φησὶν ὁ θεῖος Δαυΐδ, &ldquogr;τῶν ὀδυνῶν μου ἐν τῇ καρδίᾳ μου αἱ παρακλήσεις σου εὔφραναν τὴν ψυχήν μου.&rdquogr; Εἶχε δὲ οὕτως. [Ps. 93, 19.]

[21] Ἑσπέρας κατὰ τὸ σύνηθες τὰς εὐχὰς αὐτῆς ποιουένης, ἐπιστάντες τρεῖς ἄνδρες ἐν φανερῷ συμψάλλειν αὐτῇ ἐῴκεσαν, καὶ ὥραις ἐπὶ συχναῖς γονάτων αὐτοῖς κλίσις Ματρώνης ὄπισθεν ἐτελεῖτο. Τῆς δὲ τὴν ὄψιν μεταστρεψάσης [μεταστρεφούσης M 3.] ὥστε τίνες εἶεν μαθεῖν, αὐτοὶ πράως οὕτω καὶ γαληνῶς τρὶς [corr., prius τρεῖς M 3.] ἤδη τὸ &ldquogr;Ὑπὲρ ἡμῶν εὔχου,&rdquogr; εἰπόντες, εὐθὺς ἀπῄεσαν. [In eius disciplinam] Δήλην οὖν αὐτὴν ἐπιπλέον τῆς ἀρετῆς ποιούσης, ἡ φήμη διὰ πάντων ἐχώρει ὅτι Ματρῶνα καὶ τὰ πονηρὰ πνεύματα φεύγει καὶ κενὰ δαιμόνων τὰ εἰδωλεῖα καθίσταται· ὅθεν καὶ πολλοὶ πρὸς αὐτὴν ἐφοίτων τὸ καὶ μόνον κοινωνῆσαι λόγων αὐτῆς [αὐτοῖς M 1, 2; αὐτῆ M 3.] μέγα οἰόμενοι. Ἐξ οὗ καὶ γυνή τις καλουμένη Σωφρόνη [Σωφροσύνη M 1, 3.] σωφρονικῶς μὲν καὶ κατ᾽ ὄνομα ζῶσα, τῆς ἑλληνικῆς δὲ θρησκείας ἀντεχομένη, σύναμα δὲ αὐτῇ καὶ ἄλλαι τῆς ἴσης κοινωνοῦσαι δόξης, [cum aliae mulieres se tradunt,] γονεῦσί τε καὶ φίλοις καὶ τοῖς τοῦ κόσμου πᾶσιν ἀποταξάμεναι τῇ Ματρώνῃ ἑαυτὰς ἐνεχείρισαν καὶ οὖς αὐτῇ εὐπειθὲς πρὸς τοὺς λόγους ὑπεῖχον, αἳ καὶ ἐντὸς ὀλίγου ὑπ᾽ αὐτῆς τοῦ σωτηρίου βαπτίσματος ἠξιώθησαν. Ἐν οἷς καὶ παρθένος τις ἑλληνὶς ἱέρεια τῶν εἰδώλων τυγχάνουσα τὰ περὶ τῆς ὁσίας ἀκούσασα καὶ τῶν ἑαυτῆς Θεῶν καταγνοῦσα, [tum quaedam idolorum sacerdos,] ζήλου τε πληρωθεῖσα θείου, τὰ μὲν παρ᾽ ἑλλήνων τοῖς δαίμοσι προσφερόμενα καὶ εἰς ἀθέσμους θυσίας καταναλίσκεσθαι μέλλοντα πένησι παρέσχεν· αὐτὴ δὲ πάντων ἀποστᾶσα τῇ Ματρώνῃ θερμῶς προσέρχεται, καὶ μίαν ἑαυτὴν ποιεῖ τῶν ἐκείνῃ ἀκολουθεῖν αἱρετισαμένων.

[22] [quae a parentibus quaeritur.] Ἐπεὶ δὲ ἡμέρα παρῆν καθ᾽ ἣν ἔδει τὰς θυσίας τελεῖσθαι πλῆθός τε λαοῦ καὶ οἱ κατὰ γένος ταύτῃ [αὐτῆ M 3.] προσήκοντες συνηθροίζοντο, αὐτὴν μὴ εὑρίσκοντες [εὑρόντες M 3.] οὐκ εἶχον ὅπως τὰ νενομισμένα τελέσωσι [τελέσουσι M 3.] μὴ παρούσης τῆς ἱερείας. Ὡς δὲ συνιδεῖν οὐκ ἠδύναντο τὸ γενόμενον, ὀψὲ καὶ μόλις οἱ γονεῖς αὐτῆς τοῦτο μαθόντες εἰς τὸ εἰδωλεῖον, ἔνθα ἡ ὁσία ἐτύγχανε, πρὸς τάχος χωροῦσι, καὶ κατιδόντες τοῖς τῆς ὁσίας ποσὶ προσκειμένην αὐτὴν προπετέστερον ἐχρῶντο τοῖς λόγοις· &ldquogr;Ἵνα τί, λέγοντες, ὦ νεᾶνις, τῶν μεγίστων ὑπεριδοῦσα θεῶν, ἀτέλεστα μὲν τὰ τῶν θυσιῶν καταλέλοιπας, τὸ πλῆθος δὲ καθ᾽ ἡμῶν ἀνηρέθισας τὴν εἰς τοὺς θεοὺς ὕβριν οὐ φέρον, αὐτὴ δὲ ἀντὶ τῆς ἀρίστης καὶ ζηλουμένης διαγωγῆς τὴν ἄτιμον ταύτην εἵλου καὶ ἐξουδενωμένην; Οὐκοῦν ἀποβαλοῦσα τὴν ἀθρόως ἐπισχοῦσάν σε ἄνοιαν, γενοῦ ποτε καὶ διανοίας συνετῆς τε καὶ ἔμφρονος, καὶ τὸ πένθιμον ἀποθεμένη τοῦτο [τουτὶ M 3.] σχῆμα φαιδρὰ πρὸς φαιδροὺς ἡμᾶς ἔξιθι, μὴ τάφος ἀπωλείας ὁ τόπος τῆς δοκούσης σοι σωτηρίας γένηται. Σοῦ γὰρ τὸ κελευόμενον μὴ πραττούσης, εἰς τὴν ἐπιοῦσαν ἀνάλωμα πυρὸς ἔσται τὸ παρὸν ἐνδιαίτημα.&rdquogr; Τοιαῦτα εἰπόντες παρ᾽ αὐτῆς μὲν οὐδὲν ἤκουον.

[23] [Minas impiorum] Ἡ Ματρῶνα δὲ πρὸς αὐτοὺς φιλίως τε καὶ εἰρηνικῶς· &ldquogr;Ταύτην ἐᾶτε, ἔφη· αὕτη τοῦ Θεοῦ τῶν ὑμετέρων θεῶν ἤδη δούλη καθέστηκεν. Οὐδὲν αὐτῇ λοιπὸν καὶ ὑμῖν κοινόν.&rdquogr; Ταῦτα ἀκούσαντες ἐκεῖνοι μὲν ὑπέστρεφον ἐμπρησμόν τε τοῦ ναοῦ καὶ ἄλλα τὰ χαλεπώτατα ἀπειλούμενοι. Ἡ δὲ κόρη πρὸς τοῖς ποσὶ τῆς μακαρίας κειμένη πολλή τις ἦν δεομένη Χριστοῦ τῇ σφραγῖδι ἐνσημανθῆναι καὶ τοῦ ἱεροῦ βαπτίσματος ὡς τάχος ἀξιωθῆναι. Προσμένειν οὖν ἡ Ματρῶνα ταῖς λοιπαῖς ἐπιτρέψασα ἐπὶ συλλογὴν ὕλης ἐκείνη προῆλθεν [προῆλ //// M 2; ἐκείνη προῆλεν ὕλης ξηρᾶς M3.] ξηρᾶς, καὶ πολλήν τινα συναγαγοῦσα καὶ ὑποστρέψασα [ἀναστρέψασα M 3.] [Matrona magno animo contemnit;] · &ldquogr;Τινὲς ἐξ ὑμῶν ἀπελθοῦσαι κατὰ τάχος, εἶπεν, ὑπαγορεύσατε τοῖς πρὸ [πρὸς M 1.] βραχέος ἥκουσιν, ὅτι πῦρ ὑμῖν καὶ ὕλη ἄφθονος ηὐτρεπίσθη [εὐτρεπίσθη (εὐ in ras.) M 2.] , τίνος δὲ χάριν ἡ ὑμῶν ἄφιξις ὑστερεῖ, ἵνα καὶ τέλος τὰ ἠπειλημένα παρ᾽ ὑμῶν λάβωσι.&rdquogr; Τούτων ἐκεῖνοι ἀκούσαντες καὶ τὸ τῆς ἐπινοίας σοφὸν καὶ τὸ τοῦ φρονήματος εὐθαρσὲς διὰ θαύματος ποιησάμενοι πάσης ἠπόρουν ἀνταποκρίσεως μηδὲ τὴν ἐκεῖσε ὑποστροφὴν τὸ μετὰ ταῦτα ἀναθαρρήσαντες. Τότε δὴ [τότε M 3.] ταῖς ἀναστρεψάσαις ἑτέραν αὖθις ἡ μακαρία ὑπουργίαν ἐπέταττεν [ὑπέταττεν M 1.] ἀπιέναι τε καὶ τῷ ἐπισκόπῳ ἐντυχεῖν καὶ μεθ᾽ ἑαυτῶν ἀγαγεῖν τῶν ἱερέων ἕνα τινὰ καὶ διάκονον. Οὗ δὴ καὶ κατὰ πολλὴν γενομένου τὴν ταχυτῆτα, τοῖς ἱερεῦσιν ἤδη ἀφικομένοις τὴν ἔναγχος [ἔναγχον M 1.] αὐτῇ προσελθοῦσαν ἱέρειαν παρεδίδου, κατηχῆσαί τε ταύτην ἐπέτρεπε καὶ βαπτίσαι καὶ πρὸς αὐτὴν αὖθις ἀγαγεῖν.

[24] [ob sanctam vitam a multis diligitur.] Ἀχθεῖσα οὖν μετὰ τὸ βάπτισμα ἡ Εὐχή — οὕτω γὰρ αὕτη μετωνόμαστο, — διὰ πάσης ἤγετο παιδείας πνευματικῆς, καὶ συνησκεῖτο τὰ θειότερα ταῖς λοιπαῖς εἰς ὀκτὼ περιισταμέναις τὸν ἀριθμόν. Οὕτω δὲ ἦν ἡ ὁσία τὴν ὁμιλίαν ἐπίχαρις καὶ εὐωδίας πνέουσα τῆς κατὰ Θεόν, ὥστε πολλοὺς πολλάκις τῶν ἐντυχόντων αὐτῇ μετὰ τὸ παύσασθαι τοὺς λόγους ἐπανελθεῖν οἴκαδε βουλομένους δυσαπαλλάκτως ἔχειν καθάπερ ὑπὸ δεσμῶν τινων τοῦ πρὸς αὐτὴν πόθου κεκρατημένους ἢ τοὺς ἐν δίψῃ καλῷ ὕδατι πρὸς κόρον οὐ χρησαμένους, καὶ διὰ τοῦτο βαρέως ὑπομένειν τὴν ἀναχώρησιν. Οὕτω μὲν ἐπέραστος ἦν αὕτη κατὰ πνεῦμα τοῖς προσιοῦσιν· εἶχε δὲ καὶ αὐτὴν πόθος ἐντυχεῖν πάλιν Βασιανῷ. Ἐπεὶ δὲ οὗτος εἰς τὴν βασιλεύουσαν τῶν πόλεων τὴν Κωνσταντινούπολιν ἦν, ἐν αὐτῇ δὲ παρῆν καὶ Δομετιανὸς ὁ ταύτης ἀνήρ, διωθεῖτο τὴν ἔφεσιν ὁ τοῦ ἀνδρὸς φόβος, μήποτε καὶ εἰς τὰς αὐτοῦ χεῖρας ἐμπέσοι καταλαβοῦσα τὴν βασιλεύουσαν· ὅθεν καὶ δυσὶ τούτοις μεριζομένη τοῖς λογισμοῖς, πατρός τε πνευματικοῦ πόθῳ καὶ φόβῳ τοῦ κατὰ νόμους ἀνδρός, τὴν Ἀλεξάνδρειαν μᾶλλον ἐνενόει καταλαβεῖν ἢ ταύτης ἀποτυχοῦσα [ἀποτυχοῦσαν M 1, 2, 3.] τὴν Ἀντιόχειαν. Ταύτῃ τοι καὶ συντονώτερον προσέκειτο ταῖς δεήσεσι, καὶ τὴν τοῦ συνοίσοντος δήλωσιν παρὰ Κυρίου προσέμενε.

[25] [Mira visio.] Κατενεχθεῖσα γοῦν εἰς [πρὸς M 3.] ὕπνον ἐδόκει τρεῖς ἄνδρας ὁρᾶν, διατείνεσθαί τε τούτων ἔκαστον καὶ ἰσχυρῶς ἀνθίστασθαι, τίς τῶν τριῶν εἴη προτιμητέος ἀγαγεῖν αὐτὴν εἰς γυναῖκα. Τῆς δὲ ὥσπερ ἐκτρεπομένης τὴν ἀκοὴν καὶ τὸ πρᾶγμα κομιδῆ ἄτοπον ἡγουμένης, — θορυβεῖ γὰρ καὶ ὄναρ ἀπεναντίας τοῖς μεθ᾽ ἡμέραν λογισμοῖς ὁρώμενον, — &ldquogr;Τίνες δὲ ὑμεῖς ἐστε, πρὸς αὐτοὺς ἡ ἁγία λέγειν ἐδόκει, καὶ τίνα ὑμῶν τὰ ὀνόματα;&rdquogr; Οἱ δὲ τὸν ἕνα μὲν Ἀλέξανδρον ὀνομάζεσθαι, θάτερον δὲ Ἀντίοχον, τὸν δὲ [καὶ τὸν M 1.] λοιπὸν Κωνσταντῖνον, καὶ τελευτῶντας κλήρῳ πειρᾶσθαι διαλύειν τὴν ἀμφισβήτησιν· πεσεῖν δὲ τοῦτον εἰς τὸν καθ᾽ ἡλικίαν νεάζοντα, Κωνσταντῖνος οὗτος ἐτύγχανε. Διυπνισθεῖσα γοῦν καὶ τὴν τῆς ὄψεως ἀποκάλυψιν ὅ τι βούλοιτο ἡ ἁγία συνεῖσα, τὴν μὲν πρὸς Ἀλεξάνδρειαν ἢ Ἀντιόχειαν μεθεῖναι διέγνω, ὅλη δὲ τῆς πρὸς Κωνσταντινούπολιν ἀποδημίας ἐγίνετο· εἰς εὐαρέστησιν γὰρ εἶναι τοῦτο ἔλεγε τῷ τὴν τῶν ἀφανῶν δήλωσιν ἐναργῶς Θεῷ παραστήσαντι.

[26] [Filias suas] Κοινωσαμένη δὲ τὸ ὄναρ καὶ ταῖς περὶ αὐτὴν ἀδελφαῖς, ἀντιπραττούσας ἑώρα ταύτας τῇ βουλήσει τῇ ἑαυτῆς, οὐχ ὡς ἕτερόν τι κρινούσας τὸ ὀφθὲν ἐκεῖνο δηλοῦν, ἀλλ᾽ ὅτι λίαν αὐτῆς περιείχοντο καὶ ἀποστῆναι οὐδαμῶς ἠνείχοντο, ὥσπερ νεόφυτά τινα ὑπὸ τῶν ἐκείνης λόγων ἀρδόμεναι καὶ τῇ αὐτῆς στερήσει κινδυνεύουσαι μαρανθῆναι. &ldquogr;Ὄμως ἐπεὶ θεία τις, ἔφησαν, πρόνοια συνεργὸς κατέστη σοι τῷ βουλεύματι, τῆς προθέσεως ἀνακόπτειν σε οὐδαμῶς ἐσμεν δυναταί· ἀλλὰ δεύτερος, φασί, πλοῦς, τίσιν ἡμᾶς καταλείψεις μετὰ τὴν σὴν ἀναχώρησιν, διὰ φροντίδος γενέσθω σοι.&rdquogr; Ἡ δὲ εὐθέως τῷ ἐπισκόπῳ τὰ περὶ τούτων δῆλα καθίστησι, [duabus diaconissis committit.] καὶ δύο τῶν διακόνων τινὰς αἷς ὁ χρόνος τὴν ἀρετὴν ἐβεβαίωσε, πέμψαι παρ᾽ αὐτὴν κατεμήνυε. Παραγενομέναις οὖν ἡ πολλάκις μακαρία τὰς ὑπ᾽ αὐτὴν οἷά τινα παρακαταθήκην ἐπίστευε, παρῄνει τε περὶ πλείονος τίθεσθαι τὰς πιστευθείσας ψυχάς· &ldquogr;Ἴνα μὴ ἃς ὁ Θεός, φησίν, παρεσκεύασε τὸν κόσμον ἀπολιπεῖν, ἐάσητε πάλιν τῇ τοῦ κόσμου ματαιότητι προσελθεῖν καὶ τῶν συνθηκῶν ἀμελῆσαι.&rdquogr;

[27] [CPolim proficiscitur;] Ταῦτα εἰποῦσα καὶ ἀσπασαμένη τὰ τελευταῖα, μίαν τε μόνην αὐτῶν τὴν Σωφρόνην [Σωφροσύνην M 1, 3.] μεθ᾽ ἑαυτῆς λαβοῦσα τοῦ πλοίου ἐπέβη, εὐφόρῳ τε ἀναχθεῖσα τῷ πνεύματι τὴν Κωνσταντίνου καταλαμβάνει. Εἶτα πρὸς τὸν ἐπ᾽ ὀνόματι [corr. M 3.] τῆς τοῦ Θεοῦ Εἰρήνης ἱδρυμένον παρὰ τῇ θαλάσσῃ ναὸν γενομένη τὸν διάκονον μετακαλεῖται Μάρκελλον, ἥτις ἦν ἑαυτὴν καταστήσασα δήλην. Οὗτος δὲ ἦν ὃν ὁ λόγος φθάσας ἐδήλωσε συμβουλεῦσαι Βασιανῷ πρὸς τὸ ἐν Ἐμέσῃ πεμφθῆναι ταύτην σεμνεῖον. Ἀσμένως οὖν παρ᾽ αὐτοῦ εἰσδεχθεῖσα ἠρωτᾶτο τίς εἰπεῖν ἡ αἰτία τῆς μακρᾶς ταύτης ὁδοιπορίας. Ἡ δέ· &ldquogr;Οὐδὲν ἕτερον, ἔφη — τί γὰρ ἂν καὶ εἴη τὸ τοσούτου καταφρονῆσαι κόπου ποιῆσαι ταύτην δυνάμενον; [Marcello gesta sua enarrat.] — εἰ μὴ ἄμαχός τις ἐπιθυμία τῆς αὐτῶν ὁμιλίας, καὶ μάλιστα, φησί, τοῦ θείου Βασιανοῦ, ὑφ᾽ ἧς καὶ γήρως ἤδη καὶ γυναικῶν ἀσθενείας καὶ φιλησύχου διαγωγῆς καὶ τῶν ἄλλων πάντων ὑπεριδοῦσα μόνης ἐγενόμην τῆς πρὸς ὑμᾶς φερούσης ὁδοῦ.&rdquogr; Εἶθ᾽ οὕτως ὑπεξῄει [ἐπεξήει M 3.] συντετμημένως τήν τε τοῦ Δομετιανοῦ εἰς Ἱεροσόλυμα καὶ τὸ Σίναιον μεταδίωξιν καὶ τὴν εἰς τὸ εἰδωλεῖον ταύτης διατριβήν, καὶ ὅπως ὄχλος οὐκ ἐφικτὸς ἀριθμῷ τῇ εὐσεβείᾳ δι᾽ αὐτῆς προσετίθετο. Ἐπεξῄει δὲ οὐκ ἐπιδεικτικῶς, ἀλλὰ φιλαλήθως· ἀλλότριον γὰρ μετρίου φρονήματος καὶ τῆς οὐδὲν οὕτω σπουδασάσης ὡς τὸ λαθεῖν ἡ ἐπίδειξίς· ἄλλως τε δὲ καὶ τὸ λειποταξίου γραφῆναι τὴν ἅπαξ [εἰσ ἅπαξ M. 3.] εἰς τὸν τῶν μοναχῶν ἀπογραψαμένην βίον ἀσύμφορον ἔκρινεν εἶναι καὶ σκανδάλου πρόφασιν παρέχειν δυνάμενον.

[28] [Favente Bassiano,] Ὁ δὲ Μάρκελλος ἕκαστα τῷ θείῳ Βασιανῷ παραχρῆμα διασαφεῖ. Καὶ ὃς ἐπιστυγνάσας τῇ ἀκοῇ, ὡς εἶχε τάχους [τάχος M 3.] ἀπιέναι τοῦτον παρεκελεύετο καὶ ἤρεμόν [ἤρεμον (ἤ in ras.) M 2.] τινα καὶ ἀθόρυβον οὑ πόρρω που τῆς μονῆς ἀφορίσαι ταύτῃ καταγωγήν, ὥστε καὶ βουλομένῳ πρὸς αὐτὴν φοιτᾶν ῥᾴδιον εἶναι. Ὁ δὲ ὀξέως ἐνήργτει τὸ προσταττόμενον, καὶ οἰκίαν ἑτοιμάσας ἐπιτηδείαν οἰκίζει ἐν αὐτῇ τὴν ἁγίαν· ἔνθα ὁ μέγας Βασιανὸς ἀφικόμενος ἐντυχών τε καὶ ὅσα δέον εἰπών, ἀλλὰ καὶ παρ᾽ αὐτῆς πάλιν περὶ τῶν ταύτῃ συνενεχθέτων μαθών, καὶ ὧν ἔχρῃζε μεταδούς, καὶ εἰ ἑτέρου δέοιτό τινος παρ᾽ αὐτῆς ἐπυνθάνετο. Τῆς δὲ καὶ ἑτέρας εἴναι ἐν Βηρυτῷ ἀδελφὰς εἰπούσης, καὶ βούλεσθαι παρ᾽ αὐτὴν ἀφικέσθαι ταύτας καὶ συνδιάγειν, γράμμασιν εὐθὺς τῷ ἐπισκόπῳ Βηρυτοῦ ἐγνώριζε περὶ τούτου, καὶ ἃς ἡ Ματρῶνα κατ᾽ ὄνομα ἐπεζήτει παρ᾽ αὐτὴν ἐπέτρεπε τὸ τάχος ἐκπέμψαι. Αὗται τοιγαροῦν ἐκπεμφθεῖσαι καὶ συνοικήσασαι τῇ Ματρώνῃ ἄκραν ὑπεῖχον αὐτῇ τὴν εὐπείθειαν τύπον ἐκείνης ἑαυτὴν παρεχούσης εἰς ἀρετὴν ἀκριβέστατον [ἐκείνης εἰς ἀρετὴν ἑαυτὴν ἀκριβέστατον παρεχούσηςM 3.] , [coenobium constituit.] ἣ καὶ μεῖζον πολλῶν στομάτων ἐκήρυττε ταύτην καὶ καταφανῆ πᾶσιν ἐποίει. Μετὰ γὰρ πολλῶν ἄλλων καὶ ἡ βασιλὶς Βερίνα ἡ τοῦ μεγάλου Λέοντος γαμετὴ ὡς αὐτὴν ἐφοίτα, καὶ οὐκ ἐκείνην μᾶλλον, ἀλλ᾽ ἑαυτὴν ἔκρινεν ἐν τούτῳ τιμᾶν. Δεξιουμένη τε παρ᾽ αὐτῆς μετρίοις τοῖς δεξιώμασι καὶ οἷς εἰκὸς ἦν τὴν ἀπράγμονα καὶ φιλόσοφον ἐκείνην χαρίζεσθαι, ἀπῄει θαυμάζουσά τε τὴν αὐτῆς ἀρετήν, καὶ ὅτι μηδὲν ἠξίου λαβεῖν παρὰ τῆς πολλὰ δοῦναι καὶ δυναμένης καὶ βουλομέης.

[29] [Euphemia, Anthemii coniux,] Εὐφημία δέ τις [ἡM3, 4.] Ανθίμου ποτὲ τοῦ Ῥωμαίων ἡγεμόνος σύνοικος, συνήθης τῇ ὁσίᾳ γενομένη καὶ πείρᾳ πιστωθεῖσα τὰ κατ᾽ αὐτήν, κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ τὴν τῷ πατρικίῳ Σφορακίῳ [om. M 3; Σφορακίω M 1, 4, et prius M 2 qui corr. Σφωρακίω.] εἰς γυναῖκα συναφθεῖσαν, νόσῳ περινεσοῦσαν δεινῇ καὶ τέχνας ἰατρικὰς ἐλεγχούσῃ ἐλπίδα τε ξωῆς μηδὲ μίαν ὑποφαινούσῃ, ἐπεὶ οὕτως ἔχουσαν ἐθεάσατο. &ldquogr;Εἴ τι ἐμοὶ πείθῃ, ἔφη, ἰατροῖς χαίρειν εἰποῦσα πρὸς τὸ νῦν τῇ πόλει κοινὸν ἀγαθὸν ἐπιδημῆσαν σεαυτὴν ἐπίδος, Ματρῶνάν φημι τὴν ὁσίαν, ἥτις πολλοῖς οὐ σωμάτων μόνον, ἀλλὰ καὶ ψυχῶν ἔλυσε νόσους, ἐξ ἀσεβείας μεταγαγοῦσα πρὸς θεοσέβειαν, καὶ ἔσῃ οὐκ εἰς μακρὰν διὰ θαύματός τε αὐτὴν ποιουμένη καὶ πολλοὺς ἄλλους πρὸς αὐτὴν παραπέμπουσα.&rdquogr; Τοῦτο εἰποῦσα καὶ οἵα τις ἦν καὶ οἷον διήνυσε βίον ἀπ᾽ ἀρχῆς εἰς τέλος αὐτῇ διηγεῖτο. Τῇ ἑξῆς οὖν ἀμφότεραι γίνονται παρ᾽ αὐτῇ καὶ εἰς μακρὸν [μακρὰν M4.] τῆς ὁμιλίας παραταθείσης ἡσυχῆ πως ἡ κάμνουσα τῆς δεξιᾶς λαβομένη τῆς μακαρίας τῷ πάσχοντι μέρει ταύτην ἐπέφερε, καὶ παραυτίκα τοῦ πάθους ῃσθάνετο κουφοτέρου. Ἡ Ματρῶνα δὲ τὴν αἰτίαν τῆς ἐπαφῆς ἐπυνθάνετο. Τῆς δὲ καμνούσης τὸ ἀληθὲς εἰπούσης· &ldquogr; Ὁ Κύριος, ἔφη, τοῦ συνέχοντός σε λύσει ἀνιαροῦ. Τὰ γὰρ ἡμέτερα οὐχ οἷά τέ ἐστι πρὸς τοιαύτην [πρὸς////// τοιαύτην M3.] ἐνέργειαν.&rdquogr;

[30] [Matronae se adiungit] Ἡ πάσχουσα γοῦν ἐξ ἐκείνου ὑφειμένως προσβάλλουσαν τῆν τοῦ πάθους ἐννοοὑσα βαρύτητα παρὰ τῇ ἁγίᾳ μένειν ἐσκέπτετο τελείαν ἀπαλλαγὴν τοῦ λυποῦντος προσμένουσα· διὰ τοῦτο καὶ τὰ πρὸς τὴν ὑπηρεσίαν ζῷα ἐκεῖσε διαμένειν προσέταττεν. Διαγγελθέντος δὲ αὐτῇ [om. M 1.] μὴ ἕτερον εἶναι τὸ ὑποδεξόμενον οἴκημα, ἓν γὰρ εἶναι καὶ τοῦτο οἰκεῖσθαι μισθοῦ, εὐθὺς εἰς λόγους συνελθοῦσα τῇ μακαρίᾳ· &ldquogr;Κτῆσιν ἐμοὶ περιττήν&rdquogr; [περιττὸν M 1.] , ἔλεγε, τὸ τοῦ γένους περιφανὲς ἐχορήγησε, καὶ δὴ καὶ οἰκιῶν ἀφθονίαν [ἀφθονιῶν M 4.] εἰς κάλλος ἐξειργοσμένων καὶ μέγεθος. Τούτων ὅσας ἄν καὶ βούλῃ ὑπὸ μίαν τὴν περιοχὴν τυγχανούσας, ἑτοίμη ἐγώ σοι χαρίζεσθαι, πολλῶν ἐσομένας ψυχῶν σῴζεσθαι μελλουσῶν [μελουσῶν M 4.] οἰκητήρια εἰς ἐμοῦ τε αὐτῆς προηγουμένως ὠφέλειαν. Ἡ δὲ κατὰ πνεῦμα γνοῦσα, οπόσαις ἐκ τούτου ψυχαῖς θύρα διανοιγήσεται σωτηρίας, συνέθετο λήψεσθαι, καὶ τὸν διάκονον μεταστειλαμένη Μάρκελλον, καὶ αὐτῷ τὰ τοῦ πράγματος ἀναθεῖσα πέμπει θεάσασθαι τὰ ἐπαγγελθέντα. Ὃς ἐπεὶ ἐθεάσατο, ἀναστρέψας εὐφυῶς μὲν ἔχειν τὸν τόπον θέσεως διηγόρευεν [διηγόρευε M 1.] , ἐν δεξιᾷ μὲν τὴν θάλατταν ἔχοντα, ἑτέρωθι δὲ ἐκ γειτόνων παρέχοντα τὸ τοῦ Βασιανοῦ φροντιστήριον, μὴ μικρᾶς [μικρᾶ M 3.] δὲ καὶ τῆς τυχούσης, ἀλλὰ πολλῆς ὅτι μάλιστα δεῖσθαι τῆς ἐπιμελείας.

[31] [multaque ei largitur.] Οὔπω [οὕτω M 3.] ταῦτα ἠγγέλλετο, καὶ τὰ τῆς ἐπαγγελίας πέρας ἐδέχετο, γράμμασι πιστωθείσης τῆς δωρεᾶς, καὶ εὐθὺς κἀκείνῃ παρὰ Θεοῦ τελεία ἡ τῆς ὑγείας ἀντεχαρίζετο δωρεά. Μετὰ ταῦτα δὲ καὶ φιλοτιμότερον ἐξειργάσατο τὰς οἰκίας, ὅσων ἐδέοντο τῶν ἀναλωμάτων πρὸς διόρθωσίν τε καὶ διακόσμησιν ἀφθόνῳ παρασχοῦσα χειρί, ἀφ᾽ οὗ [folii 98 margine rescisso in M 1 multa vocabula mutila sunt.] μέχρι καὶ τήμερον ταύτας τὰ Σευηριανὰ πάντες λέγουσιν. Ἐντεῦθεν ἡ ὁσία τῆς προτέρας οἰκήσεως μεταβᾶσα οὐδὲν ὅλως τοῦ κατὰ Θεὸν μετέβη σκοποῦ καὶ τῶν ἔργων, εἰ μὴ τοῦτο καλοίης μετάβασιν τὴν ἀπὸ τῶν ἐλαττόνων ἐπὶ τὰ μείζονα, ἀφ᾽ ἧς καὶ ἐπὶ μέγα χωρῆσαι τὸ κατ᾽ αὐτὴν ποίμνιον παρεσκεύασε, καὶ τῆς τῶν ἐπιτιθεμένων διετήρησε βλάβης [ἀμέτοχον add. M 3.] , συλλήπτορι τοῦ ἔργου τῷ τῶν ἀγαθῶν αἰτίῳ χρωμένη. Γίνεται δέ τι τοιοῦτον πρὸς τοῖς ἄλλοις καὶ ἕτερον, ὅ καὶ πλέον τὰ κατ᾽ αὐτὴν ἐμεγάλυνεν.

[32] [Athanasia,] Ἐτελεῖτο μὲν [om. M 3.] δημοτελὴς ἑορτὴ καὶ σεβάσμιος Λαυρεντίου τοῦ μάρτυρος, ὄχλος δὲ [τε M 4.] κατὰ τὸν τούτου ναὸν εἰς πλῆθος συνέρρει καὶ διημέρευεν. Ὡν καὶ δύο ἐτύγχανον ἀδελφαὶ μὲν τὴν φύσιν, τὸν δὲ τρόπον οὐκ ἀδελφὰ φρονοῦσαι, ἀλλὰ κομιδῆ διαλλάττουσαι, τὸ μέντοι γένος ἐπίσημοι καὶ περιφανεῖς. Αὗται τοίνυν τῆς ἑορτῆς τελεσθείσης ἐκεῖθεν ἐπανιοῦσαι ἡνίκα γεγόνασι περὶ τὸν τόπον ἐν ᾧ τὸ τῆς ὁσίας φροντιστήριον ἦν, ἦχός τις ἐμμελὴς θείων ὕμνων ταῖς αὐτῶν προσέβαλεν [προσέβαλλεν M 3, 4.] ἀκοαῖς· ἐφ᾽ οἷς ἡσθεῖσαι καὶ τίς ἡ τοῦ φροντιστηρίου καθηγουμένη μαθοῦσαι πρὸς ταύτην εἰσῄεσαν. [nobilis femina,] Ὡς δὲ πρὸς λόγους αὐτῇ συνῆλθον καὶ τοῦτο μὲν ἐξ αὐτῶν [αὐτῆς M 4.] , τοῦτο δὲ καὶ ἀπὸ τῆς τῶν ἠθῶν εὐκοσμίας πολλῆς ἀπέλαυσαν ὠφελείας, ἡ μία τούτων ἔρωτι ταύτης ἁλοῦσα πνευματικῷ· &ldquogr;Σὺ μὲν ἄπιθι, ἔφη πρὸς τὴν ἑτέραν, ἐγὼ δὲ παρὰ ταύτῃ [ταύτην M 4.] μενῶ· λήθη γάρ με καὶ ἀνδρὸς καὶ οἴκου καὶ συγγενῶν ἔσχε καὶ κατὰ τὸν θεῖον φάναι Δαυΐδ, ἐξελεξάμην παραρριπτεῖσθαι ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ Θεοῦ μου μᾶλλον ἢ τῆς κατὰ κόσμον ἀπολαύειν εὐημερίας.” [Ps. 83, 11.] Ὡς δὲ ταῦτα ἡ Ἀθανασία, τοῦτο γὰρ αὐτῇ [τὸ add. M 4.] ὄνομα, πρὸς τὴν ἀδελφὴν εἶπεν, οὐκ ἔσχεν αὐτὴν [αὐτῆ M 3] συμφρονοῦσαν, ἀλλὰ καὶ φανερῶς ἀντιφθεγγομένην καὶ κουφότητος εἶναι τὸ πρᾶγμα λέγουσαν καὶ ἀλόγου θερμότητος ῥᾷον χωρούσης εἰς μεταμέλειαν. Ταῦτα δὲ ἔλεγε γνώμῃ φιλοκόσμῳ μᾶλλον ἢ φρονήματι στερροτέρῳ. Ἡ ὁσία δὲ τὸν μὲν κατὰ Θεὸν αὐτῆς [om. M 1.] ἐπῄνει [ἐπήνει αὐτῆς M 3.] σκοπόν, πλὴν οὐδὲ αὐτὴ τὴν ἀθρόαν μετάθεσιν ἐδοκίμαζεν, ἀλλὰ παρῄνει πρὸς τὸν ἄνδρα πρότερον ἀπελθεῖν καὶ κοινώσασθαι περὶ τούτου, [Matronae adhaerere gestiens,] “βίου τε, φησί, ἐπιμεληθῆναι ὡς οἷόν τε λιτοτέρου, καὶ Θεοῦ δεῖσθαι διὰ παντὸς θεῖναί σοι εὔοδα τὰ κατὰ σκοπόν· καὶ τότε ἀφίξῃ μὲν παρ᾽ ἐμέ, κατὰ νοῦν δέ σοι ἀπαντήσει [ἀπαντήσοι M 3.] τὸ σπουδαζόμενον. Εἰ γὰρ καὶ πόθος θεῖος εἰσῆλθέ σου τὴν διάνοιαν καὶ οὐκ ἀνίησι κατασχών, ἀλλὰ πολλά με τοῦ θαρρεῖν ἀπάγει [ἐπάγει M 1, 4.] αὐτό τε τὸ τῆς ἡλικίας νεάζον καὶ τὸ περὶ τοὺς πόνους ἀνάσκητον, ὑπηρετεῖσθαι μᾶλλον, οὐχ ὑπηρετεῖν πεφυκός· τὸ δὲ μεῖζον ἡ παρὰ [περὶ M 1.] τοῦ ἀνδρὸς κώλυσις.”

[33] [ad eius se imitationem componit;]Τούτοις εἰρημένοις ἡ Ἀθανασία ἡσυχάζουσα ἦν ἀνιωμένη μὲν ὡς ἀπωθουμένη, μὴ βουλομένη δὲ ἀντιλέγειν καὶ τὸ ἑαυτῆς θέλημα συνιστᾶν· διὰ τοῦτο καὶ ἀνεχώρει, τοῦ σκοποῦ τούτου καὶ τῆς προθέσεως ἰσχυρῶς ἐχομένη καὶ κατὰ τὴν τῆς ἁγίας παραίνεσιν σώφρονος βίου καὶ λιτότητος ἐπιμελουμένη καὶ οἱονεὶ προπαιδείαν τοῦτο πρὸς τὸν ἀσκητικὸν ποιουμένη βίον. Καὶ δὴ κατά τινα τῶν αὐτῆς ἀγρῶν γενομένη [(καὶ κατὰ τὴν-γενομένη) om. M 3, 4.] καὶ μονωθεῖσα τοῦ συνοικοῦντος, ἔσπευδε κατὰ μίμησιν τῆς ἁγίας καὶ αὐτὴ διατίθεσθαι, τροφῆς τε κατὰ τὸν αὐτὸν καιρὸν μνημονεύουσα καὶ λιτῶς ὥσπερ ἐκείνη ἐσθίουσα, εὐχάς τε πρὸ τροφῆς καὶ μετὰ τὴν τροφὴν ποιουμένη καὶ τἄλλα ὅσα δύναμις μιμουμένη τῆς μακαρίας. Ἐν τούτῳ δὲ οὔσης αὐτῆς καὶ εὐπρεπῆ ζητούσης τὴν ἀπὸ τοῦ συνοικοῦντος διάζευξιν, τοιόνδε τι συνηνέχθη, λίαν εὐπρόσωπον παρέχον ἀπαλλαγήν. Ἀποδημούσης γὰρ ταύτης, ὡς ὁ λόγος φθάσας [om. M 3.] ἐδήλωσεν, οὗτος πολυδάπανος ὢν καὶ τὸν τρόπον ἀκόλαστος, πλείοσιν ἐχρῆτο τοῖς ἀναλώμασιν. Ἐν ἀπορίᾳ τοίνυν αὐτῶν γενόμενος πείθει τὸν παῖδα λάθρα τι τῶν κιβωτίων ὑφελέσθαι τῶν τῆς δεσποίνης καὶ τούτῳ προσαγαγεῖν. Ὅπερ γενόμενον οὐκ ἔλαθε τὴν θεράπαιναν ἣ τὰ τῆς κυρίας φυλάττουσα ἦν· παρ᾽ ἧς πάλιν ἐκείνη μαθοῦσα τὸ λοιπόν, ὡς εὐλόγου προφάσεως δραξαμένη, παντοία ἦν ἡ Ἀθανασία μηχανωμένη τὴν διάλυσιν, καὶ τέλος τὸν ἄνδρα πείσασα τὸ πολύ τε τῆς οὐσίας καὶ ἐπιβάλλον αὐτῇ [αὐτῆς M 4.] συγκομισαμένη τῇ Ματρώνῃ τὴν ἑαυτῆς ἐμπιστεύει ψυχήν, καὶ προσελθοῦσα καὶ τὸν πλοῦτον αὐτῇ προσαγαγοῦσα· &ldquogr;Λάβε μοι, [tandemque ei se tradit]ἔφη, ταῦτα καὶ τοῖς ἀσύλοις κατάθου τοῦ Χριστοῦ θησαυροῖς, καὶ μὴ περιίδῃς [ὑπερίδης M 4.] ψυχὴν τῆς σῆς ἁγίας ἐξεχομένην [ἐξομένην M 4.] ψυχῆς καί σοι πάντα καθ᾽ ἑαυτὴν ἀνατιθεῖσαν [ἀνατιθείσης M 1, 2, 3, 4.] .”

[34] [cum suis facultatibus.] Ἡ Ματρῶνα δὲ τὸ μὲν περὶ τὴν διοίκησιν ὡς ὀχληρὸν καὶ ἄσχολον ἀποβαλλομένη [ἀποβαλομένη M 4.] , ἀποδεχομένη [ἀποδεχομένω M 3.] δὲ τὴν ἱκέτιν τῆς προαιρέσεως, ἐν ἀπόρῳ τοῦ τί χρὴ καθίστατο διαπράξασθαι [διαπρ. καθίστατο M 4.] . Κοινοῦται τοιγαροῦν Βασιανῷ τὰ τοῦ πράγματος καὶ γνώμην παρ᾽ αὐτοῦ λαβοῦσα δέχεται τὰ προσενεχθέντα καί τινα μὲν τῶν χρημάτων εἰς ἔργα τὰ κατὰ τὴν μονὴν ἀναλίσκει, τὸ ἀσκητήριον μὲν διατειχίσματι [τειχίσματι M 4.] κυκλόθεν περιλαβοῦσα, τριώροφον δὲ οἰκητήριον δειμαμένη, τὸ μέν πρῶτον καὶ περὶ γῆν πρὸς τάφους ἀφωρισμένον [διατελοῦνadd. M 4.] , τὸ δὲ μετ᾽ ἐκεῖνο καὶ μέσον χειμάσαι τε ἁρμόδιον ὂν καὶ ναὸν ἔχον ἐν καιρῷ τοιούτῳ πρὸς σύναξιν ἐπιτήδειον· τὸ δὲ τρίτον καὶ τελευταῖον καὶ αὐτὸ ναῷ καλλίστῳ κοσμούμενον καὶ πρὸς τὸ ἐαρίζειν εὖ διακείμενον [καὶ add. M 1.] · ἃ καὶ εἰς δεῦρο διαμένει κηρύττοντα τὸ φιλότιμόν τε [om. M 4.] καὶ μεγαλοπρεπὲς τῆς οἰκοδομῆς. Ἐν τούτοις μέν, ὥσπερ εἴρηται [om. M 1.] , ἔνια τῶν τῆς Ἀθανασίας ἀναλώθη χρημάτων· τὰ δ᾽ ἄλλα πρός τε τὰ ἐν Ἱεροσολύμοις σεμνεῖα διένειμε μοναστηρίοις τε ἑτέροις ἐνδεῶς ἔχουσι καὶ τοῖς ἄλλως [ἄλλοις M 4.] τῶν ἀναγκαίων ἀπορουμένοις, Μαρκέλλου πρὸς ταῦτα τοῦ σπουδαίου φιλοθέως ὑπηρετήσαντος. Ἡ Ἀθανασία [Ἄθανα prius M 1.] μὲν οὖν, ὡς εἴρηται, πλοῦτον ἀποβαλοῦσα τὸν ῥέοντα πλοῦτον ἄφθαρτον ἀντεκτήσατο [ἐκομίσατο M 4.] .

[35] [Instante vitae exitu,] Δέκα δὲ πρὸς τοῖς πέντε ἔτη ἐν τῇ ἀγωγῇ ταύτῃ ἐπιβιώσασα τῶν παρόντων ἀπαλλαγεῖσα τὴν μακαρίαν πρὸς Θεὸν πορείαν ἐστείλατο. Οὕτω τῆς Ματρώνης εἰς πλατυσμὸν ἐχώρει τὸ ποίμνιον πολλῶν καθ᾽ ἑκάστην προσερχομένων καὶ ὑπὸ παιδαγωγῷ ταύτῃ ποιμαίνεσθαι βουλομένων. Ἐπεὶ δὲ ὁ τῆς ἀναλύσεως αὐτῆς [αὐτη M 4.] ἐφειστήκει καιρός, δήλη ἦν ἡ ὁσία μήτε τῇ ἑτοιμασίᾳ τῶν ἔργων ταραττομένη πρὸς τὴν διάζευξιν· &ldquogr;Ἠτοιμάσθην γάρ,&rdquogr; φησὶν ὁ θεῖος Δαυΐδ, &ldquogr;καὶ οὐκ ἐταράχθην·&rdquogr; μήτε πάλιν τὸν χωρισμὸν ἐπισπεύδουσα, τὸ μέν, ὥσπερ εἴρηται, διὰ τὸ θαρρεῖν, τὸ δ᾽ αὖ πάλιν διὰ τὸν τοῦ ποιμνίου πόθον. [Ps. 118, 60, Phil. I, 24.] Διὸ καὶ ἀναγκαιότερον ἦν αὐτῇ τὸ ἐπιμεῖναι τῇ σαρκὶ κατὰ Παῦλον καὶ χάριν τοῦ [τοὺς M 4.] πλείονας καταβαλλομένην [καταβαλομένην M 2, 4.] τοὺς πόνους, πλείονας ἐκεῖθεν καὶ τοὺς καρποὺς δρέψασθαι· ὅθεν καὶ μείζοσιν ἑαυτὴν κατέτεινε πρὸς τῷ τέλει τοῖς κόποις, κατὰ τοὺς ἀγαθοὺς τῶν δρομέων, εὐχαῖς τε [om. M 4.] πλείοσι καὶ συντονωτέραις σχολάζουσα ἦν.

[36] [vitae beatae visione recreatur;] Τοῦ Θεοῦ μέντοι βουλομένου μηδὲ ταύτης ἀποστερῆσαι Ματρῶναν τῆς παρακλήσεως, τὸ καὶ πρὸ τῆς ἐντεῦθεν ἀπαλλαγῆς τὴν ἐκεῖθεν αὐτὴν διαδεξομένην γνῶναι κατάστασιν, ὕπνος αὐτὴν καὶ [κατὰ M 1.] πλέον τοῦ συνήθους λαμβάνει, ᾧ ἐδόκει τόπον περιιέναι δένδρεσι μὲν ἐκτόπως κατάφυτον, ὕδασί τε κατάρρυτον ἡδυτάτοις καὶ πολλῇ ὅσῃ τὸν χῶρον περιβάλλουσιν [περιβάλουσιν M 4.] ἡδονῇ, ἐν ᾧ γυναῖκές τινες [om. M 3, 4.] σεμναὶ καὶ κόσμιαι παρεστῶσαι καὶ σαφῆ τῆς ἀρετῆς ἴχνη δηλοῦσαι τοῖς προσώποις, οἰκίαν τινὰ ἐνδοτέραν [om. M 3.] ἐῴκεσαν αὐτῇ τῇ χειρὶ δεικνύειν, ἀπορρήτῳ κάλλει καὶ οἵῳ μήτε ἀνθρωπίνην χεῖρα ἐργάσασθαι μήτε γλῶσσαν [γλῶτταν M 3, 4.] εἶναι δυνατὴν ἐξηγήσασθαι [(μήτε- ἐξηγήσασθαι) om. M 1.] κατεσκευασμένην· καὶ παρ᾽ αὐτὴν ἐκάλουν εἰσελθεῖν τὴν Ματρῶναν σὴν εἶναι ταύτην λέγουσαι καὶ σοὶ κατ᾽ ἐξαίρετον ἀφωρίσθαι. Διυπνισθεῖσα δὲ ὅπῃ τείνει [ἐπητείνει M 1.] τὸ ὄναρ συνίει, εἶχέ τε λαμβάνειν εἰς πίστιν ὁποῖα μετὰ τὴν ἐνθένδε [ἐνθένδε (θένδε in ras.) M 2.] ἀπαλλαγὴν τὰ [om. M 4.] ἐκδεξόμενα ταύτην ἔσται. [grandis aetate moritur.] Παντὸς οὖν τοῦ τῆς ζωῆς χρόνου εἰς ἑκατὸν αὐτῇ διαμετρηθέντος, ἐξ ὧν εἴκοσι μόνοι τυγχάνουσι πρὸς τοῖς πέντε, ἐφ᾽ οἷς ὁ κοσμικὸς αὐτὴν εἶχε βίος, τοὺς δὲ λοιποὺς ἅπαντας τὴν κατὰ πνεῦμα ζῶσα διήνυσεν ἀγωγήν, τὰ ἐνταῦθα [ἐντεῦθεν M 3, 4.] λιποῦσα πρὸς τὸν ποθούμενον αὐτῇ Χριστὸν ἐξεδήμει, πράξεις καταλιποῦσα παρὰ πάντων μὲν διαφερόντως θαυμαζομένας, ὀλίγους δὲ πρὸς μίμησιν ὑπάγεσθαι δυναμένας [δυναμένους M 4.] , αὐτὸν ᾧ καὶ προσῆλθε Χριστὸν διὰ παντὸς ἱκετεύουσα εἰρήνην τε ταῖς ἐκκλησίαις δωρήσασθαι καὶ παντὶ τῷ λαῷ αὐτοῦ σωτηρίαν, ἕνα τοῦτον τῆς ἀδιαιρέτου Τριάδος δοξάζοντι, ᾗ καὶ [om. M 3.] πρέπει πᾶσα δόξα, τιμὴ καὶ προσκύνησις νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.

III. S. MATRONAE VITA TERTIA

Matrona hegumena Constantinopoli (S.)

E codice Venelo S. Marci 349 (= B). — Cf. supra, p. 708.

Βίος τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Ματρώνας.

[Sanctae patria et parentes.] Ἡ ὁσία Ματρῶνα αὕτη ἦν ἐπὶ Λέοντος τοῦ μεγάλου βασιλέως καὶ Βερίνας, ὑπῆρχεν [ὑπῆρχον B.] δὲ ἐκ Πέργης τῆς Παμφυλίας· καὶ συνάπτεται ἀνδρὶ ὀνόματι Δομετίῳ. Μήτηρ μιᾶς παιδὸς γενομένη ἔρχεται ἐν Κωνσταντινουπόλει μετὰ τοῦ οἰκείου ἀνδρὸς καὶ ἦν διανυκτερεύουσα εἰς τὰς τῶν ἁγίων αὐλὰς ἀσκοῦσα ἐν νηστείαις καὶ ἀγρυπνίαις καὶ τῶν πτωχῶν ἐπιμελουμένη, πέντε καὶ εἴκοσι ἐνιαυτῶν οὖσα, παρθένον τινὰ Εὐγενίαν ὀνόματι διδάσκαλον ἔχουσα. Ταύτην ὁ ἀνὴρ αὐτῆς ζηλῶν οὐκ εἴα αὐτὴν ἀπέρχεσθαι ἐν ταῖς παννυχίσιν. Ἐλθοῦσα τοίνυν ἐν τῷ ναῷ τῶν ἁγίων Ἀποστόλων παραδίδωσι τὸ τέκνον αὐτῆς Σωσάννῃ τινὶ γυναικὶ γνωρίμῳ αὐτῆς καὶ ὁρᾷ κατ᾽ ὄναρ φεύγουσαν ἑαυτὴν τὸν ἄνδρα αὐτῆς καὶ ὑπὸ μοναχῶν διασῳζομένην. Ἐπάρασα οὖν εἰς τὸ εὐαγγέλιον εὗρεν οὕτως· &ldquogr;Εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἀκολουθεῖν, ἀπαρνησάσθω ἑαυτὸν καὶ ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθείτω μοι.” [Marc. 8, 34.] Διὸ πάντα καταλιποῦσα ἔρχεται εἰς τὸ μοναστήριον τοῦ ὁσίου Βασιανοῦ εἰς εὐνοῦχον ἑαυτὴν μετασχηματίσασα καὶ μετονομάσασα Βαβυλᾶν. [In Bassiani monasterio] Ἦν δὲ ἀγωνιζομένη ἔν τε νηστείᾳ καὶ τῷ καμάτῳ τῆς γῆς μετὰ τῶν ἀδελφῶν, ἐξ ὧν εἷς προσσχὼν τοῖς ὠσὶν αὐτῆς τετρυπημένοις καὶ διερωτῶν αὐτήν, τοῦτον ἐμβριθῶς ἀπωσαμένη ὡς διαβολικαῖς ἐπιθυμίαις σχολάζοντα ἀπεκρούσατο. Μετὰ χρόνον οὖν ὁρᾷ ὁ ὅσιος Βασιανὸς καθ᾽ ὕπνους ἄνδρα τινὰ λέγοντα αὐτῷ· &ldquogr;Ὁ εὐνοῦχος ὃν ἔχεις ἐν τῷ μοναστηρίῳ σου θήλειά ἐστιν.&rdquogr; Τὸ αὐτὸ καὶ ἕτερος ἀρχιμανδρίτης ἀποκαλυφθεὶς ἐδήλωσεν τῷ ὁσίῳ· ἐνέγκας τοίνυν αὐτὴν ἐν τῷ διακονικῷ καὶ ἐμβριθῶς ἐπιπλήξας αὐτήν, ὡμολόγησεν. Ἐγκαλοῦντος δὲ αὐτῇ τοῦ ὁσίου πῶς ἀκατακαλύπτῳ τῆ κεφαλῇ τῶν θείων καὶ φρικτῶν κατετόλμα μυστηρίων μετέχειν καὶ τὴν εἰρήνην τοῖς ἀδελφοῖς ἐν καιρῷ τοῦ ἀσπασμοῦ διδόναι, ἔφασκεν ὅτι· &ldquogr;Τὸ παλλίον μου τιθεῖσα τῇ κεφαλῇ μου ταύτην ἔσκεπον ἀσθένειαν προσποιουμένη. Ἡνίκα δὲ τοὺς ἀδελφοὺς ἠσπαζόμην, τούτους ἔβλεπον ὡς ἀγγέλους Θεοῦ.&rdquogr; Αὐτίκα τοίνυν ὁ ὅσιος ἀποστέλλει αὐτὴν ἐν Ἐμέσῃ τῇ πόλει εἰς μοναστήριον ὁσίων γυναικῶν· ἐν ᾧ καιρῷ ἐφανερώθη ἡ τιμία καὶ ἀγγέλοις αἰδέσιμος σεπτὴ κεφαλὴ τοῦ ἁγίου προφήτου προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ Ἰωάννου, Γεωργίου τινὸς μονάζοντος ἰδόντος ἐν ὀπτασίᾳ ἐπὶ τοῦ τόπου οὗ ἀπέκειτο πῦρ καιόμενον· ὅστις ἀναγγείλας τῷ ἐπισκόπῳ, ἐλθὼν μετὰ πλήθους λαοῦ τε καὶ κλήρου ὀρύξας εὗρεν αὐτὴν ἐν στάμνῳ· καὶ εἰσήγαγον αὐτὴν εἰς τὴν ἐκκλησίαν βρύουσαν μύρον εὐῶδες· οὗπερ ἀρυόμενοι ὅ τε ἐπίσκοπος καὶ οἱ σὺν αὐτῷ μετεδίδουν τῷ λαῷ· ὅθεν καὶ αὐτὴ ἡ ὁσία ἐκεῖσε παραγενομένη καὶ ἀρυσαμένη καὶ τυφλῷ τινι ἐπιχρίσασα τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐποίησεν ἀναβλέψαι. Καταλαμβάνει τὰ ἐκεῖσε ὁ ἀνὴρ αὐτῆς καταδιώκων αὐτήν· ὅπερ γνοῦσα ἄπεισιν εἰς Ἱεροσόλυμα καὶ ἐκεῖθεν εἰς τὸ Σιναῖον ὄρος καὶ εἰς Βηρυτὸν κἀκεῖ ἔμεινεν, [dein Berytum.] εἰσελθοῦσα εἰς ναὸν εἰδωλικόν, ἐν ᾧ ψάλλουσα τὸν κανόνα ἀντέψαλλον οἱ ἐνεδρεύοντες ἐκεῖ δαίμονες. Γνοῦσα δὲ δι᾽ εὐχῆς τῶν δαιμόνων τὴν πλάνην, ἐπετίμησεν αὐτοῖς· ὑπὸ δίψης δὲ κατεχομένη ἐξελθοῦσα τοῦ ναοῦ εὗρεν βοτάνας δροσερὰς καὶ ἐξ αὐτῶν παρεμυθεῖτο. Ὀρύξασα δὲ ταῖς χερσὶν ἐπὶ ἡμέρας ἓξ ἔβλυσεν [ita cum B, nisi malueris ἐξέβλυσεν.] ὕδωρ ζῶν. [A daemone tentatur.] Ταῦτα ὁρῶν ὁ διάβολος μετασχηματίζεται εἰς γυναῖκα εὐπρόσωπον καὶ συνεβούλευεν αὐτῇ ἀποστῆναι τῆς ἀσκήσεως καὶ τοῦ τόπου καὶ τὴν Βηρυτὸν καταλαβεῖν· καὶ μὴ πείσας πάλιν ἐκ δευτέρου παρῄνεσεν καὶ ἄπρακτος ἀνεχώρησεν. Εἶτα φαίνεται πάλιν τῇ ὁσίᾳ ἐν σχήματι γραΐδος συρφετῆς, πυρώδεις ἐχούσης ὀφθαλμοὺς καὶ τὰς χεῖρας ἐπὶ τῆς κεφαλῆς ἀπειλῶν καὶ ἐκφοβῶν καὶ λέγων· &ldquogr;Εἰ καὶ ἐν τῇ νεότητί σου οὐκ ἠδυνήθην πρὸς σέ, κἂν ἐν τῷ γήρει σου πολλὰ δεινά σοι ἐπενέγκω.&rdquogr; Μετὰ τοῦτο ψαλλούσης αὐτῆς τὸν κανόνα, ἦλθον ὄπισθεν αὐτῆς τρεῖς ἄνδρες καὶ ἔπεσον εἰς γονυκλισίαν ἐπὶ ὥρας πολλὰς καὶ ἀναστάντες εἶπον αὐτῇ· &ldquogr;Εὖξαι ἡμῖν, δούλη τοῦ Χριστοῦ·&rdquogr; καὶ αὐτίκα ἀφανεῖς ἐγένοντο. Ἔκτοτε ἤρχοντο πρὸς αὐτὴν γυναῖκες ἀποτασσόμεναι τοῦ βίου, ἐν αἷς καὶ ἑλληνίς τις οὖσα ἀναγκαζομένη ὑπὸ τῶν γονέων αὐτῆς θῦσαι τοῖς εἰδώλοις· καὶ μὴ βουλομένη, καταλιποῦσα αὐτούς, ἄπεισι πρὸς τὴν ὁσίαν αἰτοῦσα γενέσθαι χριστιανή. [Sophronen suscipit.] Ἡ δὲ ἐδέξατο αὐτήν. Οἱ δὲ ἐλθόντες ἐπηπείλουν τῇ ὁσίᾳ καίειν αὐτήν τε καὶ τὸν ναὸν ἐν πυρί. Ἡ δὲ δηλοῖ αὐτούς· &ldquogr;Μηδὲν κοπωθῆτε περὶ τοῦ καῦσαί με· μόνον ἔλθετε, ἐπεὶ τὸ πῦρ καὶ τὰ ξύλα ἐγὼ προητοίμασα.&rdquogr; Καὶ ἀπορηθέντες ἐπὶ τῇ στερρότητι τοῦ λόγου αὐτῆς οὐκέτι παρηνόχλησαν αὐτῇ. Μετακαλεσαμένη δὲ διὰ τοῦ ἐπισκόπου πρεσβύτερον καὶ διακόνισσαν ἐβάπτισεν τὴν παῖδα, ἐπωνόμασεν δὲ αὐτὴν Σωφρόνην. [Berytum relinquit.] Καὶ σχεδὸν πᾶσαι αἱ γυναῖκες Βηρυτοῦ ἤρχοντο πρὸς αὐτήν. Φοβουμένη τοίνυν τὸν ἄνδρα αὐτῆς ηὔχετο τῷ Θεῷ, ποῦ ἄρα ἐστὶν εὐάρεστον αὐτῷ ἀπελθεῖν αὐτήν, εἴτε εἰς Ἀλεξάνδρειαν εἴτε εἰς Ἀντιόχειαν εἴτε εἰς Κωνσταντινούπολιν. Καὶ ἰδοὺ κατ᾽ ὄναρ θεωρεῖ τρεῖς ἄνδρας οὕτω προσαγορευομένους Ἀλέξανδρον, Ἀντίοχον καὶ Κωνσταντῖνον, λέγοντας ἀμφοτέρους ἕκαστον καθ᾽ ἑαυτὸν ὑπὲρ αὐτῆς ὅτι· &ldquogr;ἐγὼ ἔχω αὐτὴν λαβεῖν.&rdquogr; Βαλόντες οὖν κλήρους ἐκ τρίτου, ἔπεσεν ὁ κλῆρος ἐπὶ Κωνσταντῖνον· ὅθεν ἔγνω ὅτι ἐν Κωνσταντινουπόλει δεῖ αὐτὴν ἀνελθεῖν. [Constantinopoli] Τότε παραδοῦσα τῷ ἐπισκόπῳ Βηρυτοῦ τὰς μαθητευθείσας αὐτῇ γυναῖκας, ἀνῆλθεν ἐν Κωνσταντινουπόλει μετὰ Σωφρόνης τῆς κόρης· καὶ ὀφθεῖσα τῷ μακαρίῳ Βασιανῷ, δέδωκεν αὐτῇ οἶκον εἰς τὰ λεγόμενα Ἀνθεμίου ἐπάνω τοῦ ἐμβόλου· καὶ ἐνεγκὼν τρεῖς εὐλογίας καὶ τρία ζωνάρια καὶ τρία παλλία καὶ ἐπευξάμενος ἐπὶ ὥρας πολλὰς δέδωκεν αὐτῇ λέγων· &ldquogr;Ἄπελθε καὶ σῷζε ψυχὰς τύπον αὐταῖς τὸν ἴδιον βίον παρέχουσα· καὶ ἅπερ διὰ λόγων διδάσκεις, [a Bassiano excipitur;] ἵνα ταῦτα δι᾽ ἔργων πληρούμενα ἐν σοὶ βλέπωσιν, δούλην δὲ ἄνευ δεσπότου μὴ δέξῃ.&rdquogr; Ἀκούσας δὲ ὁ ὅσιος καὶ περὶ τῶν ἐν Βηρυτῷ ἀδελφῶν ἀποστείλας ἤγαγεν καὶ αὐτὰς πρὸς αὐτὴν ἐντεῦθεν. Βερίνα δὲ ἡ βασίλισσα ἡ γαμετὴ Λέοντος τοῦ πιστοῦ βασιλέως ἐλθοῦσα πρὸς αὐτὴν μετὰ καὶ ἑτέρων πλείστων γυναικῶν καὶ μαθοῦσα τὰ κατ᾽ αὐτὴν ἐθαύμασεν· καὶ λαβοῦσα εὐλογίας παρὰ τῆς ὁσίας ὄσπρια βρεκτὰ λίαν ᾠκοδομήθη. Ὡσαύτως καὶ ἡ γυνὴ Ἀνθεμίου τοῦ ἐν Ῥώμῃ βασιλεύσαντος συνήθης ἦν τῇ ἁγίᾳ· ἥτις καὶ Ἀντιοχιανὴν τὴν γυναῖκα Σπορακίου [immo Σφωρακίου, supra, p. 805, c. 33.] τοῦ πατρικίου, τοῦ τὸν εὐκτήριον οἶκον τοῦ ἁγίου Θεοδώρου οἰκοδομήσαντος ἀγαγοῦσα πρὸς αὐτήν, τῇ ἁφῇ τῆς χειρὸς αὐτῆς ταύτην ἰάσατο. Ἡ δὲ ἰαθεῖσα δέδωκεν αὐτῇ προάστειον ἔσω τοῦ τείχους, [novum exstruit monasterium,] ἐν ᾧ καὶ μετέβη ἐκεῖσε ἡ μακαρία Ματρῶνα μετὰ δώδεκα ψυχῶν, οἰκοδομήσασα [ὠκοδομήσασα B.] τὸ μοναστήριον, ὅπερ καὶ μέχρι τοῦ νῦν διαμένει, αὐξηθὲν τῇ τοῦ Κυρίου χάριτι εἰς πλῆθος ἀδελφῶν. Τῆς δὲ ὁσίας Ἀθανασίας ἐκεῖσε ἀποταξαμένης, ᾠκοδόμησεν ἐκ τῶν αὐτῆς χρημάτων οἶκον τριώροφον καὶ εἰς μὲν τὸν ὑποκάτω πεποίηκεν κοιμητήριον τῶν τελευτουσῶν ἀδελφῶν, εἰς δὲ τὸν δεύτερον εὐκτήριον χειμωνικόν, εἰς δὲ τὸν τρίτον καλοκαιρινόν· καὶ τὰ λοιπὰ χρήματα δέδωκεν μοναστηρίοις ἔν τε τῇ [τῶν B.] Κωνσταντινουπόλει καὶ ἐν τῇ Συρίᾳ· μεθ᾽ ἧς ἀπετάξαντο καὶ ἑπτὰ εὐνοῦχοι αὐτῆς [in margine B.] καὶ τρεῖς κουβικουλάριοι. Ὁ δὲ ὅσιος Βασιανὸς τὴν τοῦ σχήματος διατύπωσιν ἐν τῇ ἐρήμῳ θεόθεν δεξάμενος, ἐλθὼν ἐν Κωνσταντινουπόλει δύο μοναστήρια συνεστήσατο — τὸ μὲν γὰρ ἕν, ὅπερ καὶ ἐπώνυμον αὐτοῦ ἐστιν, [in quo Bassiani regula viget.] τὸ δὲ ἕτερον τῆς ὁσίας Ματρώνας — κρατοῦντα τὸν αὐτὸν τύπον τὸν παρὰ τοῦ ὁσίου νενομοθετημένον. Ἑκατοστὸν δὲ ἔτος βιώσασα ἡ μακαρία Ματρῶνα ἐν τῇ ἀσκήσει μακαρίως καὶ ὁσίως κεκοίμηται· ἧς ταῖς πρεσβείαις καὶ τοῦ ταύτης καθηγητοῦ, τοῦ ὁσίου λέγω Βασιανοῦ, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ ἡμᾶς τοὺς ἀναξίους δούλους σου καταξίωσον ζηλωτὰς γενομένους τῆς ἐνθέου αὐτῶν πολιτείας τυχεῖν τῆς αἰωνίου ζωῆς, ὅτι εὐλογητὸς ὑπάρχεις καὶ δεδοξασμένος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.

DE S. KEBIO EPISCOPO IN WALLIA

SAEC. VI

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Kebius episcopus in Wallia (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [Vitae duae S. Kebii,] S. Kebii [Wallice Cybi seu Kybi aut Kubi.] memoriam servarunt tabulae genealogicae sanctorum Wallicorum

[Myvyrian Archaiology of Wales, ed II (Denbigh, 1870), pp. 420, 421; Rice Rees, An Essay on the Welsh Saints (London, 1836), p. 113; Taliesin Williams, Iolo Manuscripts (1848), p. 104 (500), n. 71, p. 117 extr. (516); W. J. Rees, Lives of the Cambro British Saints (Llandovery, 1853), p. 267 (et 594), n. 30. Quae concordant in hanc tabulam genealogicam astruendam (Rice Rees, l. c.):

] ac Vitae eius latinae duae insertae codici Musei Britannici Cotton. Vesp. A. XIV, saeculi XII, et kalendarium quod in capite eiusdem codicis descriptum est, ac denique compendium Vitae quod ex collectione Iohannis Tinmuthenis edidit ineunte saeculo XVI Iohannes Capgrave [Nova Legenda Anglie, ed. C. Horstman (Oxford, 1901), t. II, p. 100 – 102.] . Unam e Vitis latinis antiquis edidit anno 1853 W. J. Rees [Op. c., p. 183 – 87.] , sed ita ex oscitantia scribae qui illam e codice desumpsit deturpatam, ut editionem illam recensitis eius mendis expurgandi operam sibi assumendam iudicarit eruditus vir Kuno Meyer [In periodico Y Cymmrodor, t. XIII (1900), p. 87 – 88.] . Alteram autem recensionem, adhuc ineditam, ex ipso codice accurate descriptam primum hic exhibemus. Utraque autem quin ex eadem antiquiore Vita wallica latine reddita sit, vix in dubium vocabit qui consideraverit in utraque easdem prorsus res eadem prorsus serie narratas esse verbis aliquantum dissimilibus, ut fieri solet a variis eiusdem textus interpretibus. Brevior vero, quae apud Tinmuthensem legitur, manifeste compendium est Vitae anno 1853 editae, cuius in illa non uno loco ipsa verba exscripta sunt. Porro quo tempore conscripta sit Vita wallica vel utraque latina interpretatio [Certe non serius quam saeculo XII, ut constat ex aetate codicis in quo haec descripta est.] , nullo indicio satis probabili definiri potest.

[2] [qui probabilius] Quo tempore vixerit S. Kebius utcumque colligere licet ex tabulis genealogicis supra citatis, quibus indicatur Kebius fuisse filius Selyfi [Qui latine dicebatur Salomon. Cf. Vit. c. 1.] , qui patrem habuit Gerannum [Avus et pater S. Kebii inter sanctos recensentur in nonnullis antiquis sanctorum genealogiis (Iolo Mss., p. 116 [514 – 15], p. 136 [539 – 40], p. 139 [543]).] , avum vero Erbinum, proavum Cystennyn [Seu Custenin, latine Constantinum.] Gorneu seu Corneu [Id est Cornubiensem, alias Goronog (Iolo Mss., p. 118 [517]).] . Constantinus autem ille facile, non certo, idem censeri potest qui in aliis documentis Constantinus Benedictus [Wallice Cystennen Fendigaid.] vel Constantinus Armoricanus [Wallice Cystennen Llydaw.] appellatur [Cf. Iolo Mss., p. 132 p. m. (535 in.).] et Britonum insularium regimen tenuit ab anno 433 ad annum 443 [Rice Rees, Welsh SS., pp. 93, 127.] . Alter tamen in documentis wallicis memoratur Constantinus seu Cystennyn, cognomine Goronog seu Gorneu, qui imperium Britannicae gentis aut magnae partis illius capessivisse legitur anno 542 [Rice Rees, op. c., pp. 89, 94, 242.] . Si harum interpretationum prior verior censeatur, concludendum est Kebium, Constantini abnepotem, floruisse circa vel paulo post medium saeculum VI; sin altera, illum natum esse integro fere saeculo serius [Tertius praeterea afferri potest Constantinus, socer Peipiavi regis, qui possessionem quandam donasse traditur ecclesiae Landavensi tempore S. Dubricii (Liber Landavensis, ed. W. J. Rees, p. 69; ed. Evans et Rhys, p. 72); is autem floruit saeculo VI, ac proinde ex huius Constantini aetate ad eandem conclusionem deducimur, quod ad aetatem Kebii spectat, atque ex posteriore opinione modo memorata. Sed nullo prorsus documento indicatur Kebius ad illius stirpem pertinere.] .

[3] [saeculo VI] Priorem interpretationem confirmat cognatio Kebii cum S. Davide episcopo Menevensi, qui cum S. Dubricio interfuit synodo Lanndewi-Brefensi, congregatae inter annos 550 et 569 [Haddan et Stubbs, Councils … (of) Great Britain and Ireland, t. I (1869), p. 116.] . Etenim Kebii mater, Gwen nomine, filia erat Gyngyri de Caer Gawch in Menevia [Myvyr. Archaiol. (ed. 1870), p. 421, col. 1, lin. 6, 13, 18. Cf. Rice Rees, op. c., pp. 162, 266.] , qui et aliam filiam habuit Nonnam matrem S. Davidis [Myvyr. Arch., p. 415. col. 1, lin. 1 – 3. Cf. Rice Rees, l. c.] .

[4] [vixisse] Egregiam etiam confirmationem praeberet carmen quoddam inter prisca monumenta wallici idiomatis editum [Myvyr. Arch., p. 134.] , in quo carmine diserte significatur Kebius synodo Lanndewi-Brefensi interfuisse. Sed carmen illud tam antiquum esse quam asseritur ex ratione scriptionis negat Rice Rees [Op. c., p. 266, not.] .

[5] [videtur,] Denique et confirmari potest eadem opinio de aetate S. Kebii ex traditione quae notata est in illius Vita [C. 5 extr.] , ubi narratur sanctus aliquando concordiam iniisse cum Fintano opera S. Ennae abbatis Araniensis, si Enna is, quod admodum veri simile apparet, hoc loco indicatus existimatur fuisse S. Enda seu Endeus abbas, qui obiisse creditur circa annum 540 [Colgan, Act. SS. Hib., ad 21 martii (p. 714); Act. SS., Mart. t. III, p. 268, num. 7.] . Sed et aequalis fuisse traditur Ethelic regi [Vit. c. 4.] et Maelgwen regi Venedociae [Vit. c. 11.] ; hi autem, quatenus auctoritate traditionum wallicarum niti licet, vixerunt paulo ante vel circa medium saeculum sextum.

[6] [in eius tempore assignando] Porro ex definita iam satis probabiliter aetate Kebii apparet quam turpi anachronismo laboret sancti Vita, quae docet eum aequalem fuisse S. Hilario Pictaviensi et ab eo ordinatum esse episcopum [Vit. cc. 2, 3.] , cum Hilarius ducentis fere annis ante [graviter peccant,] ipsum floruerit. Hunc errorem inde ortum esse iudicat Rice Rees quod Kebius familiaris fuisse traditur cuidam sancto nomine Elian, cognomento Ceimiad seu Peregrino, qui, si traditioni populari fides habetur, frequenter, dum Kebius in insula Mona degebat, cum eo convenire solebat; Elian autem in Wallico idiomate idem sonat ac latine Hilarius; nam in documentis wallicis Hilarius Pictavensis vulgo Elian esgob vocatur [Rice Rees, op. c., p. 267.] . [in ceteris sunt incertae.] Ceterae autem traditiones quae in Vita S. Kebii collectae leguntur, quam sincerae sint, deficientibus aliis satis certis documentis, comperiri nequit.

[7] [Praeter monasterium, cuius fuit episcopus,] Cuius sedis Kebius episcopus fuerit nusquam indicatur; unde episcopum regionarium illum appellavit Castellanus [Martyrologe universel.] . Sed probabilius Rees censuit illum hoc titulo ornatum fuisse quia praeerat monasterio ab ipso in insula Mona condito [Vit. cc. 9, 11.] , cum, secundum antiquum apud celticas gentes christianas ritum, abbates praecipuorum monasteriorum episcopalia munera tum in domo sua tum in circumiacenti regione exercerent [Cf. Haddan et Stubbs, op. c., t. I, p. 142; J. W. Willis Bund, The Celtic Church of Wales (1897), p. 217 sqq.] . Locus in quo monasterium conditum fuit diu ex nomine sancti viri Caergybi [Id est monasterium Kebii.] nuncupatum est, postea vero usque ad nostra tempora Holyhead vocabulum accepit [Cf. Sam. Lewis, Topographical Dictionary of Wales, v° Holyhead.] .

[8] [eius nomine insigniuntur aliquot ecclesiae] Praeter Caergybi, tres etiam memorantur ecclesiae quae Kebium patronum agnoscunt et illius nomine Llangybi vocantur, quarum duae in Wallia sitae sunt, altera in comitatu Carnarvon, altera in comitatu Cardigan [Myvyr. Arch., p. 741, n. 37, et p. 744, n. 33; Lewis, op. c., v° Llangybi.] prope Llan- Ddewi-Brewi seu Lanndewy-Brevi; tertia vero eiusdem nominis sita est in comitatu anglico vicino Walliae qui nuncupatur de Monmouth [Myvyr. Arch., p. 750; Lewis, Topogr. Dict. of England, v° Llangybi.] . Praeterea in comitatu anglico Cornuwalliae ecclesiae aliae duae Kebio patrono gloriantur, quamvis ipsi vici in quibus sitae sunt insigniti non sint eius nomine, in Duloe nempe et in Tregony [Cf. Lewis, op. c., vis Duloe et Tregoney.] : nequaquam tamen constat eas ab ipso S. Kebio nostro esse conditas aut eum iis locis esse commoratum.

[9] [et fontes.] S. Kebii cultu praecipue celebris est Fons Kebii [Ffynnon Gybi.] prope ecclesiam vici Llangybi in comitatu de Carnarvon, ubi multos olim infirmos curatos esse plurima scabella et alia instrumenta atque tabulae in testimonium acceptae sanitatis vel alius alicuius beneficii ibidem appensa olim demonstrabant; nulla tamen singularis alicuius miraculi narratio ad nos pervenit. Quaedam etiam, ut fere usu venit inter popularis pietatis significationes, superstitiosae traditiones et consuetudines invaluisse feruntur [Cf. Walter Williams, Some Traces and Traditions round Llangybi, in Archaeologia Cambrensis, 6 Ser., vol. IV (1904), p. 111 – 18; Baring-Gould and Fisher, The Lives of the British Saints, t. II, p. 212 – 13.] . Alter quoque fons, non ita tamen celebris, in veneratione erat apud vicum Duloe in comitatu Cornuwalliae [Cf. M. and L. Quiller-Couch, Ancient and holy Wells of Cornwall (1894), p. 52; Baring-Gould and Fisher, t. c., p. 214.] .

[10] [Dies cultus varii.] S. Kebium obiisse die sexto idus novembris seu huius mensis die octavo testatur utraque versio latina Vitae illius [C. 12.] . Attamen, teste v. cl. Baring-Gould, kalendaria wallica antiqua alium diem eius memoriae recolendae assignant, pleraque nempe diem 5 novembris, duo diem 6, unum diem 7, recentiora duo diem 13 augusti. In vico autem Tregony eiusdem festivitas celebratur die 4 octobris et in vico Duloe die 9 novembris [Baring-Gould and Fisher, t. c., p. 211.] .

I. VITA SANCTI KEBII

Kebius episcopus in Wallia (S.)

BHL Number: 4639

Ex codice Londinensi Mus. Brit. Cotton. Vesp. A. XIV, fol. 83 – 85. — Cf. Comm. praev., num. 1.

[1] [Kebius, in Cornubia natus,] Sanctus Kepius unus fuit ex bonis servis celestis patris, cuius festum colitur in octavo die novembris, scilicet sexto idus novembris. Ortus autem fuit de regioni Cornubiorum, inter duo flumina Tamar et Limar [Inter flumina hodieque nuncupata Tamar et Lynher, inter extremam orientalem et meridionalem partem comitatus anglici Cornwall (Cornu Walliae).] . Cuius pater Salomon fuit, Erbin filius, filius Gereint, filius Lud [Genealogia ista non concordat omnino cum stemmate ex antiquioribus wallicis documentis hausto (cf. supra, p. 824, annot. 2). Eam nulla fide dignam esse manifestat nomen fabulosi illius Lud, quem faciunt Londinensis civitatis conditorem (cf. W. J. Rees, Lives of the Cambro British Saints, p. 279).] . Pater eius vero princeps milicie fuit [Id est regulus cuiusdam Britannicae plebis. Cf. Zimmer, Nennius vindicatus (1893), pp. 285 – 86, 289.] ; ipse in scola nutritus fuit.

[2] [ibi 27 annis, postea Hierosolymis, postea Pictavii] Beatus vero Kepius septennis erat quando incipit legere. Postea vero fuit in regione sua per viginti annos. Deinde ivit in peregrinationem Ierosolimam adorare sepulchrum Domini. Postea fuit apud beatissimum Hilarium episcopum Pictavensem; [annis 50 degit;] ibi fuit per quinquaginta annos; ubi illuminavit cecos et leprosos mundabat, paraliticos et mutos, insanos et demoniacos sanavit.

[3] [a S. Hilario factus episcopus, in patriam redit, sed ab ea, recusato regno,] Postea accepit gradum episcopalem ab Hilario episcopo [Cf. Comm. praev., num. 6.] . Deinde admonitus est ab angelo Domini ut remearet ad suam propriam; ibi fuit per parvum spacium. Rogatusque est itaque, ut venit, quatinus rex esset Cornubiorum, et noluit accipere potestatem huius seculi presentis. Postmodo dum exivit in propriam suam cum decem discipulis suis, hiis cum discipulis: Maelauc, Libiau, Peulan [Ab his conditae vel sub eorum nomine dedicatae sunt in Mona insula ecclesiae de Llan-Maeloch (Myvyr. Arch., p. 740, n. 31), de Llan-Llibio (Myvyr. Arch., p. 740, n. 28; Lewis, Topogr. Dict. of Wales, s. v.) et de Llan-Beulan (Myvyr. Arch., p. 740, n. 33; Lewis, op. c.).] , Kengair [Plures sancti huius nominis (Cyngar, Cungar) in documentis wallicis memorantur (Myvyr. Arch., p. 421, col. 2; Rice Rees, Essay on the Welsh Saints, pp. 183, 211, 232; Iolo Manuscripts, p. 104 [vers. angl., p. 500], n. 80; ibid., p. 109, l. ult. [p. 508]; ibid., p. 110 [p. 509], n. 12; ibid., p. 114, l. 10 [p. 514, l. 5]; ibid., p. 116 med. et p. 117, n. 11 [p. 515bis, l. 3 et 5 et n. 11]; p. 125 [p. 525 extr.], quorum unus fuit patruus S. Kebii (cf. supra, p. 824, annot. 2), alius filius Arthog, qui fratrem habuit patrem S. Davidis Menevensis (Rice Rees, op. c., p. 111) ac proinde huius fuit consobrinus, sicut Kebius eiusdem consobrinus ex parte matris suae (cf. Comm. praev., num. 3). Sed et alium consobrinum Kebii, filium fratris ipsius, inter genealogias sanctorum Britannorum notatum legimus (Iolo Mss., p. 116 med [p. 515bis, l. 3 et 5]). Auctores tomi secundi Vitarum sanctorum Britannorum novissime editi (The Lives of the British Saints, by S. Baring-Gould and John Fisher, vol. II, 1908, p. 205) censent Kengarum illum qui discipulus et consobrinus S. Kebii hic legitur, fuisse eiusdem sancti patruum et eundem atque S. Cungarum Congresburiensem (de quo egimus supra, p. 403 sqq.); sed nullum ad hanc opinionem stabiliendam argumentum afferunt. Itaque ut admodum labilem eam neglegendam duximus.] et reliqui.

[4] [proficiscitur.] Postea pervenit Kepius usque ad regionem Ethelicheaun, et erat Echelic rex [Ethelic ille fertur secundus natu filius fuisse Gluigii (wallice Glywys) cuiusdam reguli in finibus Demetiae provinciae (quae complectebatur hodiernum comitatum wallicum de Pembroke cum parte comitatus de Carmathen) et ex eo nomen accepisse Etelichion regionem, quae ei inter novem Gluigii filios ex hereditate paterna obtigit (Vita S. Cadoci, ap. W. J. Rees, Cambro British SS., p. 22). Existimarunt vv. cl. Baring-Gould et Fisher (Lives of the British SS., t. II, p. 205) regionem illam eandem esse quae in donationibus Landavensibus appellatur Edelyvon (Lib. Landav., ed. 1893, p. 247) et Edelicion (ibid., p. 273) et sita erat in parte occidentali hodierni comitatus de Mon-mouth , inter Usk et Rumney flumina.] vivus in illo tempore. Descendit sanctus Kepius in medio prati sui et tetendit tentorium suum illuc. [Ab Ethelic rege primo male exceptus,] Et misit Ethelic quendam virum videre qui essent homines qui descendunt in prato suo. Revertens vir ille ad Ethelic, et dixit ille: “Monachi sunt.” Et confestim surrexit Ethelic cum omni familia sua eicere monachos de terra sua. Et protinus cecidit Ethelic de equo suo in via, et statim mortuus est equus eius, et caecus fuit Ethelic statim et tota familia eius. [postea adiutus,] Tunc Ethelic prostravit se in faciem suam, deditque corpus et animam suam Deo et sancto Kepio; et statim per orationem sancti Kepii sanati sunt viri Ethelic et ipse et equus eius. Deinde Ethelic tribuit in perpetuo sancto Kepio duas ecclesias, quarum una Lankepi [Hodieque Llangibby, 21/4 miliariis ad meridiem distans ab Uska civitate in comitatu anglico Monmouthensi. Cf. Sam. Lewis, Topogr. Dict. of England, t. II, p. 112.] vocatur, altera autem Landaverguir [Coniciunt Baring-Gould et Fisher (t. c., p. 205) nescio quo fundamento, locum istum hodierno vico Tredunnoc, 4 1/2 miliariis ad meridiem a civitate Uska distanti, assimilandum esse.] ; et ibi dimisit Kepius parvum digiti sui cimbalum varium. [Meneviam adit,] Tunc sanctus Kepius benedicens Ethelic regem, egressus est inde ad civitatem Meneu [Id est Meneviam, quae postea St. David's nuncupata est, quod nomen hodieque civitas retinet.] Sancti Dewi et ibi moratus tribus diebus et tribus noctibus.

[5] [inde Aran insulam Hiberniae;] Inde transfretavit Hiberniam ad insulam Aruin [Aruin genetivus casus est nominis Aran seu Arran, quo designatur insula hibernica ruinis monasticis celebris. Cf. Sam. Lewis, Topogr. Dict. of Ireland, t. I, p. 76.] , in qua quatuor annis mansit, et in honore Dei omnipotentis ibi ecclesiam edificavit. Consobrinus autem eius Kengar [Cf. p. 825, annot. 6.] erat senex; cui sanctus Kepius emit vaccam cum vitulo suo, qui alium cibum propter senectutem suam manducare non poterat. Et ibi discipuli eius fortiter terram colebant. Quadam die itaque contigit quod unus de discipulis sancti Kepii, Maelauc nomine, ad ostium cubiculi Crubthir Fintan [Seu Fintan presbyter. Quis ex multis sanctis Hibernis hoc nomine Fintan insignitis cognomine Presbyteri designatus fuerit, nullo satis certo indicio constat. Occurrit quidem aliquis Cruimther Fintan in Martyrologio Dungallensi ad diem 13 iulii; sed cum cognomen illud Cruimther adeo frequenter nominibus sanctorum Hibernorum adiunctum sit (cf. Indicem personarum ad Martyrol. Dung.) ut quasi nomen commune cuidam generi sanctorum (ut in libris liturgicis latinis presbyter vel sacerdos), non proprium, censendum videatur, temere sanctus iste idem esse qui S. Kebii aemulus vel adversarius fuisse legitur pronuntiandus non est.] fodere terram exiret; videns autem Crubthir Fintan, iratus venit ut prohiberet eum, et ait: “Noli fodere terram in ostio cubiculi mei.” Inde sanctus Kepius et Fintan exierunt pariter ad abbatem insule Aruin, qui Enna vocabatur, et pacificabat illos.

[6] [in qua cum Fintano presbytero] Factum est autem quodam die ut vitulus vacce Kengar pergeret in messem Crubthir Fintan; et venerunt discipuli Crubthir Fintan, et tenuerunt vitulum et alligaverunt eum ad arborem magnam. Misitque sanctus Kepius unum ex discipulis suis ad Crubthir Fintam, ut solveret vitulum; et non solvit, sed adhuc Crubthir Fintan in sua iracundia perseverabat. Sanctus Kepius vero oravit Dominum, ut vitulus ad matrem suam veniret; quia senex Kengar pene mortuus erat propter inopiam lactis, [inimicitias agit,] quia sine vitulo vacca illa nichil lactis impendebat. Exaudivit Deus deprecacionem sancti Kebii, et mirabiliter vitulum ad matrem suam, cum arbore illa cui alligabatur et cum radicibus suis, dimisit. Tunc Crubthir Fintan deprecatus est Dominum, ut fugaret vel deleret sanctum Kebium de insula Aruin, quia Deus amavit eum; et venit angelus Domini in sompno ad sanctum Kebium dixitque ei: “Vade de hac insula ad orientalem plagam.” Cui sanctus Kepius respondit dicens: “Deleat Deus Cribthur Fintam de insula hac.” Dixitque angelus: “Sic erit.”

[7] [ut cogatur ipsam Hiberniam petere,] Inde venit sanctus Kepius ad australem plagam regionis Mide [Midia regio, iuxta mare in provincia hibernica Lageniae (Leinster), moderno vocabulo comitatus Meath nuncupata est.] , et ibi quadraginta diebus et quadraginta noctibus permansit; et edificavit ibi ecclesiam, que usque hodie ecclesia magna vocatur Mochop [Secundum v. cl. Baring-Gould, t. c., p. 207, nunc Kilmore of St. Mochop, prope Artaine, in comitatu Dublinensi.] . Audiens autem Crubthir Fintan quod ibi sanctus Kepius habitaret, venit et dixit ei: “Perge ad alium locum: mea adhuc est ista terra.” Tunc sanctus Kepius tribus diebus ieiunavit, ut Deus ostenderet ei quid inde ageret. Dixitque angelus sancto Kepio: “Perge ad orientem.” Fecitque sanctus Kepius ita, et venit ad campum Bregh [Campus ille situs erat in comitatu Kildarensi.] , et ibi permansit septem diebus.

[8] [in ea domicilia mutare] Audiens autem adhuc Crubthir Fintan adversarius eius, venit ad eum et dixit sancto Kepio: “Perge ad alium locum.” Tunc sanctus Kepius dixit: “Deprecor Deum omnipotentem ut ostendat michi quid faciam.” Cui dixit angelus: “Perge ad dextralem plagam.” Fecitque ita, et venit ad regionem Vobvun [Situs huius regionis satis definiri nequit.] , et ibi moratus est duodecim diebus. Adhuc Crubthir Fintan secutus est eum et dixit ei: “Kepi, perge trans mare.” Tunc sanctus Kepius iratus dixit ei: “Omnes ecclesie tue in tantum sint deserte, ut nunquam tres ecclesie inveniantur canentes ad altare tuum in Hibernia insula.”

[9] [ac tandem] Tunc sanctus Kepius misit discipulos suos ad silvam, ut inciderent materiem lembi. Statim etenim inciderunt et edificaverunt eum. Factoque lembo, venit Crubthir Fintan et ait illis: “Intrate in lembo sine corio, si servi Dei estis. [Ps. 67, 36.] ” Cui respondit sanctus Kepius prophetico responso, dicens: “Mirabilis Deus in sanctis suis, Deus Israel ipse dabit virtutem et fortitudinem plebi sue, [ad insulam Monniam traicere.] benedictus Deus.” Et dixit sanctus Kepius discipulis suis: “Ponite lembum super mare.” Ac illi posuerunt, et ingressus est sanctus Kepius cum discipulis lembum carentem corio. Et confestim tempestas valida in mare venit, et timuerunt valde discipuli, et fortiter sanctus Kepius Deum rogavit. Cuius rogatione divisit Deus scopulum in duos, et prosiluit lembus inter duos scopulos; demumque applicuerunt Monnie insule [Seu, recentiore vocabulo, insula Anglesey.] . Tunc ibi sanctus Kepius baculo suo percussit rupem, et confestim manavit aqua.

[10] [Ubi, miraculo ab eius discipulo patrato] Inde sanctus Kepius venit ad locum qui dicitur Cundab [Hunc locum censet v. cl. Baring-Gould eundem probabiliter esse qui postea a Kebii nomine appellatus est Llangybi, non procul a portu Pwllheli in meridionali parte comitatus wallici de Carnarvon.] , et ibi aliquanto spacio moratus est. Dixitque cuidam ex discipulis suis, scilicet Caffo: “Perge, apporta nobis ignem.” At Caffo ad domum cuiuslibet fabri, nomine Magurn, perrexit. Et interrogavit Magurn discipulum: “Unde venis?” Discipulus respondit: “A magistro meo Kepio veni.” Interrogavitque Magurnus eum quid vellet. Cui discipulus respondit: “Ignem vellem habere.” Et ait Magurnus: “Ignem tibi non dabo, nisi in sinu tuo portaveris.” Dixitque Caffo: “Pone ignem in sinu meo.” Et posuit Magurnus; et confestim reversus est Caffo ad magistrum suum Kepium, portans ignem positum in sinu suo, et non combustum est saltem fibria de cocula eius. [Et dixit [Quae sequuntur (Et dixit sanctus Kepius … pastoribus Rosuir cum domina sua) non leguntur in altera versione latina Vitae S. Kebii; in hac autem leguntur paulo inferius (initio capitis sequentis, post voces ad sancti Kebii casulam refugii causa velociter cucurrit), at manifeste suo loco mota sunt et forte ab huius versionis auctore vel exscriptore interpolata. Ea potius hoc loco inserere visum est.] sanctus Kepius ad discipulum suum Caffo: “Recede a me, non possumus esse simul.” Et venit ad oppidum quod dicitur hodie Merthir Caffo. Et ibi occiderunt Rosuir pastores Caffo; et ideo maledixit beatus Kepius pastoribus Rosuir cum domina sua].

[11] [et controversia cum rege Mailgun composita,] Tunc Mailgun rex super Gwenedocie provincias regnabat [De quo Gildas Sapiens in Historia Brittonum, cap. 62 (ed. Th. Mommsen in MG., Auct. ant., t. XIII, 1898, p. 205), et in epistula De excidio et conquestu Britanniae, cap. 33 – 36 (t. c., p. 44 – 48), ubi multis et vehementer eius immania vitia carpit. Cf. de illo Sidney Lee, Dictionary of national Biography, t. XXXV (1893), p. 305 – 306.] . Quodam die contigit quod ad montana venandi causa exiret. Videns autem capram, molossum suum instigavit ut occuparet eam. Tunc capra ad sancti Kepii casulam refugii causa velociter cucurrit. Et invenit capra refugium. Et secutus est eam rex Mailgun usque ad casulam Kepii, et dixit ad eum rex: “Dimitte capram.” Et ait Kepius: “Non dimittam, nisi dederis ei vite refugium.” Dixitque rex iracundus: “Si non dimiseris, eiciam te omnino de ista terra.” Et ait beatus Kepius: “Non est in tua potestate ut eicias me de ista terra, sed in potestate Dei est. Sed tamen dimittam tibi capram istam, si immolaveris Deo omnipotenti et mihi totam terram quam circuierat ante molossum tuum.” Et ait rex: “Libenter immolabo.” Et dimisit sanctus Kepius capram, et secutus est molossus illam per totum promontorium, et reversa est ad casulam sancti Kepii iterum. Et postea ortus est conflictus inter regem Mailgun et sanctum Kepium; sed non poterat resistere servo Dei, et ideo contulit castellum suum Deo omnipotenti et agio Kepio in perpetua elemosine oblatione [Castellum istud inde appellatum est Caer Gybi, id est castellum seu oppidum Cybi, vel etiam Bangor (monasterium) Cybi, postea vero et hodieque Holyhead, in extrema parte occidentali insulae Anglesey. In genealogiis sanctorum Britannorum sanctis collegii Cybi in insula Mona accensentur Patricius filius Alfredi (Iolo Mss., p. 104 [vers. angl., p. 500], n. 73), Gwyddvarch (ibid., p. 104 [p. 501], n. 82), Mygnach et Tegvan (ibid., p. 109 [p. 507], nn. 175, 176). Sed potuerunt ad hoc collegium pertinere, in quo non minus quingenti sancti, id est monachi, aliquando numerabantur (ibid., p. 151 [p. 557, lin. 8]), Kebio iam dudum defuncto. Eodem autem tempore quo Kebius, si traditioni populari fides habeatur, degebant in insula Mona duo sancti viri, Elian nempe, cognomine Ceimiad seu Peregrinus (cf. Iolo Mss., p. 101 [p. 497], n. 21), ex quo nomen accepit ecclesia de Llan-Elian (Myvyr. Arch., p. 740, n. 50) et Seiriol de Penmon, quibuscum frequenter convenire consueverat Kebius ad spiritualia colloquia miscenda (Rice Rees, Essay on the Welsh SS., p. 267).] .

[12] [vita fungitur.] Et ibi dormivit cum Christo cum magno honore sexto idus novembris [Cf. Comm. praev., num. 10.] . Venitque multitudo angelorum, et duxerunt sanctissimam animam eius ad celum in consortio patriarcharum 〈et〉 prophetarum, in unitate apostolorum et evangelistarum, in unitate martyrum et confessorum, in unitate virginum et omnium sanctorum iustorum, in unitate ecclesie celestis, ubi est dies sine nocte, tranquillitas sine metu, gaudium sine fine; ubi sunt septem res eternales, vita sine morte, iuventus sine senectute, letitia sine tristitia, pax sine discordia, lux sine tenebris, sanitas sine dolore, regnum sine commutacione. Beati sunt qui habitant cum Abel et Enoc et Noe, cum Habraham et Ysaac et Iacob, cum Mosse et Aaron et Iosua filio Nun, et cum duodecim prophetis et cum duodecim apostolis, et cum omnibus sanctis ab initio mundi usque in finem, cum viginti ordinibus angelorum, cum Patre et Filio et Spiritu sancto, in pace et letitia, et in puritate et iuventute, sine fame et sine nuditate, cum habundantia totius corporis, sine ullo malo, circa regem iuvenem, largum, pulchrum, eternum. Rogamus Deum omnipotentem ut mereamur possidere illam beatitudinem per intercessionem beati Kepii in secula seculorum. Amen.

II. VITA SANCTI KEBII

Kebius episcopus in Wallia (S.)

BHL Number: 4640

Ex codice Londonensi Mus. Brit. Cotton. Vesp. A. XIV, fol. 91v – 93v. — Cf. Comm. praev., num. 1.

Incipit vita sancti Kebii episcopi VI idus novembris.

[1] [Kebius, in Cornubia natus,] Igitur beatus Kebius, unus ex bonis servis uranici patris, ex regione Cornubiorum illustrium natalium oriundus; cuius nativitatis fundus infra duo flumina que Tamar nuncupantur atque Limar extitit. Cuius genitor Salomon vocatur, filius Erbin, filius Gereonti, filius Lud, olim princeps milicie. Verumtamen in primis pueritie annis in literarum gimnasiis fuit educatus.

[2] [ibi 27 annis,] Beatus vero Kebius septennis erat quando literis cepit informari. Deinceps autem viginti annis in sui deguit nativitatis regione. Dein quippe Ierosolimam peregre profectus est dominicum adoraturus sepulchrum. [postea Hierosolymis, postea Pictavii, 50 annis degit;] Exin vero petiit sanctum Hilarium Pictavensem episcopum; quo fere quinquaginta annis deguit, necnon illo quidem cecos illuminavit, leprosos mundavit, paraliticos curavit, mutorum linguas absolvit, vesanos sanavit, ab inerguminis sancti Spiritus virtute cacodemones eiecit.

[3] [a S. Hilario factus episcopus, in patriam redit, sed ab ea, recusato regno, proficiscitur.] Postea a beatissimo Hylario presule Pictavensi in gradum pontificis gratanter promovetur commonitusque est ab angelo Domini quatinus repatriaret; quod et faciens, ibique parvum temporis stetit. Qua tempestate postulatus admodum ut et super gentem Cornubiorum regnaret, ceterum prorsus seculi presentis accipere potestatem renuit. Deinceps igitur ad patriam rediens dein comitatus discipulis, quorum nomina subiciuntur: Meliauc scilicet, Libiau, Paulin, Kengar, cum reliquis sex.

[4] [Ab Ethelic rege primo male exceptus,] Denique sanctus Kebius pervenit ad regionem Etheliciaun, Ethelico rege tunc temporis superstite. Descendit itaque sanctus Kebius in medio prati premissi regis illucque tentorium suum tetendit. Qua de re direxit ille virum perscrutari qui essent homines qui sine nutu ipsius descendere in eiusdem prato presumpserunt. Qui revertens ad eundem regem, dixit: “Monachi sunt.” Et statim surrexit Ethelicus rex cum omni familia sua, quo de feudo suo monachos eicerent. At protinus in via de sompnipede cecidit, equusque mox exspiravit, rege nichilominus eodem cum omni domu sua confestim excecato. [postea adiutus,] Quapropter idem basileo in facie prostrato, beato Kebio veniam sibi suisque enixius supplicavit, Deo necnon et eodem viro corpus et animam suam commendavit. Ilico nempe per orationem eiusdem sancti memoratus Ethelich cum omnibus satellitibus suis una cum equo sospitati restitutus est. De cetero rex itidem duas ecclesias sancto Kebio perpetuo donavit, quorum una Lankebi, alia vero Landeverguir vocatur; in qua parvam ac variam nolam suam dimisit. [Meneviam adit,] Tunc agius Kebius benedicens Ethelic regi, perrexit Meneviam civitatem Sancti David, ibique tribus diebus totidemque noctibus commoratus est.

[5] [inde Aran insulam Hiberniae;] Inde autem transfretavit Hiberniam ad insolam Aryin, in qua plane quatuor annis sedit et in honore Omnipotentis ecclesiam construxit. Consobrinus itaque ipsius, vocabulo Kengar, erat senex; cui prescriptus vir Dei emit vaccam cum vitulo, [in qua cum Fintano presbytero] quoniam nullum solidum cibum pre senectute commedere quiverat. Ergo almi Kebii discipuli fortiter ibidem tellurem coluerunt. Quadam nempe die contigit quod quidam auditor prenotati sancti viri, cui nomen Melauc, exiit quo terram coram ostium cubiculi cuiusdam homunctionis nomine Crubthirfintam foderet. Idem autem vir id prospiciens, admodum iratus, quantocius prohibuit eum, dicens: “Noli solum ante ianuam habitaculi mei fodere.” Quocirca agius Kebius et prelibatus Crubthirfinta pariter abbatem insule Aryin, Enna vocatum, uti pacificarentur, petierunt. Quod et factum est; nam pacificati ad invicem recesserunt.

[6] [inimicitias agit,] Denique quodam die contigit quod vitulus Kenegari depasceretur messem prefati Crubthirfinte; quod eiusdem clientes conspicando, tenuerunt vitulum necnon ad arborem magnam innexuerunt. Sanctus itaque Kebius quendam ex discipulis suis ad Crubthirfintam, uti solveret vitulum, transmisit; at ille renuens in sua iracundia perseveravit. Agius vero Kebius exoravit Dominum, quatinus idem vitulus ad matrem suam remearet, quoniam quidem Kengarus senex inedia lactis vexabatur; bos enim illa nil lactis absente vitulo prebebat. Igitur exaudivit Deus deprecationem illius et mirabiliter eundem vitulum ad matrem cum arbore radicitus avulsa cui vinciebatur direxit. Tunc Crubthirfinta deprecatus Dominum ut fugaret deleretve de insula Aruin almum Kebium, quia Deus amator ipsius extiterat. Qua de re venit angelus Domini ad eum, dicens: “Discede hinc ad orientalem plagam.” Cui sanctus Kebius respondens inquit: “Deleat Dominus Crubthirfintam ex hac insula.” Dixitque ei angelus: “Sic erit.”

[7] [ut cogatur ipsam Hiberniam petere,] Inde profectus est ad australem partem regionis Mide, ibique XL diebus cum totidem noctibus commoratus est. Construxit etiam inibi ecclesiam, que huc usque ecclesia magna Macop nuncupatur. Verum enimvero sepedictus Crubthirfinta percipiens quod vir Dei eo maneret, venit ad eum dicens: “Vade alias; adhuc enim ista terra mei iuris est.” Tunc beatus Kebius ternis ieiuniis continuans diebus, obnixius Omnipotentem flagitans quatinus eidem ostenderet quid agendum foret. Angelus autem Domini affatus est illum, prosequens: “Perge ad orientem.” Fecitque iussa, progrediens in campum qui vocatur Bregh, ac sedit illic septenis diebus.

[8] [in ea domicilia mutare] Audiens autem eiusdem sancti prescriptus adversarius almum Kebium ibi manere, venit ad eum, dicens: “Ad alium locum progredere.” Tunc beatus vir taliter ora resolvit: “Exoro Deum omnipotentem quo mihi quid agam manifestet.” Cui angelus Domini: “Transi hinc ad dextralem provinciam.” Fecitque ita, profectusque est ad regionen Vobiun, atque eo loci bis senis commoratus est diebus. Necdum Crubthirfinta destitit eum persequi; ceterum illum prosecutus ait: “Recede hinc et transfreta.” Tunc agius vir nimis iratus, ait illi: “Omnes ecclesie tue in tantum sint deserte ut nunquam tres inveniantur in Hibernie insula.”

[9] [ac tandem] Tunc sanctus Kebius direxit discipulos suos ad silvam, ut materiam fabricandi lembum inciderent. [ad insulam Moniam traicere.] Qua precisa, statim lembum construxerunt. Prememoratus autem Crubthirfinta properius adveniens ait illis: “Intrate in lembo sine corio salumque traicite, si vere Dei servi consistitis.” Quem sanctus Kebius prophetico responso affatus, inquiens: “Mirabilis Deus in sanctis suis, Deus Israel ipse dabit virtutem et fortitudinem plebi [cod. plebis.] sue, benedictus Deus. [Ps. 67, 36.]” Ast agius Kebius auditoribus suis inquid: “Ponite lembum in ponto.” At illi confestim imposuerunt. Almus igitur vir cum discipulis suis lembum corio carentem ingressus est. Ilico namque tempestas valida surrexit, discipulos suos oppido perturbando perterruit. Dominus vero, sanctum prelibatum se enixius orantem exaudiens, enormem scopulum in duas partes diduxit; miroque modo lembus sursum divino nutu prosiliens inter duos scopulos adhesit, demumque Monie insule applicuerunt. Agius itaque Kebius rupem quandam baculo percussit, et actutum latex emanavit.

[10] [Ubi, miraculo ab eius discipulo patrato] Inde venit ad locum qui dicitur Cunab, eoque aliquandiu commoratus est. Quodam vero die precepit Caffo cuidam discipulo suo ut ignem afferret. At ille preceptori suo parens ad domum cuiuslibet fabri, nomine Magurnus, progreditur. A quo unde venisset interrogatus, respondit: “A magistro meo Kebio.” At ille quid vellet sciscitans: “Ignem”, inquid, “habere vellem.” Cui Magurnus: “Focum tibi non dabo, nisi in sinu tuo gestaberis.” Responditque Caffo: “Depone ignem in sinu meo.” At ille deposuit. Ilico vero reversus est Caffo ad Kebium didascalum suum, depromitque ei focum in sinu eius repositum, nec saltim est conbustum fimbria de toccula eius, quo quippe genere vestimenti in Hibernia potitur.

[11] [et controversia cum rege Mailgun composita,] Namque tunc temporis Mailgun rex omnis Guenodotie provincias, que anglice Snaudune nuncupatur, moderabatur. Quodam die contigit quod ad montana sive promunctoria venandi gratia graderetur, capreamque conspiciens, umbrem seu molosum suum instigavit, ut eam comprehenderet. At illa vite consulens, mox causa refugii ad casulam beati Kebii confugit. Quapropter confestim rex Mailguntius, insequens capram, habitaculum agii Kebii petiit illamque verbis comminacibus ab eo exegit, dicens: “Dimitte capream.” At ille respondit: “Nequaquam dimittam, nisi dederis ei vite refugium.” E contra rex: “Si minus dimiseris, expellam te de loco isto.” Et prosequitur vir Dei: “Non est in tua potestate me repellere de terra ista; ceterum divine potentie est facere de me quicquid sibi sederit. Veruntamen ea conditione tibimet istam capream dimittam, ut Deo omnipotenti michique tribuas totam terram quam ipsa cane vestro post eam instigato girabit.” Ad hoc rex: “Libenter”, inquid, “exhibebo.” Dimisit itaque beatus Kebius capream; que [cod. quam.] continuo per totum promunctorium, eam prelibato cane prosequente, fugiens, demum ad prenotati viri dei tugurium girato haut minimo soli denuo redit intersticio. Denique rursus altercationis conflictus inter regem Mailgun et almum Kebium ortus est; ceterum nullatenus famulo Dei resistere valuit. Iccirco basileus castellum suum Deo omnipotenti fidelique suo clienti Kebio in perpetuam elemosinam pro salute anime sue contulit.

[12] [vita fungitur.] Quo iam silicer' finem [Ita cod.; locus corruptus.] mortalis et transitorie vite mansit, ibidemque dierum suorum feliciter cursum consummato, VI idus novembris obdormivit in Domino, per quem mortem perdidit et vitam sempiternam invenit. Ubi iugiter in celesti regno cum deo deorum et rege cunctorum regum tripudiat et exultat [cod. exultet.] perfruens eterna gloria, quam preparavit a constitucione mundi Deus sibi et diligentibus se; ubi est dies sine nocte, tranquillitas sine metu, gaudium sine mesticia, vita sine morte, iuventus sine senectute, pax sine dissensione, lux sine tenebris, sanitas sine dolore, regnum sine commutatione, ubi Deus erit omnia in omnibus, victus, vestis et cetera que velle potest mens pia. [Matth. 25, 34.] Qui vivit et regnat per omnia secula seculorum. Amen.

DE S. TREMORO SEU TREMORIO MARTYRE IN BRITANNIA ARMORICA

SAEC. VI

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Tremorus martyr in Britannia Armorica (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [Tota legenda S. Tremori] Venerationem antiquam, certe saeculo XVI antiquiorem, demonstrant legendarium Trecorense saeculo XV conscriptum, quod servatur in bibliotheca nationali Parisiensi inter codices latinos signatum numero 1148, et breviarium seu sanctorale Corisopitense, cuius, si fides habenda est Fr. Plaine, unicum exemplar notum est, in bibliotheca Bollandiana Bruxellis asservatum [Plaine, Vie inédite de S. Corentin (Quimper, 1886), p. 6, not. 1.] . In iisdem legendario et sanctorali exhibetur Legenda S. Tremori, quae ad litteram fere excerpta est ex Vita S. Gildae saepius edita, novissime vero a cl. v. Theodoro Mommsen [MG., Auct. ant. t. XIII, p. 91 – 106.] . Quam qui nuper sedulo examinavit v. cl. Ferdinandus Lot [Mélanges d'histoire bretonne. VII. La Vie de saint Gildas, in Annales de Bretagne, t. XXIII (1908), p. 274 – 92.] , probabiliter censuit conscriptam esse a Vitali abbate Ruiensi (1038-post 1067), [ex ea parte Vitae S. Gildae excerpta est] non ante annum 1045, atque, ut videtur, inter annos 1060- circ. 1067; in ultima parte componenda (c. 32 – 45), quae est de rebus recentioris aevi atque ipsius etiam saeculi XI, ea maxime rettulisse Vitalem quae vel ipse vidisset, vel a testibus aequalibus audisset; in narranda autem Gildae historia monumenta antiquiora eaque scripta praesto illi fuisse de iis quae Gildas in Anglia egisset (c. 1 – 15), nullum vero huiusmodi documentum adhibitum esse in parte media (c. 16 – 31), qua referuntur res a Gilda in Britannia Armorica gestae, sed ea a Vitali relata esse quae fama vulgari in his locis traderentur; quam famam post tot saecula prorsus incertam et nulla fide dignam esse liquet. [quae fidem non meretur,] Fabulis utique popularibus maxime accensenda sunt ea quae narrantur c. 20 – 25 [De his cf. ibid., p. 293 – 96.] , etsi Vitalis nomina quaedam virorum ex Gregorio Turonensi et ex chronico Fredegarii, qui dicitur, accepta narrationi immiscuerit, quibus illi species aliqua verae historiae accedere videretur.

[2] [addita clausula magis etiam fabulosa.] Eandem Vitae partem, seu c. 20 – 25, totam exscripsit is qui legendam illam concinnavit quam exhibent legendarium Trecorense et breviarium Corisopitense, nisi quod clausulam prorsus aliam adiecit. Etenim scriptor Vitae Gildae, postquam breviter rettulerat matrem Tremori in monasterio quodam virginum reliquam vitam post editum filium transegisse, haec pauca de ipso Tremoro subiunxit: Filius vero eius et ipse clarus virtutibus et miraculis beatam, quam duxerat, vitam beato fine complevit; quae sane indicant vitam monachicam, eamque non ita brevem, vel potius ostendunt iam nullam superfuisse memoriam Tremori praeter venerationem, qua ut sanctus colebatur. At legendae Trecorensis seu Corisopitensis auctor eum admodum iuvenem, dum litteris addiscendis daret operam, a nefando patre suo occisum et inde martyrii decore insignitum ait. Dignus sane totius illius popularis, ut videtur, commenti exitus, cui nullum aliud documentum praeter hanc narrationem astipulatur.

[3] [A quo tempore,] Unum restat afferendum testimonium, unde cultus S. Tremori ineunte saeculo X iam celeber fuisse comprobatur. Inter sanctorum lipsana nempe, quae occasione incursionum Normannorum saeculo X ex Britannia una cum corpore S. Maglorii Parisios translata sunt, memoratur pars pretiosorum corporum Melorii et Tremorii et Wigantonis abbatis [Ap. Mabillon, Annales O. S. B., t. III, p. 720; A. de la Borderie, Miracles de S. Magloire, in Mémoires de la Société historique et archeologique des Cotes-du-Nord, 2e ser., t. IV (1891), p. 329.] .

[4] [quibus in locis,] Haec ab Arthuro de la Borderie [Études historiques bretonnes, 1re série (Paris, 1884), p. 325.] indicantur monumenta cultus S. Triphinae et S. Tremorii. Nimirum in ecclesia vici Laniscat (dép. Côtes-du-Nord), dedicata S. Gildae, depicta visitur historia S. Triphinae. Ipsius Triphinae nomine insignita sunt ecclesia et vicus quidam (Sainte-Tréphine, dép. Côtes-du-Nord), ubi requiescere dicuntur corpora sanctae et filii eius S. Tremori. Denique in oppido Carhaix (dép. Finistère) S. Tremorus patronus fuisse fertur antiquae ecclesiae collegiatae.

[5] [quo die sanctus colatur.] S. Tremori memoria ad d. 8 novembris recolitur non solum in legendario Trecorensi et in breviario Corisopitensi, de quibus num. 1, sed etiam in kalendario monasterii Sancti Maglorii Parisiensis saec. XV [F. Duine, Bréviaires et missels des églises et abbayes bretonnes de France (Rennes, 1905), p. 217.] et in aliquot martyrologiis recentioribus, v. gr. Parisiensi anni 1727 et Ebroicensi anni 1752.

LEGENDA SANCTI TREMORI

Tremorus martyr in Britannia Armorica (S.)

BHL Number: 8312

Ex codice Parisiensi Bibl. Nat. lat. 1148 (= 1) et breviario Corisopitensi edito (= 2). Cf. Comm. praev., num. 1.

De sancto Tremorio martyre. VIII novembris.

[Vita Gildae, c. 20.] Lect. I. — Erat autem in diebus illis quidam tyrannus nomine Cognomerus [Chonomorem comitem Britanniae saec. VI nominat Gregorius Turonensis, Hist. Franc., l. IV, c. 4. Eiusdem nominis virum vel viros invenit Vitalis abbas Ruiensis tum in Vita S. Samsonis in qua sermo est de Canmoro tyranno (Act. SS., Iul. t. VI, p. 586, l. I, c. 59), tum maxime in Vita antiqua S. Pauli Leonensis (BHL. 6585), quam Vitalis non solum legit, sed ipse contractam edidit (BHL. 6586), et in qua (c. 8) laudatur rex Marcus quem alio nomine Quonomorium vocant (ed. Cuissard, in Revue celtique, t. V, p. 431; cf. ed. Plaine, Anal. Boll., t. VI, p. 226, ubi perperam scriptum est: Quonomonus).] in superioribus partibus regionis Britanniae, [Ut cognomero tyranno, uxores gravidas iugulare solito,] perversa crudelitate diabolica fraude seductus. Qui consueverat ut, quotiescumque cognovisset suam uxorem concepisse in utero, statim eam iugulabat. Acceperat enim responsum a diabolo quod filium erat habiturus qui eidem Cognomero praevaleret. Et cum iam multas interemisset mulieres nobili prosapia exortas, coeperunt parentes earum multum super hoc constristari et longius se ab eo submovere. Nullus itaque alicuius discretionis homo nec colloquendo neque ullius negotii causa in aliqua re ei adhaerebat neque mandata ei dirigebat, ut non particeps fieret malitiae ipsius. Videns itaque se despici ab omnibus, sancto Gildae mandat ut verborum ipsius petitionem perciperet. Verum sanctus vir Gildas calliditatem malitiae eius perspiciens, nullo modo assensum ei praebuit, sed longe promotus ab eo est, ne quomodolibet per interlocutionem eius nobiles et principes regionis illius penitus deciperentur.

[Trifinam filiam diu negatam despondeat Nerocus comes Venetensis,] Lect. II. — Et ipse praefatus tyrannus non valens pertingere ad hoc quod petebat, misit ad Nerocum nobilem comitem Venetensem [Warocus comes Britanniae, de quo saepe Gregorius Turonensis (Hist. Franc., l. IV, c. 16; l. v, c. 26; l. IX, c. 18; l. x, c. 9. In glor. mart., c. 60) atque etiam Chronica quae dicuntur Fredegarii, l. III, c. 77, 80 (ex Gregorio).] , mandans ei ut daret ipsi in coniugem filiam suam nomine Trifinam. Quod cum Nerocus comes audisset, statim ad nuncios eius retulit : “Quomodo possem dare mucroni domini vestri nefando interficiendam? Nunquid non audivi stragem quam fecit de mulieribus quae fuerunt ei in matrimonio copulatae? Nequaquam id faciam. Filia enim mea mortem non incurret, dum ab ea potero ipsam repellere.” [Vita Gildae, c. 21] ” Regressi itaque nuncii ad praedictum maleficum retulerunt ei quae Nerocus dixerat. Ille autem non desistens ambire quod inceperat, iterum atque iterum ad Nerocum mittit dicens: “Quoscunque volueris obsides vel fideiussores tibi dabo; tantum fac quod posco.” Cui Nerocus respondit: “Vana est petitio tua et frustra cogitando laboras. Nisi enim beatum virum Gildam mihi fideiussorem dederis, nunquam quod quaeris impetrabis, quia nisi per manum ipsius nulli eam tradam.” At ille mox nuncios ad beatum Gildam destinavit, postulans ab eo ut quantocius veniret et puellam de manu patris sui fide sua media reciperet et sibi in coniugem legitimo traderet matrimonio.

[fideiubet] Lect. III. — Sanctus itaque vir eorum verba renuens, [S. Gildas;] respondit dicens: “Nostis quia dominus vester callidissimus est et tyrannica feritate perversus. Si consensero ei et me fideiussorem posuerit, et postea puellam occiderit, gravi lapsus sum peccato apud Deum et parentes eius, dum, me procurante, seducti essent et paterentur orbationem carissimae prolis. Sed tamen vobiscum proficiscar et utrorumque voluntates discutiam, parentum scilicet et eius qui vos ad me misit.” Tunc veniens simul cum eis, reperit ipsos principes ob huius cemodi causam in unum convenisse. Et dum de hac re loquerentur ad invicem inter se, pater puellae dixit beato Gildae: “Si manu tua susceperis filiam meam, tibi credam et eam tibi tradam. Quod si illam suscipere nolueris, hic eam nunquam habebit.” Cumque recepisset beatus Gildas iuramentum a Cognomero quod nihil inferret ei mali, dixit Neroco: “Mihi eam trade, et ego protectus Dei virtute, eam sanam tibi restituam.” Praefatus itaque tyrannus de manu sancti Gildae recepit in coniugio sibi copulandum.

[quam] Lect. IIII. — Beatus itaque Gildas revertitur ad suum monasterium, pollens claris virtutibus. Peractis igitur nuptiis, [Vita Gildae, c. 22.] coepit tyrannus sponsam suam fovere et amicabiliter pertractare. Sed ut cognovit eam concepisse in utero, cogitavit eam occidere more solito. Pertimescens vero iusiurandum quod fecerat beato Gildae, dixit apud se: “Non possum fallere sanctum virum.” Timebat enim iram Dei incurrere, si mulierem, quam de manu viri Dei acceperat, nefando interimere ense conaretur. At diabolus e contra occasionem sibi ministrat, asserens non oportere eum tantum sanctitatem viri sancti Gildae timere ut quod facere decreverat velut timidus et nullius audaciae homo propter quendam monachum ad effectum ducere dimitteret. Interea 〈mulier〉 pluribus indiciis percipiens animum ipsius furibundum adversum se, eo quod gravida esset, timore perterrita in fugam latenter conversa est. [a Cognomero occisam] Quod ut cognovit vir eius maleficus, maiore iam ira succensus, insecutus est eam, et iuxta viam sub frondibus eam reperiens occultatam, ipsam proprio mucrone iugulavit, corpusque eius truncum et caput iuxta positum ibidem abiens dereliquit.

[Vita Gildae, c. 23.] Lect. V. — Pater igitur illius audiens quod accidisset filiae suae, magno dolore concussus, cum magna festinatione mox misit ad beatum Gildam, dicens: “Redde mihi filiam meam, quia propter tuam intercessionem tradidi eam. Cognosce enim quia in coniugio de manu tua eam accepit, et proprio gladio eam iugulavit. [dolens,]” Super hoc igitur sanctus vir valde commotus, quantocius venit ad quandam munitiunculam, ubi praefatus tyrannus habitabat, volens ab eo audire utrum ipse coniugem suam, sicut rumor ferebat, interemisset. Verum tyrannus, ut sensit beatum Gildam appropinquare, praecepit ostiario domus ne ullo modo sanctum virum ad se permitteret ingredi. Sciebat enim se in Deum et in sanctum Gildam deliquisse per hoc quod uxorem suam occiderat. Sed quamvis hoc non ignoraret, orare tamen sanctum Dei dedignabatur ut suis precibus obtineret apud Deum, quatinus daret ei cor contritum et humiliatum ad agendam paenitentiam de malo quod egerat.

[domo tyranni] Lect. VI. — Cum igitur sanctus Gildas diu pulsasset ad ianuam tyranni et nullus ei aperiret, sed potius ab his qui intus erant derideretur, oravit ad Dominum ut, si in melius eius vita non esset mutanda, ut dignaretur malitiae ipsius finem imponere. Completa igitur oratione, circuiens totam munitionem in qua pessimus tyrannus habitabat, accepit pusillum terrae et proiecit super illam habitationem; [deiecta,] quae statim, Deo volente, corruit tota. Sed nondum tyrannus fuit exstinctus, licet graviter laederetur. Deinde abiit vir sanctus Gildas ad locum ubi exanime iacebat cadaver mulieris interfectae, [Vita Gildae c. 24.] prolem in utero habentis.

[a morte excitat,] Lect. VII. — Et illico beatus Gildas, profusis lacrimis, flectens in terra genua sua, oravit ad Deum, dicens: “Domine Deus, qui hominem de limo terrae formasti, te invoco, ut me exaudias [Multo longior est oratio in Vita S. Gildae; quam, sicut et alia in hac lectione, contraxit legendae scriptor.] .” Et facta oratione, cepit caput et adiunxit corpori trunco, dicens: “Trifina, dico tibi, surge et sta super pedes tuos.” At illa continuo surrexit sana et illaesa ab omni corruptione, quasi de somno excitata fuisset.

[parenti reddit,] Lect. VIII. — Tunc beatus Gildas duxit eam ad patrem suum et, accepta manu eius dextra, tradidit eam ei, dicens: “Ecce depositum quod mihi dedisti. Custodi eam ut filiam, et prolem, quam gestat in utero, diligenter fac enutrire, cum nata fuerit, donec ad intelligibilem aetatem perveniat.” At illa sub iureiurando aiebat: “Quia numquam te deseram, pater.” Cui beatus Gildas respondit: [postea in monasterio virginum victuram.] “Non licet mulierem sequi monachum quolibet modo. Sed mane interim in domo patris tui, donec parias, et cum pepereris, inducemus te in monasterium virginum, ut cum ceteris virginibus vitam castimoniae ducere possis.” Tunc placuit ei sermo viri Dei, et remansit in domo patris sui paucis diebus.

[Vita Gildae c. 25.] Lect. IX. — Non multo post peracto tempore, cum beata Trifina filium suum peperisset, nuntiatum est ad beatum Gildam; qui iussit puerum baptizare nomenque suum ei imponere fecit et nutrire, donec lacte nutricis suae carere potuit. [Trifinae filius Tremorius,] Et tunc fideli doctori tradidit eum liberalibus litterarum studiis instruendum; matremque eius in monasterio virginum una cum ceteris ancillis Dei permanere fecit. Quae postea in castitate Deo serviens in ieiuniis et orationibus vitam Deo ducens, tandem a Domino vocat [vocato 2.] beato fine in pace quievit. Filius quoque eius, qui primo fuit nominatus Gildas, a Britonibus nuncupatus fuit Tremorus. [puer egregius,] Qui adhuc existens in puerilibus annis semper fuit bonae indolis, humilis, pudicus, castus et omni morum honestate praeclarus. In studiis quoque liberalium artium replevit eum Spiritus sancti gratia ultra modum naturae. Summos doctores in brevi edoctus tempore mirabiliter excedebat. Et vitam, quam virtutibus et innumeris miraculis duxerat, beato fine complevit. [a scelesto patre trucidatur.] Nam quadam die dominica, cum deambularet spatiando post missam cum sociis suis more scholarium apud Corisopitum, praefatus tyrannus pater eius nefandissimus Cognomerus caput eius gladio amputavit. At ille Tremorius elevans caput suum de terra super quendam lapidem, ubi nunc sua ecclesia est constructa, propriis manibus praesentavit. Et ita felici martyrio sexto idus novembris migravit ad Dominum Iesum Christum, cui est honor et gloria in saeculum saeculorum. Amen.

DE SANCTO DEUSDEDIT PONTIFICE ROMANO

ANNO 618

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Deusdedit papa (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [Pauca de S. Deusdedit monumenta supersunt] Queritur Baronius [Annal. ad an. 617, n. I.] “tanti pontificis facta scriptorum inopia adeo obscura esse relicta, quae quidem oportuit insignia fuisse, cum ipsum antiquitus Ecclesia Dei coluerit sanctum eoque titulo receperit inter sanctos atque annua commemoratione assidue sit venerata.” At nullum ecclesiastici cultus antiquitus illi pontifici exhibiti indicium vel ipse Baronius affert, vel usquam reperire est. Certe, ut ait Antonius Pagius [Crit. in Annales, an. 617, n. II.] , “sancti Deodati nomen in martyrologio romano Galesinii et in antiquioribus non legitur; sed Baronius ob praeclaras eius virtutes illud martyrologio Romano a se auctoritate apostolica emendato ad diem VIII novembris inscripsit.”

[2] [in Libro pontificali et in epitaphio.] Duplex documentum summae auctoritatis de vita Deusdedit habemus: alterum nempe compendium vitae illius in Libro pontificali [Recens accuratissime edito a cl. v. Ludovico Duchesne (Le Liber pontificalis, texte, introduction et commentaire. Paris, 1886), et iterum a Th. Mommsen (MG., Gesta Rom. Pont. t. I).] , alterum epitaphium in eius memoriam positum ab Honorio I R. P. secundo eius successore (an. 625 – 638) [Editum a. I. B. DE Rossi, Inscriptiones christianae Urbis Romae, t. II (1888), p. 127.] . Compendium autem vitae ab auctore coaevo eidem Honorio pontifici conscriptum esse colligit cl. v. L. Duchesne tum ex eo quod formulae quaedam loquendi singulares reperiuntur in Vitis decem pontificum qui sederunt ab anno 536 ad annum 625 [Lib. pont., Introd., chap. VI, n. 27 (t. I, p. CCXXXII).] , tum quod seditionem Ravennatum, quae facta est paulo post initium saeculi VII [Cf. L-M. Hartmann, Untersuchungen zur Geschichte der Byzantinischen Verwaltung in Italien (1889), p. 13.] , ut vulgo notam ac proinde ut recentem memorat [Lib. pont., p. 319, annot. 2.] . Quae indicia sane rem valde probabiliter evincunt.

[3] [Scripta ei tributa sunt spuria.] Praeterea duas Deusdedit nomine inscriptas epistulas proferunt veteres canonum collectores [Jaffé-Loewenfeld, Reg. Pont. Rom., nn. 2003, 2004.] , itemque decretum de electione Romani Pontificis [Ibid., Suppl., n. 2004 a (t. II, p. 739).] . Sed illa pontifici falso ascripta esse iam dudum pronuntiarunt viri eruditi [Ibid., ll. cc. Cf. F. Pagi, Breviarium hist. RR. PP., t. I (1730), p. 297; Mansi, Conc., t. X. p. 536 – 38 (Migne, P. L., t. LXXXI, p. 361 – 62).] .

[4] Praecipua quaestio hic nobis tractanda versatur circa tempus quo sederit Deusdedit. [Videtur obiisse anno 618.] Novimus ex Beda [H. E., lib. II, c. 7 (ed. Plummer, t. I, p. 94).] Bonifatium V, qui post Deusdedit ecclesiae praefuit, sedisse anno incarnationis dominicae 619. Sed, ut recte notatum est apud Haddan et Stubbs [Councils relating to Great Britain and Ineland, t. III, p. 71.] , non satis liquet ex textu Bedae utrum anno 619 intellegendus sit Bonifatius V in sedem pontificalem evectus fuisse an eo anno eius epistula pervenerit ad Mellitum et Iustum Anglorum episcopos. Quod si primum verius iudicetur, cum Deusdedit sederit annos tres et dies viginti tres [Vid. infra compendium vitae ex Libro pontificali.] vel, secundum unum ex viginti quinque aut triginta universis codicibus qui Librum pontificalem repraesentant, (praeter annos tres) dies decem; secundum quattuor [Quartum, saeculo VIII exaratum, citatum videsis apud Duchesne, Lib. pont., t. I, p. 29.] , dies viginti [Quae lectio ceteris praeferenda videtur. Cf. infra annot. 17.] ; secundum tres, dies viginti quattuor; cumque secundum quosdam codices antiquiores, idem depositus sit die 8 novembris, iam satis secure ex his concludendum est pontificatus illius exordium illigandum esse medio mensi octobri anni 615 [Quod et inde confirmatur quod post obitum Deusdedit, ut in fine compendii Vitae eius legitur, cessavit episcopatus mens. I, dies XVI, ac proinde circa festivitatem Nativitatis dominicae pontifex constitutus est Bonifatius V, et ita annus 619, cuius primus dies, secundum stilum Bedae, in hanc festivitatem incidebat, primus annus eius pontificatus computandus est.] . Cui sententiae adhaeserunt praestantissimi recentiores critici [Jaffé-Loewenfeld, Reg. RR. PP., t. I, p. 222; Duchesne, op. c., t. I, p. CCLXII; Mommsen, t. c., p. LX. Qui omnes certum diem indicarunt 19 octobris; unde tempus pontificatus Deusdedit computasse annos tres dies viginti iudicandi sunt. Cf. Duchesne t. c., p. CCLVI, annot 4.] . Attamen, ex variis coniecturis circa errores vel menda a librariis, ut censent, admissa, terminos eiusdem pontificatus statuit Alphonsus Ciaconius [Vitae S. R. E. Cardinalium (1677), t. I, p. 431.] annos 613 et 616, Baronius [Annal. eccl. ad hos annos.] et Garnerius [Lib. diurn.] annos 614 et 617, Papebrochius [Conatus chronico-hist … in Act. SS., Propyl. Maii, p. *95.] annos 617 et 619.

[5] Deusdedit ex subdiacono creatum fuisse Romanum Pontificem asseruit Baronius, [Ante pontificatum presbyter fuit,] ex corrupto nempe quodam exemplari Libri pontificalis quod prae manibus habebat et in quo pro lectione ex patre Stephano subdiacono initio Vitae Deusdedit legebatur: filius Stephani, ex subdiacono. At nullum ex veteribus codicibus Libri pontificalis huiusmodi gravi mendo infectum esse manifestant accuratissimae operis editiones recentiores [Cf. supra, annot. 3.] , et efficacissime refutatur opinio illa ex epitaphio ab Honorio 1 R. P. in memoriam decessoris sui posito, in quo nimirum hic praedicatur [Versu 13.] quatuor denos complevisse presbiter annos antequam senex [Ibid., v. 14.] Ecclesiae regimen susciperet.

[6] Minus itaque improbabiliter Ciaconius [Loco citato supra, annot. 18.] , quem secutes est Papebrochius [Loco citato supra, annot. 21.] , [forsan SS. Iohannis et Pauli.] ait Deusdedit ante pontificatum fuisse presbyterum sanctorum Iohannis et Pauli. Haud scio tamen an aliud argumentum huius opinionis non habuerit praeterquam quod presbyter quidam illius nominis et tituli legitur subscripsisse decreto Gregorii M. in synodo Romana die 5 iulii anni 595 lato [Gregorii I papae epistolae, ed. Ewald et Hartmann inter MG., Epist. t. I, p. 367.] et rursus nominatur in diplomate eiusdem pontificis dato die 5 octobris anni 600 [Ibid., t. II, p. 275.] . Sed et alter Deusdedit dedit, presbyter tituli Sanctae Praxedis, synodo anni 595 subscripsit, et in epistulis Gregorii M. alii duo aut tres leguntur homonymi, Deusdedit nimirum diaconus et postea episcopus Mediolanensis [MG., Epist. t. II, pp. 266, 274, 361, 396.] , Deusdedit notarius [Ibid., p. 438.] et Deusdedit gener Felicis de Orticillo in Campania [Ibid., it. I, p. 163.] ; ut eo tempore non adeo insuetum hoc vocabulum fuisse iudicandum sit.

Cetera, quae ad gesta sancti pontificis spectant, in annotatis ad eius Vitam elucidare conabimur.

[7] Neque est cur de Deusdedit gloria postuma agamus. Etenim, ut in exordio huius Commentarii diximus, [Primus illum in sanctorum fastos] nullum prorsus ante Baronium cultus ecclesiastici illi exhibiti indicium reperitur. Asserit quidem Baronius eius memoriam miraculi cuiusdam fama illustrem fuisse. Etenim, luem illam elephantiasis memorans, qua Italia Deusdedit pontifice desolata est: “Tuncque accidit”, ait [Annal., an. 615, n. VIII.] , “ ut cum afflictatae Urbi prospiceret ipse sanctissimus pontifex Deusdedit praesensque visitaret aegrotos, miseratione commotus, unum ex illis, in quo Christum … contemplatus exosculatusque, divino miraculo ab eodem morbo reddiderit mundum. Testantur id veterrima ecclesiastica monumenta, ex quibus in eius natali die, cum fieri ipsius solet in Ecclesia commemoratio anniversaria, eiusmodi miraculum decantatur.”Sed veterrima illa monumenta distinctius a Baronio non indicantur et, [invexit Baronius.] ni fallor, reducuntur ad Martyrologium Romanum ab eodem editum, cui hoc Deusdedit pontificis elogium inseruit ad diem 8 novembris: Romae, sancti Deusdedit papae, qui tanti meriti fuit ut leprosum osculo a lepra sanaverit.

SUMMA VITAE S. DEUSDEDIT
Ex Libro pontificali. — Cf. Comm. praev., num. 2.

Deusdedit papa (S.)

EX LIBRO PONT.

Deusdedit, natione Romanus, ex patre Stephano subdiacono [Cf. Comm. praev., num. 5.] , sedit annos tres, dies XXIII [Cf. Comm. praev. num. 4.] . Hic clerum multum dilexit et clerum ad loca pristina revocavit [Hic clerum-revocavit. In haec verba notat cl. v. L. Duchesne: “Il faut voir ici le souvenir d'une réaction contre un système suivi antérieurement (revocavit), sans doute sous Boniface IV, qui, étant un fidèle disciple de saint Grégoire, aura montré aux moines plus de bienveillance que n'en comportait l'opinion du clergé” (Lib. pont., t. I, p. 319, annot. 1). Iam de Sabiniano (R. P. an. 604 – 606), de quo legitur in eius Vitae compendio: Hic ecclesiam de clero implevit, dixerat idem doctissimus vir: “Cependant on ne mentionne pas d'ordination. C'est sans doute que Sabinien rendit au clergé des postes que saint Grégoire avait confiés aux moines” (ibid., p. 315, annot. 6). Has coniecturas sane non ausim improbabiles dicere, sed neque satis certas.] . Eodem tempore veniens Eleutherius patricius et cubicularius Ravenna, et occidit omnes qui in nece Iohanni exarchi et iudicibus reipublicae fuerant mixti [Eodem tempore-mixti. Haec de seditione Ravennae mota, in qua Iohannes exarcha occisus est, dumtaxat ex hoc loco Libri pontificalis novimus. Cf. Hartmann, loco cit. supra, p. 832, annot. 6.] . Hic venit Roma, susceptus est a sanctissimo Deusdedit papa optime. Qui egressus de Roma venit Neapolim, qui tenebatur a Iohanne Compsino intarta [Intarta, pro antarta, idest rebelli. Vid. Ducange, s. v. Antartes.] . Qui [Secundum aliam codicum classem Contra quem. Cf. Mommsen, MG., t. c., p. 166.] pugnando Eleutherius patricius ingressus est Neapolim et interfecit tyrannum [Alias eumdem tyrannum, simul cum eo alios multos et sic. Ibid.] . Reversus est Ravenna, et data roga [Roga est “donativum honorarium quod proceribus et magistratibus atque etiam populo ab augustis, vel clero a summis pontificibus erogari solebat.” Ducange, s. v.] militibus facta est pax [Alias additur magna. Mommsen, l. c.] in Italia [Qui egressus - in tota Italia. Ex hoc loco et ex Vita Bonifatii V desumpsit Paulus diaconus ea quae leguntur Hist. Langob., lib. IV, c. 34 (MG., Scr. rer. langob., p. 128). De Eleutherio plura videsis apud continuatorem Havniensem Chronici Prosperi Aquitani (MG., Auct. ant. t. IX, p. 339, n. 21 – 23).] . Hic constituit secunda missa in clero [Hic - in clero. In haec verba notavit Victor Baldini (cit. ap. Migne, P. L., t. CXXVIII, p. 687): “Ex iis qui de rebus liturgicis tractatus instituerunt nullus est qui hunc locum Anastasii non vexet, ubi de missae iteratione in eadem ecclesia sermo incidat. Cardinalis Bona in aureo tractatu rerum liturgicarum, lib. I, c. 14, n. 14, postquam ex Leone Magno in epistola ad Dioscorum Alexandrinum iubente iterari sacrificium, cum fidelium multitudo tanta est ut omnes simul basilica suscipere non possit, probare conatus fuerat viguisse ab eo usque tempore consuetudinem Romae pluries eodem die sacrificium offerendi, sibi opponit praefatum textum inquiens: “De sancto pontifice Deusdedit auctor Pontificalis sic scribit: Hic constituit secundam missam in clero. Ad quae verba Petrus Urbevetanus in scholiis ait: Quia tum forsitan ad instar Graecorum non cantabatur in ecclesia nisi una missa, quod magis aedificabat secundum antiquos.” Et statim subdit: “At ex allato Leonis testimonio patet morem iterandi sacrificium multo ante in romanam ecclesiam inductum fuisse.” Bona tamen venia eminentissimi scriptoris, quando quis tueri velit interpretationem Urbevetani, videlicet ad tempora usque beati Deusdedit obtinuisse ritum celebrationis unius tantum missae in singulis ecclesiis, auctoritatem ex dicta epistola Leonis facile elevabit, explicando Leonem iussisse iterari sacrificium in casu tantum novae plebis basilicam implentis, in iis locis in quibus una tantum basilica exstaret, et ab eodem presbytero; constitutum autem fuisse tunc primum a beato Deusdedit ut in clero post sollemnem missam altera privata ab altero ex clero habe retur, sive nova plebs in basilica conveniret sive non, sive una esset sive plures basilicae. Tunc certe primum in Ecclesia latina inductus ritus esse videtur ut plures missae in eadem ecclesia celebrarentur pluraque altaria pro iis celebrandis constituerentur. Unum quippe altare in unaquaque basilica primis Ecclesiae saeculis fuisse extra controversiam est unamque dumtaxat missam super eodem celebratam fuisse; quod utrumque Ecclesia graeca retinet.” Hactenus Baldini. At cl. v. L. Duchesne (Lib. pont., t. I, p. 320, annot. 5): “Les commentateurs ne semblent s'être occupés de ce passage que pour montrer ou déclarer qu'ils n'y entendent rien. Je ne saurais, de mon côté, présenter qu'une conjecture: c'est qu'il s'agit peut-être ici d'un second office imposé aux clercs, un office du soir, appelé improprement missa. Du reste, ce terme de missa paraît avoir ce sens dans le canon 30 du concile d'Agde (506). Il me semble découvrir une allusion à ce règlement dans le cinquième distique de l'épitaphe ci-dessus” (cf. infra, Epitaph. ab Honorio positum, v. 10.)] . Eodem tempore factus est terrae motus maior mense augusto [Alias VIII id. aug., Mommsen, l. c.] , indictione VI. Post haec secuta est clades in populo, percussio scabearum [Hanc scabierum percussionem morbum fuisse opinati sunt qui vulgo vocatur elephantiasis.] , ut nullus poterat mortuum suum cognoscere [Eodem tempore - cognoscere. Haec etiam exscripsit Paulus diaconus Hist. Langob., lib. IV, c. 45 (MG., t. c., p. 135), sed ea perperam referens ad tempora Rotharis regis.] . Quo defuncto, sepultus est ad beatum Petrum apostolum [Alias additur VI id. nov. Mommsen, l. c.] . Hic demisit pro obsequias suas ad omnem clerum rogam unam integram [Hic demisit - integram. In hunc locum notat cl. v. L. Duchesne (t. c., p. 320, annot. 8): “ Voici la première fois que le L. P. parle des libéralités funéraires des papes. Elles seront souvent enregistrées dans les notices pontificales de ce siècle. Obsequiae a ici le sens du mot francais obsèques; la distribution était faite sans doute à la fin de l'enterrement sous forme de sportula. Quant au terme de roga, employé habituellement pour désigner la solde militaire, il a évidemment ici le sens de traitement fixe. Le clergé romain recevait, sur les revenus des patrimoines, une somme déterminée, suivant l'ordre et la fonction. Déjà dans la première moitié du VIe siècle il est question de solemnes erogationes touchées par les clercs (voir le Praeceptum Felicis IV, cité plus haut, p. 282). Nous ne sommes pas bien renseignés sur la facon dont cet usage se combinait avec l'ancienne règle de partager entre les clercs le quart des revenus de l'église.”] . Hic fecit ordinationes III, presbyteros XIIII, diaconos V, episcopos per diversa loca XXVIIII [De auctoritate huius generis indiciorum circa ordinationes factas a romanis pontificibus cf. cl. v. L. Duchesne, Lib. pont., t. I, introduction, p. CLIV, n. 85.] . Et cessavit episcopatus mens. I, dies XVI [His numeris praemittendum esse annum I iam monuit ant. Pagius (Crit. in Annales, ad an. 617, n. III) et confirmavit cl. v. L. Duchesne, haec scribens (t. c., p. CCLVI): “ La durée du pontificat de Boniface V, 5 ans et 10 mois, additionnée avec les deux vacances avant et après ce pape, donne juste six ans moins un jour et nous conduit au commencement de novembre 624. Or il est sûr, par les documents de la correspondance pontificale, que Boniface V siégeait encore en 625 et qu'Honorius lui succéda vers la fin de cette année. Il y a donc erreur d'un an, soit dans les chiffres de vacance entre Deusdedit et Boniface V, soit dans les chiffres de siège attribués à Boniface V. La première hypothèse est la seule admissible, en raison d'abord de la différence d'autorité des deux chiffres, ensuite parce que la vie de Boniface V place avant son ordination la révolte de l'exarque Éleuthère, et nous fournit ainsi l'explication d'une vacance plus longue que de coutume. Nous admettrons donc 1 an, 1 mois et 15 jours de vacance apres Deusdedit.”] . Depositus die VIII mens. novemb. [Depositus - novemb. Haec sententia deest in plerisque codicibus; legitur tamen in codicibus septem, quorum unus est saeculi octavi et duo sunt saeculi noni.] .

EPITAPHIUM S. DEUSDEDIT AB HONORIO I POSITUM
Ex editione I. B. de Rossi. — Vid. Comm. praev., num. 2.

Deusdedit papa (S.)

Cur titulata diu torpuerunt iura sepulchri
      et populi nullus perstrepuit gemitus?
Segnities non culpa fuit, quicumque requiris;
      nam dolor inclausus plus lacerare solet.
Pande, dolor, gemitum, meritisque quiesce beatis,
      ut libeat summi gesta referre patris.
Hic vir ab exortu Petri est nutritus ovili,
      sed meruit sancti pastor adesse gregis.
Pura fides hominis, votis fundata benignis,
      excuvians Christi cantibus hymnisonis.
Simplicitas sapiens, vivax sollertia, simplex,
      serpentina fuit simplicitate vigens.
Cumque quater denos compleret presbiter annos,
      sera senectutis mens tamen alma fuit.
Culmen apostolicum [De his verbis cf. F. Lanzoni, Culmen apostolicum, in (1908), p. 733 – 39. Rivista storico-critica delle scienze teologiche, t. IV] coluit tres ferme per annos,
      perfectum numerum terque quaterque gerens.
Hoc tibi pro meritis successor Honorius amplis
      marmore construxit munus epytaphii.

DE SANCTIS BARRFINNO, COLUMBO, ABDIA ET FINCHANNO HIBERNIS

[Commentarius]

Barrfinnus Hiberni (S.)
Columbus Hiberni (S.)
Barrfinnus Abdias Hiberni (S.)
Finchannus Hiberni (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [De Abdia et Finchanno nihil novimus;] Ad hunc diem quattuor commemorantur sancti in martyrologiis hibernicis, apud Aengussium quidem solus Barrfinnus, in martyrologiis autem Mariani Gormani et Dungallensi praeter eum Columbus, Abdias filius Uodachi et Finchannus. De utroque posteriore nihil repperimus extra martyrologia. De prioribus singulis pauca dicenda.

[2] [de Barrfinni] I. Barrfinnus iam annuntiatur ad hunc diem 8 novembris in antiquissimo Festilogio Aengussii [Ed. Whitley Stokes (1905), p. 232 – 33. Annuntiationem ita interpretatur cl. editor: In heaven (is) the shout of Claudinus: a fair train went without satires, at the festival that fills territories of Barrfind the great son of Aed.] , inde in martyrologio Mariani Gormani [Ed. W. Stokes (1895), p. 214 – 15. Addita est a scholiasta haec nota: Son of Aed, in Achad Caillten in Húi Drona, to the west of (the river) Barrow in Hui Rethe to the south of Lethglenn. Quae nota legitur et in Lebar Brecc adiecta ad textum Aengussii, additis praeterea his verbis: and he was a brother of Findbarr of Inis Temli. Vid. Stokes, in prima ipsius editione Aengussii (1881), p. CLXVIII; cf. alteram ed., p. 240 – 41.] et in Dungallensi [Iisdem verbis quibus apud scholiasten de quo annot. 2, his adiunctis: He is of the race of Eochhaidh Finn-Fuath-Airt, from whom Brighit (is descended).] . In documentis latinis vulgo vocatur Barrinus [Ita in kalendario Drummondensi ad h. d.: Et in Hibernia sancti confessoris Barrini.] , Barrindus, Barinthus.

[3] [genere pauca,] Genealogiam Barrfinni ex Sanctilogii genealogici cap. 14 tradit Colganus [Trias thaumaturga, p. 613, c. 3.] ascendentem usque ad Feidhlimidhum Rechtmar, i. e. Legislatorem, qui secundum Annales Quattuor Magistrorum fuit rex Hiberniae ab anno Christi 110 ad annum 119 [Annal. 4 Mag. ad hos annos.] . Unde colligitur haec avorum eius successio: Feidhlimidh Rechtmar — Eochaidh Finn-Fothart — Aengus Meann — Cormac — Cairpre-Niadh — Art Corb — Bricc — Eoghan — Brian — Aedh — Barrfinn. — Multis praeclaris inter Hibernos sanctis cognatus genere fuit Barrfinnus, ut ex antiquis tabulis genealogicis constat [Trias thaum., l. c. Cf. Todd, St. Patrick, p. 252 – 53; Shearman, Loca Patriciana, tab. 5 (p. 90).] .

[4] [de eius historia forsan] Non improbabile videtur, quod alii iam affirmarunt [Shearman, l. c.] , de sancto nostro agi in capite ultimo Vitae S. Comgalli [Act. SS., Maii t. II, p. 588; C. Plummer, Vitae sanctorum Hiberniae (Oxonii, 1910), t. II, p. 21.] , ubi haec narrantur: Transacto iam multo tempore post obitum sanctissimi patris Comgalli, supradictus sanctus Fyachra venit ad monasterium Beannchor; et elevatis de sepulcro honorifice sancti Comgalli reliquiis, elegit sanctus Fyachra brachium sancti Comgalli portavitque ad fines Laginensium, suam provinciam. Dum autem iter ageret in regione Laginensium, pervenit ad arcem cuiusdam ducis ibi, qui dicebatur Aedhus. Tunc filius ipsius ducis Aedha ductus est ad sanctum Fyachra, ut baptizaret eum. Aperiens iam Fyachra sanctus scetham suam, ad ducendum inde librum baptismi, brachium sancti Comgalli in aerem sursum velociter avolavit. Ibi viri sancti ieiunantes, et genua flectentes, et orantes longe, tandem venit ad eos de caelo brachium, et ingrediens terram inter illos nusquam apparuit inde. Per triduum itaque fodierunt terram et non invenerunt. Hoc videns dux Aedhus illam arcem cum suis agris obtulit reliquiis sancti Comgalli in aeternum; ibique iam sanctus Fyachra abbas clarum monasterium in honore nostri patroni Comgalli construxit et in nomine sanctae Trinitatis… Amen. Inde sequeretur Barrfinnum floruisse circa medium saeculum VII; Comgallus enim, cuius discipulus fuit Fiachra, obiit anno 600 [Annal. 4 Mag., ed. O'Donovan, I, 224 – 25.] .

[5] [aliquid;] Locus autem Achadh Cailten ex descriptione quae legitur apud annotatores martyrologiorum Aengussii et Gormani [Cf. supra, num. 2.] , situs erat in baronia Idrone occidentali, in comitatu Carlow.

[6] II. Columbus, secundum Marianum Gormanum, filius Aedi Curvi (addit scholiastes: de Cuil-Damain, i. e. de Cuil-Bruin), apud eundem iterum annuntiatur ad diem 11 decembris, ubi in textu solum eius nomen signatum est, scholiastes vero addidit: filius Aedi Curvis, de Cuil Bruin. In martyrologio autem Dungallensi videtur aliquatenus duplex distingui. Nam ad hunc diem 8 novembris memoratur Colum, filius Aedi, de Cuil-Damhain, ad diem vero 11 decembris: Colum, filius Aedhi Curvi, [vix quaedam de Columbo] de Cuil-Briuin. Eum hunc Columbum esse existimat Colgan [Trias thaum., p. 381, not. 107.] de quo narratur in Vita S. Columbae, auctore Adamnano [Lib. I, c. 50 (ed. Fowler, p. 63 – 64).] : Eodem in tempore Conallus episcopus Culerathin, collectis a populo campi Eilni paene innumerabilibus xeniis, beato viro hospitium praeparavit, post condictum supra memoratorum regum, turba prosequente multa, revertenti. Proinde sancto advenienti viro xenia populi multa, in platea monasterii strata, benedicenda assignantur. Quae cum benedicens aspiceret, xenium alicuius opulenti viri specialiter demonstrans, “Virum”, ait “cuius est hoc xenium, pro misericordiis pauperum et eius largitione Dei comitatur misericordia.” Itemque aliud discernit inter alia multa xenium, inquiens: “De hoc ego xenio viri sapientis et avari nullo modo gustare possum, nisi prius veram de peccato avaritiae paenitudinem egerit.” Quod verbum cito in turba divulgatum audiens, occurrit Columbus filius Aidi conscius, et coram sancto flexis genibus paenitentiam agit, et de cetero avaritiae abrenunciaturum se promittit, et largitatem cum morum emendatione consecuturum. Et iussus a sancto surgere, ex illa hora est sanatus de vitio tenacitatis. Erat enim vir sapiens, sicuti sancto in eius revelatum erat xenio. Floruisset itaque Columbus noster extremo saeculo VI.

De loco Cuil-Damhaim seu Cuil-Briuin nullam notitiam reperire valui, neque alia quae ad Columbi huius historiam spectant.

DE S. WILLEHADO PRIMO BREMENSI EPISCOPO ET INFERIORIS SAXONIAE APOSTOLO

ANNO 789.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Willehadus episcopus Bremensis (S.)

AUCTORE A. P.

[1] [Vitam et miracula] Ecclesiae Bremensis et Hammaburgensis origines et prima evangelicae praedicationis in superiore Germania initia ut honestarunt viri praeclari Willehadus, Anskarius, Rimbertus, ita posteris felici fortuna patefecerunt scriptores antiqui, graves atque locupletes, qui trium horum apostolorum Vitam litteris mandatam reliquerunt. Postquam autem in his Actis editae iam sunt Vitae S. Anskarii (BHL. 544) et S. Rimberti (BHL. 7258), reliquum est ut ad hunc diem 8 novembris, quo in martyrologio Romano comparet S. Willehadus, etiam illius Vita proferatur. Quae non solum ideo magni est habenda, quod hac vix non sola docemur quicquid de egregio illo inferioris Saxoniae primo apostolo memoriae est traditum, [S. Willehadi,] sed etiam quod de historia huius regionis quaedam refert, non multa quidem, at eo pluris facienda quo pauciora de rebus his temporibus ibi gestis ex Annalibus antiquis comperimus.

[2] [ante an. 745 in Northumbria nati,] Natus erat Willehadus in Britannia illa, ex qua ortum duxerant priores Fresonum Saxonumve apostoli, Willibrordus, Suitbertus, Ewaldi duo, Bonifatius, et quidem communem cum Willibrordo patriam habuit Northumbriam. Quo anno natus sit, definire non valemus. Etsi enim constat illum, cum iam sacerdotio initiatus esset ac proin annos haberet saltem triginta, in continentem terram non post annum 774 se contulisse, atque porro non post annum 744 natum esse, fieri tamen potuit tum ut iam anno 765 ex Anglia proficisceretur [Vid. quae mox dicturi sumus.] , tum ut eo tempore annum ageret plus quam tricesimum; neque ulla suppetit ratio cur certum tempus intra annos circiter 730 – 740 statuere possimus. Quam enim affert v. cl. A. Hauck [Kirchengeschichte Deutschlands, t. II2, p. 351.] , in litteris anno 789 ad abbatem quendam in Saxonia degentem datis ita de Willehado scribere Alcvinum, ut illum se natu maiorem esse innuat, hanc equidem non capio. Ita enim Alcvinus [MG., Epist. t. IV, p. 31.] : Et saluta millies dilectissimum mecum Vilhaed [Hoc est verum nomen anglosaxonicum sancti, qui recepto more Willehadus dici solet.] episcopum. Multum me paenitet quod recessi ab eo. Utinam videam eum et sit cursus vitae meae consummatus in peregrinatione. Haec porro, si bene video, amicitiam magis quam reverentiam sapiunt, atque si qua in verbis reverentia subest, ea debebatur et habebatur viro episcopali iam dignitate ornato. Non tamen diffiteor locum hunc explicatu esse difficilem neque constare quando vel ubi cum Willehado conversatus sit Alcvinus, quidve sibi velit hoc quod dicitur, non Willehadum ab Alcvino, sed Alcvinum a Willehado recessisse. Alii quidem opinati sunt Willehadum Alcvini discipulum fuisse [G. Dehio, Geschichte des Erzbistums Hamburg-Bremen, t. I (Berlin, 1877), p. 14; cf. MG., l. c., annot. 2.] ; alii ex eo quod amicitiae vinculo coniuncti erant, collegisse sibi visi sunt Willehadum haud secus atque Alcvinum Eboraci inter Egberti archiepiscopi discipulos esse numeratum [Hauck, l. c.] ; omnia incerta.

[3] [Fresonum ab anno circiter 765] Igitur sacerdos factus Willehadus, cum ardenter optaret ad Fresones et Saxones evangelii praedicandi causa proficisci, licentia a rege Anglorum Alachrat impetrata, consentientibus episcopis aliisque viris ecclesiasticis bene multis, peregrinationem suscepit. Id intra annos 765 et 774 factum est, quibus Alchredus rex Northumbris imperavit [Cf. B. Thorpe, The Anglo-Saxon Chronicle (London, 1861 = Rer. Brit. medii aevi script. XXIII), t. I, p. 91; t. II, p. 45.] ; cum autem antequam in Saxoniam a Carolo Magno evocaretur, quod anno 780 accidit, multo tempore in Fresia constitisse dicatur [Vita, c. 2.] , veri prorsus simile est illum potius sub initiis regni Alchredi quam ultimis temporibus eiusdem e Britannia discessisse [Cf. Hauck, l. c.] . Venit porro inde in septemtrionalem Fresiam, et quidem ad locum qui dicitur Dockynchirica [Iam Dokkum. Vocatur hic locus Dockinga in presbyteri Traiectensis (Radbodi episcopi?) Vita S. Bonifatii (BHL. 1401). Indicat vox Dockynchirica ibidem tunc constructam fuisse ecclesiam; quod aliunde etiam, v. g. ex presbytero illo Traiectensi, notum est.] , quod est in pago Hostraga, ubi et domnus Bonifacius episcopus iam olim martirio coronatus fuerat (Vita, c. 2). Passus erat S. Bonifatius anno 754, postquam, anno 718 Britannia relicta, Fresonibus, Saxonibus ceterisque Germaniae populis Christo acquirendis operam navaverat. Quae qui perpenderit et cum tempore, quo Willehadus Fresiam adiit, contulerit, statim corriget ea quae Baronius, cui nota non erat Vita S. Willehadi tunc nondum edita, in martyrologium Romanum intulit: Bremae sancti Willehadi, primi eius civitatis episcopi, qui una cum sancto Bonifacio, cuius discipulus fuit, in Frisia et Saxonia evangelium propagavit. Praedicavit quidem tum in Fresia, tum in Saxonia, non tamen cum Bonifatio, quem ne semel quidem vidit, sed aliquanto post eum tempore. Neque iis assentiendum videtur, qui censent Willehadum primo Traiectum se contulisse, quo convenire solebant tum Angli, tum alii, qui praedicando inter gentiles Fresones evangelio operam navaturi erant, atque inde ab iis qui toti rei praeessent, Dockingam in septemtrionalem Fresiam esse destinatum [Dehio, op. c., p. 14. Contra dicit Hauck, t. c., p. 350.] . Esto enim Traiecti constituta erat praecipua quaedam sedes praeconum fidei, in his tamen quae de Willehado memoriae tradita sunt, ne verbum quidem de Traiecto factum est; immo non a Traiectensibus sed ab episcopis et monachis Anglis dicitur Willehadus in Fresiam esse missus, iter autem sic enarratur: quantotius mare, quod erat adiacens, transmeavit, venitque in Fresiam ad locum qui dicitur Dockynchirica… (Vita, c, 2).

[4] [et Saxonum] Postquam autem primo in Fresia, in pago Hostraga, multo tempore commoratus opus evangelicum a decessoribus suis incohatum et feliciter promotum feliciore etiam exitu persecutus est, consilium iniit ut aliam partem Fresiae, eamque totam gentilem, dominico agro adderet. Abiit ergo orientem versus in pagum Humarcha; a cuius barbaris incolis cum non solum repulsam passus esset, sed et in summum vitae periculum venisset, inde casu ereptus nihilque perterritus, maiora etiam adoriri coepit. Partes ergo meridionales adiens, in ipsam Saxoniam, in pagum Thrianta (Drenthe) transiit ibique diutius immorans non sine fructu Christi doctrinam praedicavit. Infeliciter tamen factum est ut ex discipulis eius aliqui, dum idolorum fana confidentius quam prudentius diruunt, incolarum animos ita offenderent ut Willehadus fustibus caesus plagisque admodum affectus vix e manibus furentium evaderet. Cum autem pagani miraculo exterriti ipsum cum sociis illaesum abire passi essent, videtur in eodem pago permansisse, donec haud multo post Carolus Magnus, audita fama viri Dei, strenuum operarium ad se accersivit et in interiorem Saxoniam, ad pagum Wigmodiam misit, quo inibi auctoritate regali et ecclesias instrueret, et populis doctrinam sanctae praedicationis inpenderet.

[5] [ab anno 780] Quod cum anno 780 coepisset, tanto studio tantoque fructu maius illud ministerium implevit, ut in secundo anno, hoc est anno incarnationis Domini 781, tam Saxones quam et Fresones in circuitu commorantes omnes se pariter fieri promitterent christianos. Verum sequenti anno, h. e. 782, cum Widukindus Saxones ad seditionem concitasset, iterum eversa est messis quam coluerat Willehadus, socii illius necati, ipse fugam inire coactus. Ex qua postquam in Francorum regnum se receperat, haud multo post [Siquidem Roma redux per biennium Epternaci substitit Willehadus atque anno 785 in Saxoniam est regressus. Ex quo manifestum est veritati non consentire id quod tradit, quamquam non multum asseveranter (dicitur), Adamus Bremensis (lib. I, c. 12), Willehadum simul cum Liudgero Romam profectum esse. Non solum enim de Willehado tacet Altfridus ubi iter Liudgeri narrat (BHL. 4937, lib. I, c. 21), tacet de Liudgero Vita Willehadi (c. 7), sed ab Altfrido docemur (l. c.) Liudgerum non ante mensem augustum anni 784, post mortem Albini episcopi (21 aug. 784), in viam se dedisse.] in Italiam iter fecit; in quo itinere, ut erat anglus ille advena Carolo Magno principibusque Francorum ex animo addictus, Pippinum Italiae regem, tum paucos annos natum, invisere non neglexit, praecipue vero Romanum pontificem Hadrianum I convenit, a quo confortatus et consolatus in Franciam rediit et, dum furet Saxonum rebellio, in monasterio Epternacensi faustiora tempora exspectare statuit; in quo monasterio simul cum discipulis, qui propter metum persecutionis dispersi erant, nunc vero cum eo denuo congregati, duobus fere annis demoratus est.

[6] [apostoli] Anno 785 Carolum Magnum, qui Saxones rebelles domuerat atque tunc in castro Eresburch resederat, ultro adiit Willehadus ut, ipso iubente, coeptum opus, quod iam resumi posse videbatur, sine mora aggrederetur. In quo cum, ecclesiis restauratis, fidei praeconibus in singula quaeque loca missis, ipsa gente Saxonum iterum ad Christum conversa, mirum in modum profecisset vir egregius, censuit rex Carolus res postulare ut in Saxonia constitueretur episcopus. Itaque

[atque Bremensis episcopi,] anno 787, die 13 iulii [Annum, quem tradit chronicon Moissiacense (MG., Scr. t. I, p. 298), recte traditum esse comperimus his tribus collatis: 1° rem actam esse Wormatiae, dum ibi Carolus rex degeret (Vita, c. 8); atqui in medio anno 787 in hac civitate rex cum regina Fastrada convenit et ibi synodum congregavit (cf. Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 290 cd); 2° septem ante annis quam episcopus factus est, in his locis primum consedisse Willehadum et vocari solitum esse episcopum, etsi presbyter tantum esset (Vita, c. 8); vidimus autem anno 780 Willehadum illuc advenisse; 3° mansisse Willehadum in episcopatu annis duobus, mensibus tribus, diebus viginti sex (Vita, c. 11); cum autem vita functus sit die 8 novembris anni 789 (vid. infra), inde non solum annum, sed et diem ordinationis colligere possumus, quem 13 iulii fuisse praeterea perhibent tum ipsa Vita Willehadi (c. 8), tum chronicon Moissiacense (ubi pro in id. iul. legendum esse III id. iul. monuit Pertz, MG., Scr. t. II, p. 257, et iterum M. Tangl, Mittheilungen des Instituts für oesterreichische Geschichtsforschung, t. XVIII, p. 65, annot. 2), ac proinde fons utriusque communis, de quo mox plura. Mirum quidem est Willehadum non die dominica esse consecratum, cum anno 787 non dies III id. iul. (quod falso existimavit Pertz, l. c.), sed ipsa dies id. iul. in dominicam incideret. Verum graviora videntur esse testimonia illa bina Vitae S. Willehadi (c. 8 et 11), quam ut ab his recedere audeamus. Annum quidem 788 perhibet diploma Caroli Magni (Böhmer-Mühlbacher2, 295 [286]), quod ex archivo Bremensis ecclesiae exscripsit Adamus Bremensis (lib. I, c. 13; cf. c. 12). Verum istud haud genuinum esse omnes consentiunt; quin ille etiam qui non ita pridem ostendere conatus est has spurias litteras ex tribus genuinis diplomatibus esse compositas (Georg Hüffer, Korveier Studien, Münster, 1898, p. 133 – 54), praeterquam quod non videtur id evicisse (cf. Hauck, t. c., p. 389, not. 1), ipse censet anno 787 constitutam esse sedem Bremensem atque hoc anno diploma genuinum, quo usus esset falsarius in conficiendo illo quod superest, datum esse. Omitto alterum diploma, quod etiam anno 788 datum fingitur (Böhmer-Mühlbacher2, 296 [287]), quippe quod adeo stolide fabricatum sit, ut nemo sanae mentis illud defendere vel tentet.] Willehadum consecrari fecit episcopum, dioecesimque illi assignavit quae pagis sex ad ostia Visurgis fluminis constaret, saxonicis duobus (Wigmodia, Laras), quattuor fresonicis (Riustri, Asterga, Nordendi, Wanga). Willehadus igitur, qui ante vocatus erat episcopus et certe partes episcopi quadamtenus egerat, nunc vero reapse factus erat antistes, sedem episcopalem constituit in loco qui dicebatur Brema; ubi domum Dei aedificavit mirae pulchritudinis, quam dedicavit die 1 novembris anni 789 [Diem tradit Vita S. Willehadi, c. 9: kalendis novembris die dominico; ex quibus etiam annus certo colligitur.] . Qua veluti coronide operi suo imposita, cum strenuus praesul iter ingressus esset, ut populos sibi creditos in sua parrochia, hoc est dioecesi, visitaret et in fide corroboraret, in loco Pleccateshem ad Visurgim flumen in febrim incidit atque mox sexto idus novembres, qui dies erat dominicus [Ergo ipso anno 789, quem tradit etiam chronicon Moissiacense, l. c. Cum quo convenit id quod dicit Anskarius in libro miraculorum, c. 1, in festo Pentecostes anno 860 evolutos esse annos circiter septuaginta (reapse septuaginta annos et menses aliquot) a beati viri transitu.] , post solis ortum in Christi nomine requievit (Vita, c. 10). Cuius corpus postquam magna populi frequentia Bremam delatum est et in basilica nova, quam construxerat, sepultum, interiectis aliquot annis, cum Willericus Bremensis episcopus hanc basilicam, quam ligneam Willehadus fabricaverat, lapideam faceret, sancti reliquias e priore sede transtulit et in oratorio, quod prope basilicam ad meridiem exstruxerat, recondidit [Vita, c. 11; Miracula, c. 37; quae distinctius explicat Adam Bremensis, lib. I, c. 20.] ; ex quo tamen postea, die 8 novembris anno 860 vel etiam aliquot annis antea [Diem tradit Anskarius (Mirac., c. 37), annum vero neque ipse neque Adamus Bremensis (lib. I, c. 33) docet. Etsi enim diserte affirmat Anskarius miracula anno 860 post Pentecosten patrari coepta esse (Mirac., c. 1; quod viri aequalis testimonium solum audiendum est, neque fides adhibenda Adamo Bremensi, qui scribit l. c. ab anno Domini 861 miracula esse ostensa), quaeri tamen potest utrum miracula, quae singillatim narrat, translationem antecesserint, an eandem sint secuta. Hoc suadere videtur scriptor, cum saepe dicat locum in quo requiesceret S. Willehadi corpus, dum miracula fierent, fuisse basilicam Bremensem, ecclesiam Bremensem (Mirac. c. 1, 2, 3, 5, 12, 13, 23, 28, 35), cuius commemorat etiam atrium (c. 28). Videtur ergo S. Willehadi corpus ex oratorio, in quo illud Willericus episcopus posuerat (num idem “oratorium” c. 11 designetur, non ausim affirmare), in novam basilicam iam esse translatum; quod non tardius quam die 8 novembris 859 factum esse oportet.] , in ipsam basilicam a S. Anskario, qui eam novo opere reaedificaverat, est reportatum.

[7] [referunt duo libelli,] Quae omnia praecipue atque vix non unice libellis illis duobus comperimus, qui de vita et miraculis S. Willehadi sunt compositi (BHL. 8898, 8899). [alter de vita a clerico Bremensi,] Et prior quidem a quodam clerico Bremensi [Vita, prol.: Unde et nos beati patris nostri Willehadi … dignum duximus conscribere vitam.] certe post annum 838, quo obiit Willericus episcopus [Cf. Hauck, t. c., p. 405, annot. 4.] , forsan ante annum 860 conscriptus est, cum translationem quae temporibus bonae memoriae Willerici episcopi facta est commemoret, taceat vero illam quae ab Anskario anno circiter 860 est peracta; [alter de miraculis a S. Anskario conscriptus;] alter vero libellus miracula complectitur, quae omnia anno 860 videntur accidisse [Confer capita 1 et 37.] atque forsan hoc anno, certe non multo post [Anskarius enim anno 865 vita functus est.] a S. Anskario sunt scriptis mandata [Mirac., prol.: Anskarius, Bremensis ecclesiae praesul, universis … pacem … in Christo orat sempiternam … Quapropter nostra quoque humilitas ea… litteris indagare censuit. Cf. c. 37: Verum nos… haec et alia multa intermisimus… Corpus autem ipsius sanctum … nos cum maxima fidelium turma… in nova, quam tunc dedicavimus, collocavimus basilica. Pauci quidam in dubium vocarunt utrum haec ab Anskario an potius ab aliquo falsario essent scripta; verum ista dubia prorsus futtilia erant et nulla ratione nixa, ut confutatione digna non sint.] , cum alia ipse praesens vidisset, alia fama percelebri tradita audivisset [Mirac., c. 1: Quae cum per multorum ora volitarentur et tam in praesentia nostri quam etiam absentibus nobis, publice multi ibidem sanitatis adipiscerentur commoda…; c. 37: Haec et alia multa intermisimus, quae tamen plurimorum ore vulgata in populis habentur.] . Sed et libellum priorem, qui Vitam S. Willehadi complectitur, Anskarii quoque esse et Adam Bremensis affirmavit [Lib. I, c. 33: Ipse enim qui transtulit (id est Anskarius), et vitam et miracula eius singulis libris comprehendit; c. 14: Extat vitae actuumque eius insignis liber, quem successor eius quartus fideli stilo exaravit Anscarius.] , et plerique olim crediderunt. Rem tamen dubiam videri et ab Anskario solum librum miraculorum conscriptum esse monuit G. Dehio [Op. c., t. I, Anmerk. und krit. Ausführ., p. 51.] , atque tum Wattenbachio [In praefatione ad versionem germanicam Vitae Willehadi (Geschichtschreiber der deutschen Vorzeit, 2. Gesammtausgabe, XIV, 1888, p. 91).] tum ceteris recentioribus probavit. Sane non magni momenti hac in re est Adami Bremensis testimonium, cum facillime accidere potuerit ut duos libellos qui de eodem Willehado ante trecentos et amplius annos compositi erant quorumque alterum Anskarii nomen praeferebat, sive Adamus sive aliquis ante eum ab uno eodemque Anskario conscriptos esse coniceret. [a quo Vitam etiam compositam esse] Coniecturam autem non valde felicem fuisse inde colligimus, tum quod librum miraculorum a se conscriptum esse aperte et graviter profitetur Anskarius [Vid. p. 838, annot. 10.] , scriptor autem Vitae neutiquam nomen suum innuit, tum quod ne verbo quidem indicat auctor Miraculorum se antea Vitam conscripsisse. Atque haec satis esse videntur ut veri simile non sit Vitam ab Anskario esse narratam; quamquam multo minus moveor ceteris argumentis quae a Dehio vel a Wattenbachio prolata sunt [Multo etiam minus iis quae congessit A. Wetzel, Die Translatio Alexandri (Kiel, 1881), p. 39 – 41.] . Quod enim hic affirmat, prologum Vitae et prologum Miraculorum longe diverso stilo exaratos esse, id neque omnibus manifestum fuit [Aliter videbatur Rivetio, Hist. litt. de la France, t. V, p. 280.] , neque quicquam efficit, cum ad rem explicandam sufficiat ut alter libellus aliquanto tempore post primum sit compositus. Frustra etiam videtur esse Dehio ubi ostendere nititur non solum a duobus scriptoribus confectos esse duos libellos, sed insuper alterum ab alterutro cognitum non esse ac proinde Vitam Bremae non esse scriptam. Quae omnia ex hoc colligit quod queritur Vitae scriptor miracula S. Willehadi non esse litteris tradita [C. 11: cum inibi quam plura etiam per divinam dicatur operatus potentiam, non sunt ab aliquo recondita memoriae, quae multorum assertio veraci probat impleta miraculo.] ; quod duo miracula, quae in ultimo Vitae capite narrantur [Eodem cap. 11.] , in libro Miraculorum minime comparent; quod reticet Vitae scriptor cuncta miracula quae in altero libello leguntur. Atqui haec nullius sunt momenti. Fac enim, — quod saltem probabile est,[perperam quidam docuerunt.] — Vitam aliquot annis ante Miracula esse compositam, iam nodus, si quis est, prorsus expeditur. Non poterat enim scriptor Vitae miracula cognoscere quae postea, hoc est anno 860, contigerunt, multo minus ipsum librum miraculorum; Anscharium autem, dum solas res hoc anno gestas narrat, iterare vel commemorare debuisse duo illa alia miracula quae pridem in baculo et in calice S. Willehadi facta erant, quo iure statuemus? Nihil igitur obstat quominus non solum libellus miraculorum, sed et Vita Bremae sit conscripta.

[8] [Vita, ad quam componendam] Conscripta vero est quinquaginta aut amplius annis post obitum S. Willehadi, quo tamen tempore summa rerum quae gesserat primus episcopus Bremensis, in ipsius ecclesia satis fideliter servari poterat. Sed praeter haec ore hominum tradita, scriptis etiam monumentis adiutum esse Vitae scriptorem est cur credamus. Si enim e Vita dempserimus et pauca quaedam quae e communi fama accepta videntur et fabulam sapiunt (v. g., c. 7), et multo plura quae mere ad aedificationem scripta sunt et cuiuslibet sancti episcopi veluti formam seu typum exhibent, supersunt loci breves, perspicui et qui verae historiae speciem prorsus praebeant. Iam vero in aliquot ex his locis mirum in modum convenit Vita S. Willehadi cum chronico Moissiacensi; quod etsi longe a Brema atque a Saxonia conscriptum est, nihilo minus solum inter cetera monumenta saeculi IX de S. Willehado quaedam memoriae tradidit [MG., Scr. t. I, p. 298; t. II, p. 257.] . Ordinationem atque obitum sancti episcopi refert, et quidem ad ipsum annum quo reapse evenerunt, etsi nullus annus diserte in Vita est traditus; sed et in priore loco quaedam habet quae ad verbum cum Vita conveniunt [Minime sibi constitit Pertzius cum altero loco (MG., Scr. t. II, p. 257) Vitam in chronico, altero autem (ibid., p. 383) chronicon in Vita exscriptum esse censuit.] .

CHRON. MOISSIACENSE.

An an. 787. Et beatus Villeadus ordinatus est episcopus in (immo III.) id. iulii super Wimodia, et super Riusteri, et Asterga, et Lara, vel Nordedi et Wangia; et ibi docuit verbum Dei…

VITA WILLEHADI.

C. 8. … servum Dei Willehadum consecrari fecit episcopum tertio idus iulii, constituitque eum pastorem et rectorem super Wigmodia, et Laras, et Riustri, et Asterga, necnon Nordendi ac Wanga, ut inibi … doctrina … prodesse studeret.

Utrobique autem de Carolo Magno die 25 decembris anni 800 in imperatorem consecrato ea relata sunt, quae ut inter se et etiam cum Annalibus Laureshamensibus conveniunt, ita a ceterorum antiquorum documentorum narratione discrepant. Sed et utrobique verba similia eaque notatu digna de Roma dicta sunt (matrem imperii … caput imperii).

ANNALES LAURESH.

An. 801 … qui ipsam Romam tenebat, ubi semper Caesares sedere soliti erant, seu reliquas sedes quas ipse per Italiam seu Galliam necnon et Germaniam tenebat…

CHRON. MOISSIAC.

An. 801 … quia ipsam Romam matrem imperii tenebat, ubi semper Caesares et imperatores sedere soliti fuerant, seu reliquas sedes quas ipse in Italia et Gallia necnon et Germania tenebat…

VITA WILLEHADI

C. 5 … quoniam ipse et eandem quae caput imperii fuerat, et multas alias tunc in orbe videbatur tenere provincias…

Etsi autem desunt haec ipsa verba in Annalibus, ex quibus hoc loco Chronicon exscriptum est, alibi tamen prorsus similia de Widukindo tum in Annalibus, tum in Chronico, tum in Vita Willehadi legimus:

ANNALES LAURESH.

An. 785 … Widuchind tot malorum auctor ac perfidie incentor…

CHRON. MOISSIAC.

An. 785 … Widuchint tot malorum auctor ac perfidiae incentor…

VITA WILLEHADI

C. 8 … totius mali auctor incentorque perfidiae Widukindus…

[usus est scriptor recensione iam perdita Annalium Laureshamensium,] Quibus omnibus collatis, quoniam veri simile minime est chronicon in longinqua regione compositum Vitae scriptori notum fuisse, multo minus Vitam, quae ceteroqui post chronicon scripta videtur, ab auctore chronici esse lectam, sapienter coniecit B. Simpson [Die überarbeitete und bis zum Jahre 741 fortgesetzte Chronik des Beda, in Forschungen zur deutschen Geschichte, t. XIX (1879), p. 133 – 34; cf. etiam F. Kurze, in Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. XXI (1896), p. 27 – 28.] utrumque pro se quemque ex Annalibus Laureshamensibus hausisse, quos chronici Moissiacensis fontem praecipuum esse omnes norunt, non tamen ex his Annalibus quales nobis sunt traditi, verum ex recensione quadam ampliore iam deperdita. Nullo siquidem negotio intellegitur tum in Annalibus Laureshamensibus, quorum scriptor — etiamsi solam recensionem nobis servatam inspicimus — rebus Saxoniae animum intendebat atque de his bene erat edoctus, sermonem factum esse de S. Willehado, tum istos annales a scriptore Vitae Willehadi esse lectos.

[9] [neque vero commentariis Bremensibus de sancto episcopo,] Aliter totam rem explicaverat Dehio [Op. c., t. I, Anmerk. und krit. Ausführ., p. 52.] : ea quidem quae de Willehado perhibet chronicon Moissiacense ex recensione ampliore Annalium Laureshamensium hausta esse, non vero hunc fuisse fontem Vitae S. Willehadi. Opinabatur enim statim vel certe non multo post mortem Willehadi scripto mandatas esse sive Bremae sive in vicinia breves quasdam de sancto praesule annotationes; transiisse illas 1° in Annales Laureshamenses (ampliores) atque ex eis in chronicon Moissiacense; 2° in Librum donationum sive traditionum Bremensis ecclesiae, quem affert Adam Bremensis, non tamen ubi de Willehado, sed ubi de successore illius Willerico sermonem habet [Illas breves de Willerico annotationes Dehio simillimas existimabat iis quae de Willehado in Vita ipsius discernere sibi videbatur. In his autem quae de Willerico erant affirmabat idem vir doctus tempus designari solitum esse non ex annis Christi, sed ex annis imperatorum vel episcoporum. Ad quae reponendum est solo loco Vitae Willehadi in quo tempus distincte indicetur, id fieri designato anno incarnationis Domini; sed et in his quae Adam de Willerico tradit bis tantum computum fieri ex solis annis imperatorum vel episcopi (lib. I, c. 15 et 17), ter autem etiam ex annis Domini (ibid. c. 18 et 20). Unde manifestum est quam infirmum sit fundamentum quo praecipue in tota re explicanda nititur Dehio,] ; 3° in Vitam Willehadi. Verum praeterquam quod nullo firmo argumento haec coniectura nititur [Vid. annot. 3.] , ipsa veri non est similis; quam enim facile intellegitur in Annalibus regni narratam esse coronationem Caroli Magni in imperatorem, tam improbabile videtur illam in brevibus notis, quas dicunt de Willehado in Saxonia conscriptas esse, non dico commemoratam, sed et explicatam. Merito igitur, posthabita illa coniectura, censuit Simson ex Annalibus Laureshamensibus partem quandam Vitae S. Willehadi, exiguam quidem sed optimam, esse desumptam. [simplex est et fide digna;] Reliquae eaeque multo maiores partes, ut non tanti habendae sunt, nequaquam tamen sunt spernendae. Etsi enim paulo tardius composita est Vita atque coepta iam erant, inter ea quae de S. Willehado tum ferebantur, quaedam ad ornatum immisceri, nihilo minus laudandus est scriptor quod quae de sancto pridem mortuo ignorabat malis artibus non compensavit, sed narratione brevi, simplici et in rebus miris aut piis commentationibus parca, ea protulit quae generatim fidem concilient et de initiis christianae fidei in Saxonia antiquissimum simulet locuples testimonium perhibeant. Qui ab Anskario compositus est libellus de miraculis, [neque inutilis liber miraculorum.] etsi ieiuna narratione vix pauca refert quae ad rem historicam faciant, non tamen vel ipsis historicis inutilis est, cum nomina personarum et praesertim locorum bene multa exhibeat, et de moribus atque opinionibus horum temporum quadamtenus nos faciat certiores.

[10] [Utrumque libellum pluries editum] Utrumque libellum primus edidit [Iam dudum edita erat libelli prioris seu Vitae S. Willehadi versio quaedem germanica, contractior tamen illa et satis, si dici fas est, libera; quam ex Passionali anno 1497 Lubecae impresso (Passionael efte dat Leuent der Hyllighen) recudit Langebek, Scr. rer. Danic., t. I, p. 360 – 65. Vitae epitomen exhibuerant etiam cum alii, tum Surius ad d. 8 novembris (ed. an. 1618, t. XI, p. 207).] Philippus Caesar, Triapostolatus septentrionis, vita et gesta S. Willehadi, S. Ansgarii, S. Rimberti (Coloniae Agrippinae, 1642), p. 1 – 39, ex praevetusto, ut ait, et authentico Hamburgensis ecclesiae codice manuscripto; quo fideliter usus est [Gravius aequo carpsit Pertzius editorem, quod “Anskarii stilum” correxisset. Si enim mere orthographica non respicias, vix ille aliqua verba emendatius, ut sibi videbatur, scripsit, v. gr. quaedam pro quaelibet, aliquo pro alicubi, alia huiusmodi. Videantur amplae atque scrupulosae “Notae verbales generales” quas Caesar editioni suae praefixit (apud Fabricium, p. 649 – 52).] . Cuius editionem nihil mutatam exscripsit Io. Albertus Fabricius, Memoriarum Hamburgensium volumine II (Hamburgi, 1710), p. 652 – 92.

Neque multum mutavit, sive emendando, sive depravando [Editione Mabillonii magis magisque depravatum textum exhiberi censuit Pertzius. Sed neque hoc vere dictum est. Ceterum quaedam lectiones falsae, quas tamquam Mabillonianas affert Pertzius, Mabillonii non sunt, sed Pertzii.] , Io. Mabillonius, Acta SS. O. S. B., saec. III, 2, p. 404 – 18, cum Vitam edidit ex libro Philippi Caesaris et ex apographo ms. codicis Corbeiae Novae (Corvey) in Saxonia. In quo codice deerant et Vitae prologus et ultima duo capita Miraculorum. In ceteris vix a codice Hamburgensi discrepabat Corbeiensis, praeterquam in capitibus 34 – 36 libri miraculorum, quae partim aliis verbis enarrata exhibebat.

Duabus editionibus tum Mabillonii tum Fabricii in sua paranda usus est Langebek, Scr. rer. Danic. t. I, p. 343 – 60.

Bene de S. Willehado meritus est Pertzius, MG., Scr. t. II, p. 379 – 90, cum Vitam et Miracula ad codicem olim Abdinghofensem, iam Monasteriensem, expressit, collatum cum editionibus Fabricii et Mabillonii.

Quo neglecto, satis habuit Migne, P. L., t. CXVIII, p. 1013 – 32, Mabillonii textum recudere [Versionem germanicam Vitae et Miraculorum ediderunt C. Miesegaes, Leben des St. Willehad's und St. Ansgar's … aus dem Lateinischen übersetzt (Bremen, 1826), p. 1 – 48; aliam C. M. Laurent inter Die Geschichtschreiber der deutschen Vorzeit, quam iterum edidit W. Wattenbach, Die Geschichtschreiber … Zweite Gesammtausgabe, t. XIV (Leipzig, 1888), p. 93 – 123. Ex eadem maximam partem libri Miraculorum exscripsit I. C. Wulf, Sanct Villehad, p. 82 – 100.] .

[11] [ad codices superstites recognovimus.] Ipsi vero codices in primis adivimus [Negleximus epitomas breves easque nullius momenti quas praebent Sanctilogium Iohannis Gielemans, fol. 671v – 672v (cod. Vindobonensis, bibliothecae privatae Caesaris Austriaci 9397 a, tomo III, qui exaratus est anno 1479; cf. Anal. Boll., t. XIV,p. 41) et legendarium Korsendoncanum, tomo I, fol. 310v – 311v (cod. Bruxellensis, Bibl. Reg. 858 – 861, scriptum anno 1490; cf. I. Van den Gheyn, Catalogue, t. V. p. 95, n° 156).] :

1 = codicem olim abbatiae Abdinghofensis, qui nunc Monasterii Westfalorum in archivo regio provinciae servatur signatus I. B. 228. Membraneus est, foliorum 87 (0m,237 × 0,141), exaratus ante annum 1123, partim (fol. 1v – 81v) ab Euerhardo quodam, partim (fol. 82 – 87) a S. Vicilino. Legitur enim fol. 81v: Laudat ut absentem monet hec scriptura legentem. Euerhardum huius libelli scriptorem, ut me pro eo pia oratione apud Deum semper habeat laudatorem. Qui vivit et dominatur per inmortalia secula seculorum. Quibus continuo subiuncta sunt alia manu, eadem, ut videtur, qua folia 82 – 87 exarata sunt: Obsecro lectorem Vicilini peccatoris esse memorem (cf. MG., t. c., p. 378). Tempore autem Fritherici Bremensis episcopi († 1123) a S. Vicilino, qui tunc Bremensis canonicus erat, dono datum est volumen abbatiae Abdinghofensi; quod docemur annotatione quae saec. XII — quantum ex apicibus perspici potest, qui recentiore tempore atramento superinducto sunt renovati — fol. 1 descripta est et inde MG., t. c., p. 379 edita (cf. fol. 87v, manu saec. XV: Liber beatorum apostolorum Petri et Pauli monasterii Pad. in Abdinghoff). Fol. 1 ante annotationem de qua diximus descriptus est saec. XII (apices hic etiam sunt renovati) index festorum SS. Willehadi, Ansgarii et Rimberti editus in MG., t. c., p. 378 – 79. Folii 1 margo a muribus corrosus est; foliorum 13 – 16 pars inferior a nebulone excisa est, qui pergamena egebat; perierunt etiam singula folia post fol. 3 (superest exiguum fragmentum), 12 et 79. Insunt in codice, praeter alia, fol. 1v – 10 Vita B. Willehadi episcopi (BHL. 8898), omisso prologo; fol. 10v – 21v Virtutes et miracula eiusdem (= BHL. 8899); fol. 21v – 24v De S. Willehado antiphonae et responsoria (Inc. O gloriose Willehade in grege sanctorum velud lilium) neumatibus ornata, ceterum parvi momenti.

2 = codicem olim Epternacensem, iam Parisiensem Bibl. Nat. lat. 9738, saec. XII. Insunt (fol. 47v – 52) Vita et (fol. 52 – 55v) Miracula. In miraculorum capitibus 12 – 31 quaedam sunt contracta.

3 = apographum codicis Corbeiensis ad Mabillonium olim missum, quod nunc servatur in codice Parisiensi Bibl. Nat. lat. 11774, saec. XVII, fol. 275 – 299v. Insunt Vita absque prologo et liber miraculorum; in quo alia legitur recensio capitum 33 – 35, desunt vero ultima capita 36 et 37.

Periit vel certe nondum repertus est ipse codex Corbeiensis. Videntur etiam alia exemplaria periisse, Hafniense quod anno 1689 viderat O. Sperlinguis iunior [Cf. Ioh. Mollerus, Cimbria literata (1744), t. III,p. 34. In hoc codice aderat et Sermo de festivitate S. Willehadi latinus, adhuc ineditus neque alibi repertus, qui Anskarii nomen, verene an falso incertum, praeferebat. Cuius haec erant prima verba: Annuam beatissimi patroni nostri festivitatem …, ultima autem: Haec nos beatus Willehadus suo exemplo exercere obtineat, ut quandoque etiam patrociniis eius locum aliquem consequamur, ubi ille feliciter gaudet in regno domini nostri Iesu Christi, cui cum Patre … Amen.] , liber ille qui in catalogo nescio cuius bibliothecae saec. XI recensebatur [Descriptus est hic catalogus in codice Sangallensi 831. Cf. Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. X, p. 169, annot. 3.] atque codex Hamburgensis quo usus est Philippus Caesar; hunc tamen

4 = editione Caesaris supplevimus, annotatis etiam

4a = iis quae, teste eodem Caesare, manus altera in codice Hamburgensi correxerat.

Quoniam vero ipsos fontes et novimus et adire possumus e quibus textum suum hausit Mabillon, ex eo (Mab.) paucae dumtaxat coniecturae erant annotandae, quas editor proposuit.

[12] [Ceteri scriptores] Iam vero etsi postea de S. Willehado multi scripserunt, ad cognoscendam tamen sancti viri historiam vix ullam utilitatem conferunt, cum nihil aliud egerint nisi ut ea quae in Vita narrantur ipsi iterarent vel etiam, quod saepe saepius accidit, perversis interpretationibus aut fabulosis additamentis corrumperent. [atque ipse Adamus Bremensis] Cuius rei exemplum insigne habemus in Adamo Bremensi; qui cum Willehadi gesta narraret, quaedam de Vita eius ad sensum excerpta ita protulit ut in mentem venire potuerit viro rei criticae non perito [A. Wetzel, Die Translatio S. Alexandri. Eine kritische Untersuchung (Kiel, 1881), p. 41 – 48.] Adamum ex alia Vita, quae a S. Anskario conscripta esset, nunc autem perierit, non ex illa quae superest, ea quae profert accepisse. Immo Vitam nostram ab Adamo lectam esse ceteri iure ac merito censuerunt. Ea enim est Vitam inter et Adamum tum in rebus narratis, tum etiam in ipsis verbis convenientia [Singulos locos affert Wetzel, p. 46 – 47.] ut statuere coactus sit Wetzelius Vitam perditam, quam ab Anskario conscriptam autumabat, non solum ab Adamo, sed etiam ab auctore Vitae quae superest esse lectam:

Vita auct. Anskario
Vita BHL. 8898	Adamus

[narrationi Vitae antiquae nihil addiderunt] Atqui hac explicatione nihil est explicatum. Quoniam enim et manifestum est, et mox ostendemus, ubicumque dissentit Adamus a Vita quam habemus, ibi eum a vero dissentire, alterutrum putandum est: vel errores illos, quos in Adamo deprehendimus, Anskarii libellum infecisse, ab auctore autem Vitae BHL. 8898 esse sublatos, — quod quantum veri sit dissimile, dictu opus non est; — vel corrupisse Adamum ea quae ab Anskario recte scripta essent; age vero, cur non aeque potuit ea quae in Vita anonyma BHL. 8898 narrata erant male reddere? Liquet ergo minime necesse esse ut statuamus Vitae anonymae praeivisse Vitam illam alteram, quae ab Anskario composita esset; quod vel ideo minus probabile est quod cum constet, Wetzelio ipso fatente,librum miraculorum ab Anskario scriptum Adamo usui fuisse, liber iste in omnibus qui supersunt codicibus, atque in his etiam qui in Saxonia servabantur — Hamburgi dico, Paderbornae (Abdinghof), Corbeiae Novae — cum Vita anonyma BHL. 8898 coniunctus reperitur, ut nulli sapienti dubium esse possit Vita illa anonyma usum esse Adamum Bremensem.

[13] [praeter falsas interpretationes] Infeliciter autem ea est usus [Cf. I. M. Lappenberg, in Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. VI (1838), p. 791 – 93; K. Koppmann, in Forschungen zur deutschen Geschichte, t. VIII (1868), p. 635.] . Cum enim in Vita legisset Willehadum in Fresiam venisse ad locum (Dockingam) … ubi et domnus Bonifacius episcopus iam olim martyrio coronatus fuerat (c. 2), in his exponendis non una re erravit. Willehadum siquidem statim post mortem Bonifatii illuc advenisse censuit [Quod non tantum inde liquet quod narrat paganos aliquos ex iis qui Bonifatium occiderant facti paenitentes a Willehado esse baptizatos (lib. I, c. 12), sed maxime quia tradit Willehadum praedicasse tam Fresos quam Saxones post martyrium sancti Bonifacii omnes annos triginta quinque (lib. I, c. 14; iam vero a morte Bonifatii [5 iunii 755, ut putabat Adamus (lib. I, c. 11)] ad mortem Willehadi (8 novembris 789) sunt anni 34 cum mensibus 5. Adamum secuti sunt olim scriptores aliquot, ita ut alii Willehadum anno 755, alii etiam anno 750 in Fresiam traiecisse narrarent. Cf. Ioh. Mollerus, Cimbria literata, t. II, p. 985.] atque Dockingam habuit locum non martyrii tantum, sed et sepulturae S. Bonifatii. Etsi autem illo olim quod in Vita S. Willehadi legebat meliora doceri poterat, excusandus tamen videtur quod primum tempus, quo sanctus ex Anglia in Fresiam transierit, perperam definivit, cum nobis illud ideo dumtaxat quadamtenus assequi liceat quod annos regni Alchredi regis Northanhumbrorum comperimus, quos ille vix nosse poterat. Quod etiam de adventu Willehadi in Saxoniam graviter lapsus est, ubi scripsit (lib. I, c. 12): Septem annos praedicasse dicitur eandem regionem usque ad annum rebellionis Saxonum duodecimum (776/777 – 783), quando tres annos in Saxonia tunc versatum esse Vita luculenter tradit (c. 5, 6), id etiam aliquam patitur excusationem, cum Vitae scriptor, postquam ostenderat Willehadum a Saxonia per aliquot annos (782 – 785) exsulasse, his verbis non ita iam luculentis exposuerit eundem septem post annos quam in Saxoniam venerat (780), factum esse episcopum (787): septem annis prius in eadem presbiter est demoratus parrochia [Vita, c. 8. Hunc locum ab Adamo respici, cum scribit illud dicitur, vix ambigendum est.] . In ceteris autem in quibus a Vita recedit Adam, dum aliquid vel addit [V. gr. Willehado in itinere Romano socium adfuisse S. Liudgerum. Cf. supra, p. 836, annot. 12.] , vel mutat [V. gr. ubi refert Adamus, commota anno 782 persecutione in christianos, socios Willehadi dispersos esse ad praedicandum, dum in Vita legitur: (Saxones) servos Dei per loca quaeque vagantes dispergere coeperunt (c. 6), quin etiam: discipuli qui propter metum persecutionis passim dispersi fuerant (c. 7).] , aut nulla aut exigua tantum fides viro de historia Bremensi alias optime merito est adhibenda.

[14] [et paucas quasdam fabulas.] Multo minorem fidem tribuemus sequioris aetatis scriptoribus, qui forsan quia apud Adamum legerant Willehadum ideo in Fresiam properasse, quod esset fervens amore martyrii (lib. I, c. 12), eundemque, licet gratia Dei maioribus eum praedestinaret titulis, suae tamen voluntati et studio nichilominus fuisse ad martyrium (ibid.), ipsum reapse martyrium fecisse finxerunt [Ita v. gr. carmen germanicum quod in aedibus curiae urbanae Bremensis appictum est imagini anno 1532 depictae, qua Carolus Magnus et S. Willehadus exhibentur tamquam ecclesiae Bremensis conditores. Imago delineata est carmenque editum in Denkmale der Geschichte und Kunst der freien Hansestadt Bremen, Abth. II. Das Rathaus zu Bremen (Bremen, 1862), tab. V; inde vero apud Wulf, Sanct Villehad, in limine libelli. Cf. etiam Ioh. Mollerus, t. II, p. 988.] ; qua in re tum a Vita, tum ab Adamo, tum a liturgica Bremensis ecclesiae traditione prorsus recedunt. Generatim tamen accidit feliciter ut Willehadi gestis, progrediente tempore, non nisi paucissimae immiscerentur fabulae [V. gr. quod Bremensi civitati a Carolo Magno libera iura impetraverit (ita Gerardi Rynesberch et Herbordi Schene chronicon Bremense vernaculum, apud I. M. Lappenberg, Geschichtsquellen des Erzstiftes und der Stadt Bremen, Bremen, 1841, p. 56 – 57); quod ab eodem multas res pretiosas seu insignia, quae in eadem (Bremensi) ecclesia honorifice conservantur, dono acceperit (ita “Vetus scriptum de ecclesia Bremensi” quod post Lindebrogium edidit Langebek, Scr. rer. Danic., t. I, p. 366, quodque non saec. X/XI, immo vix ante finem saec. XIV est compositum). De his cf. Dehio, op. c., t. I, Anmerk. und krit. Ausführ., p. 52 – 53: “Die spätere Ueberlieferung über Willehad”. Huiusmodi etiam est narratiuncula ex nescio quo recentiore chronico accepta, anno 787 Widukindum, principem regni factum, Wormatiam cum Willehado venisse atque sanctum virum Carolo regi “praesentasse” ut episcopus consecraretur (cf. Wulf, op. c., p. 51 – 52).] atque, id quod laude et admiratione dignum est, ab his qui nostris diebus sancti vitam piis fidelibus enarraverunt [P. Feenstra jr., Willehad, een apostel der Friezen, in De Vrije Fries, t. XIV (Leeuwarden, 1881), p. 157 – 89; J. E. Wulf, Sanct Villehad, Apostel der Sachsen und Friesen an der deutschen Nordseeküste und erster Bischof von Bremen, Breslau, 1889, in-8°, 5 ff., XIV-100 pp.; Anton Tappehorn, Das Leben des heiligen Willehad, ersten Bischofs von Bremen, Dülmen, 1901, in-16, 50 pp.] , minime reciperentur.

[15] [De cultu] Superest ut de cultu S. Willehadi pauca, quae memoriae tradita sunt, colligamus. Illum haud diu post obitum a Bremensibus ut sanctum coli coeptum esse toti libelli duo de vita et miraculis satis innuunt, atque testis est Anskarius suo tempore die 8 novembris festum et depositionis et translationis sancti praesulis agi consuevisse [Mirac., c. 38.] ; [S. Willehadi liturgico.] quibus postea accessit die 13 iulii memoria ordinationis eius, quae in codice Abdinghofensi saec. XII in. inscripta est [MG., Scr. t. II, p. 378. Cf. Historiam archiepiscoporum Bremensium saec. XIV in. compositam, ap. I. M. Lappenberg, t. c., p. 8: Transitus eius celebratur festivis gaudiis VI. idus novembris, ordinatio autem eius III. idus iulii.] . Etsi autem ad diem 8 novembris sanctus praesul in martyrologio Romano erat inscriptus, in ipsa tamen Germania, postquam saeculo XVI a fide catholica magnam partem defecerat, in desuetudinem abire visus est cultus in non paucis dioecesibus ei tributus. Qui ut in integrum restitueretur, instantibus episcopis Monasteriensi, Hildesiensi et Osnabrugensi, concessit anno 1901 Sacra Rituum Congregatio ut in honorem S. Willehadi missa et officium sub ritu duplici minore die primo libero post sancti natalicium celebrarentur.

[16] [De eius reliquiis.] Sacrum Willehadi corpus, postquam ab Anskario anno 860 in ecclesiam cathedralem reportatum erat et honorifice compositum, ibidem quievisse atque mausoleum ipsius magno honore habitum esse videtur [Narrat Adam Bremensis (lib. II, c. 78) corpus egregii antistitis Alebrandi († 1043) in medio novae, quam ipse orsus est, basilicae tumulatum esse, in quo scilicet loco primum altare maius situm fuerat iuxta mausoleum sancti patris Willehadi. Porro cum et anno 860 et saeculo XI sepulcrum sancti nostri intra ipsam basilicam positum videamus, nescio quid sibi velint haec, quae auctor Vitae S. Rimberti († 888) rettulit (BHL. 7258, c. 24), Rimbertum sepultum esse foris basilicam prope tumbam sancti Willehadi extra murum ecclesiae orientalem.] , donec Reformationis illius, quae dicitur, tempore, abiecto cum fide catholica sanctorum cultu, hae reliquiae in neglectum venerunt atque, ut videtur, perierunt [Vid. Wulf, op. c., p. 74; cf. quae ad Mabillonium scribebat Adolfus Overham, Corbeiae Novae bibliothecarius, Act. SS. O. S. B., saec. III, 2, p. 418.] . Antea tamen harum particulae quaedam aliquot ecclesiis dono datae erant [Cf. Wulf, l. c.; Tappehorn, op. c., p. 48.] , v. gr. intra annos 1120 – 1124 abbatiae Abdinghofensi apud Paderbornam [Annotationem hac de re in codice Abdinghofensi exaratam post Mabillonium (l. c.) edidit Pertz, MG., Scr. t. II, p. 379.] et tempore incerto ecclesiae Sancti Willehadi Wiburgi in urbe Iutiae. Quae ecclesia, ante annum 1200 condita [Cf. E. Jörgensen, Helgendyrkelse i Danmark (Köbenhavn, s. a. [1909]), p. 155.] , vestimentorum sancti particulas atque ossa etiam nonnulla possidebat in scrinio composita; illud autem scrinium cum post Reformationis tempora in maiorem ecclesiam Wiburgensem deportatum esset, cum ea anno 1726 incendio periit. [De libro miraculorum Wiburgensium deperdito.] Ad has reliquias patrata dicebantur plurima miracula, ut de his etiam libellus anno circiter 1320 a monacho Wiburgensi in membranis conscriberetur; quod volumen vidisse se testatur, litteris ad Ericum Pontoppidanum datis, Chr. Tychonius cathedralis Wiburgensis sub “reformata” religione pastor ac praepositus dioecesanus, a quo vix non omnia accepimus quae de cultu S. Willehadi apud Wiburgenses nobis innotuerunt [Eius testimonium edidit E. Pontoppidanus, Marmora danica selectiora, t. II (Hafniae, 1741), p. 213 – 14.] ; libellus adhuc ineditus ubinam lateat resciscere non contigit, neque qui de eo postea meminerunt [V. gr. I. C. H. Dreyer, Notitiae librorum manuscriptorum historiae Cimbricae (Rostochii, 1759), p. XXXII; C. Miesegaes, Chronik der freyen Hansestadt Bremen, t. II (Bremen, 1829), p. 122; Wulf, t. c., p. 74; Jörgensen, t. c., p. 9 – 10.] quidpiam iis addunt quae apud Pontoppidanum docet Tychonius.

[17] [Cetera cultus monumenta.] Sancto praesuli dicatas esse et olim et nuper aedes sacras vix opus est commemorare [Cf. Wulf, p. 76 – 80; Tappehorn, p. 47 – 48; Jörgensen, p. 155.] . Illum autem non apud solos viros ecclesiasticos, neque Bremae tantum et in Dania in honore fuisse, sed pridem etiam a Fresonibus nautis esse in periculis invocatum, testatur Adam Bremensis non illepida narratione rerum audacter a nautis illis gestarum, quas ab Adalberto Bremensi episcopo didicerat [Gesta pontif., lib. IV, c. 39, 40.] .

I. VITA S. WILLEHADI

Willehadus episcopus Bremensis (S.)

BHL Number: 8898

AUCTORE ANONYMO

Ex codicibus (1.) Monasteriensi, archivi regii sign. I. B. 228; (2.) Parisiensi, Bibl. Nat. lat. 9738; ex apographo exemplaris Corbeiensis deperditi, in codice (3.) Parisiensi, Bibl. Nat. lat. 11774, et ex editione quam paravit Philippus Caesar ad codicem (4.) Hamburgensem etiam perditum, annotatis iis quae (4a.) altera manu in hoc codice correcta erant, et (Mab.) coniecturis Iohannis Mabillonii. — Cf. Comm. praev., num. 11. Scribendi rationem eam retinuimus qualis in codice 1 est observata, etsi apices negleximus quibus ibi nomina quaedam aliquotiens, minime tamen constanter, sunt notata.

Incipit prologus in vitam sancti Willehadi confessoris [Deest in 1, 3.] [Caput I. Prologus in v. s. W. 4.] .

[Laudati sunt sancti] Cum sanctorum laudes et actus religiosa fidelium depromit affectio, Christum profecto in eis praedicare, Christum nititur glorificare. Ipsius enim facti sunt virtute victores, cuius gratia probati fuerant in bona conversatione fideles. Gratia namque Dei secundum apostolum sunt sancti quod sunt. [I Cor. 15, 10.] Et quia gratia ipsius semper est bona, per hanc quoque fiunt [sunt 2.] homines voluntatis bonae. Ipsa quoque Dei [om. 2.] fit gratia ut ipsa bona voluntas, quae iam coepit esse, augeatur in bono et ita crescendo multiplicetur; quo possit iustus quilibet divina implere mandata quae voluerit, cum [om. 4.] plene perfecteque voluerit. Laudandi itaque sunt sancti propter bona merita ipsorum, quin immo magis [om. 2.] in eis Christus est laudandus, cuius gratia perceperunt ut boni ac sancti fierent. Quae tamen laudis praeconia cum multis in hac vita pie religioseque viventibus fidelium devotione merito impertiantur [imperitantur 2.] , melius tamen ac rationabilius post bene peractam ac feliciter consummatam huius saeculi periculosissimam vitam sanctis exhibentur hominibus, quia tunc [(q. t.) t. enim 2.] potissimum sanctitatem cuiusque convenit extollere ac praedicare quando nec qui laudatur elatione tentari nec laudans adulatione poterit notari. Unde et mos sanctae ecclesiae iustissimus inolevit ut sanctorum qui in hac vita miraculis et fidei devotione ac bonorum operum perfectione clari ac laudabiles extiterunt, post eorum discessum conversatio ac religiositas describatur, ut posteri habeant in quo exemplum virtutis imitentur, habeant etiam in quo gratiam divinae miserationis contueantur, nec desperent se posse quae forte impossibilia videbantur, cum haec in illis cernant impleta quaeque ut ipsi fragili hic carne circumdati mira atque eximia divina adiuti gratia perpetrarunt. Cum vero haec a fidelibus cunctis iure impendenda sint [om. 2.] sanctis, [praesertim ab eorum clientibus.] illius videlicet supernae [om. 2.] patriae beatissimis civibus [(b. c.) c. b. 2.] , diligentius tamen hoc unusquisque illis exhibere debebit quorum patrociniis specialius se tutari atque adiuvari nempe [non 2.] indubitanter atque fideliter credit. Unde et nos beati patris nostri Willehadi, primi Bremensis ecclesiae episcopi, religiosam et in omnibus Deo devotam dignum duximus conscribere vitam, quo triumphum virtutis eius enarrantes et divinam praedicemus in eo [(p. in eo) in eo p. 2.] gloriam, et exemplum sanctitatis eius ad imitandum aliis proponamus.

Explicit prologus [(E. p.) om. 4.] .

Incipit vita beati [sancti 2, 3, 4.] Willehadi episcopi [et confessoris add. 2, 3, 4.] .

[1] [Willehadus, in Northumbria natus,] [Vitam in capita divisam non exhibent 1, 2.] [Caput II. De patria eius et quid in ea egerit add. 3, 4.] . Fuit itaque vir venerabilis de genere [gente 3, 4.] Anglorum ex Nordhumbris, nomine Willehadus, qui ab infantia [sua add.. 2] sacris eruditus litteris ac spiritalibus [spiritualibus 2.] instructus disciplinis, studiose in Dei coepit [opere vel add. 2.] cultura vivere, et ieiuniis vigiliis atque obsecrationibus die noctuque intentus in Dei omnipotentis servitio devotus extitit. Fueruntque [fuerantque 2.] eius acta cunctis illic habitantibus sicut honesta et bona, ita quoque amabilia et laudabilia. Quique etiam, succedente aetate [om. 2.] , cunctorum favore [(c. f.) f. c. 2.] per electionis gratiam ibidem ad honorem est provectus sacerdotalem. Quod ille sanctitatis merito ac praecipuis bonorum operum exercitiis magis ac magis semper exornare atque augmentare studebat. Denique, [et presbyter factus,] Denique, accepta consecratione presbiterii, audivit quod Fresones atque Saxones populi hactenus increduli atque pagani, relicta idolorum cultura, fidei catholicae quodammodo iam coepissent ambire mysteria [ministeria 3, 4.] , ac baptismi sacramento vetustatis cuperent maculis emundari. Hoc itaque audito, magno vir Dei repletus est gaudio, et intimo succensus amore inhianter quaerere coepit, [a rege et episcopis Anglorum impetrat] qualiter pro Dei amore illas in partes sese transferret. Et quia divino instinctus [instinctu 1.] spiritu servus Dei huiuscemodi zelo de die in diem exardescebat, non potuit lucerna accensa latere sub modio in tenebris, sed posita est super candelabrum, ut luceret palam omnibus [(p. o.) o. p. 2.] qui vel tunc vel futuri erant in domo Domini. [Cf. Matth. 5, 15.] Accessit ergo ad regem qui tunc temporis in gente Anglorum dominabatur, nomine Alachrat [Alchred rex Northumbriae an. 765 – 774. Cf. supra, p. 836, num. 3.] , et quo [quod 2.] ad Domini esset servitium [(e. s.) s. e. 2.] zelo accensus illi lacrimabiliter intimavit, petivitque ut eius permissu atque licentia ad praedicandum verbum Domini patrias iam praedictas sibi adire liceret. Qui, comperta eius sanctissima voluntate, convocato ad se episcoporum aliorumque Dei servorum non minimo conventu, coram omnibus eius ferventissimam [(e. f.) f. e. 2.] insinuavit devotionem, omniumque pari consensu, — quippe quia et cunctis iam pridem eiusdem beati viri probabilis fuerat sanctitas [(f. s.) s. fuit 3, 4.] , — eum supernae commendatum gratiae ad praedicta loca causa praedicandi verbum Domini destinavit.

[2] [ut in Fresiam mittatur,] [Caput III. Quomodo in Fresiam venerit et quomodo res ei procedere ibi coeperit add. 3, 4.] Quam ille peregrinationem [predicationem 2.] libentissimo suscipiens animo, quantotius mare, quod erat adiacens, transmeavit, venitque in Fresiam ad locum qui dicitur Dockynchirica [Docruchyrica 2; Docyncyrca 3, 4; Docyncyrea Mab.] [Dokkum. Cf. ibid., annot. 10. In explicandis locorum nominibus Pertzii et Laurent annotationibus plurimum adiuti sumus.] , quod est in pago Hostraga [Hostrocha 2; Hostracha 3, 4.] [Oostergoo in Fresia occidentali.] , ubi et domnus [dominus 3, 4.] Bonifacius episcopus iam olim martirio coronatus fuerat [† 754.] . Ibi ergo quoniam [qm 1; quō 2; cum 3; quum 4.] per praedicationem memorati martiris multi antea ad fidem instructi fuerant, [ibique in pagis Hostraga] cum magno ab eis est honore susceptus, ibique docens ea quae Dei sunt, multo tempore habitavit. Nam [Tunc 4a.] et plurimi nobilium infantes suos ipsi ad erudiendum ibidem tradiderunt. Quos ille tam verbo doctrinae quam exemplo piae conversationis ad divinum iugiter incitabat [ita etiam Mab.] amorem multosque errantes olim a fide ad veram et catholicam revocavit scientiam, seque maximum lumen supernae claritatis [scientiȩ 2.] eodem in loco exhibuit. Gentilium quoque quam plurimam catervam, verbo sanctae praedicationis instructam, ibidem baptizavit.

[3] [et Humarcha,] [Caput IIII. Quomodo occidendus et sorte divinitus liberatus sit add. 3, 4.] Inde vero procedens, transivit fluvium Lovekȩ [Loueke 2, 4; Loveke 3.] [Lauwers.] , venitque ad locum qui dicitur Humarcha [Pagus (Humsterland) quem fluvius Loveke dividit a pago Oostergoo. Cf. Altfridi Vita S. Liudgeri (BHL. 4937), lib. I, c. 22: Qui (Carolus Magnus) constituit eum (Liudgerum) in gente Fresonum ab orientali parte fluminis Labeki (= Lauwers) super pagos quinque, quorum haec sunt vocabula: Hugmerthi (al. Hugmerchi) et q. s.] ibique barbaris coepit nomen Domini praedicare ac persuadere ut, relicta supersticione idolorum, unius [abhinc excisum est folium in 1.] veri Dei notitiam susciperent, quo per sacri baptismatis ablutionem [absolutionem Fabricius; abluitionem Pertz.] peccatorum suorum veniam promereri [(v. p.) p. v. 2.] potuissent, dicens insanum esse et vanum a lapidibus auxilium petere, et a simulacris mutis et surdis subsidii sperare solatium. Quo audito, gens fera et idololatriis [idolatriis 2.] nimium dedita, in ira magna pariter omnes excitati, stridebant dentibus in eum, dicentes non debere profanum longius vivere, immo reum esse mortis qui tam sacrilega [sacrilegam 2.] contra deos suos invictissimos proferre praesumsisset eloquia [sententiam 2.] . Quidam tamen inter eos saniori consilio suadebant ceteris, dicentes ignotam sibi hanc esse religionis normam, utrum ex divina sit voluntate proposita; virum [utrum 2.] quoque ipsum nulli prorsus [om. 3.] obnoxium crimini; qua de re nec oportere eum tam dubia nece perire, verum magis mittendam esse sortem, quo demonstraretur caelitus an dignus esset interitu; sin alias, ut dimitterent eum liberum, et ipsi in nullo penitus noxii probarentur. Factum est ergo uti persuaserant, ac secundum morem gentilium missa est sors super eo, vivere an mori debuisset [Similia habemus in Vita S. Willibrordi, c. 11 (supra, p. 442).] . Gubernante itaque divina providentia, sors mortis super eum cadere non potuit; quapropter nec nocere illi in aliquo sunt ausi, sed, inito concilio, dimiserunt eum a se abire illaesum.

[4] [postea in pago Thrianta evangelium praedicat.] [Caput V. Quomodo plagis et gladio caesus miraculose servatus sit add. 3, 4.] Qui inde transiens venit Thrianta [Drenthe pagus, qui pago Humarcha continens erat inter orientem et meridiem.] , ibique [ibidemque 2.] dum praedicaret verbum Domini, plurima multitudo gentilium credidit ac baptismi sacramentum percepit. Quo in loco ipse diutius immorans, et non credentes instruere, etiam credulos in via veritatis tam verbis quam et exemplis sedulus corroborare studebat; coeperuntque plurimi, imitantes [om. 3, 4.] bonam vitam magistri [diligere supplevit Mab.] , et errores gentilium odio habere, et christianam, quam profitebantur, religionem devota intentione venerari. Unde contigit ut quidam discipulorum eius, divino compuncti ardore, fana in morem gentilium circumquaque erecta coepissent evertere et ad nihilum, prout poterant, redigere; quo facto, barbari, qui adhuc forte increduli perstiterant, furore nimio succensi, irruerunt super eos repente cum impetu, volentes eos funditus interimere; ibique Dei famulum fustibus caesum multis admodum plagis affecere [affececere 2 ante corr.] . Quorum etiam unus, evaginato gladio [abhinc rursus 1.] , super servum Dei irruit, conatus ei capud abscidere. Verum beatus vir ipso in tempore capsam [capsis 1.] cum sanctis reliquiis in collo suspensam habebat. Cumque ictus ferientis super collum eius decideret, corrigiam quidem capsae partim [om. 3, 4.] praecidit, ipsum vero in nullo penitus vulnerare potuit. Quo miraculo pagani exterriti ipsum ac socios eius illaesos abire passi sunt, nec ulterius in aliquo eis molesti esse praesumpserunt.

[5] [Inde, iubente Carolo Magno,] [Caput VI. Quomodo a Karolo imperatore in Saxoniam missus sit add. 3, 4.] Post haec vero gloriosissimus Francorum rex Karolus, qui iam multociens in gente Saxonum elaboraverat, quo ad fidem christianae religionis converterentur, — sed illi aversi semper cordibus susceptam fidem saepius deserentes, pristinis magis [om. 1.] implicabantur erroribus, — audita fama viri Dei, ad se eum accersiri praecepit. Quemque [Quem 3, 4.] ad se venientem honorifice ac reverenter suscipiens, eius confabulationi ac doctrinae libenter animum attendebat [intendebat 2.] , probatumque sanctis moribus ac fidei non fictae constantia, mixit in partes Saxoniae ad pagum qui dicitur Wigmodia [Pagus inter Visurgim et Albiam flumina, in quo sita erat urbs Bremensis.] , [anno 780 in Saxoniam proficiscitur;] quo inibi auctoritate regali et ecclesias instrueret, et populis doctrinam sanctae praedicationis inpenderet, atque viam salutis aeternae libere cunctis illic habitantibus nunciaret. Quod ille ministerium devote susceptum officiosissime peregit, ac pertransiens cunctam in circuitu diocesim, multos ad fidem Christi euvangelizando convertit, ita ut in [add. sup. lin. 1.] secundo anno tam Saxones quam et [om. 2.] Fresones in circuitu commorantes omnes se pariter fieri promitterent christianos. [ubi cum multos ad fidem converteret,] Hoc itaque factum est anno incarnationis Domini DCCLXXXI, regni vero memorati principis serenissimi [om. 3, 4.] Karoli XIIIImo, qui tamen necdum imperiali [(n. i.) i. n. 3.] fuerat apice sublimatus. Quem postea per manus reverentissimi [reverendissimi 3, 4.] Leonis apostolici [apostolice sedis episcopi 2.] imperatorem Romae consecratum anno regni eius XXXIIIIo catholica Europae [Erope 1 ante corr.] consistens Christi venerata pariter et gratulabunda suscepit ecclesia. Siquidem imperialis potestas, quae post Constantinum [Constantium 2.] piissimum augustum apud Graecos in Constantinopolitana hactenus regnaverat sede, cum, deficientibus iam inibi viris regalis prosapiae, feminea magis dicione [directione 3, 4.] res administraretur publica, temporibus ipsius per electionem Romani populi in maximo episcoporum aliorumque Dei servorum concilio, ad Francorum translatum est dominium; quoniam ipse [(q. i.) i. enim 2.] et [(i. et) et i. 3, 4.] eandem, quae caput imperii fuerat, et multas alias tunc in orbe videbatur tenere provincias; ob quod et iure caesarea dignus esset appellatione. Praefato itaque regni [om. 2.] eius tempore servus Dei Willehadus per Wigmodiam ecclesias coepit construere ac presbyteros super eas ordinare [(s. e. o.) o. s. e. 2.] , qui libere populis monita [om. 3, 4.] salutis [darent add. 2.] ac baptismi [baptismatis 3, 4.] conferrent gratiam.

[6] [rebellantibus (anno 782) Saxonibus,] [Caput VII. Quomodo Widikindi persecutionem fugerit et quid socii eius passi sint add. 3, 4.] Verum sequenti anno [Anno 782. Vid. Annales Laurissenses et Annales qui dicuntur Einhardi ad h. a.] , instigante diabolo totius boni invido, quidam extitit perversioris consilii Widukindus [ita etiam 4; Widikindus 2, 3; Widdikindus Fabricius.] , qui rebellare contra regem nisus [visus 3, 4.] Karolum, multam secum Saxonum multitudinem aggregavit. Quique etiam unanimiter eos qui in fide Christi stabiles videbantur persequi ac punire, servos quoque Dei per loca quaeque vagantes dispergere atque a finibus suis effugare coeperunt. [in Fresiam fugere cogitur;] Qua persecutione commota, servum Dei contigit secundum mandatum Domini praecipientis: Si vos persecuti fuerint in una civitate, fugite in aliam, de Wigmodia transire in Utriustri [ut ruistri 2; Vtristi 3; Utriustigen 4a.] [Id est in partem exteriorem pagi Riustri (Rustringerland), qui ad occidentem pagi Wigmodiae situs erat ultra fluvium Visurgim. Alluebatur oceano britannico seu tresonico.] , ibique conscendens navim, mare circa Fresiam transfretavit, sicque, opitulante Christi gratia, [discipuli autem eius, qui remanserant, sunt necati.] persecutionem eorum evasit. [Cf. Matth. 10, 23] Porro Saxones crudelitatem, quam circa magistrum nequiverant, in discipulos ipsius, exardescente ira, ferventius exercuerunt. Siquidem Folcardum [Forcardum 1.] presbiterum [sequitur littera erasa in 1.] cum Emmiggo [Emmingo 2, 3, 4.] comite in pago denominato Leri [Alius est pagus Laras de quo saepe infra. Leri autem situs erat in occidentali parte fluminis Huntae. Cf. C. H. Nieberding, Geschichte des ehemaligen Niederstifts Münster, t. I (Vechta, 1840), p. 55 – 65.] , Beniamin autem in Ubhriustri [Ubruistri 2; Cibhriustri 3, 4; Cibhriustrigen 4a.] [In parte superiore pagi Riustri.] , Atrebanum vero clericum in Thiatmaresgaho [Thiatmaresgao 3.] [In Ditmarsia (Ditmarschen), supra ostia Albiae fluminis ad septemtrionem.] , Gerwalum quoque cum sociis suis in Brema, odio nominis christiani, gladio peremerunt. Et ipsis quidem ita [om. 2.] ad regna caelestia effusione proprii sanguinis feliciter evocatis, persecutionis [tamen add. 2, 3, 4.] procella diutius postmodum rebellantibus desaevit Saxonibus.

[7] [Romam profectus,] [Caput VIII. Quomodo durante persecutione Romam profectus sit et in Fresiam redierit add. 3, 4.] Quo facto, vir Dei cognoscens nullam sibi tunc temporis praedicandi oportunitatem inesse, arrepto itinere, Pippinum [Pipinum 3.] Langobardorum [Longobardorum 4a.] regem adiit [Filium Caroli Magni et Hildegardis et regem Italiae. Qui tunc annos circiter quinque natus erat. Cf. Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 508 d.] , sicque prospero cursu Romam pervenit. Ubi consistens, multis lacrimis et precibus ad sedem sacratissimam beati Petri apostolorum principis se [s 2.] cunctamque fidelium [om. 2.] turmam sedulus ac devotus divinae commendabat clementiae, illos praecipue quorum cura maxime cordi erat, ne forsitan [forsan 3, 4.] suscepta in partibus Saxoniae christianitas machinatione diabolica tunc penitus annullaretur. Inde autem discedens, et consolatione venerabilis papae Adriani [Hadriani I, 772 – 795.] non modice corroboratus, servus Dei gaudens repedabat in Frantiam. [in Franciam redit] Quo itinere [itenere 2.] contigit divinam in eo etiam operatam fuisse virtutem. Namque minister viri Dei, vocabulo Aldo, qui alimenta procurabat magistri, quandam habebat patenam ligneam, quae [quo 3.] vulgo scutella vocatur, quam iugiter mundam et nitidam ad mensam ipsius coram eo ponere solitus erat. Quam praefatus minister quodam die casu fractam repperit. Tempore itaque refectionis cum eam vir Dei requireret, minister neglegentiam quae contigerat nequaquam ei celare voluit, sed hanc fractam fuisse narravit. Quam ille ad se, qualis erat, statim deferri praecepit. Sed minister ad locum ubi iacebat rediens, quam antea fractam reliquerat, ac si nichil umquam detrimenti habuerit [habuisset 2.] , integram repperit. Quam allatam coram ipso laetus et hilaris posuit, qui antea tremebundus et pavens iram iustae correptionis pertimuit. Quod ob gratiam sancti viri caelitus factum non dubitatur, quamvis ipse [add. m. pr. sup. lin. 1.] elationem fugiens magis in abscondito quam publice id fieri cupiverit. [et in monasterio Epternacensi] Igitur ab itinere concepto reversus, transivit ad locum qui dicitur Afternacha [ȩpternacha (ȩpt- al. m. sup. ras.) 2; Asternacha 4, Mab.] [Epternacensis abbatia, de qua supra, p. 428, num. 37.] , ibique discipuli eius, qui propter metum persecutionis passim dispersi fuerant, ad eum sunt denuo copulati. Quos ille benigna consolatione refocilans, ut pro fide Christi constanter in omnibus se agerent, [duos annos commoratur.] pie admonere studuit. Quique in eodem loco duobus fere annis demoratus, elegit solitariam inclausus [inclusus 2, 4a.] ducere vitam. Ubi etiam [om. 2.] non mediocriter [medicriter 1 m. pr.] vivens, cum lectioni et [atque 2, 3, 4.] orationi continue [om. 3, 4.] operam daret, tum praecipue scriptioni interdiu [interdum 2, 3, 4.] deditus erat. Namque scripsit ibi epistolas beati Pauli in uno volumine aliaque quam plurima, quae a successoribus ipsius [eius 2.] ob monimentum [monum-2 ante corr.] sanctae recordationis eius servata, hactenus manent inconvulsa. Multi quoque in eodem loco exemplis eius et monitis ad meliorem sunt vitam correcti et ad servitium Domini non ignaviter [non inignaviter 2.] accensi.

[8] [In Saxoniam (anno 785) reversus,] [Caput IX. Ordinatio sancti Willhadi in episcopum add. 3, 4.] . Post haec autem iterum venerandus Domini sacerdos Willehadus [om. 3, 4.] regem adiit Karolum, qui tunc forte in castello consederat Saxoniae Eresburch [Eresburc 2; Eresbur 3, 4.] [Eresburg (Stadtberge) ad Timellam (Diemel) fluvium. Ibi multo tempore anno 785 commoratus est Carolus. Cf. Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 267 fg; G. Richter, Annalen des Fränkischen Reiches im Zeitalter der Karolinger (1885), p. 91.] , praeponens [proponens 2, 3, 4.] voluntatis suae devotissimam in praeparatione ȩuuangelii pacis affectionem, atque ipsius in hoc aequissimam requirens praeceptionem. Qui pro consolatione laboris ac praesidio subsequentium eius dedit ei in benefitium quandam cellam in Frantia, quae appellatur Iustina [Cuius situs incertus est. Aliis eadem est Iustinna quae recensetur in Divisione regni Hlotharii II an. 870 (MG., Capitularia t. II, p. 194, 1. 6), quam Hadr. Valesius opinabatur esse Montjustin, dép. Haute-Saône, arr. Vesoul, cant. Noroy (Notitia Galliarum, p. 258), Krause autem conicit forsan esse Jussan prope Vesontium (MG., l. c.). Alii nominant Justine, dép. Ardennes, arr. Rhétel, cant. Novion-Porcien (cf. Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 268 g).] , praecepitque ei ut iterum pro nomine Christi coeptam repeteret parrochiam. Quod ille gratanter ac religiose suscipiens, rursus venit Wigmodiam, et fidem Domini publice ac strenue gentibus praedicabat. Ecclesias quoque destructas restauravit, probatasque personas, qui populis monita salutis darent, singulis quibusque locis praeesse disposuit. [fidem Christi non frustra praedicat] Sicque ipso anno, divino ordinante instinctu [(d. o. i.) o. i. d. 2.] , gens Saxonum fidem christianitatis, quam amiserat, denuo recepit. Sed et totius mali auctor incentorque [ita etiam 1 m. pr.; incensorque 1 corr. al. m.] perfidiae Widukindus [Widikindus 3, 4.] , eodem anno regi se subdens Karolo, baptismi est gratiam consecutus [Cf. Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 268 i.] . Sicque ad tempus sedata sunt mala quae illius fuerant ingesta pernitiȩ. Post haec vero cum omnia pacifica viderentur, et sub leni [leui 2.] iugo Christi Saxonum ferocia licet coacta iam mitescerent colla, memoratus praecellentissimus princeps, in Wormatia positus civitate, servum Dei Willehadum consecrari fecit episcopum III idus [kl. 2.] iulii [13 iulii 787. Cf. supra, p. 837, annot. 1.] constituitque eum pastorem atque rectorem super Wigmodia [Wigmodiam 4.] et Laras [Laergau inter flumina Visurgim et Huntam. Cf. supra, p. 844, annot. 4.] et Riustri [Ruistri 3, 4.] [Cf. ibid., annot. 3.] et Asterga [Ostringien, pagus vicinus pago Riustri ad occidentem.] , [atque (anno 787) episcopus consecratur,] necnon Nordendi [Pagus in quo urbs Norden, qui pago Riustri ad occidentem, pago Asterga ad septemtrionem situs est.] ac Wanga [Wangerland, pagus continens pago Nordendi ad Orientem.] , ut inibi [inbi 2.] auctoritate episcopali et praeesset populis et, uti coeperat, doctrina salutari operibusque eximiis, speculator desuper [dessuper 1 ante corr.] intentus, prodesse studeret. Sicque ipse primus [(i. p.) p. i. 2.] in eadem diocesi sedem obtinuit pontificalem. Quod tamen ob [om. 3, 4.] id tam diu prolongatum fuerat, quia gens credulitati divinae resistens, cum presbiteros aliquociens secum manere vix compulsa sineret, episcopali auctoritate minime regi paciebatur. Hac itaque de causa septem annis prius in eadem presbiter est demoratus parrochia [Id est: septem annis antea in haec loca primum venerat. Quae verba, utique non omnino luculenta, perperam intellexit Adamus Bremensis. Vid. supra, p. 841, num. 13.] , vocatus tamen episcopus, et secundum quod poterat cuncta potestate praesidentis ordinans. Percepta vero consecratione pontificali, coepit in omnibus etiam devotius [devotus 3, 4.] se agere, et virtutum studia, quae prius exercuerat, multiplitius augmentando cumulare.

[9] [vir multis virtutibus insignis] [Caput X. Continentia eius et alia pia opera add. 3, 4.] . Namque a primaevis temporibus magnae vir iste fuit continentiae ac devote Domino omnipotenti ab ineunte servivit aetate. Vinum et siceram ac omne unde inebriari potest non bibit. Aesca autem eius erat panis et mel, holera et poma. Namque ab esu carnium, a lacte et piscibus temperabat, nisi quod memoratus apostolicus Adrianus ei iam in novissimo propter valitudines [valttudines 1 m. pr.; invalitudines 4 a.] , quas in corpore tolerabat frequentes, quo piscem comederet praecepit. Cuius auctoritati ipse obtemperans, paululum indulgentius in hac parte agere coepit. Praeterea [pretea 2.] nullus fere dies transivit quo non sacra missarum sollempnia cum magno fletu ac contricione cordis celebraret. Intentus erat iugiter lectioni atque meditacioni sanctae doctrinae. Psalmodiae quoque pariter studiosissime invigilans, ita ut paene cotidie [(p. c.) quotidie p. 3.] psalterium [spalterium 2.] , aliquamdiu [aliquando 3, 4.] etiam duo vel tria, decantaret. [et in apostolico opere sedulus.] His itaque et aliis bonorum operum exercitiis [exerciis 1 ante corr.] vir Dei suffultus, magnam populis in suimet ostentatione gratiam Domini praetendebat. Sicque doctrina eius duplici praefulgebat oraculo, dum quod praedicabat ore, confirmabat exemplo. Pertransivit itaque in circuitu suae diocesis vir iste [bonus atque 2.] beatus, confirmans populum christianum, qui olim baptizatus fuerat, et praedicationis verbo multorum ad viam salutis errantia [errantium 3, 4.] corda compungens. [Sede episcopali Bremae constituta,] Aedificavit [aedifficavit 1 m. pr.] quoque domum Dei mirae pulchritudinis in loco qui dicitur Brema; ubi et sedem esse constituit episcopalem; ac dedicavit eam kalendas novembris die dominico [Anno 789.] in honore [honorem 3, 4.] domini nostri Iesu Christi sub invocatione sancti Petri [apostoli add. 2, 3, 4.] .

[10] [paulo post, dum dioecesim peragrat,] [Caput XI. Quomodo in Plexem aegrotaverit et mortuus sit, Bremae autem sepultus add. 3, 4.] . Post haec vero cum studio piae intentionis cunctam saepius [om. 3, 4.] in circuitu perlustraret parrochiam, ac docens ea quae Dei sunt plurimos in fide corroboraret, pervenit ad locum qui dicitur Pleccateshem [Pleccatheshem 2.] [Blexen in pago Utriustri ad ostia Visurgis.] , ibique consistens gravi coepit corporis febre vexari; et de die in diem languor crescebat fortissimus, ita ut cum eo positi discipuli illius de vita eius ulteriore iam desperare coepissent. Quorum unus, qui beato viro forte familiarius loqui solebat [(f. l. s.) familiarior erat 2.] , nomine Egisrik [Egesrik 2; Egisriki Mab.] , accedens ad eum, qua [quasi 3, 4.] ipsi [ipse 1; om. 3, 4.] de obitu eius trepidatione metuerent [-ret 1 sup. ras.] ei lacrimabiliter ac questuose innotuit. Intentans etiam plebis commissae destitucionem admodum periculosam, qui [quae 3, 4.] sub [(q. s.) quibus 2.] pastoris regimine tunc tandem divino cultui parere videbantur [videbatur 4a.] : “Noli”, inquiens [inquit 3, 4.] , “venerande sacerdos, quos nuper Domino adquisisti tam cito deserere; noli populum vel clerum tuo studio aggregatum tam mature relinquere, ne grex adhuc in fide tenellus luporum pateat morsibus devorandus [devorandos 3.] . Noli nos humiles clientulos tuae sanctitatis defraudare praesentia, ne videamur, sicut oves non habentes pastorem, errabundi vagare [vagari 3, 4.] .”. [Cf. Matth. 9, 36.] Cui beatus vir in haec compunctus verba respondit: “Noli”, ait, “fili mi, me a Domini mei diutius avocare [revocare 4a.] conspectu; noli mihi temporalis molestiam vitae questuosis [questiosis 1 ante corr.] depromere vocibus. Nec hic longius vivere appeto, nec mori pertimesco; tantum Deum meum, quem toto semper corde [(s. c.) c. s. 3, 4.] dilexi, cui tota intentione servivi, prȩcari volo, ut mercedem bonae remunerationis, qualem ipsi placuerit, mihi pro laboribus meis clemens ac propitius conferre dignetur. Oves autem, quas mihi credidit, ipsi tuendas committo, quia et ipse, si quid boni facere potui, illius potitus [potius 3, 4.] virtute peregi. Non deerit eius vobis [om. 3, 4.] clementia, cuius misericordia omnis plena est terra.” [Ps. 32, 5.] Pia ergo devotione vir Domini caelo semper intentus, [pie moritur] et orationis suae ad Deum iugiter vota praemittens [promittens 1 ante corr.] , VIa idus novembris, die dominico, post solis ortum confessor Domini preciosus in Christi requievit nomine. Cuius ad exequias plebs undique devota accurrens, patrem et doctorem beatissimum cum laudibus et ymnis ad sedem devehunt Bremensem, [et Bremae in basilica sua sepelitur.] ibique eum in basilica nova, quam ipse aedificaverat [aedifficaverat 1 ante corr.] , cum honore et reverentia condigna sepulturae tradiderunt.

[11] [In alteram basilicam] [Caput XII. Miracula circa eum post mortem eius tam in sua quam altera, in quam translatus est, basilica add. 3, 4.] . In quo loco multis et evidentibus persaepe demonstratum est signis quod isdem beatus vir [(i. b. v.) idem v. b. 2.] vere Domini sit miles electus. Quae tamen incuria et neglegentia praetermissa, non sunt alicubi descripta, licet non pauci extiterint [extiterunt 3, 4.] qui se scisse [cisse 2.] faterentur [fateantur 2.] divinam in eodem loco saepius apparuisse virtutem. [mox translatus,] Sed et in alteram postea translatus ipse [om. 2.] basilicam, temporibus successoris ipsius bonae memoriae Willerici episcopi [Bremensis, 804/805 – † 838. Cf. A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II2, p. 405.] , cum inibi [in inib' 2.] quam plura etiam per divinam dicatur [dicitur 2 post corr.] operatus potentiam, [miraculis claret, ex quibus] non sunt ab aliquo recondita memoriae, quae multorum assertio veraci probat impleta miraculo. Non est tamen occultandum silentio quod ad gloriam beati viri divinitus patefactum, hactenus in Bremensi [Bremens 1 m. pr.] conservatum manet ecclesia. [duo dumtaxat] Siquidem baculus hominis sancti, quem episcopali more ipse gestare consueverat, post obitum eius devotione fidelium [(d. f.) f. d. 2, 3.] in quadam fuerat arca repositus. Contigit autem domum in qua haec eadem arca degebat subitaneo flagrare [fragrare 2 ante corr.] incendio, et cum domo pariter etiam arca, cum omnibus quae intus recondita fuerant, penitus est consumpta. Sed baculum ipsum in nullo funditus ignis attingere potuit, verum in medio ignis ita est repertus incolumis ut nec signum quidem ardoris in eo ullum apparuerit. Unde Deus omnipotens in sanctis suis vere est laudandus, qui in minimis etiam rebus meritum ipsorum suis declarat fidelibus. Aliud quoque contigit, quod aeque beatum virum magni coram Domino fuisse meriti praemonstrat. Calicem quippe eius, [memoriae sunt tradita.] cum [in 2.] quo sacrifitium Domino offerre continue [(o. c.) quotidie o. 3.] solebat, in quodam loco reconditum, discipulorum eius fidissima conservabat affectio. Ubi etiam [om. 2.] cum ingestus ignis cuncta consumeret, ac si [om. 2.] quid forte metalli fuerat opere fabricatum calore liquefactum deflueret, ipse, cum esset argenteus, omnino integer est repertus. Et vere miranda in eo Domini potestas apparuit, ut qui vero igne divini amoris vivens accensus fuerat, in eius reliquias post mortem ipsius terrenus ignis non valeret. Creatura enim, creatoris subiecta imperio, etiam vim naturae perdit, cum iussum dominantis [divinitatis 2.] attendit. Nec potest aliquid detrimenti, quamvis natura dictante, perficere, cum vis uniuscuiusque naturae in creatoris pendeat omnipotentissima voluntate [volutate 1 m. pr.] . [Quam diu episcopus fuerit.] Mansit autem in episcopatu beatus Willehadus electus Dei [Domini 3, 4.] pontifex annis duobus, mensibus tribus, diebus viginti sex, et peracto boni certaminis cursu, feliciter migravit ad Dominum, cui est honor et gloria [et add. 3, 4.] , potestas et imperium, per infinita saecula saeculorum. Amen.

II. MIRACULA S. WILLEHADI AUCTORE S. ANSKARIO EPISCOPO BREMENSI
Ex iisdem exemplaribus ex quibus Vita. — Cf. supra, p. 842.

Willehadus episcopus Bremensis (S.)

BHL Number: 8899

AUCTORE S. ANSKARIO

Incipiunt [(Incipiunt … ostensa) om. 2; Explicit Vita sancti Willehadi episcopi. Incipit de miraculis ipsius 3, 4.] virtutes et miracula, quae per merita beati Willehadi in ecclesia Bremensi sunt ostensa.

[Praefatio Anskarii.] [Caput XIII. Praefatio sancti Ansgarii in miracula sancti Willehadi add. 3, 4.] Dono omnipotentis Dei, qui gratuita pietatis suae praeordinatione quosque in ecclesia sancta pastores constituit ac doctores, Anskarius [Ansgarius 3, 4.] Bremensis ecclesiae praesul universis [universȩ 2.] per orbem concordi fraternitate degenti fidelium societati [societate 1 ante corr.] pacem et beatitudinem in Christo orat sempiternam.

[Ut merito reliquorum sanctorum laudes] Laudes Dei, quas sanctorum eius acta miranda testantur, non debere silentio praeterire [praeteriri 3, 4.] multotiens iam exemplis patrum addiscimus, qui plurima eorum quae Domini pietas per servos suos in hoc exercuit saeculo studiosius litteris commendavere [commendare 2.] , quae non solum viventium religiosam portenderent sanctitatem, verum etiam perenni vita cum Christo regnantium immortalem praemonstrent [permonstrent 2; praemonstarent 3, 4.] gloriam. Revera enim qui hinc translati, adhuc tamen miraculis et diversarum ope virtutum hic populis adesse cernuntur, magnam nobis suae glorificationis dignitatem ostendunt, et quanti apud Deum sint meriti luce clarius fidelium patefaciunt cordibus. Set et magnum catholicae in hoc fidei declaratur indicium, dum quod invisibiliter divina peragit sublimitas, ac si oculis visa [om. 3, 4.] conspiciat, indubitanter caelitus factum christiana non diffidit credulitas; et sanctorum acta deputat [deputas 2.] meritis quae in eis fiunt locis ubi sacratissimae eorum conditae et habentur et venerantur reliquiae; quia, licet solus sit omnipotens [(s. o.) o. s. 3.] Deus Israel, qui dat virtutem et fortitudinem plebi [plebis 1 ante corr.] suae, tamen mirabilis ipse in sanctis suis praedicatur et colitur, quorum precibus fit [om. 2.] ac [et 2.] meritis [merit sit 2.] ut prodigia [progia 1 m. pr.] et signa maiestas operetur divina. [Ps. 67, 36.] Nec tamen solummodo ibi sancti prodesse cernuntur ubi temporaliter in cineribus suis ac reliquiis praesentes fore videntur, verum ubicumque fideliter invocati, per eum qui ubique praesens est, potentia et maiestate creatoris meritum ipsorum remunerantis, in omni loco dominationis [dominationes 1, 2.] eius fidelibus suffragari creduntur. [Ps. 102, 22.] Quod multis iam et evidentibus saepius patefactum constat remediis, quia plurimi sive inter tempestates ac procellas fluctuum, seu inter alia quoque discrimina positi, ad invocationem cuiuslibet sancti subito se divinitus senserunt adiutos. [et miracula celebrantur,] Unde si qua Dominus per sanctos suos miranda dignatus fuerit operari, iure ad noticiam plurimorum transfertur [transferatur Pertz; om. 3, 4; deducuntur supplevit Mab.] , ut posteris in memoria maneat spei quod priores ob gratiam perceperunt fidei. Quapropter nostra quoque humilitas ea quae in diebus nostris per potentiam divinae operationis ad ostendenda merita beati pontificis et confessoris [Christi add. 2.] Willehadi patefacta claruerunt, [ita narranda sunt S. Willehadi recentia miracula,] litteris indagare censuit, ut quae in antiquis olim venerata iure praedicavimus sanctis, nunc in temporibus nostris ab eo qui huius nostrae, Bremensis videlicet, ecclesiae primus extitit pontifex, innovata, toto cordis gaudentes annisu, suscipiamus pariter ac collaudemus miracula. Non enim inmemor Deus adhuc populi sui deseruit quos redemit, verum inter innumera paganorum infestantium discrimina omni paene solatio destitutis hanc supernae visitationis voluit inpendere gratiam, ut de divina multo certius praesumerent clementia qui tantum [(q. t.) quantum 2.] tamque Deo acceptum patronum in spiritu veluti et [om. 2.] in corpore secum manere cognovissent; nec timerent licet vastatam denuo inhabitare patriam, in qua sibi adesse sanctissimi patris non diffiderent merita. Immo laeti desertas repeterent sedes, quas [quos 2, 3.] licet hostilis incursio fecerit exules, bonis exuberantes divina rursus reconciliaverit benignitas. Nec desperent sibi praesidia sancti in omnibus semper [om. 4.] affutura, cuius virtutem tam multiplicem in sanandis varie [vere 2.] vexatorum senserunt flagrare corporibus.

[1] [quae ab anno 860 patrari sunt coepta,] [Nullas capitum divisiones exhibet 2, non omnes 1.] [Caput XIV. Tempus miraculorum S. Willehadi add. 3, 4.] Anno itaque incarnationis dominicae DCCCLX, regni vero domni [domini 3, 4.] nostri serenissimi principis Hludowici [Hludovici 3, 4.] XXVIII°, indictione VIIIa, in ecclesia Bremensi coeperunt divinitus agi miracula, et de die in diem semper multiplicius crescere, ita ut iam longe lateque per populos rumor increbresceret plurimus, vere divinam in eodem loco apparuisse gloriam, et merita beati Willehadi in eadem basilica requiescentis honorabili virtutum flore pullulare. Quae cum per multorum ora volitarentur [ita 1 m. pr., 2; volutarentur 3, 4; volitarent 1 corr.] et tam in praesentia nostri quam etiam absentibus nobis publice multi ibidem sanitatis adipiscerentur commoda [comoda 1 m. pr.] , decrevimus haec eadem litteris comprȩhensa posterorum tradere memoriae, quo una nobiscum Deum, qui in sanctis suis operatur, omnis fidelium natio gavisa collaudet. Et sicut praesentes per singula, quaeque [quae 3, 4a.] tunc forte miranda contigerint, in Domini laudibus tripudiando conclamant, ita etiam post futura religiosorum societas caelestem in beato viro congratulans admiretur potentiam. Abhinc [Adhinc 1 m. pr.] igitur miraculorum gesta ordire [ordiri 3, 4.] incipientes, primo tempus quoque [(t.p.) q. t. 2.] ipsum quo haec agi coeperunt insinuamus, scilicet [abhinc periit folium in 1.] post pentecosten anno nativitatis Domini supradicto, post transitum vero beati viri circiter annis evolutis septuaginta, qui tamen prius et in multis Deo dignus apparuit, quamquam haec, neglegentia abolita, non fuerint celebri pervulgata [provulgata 2.] sermone. Deinde et nomina eorum qui sunt curati una cum valitudinis morbo, sed et loca quoque in quibus vel progeniti vel conversati fuerant, partim, prout res se habebat, interserendo texuimus, quo et veritas miraculorum multiplicius attestata commendetur, et singuli ex propinquis vel vicinis suis eius subsidio medicatis, quantam [quantum 2.] beati viri persenserint [praesenserint Fabricius.] gratiam, devotius recognoscant.

[2] [in duabus] [Caput XV. 3; Caput IX. 4; De quatuor in aliis post mortem eius factis miraculis add. 3, 4.] . Igitur femina quaedam de Osleveshusun [Osleveshusim 2; Osseveshusun 3.] [Oslebshausen infra Bremam ad Visurgim.] , Tida [Dida Mab.] nomine, per septem annos caecata, dum quodam sabbato dominam suam peteret, quo ad ecclesiam procederent, illaque responderet sibi tunc non licere, sed in crastinum mane die dominico se simul ituras, illa statim mature diluculo surgens suam acceleravit praeire dominam atque ad ecclesiam, quadam deducente se anicula [annicula 2.] , gressu properare veloci. Quo cum pervenisset, ibique orationi dedita solo prostrata incumberet, subito divini muneris dono lumen recepit amissum. Cumque post eam veniens domina ipsius basilicae penetraret intima, eamque ex ipsa [(ex i.) i. ex 2.] loquela praesentem adesse cognosceret, repente ad illam accurrit gaudens et dicens: “Mea [mi 2 et forsan 4 (cf. Ph. Caesar, “Notae verbales”, § 3).] domina desideratissima [desiderantissima 2.] , gratias Deo omnipotenti et laudes refero, quia meritis beati Willehadi te oculis meis videre promerui.” Quod factum illa ammirata cunctis ibi astantibus confestim enarravit, et quod vere illuminata fuerit, multorum testimonio approbante, patefecit; sicque haec virtus in populo ad clarificationem Dei publice manifestata est.

[3] [feminis caecis,] [II. 3, 4.] . Rursus de pago Emisga [Emisgao 2.] [Pagus ad inferiorem Amasim seu Emisam fluvium (Ems).] femina quaedam, nomine Wimod, novem annis caecitatem perpessa, cum quodam die vespertino tempore ad ecclesiam conveniret praedictam, ibi [ibique 2.] facta oratione, post [abhinc rursus 1.] vesperas hospitium ubi erat mansura repeteret, subsequenti nocte ei quod ex amisso lumine salutis ibi esset remedium perceptura in visu est denuntiatum. Cui rei ipsa ex votoutcumque credula, ecclesiam statim adire studuit, ibique merita sancti toto invocans corde, divina adiuta gratia, luminis quod amiserat [ammiserat 1 m. pr.] recepit officium. Quod etiam ad gloriam Dei multorum attestatione continuo patefactum [om. 2.] claruit.

[4] [in septem infirmis,] [III. 1, 3, 4.] . Post haec autem die nativitatis sancti Iohannis Baptistae in conventu populi [populo 1 m. pr.] maximo [multo vel maximo 1 (glossa textui inserta).] septem languidi a diversis sunt infirmitatibus liberati. Quod quia per singula enarrare non necessarium duximus, duo tamen eorum quae peracta sunt miraculorum singillatim [singulatim 2, 3, 4.] perstrinximus, quo ex his etiam caetera valeant intellecta [intellectu 3, 4.] perpendi. Nempe una ex ipsis femina quaelibet [quaedam Caesar (cf. “Notae verbales”, § 4).] fuit ex villa in proximo sita Liudwineshusun [Liuduuineshusen 1; Hliuduuineshusun 2; Luidwinenshusun 3, 4.] [Lunsen ad Visurgim, a Brema inter orientem et meridiem.] , nomine Simod [Sy simod 1.] , quae tribus aut eo amplius mensibus oculorum privata lumine, ibidem nutu Dei gratiam pristinae visionis recepit. Altera [altero 3.] quoque [vero 3.] de villa ipsius loci, videlicet Brema, extitit, morbo contracta femina; quae in infantia dum fortuitu [fortuito 3.] ignis adustione pede cremaretur, nulla subveniente medicina, articuli sursum versi paene ex toto pedem ei subverterant [subvertebant Mab.] . Quae multis annis eandem perpessa molestiam, praefato die, cunctis astantibus, pedis et articulorum extensione sanitatem promeruit.

[5] [in femina curvata et in puella caeca,] [IIII. 1, 3, 4.] . Porro ex Laris de villa Slutra [Sluttra 3, 4.] vocabulo [nomine 2.] [Schlütter ad Delmam flumen, haud procul a Delmenhorst.] quaedam femina fuit, per multos annos incurvata; quae non aliter ambulare nisi manibus reptando poterat, nec omnino [omnia 4.] sursum respicere. Ad postremum quoque ita, morbo perurgente [perurguente 2; perungente 4, corr. a 4a.] , debilitata [debilitati 1 m. pr.] fuerat ut non, nisi portaretur, alicubi [aliquo 3, 4.] devenire potuisset. Quae etiam habebat filiam, quam ex ipsa infantia nativo lumine [nati volumine 2.] caecitas obscuraverat. Hanc [hac 4 a.] itaque, audita miraculorum virtute, simul cum filia propinqui vel vicini ad ianuam Bremensis detulerunt ȩcclesiae [om. 2.] . Quae inibi posita, cum fide aliorum subvecta advenisset, miseratione divina et de filiae illuminatione gaudere promeruit et semetipsam gestans ac sursum erecta, propriis gressibus notas repedavit ad sedes.

[6] [in duabus feminis,] [Cap. XVI. Alia quinque sancti Willehadi miracula. V. add. 3, 4.] . Item ex Laris de villa Falathorp [Falldorf prope Syke, haud ita procul a Brema ad meridiem.] duae feminae, una contracta et altera orba, cum ad eundem locum deductae fuissent, divini muneris largitate incolumes ad propria [propria 1 m. pr.] sunt reversae.

[7] [in adulescente paralytico,] [V. 1; VI. 3, 4.] . Ex pago quoque supra dicto de villa Bokkenhusun [Bücken ad Visurgim.] quidam adolescens, multo iam tempore paraliticus, ad eundem locum deductus, divino nutu incolomitati pristinae redditus, ad propria rediit sanus.

[8] [in femina paralytica,] [VI. 1; VII. 3, 4.] . Ceterum de pago Ostarburge [Ostarburgȩ 2.] [Osterburge ad Visurgim, multo longius a Brema, etiam ultra Mindam urbem ad meridiem.] , ex villa nomine Baldrikeswich [Baldriksesuuih 2.] , quaedam femina, vocabulo Adsuit, paralysi valde [om. 2.] graviter et diu vexata, cum quadam die dominica eo advecta [adducta 3, 4.] esset [est 1; fuisset 2, 3, 4.] et multi in eadem die, septem videlicet vel octo, ex diversis curati fuissent languoribus, ac post missae celebrationem hoc idem populo denuntiaretur, et pro exhibitis miraculis tam clerus quam et populus laudes Deo debitas modolatis [modulatis 1 corr. al. m., 3, 4.] decantaret vocibus, subito ipsa e medio populi surgens, ad gradus altaris, ubi alii aegroti sanati iacebant, coepit accurrere. Quae cum a circumstantibus, ne in chorum clericorum canentium forte prosiliret, retineri conaretur, ipsa quod sibi praeceptum fuerit, quo ante altare cum aliis sese [se 2.] collocaret, mente [menti 3, 4.] alacri fatebatur. Visum namque ei fuerat, quod sacerdos qui de aliorum sanitate populo annuntiaverat, ei quoque ut surgens cum ceteris ad altare procederet manu annuerit. Cuius requisita infirmitate ac sanitate patefacta, omnes ad laudandam omnipotentiae divinae maiestatem atque extollenda beatissimi viri merita, tanto instantius quanto et iterata virtute obtabilius, corde compuncti lacrimisque prae gaudio obortis, denuo alacres personuerunt.

[9] [in femina caeca,] [VII. 1; VIII. 3, 4.] . Denique [om. 2.] ex Waldsatis [ualosatis 2.] [Pagus a Brema inter orientem et septemtrionem situs.] quaedam fuit femina de villa [om. 2.] Willianstedi [Wilstedt in praefectura Ottersberg.] , nomine Ikkia, quae septem annis visus [ita cod. omnes; visa Pertz, perperam.] fuerat caecitatem perpessa. Cui cum de praefato loco signa miraculorum iam, fama vulgante, ubique percrebrescerent [percrebescerent Pertz.] , quaelibet [quaedam 3, 4.] vicina sua exhortans dixit: “Quare non et tu sanctum Dei exquirere conaris, ut tibi quoque lux oculorum patefacta clarescat?” Illa autem se libentissime ita velle respondit, verum hoc tantum suo repugnare desiderio quia non haberet ductorem. Cui illa denuo subiunxit: “Ecce, si alium non habes, ego te, quomodocumque potero, illuc deducam”. Cuius illa promissum, quia aliud sibi nesciebat refugium, gratantissime [gratanter 2.] accepit. Erant autem ambo [ambae 2, 4.] pauperculae. Arrepto itaque itinere ipsae duae tantummodo, Domini secum comitante gratia, ad praefatum tandem pervenerunt sanctuarium [scāiariū 2.] . Ubi cum precibus devote [(p. d.) d. p. 3.] insisterent, illa quae caeca fuerat subito illuminatur et conversa ad sociam [om. 2.] suam [om. 3.] , subridens atque congratulans, dixit: “O quam bene, quam bene mihi tuum contigit audisse consilium, ut sanctum Dei perquirerem; ecce una tecum lumen caeli video.” Hoc itaque factum statim publice praedicatum, magnam populis divinae miserationis spem dedit; quoniam secundum psalmistae [spalmistȩ 2.] dictum illi [ille Pertz.] derelictus est pauper, ideoque et ipse refugium est pauperum in tribulatione; pupillo quoque et orphano ipse promptus semper erit adiutor. [Ps. H. 10, 14.] Recepto itaque luminis visu, ipsa, iam non socia ducente, set pariter comitante, ad suum sana rediit tugurium, Domini laudes ore [om. 3, 4.] semper cantando, et comparis suae salutaria monita gratias referendo iugiter [iugit 1 (= iugiter, non iugitur, ut legit Pertz; cf. in Vita c. 2, ubi 1 ita: ad divinu iugit); (r. i.) i. r. 3, 4.] extollens.

[10] [in femina paralytica,] [VII. iterum 1; IX. 3, 4.] . De pago autem [om. 3.] supradicto [om. 2, 4; eodem 3.] quaedam femina aeque Ikkia vocata fuerat; quae per multa [multorum 2.] annorum curricula a cingulo usque deorsum paralisi ita contracta [contra 2.] extitit ut de menbris ipsis nichil penitus sentiret, nec quoquam [quodam 2.] ire nisi cum scabello sese trahendo posset. Quae ad sanctum perveniens locum, Domini miseratione viribus reparatis, suis se pedibus quo voluit ipsa subvexit.

[11] [in aliis infirmis quos S. Alexander martyr] [Caput XVII. Alia sex sancti Willehadi miracula. X. add. 3, 4.] . Quidam vero homo indigena, causa paupertatis circumeundo stipendia quaerens, ad basilicam sancti dudum convenerat Alexandri [Wildeshusae. Cf. BHL. 283. Honestum inter sanctos de iuvandis infirmis certamen, quod saepe in aliis libellis hagiographicis recurrit, de SS. Alexandro et Willehado narrat c. 11 et 12 Anskarius, disertius autem explicat Adam Bremensis, Gesta pontificum, lib. I, c. 34: Sique temporum seriem computemus, ipsum est tempus (annus 861, cf. c. 33) quo in Saxoniam translatio sancti Alexandri contigit (immo contigit anno 851). In qua illud memorabile videtur, confessorem nostrum (S. Willehadum) cum advena martyre certasse, quis eorum videretur esse maior et in gratia sanitatum populis acceptior.] . Qui habebat filiastram secum circumeuntem caecam, et ipse quoque duplici poena multo tempore orbitatem [orbitantem 3.] sustinens. Ubi cum morarentur, contigit meritis sancti praedictam filiastram ipsius unius oculi visionem percipere. Quo dono exhilarati, [ad add. 2.] ulteriora progredientes, ad oratorium pervenerunt Bremense; ubi in oratione positi, beati Willehadi intercessione multiplici sunt fȩnore ditati. Nam et ipse amborum visionem percepit oculorum, et filiastra ipsius alterius quoque illuminatione est gavisa. Quod cum fidelium qui affuerant denuntiaretur testimonio, plebs omnis exultando dedit laudem Deo [(d. l. D.) l. D. d. 3.] .

[12] [partim dumtaxat sanaverat,] [VIII. 1; XI. 3, 4.] . Praeterea ex pago Nordwidu [norduuido 2.] [Norden in Fresia orientali.] quidam homo ad limina memorati martiris olim transierat Alexandri; qui mutus simul et surdus, diutino labore ab infantia miserabili potiebatur vexatione. Meritis igitur [om. 3, 4.] praefati martiris [(p. m.) sancti Alexandri 2.] auditum percepit. Ultro [Ultra 3; (Ultro … promeruit) apud beatum autem Willehadum linguae absolutionem promeruit 2.] vero tendens et ad basilicam Bremensis ecclesiae perveniens, divinae largitatis clementia loqui pariter et audire, beato Willehado interpellante, promeruit.

[13] [in puella debili,] [VIIII. 1; XII. 3, 4.] . Item [Totum caput ita contrahit 2: Item quȩdam puella omnibus (omnis m. pr.) membris contracta ad predictam basilicam est perducta pristinaque sospitate recepta gaudens remeavit ad propria.] ex Laris de villa Otishusun [Oiste ad Visurgim in praefectura Hoya.] cuiusdam Frideberni [Friderberni Fabricius.] filia omnibus menbris diutino fuerat contracta languore. Quae ad praedictam deducta basilicam, per dies septem gravissimam in corpore molestiam pertulit, ita ut iam paene exanimis prae doloris crederetur magnitudine; sed tandem, divina annuente clementia, levius agi coepit, et ad pristinum reparata offitium, meritis sancti incolomitatem recȩpit. Quae paternam revisens domum, omnibus sana menbris, parentibus ac vicinis festivum plane exhibuit gaudium.

[14] [in femina surda,] [X. 1; XIII. 3, 4.] De [Totum caput ita contrahit 2: Item quȩdam erat femina duobus annis auditu aurium privata, quȩ huc adducta meritis sancti Willehadi est protinus curata.] Steoringis [Steornigis 3, 4; Steorgis 3 ante corr.] [Pagus ultra Visurgim prope Bremam inter occidentem et meridiem.] quoque ex villa Gandrikesarde [Gandrikesard 3, 4; Grandikehard Mab., qui annotavit: “al. Gandrikesard.”] [Ganderkesee.] , quaedam femina, Herimod nomine, duobus annis surda extiterat; quae ad praedictum deveniens locum, intercessione sancti audiendo redire meruit.

[15] [in duabus feminis,] [XI. 1; XIV. 3, 4.] . Item [(Item … praesidium) Hinc duȩ fuerant feminȩ, una incurvata, altera orba. Hȩ sancti Willehadi implorantes auxilium 2.] de Laris ex villa Falathorp [Falathorpe 3, 4.] [Cf. supra, p. 848, annot. 5.] duae illuc advenerant [advenerunt 3.] fȩminae, una incurvata, nomine Hathaburch [Hathaburg 3, 4.] , et altera orba, nomine Marcswid [Macswid 3, 4.] ; quae divinum ibi flagitantes praesidium, ambae cum sanitatis gaudio proprias sedes laetabundae [om. 2.] repetierunt [reviserunt 2.] .

[16] [in puella infirma,] [XII. 1; XV. 3, 4.] . Porro de Wege [uuge 1 ante corr.] villa publica [Kirch-Weihe et Süd-Weihe in praefectura Syke.] quaedam puella, multo tempore omnibus infirmata menbris, nihil omnino virium in proprio retinebat corpore [(in p. r. c.) in c. r. p. 2.] . Ad confessionem itaque deducta sancti, divinae largitatis munificentia et virium possibilitatem et totius corporis recȩpit sanitatem.

[17] [in duabus] [XIII. 1; Caput XVIII. Alia septem sancti Willehadi miracula. XVI 3, 4.] . Ceterum de Sturmi [Sturim 2.] [Citra confluentem Visurgis et Alerae, in dioecesi Werdinensi.] ex villa Ekina quaedam femina, vocabulo Gerswid [Gersuid 2.] , caecitatem multo tempore passa, in eodem loco posita, lumine [lumini 2.] est privato donata.

[18] [feminis caecis,] [XVII. 3, 4.] . Similiter quoque de Stenthorpe [Stendorf prope Lesum, a Brema inter occidentem et septemtrionem] pagi [ita codices, nullo spatio vacuo; “forsan pago” annotat Mab.] quaedam femina diutius caeca, dum orationi decumberet, auxiliante beato viro, luminis est curata [(e. c.) data 2.] remedio.

[19] [in viro caeco,] [XIIII. 1; XVIII. 3, 4.] . Denique ex Fresia de villa Westanko [ita 1, 3, 4; uuestenko 2; Vestanko Mab., Pertz.] [An Wester-Accum? Pertz.] vir quidam caecus Meinradus, eo adveniens, superna illustratus gratia [(s. i. g.) om. 2.] , luminis recepit offitium.

[20] [in femina caeca,] [XV. 1; XIX. 3, 4.] . De [(De … nomine) Quȩdam ibi femina 2.] Laris autem [om. Mab.] ex villa Hahtho [Zur Hache in praefectura Bruchhausen.] Reinmuod [(H. R.) Hahthoreinmud (-mod 4) 3, 4; Hahthoreimund Mab.] nomine, novem annis caecata, sanctissimi viri precibus longe optatam ibi recipere visionis [(i. r. v.) om. 2.] promeruit gratiam.

[21] [in viro contracto] [XVI. 1; XX. 3, 4.] . Ex [(Ex W. a. de v. M) om. 2.] Wihmodis [Wigmodis 4] autem de villa Midlistanfadaruurde [Midlistanfadarvurd 3, 4.] [Misselwaarden in terra Wursten, quae est in septemtrionali parte Wigmodiae ad oceanum Fresonicum.] quilibet [quidam 2 corr. man. rec., 3, 4.] homo manu multis admodum contractus annis, ibidem, Domino tribuente, incolumis est redditus [(i. e. r.) r. e. i. 2.] .

[22] [in femina caeca,] [XVII. 1; XXI. 3, 4.] . Item [(Item … nomine) Femina quȩdam 2.] de Wigmodis ex villa Westristanbeverigiseti [Westriftanbeverigisaeti 4; Westrifranbeverigisaeti Fabricius.] [Wester-Beverstedt.] femina, Thiadgardis nomine, diu caeca, ibidem est illuminata.

[23] [in viro vulnerato] [XVIII. 1; XXII. 3, 4.] . De [(De … fuerat) Akko quidam vocabulo quondam fuerat vulneratus in brachio 2.] Sturmi vero ex villa Ekynon [Ekgnon Mab., qui annot.: “alias Ekynon”.] [Cf. supra, annot. 2.] Akko quidam vocabulo iam quondam [quodam 3, 4.] in brachio vulneratus fuerat. Cui [Huic 2.] cum nulla subveniret medicina, armum ad omnia opera multis annis inertem [inermem Mab.] habuit. Qui illo adveniens [veniens 2, 3, 4.] et dierum suorum ociosam consumptionem [consumptiem 3.] deplorans, auxiliumque [-que om. 2.] beati viri expostulans, superna donante gratia, cum diu dolore brachii torqueretur, tandem sanatus porrectam extendit dexteram. Pro cuius incolumitate cum omnes Deo gratias retulissent, ille domum reversus, fiducia iam suae [(i. s.) s. i. 3.] sanitatis admonitus et de Dei misericordia certissime confisus, uxorem suam, quae multo iam tempore in caecitate permanserat, [et muliere caeca,] secum ipse [om. 2.] ad eandem reduxit [perduxit 2.] ecclesiam. Ubi cum pro concesso remedio vir fide corroboratus mulieri benefitium, et mulier quoque viri sui doctrinis admonita Dominum sibi inhianter posceret adesse propitium, caelitus inspirato lumine, subito mulier clare coepit cuncta [om. 2.] videre. Quod statim in populo declaratum, magna fidei tribuit incitamenta, et cunctorum animos ad credulitatem divinae confirmavit potentiae. Cumque pro eorum salute clerus ac populus personaret [personasset 2.] , ipsi ad propria gaudentes reversi, tanto alacrius atque studiosius [(a. s.) om. 2.] labori coeperunt insistere [(c. i) insistebant 2.] quanto se meminerunt ociose vacantes [(o. v.) v. o. 2.] dies multos antea perdidisse.

[24] [in viro muto,] [XVIIII. 1; Caput XXIX. Alia quinque sancti Willehadi miracula. XXIII. 3, 4.] . De Laris quoque [om. 2.] concepta iam dudum [(c. i. d.) d. i. accepta 2.] divina creverunt miracula. Nam quidam Hruodwig [om. 2; Rhoudwig 3, 4.] ex villa Stenbiki [Stenbike 3, 4; (ex v. S.) om. 2.] [Steimke prope Barrien in praefectura Syke.] , tribus annis mutus, cum inibi positus [(i. p) om. 2.] auxilium beati viri imploraret tacitus, divina miserante gratia, aperto ore, subito Domini coepit enarrare magnalia [(e. m.) m. e. 2.] .

[25] [in femina contracta,] [XX. 1; XXIV. 3, 4.] . Item [(I. de v. R.) om. 2.] de villa Rehterefled [Rehtereflet 3, 4; Restereflet Mab.] [Rechtenfleth ad Visurgim.] quaelibet [quaedam 2, 3, 4.] femina multis fuerat annis morbo ita contracta ut nec in lecto se in alteram partem absque adiutorio posset movere, nec ullius menbri [membris 2 ante corr.] aliqua prorsus commoditate potiretur. Quam cum amici, fide excitati, ad confessionem deveherent sancti, ibique in medio posita crabatto [grabatto 2; grabato 3, 4.] , ac si feretro tamquam mortua [praemortua 2, 3, 4.] decubaret, subito sana prosiluit [prosilivit 2.] e lecto, et prorumpens in medium, laudes concinebat [concinnebat 1.] Domino; nec iam curans [(n. i. c.) non curabat 2.] crabatti [grabatti 2; grabati 3, 4.] praesidia, [sed add. 2.] in pace dimissa, viam qua advecta fuerat propriis gressibus ambulabat intrepida.

[26] [in femina debili,] [XXI. 1; XXV. 3, 4.] . Porro [Totum caput ita contrahit 2: Quȩdam femina omnibus ex infirmitate membris invalida meritis beati viri sanitatem a. est i. 2.] de villa Buochem [Bouchem 3, 4.] [Forsan Büchten prope Ahlden.] ex pago Lohingao [Lohingaho 3 (non 4).] [Leinegau, pagus ad Laginam (Leine) flumen.] quaedam femina, Siberin [Hiberin Mab. (male lecto codice 3).] vocata, cum infirmitate cogente omnibus esset menbris invalida, ita ut nichil ei virium [iurium 4.] in proprio esset corpore, meritis beati viri [(m. b. v.) b. v. m. 3.] ibidem sanitatem adepta est integerrimam.

[27] [in femina manca,] [XXII. 1; XXVI. 3, 4.] . Rursus de Laris ex villa Eggrikeshusun [-husum 2.] quaedam femina ab infantia ita extiterat manca ut nulli [(nulli … manus) numquam ulli sibi usui manus apta fuerit altera 2.] umquam usui apta ei [(a. ei) aptari 3, 4.] altera fuerit manus. Quae [Quē 1.] cum in sancto posita loco, auxilium divinae miserationis corde posceret intimo, subito sana, manibus plaudens [laudans 2.] utrisque, iubilationem Deo in voce reddebat exultationis.

[28] [in femina muta,] [XXIII. 1; XXVII. 3, 4.] . Sed et de Liastmona [Lesum ad Wemmam (Wümme) flumen.] quaedam fuerat [fuit 2.] ancilla venerandi comitis Herimanni [ita etiam 3 ante corr.; Hirimanni 3 post corr., 4 et Mab.; Heremanni 2.] , quam ipse causa operis textrini in domo sua Hethas [Hesen haud procul ab Hoya?] cum aliis ancillis esse praeceperat; quae [quo Fabricius.] cum ibidem posita dominico inesset servitio, occulto quidem sed recto Dei iudicio [servitio 1 ante corr.] , alias sana, loquelae tantum est amissione dampnata. Qua cum diutius molestia premeretur [promeretur 1 m. pr.] , nec aliquid prorsus loquendo resonare valeret, praedictus comes, miseratione Domini compunctus, libertatem ei pro animae suae tribuit remedio, sicque inde dimissam ad propria redire permisit liberam. Deducta igitur a comitibus, [ad add. 2, 3, 4.] Bremam pervenit, statimque ecclesiam adire devota, ut creditur, intentione curavit. Namque rerum effectu claruit quid ipsa fideli mente tractaverit. Properans quippe ad fores ecclesiae, statim misericordiam Domini sibi obviam sensit; nam in ipso [(n. in i.) in i. enim 2.] introitu basilicae, cum ingrederetur fores atrii, impedimento linguae repente [om. 2.] soluto [resoluto 3, 4.] , altius exclamare ac laudes Deo canere coepit. Cuius cum causam coram positi requirerent, quae gesta fuerant plane ac dilucide enarravit; sicque haec [om. 1.] virtus, aliorum etiam testimonio in populo declarata, beati viri merita cumulavit eximia. Quae inde ad paternam se transferens domum, cum ipsa [(c. i.) om. 2.] hilaris iret [om. 2.] ac laeta, sanitate [(sanitate … gaudere) propinquis suo ex adventu ac sospitate attulit gaudia 2.] simul ac libertate donata, parentes quoque ac propinquos ex suo fecit adventu ac prosperitate gaudere.

[29] [in puella muta et contracta,] [XXIIII. 1; Caput XX. Alia septem sancti Willehadi miracula. XXVIII. 3, 4.] . Item [om. 2.] de Bremis puella quaedam, nomine Wige [(n. W.) om. 2.] , diu muta et omnibus quoque menbris contracta, ita ut non alicubi [aliquo 3, 4.] nisi ab aliis delata [dilata 1 m. pr.] sese transferre posset, in [(in e. l.) om. 2.] eodem loco meritis beati viri et loquelae usum et menbrorum omnium recepit offitium.

[30] [in femina manca,] [XXV. 1; XXIX. 3, 4.] . Post haec etiam de Upriustri [(e. de U.) om. 2.] [Cf. supra, p. 844, annot. 5.] quaedam fȩmina [om. 2.] , ex dextera parte a tempore nativitatis manca, nomine Tethildis [Tethileis 3, 4; (n. T.) om. 2.] , Domino auxiliante, ibidem est sanata.

[31] [in femina caeca,] [XXVI. 1; XXX. 3, 4.] . De [(De … vocabulo) Quȩdam fem. voc. Ida 2.] Wigmodis autem ex villa Medemahem [Medhem, curtis in parochia Achim prope Bierden.] femina quaelibet [quaedam corr. Caesar.] , Ida vocabulo, novem annis caecitatem passa, ibidem Domini gratia oculorum donata est luciflua claritate [(o. d. e. l. c.) lucifluȩ o. claritati e. d. 2.] .

[32] [in femina lusca,] [XXVII. 1; XXXI. 3, 4.] . Ceterum de Riustri [Rustri 2.] ex villa Scmalonfleet [Smalonfleot 2; Smalonflet 3, 4.] [Schmalenflet ad Visurgim.] quaedam fȩmina, Dislith nominata [(D. n.) om. 2.] , per undecim menses uno oculo caecata, illo adveniens meritis beati viri [(m. b. v.) b. v. m. 4.] amborum se gavisa est potitam lumine [(g. e. p. l.) oculorum lumina est gavisa 2.] .

[33] [in femina paralytica,] [XXVIII. 1; XXXII. 3, 4.] . Ex [(Ex … femina) F. q. ex v. T. 3.] villa quoque Tadinghem [Tadighem 1; Tadinghe 2; Thadingen 3; Tadinghem 4.] [Thedinghausen.] quaedam fȩmina, Egilmarc [Egilmare 3.] vocata, quattuor [(quattuor … propria) fuerat, quae longo tempore morbo paralytico horrendum in modum afflicta, tandem miseratione divina ad sanctum perveniens locum ibidemque instanter Deum deprecans, paralysi liberata, reparatis viribus, Deo gratias egit et cum gaudio domum rediit 3, Mab.] annis paralitica, ibidem [eadem 4.] a parentibus in carruca adducta, adiuvante superna gratia, propriis gressibus gaudens remeavit ad propria.

[34] [in femina caeca,] [XXVIII. 1; XXXIII. 3, 4.] . Denique [(Denique … illuminata) Similiter quoque in loco Citirothe nuncupato quaedam fȩmina luminis officio diu destituta, cum primum ad eumdem locum pervenit ibique orationi dedita solo prostrata incubuit, subito divini muneris dono lumen recepit amissum 3, Mab.] ex loco Utrothe [Cithirothe 4.] nuncupato quaedam fȩmina anno uno et [ac 2, 4.] dimidio luminibus oculorum orbata, exorante [exoratae 1 ante corr.; exorantae 1 corr.] beato viro, ibidem sanitatem recȩpit illuminata [illumina 1.] .

[35] [in femina clauda,] [XXX. 1; XXXIV. 3, 4.] . Porro [(Porro … virtutem) Rursus de Liastmona nomine Rotgardis femina quaedam clauda, cum illic auxilium beati viri serio imploraret, divina miserante gratia, sanata propriis gressibus cum summa animi voluptate ambulabat intrepida 3, Mab.] de Liastmona quaelibet [quaedam corr. Caesar.] fȩmina, Hrotgardis [Hrotgard 2; Rotgardis 4.] vocata, multis iam annis uno pede clauda, cum duobus baculis [scabellis vel baculis 2.] praefatam adiens basilicam, gressu [gressum 2 ante corr.] amissi pedis sibi reddito, sensit beati viri vere divinitus concessam in eodem loco flagrare virtutem.

[36] [in multis aliis.] [Hoc caput om. 3.] [XXXI. 1; Caput XXI. Conclusio miraculorum sancti Willehadi 4.] . Fuerunt praeterea multi [multis 2.] causa recuperandae salutis ad eundem locum properantes, meritis beatissimi pontificis in via sanati [sunt sanitati redditi 2.] ; quorum aliorum [aliaorum 2.] relatione innotuit sanitas, quia nequaquam ipsi, uti coeperant, locum sanctum expetere curaverunt, verum magis sanitate donati, ex itinere redeuntes, ad propria festini cum gaudio sunt reversi, Dominum et beatum Willehadum magnificis laudibus praedicantes.

[37] [Corpus sancti ab Anskario] [Hoc caput om. 3.] [XXXII. 1.] Verum nos [erasum in 1.] , ne prolixior narratio [narra 1 ante corr.] onerosa [-ner- sup. ras. in 1.] fiat legentibus, haec et alia multa intermisimus, quae tamen plurimorum ore vulgata in populis habentur. Corpus autem ipsius sanctum [sancti 4.] , quod iam tunc a loco requietionis suae in alterum [alteram 4 (non 2).] translatum fuerat locum [basilicam 2, 4.] , nos cum maxima fidelium turma ac cleri innumerabilis conventu exinde sublatum feretroque inpositum, magnis populorum vocibus in laudem Dei ac beati viri concrepantibus, [in novam basilicam translatum.] die depositionis [deposionis 1 m. pr.] illius in nova, quam tunc [om. 2.] dedicavimus, collocavimus basilica. Ubi honorifice compositum, magnifice postmodum atque innumeris claruit virtutum indiciis, et de die in diem meritis beati viri multiplicia inibi crescunt miraculorum signa. Agitur autem dies [(a. d.) d. a. 2.] depositionis eius simul et translatio [translationis Mab.] corporis VI idus novembris, ad laudem et gloriam nominis domini nostri Iesu Christi, qui cum Patre et Spiritu sancto unus et verus Deus vivit et dominatur per inmortalia secula seculorum. Amen.

DE SANCTO WIOMADO EPISCOPO TREVERENSI

ANNO 791

[Commentarius]

Wiomadus episcopus Treverensis (S.)

AUCTORE A. P.

[1] [Weomadus saltem annis 762 – 791,] Wiomadus [Dictus etiam Wiemadus, Wiomodus, Wiomudus, Weomadus, Viomagus, (Automadus).] , qui in cunctis catalogis antiquis episcoporum Treverensium veluti decessor Richbodi episcopi († 804) recensetur [MG., Scr. t. XIII, p. 298 – 301.] , idem videtur esse Wiomodus episcopus quem anno 791 vita functum esse Annales Maximiniani docent [Ibid., p. 22: Anno 791 perrexit domnus Carolus cum Francis … et cum ceteris populis suis in Pannoniam ultra Omundesthorf, et cum triumphi gloria rediit et hiemavit in Reganesburc. Engilrammus, Wiomodus, Sindperhtus episcopi obierunt. Mirum prorsus est haec ita a quibusdam intellecta esse quasi tres illi episcopi Caroli Magni agmina in Pannoniam secuti essent et in expeditione essent mortui. Ita v. gr. Alexander Wiltheim, in Annalibus coenobii Sancti Maximini manu scriptis (cod. Bruxellensi, Bibl. Reg. 3169, parte II, fol. 40); cf. etiam Gallia christiana, t. XIII (1785), col. 389; F. W. Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, t. I (1846), p. 471. Quae interpretandi ratio si reciperetur, ex eisdem Annalibus Maximinianis ad an. 795 (MG., l. c.) accipiendum esset Hadrianum I papam in Saxonia obiisse.] . Idem nominatur in diplomate quo Carolus Magnus circa annum 782 testatur ab illo monasterium Medolacum ecclesiae Trevericae in iudicio esse vindicatum [Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 261 (252); MG., Dipl. Karolinorum t. I, p. 200 – 202; cf. p. 566.] : a partibus Sancti Petri Treverecensis, ubi Weomadus archiepiscopus pontifex esse videtur [MG., t. c., p. 201, l. 34.] ; … ut suprascriptus Weomadus archiepiscopus tale praeceptum vel iudicium evindicatum de iam dicto monasterio Medolaco … accipere deberet [Ibid., l. 45. Cum diplomatis istius nullum supersit exemplar saeculo XIV antiquius, nemo mirabitur a librariis pro episcopo scriptum esse archiepiscopum; reapse autem non nisi post initium saeculi IX Treverensis sedes iterum facta est archiepiscopalis.] . Anno circiter 779 ab Hadriano 1 papa designatus est Viomagus episcopus ut cum Tilpino Remensi archiepiscopo et cum Possessore incertae sedis episcopo de ordinatione Lulli Moguntini episcopi deque illius fide, doctrina et moribus quaestionem haberet [Epistula Hadriani I apud Flodoardum, Hist. Remensis ecclesiae, lib. II, c. 17 (MG., Scr. t. XIII, p. 463). Cf. Jaffé-Ewald, n. 2411. Cf. A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II2 (1900), p. 205, annot. 4, 5.] . Petente viro apostolico Weomado sancte ecclesie Treverice episcopo, Carolus Magnus anno 772 immunitatem confirmavit quam illi ecclesiae decessores ipsius contulerant [Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 145 (142); MG., Dipl. Karol. t. I, p. 95 – 97; cf. p. 563.] . Anno 764 subscripsit Automadus Treverorum episcopus chartae fundationis monasterii Laureshamensis [MG., Scr. t. XXI, p. 342, l. 26. Servata nobis est charta in chronico Laureshamensi, quod saeculo XII est compositum; facile autem intellegitur huius auctorem in exscribendo nomine episcopi insolito lapsum esse. Idem docet (t. c., p. 348, l. 18/19) anno 774 Wiomudum episcopum consecrationi ecclesiae Laureshamensis interfuisse.] ; anno 762 Wiemadus episcopus subscripsit diplomati a Pippino rege Prumiensibus concesso [Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 95 (93); MG., Dipl. Karol. t. I, p. 24.] .

[2] [neque vero ab anno 753,] Ultra hunc annum 762 nihil certi habemus. Spurium enim est diploma Pippini quod anno 760 datum fingitur, quo ecclesiae Treverensi, petente Wiomado archiepiscopo, possessio cum aliorum bonorum, tum etiam monasteriorum Sancti Maximini, Sanctorum Paulini et Eucharii atque Sanctae Mariae Orreensis confirmatur [Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 92 (90); MG., t. c., p. 50 – 52. Spuria etiam sunt diplomata quae a Carolo Magno, petente Wiomado nostro, annis 774 et 802 finguntur concessa; cf. Böhmer-Mühlbacher, t. I2, nn. 168 (164), 389 (382); MG., Dipl. Karol. t. I, pp. 304 – 6, 391 – 93.] . Quod autem recentes scriptores Wiomadum anno 753 episcopum factum esse dixerunt [Ita, ut alios omittam, Gallia christiana, t. XIII (1785), col. 388; A. Goerz, Regesten der Erzbischöse zu Trier (1861), p. XIII; Gams, Series episcoporum, p. 318.] , id nullo firmo argumento probatur. Ratio affirmandi fuit Liutwinum Treverensem episcopum anno circiter 713 vita functum esse; Milonem, qui Liutwino successit, per quadraginta circiter annos sedem Treverensem obtinuisse; Miloni continuo suffectum esse Wiomadum. Et hoc quidem probabile est: antiquiores enim catalogi episcoporum Treverensium hanc seriem exhibent: Liutwinus, Milo, Wiomadus [MG., Scr. t. XIII, p. 298.] , atque in solos recentiores inter Milonem et Wiomadum irrepsit S. Hildulfus [Ibid., p. 300 – 301. Cf. Gesta Treverorum (MG., Scr. t. VIII, p. 162 – 63); Vita S. Hildulfi tertia BHL. 3947 – 3948 (Act. SS., Iul. t. III, p. 231, num. 14).] , qui numquam Treverensis episcopus fuit [Cf. Rettberg, t. c., p. 467 – 69; Chr. Pfister, Les légendes de saint Dié et de saint Hidulphe, in Annales de l'Est, t. III (1889), p. 400 – 403.] . Neque iis assentiendum crediderim qui Miloni successisse volunt Harthamum [S. Abel-B. Simson, Jahrbücher des Fränkischen Reiches unter Karl dem Grossen, t. I (1888), p. 436, annot. 1; Pfister, l. c. Contra dicit A. Hauck, t. c., p. 51, annot. 3.] , qui episcopus quidem fuit, Treverensis tamen fuisse non videtur. Non solum enim in nullo catalogo episcoporum huius sedis recensetur, sed id tantum docet diploma Caroli Magni [De quo supra, annot. 4.] ex quo uno Harthami nomen comperimus: Liutwinum Treverensem episcopum Medolacense monasterium, quod condidisset, ecclesiae Treverensi tradidisse; Miloni, qui Liutwini filius idemque successor fuit, illud monasterium a Carolo maiore domus et a Pippino rege in “beneficium” esse donatum; a Milone episcopo abbates, qui illud regerent, de ipsa civitate missos esse: quendam Ebreo, dein Ratbertum episcopum, postea Harthamum; post mortem Milonis Harthamo monasterii possessionem a Pippino rege esse confirmatam; filios cuiusdam Lantberti monasterium invasisse et Harthamum episcopum eo spoliasse; contentione exorta, statuisse iudices ut viri isti monasterium ecclesiae Treverensi redderent, ubi Weomadus archiepiscopus pontifex praeesse videtur. Iam vero his nequaquam cogimur ut Harthamum Treverensem episcopum, sed ut unum ex illis episcopis fuisse dicamus, quos multos hoc tempore in monasteriis degisse novimus nulli certae sedi seu dioecesi praepositos.

[3] [Treverensis episcopus fuit.] Veri igitur est simile Miloni successisse Wiomadum; sed quando vita vel saltem officio defunctus sit Milo, ignoramus. Minime enim luculentus est locus Hincmari in vita S. Remigii [Praef. (MG., Scr. rer. merov. t. III, p. 251, l. 16 – 19).] : adeo ut Milo quidam tonsura clericus, moribus, habitu et actu inreligiosus laicus, episcopia Remorum ac Trevirorum usurpans insimul per quadraginta circiter annos pessum dederit, cum et numerus incertus sit (circiter), neque constet de utra ecclesia, Remensi an Treverensi, potissimum sit dictus, atque alibi Hincmarus ipse pro per quadraginta annos obscure scripserit: per multos annos [Epistula de iure metropolitanorum, c. 20 (P. L., t. CXXVI, col. 200): adeo ut Milo quidam tonsura … usurpans insimul per multos annos pessum dederit.] . Ex omnibus igitur quae attulimus id tandem colligere possumus Weomadum certe non post annum 762, forsan aliquot annis antea factum esse episcopum, et anno 791 vita esse defunctum [Olim multa atque varia de tempore mortis S. Wiomadi protulerunt viri docti, alia in diplomatibus spuriis, alia in vanis coniecturis nixa, ut dicerent Wiomadum mortuum esse alii anno 776, alii anno 781, alii multo tardius atque non ante annum 808. Cf. v. gr. Le Cointe, Annales ecclesiastici Francorum, t. VI (1676), p. 121 – 22, n. XXXIII – XXXIV; Nomina archiepiscoporum et episcoporum ex monasterio S. Maximini desumptorum, ed. F. de Reiffenberg, in Compte-rendu des séances de la Commission royale d'histoire, t. V (Bruxelles, 1842), p. 29.] .

[4] [Dicitur] De rebus ab eo gestis praeter ea quae ex litteris seu diplomatibus supra collegimus, tam ieiuna quam certa, pauca admodum novimus. Illum abbatem monasterii Sancti Maximini fuisse non ipsa Gesta Treverorum, [fuisse abbas Sancti Maximini] sed recensiones huius operis B et C, saeculo XII multis rebus additis auctae, affirmant [MG., Scr. t. VIII, p. 163, l. 21. Mira coniectura est Stephani Beissel, Geschichte der Trierer Kirchen, I (Trier, 1887), p. 227, Wiomadum se episcopatu abdicasse, ut ultimos vitae dies in monasterio Sancti Maximini transigeret] . Contra affirmant etiam Medolacenses Wiomadum ex abbate sui monasterii factum esse episcopum Treverensem. [et Medolacensis] Scribebat enim paulo ante annum 1095 monachus Medolacensis in miraculis S. Liutwini, c. 3 [Ibid., t. XV, p. 1262.] , solitos esse Treverenses, decedentibus illorum pastoribus, de Mediolacu eligere sibi patronum. Quicumque enim Mediolacensium abbatis fungebatur officio, Treverensium dignus estimabatur episcopio. Unde Wiomadus, Ricbodus, Hetti, Thietgaudus, Bertolfus … et Rabodo Mediolacensium quidem monachica ordinatione abbates constituti, pro sanctitatis merito ac singularis sapientie prerogativa ad honorem episcopatus sancte Treverensis ecclesie per ordinem sunt promoti. Qui tamen prepositos, qui locum regerent ac confratres vita moribusque ad spiritualis vite exercicia preirent, sub se habebant, ipsi autem excellentia ordinis et titulo utriusque nominis, episcopi scilicet et abbatis, effective fulgebant. Si ergo testi illi, utique non valde antiquo, aures praebemus, cum olim abbates in ipso monasterio (Medolaco) ex ipsa civitate (Treverensi) mitterentur [Cf. supra, num. 2.] , iam postea contra fiebat ut de monasterio in civitatem episcopi accerserentur atque ita non tam monasterium inter possessiones sedis Treverensis, quam sedes Treverensis inter nescio quae “beneficia” monasterii accenseretur; cuius rei fides penes scriptorem illum esto.

[5] [atque corpus S. Castoris transtulisse.] Monente Martio quodam presbytero, cui in visione ostensum erat quo in loco corpus S. Castoris presbyteri esset absconditum, Weomadum episcopum venisse Caradonum in vicum ad Mosellam situm et corpus illud in ecclesiam vici, quae S. Paulino sacra erat, transtulisse narrat Vita S. Castoris [Act. SS., Febr. t. II, p. 665 – 66, num. 10, 11.] , incertae aetatis [Servatum est exemplar eius saeculo XIII exaratum in codice Treverensi Bibl. publicae 453 (prius 962), fol. 43v – 46v.] , fidei etiam non satis exploratae [Cf. Act. SS., t. c., p. 662, num. 6.] .

[6] [Controversiam] Multo certiora sunt quae anno 839 rettulit Wandalbertus monachus Prumiensis in illa “Commemoratione quemadmodum et a quo cella Sancti Goaris fuerit monasterio Prumiae sociata”, diplomate usus Caroli Magni, quod in monasterii archivo legerat quodque iam periit [Cf. Böhmer-Muhlbacher, t. I2, n. 253 (244).] . Ita ille [MG., Scr. t. XV, p. 372 – 73.] : Regnante vero post patris obitum Magno Carolo, [de cella S. Goaris] orta est inter Trevirorum pontificem tunc Weomadum et abbatem Asuerum pro eadem cella contentio, asserente episcopo eam ad suae ecclesiae ius pertinere, abbate contra dicente esse illam regis lege hereditaria possessionem, neque in ea posse sibi aliquid ecclesiam vindicare, quae et sibi esset a rege Pippino commissa et in dominium clarissimi Caroli successionis iure transmissa. Ita eis diu multumque certantibus et re ad controversiam saepe deducta, directi sunt ex latere regis et semel et iterum ac tertio legati fidelissimi et veraces, qui causam diligenter inquirerent litemque congrue terminarent. Quique rem examinantes, non aliud quam quod abba protestatus fuerat invenerunt, regii scilicet quam ecclesiastici iuris possessionem loci sepedicti existere. Sed cum episcopo haec nequaquam sufficerent, famosissimus princeps, habito in Saxonia super fontem qui Lippia dicitur generali conventu, sub praesentia totius prope regni primatum et utriusque ordinis clarissimorum virorum rem per se examinandam suscepit, omniumque qui tunc adfuere iudicio iurisiurandi condicio causidico monasterii, tunc Ratberto nomine, est constituta; qua ille postea cum aliis duodecim firmavit possessionem sepedictam non ecclesiae Trevirorum, sed dominio regio tantum competere. Hoc ergo modo re definita et episcopo tandem adquiescente, famosissimus rex cum suorum consensu cellam sancti viri monasterio Prumiae tradidit, edito traditionis eiusdem privilegio et q. s. Haec quemadmodum sint gesta atque statuta poterit qui volet, relecto eodem, qui hodieque in archivis ipsius monasterii integerrimus manet, privilegio, scire.

[7] [cum monachis Prumiensibus habuit.] Et sic quidem res anno, ut videtur, 782 est composita [Cf. Abel-Simson, t. c., p. 423 – 25; O. Holder-Egger, in MG., t. c., p. 373, annot. 1.] ; quando autem controversia illa agitari coepta sit, nescimus. Certe iam tunc exorta erat quando Asuerus abbas in illo loco basilicam supra corpus S. Goaris aedificavit. Qua perfecta, ita narrat Wandalbertus [Miracula S. Goaris, c. 1 (MG., t. c., p. 364, l. 13 sqq.).] , ubi iam tempus, quo divino nomini esset consecranda, successit, missi sunt ab excellentissimo principe Carolo Lul Moguntiaci archiepiscopus, … Basinus Nemeti, quae civitas nunc Spira vocatur, et Mehingodus urbis quae trans Rhenum sita sermone barbaro Wirziburc appellatur, episcopi …, ut per eos et ecclesia consecrari et corpus viri beatissimi in eum quo nunc situm est locum transferri deberet. Age vero, vix non certum est ideo consecrationi et translationi illi non interfuisse ipsius dioecesis praesulem Wiomadum [“Sancti Goaris reliquias in novum templum ab Assuero abbate Prumiensi exstructum magna gloria ex antiqua ecclesia transtulisse” mira vel audacia vel ignorantia affirmavit ille qui lectionem de S. Wiomado composuit inserendam Lectionario Treverensi anni 1645, de quo infra annot. 16.] neque ullum ex comprovincialibus episcopis, atque a Moguntina provincia arcessendos seu mittendos fuisse Lullum, Basinum et Megingaudum, quod Prumienses inter et Wiomadum lites et inimicitiae intercedebant [Paulo aliter rem explicavit decessor noster I. Van Hecke, Act. SS., Oct. VII, p. 1070 – 71, num. 64 – 68, Wiomadum eo quod in hac controversia causa cecidisset, aegritudinem animi concepisse atque ad consecrandam Goarianam basilicam venire recusasse. Verum vix non certum est consecrationem illam ante factam esse quam ultima sententia contra Wiomadum ferretur.] .

[8] [In officio neglegentem eum fuisse non liquet.] Quamvis autem et confirmandis [Cf. supra, p. 852, num. 1.] , et augendis [Cf. supra, num. 6, 7.] ecclesiae Treverensis possessionibus sedulam operam impenderet Wiomadus, diplomate tamen Ludowici IV anno 902 edito [Böhmer-Mühlbacher, t. I2, n. 2002 (1950).] docemur Trevericae civitatis monetam, theloneum, censales, tributum atque medemam agrorum cum fiscalibus hominibus quondam tempore Wiomadi eiusdem urbis archiepiscopi de episcopatu abstracta et in comitatum conversa esse. Quod quomodo contigerit, vi et iniuria hominum potentium an episcopi collusione vel incuria, nusquam memoriae est traditum, ut miremur haec satis fuisse v. cl. Alberto Hauck ut coniceret Wiomadum in episcopi muneribus et officiis neglegenter esse versatum. Cuius suae opinationis aliam utique rationem affert vir clarissimus [T. c., p. 51, annot. 3. “Es ist auffällig, dass er, wie seine Amtsgenossen in Köln und Speier, dem unmittelbar darauf geschlossenen Totenbund nicht beitrat. Nimmt man hinzu das unter ihm nachweislich Entfremdungen von Kirchengut stattfanden (Urkunde Ludwigs IV …), so liegt die Vermutung nahe, dass er es mit seinen bischöflichen Pflichten nicht allzu ernst nahm.”] , sed eam magis etiam miram, id est quod Wiomadus cum octo aliis episcopis subscripserit anno 762 diplomati Pippini regis Prumiensibus concesso [Cf. supra, p. 852, annot. 10.] , non autem accesserit ad societatem precum quam continuo postea inierunt sex ex illis octo episcopis. Iam vero res ita est: tempore incerto, probabiliter tamen post mensem iulium anni 760 et ante finem anni 762 celebrata est Attiniaci synodus episcoporum 25 et abbatum 17 [MG., Capitularia t. I, p. 221; Ibid., Concilia t. II, p. 72 – 73.] , in eaque, inter alia salubriter sapienterque definita, societas quaedam precum est inita; porro inter episcopos hos 25 recensentur sex ex illis novem qui privilegio Pippini, de quo supra, subscripserunt, non vero tres reliqui Wiomadus Treverensis, Berethelmus Coloniensis, Basinus Spirensis. Quod sex illi Attiniaci etiam affuerunt, ea utique visa est ratio haud improbabilis cur eodem anno 762 synodus coacta esse coniceretur quo editum erat Pippini diploma Prumiense. Verum cur afuerint tres episcopi Coloniensis, Spirensis, Treverensis, quis novit aut sapienti coniectura assequi potest?

[9] [De eius cultu] Cultu ecclesiastico diu caruisse videtur Wiomadus. Ubi enim traditam invenimus seriem sive longiorem sive breviorem episcoporum Treverensium qui ut sancti colebantur, nusquam illum nominatum repperimus, idemque omnino de eo dicendum est quod de S. Fibicio diximus [Supra, p. 64, num. 10.] : non comparere Wiomadum extremo saeculo X inter 14 sanctos episcopos Treverenses quorum depictae sunt imagines in celebri codice Gertrudiano [Cf. F.-X. Kraus, Die ältern Bischofskataloge von Trier, in Jahrbücher des Vereins von Alterthumsfreunden im Rheinlande, XLIV/XLV (1868), p. 165 – 66.] , sed neque inter novem sanctos praesules quorum imaginibus ornata est eodem tempore theca qua in maiore ecclesia Limburgi ad Laganam “baculus sancti Petri” inclusus custoditur [Cf. Kraus, l. c., p. 166 – 67; Id. Die christliche Inschriften der Rheinlande, II Theil (1894), p. 212 – 13.] ; quin etiam in seriebus episcoporum Treverensium saec. XI et XII exaratis, in quibus non pauci episcopi “sancti” appellatione cohonestantur, nudo nomine Wiomadum insertum esse [MG., Scr. t. XIII, p. 296 – 301, ser. II, III, VI.] . Praeterea in nullis antiquis vel libris liturgicis, vel martyrologiis, etiam ipsius abbatiae Sancti Maximini [V. gr. in psalterio saec. XIII (cod. Treverensi Bibl. publ. 435), in martyrologio saec. XII (ibid., cod. 1634).] , nomen eius inscriptum invenimus. In hac tamen abbatia, in cuius ecclesiae crypta Wiomadus sepultus fuisse dicitur [Cf. infra, num. 10.] , illius honorandi initium factum est tempore nescio quo. Cuius rei primum testimonium, quod quidem repperimus, habemus in martyrologii Usuardini editionibus Coloniensi et Lubecana anni 1490, in quibus ad diem 8 novembris legitur [Martyrologium Usuardi, ed. Sollerius, p. 661.] : Treveris in monasterio Beati Maximini natale sancti Weomadi episcopi et confessoris. Brevius editio Greveni, quae dicitur, anno 1515 vulgata, ad eundem diem [Ibid.] : Treveris sancti Weomadi episcopi et confessoris. Reapse in illo monasterio cultum esse sanctum nostrum docet Breviarium secundum usum monasteriorum sanctorum Maximini, Vuillibrordi et Naboris in ipso imperiali monasterio Sancti Maximini anno 1600 editum, in cuius kalendario ad diem 8 novembris inscriptum est festum Vueomadi episcopi et confessoris semiduplex [Cf. Proprium sanctorum partis aestivalis, p. 669. Vid. etiam Lectionarium de sanctis quibusdam Trevirensis officii (Augustae Trevirorum, 1645), p. 114 – 15: ibi lectio IX edita est, legenda die non 8, sed 7 novembris, quo secundum kalendarium Lectionario praefixum fiebat tunc Treveris festum S. Willibrordi cum commemoratione S. Weomadi.] .

[10] [et reliquiis.] Anno 942, cum consecraretur ecclesia huius monasterii novis curis aedificata, corpora sanctorum episcoporum Maximini, Agricii, Nicetii, Basini et Wiomadi in cryptam, quae sub altare maius exstructa esset, translata esse affirmant scriptores aetatis recentis [Cf. Browerus, Antiquitates Trevirenses (1626), p. 557; Browerus-Masenius, Antiquitates Trevirenses (1670), t. I, p. 455; Act. SS., Mart. t. I, p. 314, num. 4; Maii t. VII, p. 33, append. num. 1; Illustriores reliquiae … monasterii S. Maximini, ed. F. De Reiffenberg, t. c., p. 26; Philipp Diel, Die Geschichte der Kirche des heiligen Maximinus und ihrer Reliquien (Trier, 1886), pp. 4, 14, 65.] ; etsi mirum est in antiqua annotatione de rebus in hac consecratione gestis solos nominari Maximinum, Agritium et Nicetium [MG., Scr. t. XV, p. 1269 – 70.] . Quicquid id est, anno 1621, die 29 augusti, cum templum iterum a fundamentis nuper exstructum consecraretur, “geminorum sanctorum corpora Basini et Weomadi … ex obscuriore cryptae loco in apertam templi lucem ad nobilius conditorium ante chorum sub minus templi odeum transtulerunt” monachi [Browerus-Masenius, op. c., t. II, p. 469.] , seu, ut alibi legitur, “die 29 augusti Antonius episcopus Vigiliarum, nunciatura apostolica defunctus, celebravit translationem sanctorum Basini et Weomadi episcoporum Trevirensium eademque corpora e crypta ecclesiae Sancti Maximini desumpta decentius collocavit super duobus altaribus iuxta chorum.” [Gesta Trevirorum, ed. Wyttenbach et Müller, t. III (1839), p. 69.] . Postquam autem, gallicis exercitibus Treverensem patriam invadentibus, monachi ex insigni illa abbatia disturbati sunt ipsumque monasterium ad profanos usus delapsum, perierunt utriusque sancti reliquiae [Cf. Diel, t. c., p. 65.] ; cultus S. Wiomadi in desuetudinem abiit atque in amplo Proprio officiorum dioecesis Treverensis, quod anno 1888 editum est, ne nomen quidem illius comparet.

DE SANCTO GERVADIO CONFESSORE IN SEPTEMTRIONALI SCOTIA

SAECULO IX VEL X?

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Gervadius confessor in septemtrionali Scotia (S.)

C. D. S.

[1] [S. Gervadii] Antiquissimum testimonium scriptum cultus S. Gervadii praebet breviarium Aberdonense [Primum editum Edinburgi anno 1509 – 1510 et iterum, secundum illam editionem, Londini anno 1854, 2 vol. in-4°.] , in cuius kalendario ad diem 8 novembris annuntiatur memoria Gervadii conf. IX lect., in corpore autem partis aestivae ad eundem diem recitantur lectiones propriae sex, quibus continetur compendium eius Vitae. Has infra exscribemus.

[2] [incertus est] In his lectionibus nequaquam exhibetur Gervadius episcopali dignitate fuisse ornatus, sed anachoreticam vitam duxisse cum aliis quibusdam sanctis viris eius discipulis. Diversam vero traditionem refert Thomas Dempsterus, in suo Menologio Scotico ad d. 8 novembris [Primum edito Bononiae anno 1622.] ita scribens [Ap. Alex. Penrose Forbes, Kalendars of Scottish Saints (1872), p. 218.] : Elgini, Gervadii Moraviensis episcopi, qui sub Achaio rege foederis cum Gallia perpetuum feriendi autor fuit et sanctis Alcuino, Clemente, Rabano et Ioanne ad S. Carolum Magnum amandatis [Ed. a mandatis.] , ipse in Scotia substitit, ut populum verbo et exemplo instrueret. K. Per litteram K in fine adiectam invocatur auctoritas Adami Regii (King), qui utique in suo kalendario [Primum edito Parisiis anno 1588.] ad diem 8 novembris annuntiavit: S. Gervade confess. and bischop of Murray under King Achaius [Ap. Forbes, op. c., p. 167.] . Hos secuti sunt Philippus Ferrarius in suo Catalogo generali sanctorum qui in Martyrologio Romano non sunt (1625): Elgini, S. Gervadii episcopi Moraviensis; David Camerarius, qui in kalendario inserto suo operi De Scotorum fortitudine [Primum edito Parisiis anno 1631.] bis Gervadium memoravit, primo scilicet ad diem 21 iunii: Sanctus Gervadius episcopus Brechinensis in Scotia [Ap. Forbes, op. c., p. 238.] et iterum ad diem 9 novembris: Sanctus Gernadius (sic) episcopus Moraviensis [Ibid., p. 242.] ; ac denique Richardus Challonner in Memorial of ancient British piety (1761), ad diem 8 novembris: In Scotland the festivity of the saints Gervad bishop and Morok confessor [Cf. infra, p. 857.] , who flourished in the beginning of the ninth century.

[3] [episcopatus,] Utrum episcopus ille Brechinensis, qui annuntiatur apud Camerarium ad diem 24 iunii, diversus iudicandus sit a Gernadio seu Gervadio cui colendo assignatus est apud eundem dies 9 novembris, deficiente omni vetustiore testimonio, in incerto nobis relinquendum est. Sunt autem dioeceses Brechinensis et Moraviensis in septemtrionali Scotiae parte Aberdonensi contiguae, prior ad meridiem, ab occidente altera, cuius praecipua urbs est Elginum, quam et praecipuam cultus S. Gervadii sedem indicavit Dempster. Moraviensis autem regionis [Vulgo Moray vel Murray; cuius regionis pars erat hodiernus comitatus Elgin.] episcopum fuisse Gervadium nulla extremo saeculo XVI vetustior auctoritas asseruit, neque ulla omnino antiqua testimonia episcopos in septemtrionali Scotia ante saeculum XI fuisse memorant [Cf. A. Bellesheim, Geschichte der katholischen Kirche in Schottland, t. I (1883), p. 492 – 96.] . Omnino autem perperam titulum episcopi Moraviensis Gervadio attributum interpretatus est Adalbertus Müller, ubi annuntiavit ad diem 8 novembris: Gervadius, Bischof in Mähren [Allgemeines Martyrologium (1860), p. 565.] .

[4] [incerta historia,] Achaii regis nomen et foederis ab eo cum Carolo Magno imperatore editi traditionem hausit Dempsterus, ut conicere fas est, ex fabulosis (quod spectat ad hanc remotam aetatem) Scoticis chronicis seu historiis quas conscripserunt Iohannes a Fordun, Hector Boethius et Georgius Buchanan. Itaque nullam huius traditionis rationem habuerunt eruditi scriptores recentiores historiae sive Caroli Magni sive rerum Scoticarum Sigurdus Abel et Bernardus Simson [Jahrbücher des Fränkischen Reiches unter Karl dem Grossen (1883 – 88).] , W. F. Skene [Celtic Scotland (1876 – 80).] , A. Bellescheim [Op. cit. supra.] .

[5] [incertum tempus.] Evacuata iam auctoritate relationis Dempsteranae, cum vix maior aliqua tribuenda sit legendae breviarii Aberdonensis, quae unde desumpta sit prorsus nescimus, neque etiam probabiliter definire possumus quo tempore vixerit Gervadius. Adamus Regius quidem eiusque sequaces [Cf. supra, num. 2.] , cum Gervadium coaetaneum Achaio regi et hunc Carolo Magno facerent, consequenter asseruerunt sanctum floruisse ineunte saeculo nono. Skene vero [Celtic Scotland, t. II, p. 369.] , qui de Gervadio agens unum testimonium breviarii Aberdonensis memorat, eius aetatem paulo ante medium saeculum decimum statuendam censet, quoniam eo tempore vixisse legitur [Vita, c. 2.] quo Angli Scotiam invaserunt; id autem factum ait Skene anno 934, Athelstano rege Northumbriorum.

[6] [De eius cultu.] Cultus S. Gervadii, praeter annuntiationes martyrologorum supra allatas [Num. 1, 2.] , unum vestigium reperimus a recentioribus scriptoribus indicatum, caveam nempe et fontem e rupe scaturientem prope Elginum oppidum, illius nomine apud regionis incolas insignita [Skene, t. II, p. 369; Bellesheim, t. c., p. 187.] .

VITA S. GERVADII
Ex breviarii Aberdonensis parte aestiva (Londini, 1854), fol. cxlviii.

Gervadius confessor in septemtrionali Scotia (S.)

BHL Number: 3511

[1] [Gervadius, natu hibernus, cum in Scotiam transisset,] Gervadius confessor Christi eximius, quem tellus ybernica ex parentibus produxit. Hic, divino excitatus nutu, genitale deseruit solum et verbum vite predicando per Scociam ad Moravie pervenit territorium [Cf. Comm. praev., num. 3.] . Quo in loco plurimos sibi associavit in Christo comilitones et ab angelo, ut fertur, accepto oraculo, in loco qui Kenedor [Seu Kinnedar, qui vicus nunc pars est vici Drainie, qui distat ab oppido Elgin circiter miliaria anglica quattuor seu fere chiliometra sex cum dimidio ad septemtrionem. Eo in loco resederunt primi episcopi Moravienses usque ad annum 1215, quo sedes episcopalis translata est ad vicum Spynie et brevi post, anno 1224, ad oppidum Elginum . Cf. Bellesheim, t. c., p. 187; Sam. Lewis, A topographical Dictionary of Scotland (1846), sub vocibus Drainie (t. I, p. 290), Spynie (t. II, p. 481; ubi tamen, contra quod dictum fuerat sub voce Drainie, indicatur ad Spynie a primum constituta anno 1057 dioecesi Moraviensi fuisse huius dioecesis sedes episcopalis), Elgin (t. I, p. 397).] dicitur oratorium seu cellulam quandam construxit, ut ocius contemplacioni se daret; in quo ipse ieiuniis et oracionum studiis, nullis penitus secularibus preoccupatus negociis, ut anachorita divinam contemplatus est gloriam [Censent quidam hoc loco repraesentatam esse primaevam formam instituti Celideorum seu Culdeorum, quam anachoreticam seu eremiticam fuisse aiunt (cf. Skene, Celtic Scotland, t. II. pp. 247 – 61, 275 – 77). Verum quaestio illa de indole instituti Celideorum adhuc valde implexa videtur. Cf. W. Reeves. The Culdees of the British Islands (1864, from the Transactions of the Royal Irish Academy, Section of Antiquities, vol. XXIV, 1860); Bellesheim, t. c., pp. 121 – 28, 133 – 34.] . Quo in loco lectulum habebat lapideum, in quo artus lassos oracioni fatigatos refoveri solebat.

[2] [multis ibi] Nec sua sancta et devota contemplacio absque miraculorum presagio pretinebat. Nam cum Anglorum rex adversus Scotos suscitaret bella, quidam Anglus beatum Gervadium humiliter rogavit quatenus pro eo Deum depre〈ca〉retur ut, quia bellum erat agressurus, quatenus a peccatis suis absolveret. Tunc beatus Gervadius, misericordia et pietate motus, quia christianus erat, prefato viro dixit: “Dominus Iesus Christus peccata tua dimittat teque celestis regni participem faciat.” Commissoque altero die gravi bello, Anglici funditus per Scotos in terram prosternebantur. Sed reliqui superstites in fugam sese dederunt. Sed Anglus, de quo supra memoravimus, fugiendo in medio suorum decollatus est et vitam meritis beati viri in pace Deo reddidit salutariam. Tunc sanctus Gervadius, hoc audiens, iussit discipulis suis ut illius corpus portarent occisi. Qui renuentes dixerunt: “Qualiter nos illius cadaver inter multorum corpora noscere possumus?” Beatus vero Gervadius respondit: “Signum a Deo accipietis per quod illius cadaver intelligetis.” Tunc ministri illius, ubi multitudo fuerat occisa respicientes cadavera, supra singula eorum volucres nigras, supra vero illius ad quod venerant portandum volucrem albam sedere viderunt. Quod divinitus insinuatum intelligentes, lavaverunt, ponentes in grabato; caput vero eius non invenerunt. Qui revertentes beato nunciaverunt Gervadio quod ei caput deesset. Ille vero deprecans et a Domino petens ut caput intimaret occisi. Cumque orasset, vidit lupum illud ducentem ad locum ubi corpus erat humatum.

[3] [miraculis] Alio vero tempore, dum beatus Gervadius boves ad arandi officium haberet, lupus unum ex eis occidit. Beatus Gervadius, rem discens gestam, in nomine Domini Iesu Christi lupo illius quem occiderat bovis opus sustinere iussit, donec arandi tempus perficeretur. Qui illius iussioni obediens, in toto arandi tempore cum bobus innocens permansit.

[4] [illustratur.] Insuper vero, cum beatus Gervadius non haberet ligna, cum quibus ecclesiam suam construeret [Hinc etiam colligere indicium fas est, quo indicetur Gervadius ad prisca tempora christianae Scotiae pertinuisse, quibus ecclesiae ligneae passim construi solebant. Ab ineunte quippe saeculo IX iam lapideae aedificari consueverunt. Cf. Skene, t. c, pp. 291, 297.] , a quodam discipulo suo ligna ecclesie sue postulavit; qui eidem libenter concessit. At cum non haberet animalia aut equos, unde huiusmodi ligna duceret ad locum ecclesie sue edificande electum, divina virtute ea nocte tonitrua facta sunt immania atque pluvia de celo ultra solitum morem discedebat. In tantum pluvie in altum elevate sunt quod basilicam dicti sui discipuli in terram concuciebat et alveum, in cuius littore construebatur, contra naturam in alienum cursum dirigebat, dicta ligna ad cellam beati Gervadii transvexit.

DE SANCTO MOROCO EPISCOPO VEL ABBATE IN SCOTIA

TEMPORE INCERTO

[Commentarius]

Morocus episcopus vel abbas in Scotia (S.)

C. D. S.

[1] [Moroci, abbatis] De S. Moroco, sicut de S. Gervadio, duplex exstat traditio: altera, quae illum episcopum fuisse ait; altera, quae abbatem vel confessorem appellat. Posteriorem exhibent ii martyrologi qui S. Gervadium episcopum fecerunt [Cf. supra, pag. 855, num. 2.] . His praeivit Adamus Regius, in cuius kalendario ad diem 8 novembris annuntiatus est: S. Moroke confess. in Scotland under King Achaius, 817 [Ap. Forbes, Kalendarsof Scottish SS, p. 167.] , eumque rursus secuti sunt Dempsterus in Menologio Scotico: In Scotia Marnoci confessoris Achaio regi charissimi. K. [Ibid., p. 218.] ; Philippus Ferrarius: Eodem die S. Marnoci confessoris, qui regi praedicto Achaio charissimus fuit [Catal. sanctorum qui in Mart. Rom. non sunt, ad d. 8 novembris, annot.] et Richardus Challoner [Cf. supra, p. 855, num. 2 extr.] . Unus vero David Camerarius eum abbatem fuisse tradidit et monasterium cui praefuerit indicavit, ita scribens in suo kalendario ad diem 8 novembris: Sanctus Morocus abbas antiquissimi illius apud Scotos monasterii cui Dunkel sive Duncalidonia nomen [Ap. Forbes, t. c., p. 242.] , Gervadii autem memoriam ad diem sequentem remisit.

[2] [vel etiam episcopi,] Episcopum autem S. Morocum vocat duplex antiquum documentum liturgicum Aberdonense, martyrologium nempe, in quo ad diem 8 novembris mentio fit: In Scotia sancti Moroci episcopi, cuius ecclesia cum sepultura apud Lekraw prope Striveling [Ibid., p. 136.] , omissa commemoratione S. Gervadii, et kalendarium in capite breviarii [Cf. supra, p. 855, num. 1.] , ubi ad eundem diem signantur nomina Moroci episcopi confessoris … ix lect. Gervadii conf. ix lect. At in corpore breviarii ad diem 8 novembris nullae traduntur lectiones propriae de S. Moroco, sed recitandae indicantur lectiones de communi confessoris pontificis. Aberdonensi kalendario consentit vetus kalendarium Arbuthnotense ad eundem diem festivitatem annuntians sancti Moroci episcopi, ix. lect. [Forbes, t. c., p. 107.] .

[3] [historia obscura.] De historia vero Moroci id solum memoratum reperimus, idque apud unum Camerarium [Cf. supra, num. 1 extr.] , ipsum abbatem fuisse monasterii Dunkeldensis seu Duncaldoniae in territorio hodierni comitatus Perth. Monasterium autem istud conditum fuit circa annum 850 [Skene, t. c., pp. 368, 370; Bellesheim, t. c., p. 187 – 88.] et sedes episcopalis ibi constituta est exordio saeculi XII [Skene, t. c., pp. 368, 370; Bellesheim, t. c., p. 187 – 88.] . Neque huic traditioni contradicit, sed potius eam confirmat quod legitur in breviario Aberdonensi [Part. aest. fol. cxlviiv.] in capite annuntiationis officii S. Moroci: Sancti Moroci episcopi et confessoris in Dunblanensi dyocesi, quae scilicet erat Dunkeldensi dioecesi ad meridiem contermina; nam vicus Lekraw seu Lecropt prope Stirling [Cf. Sam. Lewis, Topogr. Dict. of Scotland, sub vv. Lecropt et Stirling.] , ubi secundum martyrologium Aberdonense servabantur sacra Moroci lipsana [Cf. supra, num. 2.] , quamvis in dioecesi Dunblanensi situs, subiectus erat sedi Dunkeldensi, sicut non pauca alia loca extra fines huius dioecesis [Forbes, op. c., pp. 395, 414.] . Unde autem Adamus Regius, quem fere exscripserunt Dempsterus et Ferrarius, hauserit quod refert de familiari Moroci cum aliquo Achaio rege consuetudine [Cf. supra, num. 1.] , divinare non potui.

[4] [De eius cultu.] Praeter vicum Lekraw, ubi dicitur Morocus notus esse sub vocabulo Maworrock, alios nonnullos indicat Gulielmus Forbes [Op. c., p. 414.] quos cultui S. Moroci addictos existimat. Sed vereor ut aliud ei adsit huius opinionis argumentum praeter ipsorum locorum nomina, Kilmorick, Kilmorack, Kilnamoraik; quibus tamen designari potuerunt ecclesiae quae patronos agnoscerent Moroco nostro fere homonymos Marnanum seu Marnocum et Mernocum [Ibid., pp. 392, 398. Cf. Act. SS., Oct. t. XI, p. 649 – 50.] .

DE S. EUPHROSYNA IUNIORE VIRGINE CONSTANTINOPOLI

SAECULO X

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Euphrosyna sanctimonialis Constantinopoli (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Vita Euphrosynae uno in codice servata.] S. Euphrosynae iunioris — iunior more graecorum dicitur prae Euphrosyna Alexandrina, quae saeculo V floruisse censetur — huius inquam Euphrosynae memoriam unus nobis servavit codex Florentinus Bibliothecae Nationalis signatus Conventi soppressi B 1, Camaldoli 1214 (= A), variis manibus saeculo XIV exaratus, Vitis sanctarum mulierum refertus [Anal. Boll., t. XV, p. 406 – 408.] , quarum una est, fol. 12 – 35, Vita et conversatio et brevis miraculorum narratio sanctae matris nostrae Euphrosynae iunioris, quae Constantinopoli ascesim exercuit, scripta a Nicephoro Callisto Xanthopulo, mensis novembris die 8, quem eiusdem esse emortualem ex ipsa Vita (c. 36) habemus, legenda. Codex tam indiligenter quam eleganter scriptus est, mendisque scatet, et nonnulla hinc inde omissa esse patet. Vitam Euphrosynae, ut fieri potuit, edidimus, codicemque, plerumque non monito lectore, emendavimus ubi a consueta ratione scribendi recedit. Castigationes admodum paucae, quas orationis consequentia postulare videbatur, cautissime receptae sunt, codicis lectione ad infimam paginam reiecta. Emendationes quae littera K signatae sunt suggessit v. cl. Ed. Kurtz, qui in his quoque graecis plagulis emendandis operam perhumaniter praestitit.

[2] [Vitae synopsis.] Audi brevem historiae expositionem. Postquam communia quaedam deprompsit biographus de Vitis sanctorum cum fructu legendis (c. 1, 2), rhetorum more laudat sanctae patriam Peloponnesum — in Calabria educata fuit, — parentes virtutibus, divitiis et dignitate conspicuos (c. 3). Qui cum liberis carerent, precibus Euphrosynam impetrant triennemque baptizant; tum, monastica veste indutam in asceterium quoddam mittunt divinis litteris imbuendam; mox illa omnium virtutum exercitio ceteris exemplo est (c. 4). Tum Constantinopolim mittitur Euphrosyna, in domum Agelastorum, qui ex eius cognatione erant. Porro Agelastus, eius avunculus, a quo veluti filia diligebatur, iuveni cuidam ex proceribus eam despondet. Et iam omnia parata erant ad nuptias, quando sponsi caelestis amore capta, Euphrosyna veste mutata noctu clam aufugit, domunculam desertam et paene collapsam cuiusdam molendinarii subit, [Euphrosyna, relicto sponso,] ibique, solo pane et aqua contenta, tres menses latitat (c. 5). Interim Agelastus civitatem circumire suosque ad domicilia amicorum mittere; loca sacra et deserta et latibula quaevis scrutari iubet, profugam nusquam reperit (c. 6).

[3] [in monasterio virorum] Tertium post mensem in visione monetur molendinarius ut Euphrosynam ad se vocet. Monitum primum spernit; sed iterum et tertio instat caelestis adhortatio. Interim ab uxore iam detecta erat Euphrosyna in casula. Currunt ambo, sanctam orantem reperiunt, eamque domum reducere conantur. Illa autem perturbationem et spiritualia damna metuens, noctu exit et, cum ad maris litus navem vidisset, eam conscendit et ad os maris Euxini navigat (c. 7). Tum muliebrem vestem virili commutat, et Iohannis nomen accipit; varia dein coenobia et asceteria visit, donec tandem monasterium virorum reperit in monte arboribus consito, in eodemque admitti postulat (c. 8). Hic strenuum init cum adversario certamen, virtutum omnium exercitationi intenta, sanctaque cum fratribus aemulatione contendens, et hoc per quindecim solidos annos (c. 9).

[4] [in hegumenum electa,] Moritur interea hegumenus, eique fratres Iohannem seu Euphrosynam sufficiunt. Haec autem, omnibus insciis, noctu e monasterio exit, aliaque ad loca quieta secedit; et cum iterum monasteria et speluncas lustrasset, sanctum quendam senem reperit, in specu commorantem, eique adhaerendi cupidine accenditur (c. 10). Senex de nomine et vita interrogat. Respondet illa Iohannem se vocari, ducemque ad caelestem patriam sequi optare. Tum ille omnes deserti aerumnas atque molestias eius oculis subicere, sed frustra; nam Euphrosyna nihilominus in proposito persistit. Tandem annuit pater eamque secum commorari iubet. Illa autem rebus divinis intenta, patri simul in domesticis rebus famulatur, aquam a longinquo afferens et cetera officia praestans (c. 11).

[5] [desertum petit.] Post decem annos ea ratione in senis societate transactos, cum quadam die extra speluncam vestem a pediculis purgaret, coram cernit unum ex suis olim familiaribus, quem illa statim agnoscit, quin tamen ab eo, ut erat corpore extenuata vesteque virili induta, agnoscatur (c. 12). Miserat quippe eius pater servos ad requirendam filiam; quorum unus, desertum peragrans, in eam specum casu inciderat. Blandis illam verbis alloquitur, pecuniam offert, quam illa respuit, tandemque de Euphrosyna inquirit. Porro, ad suorum memoriam ita sancta mulier commovetur, ut lacrimas celare cogatur, et servi quaesita eludens, hominem tandem dimittit (c. 13). Tunc daemon Euphrosynam variis terriculamentis turbare tentat, lapidibus impetit vocibusque inconditis eam interpellat (c. 14). Quibus de praestigiis a sene interrogata deque muliere, cuius nomen in ore daemonum resonabat, securum illum esse verbis apte compositis iubet, sed mox speluncam montesque clanculo relinquit rursumque pergit ad ora maris Euxini (c. 15).

[6] [Constantinopoli, in spelunca latitans,] Paulo post vestem muliebrem resumit, Constantinopolim ingreditur, loca sacra circuit et ad templum Beatae Mariae Fontis ita nuncupatum accedit; ubi monasterio virginum aggregari postulat, tantaque fortitudine vitae sanctioris munera exercet ut omnium admirationem moveat. Cupiens autem hominum oculis celari, latibulum sibi subterraneum excavat, in quo seipsam includit, semelque in hebdomada cibum sibi afferri postulat (c. 16). Non tamen diu latet, multique ad eam concurrunt, inter quos erat et Leo imperator (886 – 911), qui Euphrosynae vitae rationem stupens, Deo gratias agebat quod tantam suis temporibus sanctitatem fulgere permisisset (c. 17); longa cum optima muliere de rebus caelestibus colloquia miscebat; haec autem cum sancta libertate de officiis boni imperatoris disserere non verebatur (cc. 18 – 21).

[7] [invisitur ab imperatore Leone,] Petierat autem imperator velum capitis Euphrosynae, quam magna apud Deum gratia gaudere sciebat, eiusque precibus et meritis haeredem, quem frustra a quattuor uxoribus exspectaverat, obtinere sperabat (c. 22). Euphrosyne viro suasit ut ad Deiparam τῆς Πηγῆς recurreret, suas quoque orationes promittens (c. 23). Iam, nocte quadam in somnis audit preces suas auditas esse, regique prolem masculam concessum iri. Rem ilico iubet scripto consignari, bonumque nuntium regi afferri. Rei veritatem mox comprobat eventus, nasciturque regi filius, cui Constantino nomen dedit (c. 24). Fausti eventus notitia simul cum Euphrosynae fama late spargitur; concurrit ad monasterium multitudo, ut vivam in sepulchro inclusam aspiciat; convenit et rex, ut sanctae gratias referat (c. 25); accessit quoque Zoes augusta, ut primum a partus molestiis se liberam sensit, ipsumque filium gestans, Euphrosynamque veram eius matrem pronuntians, quippe quae orationibus suis illam peperisset. Tum sanctam rogavit ut prolem baptizare vellet; quod illa primum recusavit, deinde tamen assensit (c. 26).

[8] [ab eiusdem uxore] Abhinc coepit imperatrix Euphrosynam crebro convenire. Metuens autem ne in humili Dei famulatu nimium turbaretur, rogavit Euphrosyna Nicolaum eunuchum, cuius famulatu in multis utebatur, ut aliam sibi latebram quaereret (c. 27). Et reperit quidem domum, cum sacello Sanctae Trinitatis, prope portam τοῦ Καλάγρου, intra urbem, utrumque vetustate fatiscens. Quae cum emisset, eo introducit Euphrosynam, quae sub sacello speluncam sibi angustissimam fodit. Tempore autem labente, duodecim sibi eiusdem propositi socias adiungit, parvumque eo in loco monasterium constituit (c. 28). Duos autem et paulo amplius post annos, ab imperatoris emissariis novae deteguntur latebrae. Euphrosynam convenit imperator, fugamque ei leniter exprobrat (c. 29). Tum Euphrosyna totam gestorum suorum seriem ei aperit, rogatque ut in pace degere sinatur (c. 30). De facultatibus monasterii interrogat imperator, eiusque necessitatibus aliqua ratione providere cupit. Abnuit primum mater; tandem aureorum quadraginta stipendium monasterio dari non recusat; quod litteris rubricatis imperator sanxit. Quae pecunia usque in hodiernum diem, ita hagiographus, monasterio solvitur (c. 31).

[9] [aliisque proceribus.] Romano drungario praedicit Euphrosyna eum summa rerum potiturum (c. 32). Mox moritur Leo Sapiens (an. 911), cui succedit Alexander, Leonis frater, qui tredecim post menses etiam e vivis eripitur (an. 912). Supererat Constantinus, Leonis filius, tenerae adhuc aetatis. Tum Romanus primo quidem imperatoris pater a senatu constituitur, dein rerum omnium gubernacula suscipit (an. 920). Neque in suprema dignitate constitutus Euphrosynae oblitus est, tantaque illam veneratione et fiducia prosequebatur, ut, quotiens ad pugnam pergeret, eiusdem cilicio sub lorica indutus incederet (c. 33).

[10] Iam, cum in Scytharum irruptione multum belli tumultibus gravaretur, exit a latebra et monasterium τῆς Σκέπης petit, ubi etiam parvam sibi accommodat specum, et consuetas virtutes exercet (c. 34). Quibus cum, instantis mortis praescia, solito ferventius insisteret, coepit aegrotare, ita ut mox immobilis iaceret. Multi autem cum e saecularibus tum e clero ad antrum concurrebant, ut faciem ascendentis ad Deum cernerent (c. 35). Porro, moritur die 8 novembris, in festo SS. Angelorum, annos nata sexaginta novem. [Miracula post obitum.] Visa est autem facies eius et tota domuncula luce perfusa multique aegroti et energumeni ad sacrum corpus concurrerunt. Adfuit quoque imperator cum uxore Theodora, ipseque cum comitatu reliquias Euphrosynae veluti thesaurum in terra recondunt (c. 36). Sed mox miraculis fit gloriosum eius sepulcrum. Porro antiquioribus miraculis enarrandis supersedet Nicephorus (c. 37), et nonnulla recens patrata paulo fusius exponendo (c. 38 – 47) Euphrosynae laudationem absolvit.

[11] [Temporum ratio.] Si annos vitae recte computavit biographus, anno circiter 854 nata est Euphrosyna. Vixit enim annos 69 (c. 36), eiusque funeri interfuit Theodora Romani uxor (921 – 923). Atqui, si 16 nata sponsum reliquit, videlicet anno 870, cum post annos 33 vestem virilem, quam tunc assumpserat, se deposuisse testetur (c. 30), anno circiter 903 Constantinopolim regressa est. Tempora igitur nihil obstant quominus vera esse credamus quae de procerum illius aetatis cum Euphrosyna familiaritate a biographo referuntur. Tempora inquam, nam plurima addit quae creditu difficilia sunt, nonnulla etiam aperte falsa, ut v. gr. quae tradit de baptismo regiae proli ab Euphrosyna collato (c. 26). Certissimis enim testimoniis constat Constantinum, Leonis VI filium, a Nicolao patriarcha, 6 ianuarii anni 906 baptizatum esse [Καὶ ἐβαπτίσθη τὰ ἅγια Θεοφάνεια ὑπὸ Νικολάου πατριάρχου. Symeon Magister, De Leone Basilii f. 17, Bekker, p. 709. Cetera ap. Muralt, Chron. Byz., p. 483.] .

[12] [Vita, in qua plurima carpenda,] Utinam id solum occurreret quo Acta Euphrosynae caute legenda esse moneremur. Sanctae enim facinora, quae ante eius ad monasterium τῆς Πηγῆς adventum laudantur, eius generis sunt quae ex locorum communium penu deprompta esse videantur. Quotiens enim ab hagiographis audivimus fabulam illam de puella sponsum instantibus nuptiis clanculo relinquente, sub veste virili in monachorum coenobio recepta, ab iisdem in hegumenum electa, et a suis ubique locorum frustra requisita [Les légendes hagiographiques2, p. 226. Haud multum ab his discrepant quae supra, p. 786 – 823, in Vita S. Matronae legimus.] . Sunt et in hisce narrationibus multa quae cum nostrae Euphrosynae historia arte conexa sunt, ut sunt gesta alterius Euphrosynae, Alexandrinae nuncupari solitae, quae sub nomine Smaragdi inter viros latuisse fertur [BHG2. 625, 626.] , et Hilariae [Nota Hilariam sicut et Euphrosynam laetitiae nomen habere.] cuiusdam, Zenonis imperatoris filiae, quae non secus ac Euphrosyna Constantinopolitana eunuchus habita est et Iohannes nuncupata [Cf. Anal. Boll., t. XXVII, p. 169, ad nov. 27.] . Habes igitur in tritis illis historiis non res tantum quae in prima sanctae nostrae Vitae parte exponuntur, sed et ipsa nomina. Communia etiam sunt quae de eximiis Euphrosynae virtutibus deque eius tentationibus adducuntur. Non aeque vulgaria videntur quae de sanctae variis in locis regiae urbis commoratione addit biographus, de latebra eius subterranea, deque fama sanctitatis qua cum apud populum tum apud principes gaudebat. Verum, plurima in his offendimus quae non ita veri similia sunt ut, nullo alio teste accedente, ilico credantur.

[13] [auctor est Nicephorus Callistus,] Atqui de Euphrosyna eiusque gestis nullum omnino exstat testimonium praeter Vitam quam edimus, cuius auctor quattuor paene saeculis rebus narratis recentior est. Scripsit enim intra annos 1295 – 1320, quandoquidem Andronicus simul et Michael ὁ ἐμὸς βασιλεὺς ab eo nuncupantur (c. 38). Utique Nicephorum Callistum veluti fabulatorem atque mendacem minime traducimus, sed fontes ex quibus hausit investigare necesse est. De his quidem ille penitus tacet, et id unum prima fronte legenti manifestum est, duabus diversissimis partibus componi Vitam Euphrosynae, altera qua eius gesta continentur, quae nec auctor vidit nec a testibus audivit (c. 1 – 37); altera quae, neglectis antiquioribus, sua aetate sanctae precibus patrata miracula exponit (c. 38 – 49): ἀλλ᾽ ἡμεῖς τῶν ἔκπαλαι γεγενημένων τέως ἀφέμενοι, ἐπὶ τὰ τῷ καθ᾽ ἡμᾶς χρόνῳ τῇ μακαρίᾳ γεγενημένα τὸν τοῦ λόγου ῥοῦν τρέψομεν (c. 37).

[14] [qui et miracula Deiparae ad Fontem] Porro, ut de Vita Euphrosynae aequum iudicium feratur, iuvat Nicephori scripta de templo et miraculis Deiparae τῆς Πηγῆς commemorare, quippe quae cum Vita aliqua ratione, conexa videantur. Ut enim illa ex monumentis bibliothecae monasterii procul dubio collegit, ita et ex iisdem accepisse credendus est quae de Euphrosyna conscripsit; novam enim et illustriorem famam τῇ Πηγῇ sanctam mulierem conciliasse novimus, eiusque memoria, si usquam, certe in libris monasterii servabatur. De templo Deiparae ad Fontem ter saltem scripsit Nicephorus Callistus. Et primo quidem libellum edidit ita inscriptum: Λόγος διαλαμβάνων τὰ περὶ τῆς συστάσεως τοῦ σεβασμίου οἴκου τῆς ὑπεραγίας δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου τῆς ἀειζώου Πηγῆς, ἔτι δὲ καὶ περὶ τῶν ἐν αὐτῷ τελεσθέντων ὑπερφυῶς θαυμάτων κατὰ μέρος διήγησις, ἀφ᾽ οὗ συνέστη μέχρι τῆς σήμερον. Exstat in codice Vindobonensi Bibliothecae Caesareae Hist. 103 [Lambecius-Kollarius, Commentar. l. VIII, p. 127.] , unde typis expressus est anno 1802 ab Ambrosio Pampereo [BHG2. 1073.] . Lingua quoque vulgari et aliquantulum contractus non semel postea prodiit [In codice Vindobonensi latino 9724, fol. 131 – 146.] . Latine eundem reddere aggressus est Kollarius: Nicephori Callisti Xantopuli de miraculis beatae Virginis ad Fontem, non tamen ultra miraculum X processit [In codice Vindobonensi latino 9724, fol. 131 – 146.] . Etiam in Historia ecclesiastica, l. XV, c. 25, 26 de initiis deque forma templi a Fonte dicti quaedam attulit Nicephorus, ex priore libello transsumpta, ut ipse testatur: Ταῦτα δὴ τῆς Πηγῆς ἃ διαφόρως ἐνήργησε θαύματα, ἡμεῖς ἐν ἰδίῳ συντάγματι διελάβομεν, ἀνδρῶν τινων φιλοθέων εἰς τοῦτο διερεθισάντων ἡμᾶς· ἐξ οὗ καὶ τὰ περὶ τῆς Πηγῆς ὧδέ μοι λελεγμένα ἀποτεμόντες, τῇ παρούσῃ συνετάξαμεν πραγματείᾳ [Hist. eccl. l. XV, c. 26, P. G., t. CXLVII, p. 77.] . Asseritur praeterea Nicephoro Callisto ἀκολουθία seu officium festi dedicationis templi ad Fontem, quae edita est in Pentecostario [Cf. Bénay, Le monastère de la Source à Constantinople, Échos d'Orient, t. III (1899 – 1900), p. 228; L. Allatius, De libris ecclesiasticis graecorum, dissert. 2.] , cuiusque synaxarium deprompsit Lambecius [BHG2. 1074.] , quae synopsis quodammodo est libelli prolixioris.

[15] [enarravit] Ceteris neglectis, ad primum opusculum convertamus orationem. Libellum exorditur tum ἔπαινος τῆς πόλεως, tum ἔπαινος τῆς ἁγίας Σοφίας, geminamque laudationem excipit series miraculorum ad Fontem patratorum, in quattuor sectiones divisa, quarum prima in vicesimo quarto, secunda in quadragesimo octavo desinit, quae omnia sunt miracula antiqua, a quinto ad decimum saeculum impetrata. Sectio tertia inscripta est Ἀρχὴ τῶν νέων θαυμάτων, seu miracula recentioris aetatis, quorum enarratio et in quarta continuatur. Ultimum est θαῦμα ξγ᾽, de Macario, monacho Serris oriundo; qua narratione absoluta, sequitur epilogus libelli. De miraculis novissimis nunc silere praestat. Primum totius collectionis miraculum, ubi disserit Nicephorus περὶ τῆς συστάσεως τοῦ νεὼ τῆς Πηγῆς καὶ ἔκφρασις αὐτοῦ, paucis expendatur necesse est, quoniam nonnullis occasio fuit de Nicephoro velut de scriptore vano fabularumque consarcinatore sinistre loquendi [Bénay, t. c, p. 225.] , quippe qui Procopio, Iustinianum de condito templo ad Fontem laudanti [De aedificiis, I, 3.] , aperte adversetur; narrat enim Leonem τὸν Μακέλλην (457 – 474), tunc privatum, a beata Virgine monitum, caeci cuiusdam oculos limo Fontis inunxisse, visum ei restituisse, et postquam ad imperium, quod ei ipsa Deipara promiserat, evectus esset, templum excitasse, quod deinceps a Iustiniano aliisque imperatoribus amplificatum et restauratum sit.

[16] [ex antiquo libello.] Iam vero neque haec neque alia quae libello suo complexus est primus enarravit Nicephorus, sed desumpsit ex libro antiquiore, quem in bibliotheca Vaticana reperire contigit, edendumque censemus, tum ut Nicephori scribendi ratio melius perspiciatur, tum ut antiquum de celebri τῆς Πηγῆς ecclesia documentum promatur. Inest in codice Vaticano 822, membraneo, foliorum 247, 0m,330 × 0,235, paginis bipartitis saec. XII exarato, fol. 180v-208, menologio metaphrastico [Catal. Gr. Vatic., p. 75 – 76.] insertus. Fragmentum eiusdem libelli (inde a c. 30) exstat in codice coenobii Cutlumusiani 109, ex quo breve excerptum attulit M. Gedeon [Βυζαντινὸν ἑορτολόγιον, p. 126.] . Totus est de miraculis Deiparae ad Fontem, et inde a miraculo primo de Leone imperatore usque ad ultimum, quod saeculo X recentius non est, respondet primae et secundae sectioni libelli Nicephori.

[17] [Qua ratione Nicephorus] Iam si hunc cum narratione anonyma conferas, statim apparet Nicephorum nullo modo res undique diligenter conquisitas studio summo composuisse, sed exemplum pedetentim secutum esse, eademque prorsus quae legebat pluribus verbis et phrasi exquisitiore enarrasse. Ubi haec scribit anonymus: Λέων ὁ οὕτως καλούμενος Μακέλλης πρὸ τοῦ εἰς τὴν βασίλειον ἀνελθεῖν τοῦ κράτους περιωπήν (c. 2), Nicephorus hac utitur paraphrasi: Λέων τοιγαροῦν ἐκεῖνος, ᾧ Μακέλης μὲν τὸ ἐπώνυμον, μέγας δὲ ταῖς ἀληθείαις τὸ γνώρισμα, πρὶν ἢ Θεοῦ νεύσει τὸν βασίλειον κατακοσμῆσαι θρόνον, ἐς ἰδιώτας ἔτι ταττόμενος καὶ τὸν χειρωνάκτην μετερχόμενος βίοτον… [Περὶ συστάσεως κτλ., θαῦμα α᾽, p. 8.] . C. 5 plane et simpliciter inducit, scriptor antiquus Glyceriam, Theodorae imperatricis cognatam: Γλυκερία ἡ συγγενὶς Θεοδώρας τῆς βασιλίσσης, quae satis inepte dilatat Nicephorus: τῷ μεγάλῳ τούτῳ βασιλεῖ Ἰουστινιανῷ γυνὴ Θεοδώρα ἐτύγχανεν οὖσα, ταύτῃ δὲ προσῆν συγγενῆς Γλυκερία τοὔνομα [Ibid., θαῦμα γ᾽, p. 17.] . Quae initio c. 9 de Thecla legebat: Θέκλα δὲ ἡ τοῦ βασιλέως θεοφίλου θυγάτηρ, ἀφ᾽ ὅτου ἡ τῆς ὀρθοδοξίας λαμπρότης συνεργίᾳ τῆς ταύτης μητρὸς Θεοδώρας εἰς τὸν κόσμον διέλαμψεν, multis frigide enuntiat: Παρίτω καὶ βασιλὶς ἑτέρα τῇ τῶν ὅλων βασιλίδι συγκροτοῦσα τὸν ἔπαινον· Θεοδώρα ἡ βασιλίς, ᾗ ἀνὴρ μὲν ὁ ἄναξ θεόφιλος· ὀρθοδοξία δὲ αὐτῇ τὸ ἐπίσημον. Ταύτῃ θυγάτριον ἦν ἀστεῖον τὸ εἶδος καὶ εὐφυές, ἄλλως δὲ αὐτῇ τῶν ἄλλων παίδων κατάκρως πεφιλημένον, Θέκλα τῷ κορίῳ τὸ ὄνομα [Ibid., θαῦμα ζ᾽, p. 22.] .

[18] [suis utatur fontibus.] Pauca sunt nec magno labore acquisita, quae anonymi dictis interserit. C. 8, ad nomen imperatricis Irenes erudite notat: Εἰρήνην, ἣ ὴν ἑβδόμην ἀνεκρότησε σύνοδον. Longus est c. 2 additus locus de templo Deiparae a Fonte dicto περὶ τοῦ νεὼ τῆς Πηγῆς καὶ ἔκφρασις αὐτοῦ [Ibid., p. 11 – 14.] , brevior alter c. 3, περὶ τοῦ μεγάλου τῆς Πηγῆς νεώ [Ibid., p. 15 – 17.] , ubi et Procopium exscribit (De aedif., I, 3). Miraculorum autem seriem persequitur qualem illam in prisco libello reppererat, nisi quod inter c. 40 et c. 41 ponit ceu θαῦμα μζ᾽ narrationem de Iohanne patriarcha Hierosolymitano, qui imperante Isaaco Angelo ad Fontem Deiparae sanatus est. Rem autem non e scripto quodam compererat, sed in tabulis depictam conspexerat: τὸ δὲ ῥηθησόμενον, ου γραφῇ προσλαβών, οὐδ᾽ ἀκοῇ διακούσας ἀλλ᾽ ἐν εἰκόσιν ἰδών, διηγήσομαι [Ibid., p. 59.] . Anonymi cum Nicephoro collationem late persequi non vacat. Cui id egisse placebit, is compertum habebit Nicephorum opus alienum assumpsisse stiloque emendatiore, ut sibi videbatur, exornasse, additis artis rhetoricae blandimentis. Haud semel talia aggressus est; nam aliena quoque in suos usus convertisse dicendus est cum historiam ecclesiasticam concinnavit, non primum a se, sed ab anonymo chronographo, ut videtur, multis e libris collectam [Cf. K. Krumbacher, Geschichte der Byzantinischen Literatur2, p. 291.] .

[19] [Vita Euphrosynae] Vitam Euphrosynae ad aliud referendum esse genus litterarum, et ab ipso Nicephoro eius fontes variis e tabulariis studiose congregatos esse nulla ratio suadet. Vitae antiquioris paraphrasim nos habere libentius crediderim, ad normam libelli miraculorum a novo metaphrasta tractatam. Quod autem soleat Nicephorus duces suos clausis quasi oculis sequi, vel ex iis patet quae de Zoe eiusque filio Constantino Porphyrogeneto tum in Vita Euphrosynae tum in libello miraculorum adducit. Et in hoc quidem ita rem narrat: Ναὶ μὴν καὶ τὴν Αὐγούσταν Ζωὴν τὴν μήτραν πεπηρωμένην, ὅσα τε καὶ λίθος διακειμένην πρὸς τὰς γονάς, ἐρρωμένην πρὸς τέκνων ἀναδόσεις καθίστησι. Πλέγμα γάρ τι τῶν ἐκ σηρικῶν νημάτων πεποιημένον ἶσον τῇ τῆς θεομήτορος εἰκόνι, τῇ τοῦ σωτῆρος ἐκ δεξιῶν ὑπεράνω τοῦ ἁγιάσματος ἐπὶ στοᾶς ψηφῖσιν ἐμπέπηγεν, ἐκεῖσε ἀπαιωρήσασα, εἶτα τὰς λαγόνας κύκλῳ τούτῳ διαλαβοῦσα καὶ τὴν ὀσφὺν περισφίγξασα, τὴν γονὴν εἰσρυεῖσαν ταύτῃ συνέχει, τὰ πρῶτα ἐξίτηλον γινομένην καὶ διαρρέουσαν, καὶ Κωνσταντῖνος ἐντεῦθεν αὐτῇ κατὰ τὴν πορφύραν πρώτιστος γίνεται…[paraphrasis Vitae antiquioris] [Ibid. θαῦμα κζ᾽, p. 491] . Haec sola phrasi differunt ab his quae narrat anonymus in libelli c. 26. Quae si contuleris cum Vitae Euphrosynae cc. 22 – 24 neque biographum de miraculis aliquid accepisse, neque anonymum Vitam legisse inferas necesse est. Porro neque Nicephorus ex Miraculis Vitam neque ex Vita Miracula ullo modo tinxit, et utrumque exemplum vecordi quadam imitatione rettulit.

[20] [cuius fontes latent.] At si in Vita Euphrosynae vetustius sub Nicephoriana phrasi documentum discerni probabile est, non ideo tamen eius fontes distincte attingimus, et id solum in universum perspici potest, eos optimos non esse et liquidos, sed plurima tum falsa tum artificiosa cum veris et genuinis commixta habere. Temeritatis tamen expers censeatur qui certum exploratumque habeat saec. XIII exeunte Euphrosynam quandam virginem sacram, Constantinopoli in monasterio Deiparae ad Fontem ut sanctam cultam fuisse, famaque miraculorum celebrem memoriam habuisse. De his enim Nicephorum audimus ceu de rebus aetate sua gestis testimonium ferentem. Ceterum probabile est, eandem Euphrosynam saeculis IX – X vixisse videturque eius nomen lectum fuisse a biographo in litteris Leonis VI imperatoris, de quibus c. 31. Miror tamen in libris liturgicis, et maxime in synaxariis eius memoriam desiderari. Unde si quis coniciat Euphrosynae venerationem haud statim post mortem sed aliquot post annis coepisse, ut puta saec. X exeunte, et tunc tandem eius Vitam ex eis quae ore tradebantur paucisque scriptis collectam fuisse, libenter assentiar.

VITA S. EUPHROSYNAE
E codice Florentino Conventi Sopp. Camaldoli 1214 (= A). — Cf. Comm. praev., num. 1.

Euphrosyna sanctimonialis Constantinopoli (S.)

[μηνὶ νοεμβρίω η᾽ A.] Βίος καὶ πολιτεία καὶ μερικὴ θαυμάτων διήγησις τῆς ὁσίας μητρὸς ἡμῶν Εὐφροσύνης τῆς νέας, τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει ἀσκησάσης, συγγραφεὶς παρὰ Νικηφόρου Καλλίστου τοῦ Ξανθοπούλου [εὐλόλησον μῆτερ add. A. [f. 12.]] .

[1] Μέγα τι χρῆμα πρὸς παράκλησιν ἀρετῆς ψυχῇ φιλοθέῳ καὶ μαρτύρων ἆθλος εὐπρεπῶς διηγούμενος καὶ βίος ἐν ἀσκήσει διαπρεπὴς ἀνάγραπτος προτιθέμενος· [f. 12v.] ἔχει γάρ τι καὶ πρὸς ἀμφοτέρων περὶ τὸ βέλτιον ἐντυποῦσθαι, [Prologus.] ᾧ τρυφᾶν τοῖς τοιούτοις ἐστὶ σπουδή, ἔνθεν μὲν ἐκείνου τὸ πρὸς τὰς βασάνους ἀνένδοτον θεωροῦντι ἅτε δὴ τῷ περὶ τὸ θεῖον ἔρωτι ἐξημμένου, ἐντεῦθεν πάλιν τὸν [τὸ A.] ἀσκητὴν αὐτὸν ἑαυτῷ [ita legendum videtur, paene del. in A.] τὰ πάντα γινόμενον, οὐκ ἐλάττους μέντοι τὰς βασάνους ἑαυτῷ προσεπάγοντα καὶ προς τὰς ἀρχὰς τοῦ σκότους σφοδρῶς ἀντικαθιστάμενον, ὡς ἂν τὴν τῆς προαιρέσεως ἐπὶ τὰ χείρω ῥοπὴν τῷ προσήκοντι τῶν τρόπων ἀποχρώντως ἡνιοχήσας [ἡνιοχήσαντα A.] εὐήνιον οὕτω τὸ τῆς ψυχῆς ἀφιστάμενον καταστήσῃ καὶ οὕτω τὸν τῆς νίκης ἐπίσης ἐκείῳ στέφανον ἀναδήσηται. Λαμπρὰ μὲν δὴ καὶ ἄμφω ταῦτα τὸν συνετὸν διεγεῖραι [διεγείρει A.] καὶ κέντρου δίκην παραθῆξαι ψυχὴν ἐσαπαξ τρωθεῖσαν τῷ οὐρανίῳ καλῷ [καλόν A.] · [Col. 1, 13.] οὐχ ἦττον μέντοι διανιστᾶν ἔχει καὶ πρὸς τὸν ἶσον ζῆλον διερεθίσαι ὁ [K, καὶ] βίου [K, βίον A.] ἕτερον τρόπον τούτοιν ἔχων κἀκ πλούτου καὶ κοσμικῆς φαντασίας μετὰ καινῆς πολιτείας ὑπερφανείς· μᾶλλον γὰρ οὗτος ἀκριβῶς ἀνθάπτεσθαι τῶν ἴσων διερεθίζει τὸν ἀκροώμενον καὶ πρὸς τὴν τοῦ καλοῦ μίμσιν διεγείρει καὶ δείκνυσι μηδὲν εἶναι [ita A, ὅτι μηδέν εἰσιν exspectes.] πρὸς τὴν τῆς ἀρετῆς εὐδοκίμησιν καὶ πρὸς τὸ καθᾶραι ψυχὴν ἐμποδὼν καὶ τὰς πρώτας ἀπελάσαι ταύτης κηλῖδας αἱ καθ᾽ ἑαυτὰς τοῦ γένους ἐπιμιξίαι καὶ ἡ μετὰ τῶν πολλῶν ἴσως καὶ ἀλλοτρίων συνδιαγωγή, ἀλλὰ δὴ προαιρέσεως ἀσφαλοῦς καὶ καρδίας ἀκλινῶς πρὸς τὸ ὄντως ὂν ἐξημμένης [K, ἐξημμίης A.] , καὶ οὐχ ἧττον ταῦτα προσίσταται· μᾶλλον μὲν οὖν καὶ ὕλη ταῦτα τῷ τῆς ψυχῆς προσγίνεται εὐγενεῖ, πάντα πρὸς τὴν τοῦ καλοῦ μετουσίαν εὐφυῶς μετατρέπουσα. Ἀν δὲ ταῦτα καὶ γυνή, ἀνδράσι [ἐνδράσι A.] μέσοις τὴν πολιτείαν ἀστράφασα καὶ ἐν ἐρημίᾳ καὶ περιφανεῖ τῇ πόλει ὅπως δήποτε βούλοιτο στερρῶς καὶ ἀνδρικῶς διαφέρουσα, ὅσην ἄρα παρέξει [παρέζει] τὴν μίμησιν καὶ παράκλησιν [f. 13.] τοῖς κατὰ θεὸν αἱρουμένοις βιοῦν.

[2] [Euphrosynae] Καὶ πολλὰ μὲν ἴσως ἄν τις εὕρῃ τούτων τὰ παραδείγματα, μάλιστα δὲ τοῦτο παριστᾶν ἔχει καὶ ἡ νῦν ἡμῖν εἰς ὑπόθεσιν προκειμένη, ἡ μακαρία δηλαδὴ καὶ ἀοίδιμος Εὐφροσύνη, ἧς τὸν ὑπερφυᾶ βίον καὶ τὰ κατ᾽ ἐχθρῶν ἀγωνίσματα καὶ παλαίσματα τῷ λόγῳ πρόκειται διελθεῖν. Ἐμοὶ γοῦν περιττὸν εἶναι λελόγισται τῶν κατὰ θεὸν βιωσάντων τὴν πατρίδα καὶ τὸ γένος προσεξετάζειν, εἰ περιφανὴς ἡ προαγαγοῦσα πόλις εἴη καὶ εὐφυίᾳ καὶ θέσει τόπου τὸ κράτιστον [κάτιστον A.] περιβάλλεται, εἰ τὸ γένος τῶν ἐπισήμων καὶ δόξῃ καὶ τιμῇ τῶν πολλῶν προέχον καὶ χρυσῷ καὶ ἀργύρῳ περιλάμπεται ἅμα καὶ καταλάμπεται, καὶ τἆλλα δι᾽ ὧν ὁ πολὺς ἄνθρωπος καὶ περὶ τὰ κάτω δὴ κεχηνὼς τὸ εὔδαιμον ἐρανίζεται· ἀποχρήσει γὰρ ἐκείνοις ἀντὶ πάντων τὸ περιφανέστατον ὄντως κτῆμα ἡ ἀρετή, ὥστε καὶ πατρίδα καὶ γένος εὐπρεπῶς κοσμῆσαι, εἴγε τέως καὶ τούτων ἄμοιρος εἴη. Ἀλλ᾽ ἵνα μὴ κἀν τούτοις ἔλαττον αὕτη τῶν ἄλλων ἔχουσα ἐγκληθείη, εἰ καὶ μηδὲν ἐκείνῃ πρὸς λόγον τὰ μὴ πρὸς λόγον, φέρε καὶ ταῦτα προσθήσομεν.

[3] [patria,] Πέλοπος ἡ νῆσος τῇ μακαρίᾳ ταύτῃ πατρίς, περὶ ἧς ὅσα σεμνὰ ποιηταῖς καὶ λογογράφοις παρήσειν δοκῶ μοι τῷ τὸν κόρον θέλειν φεύγειν· Καλαβρία ἡ θρεψαμένη καὶ εἰς φῶς τὴν ἀγαθὴν ταύτην βλάστην προαγαγοῦσα· πατέρες δὲ αὐτῇ ἀγαθοὶ καὶ ἐξ ἀγαθῶν, πλοῦτον μὲν πρῶτον ἄφθονον καὶ ἀκένωτον ἐπιεικῶς πλουτήσαντες, τὴν εὐσέβειαν, οὐκ ἔλαττον δέ τινος ἐνεγκάμενοι τῶν ἐν τῇ πατρίδι κἀν τῷ δευτέρῳ τούτῳ, ὅσος ἐν χρυσῷ καὶ ἀργύρῳ καὶ τοῖς διαχρύσοις ἐσθήμασιν, ἔτι δὲ πλέθροις [K, πλέθρων A.] γῆς καὶ οἰκίαις περιλάμπροις καὶ κτήνεσι καὶ τοῖς ἄλλοις, οἷς ὁ πάνυ δῆτ᾽ ἐφηδόμενος ἐν σεμνῷ ποιεῖται τὰ καθ᾽ αὑτόν, ὅσοv δὲ αὐτοῖς καὶ τὸ ἐν βασιλείοις κράτος αὐλαῖς, [parentes genere] καὶ στρατηγίαις δή τισι καὶ δήμων ἀγωγαῖς ἀκμαζόντων· ἑπτάκις καὶ γάρ φησι τὸν πατέρα τῆς μακαρίας τὴν τοῦ Πέλοπος πᾶσαν ἐγχειρισθῆναι, τὴν στρατηγίδα περιεζωσμένον ἀρχήν· οὕτω δ᾽ ἦσαν ἐρασταὶ τοῦ καλοῦ καὶ τὸν πλοῦτον [f. 13v.] ὡς χρεὼν διιθύνοντες, ὡς μηδὲν ἄλλο δι᾽ αὐτοῦ πραγματεύσασθαι ἢ τὸ παραπέμψαι τοῦτον διὰ πενήτων θεῷ καὶ διὰ τῶν φθειρομένων ὡς ἐνὸν κτήσασθαι τὰ οὐράνια· ὡς γὰρ ἄλλοις καὶ οὐχ ἑαυτοῖς θησαυρίζοντες, οὕτω διέκειντο ὅλαις ἀπαντλοῦντες [ἀπαντλοῦντας A(?).] χερσὶ καὶ τῷ σπεύδειν κενοῦν μᾶλλον ἑτέρῳ τρόπῳ βλύζειν παρασκευάζοντες [(οὕτω-παρασκευάζοντες) bis scriptum semel deletum in A.] · [et pietate praestantes,] δι᾽ ὧν καὶ γέρας οἶμαι τῶν καλῶν τουτωνὶ σπερμάτων τὴν μακαρίαν ταύτην ἐβλάστησαν, πᾶσι τοῖς ὡραίοις βρίθουσαν τῶν χρηστῶν καὶ τοῖς τῆς ἀρετῆς πυρσεύμασι διαλάμπουσαν. Ἠσαν μὲν γὰρ οὕτως ἁβρῶς τῶν ἐν βίῳ καλῶν ἀπολαύοντες [ἀπαλάβοντες A.] , τοῦ γε μὴν προσήκοντος καὶ οἰκείου κόσμου ἐνδεῶς μάλα εἶχον.

[4] [qui filiam precibus impetrant] Παιδὸς γὰρ ἀμοιροῦντες ἦσαν, ὁ καὶ μᾶλλον ἠνία τούτους καὶ τὴν λοιπὴν τῶν ἀγαθῶν κτῆσιν παρ᾽ οὐδὲν ἐτίθει· ἀμέλει τοι καὶ θεῷ δι᾽ ἐντεύξεων συνεχῶς ὡμίλουν, τῇ τοῦ Σαμουὴλ Ἄννῃ τὰ ἶσα ὁσίως ἀφοσιούμενοι· τὸ γὰρ δοθὲν ἀντιδοῦναι αὖθις τῷ δεδωκότι καθυπισχνοῦνται καὶ ὥς τι θῦμα πάλιν ἀφιερῶσαι τῷ παρασχόντι. Ὁ γοῦν καρπὸς τῆς εὐχῆς εἰς ὥρας ἥκων ἤδη προέρχεται τῆς γαστρός, ἀστεῖος μάλα καὶ πολὺ τὸ ἐπαγωγὸν ἐκ πρώτης, ὅ φασι, τῆς ἀφετηρίας ἐπιδεικνύμενος. Ἐν αὐτοῖς καὶ γὰρ σπαργάνοις ἦν ὁρᾶν ὡς ἐν σκιαῖς τισιν ἀμυδραῖς τὴν μέλλουσαν τῆς ἐν πνεύματι διαπλάσεως μόρφωσιν. Ὡς δὲ τριετῆ τὴν ἡλικίαν ἤδη παραμείβουσα ἦν, εὐθὺς μὲν ἀπέσχετο γάλακτος, τῷ δὲ τῆς παλιγγενεσίας θείῳ λουτρῷ μεταπλάττεται [Baptismus puerorum in ecclesia graeca multum saepe differebatur. Ita S. Symeon stylita post biennium baptizatur, BHG2. 1690, n 9; etiam S. Theodorus Edessenus, BHG2. 1744, n. 4; S. Stephanus iunior post menses sex, BHG2. 1666. Exstat novella Leonis VI decernens ut infantes nonnisi post quadriginta dies, extra necessitatem, baptizentur. C. E. Zachariae a Lingenthal, Ius graecoromanum, pars III (Lipsiae, 1857), p. 89.] · τὴν δευτέραν δ᾽ ἡλικίαν ὡς ἐνὸν παραθέουσα, τῷ δεδωκότι, ὥσπερ ὑπόσχεσις, ἀντιδίδοται. [sacrisque litteris imbuunt.] Αὐτίκα γὰρ ἀμφίοις περισταλεῖσα μοναδικοῖς ἀσκητηρίῳ τινὶ ἐκδίδοται καὶ τὰ ἱερὰ ἐκπαιδεύεται γράμματα. Τὴν ἐν μέσῳ γοῦν ἡλικίαν, ὥς γ᾽ ἐχρῆν ἐκείνην, διαγαγοῦσα, εὐταξίᾳ πάσῃ δηλαδὴ καὶ σεμνότητι, οὐδὲν αὐτῇ παρεῖτο λαθὸν τῶν ὅσα δὴ προσῆκεν εἰς τὴν τοῦ σχήματος σύστασιν· μέτριον μὲν γὰρ αὐτῇ εὐθὺς τὸ φρόνημα ἦν, ἐπὶ ῥίζῃ βαθείᾳ καθεστηκὸς νοῦ σώφρονος· ἐντεῦθεν πραότης καὶ τὸ [f. 14.] ἀόργητον αὐτῇ πρὸ πάσης ἄλλης ἀρετῆς ἐπεχόρευον· σιωπῆς οὐδὲν προτιμότερον ἥγητο, νηστείᾳ δὲ καὶ τῇ λοιπῇ ἐγκρατείᾳ τοσοῦτον τὰς προγενεστέρας [ita A; melius τῶν προγενεστέρων ?] πολλῷ τῷ μέσῳ διήνεγκεν, ὡς εἰς αὐτὴν ἀφορᾶν τὰς τῷ χρόνῳ προβεβηκυίας καὶ τὸν ταύτης βίον ὥσπερ τι ξένον κεκτῆσθαι ἀρχέτυπον.

[5] [Constantinopolim mittitur.] Ἐπεὶ δ᾽ οἱ πατέρες αὐτὴν ἑώρων οὕτω τοῦ κατὰ Θεὸν ἔρωτος μάλα ἐξεχομένην, ἔγνωσαν δὴ τῇ Κωνσταντίνου ἐπιφοιτῆσαι καὶ σεμνείῳ τινὶ τῶν ἄγαν ἠκριβωμένων ταύτην ἐγκαταστῆσαι· ηὔχει καὶ γὰρ πολλοῖς σεμνυνομένη τότε θείοις ἐνδιαιτήμασιν. Ἀμέλει καὶ ὥς γε προσῆκον ἦν ταύτην ἐνσκευασάμενοι χρυσῷ τε πολλῷ καὶ ἀργύρῳ ταύτην ἐφοδιάσαντες διαπόντιον τῇ Κωνσταντίνου ἐγκαθιστῶσι καὶ τῇ τῶν Ἀγελάστων [Ex Agelastis erat Leo protospatharius de quo Constantinus Porphyrogenitus, De administrando imperio, 50.] οἰκίᾳ φέροντες ἐκδιδόασι. Προσήκοντες δ᾽ ἄρα ἦσαν οὗτοι ταύτης τῷ γένει, οὐκ ἐλαχίστην ἐν βασιλείοις τῷ τότε πλουτοῦντες τὴν εὔκλειαν. Καὶ τοῦτον μὲν τὸν τρόπον ἡ θαυμαστὴ Εὐφροσύνη τῇ τοῦ Βύζαντος παραπέμπεται. Καὶ τοίνυν τῇ εἰρημένῃ οἰκίᾳ ἐνδιατρίβουσα, τῶν συνήθων καὶ οὕτως εἴχετο πόνων, Θεὸν ἀντὶ πάντων ἐγκολπουμένη καὶ διὰ τῶν ῥεόντων τὴν ἀθάνατον δόξαν μνηστευομένη. Ἡ μὲν οὖν ἐν τούτοις ἦν· οὐκ ἐλαχίστου δὲ τριβομένου ταύτῃ τοῦ χρόνου, τῶν εἰς φῶς ταύτην προαγαγόντων μήπω καταλαβόντων τὴν Βύζαντος, ἐπείπερ ὁ πρὸς πατρὸς αὐτῇ θεῖος Ἀγέλαστος τὴν θυγατέρα πρὸς ὥραν ἤδη γάμου ἥκουσαν ἀνδρὶ τῶν τότε περιφανῶν κατηγγύα καὶ ὁ καιρὸς ἐκάλει καὶ τὰς ἐπιθαλαμίους ὑπανάπτειν ἤδη λαμπάδας, [Ne matrimonium inire cogatur,] ηὐτρέπιστο δὲ ἡ παστὰς καὶ προυχώρει μὲν ὁ ὑμέναιος, χορὸς δ᾽ ἐκ πάσης ἡλικίας τὴν οἰκίαν περιελάμβανε καὶ ὁ τῆς κόρης πατὴρ λαμπρῶς εἱστία μάλα τῆς παστάδος τὸν θρίαμβον, — τότε δὴ τότε νυκτὸς ἄρτι ἐπιλαβούσης αὕτη τῷ τοῦ ἀληθινοῦ νυμφίου σφοδρῶς ἔρωτι ἐκκαυθεῖσα, τὸν καιρὸν δραξαμένη, — συνεργὸς δὲ καὶ ἡ νὺξ τῷ ἔργῳ μάλα καθίστατο — παρ᾽ οὐδὲν λογισαμένη καὶ ὃν ἐπεσύρετο πλοῦτον καὶ τὰ τοῦ γένους καὶ τἆλλα πάντα δεύτερα τοῦ κατὰ Θεὸν ἔρωτος ἐννοήσασα, ἠρέμα [f. 14v.] τὴν στολὴν βραχὺ μεταλλαξαμένη ἔξεισι τῆς οἰκίας, πολλὴν ὅτι τοῦ λαθεῖν πρόνοιαν ποιουμένη· καὶ οὐ πόρρω δὴ τὴν φυγὴν ἵστησιν, ἀλλ᾽ ἐγγύς που μάλιστα γενομένη, τῷ μᾶλλον λαθεῖν κρύπτεται παρ᾽ οἰκίδιον δυστυχὲς καὶ παντάπασιν ἠμελημένον μυλωροῦ τινος, [aufugit et latitat,] πάλαι διερρωγὸς καὶ σχῆμα φαῖνον μὲν οἴκου ἄλλως δὲ ἀφεγγὲς [ἀφεγγείς A.] καὶ ἡλίῳ εἰς τὸ παντελὲς ἀθεώρητον. Ἐκεῖσε τοίνυν λαθοῦσα εἴσεισι βραχύ τι ζωῆς ἐφόδιον ἐπιφερομένη, ἄρτον ξηρὸν δηλαδὴ καὶ ὀλίγον τι πάνυ τοῦ ὕδατος· ἃ καὶ μόλις προσίετο ἓξ ἡμερῶν διαστήματος. Μῆνες ἐκείνῃ παρῆλθον τρεῖς οὕτως ἐχούσῃ ἀπροΐτῳ πάμπαν καὶ Θεῷ μόνῳ οὐδενὶ δὲ ἄλλῳ τῶν ἁπάντων γινωσκομένῃ, προσευχῇ καὶ δεήσει τὸ σύμπαν διανυούσῃ τοῦ χρόνου.

[6] [frustra ubique requisita.] Ὁ μέντοι θεῖος ταύτης [ταύτη A.] Ἀγέλαστος τῶν ἐκ τῆς ῥᾳστώνης τοῦ γάμου μικρὸν ἀνεὶς ἑαυτόν, ἐπεὶ τὰ κατὰ τὴν Εὐφροσύνην μάθοι [μάθη A.] , οὐκ εἶχεν ἑαυτὸν οἰκτεῖραι τῆς συμφορᾶς, ἀλλ᾽ εὐθὺς τὴν τοῦ γάμου χαρὰν θρῆνος ἄληκτος διεδέχετο· καὶ ἦν ἰδεῖν — τὸ τοῦ Ἡσαΐου — εἰς πένθος στραφεῖσαν τὴν ἑορτήν. [Amos 8, 10.] Καὶ τοίνυν αὐτίκα μικρὸν ἀνασχὼν ἁπανταχοῦ περιῄει καὶ τοὺς οἰκείους ἄλλον ἀλλαχοῦ διεπέμπετο ἀνιχνεύων, εἴ που τὸ θήραμα περιλήψοιτο· ἠρευνῶντο φίλων οἰκίαι, ἰδίων καταγωγαί, οἱ παριόντες ἀκριβέστερον ἐξητάζοντο, οἱ τῆς πόλεως στενωποί, τὰ ἔρημα οἰκημάτων χωρία, τέλος τὰ ἱερὰ καταγώγια καὶ ὅπου δήποτε τόπος δι᾽ ὑποψίας ἐτύγχανεν. Ὡς δὲ πάντα πράττοντες οὐδὲν μᾶλλον ἤνυον καὶ τοῦ ζητουμένου πόρρω ἠλαύνοντο, καὶ ταῦτ᾽ οὐ πάνυ πόρρω διεστηκότος, τέλος ἀπειπόντες ἐν θρήνοις ἦσαν 〈καὶ [K, om. A.] 〉 ἀβίωτον εἶναι τὸν βίον ἐνόμιζον· &ldquogr;Τί γὰρ ἄν, φασί, καὶ δράσαιμεν, τῶν πατέρων ταύτην ἀνακαλουμένων ὅσον τε οὔπω καὶ αὐτῶν ἤδη παρόντων, καὶ ταῦτ᾽ ἐπ᾽ ἐκείνῃ μόνῃ τὰς τοῦ ζῆν σαλευόντων ἐλπίδας;&rdquogr; Ἀλλ᾽ οὕτω μὲν ἐκεῖνοι κέντροις λογισμῶν ἐτιτρώσκοντο, ἡ δὲ παρὰ τὸ δωμάτιον ἦν ἀπρόἳτος ὅλη, Θεῷ δὲ μόνῳ δι᾽ ἐντεύξεως ἀκριβέστατα ἐγνωσμένη.

[7] Καὶ τοίνυν ὡς ἐκείνῃ τρίτος μὴν ἤδη [f. 15.] τῷ οἰκήματι, ὥσπερ εἴρητο, ἐπεραίνετο, νυκτὸς ὄψις τῷ μυλωρῷ γίνεται· ἡ δὲ ὄψις θεία τις εἶναι ἐῴκει καί· &ldquogr;Τὴν δούλην τοῦ Θεοῦ, [Visione monitus,] φησίν, ἀναστὰς Εὐφροσύνην κάλει πρὸς ἑαυτόν.&rdquogr; Ὁ δὲ ἐνύπνιον ἄλλως ἐκ τοῦ παρήκοντος οἰηθεὶς εἶναι τὴν ὄψιν, κατημέλει τοῦ λόγου καὶ οὐδ᾽ ὁτιοῦν ἐκείνῳ διὰ φροντίδος ἦν. Πάλιν νὺξ καὶ πάλιν ἡ αὐτὴ ὄψις καὶ εἰσήγησις, τῆς προτέρας κατ᾽ οὐδὲν διαφέρουσα. Ὁ δὲ διυπνίζετο καὶ τῇ γυναικὶ πρὸς λόγους ἰὼν τὰ τοῦ φάσματος ὡς εἶχε διήγγειλεν ὅπως τε τὰ πρῶτα φωνῆς ἀκούσοι [ita A; ἀκούσειε exspectes K.] Εὐφροσύνην τινὰ ζητεῖν κελευούσης καὶ πρὸς ἑαυτὸν μεθιστᾶν, καὶ ὡς ἀμελήσοι [ita A; ἀμελήσειε potius scripseris K.] τῶν ἠκουσμένων καὶ ὡς πάλιν ἡ αὐτὴ ὄψις ἐπέστη τὰ ἴσα διαγορεύουσα· &ldquogr;Ἀλλὰ σκέψομαι, φησίν, ὦ γύναι, καὶ εἰ κἀκ τρίτου πάλιν τὸ ὄναρ ὑπὲρ κεφαλῆς ἐπισταίη, θείαν που πάντως εἶναι τὴν ὄψιν ἐκλογισαίμεθα.&rdquogr; Ὡς δὲ καὶ αὖθις τρίτη ἐπεγένετο νύξ, ὁ τὸν μύλον ἐπιτετραμμένος εὐχαῖς ἐκδοὺς ἑαυτὸν οὕτω δὴ κατεκλίνετο· ἀλλὰ καὶ πάλιν ἡ ὄψις τὰ αὐτὰ παρεγγυῶσα ἐφίσταται καὶ σφοδρότερον ἢ πρότερον. [molendinarius quidam cum uxore] Ὁ δὲ διυπνισθεὶς ὑπανίστατο καὶ σύντρομος τῇ γυναικὶ ἐξηγεῖτο τὸ ὅραμα καὶ ποῦ ποτε γῆς ἄν εἴη τὸ καθ᾽ ὕπνους ὁρώμενον ἐζήτει μαθεῖν. Ἡ δὲ γυνὴ σώφρων ἄλλως οὖσα καὶ τὸν ἄνδρα τῆς τοσαύτης αἱρουμένη φροντίδος δῆτ᾽ ἀπαλλάττειν· &ldquogr;Θάρσει, ἔφη, γλυκύτατε ἄνερ, καὶ μὴ ἐπὶ τόσον φροντίσιν ἀνιᾶσθαι αἱροῦ· ἔνδον γὰρ ἀρκύων τὸ θήραμα [Proverbium. Cf. Cedrenus, Hist. Comp., Bekker, t. II, p. 347.] · θείᾳ γάρ τινι καὶ ἐξαισίᾳ ῥοπῇ χθὲς ἐν νῷ θεμένη τὰ καθ᾽ ὕπνους σοι ὁραθέντα, ἁπανταχοῦ περιῄειν ζητοῦσα εἴ που ἐφεύροιμι καὶ εὗρόν γε ἀνιχνεύουσα· παρὰ γὰρ τὴν καλύβην ἐκείνην καταλαμβάνω ταύτην συχνῶς εὐχομένην καὶ Θεῷ τὰ μάλιστα προσανέχουσαν.&rdquogr; Ὁ δ᾽ αὐτίκα τῆς φροντίδος ἀπολυθεὶς ᾗ ποδῶν εἶχε πρὸς τὴν καλύβην ἀνέτρεχεν ἔτι νυκτὸς ἐπεχούσης· ἀλλ᾽ οὐδὲ ἡ γυνὴ τῆς τοιαύτης καλῆς ὁδοιπορίας ἠμέλει, ἀλλὰ καὶ αὐτὴ κατόπιν ἐδίωκεν· ἐπεὶ δὲ τῆς σκηνῆς ἐκείνης ἔνδον ἐγένοντο, φῶτα κηρῶν διαρπάσαντες ὁρῶσι θέαμα [f. 15v.] ξένον, αὐτὴν μὲν ἀκλινῆ καὶ ὅλην ὄρθιον ἀνεπτερωμένην [ἀνεπτερωμένη A.] , Θεῷ χεῖρας ὅλας εἰς ὕψος αἴρουσαν καὶ ὅλην ἐξεχομένην αὐτοῦ καὶ τῆς ἄνω πορείας ἐφιεμένην καὶ τάδ᾽, ὥσπερ ἦν εἰκός, ὑποψιθυρίζουσαν· &ldquogr;Ὃν τρόπον ἐπιποθεῖ ἡ ἔλαφος ἐπὶ τὰς πηγὰς τῶν ὑδάτων, οὕτως ἐπιποθεῖ καὶ ἐκλεῖπει ἡ ψυχή μου πρὸς σέ, ὁ Θεός.&rdquogr; [Ps. 41, 1.] Ταῦτ᾽ οὖν ἐκεῖνοι παρὰ δόξαν ἰδόντες, δέει σχεθέντες ἠρέμα τοῖς ὄπισθεν ὑπεχώρουν. Ἐκείνη δὲ δακρύων ὄμβροις καὶ συχναῖς γονάτων κλίσεσι προσκειμένη, ἀπεδίδου τὰ τῆς εὐχῆς. [eam orantem reperiunt in tugurio,] Ἐπεὶ δὲ μόλις πρὸς ὄρθρον ἔληγε, κεκμηκυῖα διανεπαύετο· οἱ δ᾽ ἐκ τοῦ σχεδὸν εἰσιόντες ταύτην ἠσπάζοντο καὶ τὰς κεφαλὰς τῇ γῇ προσερείσαντες ᾖτουν τὴν εὐλογίαν καὶ πρὸς τὰ οἴκοι ταύτην, καὶ βίας ἐπάγοντες οὐκ ἐλάχιστον, μετεστέλλοντο [nonnulla deesse patet.] … καὶ ὑπερετίθει τὴν αἴτησιν. Τὸ δὲ καλὸν ἐκεῖνο ζεῦγος οὕτω τὴν μακαρίαν ἀπαγορεύουσαν 〈ὁρῶν [om. A] 〉 τὴν ἐξέλευσιν καὶ τὰ τοῦ φάσματος προσετίθει. Καὶ ὡς· &ldquogr;Οὐχ ἡμεῖς, ἔλεγον, οἴκοθεν, ἀλλ᾽ ἄνωθεν ὄψις ἡμῶν νυκτὸς τὰ σὰ καθυπέδειξεν,&rdquogr; ἐκείνη πρὸς νοῦν βαλοῦσα, ὡς ἔγνωσται ἤδη καὶ οὐκ ἐξέσται αὐτῇ τοῦ λοιποῦ μὴ θορύβων ἐκτὸς τὴν κατὰ σκοπὸν ἀνύειν πορείαν, ὑφορωμένη δὲ μὴ καὶ τις ὑφερπύσῃ δόξης ἔρως ὁ πάντα τὸν θησαυρὸν εἰδὼς ἀπόλλειν τῆς ἀρετῆς κἀντεῦθεν καὶ ἀνηνύτοις δόξει ἐπιχειρεῖν καὶ πρὸς τοὐναντίον τὰ τοῦ σκοποῦ ταύτῃ μεταρρυήσεται, τὴν ἐκείνων αἴτησιν δῆθεν εἰσδεξαμένη καὶ ἀνύσαι κατεγγυησαμένη, [quod noctu relinquit.] νυκτὸς ὡς πορρωτάτω δὴ γενομένης, λάθρα τῆς καλύβης ἀπάρασα παρὰ τὴν θάλασσαν γίνεται. Πλοίου δὲ πρὸς ἀναγωγὴν εὐτρεποῦς ἐκ τοῦ σχεδὸν εὐτυχήσασα, ὅ πρὸς τὸν Ἀνάπλουν [De Anaplo cf. J. Pargoire, Anaple et Sosthène, Isviestija russkavo archeologiceskavo V Konstantinopolje instituta, t. III (Sofia, 1898), p. 60 – 97.] ἔμελλε διαπλεῖν καὶ πρὸς αὐτὸ τὸ στόμα τοῦ Εὐξείνου γίνεσθαι Πόντου, εὐθὺς αὐτοῦ ἐπιβαίνει.

[8] [Vestem induta virilem] Ἐπεὶ δὲ καὶ πρὸς ὅρμον ἦν τὸ σκάφος, ἀκινδύνως μάλα τὸν τῆς θαλάττης πλοῦν διελθόν, αὐτίκα τὴν γυναικείαν πρὸς ἀνδρῴαν μεταμφιασαμένη στολὴν καὶ ἀντὶ Εὐφροσύνης τὴν Ἰωάννου κλῆσιν μετακληθεῖσα, ὅλη τῆς κατὰ Θεὸν πορείας ἐγίνετο. Τὰ ἐκεῖσε δὲ πάντα φροντιστήρια διελθοῦσα [f. 16.] καὶ οἷά τις φιλεργὸς μέλισσα ἐξ ἁπάντων ἐρανισαμένη τὰ κράτιστα καὶ ὅσα φωτίζειν οἶδε μάλα τὸν νοῦν καὶ τὸ γλυκὺ τοῦ κατὰ Θεὸν βίου διὰ τῆς κατὰ βραχὺ συλλογῆς ἀπολεξαμένη, τέλος, ἐπεὶ ἐξ αὐτῶν ὅσον χρήσιμον ἠρανίσατο — οὐδὲ γὰρ σπήλαιον ἢ φοντιστήριον ἢ ἄλλο τι ἀρετῆς ἐργαστήριον παρεῖτο ταύτηι λαθόν, ὅ μὴ πολὺν ἐκείνῃ τὸν τῆς ἀρετῆς ἐνετίθει πλοῦτον, — τοῖς περὶ τὸν Εὔξεινον εἰσβαλοῦσα Πόντον — πλεῖστα δὲ ἦσαν ἐκεῖσε τὰ μοναστήρια, ἔνθα δὴ πολλοὶ τῶν ὑπὲρ ἡμᾶς φιλοπονώτερον τὸ τῆς ἀρετῆς μέλι, ὡς χρεὼν τοῖς αἱρουμένοις ζῆν ὁσίως, ἀπεθησαύρισαν, — περὶ μίαν που κορυφὴν ὄρους ἀποτόμου, ὃ δένδρεσι παντοίοις συνηρεφὲς ἦν, ἄνδρας εὑροῦσα τῷ πνεύματι ζέοντας καὶ τῷ Κυρίῳ δουλεύοντας, ξένην δέ τινα καὶ τὴν ἀγωγὴν καὶ τὴν δίαιταν ἐπιδεικνυμένους, [in monasterio recipitur.] ἐνταῦθα τὴν περιφορὰν ἵστησιν· οὐδὲ γὰρ εἶναι πρὸς λόγον ἔκρινε τὸν πνευματικὸν καρπὸν ἐνεγκεῖν μέλλοντα ἔνθεν κἀκεῖθεν μεταρρέπειν καὶ ἀεὶ μεταβαίνειν, ὥσπερ οὐδὲ τῶν φυτῶν ἃ συνεχῆ τὴν φυτείαν πάσχει, πρὸς καρπῶν ἀνάδοσιν καθίσταται γόνιμα· βεβηκέναι γὰρ ὡς ὄρος χρὴ τῆς Σιὼν τὸν καθάπαξ ἐπὶ Κύριον πεποιθέναι αἱρούμενον· διό τοι [διά τοι A.] κἀκείνη δεῖν ἐνομίζετο στῆναι μὲν τῆς πλάνης καὶ τῷ Χριστοῦ ζυγῶι τὸν αὐχένα ὑποβαλεῖν· καὶ δὴ τὴν μετὰ τῶν θεοφόρων ἀνδρῶν ἐκείνων αἱρετισαμένη διαγωγήν τε καὶ ξυναυλίαν, τῷ μοναστηρίῳ ἐγκλείεται.

[9] [Certamina cum adversario;] Ἐνταῦθα δὲ γενομένῃ τῇ μακαρίᾳ, ὅσος ὁ παρὰ τῶν ἐχρῶν ἐπανίσταται πόλεμος· ὅσῳ γὰρ [Col. 864E] ἐκείνῃ πρὸς ἀνάληψιν ἀρετῆς ἡ σπουδή, τοσοῦτον ἐκείνοις ἐξ ἀντιρρόπου τὸ πάντα κάλων κινεῖν [Proverbium. Leutsch – Schneidewin, Corpus paroemiographorum graecorum, t. II, p. 104.] νεκρὸν ἐκείνης τὸ πρόθυμον καθιστᾶν καὶ ἄλλως δεδίττεσθαι καὶ μὴ ἐφικέσθαι πείθειν τοῦ ἐγχειρήματος. Αὐτὴ δὲ ὥσπερ ἀντικαθισταμένη μάλα γενναίως, σπουδαιοτέρᾳ προσέβαλλε τῇ ἀσκήσει, φιλονεικοῦσα μὴ μόνον τοὺς ἐκεῖσε πάντας καὶ μιμεῖσθαι καὶ ὑπερβαίνειν, ἀλλ᾽ ἁμιλλωμένη καὶ πρὸς τὴν ἀ [f. 16v.] ρετὴν τῶν πάλαι διαπρεψάντων παρεξισοῦσθαι· ἀμέλει καὶ πᾶν εἶδος ἀσκήσεως ἐν βραχεῖ διελθοῦσα, θαῦμα μὲν καὶ τοῖς ἐν τῷ φροντιστηρίῳ μέγιστον, ἔκπληξις δὲ καὶ δαίμοσι καὶ οἱονεί τι φόβητρον ἦν, φύσιν οὕτω γυναικείαν ὁρῶσι καὶ ἁπαλὴν οὐκ ἀπολιμπανομένην τῆς τῶν ἀνδρῶν, [sancta aemulatio;] ἀλλ᾽ ἤδη καὶ τῷ πολλῷ μέτρῳ [μέτρον A.] καὶ τόνῳ δὴ τῆς ἀσκήσεως καὶ πρὸς τὴν ἀγγελικὴν παρελαύνουσαν πολιτείαν, οἷα δὲ αὐτῇ καὶ τὰ κατορθούμενα. Βάθρον μὲν οὖν καὶ οἱονεί τις ἀρραγὴς προκατεβλήθη ταύτῃ θεμέλιος τὸ τῆς ὑπακοῆς σύντονόν τε καὶ ἀνυπόκριτον· οὐδὲ γὰρ ἦν τι, ὃ τῷ προεστῶτι ῥηθὲν οὐκ εὐθὺς ἠνύετό τε καὶ ἐσπουδάζετο, κἂν ἠπείλει ταύτῃ τὸν ἔσχατον κίνδυνον· μετὰ τοῦτο τῆς ἐγκρατείας ἁπάσης αὐτῇ καλὸν διαφερόντως κατώρθωτο· ἅπαξ γάρ που ἢ καὶ δεύτερον ἐσιτεῖτο τῆς ἑβδομάδος· ἄρτος δὲ ἦν καὶ ὕδωρ ποτὸν ἡ τρυφή· ἐντεῦθεν ἀγρυπνία καὶ στάσις πάννυχος καὶ χεῖρες αἰρόμεναι πρὸς Θεόν, πτέρυγες οἱονεί τινες τὴν γεηρὰν ὕλην πρὸς οὐρανὸν ἀνέλοκουσαι καὶ μετεωρίζουσαι· εἰ δέ που δεήσειε [ K, δεήσει A.] ταύτῃ καὶ κατακλίνεσθαι ἡττωμένῃ [ἡττωμένην A.] τῇ φύσει, ἵνα μὴ καὶ φάσμα καὶ φύσις ἄλλη τις ἀλλοτρία πάμπαν ἢ ἀνθρωπίνη λογίζοιτο, ψίαθος ἦν αὐτῇ ἡ στρωμνή, οὐκ ἐπ᾽ ἐδάφους ἡπλωμένος ψιλοῦ, ἀλλ᾽ ἐπὶ λίθοις καὶ τούτοις [οὗτος A.] ἀνωμάλοις ἐπαιωρούμενος, ἵνα καὶ αὐτοῦ τοῦ ὕπνου μὴ πρὸς ἡδονὴν καὶ κόρον ἀλλὰ βραχέος μάλιστα καὶ ἀδρανοῦς παραγεύοιτο· βάθος πρὸς τούτοις ταπεινώσως αὐτῇ πρὸς Θεοῦ ἐπεκέχυτο· καὶ ὅσῳ τοῖς καλοῖς ἐπεμίγνυτο καὶ τὴν πολιτείαν ὑπερφέρουσαν [ὑπερφέρουσα A.] διεδείκνυτο, τοσοῦτον ἦν αὐτῇ τὸ φρόνημα μέτριον καὶ ὡσεί τινι τῶν τοῖς ἐσχάτοις περιειλημμένων κακοῖς προσεῴκει· ἀμέλει καὶ πάντα πράττουσα ἦν κἀν τοῖς ἐσχάτοις καὶ ἐπιμόχθοις μάλιστα διακονουμένη. [humilitas;] Καὶ ταῦτα πράττουσα οὐδὲν ἐλογίζετο μᾶλλον ἀνύειν, ἀλλ᾽ ὡς μηδὲν ἐνεργοῦσα οὕτω διέκειτο. Πᾶσαν καὶ γὰρ ὑπηρεσίαν ἦν ἀόκνως διατελοῦσα, ὕδωρ ἀνεῖλκε τοῦ φρέατος καὶ ταῖς τῆς μονῆς χρείαις [f. 17.] τοῖς ὤμοις διαβαστάζουσα προσεκόμιζε, ξύλα διακλῶσα τῷ ὀπτανείῳ προσῆγεν, ἐφίστατο τῇ τραπέζῃ, τῇ ἀρδείᾳ τῶν λαχάνων προσέτρεχε· πάντα δὲ ἦν ἁπλῶς σιγῇ διανύουσα, οὐ λόγων λῆρον συνείρουσα, οὐκ ἀργὸν ἢ σαπρὸν λόγον τοῦ στόματος προεκφέρουσα· [Ephes. 4, 9.] ἀλλὰ καίπερ τῶν συνήθων συνάξεων ἥκιστα μέλουσα [μελοῦσα A.] ὅλαις τε νυξὶ καὶ ἡμέραις κἀν ταῖς χρείαις διακονοῦσα, ἡ τοῦ Θεοῦ μελέτη τῷ στόματι αὐτῆς περιῆν καὶ ὁ νοῦς ἀεὶ ταῖς θεἳκαῖς μνείαις ἠγάλλετο· ἄληκτος τοίνυν ἦν ὁ πρὸς αὐτὸν ἔρως καὶ οὐδὲν ἄλλο παρ᾽ αὐτῇ ἤ Θεὸς καὶ Θεοῦ ἔργα ἠρέμα ὑποφωνοῦμενα· εἴπερ δέ τι, [rerum divinarum meditatio;] ἐσπουδάσθη ταύτῃ καὶ τὸ τῆς ἀγάπης χρῆμα καὶ τὸ εἰρηναῖον ἐπὶ πᾶσι καὶ ἀστασίαστον· τῇ γὰρ μακρᾷ διαίτῃ καὶ ἀγωγῇ τὰς ὁρμὰς τῶν παθῶν ἀναστείλασα καὶ οἷον εἰπεῖν καθ᾽ ἑαυτὴν εἰρηνεύσασα, καὶ τὸ μετὰ πάντων εἰρηνεύειν ἐκτήσατο· ὅσον δ᾽ ἦν ἀνδρείας ταύτῃ καὶ γενναιότητος τὸ μὴ μόνον οὕτω τῶν παθῶν περιγενέσθαι τῆς φύσεως, ἀλλὰ καὶ τὸ μάχην οὕτως ἐνστήσασθαι καρτερὰν καὶ ἀκαταγώνιστον, ἐπὶ μέσων ἀρρένων συνδιατρίβουσαν [συνδιατρίβουσα.] , καὶ ταῦτα τὴν ὥραν ἐπαγομένην [ἐπαγομένη A.] σφριγῶσάν τε καὶ ἀκμάζουσαν· ὄντως γὰρ ὄντως ἤλεγξε τὸ τῆς φύσεως ἀνδρικὸν καὶ γενναῖον τὸ μὴ αἱρεῖσθαι φυγεῖν ἀρρένων ὄψεις ἀλλὰ καὶ μᾶλλον σὺν αὐτοῖς διάγειν καὶ μή τοι γε ἡττηθῆναι ἀλλὰ καὶ λαθεῖν σπουδάσαι καὶ οὕτω χαλινῶσαι τὸ τῆς φύσεως σκίρτημα κἀντεῦθεν καὶ δειλὸν ἀπελέγξαι σύμπαν τὸ θῆλυ, [libidinum internecio.] φεῦγον ὡς ἐπίπαν, εἴ γε βούλοιτο φυλαχθῆναι, τὴν ἐπιμιξίαν τοῦ ἄρρενος· οὐκ ἂν δὲ οὕτω ὑπερεγένετο, εἰ μὴ ἐμβριθῶς ἄγαν ταῖς σκληροτάταις τῶν ἀρετῶν ἐξέδοτο ἑαυτὴν καὶ οὕτως ἦγχε τὸ ἀνθρώπινον φρόνημα. Οὕτως οὖν ἐχούσῃ τῇ μακαρίᾳ πέντε πρὸς τοῖς δέκα ἔτη τῷ μοναστηρίῳ ἠνύετο.

[10] [A monachis] Ὁρῶν τοίνυν ὁ ἀρχαῖος ἡμῶν τοῦ γένους πολέμιος οὕτω πρὸς μέτρον ταύτην ἥκουσαν ἀρετῆς καὶ μὴ οἷός τε ὢν φέρειν τὸ αὐτοῦ θράσος ὑπὸ γυναίου σφοδρῶς καταγωνιζόμενον, θόρυβον μέγιστον ταύτῃ [ K, ταύτην A.] [f. 17v.] ἀναρριπίζει, ἐξ ὑπερδεξίων τὸ σόφισμα διαγωνιζόμενος. Ὡς γὰρ πᾶσαν ἦν ὁ Ἰωάννης τὴν τῆς ἀρετῆς τρίβον — οὕτω γὰρ ἡ Εὐφροσύνη ὥσπερ φθάσαντες ἔφημεν ὠνομάζετο — διανύων, ἠρέμα πως ὑπεγείρει τὸ στῖφος τῶν μοναχῶν· καὶ πρῶτα μὲν τιμῶντες ἦσαν αὐτὸν καὶ ὑπεξιστάμενοι καὶ παραχωροῦντες τῶν πρωτείων ὡς μάλιστα, ἅτε δὴ τῆς ἀρετῆς ἡμμένον, καὶ παντὶ τρόπῳ τὸ ἐφ᾽ ἅπασιν ὑπερφέρον ἐδείκνυον· χρόνῳ δὲ τῷ μέσῳ καὶ λαθραίῳ δή τινι φθέγματι καθ᾽ ἑαυτοὺς συνιστάμενοι, χαριζόμενοι μὲν καὶ ἄλλως, ταῖς δὲ ἀληθείαις καὶ τῷ τῆς ἀρετῆς ὑπερφέροντι τοῦτον σεμνύνοντες, τέλος τολμῶσί τι τῇ αἰδοῖ καὶ τῷ πόθῳ θρασύτερον καὶ τῆς καθ᾽ αὑτοὺς μονῆς προστάτην ἀναδεῖξαι ψηφίζονται μετὰ τὴν τοῦ καθηγεμόνος αὐτῶν πρὸς Θεὸν ἐκδημίαν. [hegumeno interim mortuo suffecta,] Ὡς δ᾽ οὐκ ἦν ἐκείνην τὰ κατὰ σκοπὸν ἐκείνοις διαλαθεῖν, τί ἀντιτεχνᾶται τοῖς ἐκείνων βουλεύμασιν; ὡς μέγα καὶ θαυμαστόν. Λογισαμένη γάρ, ὡς οὐκ ἄλλως ἐξέσται οἱ τὰς ἐκείνων ἄρκυς διαφυγεῖν, εἰ μὴ λάθρα τῆς μάνδρας ἀναχωρήσειε, περὶ μέσας νύκτας πᾶσαν ὄψιν κλέψασα πρὸς τὸν πυλῶνα γίνεται τῆς μονῆς. Ὡς δ᾽ ἀναπεπταμέναις ἐντύχοι ταῖς πύλαις, ἐξάγεται καὶ πρὸς ἑτέραν ἔρημον γίνεται, πολλῷ τῷ μέτρῳ ταύτης διέχουσαν· κἀκεῖσε δὲ τὰ ὅμοια δράσασα καὶ τὰ ἐκεῖ σπήλαιά τε καὶ μοναστήρια διελθοῦσα καὶ πολλὴν καὶ οὐ ῥᾳδίαν φάναι ἑαυτῇ πορισαμένη ὠφέλειαν, ἐσύστερον ἑνὶ τῶν ἐκεῖσε σπηλαίων [σπηλαιω A.] γέροντι ἐντυχοῦσα, [sanctum quendam senem convenit,] ὅρον σχεδὸν ζωῆς τῇ ἀσκήσει διαβιώσαντι, τούτῳ δὴ οἷά τινι θησαυρῷ [θησαυρῶν A.] ἐντυχοῦσα ἔχαιρε καὶ παρ᾽ αὐτῷ μένειν ἠγάπα καὶ τοῦτο ἐδείκνυ καὶ σχήματι· καὶ ψυχῇ οὐ ῥᾳδίαν τὴν ἀναχώρησιν ἐλογίζετο. Τοιοῦτον [in margine rubrica γνωμικόν A.] γάρ τι χρῆμα ψυχή· ὁπόταν τοῖς κατὰ σκοπὸν ἐντύχοι, χαίρει μάλα καὶ ἥδεται καὶ οἱονεὶ προσπερονᾶται τῷ ἐφετῷ καὶ ἥκιστ᾽ ἀναχωρεῖν βούλεται.

[11] [qui eam de vita sua interrogat,] Ὁ μέντοι θεῖος ἐκεῖνος ἀνὴρ τὸν Ἰωάννην ὁρῶν οὕτως αὐτοῦ ἐξεχόμενον καὶ μηδαμῶς εἴ τι δ᾽ ἂν καὶ γένοιτο ἀναχωρεῖν προθυμούμενον, [f. 18.] πρῶτα μὲν ἤρετο ὅθεν εἴη καὶ τίς ὀνομάζοιτο καὶ τί αὐτῷ βουλομένῳ ἐστὶν οὕτω τὴν τοσαύτην ἔρημον ἐπελθεῖν. Ὡς δ᾽ ἐκεῖνος τὴν πατρίδα δῆθεν ἔλεγε καὶ τὴν κλῆσιν ὅτιπερ Ἰωάννης καλοῖτο, αἱρεῖσθαι δὲ ἀνδρὶ θείῳ ἑαυτὸν ὑποθεῖναι, ὅς ὁδηγὸς αὐτῷ τῆς ἐς οὐρανὸν ὁδοῦ γένοιτο, ὁ γέρων· &ldquogr;Ἀλλὰ τραχεῖα μὲν καὶ σκληροτάτη λίαν αὕτη ἡ ἔρημος· ἄνυδρος γὰρ ὡς ὁρᾶις καὶ πάσης ἀνθρωπίνης παραμυθίας ἐκτὸς καὶ τὸ δὴ μέγιστον γυμνὴ πᾶσα καὶ οὐδὲ φυτοῖς κομῶσα ἢ βοτάναις ἡμέροις, αἷς ἀνὴρ ἀσκητὴς οἶδε τρέφεσθαι, γόνιμος, ἀλλὰ πόρρω μὲν τὸ ὕδωρ καὶ οὐδὲ πότιμον, [et deserti incommoda exponit] ἐξ ἀγρίων δὲ σπερμάτων καὶ ἡ τροφή. Πῶς οὖν, οἷς οὐ σύντροφος ἐκ νέου γεγένησαι, ταῦτ᾽ ἐνεγκεῖν ἰσχύσειας;&rdquogr; Ὁ δὲ Ἰωάννης· &ldquogr;Ὁ Θεός, φησί, διὰ τῶν σῶν εὐχῶν, πάτερ τίμιε, κἀμοὶ δοίη καὶ τῆς ἐρήμου ταύτης διενεγκεῖν τὸ σκληρὸν καὶ διὰ σοῦ τούτῳ δουλεῦσαι καὶ τοῦ τῶν παθῶν ἀπαλλαγῆναι φορτίου.&rdquogr; Πείθεται τοίνυν ὁ γέρων τοῖς ῥήμασι καὶ τὸν Ἰωάννην μετ᾽ εὐφροσύνης εἰσδέχεται [Nota non illepidam in nomine Euphrosynae cavillationem.] . [incassum.] Πλὴν ἀλλ᾽ ἀρετῆς οὕτω καὶ τελειότητος ἔχουσα, νέων δ᾽ ὅμως ἀγώνων καὶ πάλιν ἅπτεται καὶ οὐδὲν ἐκείνῃ παρεῖται σπουδῆς ἔργον, ὃ μὴ θᾶττον ἢ λόγος ἐνήργησέ τε καὶ κατεπράξατο, ἁμιλλωμένη πρὸς πᾶν, ὅ σπουδὴ καὶ χρόνος τῷ γέροντι ἐχαρίσατο. Καὶ δὴ τοῖς κατὰ Θεὸν ἔργοις ὅσαι ἡμέραι πρόσω βαίνουσα, οὐδὲ τῶν σωματικῶν κόπων ἠμέλει, ἐν πᾶσιν ὡς Θεῷ παρεστῶσα, οἷς διακονουμένη τῷ διδασκάλῳ ξυνέβαινεν. [Seni Euphrosyna famulatur.] Ἐρήμου γὰρ καὶ σκληροῦ παντάπασι τοῦ τόπου καθεστηκότος, καθάπερ δῆτα καὶ εἴρηται, ἐκείνη τὸ κεράμιον τοῖς ὤμοις διαβαστάζουσα καὶ πόρρωθεν ὡς ἀπὸ μιλίων μάλα τριῶν τὸ ὕδωρ τῷ πατρὶ διεκόμιζεν· οὐ μόνον δὲ τοῦτο, ἀλλὰ καὶ ὅσον πρὸς χρείαν πυρὸς ἐνέδει τούτῳ, θάμνοι δὲ ταῦτα καὶ ῥωπήια καὶ ἄλλ᾽ ἄττα εἰς χρῆσιν ἀναγκαίως προσλαμβανόμενα.

[12] [Daemonis insidiae.] Δέκατος καὶ ἐπὶ ταύτῃ δὴ τῇ ἀσκήσει τῇ μακαρίᾳ χρόνος διήνυτο· οὕτω δὲ τοῖς πνευματικοῖς ἀγῶσι βασιλικῷ τῷ πήχει [Proverbium. Cf. Herodoti Historiarum 1. I, 178.] — τὸ δὴ [f. 18v.] λεγόμενον — προβαίνουσα, ὁρῶν αὐτὴν ὁ τοῦ γένους ἡμῶν πολέμιος μάλα τοῖς ἀσκητικοῖς πόνοις ἐγκαρτεροῦσαν καὶ σφοδρότερον αὐτὸν ἄγχουσαν, πάντα κάλων ἐκίνει [Supra, p. 862.] , ὅπως τε ταύτην τῆς ἐπὶ τὸν οὐρανὸν φερούσης ἀνακόψῃ ὁδοῦ καὶ πείσῃ τὰ μὲν τῶν ἀνδρῶν ἀποθέσθαι, εἰς Εὐφροσύνην δὲ αὖθις μετασχηματίσῃ καὶ πρὸς τὴν Κωνσταντίνου πείσῃ ἐπανελθεῖν κἀντεῦθεν αὐτῷ γένηται ταύτην ὑποσκελίσαι τρόπῳ παντὶ καὶ τῆς κατὰ Θεὸν ἀπασχολῆσαι πορείας. Ἀλλ᾽ εἰς μάτην τούτῳ τὰ ἔνεδρα· τῷ γὰρ οἰκείῳ ὅπλῳ μᾶλλον πλήττει καὶ ἐξ ὑπερδεξίων καταβάλλει τὸν ἀνταγωνιστήν. Τούτῳ γὰρ τῷ τρόπῳ ἔτι μᾶλλον ἐρρωμενέστερον ἅπτεσθαι πείθει τοῦ ἔργου· καὶ πολλοῖς ἑτέροις καθίσταται ὁδηγὸς καὶ δείκνυσι μᾶλλον ἐκεῖνον γυναίῳ κατηγωνισμένον καὶ — ὢ τῆς θείας δυνάμεως — ἐπὶ μέσης οὕτω φλεγμαινούσης πόλεως ὡς στρουθίον παιζόμενον καὶ διαγελώμενον. Καὶ σκοπεῖτε δὴ τὸ ἑξῆς. [A servo patris sui,] Τοῦ γὰρ σπηλαίου, ἐν ᾧ διατρίβων ὁ γέρων ἐτύγχανεν, μιᾷ τῶν ἡμερῶν ἐκτός που τῆς μακαρίας ἐπί τινι τῶν ἀναγκαίων ἀσχολουμένης, εἶτα φθειρῶν ὡς πλείστων τὸν χιτωνίσκον ταύτης διαθεόντων, τοῦτον ἠρέμα πως καὶ δεξιῶς ἀναστείλασα καὶ ξυλύφιόν [ξυλύφιλόν A.] [Parvum lignum. Ducange, s. v.] τι παρευθὺ [παρευθέν A.] τῇ χειρὶ λαβοῦσα ἀπεσόβει τοὺς φθεῖρας καὶ τοῦ χιτωνίου ἀπήλαυνεν. Οὕτω δὲ ταύτης ἐπὶ τῷ ἔργῳ διατριβὴν ἐχούσης, ἐφίσταταί τις αἴφνης βραχὺν ὑπεγείρων τὸν θόρυβον. Ἡ δὲ μικρὸν ἀνακύψασα ἕνα τινὰ τῶν οἰκογενῶν δούλων ὁρᾷ τῷ θυριδίῳ παριστάμενον τοῦ σπηλαίου καὶ ἠρεμαίᾳ προσλαλοῦντα φωνῇ· καὶ ὃς εὐθέως ὅστις εἴη γνωσθείς, ἥκιστα αὐτὸς ἔγνω δὴ τὸ ζητούμενον· κατεσκληκότα γὰρ ἦσαν ταύτῃ τὰ μέλη τῷ πολλῷ τῆς ἐγκρατείας καὶ ἀϋπνίας καμάτῳ· ἄλλως τε δὲ καὶ τὸ ἐς ἄνδρα οὕτω μετεσχηματίσθαι οὐδὲ πρὸς νοῦν βαλέσθαι ὅλως ἐδίδου καιρόν.

[13] [ad eam requirendam misso,] Ὁ γὰρ ταύτης πατήρ, ὡς ἐκ Σικελίας καταλαβὼν τὴν κόρην καταμάθοι ἀναχωρῆσαι, ὅσα μὲν δὴ πέπονθεν οὐ χρεὼν τανῦν ἀριθμεῖν· τέως δ᾽ οὖν τὰ [f. 19.] προσόντα οἱ πένησι καὶ τοῖς κατὰ Θεὸν ζῶσιν ἀνείς, τοῖς δούλοις ἐκ τῶν περιλειφθέντων τὰ προσήκοντα χορηγήσας, εἰς ἀναζήτησιν ἐκπέμπει τῆς θυγατρός. Καὶ ταῦτα τῷ πατρὶ ταύτης διαπραττομένῳ τῷ χρεὼν συνέβαινε λειτουργεῖν· ὧν εἷς ζήλῳ τῷ πρὸς τὴν κυρίαν τὴν ἔρημον ἅπασαν διελθών, καὶ ἐς τόδε τὸ σπήλαιον, ᾗπερ μοι εἴρηται, γίνεται, τοσούτου χρόνου παραρρυέντος. Πρῶτα μὲν οὖν μειλιχίῳ προσρήματι ἐντυγχάνει ταύτῃ· εἶτα ἐκ τῶν ἐνόντων λύσας οὐ βραχὺν τὸν ἀπόδεσμον, [cernitur et interrogatur,] ἐπιχορηγεῖ ταύτῃ τὸν ὑπὲρ αὐτῆς ἔλεον, κἂν ἐκείνη πάμπαν ἀπηξίου καὶ μηδενὸς χρείαν ἔχειν ἐπέφερε. &ldquogr;Τί γὰρ ἂν δράσοι [ita A.] χρυσὸς ἢ ἄργυρος, ἔλεγεν, οὐκ ἐνόντων ὠνίων ἢ ἄλλων πρὸς ἀγορὰν ἐκκειμένων· χωρὶς δὲ τούτων χρυσὸς ἐν ἐρήμῳ ἀνδράσι μονάζουσιν ὑπὲρ δαίμονα.&rdquogr; Ὁ μὲν οὖν οὗτω διαμαρτὼν τοῦ σκοποῦ πρὸς δευτέραν ἦγε ταύτην ἐρώτησιν καί· &ldquogr;Μή, φησίν, πάτερ τίμιε, ὧδέ πῃ γυναῖκά τινα ἔγνως, ἐν τοῖς ἀποκρότοις τούτοις καὶ σκληροῖς ὄρεσι τὴν κατὰ Θεὸν μετερχομένην ὁδόν· Εὐφροσύνη δὲ ἐκείνη ἐκέκλητο.&rdquogr; Καὶ ὃς μηδέν τι τοιοῦτον συνειδέναι εἰπὼν ἐπὶ μακροῖς ἔτεσι τοῖς ἐκείνοις ὄρεσι ποιούμενος τὴν διατριβὴν καὶ τὰ προσήκοντα ἀφοσιωσάμενος ἀπολύειν οἴκαδε ἐπειρᾶτο τὸν ἄνδρα· τῇ γε μὴν μνήμῃ τῶν οἰκείων ἡ ὁσία ὥσπερ τὰ ἔνδον ἀναφλεγεῖσα, μικρόν τι ἀναχωρήσασα καὶ τῇ φύσει τὸ εἰκὸς ἀφοσιουμένη δάκρυά τε τῶν ὀφθαλμῶν καταρρεύσασα· &ldquogr;Τίς δέ, φησὶν αὖθις, αὕτη καὶ ὅτου χάριν τήνδε τὴν ἔρημον καταλαβὼν τὴν ἐκείνης οἴκησιν πολυπραγμονεῖς;&rdquogr; Ὁ δέ· &ldquogr;Κυρία μὲν ἦν ἐμὴ πάλαι, φησίν, ἐκείνη, ἔρωτι δὲ θείῳ τρωθεῖσα καὶ τῶν οἴκοι ἀπάρασα ὄρεσί τισι [τι A.] προσβάλλει Θεὸν ζητοῦσα ὡς ἀκηκόαμεν· πατὴρ δὲ καὶ μήτηρ αὐτῆς καὶ ἡ κατὰ γένος ἅπασα περιφάνεια — εἰς βασίλειον γὰρ γένος τὴν τοῦ γένους βλάστην ἦν ἀναφέρουσα — ἀβίωτον εἶναι τὸν βίον νομίζουσι, μὴ τὴν θυγατέρα ἔχοντες καθορᾶν· ἔνθεν τοι καὶ [f. 19v.] πλείστους ὅσους τῶν οἰκετῶν πλείστοις ὅσοις ἐφοδιάσαντες χρήμασιν, ἄλλον ἀλλαχοῦ διαπέμπονται· ἐμοὶ δὲ στείλασθαι τὴν ἐς δεῦρο κελεύουσι· καὶ ἐπὶ πλείστοις ἔτεσιν ἀνιχνεύοντες οὐδαμῶς ἀρκύων ἔνδον ἔχειν τὸ θήραμα [Supra, p. 864.] δεδυνήμεθα. Οἶμαι δ᾽ ἂν καὶ πρὸς τοσοῦτον πένθος πένθος πικρὸν καὶ τὸν βίον τοὺς γεγεννηκότας πάλαι ἀπολιπεῖν.&rdquogr; [non tamen agnoscitur.]” Πρὸς ταῦτα ἡ μακαρία βύθιόν τι στενάξασα· &ldquogr;Ο Θεός, φησί, τέκνον, ὁ πάντα πρὸς τὸ συμφέρον οἰκονομῶν, εἴπερ δὴ συντελές, ἀναδείξει σοι τὸ ζητούμενον· τοῖς γε μὴν τῇ κόρῃ προσήκουσι κέλευε μηδὲν ἀσχάλλειν· ζῆν γὰρ ἀνάγκη μᾶλλον τούτων τὴν παῖδα τὴν κατὰ Θεὸν μετερχομένην ὁδόν. Καί γε, οἶμαι, ὄψονται ταύτην, οἳ δ᾽ ἂν τοῦ γένους περιλειφθεῖεν.&rdquogr; Ταῦτ᾽ εἰποῦσα, μετ᾽ εὐλογίας ἀποπέμπει τὸν ἄνδρα.

[14] [De nocturnis terriculamentis] Ὁ δέ γε τῆς κακίας ἐφευρετής, ἐπειδὴ νὺξ ἐγεγόνει, τὰς περὶ αὐτὸν καὶ φίλας αὐτῷ δυνάμεις συνηθροικὼς λόχον οὐκ ἀγεννῆ ἐφίστησι τῷ σπηλαίῳ· καὶ πρῶτα μὲν φάσμασιν ὑπερορίοις καὶ ἀλλοκότοις ἐπειρᾶτο δέος οἷον αὐτῇ ἐμποιεῖν· καί ποτε μὲν οἷόν τι πῦρ ἀφίει τῶν ὀφθαλμῶν καὶ ὀδόντας λευκοὺς ἐπὶ μέλανι στόματι ὥσπερ κύων άπέφαινεν, ἄλλοτε εἰς ὄφιν καὶ δράκοντα μετεσχηματίζετο πελώριον οἷον καὶ συρίττειν ἐῴκει, [diabolicisque vocibus] ἄλλοτε πρὸς ἄλλο τι τῶν ἰοβόλων μετεμορφοῦτο καὶ εἰς λέοντα καὶ πάρδαλιν, ἔστι δ᾽ ὅτε καὶ πρὸς μύρμηκα καὶ κώνωπα μετεπλάττετο. Ὡς δὲ τῷ σταυρῷ βαλλόμενος ἀναχωρεῖν κατηπείγετο, ὡς εἰς παράταξιν ἀνθωπλίζετο καὶ ἠχῇ τινι καὶ ἀλαλαγμῷ τὰ περὶ τὸ σπήλαιον ἀνεσόβει καὶ ὑπετάραττε. Ὡς δὲ καὶ τούτου τοῦ φάσματος οὐδὲν μέλον ἐκείνῃ ἐμάνθανεν, ἐφ᾽ ἕτερα καινότερα μετεστρέφετο. Λίθοις γὰρ ἀφθόνοις τὸ σπήλαιον ἔβαλε καὶ φωναῖς ἀγρίαις τὸν ἀέρα ἐπίμπλα· &ldquogr;Ὦ Εὐφροσύνη, [Euphrosynam conclamantibus] λεγούσαις [λέγουσα A.] , ἡ τοσούτους ἄνδρας διαχλευάσασα καὶ ἐπὶ τόσοις ἔτεσι τὸ λαθεῖν πειρωμένη, οὐκ ἄρα σοί γε ἀρκοῦν ἔδοξε τὸ ἐπὶ τόσον ἡμᾶς περιτρέπειν — χρόνος που μάλα ἐξήκει τριακοστὸς ὀλίγου δέοντος — ἀλλὰ καὶ εἰς τήνδε τὴν ἔρημον [f. 20.] ἦλθες ἡμῖν ἐμποδὼν καθεστηκυῖα ἐφ᾽ ἅπασιν, οὐ γὰρ φέρομεν διατρίβειν [ἐνδιατρίβειν exspectes.] τούτοις τοῖς ὄρεσι, σοῦ χεῖρας καθ᾽ ἡμῶν ἐπαιρούσης.&rdquogr; Καὶ τοῦτο πράττοντες ἦσαν ἐπὶ πολύ.

[15] [a sene interrogata,] Ὁ μέντοι [μέν τι A.] θεῖος ἀνὴρ ἐκεῖνος, ὁ τοῦ σπηλαίου δηλαδὴ ἐξηγούμενος, τούτων γινομένων ἀκούων, μιᾷ πρὸς ὄρθρον τὸν Ἰωάννην μεταστειλάμενος· &ldquogr;Ἄρά σοι, ἔφη, τέκνον, γνώριμοι αἱ τῶν δαιμόνων καθεστῶσιν ἐπήρειαι, ὡς θορύβου πλήρη τὸν ἐνταῦθα χῶρον διενεργοῦσι καὶ τερατείας μὲν ὅσης, ὅσης δὲ καὶ ἀδολεσχίας ἐμπιπλῶσι τὰ περὶ ἡμᾶς κύκλῳ; τί δὲ ἄρα ἦν ὅτι καὶ γυναικός τινος μνείαν πεποίηντο καὶ Εὐφροσύνην αὐτὴν κατωνόμαζον καὶ κατ᾽ αὐτῆς ὡς πλεῖστον ἔθηγον τὴν ὁρμήν; Μὴ ἄρα, τέκνον Ἰωάννη, σὺ διὰ μακροῦ τὸ ὕδωρ μετακομίζων καὶ τὸ βραχὺ τοῦτο ξυλάριον ἐν τοῖσδε τοῖς ὄρεσιν ἔγνως γυναῖκά τινα κατὰ Θεὸν τὴν πορείαν ἀνύουσαν, ἐφ᾽ ᾗ τοσαύταις χρῶνται ταῖς ἀπειλαῖς καὶ οὕτω κατ᾽ αὐτῆς ἀκρατῶς μαίνονται;&rdquogr; Καὶ ὅς· &ldquogr;Σοὶ δὲ ἄρα ἐν λήθῃ κατέστη, ὦ πάτερ, τὴν πεῖραν καθάπαξ τῶν ἐχθρῶν ἡμῶν ἐγνωκότι· ὡς γὰρ ἀγνοῶν τὰς αὐτῶν ἐνέδρας, οὕτω διάκεισαι· ἦ γὰρ οὐ συνίης, ὡς ἀνθρωποκτόνος ἐστὶν ἀπ᾽ ἀρχῆς καί γε πειρώμενος ἡμᾶς ἐκταράσσειν καὶ τὰς τρίβους ἡμῶν ἀλλοιοῦν καὶ εἰς ἀλλοκότους λογισμοὺς ἐπιρρίπτειν; οὕτως ἐπιτίθεται θαρσαλέως καὶ τοιούτοις ἐνασχημονεῖν βούλεται, ὡς καὶ γυναικῶν ὑπομιμνήσκειν ὀνόματα, τὸ σύντονον τῆς κατὰ Θεὸν ἡμῶν ἀγωγῆς ἐκλύειν πειρώμενος. [eum relinquit.]. [Ioh. 8, 44.]” Τούτοις τὸν γέροντα παραπείσας — ἔδοξε γὰρ προσήκοντα λέγειν τῷ πράγματι, — ἅμα φωτὶ τὸ κεράμιον ἀνὰ χεῖρας λαβὼν δῆθεν ὕδωρ μετακομίσαι, ἐκεῖνο μὲν ἐκτός που ἀφίησιν, αὐτὸς δὲ ᾗ ποδῶν εἶχε τό τε σπήλαιον καὶ τὸ ὄρος καταλιπών, πρῶτον μὲν ἐπὶ τὸν Εὔξεινον εἶτα καὶ πρὸς αὐτὸ τὸ στόμα τοῦ Πόντου γίνεται καὶ ἐν ταῖς πρότερον διατριβαῖς γεγονὼς πάλιν εἴχετο τῶν προτέρων.

[16] [Muliebrem vestem resumit;] Χρόνου δ᾽ οὐ πολλοῦ διαρρεύσαντος, τὰ τῶν ἀνδρῶν αὖθις ἀποθεμένη καὶ τὴν σκηνὴν τῆς ἀναβολῆς διαλύσασα, γυναικῶν ἀμφίοις πάλιν κοσμεῖται· καὶ τὴν Κωνσταντίνου λαθοῦσα [f. 20v.] εἴσεισι καὶ δὴ τοὺς ἁγίους οἴκους διαδραμοῦσα καὶ δόξαν Θεῷ ἀναπέμψασα περὶ τὸν νεὼν τῆς θεομήτορος Πηγῆς [Supra, p. 860. De monasterio monialium prope templum τῆς Πηγῆς, testimonium habes apud Suidam, s. v. Λογγῖνος, Bernhardy, t. II, p. 597.] γίνεται· ἐν ᾧ δὴ γενομένη, μοναστηρίῳ γυναικῶν ἐντυγχάνει καὶ μετ᾽ αὐτῶν οἴκησιν ἐξαιτεῖται, [in monasterio ad Fontem] ἀγνοουμένη μέντοι μηδὲ ὅθεν καὶ οἵα ἐστὶ γνωριζομένη [in margine ὡραῖον A.] . Ἐπεὶ δὲ προἳόντι τῷ χρόνῳ κρύπτειν ἑαυτὴν οὐκ ἐνῆν, — οὐχ ἧττον γὰρ τὸν ἐν νυκτὶ λαμπάδα κατέχοντα οὕτως εἴωθεν ὑποφαίνειν τὸ φῶς ἢ τον ἀρετὴν μετερχόμενον· ἄλλως τε καὶ τὸ μύρον κατάδηλον ἐποίει τὸν βαστάζοντα τῇ ὀδμῇ, — οἷόν τι ξένον θέαμα ταύτην ἑώρων αἱ σύνοικοι καὶ κρείττονος εἶναι μοίρας αὐτὴν ὑπελάμβανον· μηδὲ γὰρ ἂν πρὸς ἰσχύος εἶναι καὶ ἀνθρώπων ἱκανὰ πράττειν τὰ ἐκείνῃ παρὰ δόξαν τελούμενα· ἥ τε γὰρ νηστεία καὶ τὸ ἐν εὐχῇ στάσιμον καὶ τὸ ἀπρόἳτον ὡς ἐπίπαν καὶ τὸ ἡσύχιον καὶ πρὸ πάντων τὸ τῆς εἰρήνης καὶ ἀγάπης αὐτῇ σπουδαζόμενον ἄλλο τι ταύτην ἐδείκνυ καὶ κρείττονος ἢ καθ᾽ ἡμᾶς φύσεως ἔργον· ἐκείνη δὲ τὸ λανθάνειν ἀεὶ περὶ παντὸς ποιουμένη, τὰς πλείστας διαλαθοῦσα εἱλικοειδὲς καὶ σηραγγῶδες κατὰ γῆν ὑπορύξασα οἴκημα, [loco subterraneo se includit,] ἐν αὐτῷ διατρίβειν ᾑρεῖτο, πᾶσαν τὴν ἐκτὸς Θεοῦ ἀσχολίαν ὡς οὐδὲν ἀπειποῦσα καὶ διαρρίψασα· ἐκεῖσε τοιγαροῦν ἐγκλεισθεῖσα, Θεῷ καὶ ἑαυτῇ διετέλει καθομιλοῦσα, οὐδενὸς τῶν ἀνθρωπίνων προσαπτομένη ὅτι μὴ πᾶσα ἀνάγκη, ἅπαξ τῆς ἑβδουάδος προσιεμένη τροφὴν κἀκείνην πάντη βραχεῖαν ἐκ σπερμάτων δή τινων καὶ λαχάνων, ὅσον τὴν οὐσίαν συνέχειν τῆς φύσεως.

[17] [non tamen latet.] Πλὴν ἀλλ᾽ ὅσῳ λανθάνειν ἐπεχείρει, τοσούτῳ μᾶλλον ἕτεπον τρόπον ἑαυτὴν ὑπεδείκνυ καὶ ἄκουσα· πόλιν γὰρ ἐπάνω ὄρους κειμένην, κἂν ὑπόγειος ἦν, οὐ κρύπτεσθαι πρὸς φύσεώς ἐστιν. [Matth. 5, 14.] Ἀμέλει καὶ τῆς φήμης ἁπανταχοῦ μετ᾽ ὀλίγον διαθεούσης, συνέρρεον ὁσημέραι τὰ πλήθη, εὐχῆς τε μετασχεῖν καὶ ὄψιν κατιδεῖν ἐκείνην τὴν καὶ αὐτοῖς ἀγγέλοις αἰδέσιμον. Ἐπεὶ δ᾽ ἐκεῖσέ πῃ καὶ τὸν βασιλέα Λέοντα [Leo VI imperator 886 – 911.] παριέναι ἔδει, — οὗτος καὶ γὰρ τηνικάδε τὰ σκῆπτρα τῶν Ῥωμαίων ἡγεμονίας διεῖπε, — τῶν ἐκ τῆς βασιλείας [f. 21.] φροντίδων μικρὸν ἀνιέμενον, ἄλλως τε καὶ τὸ ἔντονον ὑπεκλύοντα τῇ περὶ τὴν σοφίαν καὶ κατάληψιν τῶν ὄντων σπουδῇ, [Leo imperator] μανθάνει μὲν εὐθὺς τὰ κατὰ τὴν μακαρίαν· καὶ αὐτίκα τῶν ἐν χερσὶν ἀφέμενος, ὅλῳ [ὅλως A.] ῥυτῆρι πρὸς αὐτὴν ἐχωρει, οἰόμενος ἑαυτῷ τι συνοίσειν τῇ ὁμιλίᾳ. Ἐπεὶ δ᾽ εἰσῄει τὸ οἴκημα καὶ πρὸς λόγους ἧκε τῇ θαυμαστῇ γυναικῶν, ἠπόρει καθ᾽ ἑαυτὸν καὶ διὰ θαύματος ἐποιεῖτο, ὅπως γυνὴ τὸ ἀσθενὲς ἀρρενώσασα πολλοὺς παρήλασε τῶν ἀνδρῶν, τὸ ἀρρενωπὸν ἐπὶ πᾶσι καθυποφαίνουσα τῇ τε καρτερίᾳ τῶν πόνων καὶ τῷ τῆς ψυχῆς ἀκιβδήλῳ καὶ τῷ μακρῷ τῆς ἀσκήσεως δρόμῳ· οὐ γὰρ μόνον ἐν τοῖς πνευματικοῖς τὸ νεανικὸν ἐδείκνυ καὶ ἔμπειρον καὶ τὸ σχεδὸν ἐφ᾽ ἅπασι διαβεβηκός, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἐν τοῖς ἄλλοις τῶν λόγων, οἳ ἐκείνῳ ἦσαν διὰ σπουδῆς, ἀμύητος ἦν· ἀλλὰ πολὺ [πολὺν A.] καὶ ἐπ᾽ ἐκείνοις ἐπλούτει τὴν χάριν, ἐξεπίτηδες πρὸς πᾶν τὸ προτιθέμενον ἐπιβάλλουσα, ὡς καὶ τὸν βασιλέα θαυμάζειν καὶ καταπλήττεσθαι καὶ τοσοῦτον ἁλῶναι τοῖς λόγοις, ξένον τινὰ οἷον νεκταρώδη ἐπιστάζοντας [ita A; ἐπιστάζουσιν K.] ἵμερον τῇ ψυχῇ, ὡς καὶ ὡρισμέναις ἡμέραις τῶν ἄλλων ἀποσχολούμενον παρὰ τὸ ἄντρον ἐκεῖνο τὸ ὑπόγειον γίνεσθαι καὶ τῇ θαυμασίᾳ [ita A; τῆς θαυμασίας k.] περὶ τῶν καθ᾽ αὑτὸν εὐλαβῶς λίαν διαπυνθάνεσθαι καὶ τὴν θεραπείαν ἐπὶ πᾶσι λαμβάνειν ἁρμόζουσαν· ἀλλὰ καὶ Θεῷ χάριτας οὐκ ἐλαχίστας ὁμολογῶν ἦν τοιαύτην ἐν ταῖς αὐτοῦ ἡμέραις ψυχὴν ἀναδείξασαν [ita A; ἀναδείξαντι exspectes.] τῶν πάλαι κατ᾽ οὐδὲν ἀποδέουσαν. [saepius ad eam adit,] Ταῦτα δὲ καὶ ἡ περὶ αὐτὸν θεραπεία τε καὶ δορυφορία διαπραττομένη καθεωρᾶτο. Τῷ γοῦν ἡδεῖ τῶν λόγων θελγόμενος ἐφοίτα πρὸς αὐτὴν συνεχέστερον καὶ ἀρυόμενος τὰ ὑπὲρ μέλι καὶ κηρίον ἡδύτερα ῥήματα, οἴκαδε ἀνεχώρει καὶ ουχ ἧττον τοῖς τῆς βασιλείας συμβόλοις ἐνήδετο ἢ τὸ ταύτην καταπλουτῆσαι ἐν μεγίστῳ ἐτίθει.

[18] [longaque colloquia] Καί ποτε πρὸς τὴν μακαρίαν γενόμενος τοιοῖσδε πρὸς αὐτὴν ἀπήρχετο ῥήμασι· &ldquogr;Σοί, φησίν, ὦ μῆτερ, ἀκριβῶς καθηραμένῃ ψυχὴν ἐδόθη καὶ τὸ τοῖς θεοῖς ἐμφιλοχωρεῖν ἀκριβέστερον καὶ θορύβου πόρρω [f. 21v.] καθεστώσῃ τὰ ἡμέτερα θεωρεῖν· ὅθεν ἀνεῖταί σοι καὶ εἰσηγεῖσθαι τὰ κρείττονα καὶ πρὸς τὰ χείρω σφοδρῶς ἡμᾶς ῥέποντας ἀνορθοῦν καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν εἴ χρηστὸν ἡμῖν ὑποτίθεσθαι· ἡμεῖς γὰρ εἰ καὶ σοφοί ἐσμεν, ἀλλ᾽ ἐπὶ ματαίος· τὴν γὰρ ἀληθινὴν καὶ πρώτην μὴ ἀσπασάμενοι ἐκ πυθμένων δή τινων ἀνακύπτομεν, οὐχ ὁρῶντες ὡς ἔχει τὸν ἥλιον. [Phil. 3, 5.] Σοὶ δὲ σκύβαλα πάντα ἡγησαμένῃ διὰ Χριστὸν ἀκραιφνέστερον οἷον ὁρᾶν ἐξεγένετο καὶ τέλειον ἔσται τὸ εἰσηγούμενον· ὅθεν τοῦ ἐν σοὶ χαρίσματος μὴ ἀμέλει, φησίν ὁ θεῖος ἀπόστολος.&rdquogr; [I Tim. 4, 14.]” Πρὸς ταῦτα ἡ μακαρία ἠπίῳ καὶ ἱλαρῷ καὶ σώφρονι ψυχῆς καταστήματι· &ldquogr;Ὡς οὐδενός σοι, ἔφη, χρεία παρ᾽ ἐμοῦ, βασιλεῦ· σὺ γὰρ τὸ ἄρχειν λαβὼν ἐκ Θεοῦ καὶ σοφίας [ita A; είς σοφίας scripseris.] ἄκρον ἐλάσας, οὐδενὸς πάντως δέῃ πρὸς τὴν τῶν ὀνησόντων κατάληψιν· εἰ δέ πού τι καὶ διαδράσκει, ἀλλ᾽ ἀνεῖταί σοι πάλιν ἡ τῶν θείων γραφῶν ἀνάγνωσις καθ᾽ ἑκάστην ὑποτιθεῖσα καὶ τὸ δέον ὑπομιμνήσκουσα, χορὸς ἀνδρῶν ἱερῶν λόγῳ καὶ βίου σεμνότητι διαπρέποντες, καὶ τἆλλα ὅσα διαφερόντως πεῖρα καὶ ὁ μακρὸς χρόνος ἐδίκαξε, καὶ πρὸ πάντων ὁ φυσικὸς αὐτὸς νόμος, τὸ ἔνδον καὶ ἐν ἡμῖν αὐτοῖς κριτήριον, ἀλαλήτῳ διδασκαλίᾳ πᾶσιν ἐπιστατῶν καὶ ἀκριβὴς καθήμενος δικαστὴς καὶ βραβεύων τὴν ῥοπὴν τῷ καλῷ καὶ τῷ χείρονι. Ἐπεὶ δὲ καὶ ἀπὸ τῶν ἐμῶν οὐχ ἁγνῶν χειλέων τι διακοῦσαι ποθεῖς, ἡμεῖς μὲν κατὰ τὴν σὴν ἐντολὴν διανοίξομέν σοι τὰ χείλη, ὁ δὲ τῶν σημείων Θεὸς ὁ δι᾽ ὄνου πάλαι λαλήσας ἀναγγελεῖ σοι τῶν ποιητέων τὴν δήλωσιν.”

[19] [cum ea miscet,] “Ἴσθι τοίνυν, ὦ βασιλεῦ, ὡς οὐδὲν ὁ βίος καὶ ἡ παροῦσα κατάστασις· κἂν γὰρ μέγας καὶ καλὸς ὁ κόσμος οὗτος καὶ ἡδὺ θέαμα καὶ Θεὸς πλεῖστά τινα ἐνεργήσας ὤφθη καὶ εὐεργεσιῶν μυρίων καὶ μυστηρίων πλήρη κατέστησεν, ἔν τε τῇ παλαιᾷ καὶ τῇ νέᾳ ὥσπερ δῆτα μανθάνομεν, ἀλλὰ τῇ σκιᾷ λατρεύομεν τῶν ἐπουρανίων, ᾗ φησιν ὁ θεῖος ἀπόστολος· καὶ ἄλλη τις ἡμᾶς ἐκδέχεται βιοτή, τὴν παροῦσαν σκιᾶς ὄνειρον ἀπελέγχουσα· μὴ τοίνυν ἡ ἁλουργὶς καὶ ἡ πορφύρα καὶ ὁ καταμάργαρος οὗτος κόσμος καὶ ἡ [Hebr. 8, 5.] ἐντεῦθεν τρυφὴ καὶ δορυφορία ἄλλο τι ἀναπειθέτω φρονεῖν ἢ ὡς ὕλη σοι ταῦτα παρὰ τοῦ τῶν φώτων κατεπέμφθη πατρός, ἵνα μηδὲν ᾖ σοι πρὸς ἀπολογίαν πρόφασις τοῦ μὴ τὰ δέοντα πράττειν. [f. 22.] Ἐπεὶ γὰρ τὸ δύνασθαι πρόσεστι, προσέστω καὶ χρηστὴ βούλησις, καὶ τὸ πᾶν ἤνυσται· εἰκόνα γὰρ φέρεις Θεοῦ καὶ τὴν μάχαιραν τούτου φορεῖς οὐκ ἐπ᾽ ἀδικίᾳ, [eiusque hortationes] ἀλλ᾽ ἐπὶ τὸ ἐκδικεῖν μᾶλλον, ἤν πού τις διαφθείρειν αἱρῆται τὸ δίκαιον. Εἰ γάρ τις πεμφθεὶς μετ᾽ ἀξιόχρεω [ἀξιόχρεων A.] τῆς δυνάμεως τοῦ καλοῦ μὲν ὑπερίστασθαι τὸ δὲ κακὸν παντάπασιν ἀφανίζειν, εἶτ᾽ ἐκεῖνος οὐ μόνον τοῖς ἐντελλομένοις τῷ Κυρίῳ ἐπιστατήσῃ τοὐναντίον [τοῦναντίου A.] , μέντοι καὶ πρὸς θάτερα τὴν ἰσχὺν ἐπικλίνοι, τί παθεῖν εἰκὸς ἐκεῖνον λόγους διδόντα τῆς μικρᾶς διοικήσεως; γνώριζε τοίνυν, ὡς οἰκονόμος εἶ τῶν δικαίων Θεοῦ καὶ χρεών σε ταῦτα προσηκόντως ἐπιμετρεῖν· λόγους γὰρ ὑφέξεις πάντως Θεῷ, εἴ τι παριδεῖν σε γένοιτο τῶν δεόντων· τῷ μὲν οὖν Θεῷ καὶ ὑπερφυᾶ σε δεῖ νέμειν τιμήν· ὅσῳ γὰρ τῇ τιμῇ τῶν λοιπῶν ὑπερέχεις, τοσούτῳ χρεών σε τιμᾶν τὸν τιμήσαντα 〈καὶ [om. A.] 〉 τὴν ἀρχὴν ἐννόμως μεταχειρίζεσθαι· τὸ γὰρ παρὰ τοῦτο πράττειν τυραννικόν, οὐ βασιλικόν.”

[20] [atque consilia] “Τῇ τοῦ Θεοὺ ἐκκλησίᾳ τὸ προσῆκον γέρας ἀπόνεμε· ἐντεῦθεν γὰρ ἕξεις τὸ δοκεῖν τιμᾶν σε Θεὸν ἀσφαλῶς· τοῖς ὑπηκόοις ὡς συνδούλοις καὶ ὁμοδούλοις προσφέρου καὶ πατὴρ αὐτοῖς ἔσο ἤπιος, ἡμέρως καὶ προσηνῶς τὰ τούτων διαλυόμενος· πρᾶος ἔσο, ἐπιεικής, εὖ ποιεῖν πεφυκώς, πρόχειρος εἰς εὐεργεσίαν, βραδὺς εἰς τιμωρίαν. Ταῦτα γὰρ ἐξομοιοῦσθαί σε ποιήσει Θεῷ καὶ τὸ θεοειδὲς τῆς ἀρχῆς ἐντεῦθεν ἔχεις δεικνύναι. Πρὸς τούτοις τὸ ἐλευθέριον ἄσπασαι, κρείττων χρημάτων γίνου, χρώμενος τούτοις οὐ καταχρώμενος, καὶ ὡς ἴδια τὰ κοινὰ λογιζόμενος. Ἄρξεις δ᾽ ἂν ἀρίστως, εἰ σαυτοῦ πρότερον ἄρξεις· καὶ κυρίως αὐτοκράτωρ ἔσῃ, εἰ τὸν αὐτοκράτορα λογισμὸν ἡνιοχήσεις καλῶς, μᾶλλον δὲ εἰ αὐτῷ ἡνίαν ἅπασαν δοίης τῶν ἀτακτούντων ἐμπαθῶν λογισμῶν. Ἐν δικαίοις γίνου ζυγοῦ ἀκριβέστερος· εἰρηνικὸς ἔσο καὶ πολεμικός· τὸ παράδοξον [f 22v.] τοῦτο δὲ περιέσται σοι, εἰ μὴ φιλοπόλεμος εἶ. Πρὸ παντὸς ἱλαρὸς ἔσο καὶ προσηνής· ἡνίκα τῶν ἔξω φροντίδων ἀνῇς ἑαυτόν, ἀσχολίας ὑπέρτερον ἔστω σοι τὸ σχολάζειν εὐχῇ καὶ τῇ τῶν γραφῶν συνεχεῖ μελέτῃ. Ἐκ τούτων γὰρ ἔσται σοι τὸ προσῆκον ἐφ᾽ ἑκάστῳ πορίσασθαι. Τίς γὰρ ἂν τοσαῦτα δὴ καὶ μετὰ παρρησίας ὑποθήσοι καὶ εἰσηγήσηται; Ἐντεῦθεν ἔσται σοι τοὺς μὲν μιμήσασθαι τῶν τὰ κρείττω κατωρθωκότων, τοῖς δὲ μὴ συναριθμηθῆναι, ὅσοι τὴν ἐπὶ τὰ χείρω εἵλοντο πορευθῆναι· ἐκεῖθεν ἔσται σοι πορίσασθαι λόγους δημιουργίας κατὰ λόγον παλαιῶν, Θεοῦ τεράστια, νομοθεσίαν, ὅπως δεῖ Θεὸν ἀνυμνεῖν, παραίνεσιν, τῶν δεόντων εἰσήγησιν, τῶν μελλόντων προφοίβασιν, παροιμίαν, ὑπομονήν, εὐχαριστίαν, εὐχήν, τἆλλα δι᾽ ὧν ἄνθρωπος πρὸς τὸ ἀρχαῖον ἐκεῖνο ἀξίωμα ἐπανάγεται.”

[21] [libentissime audit,]&ldquogr;Πίστιν βούλει κτήσασθαι; ὁ Ἀβραάμ σοι προκείσεται εἰς διδασκαλίαν, ἄπαις δὴ τὸν βίον καταγηράσας καὶ τῇ ἐπαγγελίᾳ θαρρῶν ὑπὲρ τὴν ψάμμον καὶ τοὺς ἀστέρας τὸ γένος λαμβάνει· ἴδε τοὺς ἐκείνου, τὸν Ἰσαάκ, τὸν Ἰακώβ, τοὺς δώδεκα πατριάρχας, ὅσοις χαρίσμασιν ἐπλουτίσθησαν· ὁ Ἰωσὴφ εἰς ὑπόδειγμα ἔστω σοι σωφροσύνης, ὁ Μωϋσῆς τῆς πραότητος. Τί δεῖ τὰ πολλὰ λέγειν; Δαβῒδ ὁ βασιλεὺς καὶ προφήτης ἔστω σοι βίου ἀρχέτυπον, ὃς μετατραπεὶς τῆς εὐθείας ὁδοῦ πάλιν διὰ μετανοίας ἑαυτὸν εἰς ὑπόδειγμα τοῖς βουλομένοις ἐπαναστρέφειν ἄριστα δίδωσι. Τοῦτον μίμησαι, βασιλεῦ, ὃς τοσούτοις φυρόμενος, τὸν νοῦν οὐκ ἀπέστησε τοῦ Θεοῦ, άλλ᾽ οὕτως αὐτῷ τὸ προφητικὸν χάρισμα ἐπανεσώσατο ἡ μετάνοια, ὡς καὶ μαρτυρηθῆναι παρὰ Θεοῦ ἀνὴρ κατὰ τὴν καρδίαν αὐτοῦ φανείς· εὐσεβείας ζήλου σοι κέντρον καὶ πολιτείας καὶ βασιλείας ἀρίστης ἔστω σοι Κωνσταντῖνος ὁ ἐν βασιλεῦσιν ἀοίδιμος, ᾧ τοσοῦτον εὐσεβείας καὶ τῆς ἡμῶν γ᾽ ἐμέλησε καταστάσεως, ὡς ἐν ταὐτῷ καὶ Πέρσας καὶ τοὺς ἄλλους ἀναστέλλειν βαρβάρους καὶ τοὺς τῶν ἐπισκόπων ἱεροὺς πολέμους [I Reg. 13, 14.] [f. 23.] εὐχερῶς διαλύεσθαι καὶ πέρας αἴσιον τούτοις ἐπιτιθέναι. Ἔχεις τοίνυν, ὦ φιλανθρωπότατε βασιλεῦ, πολλὰ τῶν ὑποδειγμάτων, δι᾽ ὧν εἰ σοὶ βουλομένῳ ἐστὶν οὐδὲν καθίσταται ἐμποδὼν διὰ ταύτης δὴ τῆς ἀρχῆς καὶ τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν κληρώσασθαι· ἤκουσας τῆς γραφῆς λεγούσης· Μὴ καυχάσθω ὁ σοφὸς ἐν τῇ σοφίᾳ αὐτοῦ μηδὲ ὁ δυνατὸς ἐν τῇ δυνάμει αὐτοῦ μηδὲ ὁ πλούσιος ἐν τῷ πλούτῳ αὐτοῦ, ἀλλ᾽ ἐν τῷ συνιεῖν καὶ γινώσκειν τὸν Κύριον καὶ ποιεῖν κρῖμα καὶ δικαιοσύνην ἐν μέσῳ τῆς γῆς· σοὶ καὶ σοφίας ἐδόθη χύμα παρὰ Θεοῦ, σὲ καὶ δύναμις ἀποχρῶσα περιίσταται κύκλῳ καὶ πλοῦτος περιρρέων ἁπανταχοῦ. [Ier. 9, 23.] Μὴ τοίνυν ἐν τούτοις ἔστω σοι τὸ θαρρεῖν· οὐ γὰρ σώιζεται βασιλεύς, φησί, διὰ πολλὴν δύναμιν, καὶ τούτου πλεῖστα τὰ παραδείγματα· ἀλλὰ διὰ τῶν ὅπλων τῆς δικαιοσύνης τὸ μυριοπλάσιον τοῦ Θεοῦ ἅρμα ποίησαι σεαυτῷ, καὶ ἀνίκητος ἔσῃ τῇ δεξιᾷ Κυρίου καὶ τῷ βραχίονι τὰς δυνάμεις ἱστῶν· τέλος λόγου — κἀμοὶ κατὰ τὸν Σολομῶντα εἰπεῖν, — τὸ πᾶν ἄκουε, τὸν Θεὸν φοβοῦ καὶ τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ τήρει· οὕτω γὰρ καὶ ταῖς ἀληθείαις ἔσῃ σοφός, εἰ τὸν θεἳκὸν φόβον οἷόν τινα ἐπιστήσεις σαυτῷ ἐπιστάτην, τὸ [τὸν A.] πρακτέον καὶ μὴ [Intellege quod agendum et non agendum (seu omittendum) est.] διευθύνοντα· τοῦ γὰρ προφήτου ἀκούεις ἀρχὴν σοφίας τὸν φόβον Κυρίου ὑποτιθεμένου· μνεία δὲ θανάτου διηνεκῶς συμπαρομαρτείτω [συμπαρομαρτέτω A.] σοι καὶ λογίζου, ὡς μετὰ βραχὺ κόνις ἔσῃ τέφρας διαφέρων οὐδὲν καὶ τὸ τῆς πορφύρας ἄνθος καὶ ὁ κατάλιθος κόσμος καὶ ἡ φλεγμονὴ τῶν ἔξω σοβούντων μεταρρυήσεται καί σε μόνος τῶν πρακτέων ὁ ἔλεγχος περιστήσεται· τούτοις δὴ πᾶσιν ἔθιζε, βασιλεῦ, ἐμμέριμνον σαυτὸν καθιστᾶν, καὶ οὐδὲν ἐσεῖται τὸ προσιστάμενον διὰ τῆσδε τῆς βασιλείας καὶ τὴν ἄνω μακαριότητα κτήσασθαι.” [Ps. 32, 16, Ps. 67, 18, Eccl. 12, 13, Prov. 1, 7.]

[22] [eiusque precibus]Ταῦτα τῆς ὁσίας διεξιούσης ἠρέμα πως καὶ ἡσύχως, ὁ βασιλεὺς θάμβους ἅμα καὶ ἐκπλήξεως πλήρης γενόμενος ὑπανίστατο καὶ τοῖς τῆς μακαρίας ποσὶ προσπεσὼν τὸ τῆς κεφαλῆς περιελόμενος κάλυμμα μετὰ δακρύων ἐδεῖτο· &ldquogr;Οἶδα, [f. 23v.] λέγων, ὦ μῆτερ, ὥς σε Θεὸς μεγίστων ἠξίωσε χαρισμάτων καί σοι πεισθείη τάχος· ὑπηκόῳ γὰρ γεγενημένῃ καθάπαξ, ὥστ᾽ ἀνύτειν τὸ αὐτοῦ πανάγιον θέλημα, ἀνθυπακούσει πάλιν κἀκεῖνος καὶ ταῖς σαῖς δεήσεσι πέρας αἴσιον ἐπιθήσει· θέλημα γάρ, φησὶν ἡ γραφή, Κύριος τῶν φοβουμένων αὐτὸν ποιήσει καὶ τῆς δεήσεως αὐτῶν εἰσακούσεται&rdquogr;. [Ps. 144, 49] Ἡ δέ· &ldquogr;Ἀλλὰ τί ποτ᾽ ἂν εἴη, ὃ δι᾽ ἐμοῦ σοι τὸν Θεὸν δοῦναι ἐξαιτεῖς;&rdquogr; Καὶ ὁ βασιλεύς· &ldquogr;Ἐμέ, φησίν, ἔρως ἐξέτι πολλοῦ κατέσχε παῖδα λιπεῖν τῆς τε φύσεως παραμύθιον καὶ πρόπον ἄλλον τῆς βασιλείας διάδοχον· ἀλλ᾽ εἰ μὲν ἐσπουδάσθη σοι μήτηρ γενέσθαι παιδός, ἔγνως ἄν, ὅσον τὸ φίλτρον, ὡς μάτην ἂν εἴη τὸν βίον διηνυκὼς ἀνὴρ γήμας καὶ μὴ παῖδας καταλιπών· εἰ δὲ καὶ βασιλεὺς ὁ ἀνὴρ εἴη, μὴ πατὴρ ἀκούσας παιδός, ἀβίωτος μὲν ὁ βίος αὐτῷ, ἡ δέ γε ἀρχὴ δουλείας ἁπάσης χείρων, [heredem se impetraturum sperat.] καὶ τὸ σπουδαζόμενον αὐτοῦ ὑπὲρ μενδενός. Ἐπὶ τόσον δέ με τὸ τοῦ παιδὸς ἐξέκαυσε φίλτρον, ὡς καὶ τὸν νόμον καταυθεντῆσαι καὶ οὐ μόνον εἰς παράνομον προελθεῖν γάμον· — τέταρτος [τέταρτον A.] γὰρ ἤδη μοί ἐστι, τῶν βασιλίδων ἶσα καὶ λίθοις διακειμένων πρὸς τὰς γονάς [Cf. C. Diehl, Figures Byzantines (Paris, 1906), p. 181 – 215.] , — ἀλλ᾽ ἤδη καὶ τὸ εὐπρόσωπον τῷ παραλόγῳ ἐπιχρωννὺς καὶ νομοθετεῖν προήχθην τοῦτο δὴ τὸ παράλογον· τοίνυν ἱκεσίαν προτείνω θεοσεβείᾳ τῇ σῇ χεῖρας ἀνατεῖναι Θεῷ, ὡς ἂν μὴ καὶ περαιτέρω με προβῆναι ἀνάγκη γένοιτο. Ἐπικλινὲς γὰρ ἀεὶ τὸ θεῖον οἶδα γινόμενον [γνωμικόν rubrica in margine A.] , θεοφιλοῦς ψυχῆς ὡς χρεὼν αἰτουμένης τὰ πρόσφορα. Λῦσον τοίνυν εὐχαῖς τὰ τῆς βασιλίδος δεσμά, καὶ πάντα ἡμῖν ἐν ῥᾳστώνῃ ἔσται. Εἰ δὲ σὺν τῷ παραλόγῳ μηδὲ τῶν κατ᾽ ἔφεσιν ἀπολαύσαιμεν, ὅσης ἂν ἐμοὶ τρόξενον ζημίας χρεὼν ἐκλογίζεσθαι.”

[23] [Ut in Deo confidat]Ἡ δὲ ὁσία· &ldquogr;Τὸ μὴ ἐκπειράζειν κύριον τὸν Θεὸν ἡμῶν ἴσμεν, τῆς θείας λεγούσης γραφῆς. [Deut. 6, 16.] Ὅθεν καὶ σοί, βασιλεῦ, εἰ συνοίσειν ἔμελλε τὸ παιδὸς κληθῆναι πατέρα, τάχιστ᾽ ἂν ὁ τῆς φύσεως ἐδίδου δημιουργός· τὸ δ᾽ ἐπὶ τόσον τὰς μήτρας τῶν βασιλίδων ὅσα καὶ λίθους διακεῖσθαι παρασκευάζειν, [Ut in Deo confidat] ἄλλο τι δίδωσιν ἐννοεῖν· πλὴν ἡμεῖς ὑπακοὴν [f. 24.] πληροῦντες, τό σοι προσταττόμενον, κἂν πρὸς τὴν αἴτησιν ἐνδεῶς ἔχωμεν, ἀνύσαι σπουδάσομεν. Σὺ δ᾽ οὐκ ἂν ἐπιτύχοις τοῦ αἰτουμένου, μὴ ταῖς ἀγαθαῖς τῶν πράξεων συμμαχῶν μοι· καὶ γὰρ καὶ σὲ τοῖς ἴσοις προσκεῖσθαι δεῖ καὶ τὴν ἄνωθεν ἐπικαλεῖσθαι βοήθειαν, ἐξ ἧς πᾶσα δῆτα πατριά, ὥσπερ μανθάνομεν, καὶ τῷ τῆς πανάγνου καὶ θεομήτορος Πηγῆς προσεδρεύειν χρὴ ἀχράντῳ καὶ ἱερῷ ὕδατι. [Ephes. 3, 15.] [imperatorem hortatur Euphrosyna.]” Ταῦτ᾽ εἰποῦσα τὸν μὲν βασιλέα οἰκαδε παρεκάλει γενέσθαι καὶ εὐχῇ καὶ ἁγνότητι βίου εἴπερ ποτε καὶ νῦν διακεῖσθαι· ἐκείνη δὲ σύντονος έπὶ μᾶλλον τῇ εὐχῇ γίνεται.

[24] [In somnio] Καί γε οὐ πάνυ πολλῶν διελθουσῶν ἡμερῶν οὕτως ἐχούσῃ τῇ Εὐφροσύνῃ, νυκτός ποτ᾽ ἀνέχουσα χεῖρας ἱκέτις ἦν, ὑπὲρ τοῦ βασιλέως ἐκδυσωποῦσα Θεόν· παρῴχηκε δὲ καὶ τὸ πλέον ἡ νύξ, καὶ οὕτως ἔχουσα σχήματος ἐφησυχάζει βραχὺ καὶ ὕπνος αὔρᾳ λεπτοτάτῃ παρεοικὼς δῆθεν αὐτῇ ἐπιχεῖται καί τις ἀστράπτων μὲν τὴν μορφήν, ἔξαλλον δὲ καὶ ὡσανεί τινα καινοπρεπῆ ἀναβεβλημένος στολήν, καὶ αὐτὴν λαμπρὸν οἷον καὶ διειδὲς ἀποστίλβουσαν, έπιστὰς ἡμέρῳ καὶ προσηνεῖ τῇ φωνῇ· &ldquogr;Τοῦ λοιποῦ, φησίν, Εὐφροσύνη, κάμνειν οὐ χρή· ἡ γὰρ σὴ δέησις εἰς τὰ ὦτα Κυρίου ἐλήλυθε Σαβαώθ, ὃς καὶ τῇ σῇ αἰτήσει ἵλεων τῷ βασιλεῖ ἐνιδὼν ἀπάρτι παῖδα τεκεῖν αὐτὸν εὐδοκεῖ· ἄρσεν δὲ τὸ παιδίον ἔσται καὶ τῆς πατρῴας ἀρχῆς τὰς ἡνίας κρατήσει.&rdquogr; [suas preces auditas esse sanctae proditur.] Αὐτίκα τοίνυν τοῦ δοκοῦντος ὕπνου λυθεῖσα, ἐπεὶ καὶ ἡ ὄψις θᾶττον παρέτρεχεν, Νικόλαον τὸν μοναχὸν μεταστέλλεται — εὐνοῦχος δ᾽ ἦν ὁ ἀνὴρ ταῖς χρείαις τῆς ὁσίας διακονούμενος — καί· &ldquogr;Χάρτην, φησί, λαβὼν τήν τε ὥραν καὶ ἡμέραν ἀδιάληστον τίθει καὶ τάχος ὅσον ἐς βασιλέα ἰὼν τό τε γράμμα καὶ τὸ εὐαγγέλιον διακόμιζε.&rdquogr; Ὁ δὲ τάχος ὅσον πρὸς βασιλέα γενόμενος, φαιδρῷ τῷ προσώπῳ τὸν χάρτην αὐτῷ ἐγχειρίζει· καὶ ὃς τὰ ἐγκείμενα διελθὼν ῥᾳστώνης ὅσης ἐπλήσθη καὶ ἀκάθεκτος ἦν τῇ προσδοκίᾳ θελγόμενος, σφραγῖδί τε καὶ πάσῃ ἀσφαλείᾳ τὸν χάρτην [f. 24.] ἐνσημηνάμενος τοῖς ἀποκρύφοις τῶν ἀνακτόρων λαθὼν τίθησι. Καὶ τοῦ καιροῦ τὸ ἀψευδὲς κρίναντος, ὁ τόκος εἰς ὥρας προέρχεται καὶ Κωνσταντῖνος τὸ τεχθὲν τῷ βασιλεῖ ὀνομάζεται [De filio Leonis VI praeter spem nato anno 905, lege libellum miraculorum infra edendum c. 26.] . [Nascitur regia proles;]

[25] Ὁ μέντοι κρατῶν ὅλος ἡδονῆς γενόμενος ἔμπλεως, ἑαυτὸν κατέχειν οὐχ οἷός τε ἦν, ἀλλὰ πανταχοῦ διεπέμπετο γράμματα τὴν ἄνωθεν χάριν μηνύοντα· ἑορτὴ δέ τις τὰ ἀνάκτορα καὶ τὴν σύγκλητον διελάμβανεν καὶ ὁ δῆμος ἐν χορείαις ἦσαν, τῷ βασιλεῖ χαριζόμενοι. Ἡ δὲ φήμη πτερὰ λαβοῦσα διέτρεχε πανταχοῦ, ὡς πατὴρ παιδὸς ὁ βασιλεὺς ἀρτίως γνωρίζεται, [concurrunt ad Euphrosynam] χορηγὸς δὲ αὐτῷ τῆς τοσαύτης εὐφροσύνης τε καὶ λαμπρότητος Εὐφροσύνη ῆ θαυμαστὴ ἡ πρὸ τῆς ζωηφόρου Πηγῆς ὑπόγειόν τι σπήλαιον ἐνοικοῦσα καὶ ζῶσα πρὸ καιροῦ τὸν τάφον οἰκεῖν ἑαυτῇ δικαιώσασα. Βοὴ χαρᾷ σύμμικτος ἐπὶ τούτῳ ἐγείρεται καὶ πάντες τῶν ἐν χερσὶν ἀφέμενοι ἕκαστος ἐπὶ τὸ σπήλαιον ἔτρεχον. [tum imperator] Παρῆν δὲ καὶ ὁ βασιλεὺς αὐτὸς καὶ δῆτα σὺν ἄλλοις εὐχαριστήσας αὐτῇ καὶ τὸ εἰκὸς ἀφοσιωσάμενος οἴκαδε πάλιν ἐπάνεισι. Τὸ δὲ πλῆθος καὶ αὐτὸ τῆς θεοειδοῦς ἐκείνης ἀξιωθὲν ὄψεως καὶ τὰ εἰκότα ἕκαστος διακούσαντες ἐπὶ τὰ οἰκεῖα πάλιν ἀνεχώρησαν ἤθη, Θεὸν ὡς χρεὼν δοξάζοντες.

[26] [tum uxor eius,] Ἡ δέ γε Αὐγοῦστα Ζωή, ἡμερῶν διαγενομένων ὀλίγων, ἐπεὶ τῶν ἐκ τῆς λοχείας ἀπελύετο δυσχερῶν, τὸν παῖδα ἔτι νήπιον ὄντα καὶ σπαργάνοις ὡς εἰκὸς περιειλημμένον λαβοῦσα παρὰ τὴν ὁσίαν γίνεται Εὐφροσύνην, σύναμα δηλαδὴ τῷ κρατοῦντι· καὶ τὴν θείαν ἐκείνην καὶ αἰδοῦς ὡς ἀληθῶς ἀξίαν κατιδοῦσα ὄψιν καὶ τὸ κατ᾽ οὐδὲν τάφου διαφέρον ἐκεῖνο οἴκημα αὐτήν τ᾽ ἐκείνην σιδήροις πανταχόθεν διειλημμένην καὶ τὸν ἐκ τριχῶν ἀγρίων ὑφασμάτων χιτῶνα καὶ τακερὰν τεθεῖσαν τὴν ὄψιν, καὶ τῇ σιγῇ ἐφ᾽ ἱκανὸν καταπλαγεῖσα τῷ θαύματι ἶσα καὶ ἀνδριάντι καθίστατο, ἐκπληττομένη τὴν πολιτείαν, τὴν δίαιταν, τὴν ἀναβολήν, τὴν ξένην καλύβην, τὸ τοῦ προσώπου κατεσκληκός τε καὶ αἰδοῖ σύγκρατον καὶ τὴν ἐπανθοῦσαν ἐπὶ πᾶσιν ἐξ [f. 25.] ἐγκρατείας ὠχρότητα, — μόλις οὖν εἰς ἑαυτὴν ἐλθοῦσα· &ldquogr;Ὄντως, φησί, προσωποληψία οὐκ ἔστι παρὰ Θεῷ· ἐκέκραξαν οἱ δίκαιοι, καὶ ὁ Κύριος εἰσήκουσεν αὐτῶν.&rdquogr; [Rom. 2, 11, Ps. 33, 18.] Καὶ τοίνυν μετ᾽ αἰδοῦς ὅσης τὸ γόνυ πρὸ τῆς θυρίδος κλίνασα, τὴν εὐλογίαν μετὰ θερμῶν τῶν δακρύων ἐζήτει· καὶ τὸν παῖδα ἐπὶ ψιλοῦ τοῦ ἐδάφους πρὸ τῶν τῆς μακαρίας ποδῶν ῥίψασα· &ldquogr;Δέξαι, ὦ μητερ, ἔλεγε, τὸν τῆς ἐμῆς κοιλίας καρπόν, ὃν ἐβλάστησαν μὲν αἱ τῶν σῶν ὠδῖνες εὐχῶν, ἤρδευσαν δέ σου πηγαὶ δακρύων καὶ ἐς τόδε προήγαγον ἡλικίας αἱ σαὶ δεήσεις Θεὸν δυσωπήσασαι, ὃν δὴ καὶ εὐλογίας τῆς προσηκούσης ἀξίωσον· σὸν γὰρ ὡς ἀληθὲς τὸ κύημα ἤπερ ἐμόν· ἀλλ᾽ ἐπειδὴ σὸν τὸ παιδίον ἢ ἐμοὶ προσῆκον τὰ μάλιστα, [quibus obnixe instantibus,] γενοῦ τούτῳ καὶ τῆς κρείττονος αἰτία ἀναγεννήσεως· δικαίου [ K, δίκαιον A.] δέ που, τοὐλάχιστον αὐτῷ δεδωκυῖα χορηγοῦντος τοῦ κρείττονος ταῖς εὐχαῖς, καὶ τῶν μεγίστων καταξιῶσαι ὡς ἀληθῶς· γεννήσασα τοίνυν καὶ ἀναγέννησον, ἵν᾽ ᾖ σοι ἐντελὲς τὸ κύημα καὶ μὴ κατά τι λειπόμενον· εἰ γὰρ καὶ τὸ δοκεῖν ἐγὼ μήτηρ, ἀλλὰ σὺ ταῖς ἀληθείαις ἡ καὶ συλλαβοῦσα καὶ τέξασα καὶ ταῖς σειραῖς τῶν εὐχῶν σπαργανώσασα.&rdquogr; Ἡ δὲ ὁσία ἀνεβάλλετο μὲν τὰ πρῶτα καὶ ἀπηξίου τὴν αἴτησιν. Ὡς δὲ συχνῶς ἑώρα τοὺς κρατοῦντας ἐπικειμένους καὶ τὰς κεφαλὰς κλίνοντας καὶ σύναμα πολλῇ τῇ δεήσει χρωμένους, μεθ᾽ ἡμέρας τὸ καταθύμιον αὐτοῖς εἰς πέρας προάγει καὶ διπλῆ τοῦ παιδὸς καθίσταται μήτηρ, [puerum ipsa baptizat.] καὶ ὠδινήσασα μὲν ταῖς εὐχαῖς καὶ τεκοῦσα πάλιν ἀνωδίνως τῷ σωτηριώδει βαπτίσματι. Ὁ δὲ βασιλεὺς ἐν τοῖς ἀνακτόροις γενόμενος οὐχ ἧττον ἐνήδετο, ὅτι παῖδα τέκοι, ἀλλ᾽ ὅτι καὶ διὰ τῆς ὁσίας· καὶ λαμπραῖς ἐντεῦθεν ἐπεχόρευε ταῖς ἐλπίσιν, ὅτι περ ἔσχε πειθομένην οὐ μόνον γεννῆσαι τὸν παῖδα δηλαδὴ ταῖς εὐχαῖς, ἀλλὰ καὶ ἀναγεννῆσαι τῷ θείῳ λουτρῷ [Haec falsa esse superius diximus, p. 859. Addatur et lege et praxi cautum esse ne a mulieribus baptismus conferatur.] .

[27] Ἐξ ἐκείνου τοίνυν αἵ τε τῆς βασιλίδος πρὸς τὴν ὁσίαν συχναὶ πρόοδοι καὶ τιμαὶ τῶν προσδοκωμένων μείζους [25v.] καὶ τελεώτεραι· καὶ τὴν ἐν ταῖς λαμπραῖς οἰκίαις ἀπωθουμένη διατριβήν, παραρριπτεῖσθαι τῷ εὐτελεῖ τῆς ὁσίας οἰκήματι ἀνθῃρεῖτο καὶ ταύτῃ διακονεῖσθαι ἢ παρὰ πάντων σχεδὸν ἐξυπηρετεῖσθαι καὶ τῇ θεραπείᾳ τῆς βασιλικῆς κατατρυφᾶν ἀπολαύσεως· ἐῴκει τε αὐτῇ προσηλῶσθαι· οὐ γὰρ ἀνθρώπῳ ταῦτα πράττειν, ἀλλά τινι τῶν τῆς ὑπερτέρας δυνάμεως, ἐν σώματι περιπολεῖν ᾑρημένῳ τὴν γῆν.. [Ut vanam gloriam repellat,] Ἐντεῦθεν ἡ μακαρία τῇ τῆς ἀνθρωπίνης δόξης περιουσίᾳ τὴν ψυχὴν ἀποκναίουσα λογιζομένη τε ὡς εἰκός, ὅτι περ τὸ πολὺ τῆς παρούσης δόξης τε καὶ λαμπρότητος ὑφαιρήσει ταύτῃ τὴν ἐκεῖθεν αἴγλην καὶ τῆς ἀπεράντου δόξης οὐ τὸ βραχύ, — τοῖς γὰρ ἁπάντων στόμασιν ἔκειτο καὶ πανταχοῦ περιῄει τῇ φήμῃ τῆς ἁγιότητος, — ἐδυσφορει λίαν καὶ ἤσχαλλεν καὶ ἀπαλλαγῆναι τεχνηέντως τῶν ἀπὸ τῆς δόξης δεσμῶν ἠβούλετο. Ἀμέλει καὶ τὸν ταῖς χρείαις ταύτῃ διακονούμενον μοναχὸν μετακαλεσαμένη Νικόλαον, — εὐνοῦχος δ᾽ ἦν, καθά μοι καὶ πρότερον εἴρηται, — πρὸς πᾶν αὐτῇ δεξιώτατος. &ldquogr;Ὁρᾷς, φησί, τέκνον, ὅση καθ᾽ ἡμῶν ἡ ἐπίθεσις· δέδοικα, μὴ καὶ ἐπ᾽ ἐμοὶ τὸ τῆς παροιμίας ἐπαληθεύσῃ· ἄλλην τρέχων τις ἄλλην ἐβάδισεν [Proverbium, quod rursum recurrit c. 43.] · ἐμοὶ γὰρ κατὰ Θεὸν ἡρημένῃ βιοῦν πόρρω μὲν ἀνθρώπων γενέσθαι ἦν ἡ σπουδή, πολλῷ γε μὴν ἐνέδει τοῖς ἐν ἐξουσίαις ἔγγιστα γενέσθαι καὶ τοῖς ἐν ἀξιώμασι· τί γὰρ ἐμοὶ βούλεται ἡ ὑπόγειος αὕτη καὶ ζοφώδης οἰκία καὶ ὁ τρίβων οὗτος καὶ σίδηρος πανταχοῦ διατρέχων καὶ δεσμοῖς ἀφύκτοις καταδεσμῶν; νυνὶ δ᾽ ὁ τὰ πάντα τεχνώμενος πονηρὸς εἰς τοὐναντίον ἐμοὶ τὰ τοῦ σκοποῦ περιίστησι· ὁρᾷς γάρ, ὅσος ἡμᾶς θόρυβος καθ᾽ ἑκάστην εἰσρέει καὶ λόγοι μὴ προσήκοντες τῇ καθάπαξ ἡμῶν διαίτῃ καὶ τῷ σκοπῷ, [aliud latibulum,] ὡς ἔμοιγε καὶ δέος μάλα ὑφέρπει, μὴ διὰ τῆς προσκαίρου ταυτησὶ δόξης καὶ οὐδὲν ἐχούσης λυσιτελὲς ἀστοχῆσαι τῆς μακαρίας ἐκείνης καὶ ἀπεράντου γένοιτο δόξης· ὅθεν εἰ καί ποτε θυμῆρες ἐμοὶ ἔφθης ἀνύσας, καὶ νῦν ὅσον τάχος τὰ κύκλῳ τῆς πόλεως ταύτης [f. 26.] διαδραμών, ἔνθα δὴ ἔρημα ξυμβαίνει [ξυμβαίνειν A.] εἶναι καὶ ἀνθρώπων κενά, οἰκίαν ἐμοὶ παρασκεύαζε μηδενὶ γινωσκομένην ἢ Θεῷ τε καὶ σοί. Οὕτω γὰρ ἂν μετρίως τοῦ ποθουμένου τύχοιμεν, ἀφανεῖς τελοῦντες καὶ τοῖς κρατοῦσιν ἥκιστα γινωσκόμενοι· ἔρως γάρ μου ἐντέτηκε τῇ ψυχῇ τοῦ καλοῦ τῆς ἡσυχίας καὶ ἀναχωρήσεως καὶ τρόπον ἕτερον οὐκ ἔστιν ἄλλως Θεῷ συγγενέσθαι σχολῆς τῶν ἄλλων ἐκτός· ἦ γὰρ οὐκ ἀκούεις καὶ σὺ τῆς γραφῆς διαρρήδην βοώσης· Σχολάσατε καὶ γνῶτε;&rdquogr; [Ps. 45, 11.]

[28] [a Nicolao monacho]Ταῦθ᾽ ὁ Νικόλαος διακούσας, αὐτίκα μάλα ὀξέως τὴν πόλιν περιελθὼν ἅπασαν, τῶν κατ᾽ ἔφεσιν εὐτυχεῖ τῇ ὁσίᾳ. Οἰκίαν καὶ γὰρ εὑρίσκει παντάπασι τῷ χρόνῳ διερρωγυῖαν ἄγχιστά που τῆς πύλης τῆς πόλεως, ἥτις δὴ τοῦ Καλάγρου οὕτως ὠνόμασται, ἔνδον μὲν τῆς Κωνσταντίνου, ἀντικρὺ δὲ κειμένην τοῦ νεὼ τῆς Πηγῆς· ἐν ᾗ καὶ οἶκός τις εὐκτήριος ἦν ἔκπαλαι ἀνειμένος τῇ ὑπερουσίῳ Τριάδι, τῷ χρόνῳ πεπονηκὼς καὶ εἰς γῆν κείμενος. [paratum,] Ταύτην τοιγαροῦν ὁ μοναχὸς πριάμενος καὶ ὡς ἦν εἰκὸς πρὸς τὸ δοκοῦν διασκευασάμενος, τῇ ὁσίᾳ προσιὼν ἔφη· &ldquogr;Θεὸς ἀπάρτι τὸ σὸν βούλημα περάνας ἔχει· καὶ γὰρ ἔμοιγε δοκεῖ 〈ὅτι [om. A.] 〉 οὐκ ἄλλο τι τῶν ἁπάντων ἀρκέσει τῷ σῷ [ita A; σοι K.] προκειμένῳ σκοπῷ ἢ χῶρος ἐκεῖνος, ὃν Θεὸς ἐχορήγησεν.&rdquogr; Ἡ δὲ τῷ Θεῷ τὰ χαριστήρια θύσασα καὶ χαρᾶς ὅλη πλήρης ὀφθεῖσα, λάθρα τοῦ λάκκου ἀναχωρήσασα πρὸς τὸ εἰρημένον μετέβαινεν οἴκημα. Τὸν γοῦν θεῖν νεὼν ἐκεῖνον, ὡς εἶχε μετρίως, εἰργάσατο [ K, ἐγείρασα τὸ A.] τῆς ἡσυχίας αὑτῇ ἐργαστήριον. [ingreditur,] Ὑπὸ τούτῳ δὴ τῷ νεῲ ἐνεργεῖ 〈σπήλαιον [supplevi; om. A.] 〉 σμικρότατον λίαν εὖρος καὶ πλάτος ὀργυιῶν [οὐργυιων A.] που μάλιστα δύο, ὥσπερ τινὰ τάφον καὶ ζώσῃ ἑαυτῇ προσκληρώσασα· ἐσύστερον δὲ καί τινας ἐκλεξαμένη τὸν ἶσον δρόμον αἱρουμένας αὐτῇ τῆς κατὰ Θεὸν ἀγωγῆς δέκα πρὸς ταῖς δυσί, περὶ τὸν νεὼν μονύδριον αὑτῇ καθιστᾷ, ὃ καὶ εἰς δεῦρο δὴ τὸν χρόνον διαφυγὸν περισῴζεται· ἔνθα δὴ καὶ πάλιν ἑαυτὴν περικλείσασα σκληροτέραις ἐδίδου ταῖς ἀγωγαῖς, στάσεσι καὶ γονάτων κλίσεσι [f. 26v.] καὶ τοῖς λοιποῖς δὴ πᾶσιν ἐγκειμένη [ἐγκειμένης A.] σφοδρότερον, ἀπρόἳτος παντάπασιν οὖσα καὶ ἀνομίλητος, ἑαυτῇ συγγινομένη μόνῃ καὶ τῷ Θεῷ· καὶ πολὺς ἐρρύη χρονος οὕτως ἐχούσῃ ταῖς τοιαύταις διαίταις τῇ μακαρίᾳ, ἔτος που δεύτερον καὶ μικρόν τι πρός.

[29] [sed ab imperatoris emissariis] Ἀλλ᾽ ὁ βασιλεὺς πρὸς δὲ καὶ ἡ σύζυγος, ἐπεὶ μάθοιεν, ὡς ἀφανὴς μὲν ἡ ὁσία γένοιτο καί, ὅπῃ γῆς διατρίβει, τῷ παντί ἐστιν ἀδιάγνωστον, βαρέως μὲν ἦσαν ἀσχάλλοντες καὶ ἀκαθέκτως εἶχον, οὐδ᾽ ἄν, εἴ τι καὶ γένοιτο, λέγοντες μεθήσειν αὐτήν· ὅθεν καὶ τοὺς ἁπανταχοῦ περιιόντας ἐκπέμπουσιν οἷά τινας κύνας ἀνιχνεῦσαι καὶ ῥᾳδίως εὑρεῖν τὸ ποθούμενον. Οἱ δ᾽ ἐπὶ πολλαῖς τοῦτο δρῶντες τῶν ἡμερῶν, ὡς ἀπειπεῖν ἐκείνοις [K, ἐκεῖνος A.] γένοιτο καὶ ἀπαγορεῦσαι τὴν ἀναζήτησιν, καιροῦ παριόντος μόλις γυναίῳ τινὶ ἐντετυχηκότες καὶ παρ᾽ αὐτοῦ τὸ σύμπαν ἀναμαθόντες, τὴν πλάνην ἱστῶσιν· ὡς γὰρ ἐκεῖνοι, σύμπαν ἀναδιφήσαντες τὸ τῆς πόλεως, οὐδὲν ἀνεξερεύνητον εἴασαν, οὐκ εὐκτήριον οἶκον, οὐ μοναστήριον, οὐκ ἄλλον δή τινα τόπον πρὸς ἠρεμίας δεξιόν τε καὶ ἐπιτήδειον, τέλος τῷ γυναίῳ ἐκείνῳ περιτυγχάνουσιν, ἀφ᾽ οὗ δὴ τὴν τοῦ ζητουμένου γνωρίζουσιν ἄγνοιαν· ὡς γὰρ ἐρωτῶντες ἦσαν, ἐκεῖνο· &ldquogr;Μὴ ἄρα, φησίν, αὕτη ἐστίν, ἣ πρὸ καιροῦ τινος ἄγχιστα τῆς Καλάγρου πύλης τὰς οἰκήσεις πηξαμένη λαμπάδος δίκην ταῖς τῶν ἀρετῶν φαιδρότησιν ἀποστίλβει καὶ τὸν ἐκεῖσε τόπον ἅπαντα καταστράπτει;&rdquogr; Οἱ δ᾽ ὡς τοῖς ὠσὶ τὴν ἀκοὴν εἰσεδέξαντο, δρομαῖοι τῷ τόπῳ γενόμενοι, [detegitur.] ἐπεὶ τὰ κατὰ τὴν ὁσίαν ἀκριβέστερον ἔγνωσαν, ᾗ ποδῶν εἶχον ἐς βασιλέα ἀνέτρεχον καί· &ldquogr;Χαῖρε, φασί, βασιλεῦ, ἔλεγον· ἐντὸς ἀρκύων ἔχεις τὸ θήραμα.&rdquogr; Ὁ δὲ κρατῶν χαρᾶς ἀπλέτου πλησθεὶς ὅσον τάχος ἀναβαίνει εἰς τὸν ἵππον καὶ ἀσχέτῳ ῥύμῃ πρὸς τὸ τῆς ὁσίας καταγώγιον φέρεται. [Imperatoris colloquia cum sancta,] Ἰδὼν οὖν αὐτὴν καὶ προσειπὼν τὰ προσήκοντα, ὑφ᾽ ἡδονῆς δακρύων μάλιστα ἐπληροῦτο καὶ τοῖς δάκρυσι τοιαῦτα παρεμίγνυ [f. 27.] τὰ ῥήματα · &ldquogr;Ἵνα τί, ὦ μῆτερ, ἡμᾶς ἐάσασα ὀρφανοὺς ἀποκρύπτειν ἑαυτὴν ἐπειρῶ; ἡμεῖς δὲ ἄρα τῷ σῷ πόθῳ θελγόμενοι οὐ σιγῇ στέργειν τὴν ζημίαν ἐφέρομεν. Τί δὲ ἄρα καί σοι συνοίσει ἡμᾶς ἐώσῃ τοσούτῳ περιρρεῖσθαι κλύδωνι συμφορῶν καὶ τὸ καθ᾽ αὑτοὺς [K, αὐτὴν A.] ὡς εὖ ἕξει μάλα ζητεῖν, ἀλλ᾽ οὐκ ἂν χαιρήσεις τοῦ λοιποῦ τῇ φυγῇ· οὐδὲ γὰρ ἂν καὶ τῷ μύρον δὴ κατέχοντι λαθεῖν ῥᾳδίως γένοιτο, τῆς ὀσμῆς ὡς τάχος καταμηνυούσης τὸν περιφέροντα· ἀλλὰ σύγγνωθι, ἔφη, καὶ μὴ βαρέως φέρειν αἱροῦ· πείθου δὲ μᾶλλον, ὡς τάχ᾽ ἂν οἶμαι καὶ κρεῖττον ἔσται σοι ἡμᾶς παιδεύειν καὶ τὴν τῶν κρειττόνων ὑπομιμνήσκειν εἰσήγησιν, δι᾽ ὧν ἔσται καὶ τῷ πλήθει συναπολαύειν τῶν ἀγαθῶν, ἢ τὸ καθ᾽ ἑαυτὴν αἱρεῖσθαι μᾶλλον, τῶν ἄλλων μηδένα ποιουμένην τὸν λόγον.&rdquogr;

[30] [quae gesta sua] Ἡ δὲ ὁσία· &ldquogr;Κράτιστε, φησί, βασιλεῦ, τὸν ὄγκον μὲν τήν τε λαμπρότητα καὶ περιφάνειαν τῶν ἐμὲ προαγαγόντων οὐκ ἔνι δήπου σε ἀκριβῶς μὴ εἰδέναι, ἀλλ᾽ οὐδὲ τὸ τῶν ἀξιωμάτων περίβλεπτον καὶ ὡς πλοῦτος αὐτοῖς περιῆν ῥέων κύκλῳ καὶ ὡς ἱκανῶς εἰς βασίλειον ἀνέτρεχεν ὕψος ἡ τοῦ γένους σειρά· οἳ δὴ καίπερ οὕτως ἔχοντες καὶ τοσούτῳ πλούτῳ περιρρεόμενοι, ἐπείπερ αὐτοῖς προήκουσιν ἤδη γεγένημαι, μὴ δευτέρου παιδὸς τὴν μητρικὴν διελθόντος νηδὺν καὶ πάντων ἐμοὶ ἐν ἀφθόνῳ δῆτα κειμένων· εἴπερ γὰρ ἦν ἐμοὶ βουλομένῃ, κλῆρος οὐκ ἐλάχιστος, ὅσος δῆτα τὠμῷ πατρὶ ἀνεῖτο, παρείπετο καὶ γάμος τῶν οὐκ ἀσήμων· ἀλλὰ ταῦτα πάντα παρὰ φαῦλον λογισαμένη διὰ Χριστόν, ἐν ἀκμῇ καὶ ταῦτα τοῦ τῆς ἡλικίας ἄνθους καθεστηκυῖα, τῶν οἰκείων εὐθὺς ἀπανίσταμαι· ἔτρωσε γάρ με ὁ οὐράνιος ἔρως καὶ ὅλην εἴσω χειρῶν θέμενος· ὡς σκιὰν τὰ ὄντα λογισαμένη, οὐκ ὀλίγους τῶν ἐρήμων τόπων ἀναπολήσασα καὶ τὰ τῆς γυναικείας ἀπειποῦσα στολῆς, τὴν μετ᾽ ἀνδρῶν διατριβὴν [διατρίβειν A.] εἱλόμην· καὶ χρόνοις ἐφ᾽ ἱκανοῖς ὄρεσι καὶ σπηλαίοις ἐνδιατρίψασα, κἂν οὐδὲν ὠνάμην [f. 27v.] πρὸς τὸ προκείμενον, ἀντὶ Εὐφροσύνης τὸν Ἰωάννην ἀμείβομαι. Ἐπεὶ δέ με οἱ ἐν τῇ μάνδρᾳ ὁρῶντες τιμᾶν ἤρξαντο καὶ τὴν τῆς μονῆς προστασίαν ἐμοὶ περιάπτειν ἠβούλοντο, ἐγὼ προηγουμένως μὲν τὸ μὴ προσῆκον τῷ ἀξιώματι ἐμαυτῷ συνειδυῖα [συνοιδυῖα A.] , ἄλως τε καὶ τὸν τύφον ἀεὶ ἐκκλίνειν ὡς δύναμις πειρωμένη, ὅσπερ εἴωθε ταῖς ἀρχαῖς ἐπιφύεσθαι,[eidem enarrat,] τῆς νυκτὸς ἄδειαν διδούσης τῷ ἔργῳ, λάθρα τῆς μονῆς ἀνεχώρησα καὶ μακράν που μάλιστα γενομένη ἀνδρὶ λιπαρῷ τε καὶ βαθεῖ γήρᾳ κεκοσμημένῳ καὶ σπήλαιον ἐκ πάνυ πολλοῦ κατοικοῦντι προσέρχομαι καὶ ἐπὶ μήκιστον χρόνου τούτῳ διακονήσασα, ἀγνοουμένη παντάπασι διετέλεσα. Ὁς δὲ καὶ ἐκεῖ τῷ πονηρῷ οὐκ ἦν ἀνεκτά, ἀλλὰ δήλην με καὶ τῷ γέροντι καθιστᾶν ἐπειρᾶτο, λιποῦσα καὶ τὸν καθηγεμόνα ἐν τῷ σπηλαίῳ καὶ ἐκπεριελθοῦσα πάλιν τὴν ἔρημον καὶ τοῖς ἐκεῖσε τὸ μέλι τῆς ἀρετῆς ἐνεργοῦσι συνδιατρίψασα ἱκανῶς καὶ ταῦτα πάντα ἐπὶ χρόνοις τρισὶ πρὸς τριάκοντα διανύσασα, [et ut in pace degere sinatur] τὴν γυναικείαν αὖθις ἀλλαξαμένη στολὴν τῷ ὑπογείῳ ἐκείνῳ καταλύματι γίνομαι, οἰομένη τῷ ὑπὸ γῆν κρύπτεσθαι ὄχλον πάντα καὶ θόρυβον διωθήσασθαι. Ἀλλὰ σύ μοι πράγματα παρεῖχες, ὦ βασιλεῦ, ξένην τινὰ περὶ ἡμᾶς φιλοτιμίαν ἐπιδεικνύμενος, καὶ τῷ διὰ πάσης με τιμῆς ἄγειν τοῦ προκειμένου ὑπήγαγες λογισμοῦ· καὶ τοίνυν μήτε σε λυπεῖν οἰομένη δεῖν καὶ ἐμαυτῇ τὸ ἡσύχιον καταπραγματευομένη ἐνταῦθα δὴ παρελήλυθα. Τί γοῦν ἐμοί τε κοινὸν καὶ τοῖς σοῖς πράγμασιν, ἐκ διαμέτρου τοῖν σκοποῖν προκειμένοιν ἡμῖν Ἱκετεύω τοίνυν τὴν σὴν φιλανθρωπίαν ἀνεῖναί με τοῦ τοσούτου θορύβου· ἔτι γάρ μοι τὸ παχὺ τοῦτο σαρκίον ἐπιπροσθεῖ καὶ δέδοικα, [eum obtestatur.] μή τι τῶν ὑφερπόντων παραπεσόν, οἷα δὴ πολλὰ γίνεται, τοῦ προκειμένου ῆμᾶς ἀποστήσειεν καὶ ἐν τῷ λιμένι τὸ ναυάγιον ὑποστῶμεν [Proverbium. Cf. Nicephorum Gregoram, Hist. VII, 2, Schopen, t. I, p. 219.] . Ἡ γὰρ τῶν γηΐνων ἀπόλαυσις ὕφεσίν τινα τῶν προσδοκωμένων ἐν οὐρανοῖς ἀπεργάζεται· ἀλλ᾽ οὐδὲ τῷ Κυρίῳ ἄξιος εἶναι [f. 28, Matt. 10, 38.] λελόγισται ὁ μὴ καθάπαξ ἑαυτὸν ἀρνησάμενος καὶ τὸν σταυρὸν ἐπ᾽ ὤμων ἀράμενος — τὴν παντελῆ δηλαδὴ τῶν ἐπὶ γῆς νέκρωσιν — καὶ αὐτῷ κατόπιν ἑπόμενος, ὥσπερ ἐν εὐαγελίοις ἠκούσαμεν.&rdquogr;

[31] [Reditibus nonnullis] Ὁ δὲ βασιλεὺς πρὸς ταῦτα μηδὲν τῇ ὁσίᾳ εἰπών, ἐπεὶ τὰς μοναχὰς περικύκλῳ ταύτης θεάσαιτο [K, θεάσοιτοA.] — δύο δὲ πρὸς τοῖς δέκα ἦσαν· — &ldquogr;Πόθεν δὲ ἄρα, εἶπεν, ὢ μῆτερ, αἱ τῷ σῷ καταξιωθεῖσαι ὑπουργεῖν σώματι τὰς τοῦ ζῆν πορίζονται ἀφορμάσ;&rdquogr; Καὶ ἡ ὁσία· &ldquogr;Πόθεν δὲ ἄλλοθεν ἢ ἐκ τῆς χειρὸς τοῦ Θεοῦ, ἧς ἀνοιγομένης πᾶν ζῷον ἐμπίπλαται ἀγαθῶν. [Ps. 144, 16.] Ἦ γὰρ ὁ ἐν ἐρήμῳ θρέψας ἄνευ δαπάνης λαὸν καὶ βλύσας ὄρνιθας καὶ ἐκ πέντε ἄρτων πηγάσας τροφὴν εἰς κόρον πλήθει ἀπείρῳ, ὡς καὶ τὰ περιττὰ ἄλλων τραπεζῶν εἶναι δύνασθαι λείψανα, οὐ δυνατός ἐστι καὶ ταύτας διὰ τὸ αὐτοῦ συνειλεγμένας πανάγιον ὄνομα θρέψαι καὶ τοῖς ἀναγκαίοις ὣς γε εἰκὸς ἐπαρκέσαι; ἐμοὶ γάρ, ὡς καὶ τὸ σὸν ἐξεπίσταται κράτος, οὐδέν τι περίεστι, πάντα προἳεμένῃ πάλαι διὰ Χριστόν.&rdquogr; Ὁ μέντοι κρατῶν ἱλαρώτερον διατεθεὶς καὶ τὴν ἐπὶ τόσον καρτερίαν τῶν γυναικῶν ἐκπλαγείς· &ldquogr;Ἁλλ᾽ ἐμοί, φησίν, ὦ μῆτερ, τῶν τε σῶν εὐχῶν χάριν καὶ τῶν ἐμῶν ἕνεκα συμφόρων πρὸς βουλῆς ἐστιν ἀφορμάς τινας τῷ σῷ τουτωὶ κελλίῳ τοῦ ζῆν παρασχεῖν καὶ ἐπαυξῆσαι τοῦτο ὡς τὸ εἰκός, ὡς ἂν θορύβων ἐκτὸς διαμένουσαι τοῦ τ᾽ ἐμοῦ ὑπερεύχησθε κράτους καὶ τῷ πλήθει τὰς τῶν Χρηστοτέρων ἐλπίδας αἰτεῖσθε παρὰ Θεοῦ.&rdquogr; Ἡ δὲ μακαρία· &ldquogr;Μὴ δῆτα, ὦ βασιλεῦ, ἐπάγειν [ἐπάγει] τήν σε φιλοῦσαν οὕτω μισεῖν αἱροῦ· πόρρω γὰρ τῶν τοιούτων ἡμεῖς, καθάπαξ τὴν ἐκτὸς φροντίων ἀσπασάμενοι βιοτήν· ἄλλως τε καὶ παρ᾽ ὅσον ἡμῶν προμηθεὺς φανήσῃ, παρὰ τοσοῦτον ἡμᾶς τῆς θείας ἀποστερήσεις περιωπῆς. &rdquogr; Καὶ ὁ βασιλεύς· &ldquogr;Ἀλλ᾽ οὐ τῶν ῥᾳδίων ἐστὶ μὴ βραχύ τι καὶ ἐκ τῶν ἐμῶν εἰσδέξασθαί σου τὴν ὁσιότητα· ὅτι μὲν γὰρ οὐ χρεία σοι τῶν ἡμετέρων χρηστῶν, ἴσμεν σαφῶς· ἀλλὰ καὶ τὸ παρὰ φαῦλον τίθεσθαι οὑτωσὶ τὸ ἡμέτερον οὐ πάνυ τοῦτο τῶν ἐντολῶν.&rdquogr; Ἡ τοίνυν ὁσία ὡς ἤδη τὸν κρατοῦντα ἑώρα [f. 28v]. τῆς λύπης ὅλον γενόμενον, τεσσαράκοντα μόνον χρυσοῦ νομίσματα [νομισμάτων A.] — δ δὴ σολύμνιον [ita A; melius σολέμνιον.] [Hnorarium, stipendium. Ducange, s. v. σολεμνιον.] λέγεται — δεξαμένη, [monasterium ditat imperator.] τὸ λεῖπον ἀπεῖπε παντάπασιν· ὃ καὶ ἐκ τοῦ σχεδὸν κατέναντι ταύτης γράμμασιν ἐρυθροῖς ὁ βασιλεὺς ὑποσημηνάμενος τῃ τῆς μακαρίας μονῇ [Monasterium τῆς ἁγίας Εὐφροσύνης, ἥτις λέγεται τά Λιβάδια , si fides sit Codino, De aedis. CP., Bekker, p. 97, hoc nostro antiquius est, quippe ab Irene Atheniensi, uxore Leonis IV imperatoris (775 – 780) conditum, et haec addit de nominis ratione: Ὁ δὲ Μιχαὴλ ὁ υἱὸς Θεοφίλου τοῦ βασιλέως, εἰς ἔχθραν ἐλθὼν μετὰ Θεοδώρας τῆς ὀρθοδόξου τῆς μητρὸς αὐτοῦ καὶ τὼν ἀδελφῶν, κατεβιβασεν αὐτὰς ἀπὸ τοῦ παλατίου καὶ εἰσήγαγεν εἰς τὴν τοιαύτην μονὴν καὶ μεγαλύνας καὶ κτήματα πολλὰ δωρησάμενος. Ἐκλήθη δὲ Εὐφροσύνης ἀπὸ μιᾶς τῶν ἀδελφῶν αὐτοῦ Εὐφροσύνης τοὔνομα, καλῶς βιωσάσης καὶ ἀσκησάσης. Cf. Ducange, Constantinopolis christiana, t. II, p. 147.] ἐπαφίησιν. Ἐξ ἐκείνου τοίνυν καὶ ἐς δεῦρο ταῖς κατὰ διαδοχὴν τῆς ὁσίας μαθητρίαις τὸ τῷ βασιλεῖ Λέοντι κυρωθὲν ἐκ τῶν βασιλικῶν ταμείων ἐπιβραβεύεται. Ὁ μέντοι σοφώτατος βασιλεὺς ὡς ἔθος τὰς τῆς ὁσίας εὐχὰς ἐφόδιον καὶ πάλιν λαβὼν πρὸς τὰ τῶν ἀνακτόρων μετεχώρησεν ἤθη.

[32] [De Romano drungario] Ἦν [In margine hic legitur rubrica κα β᾽.] δέ τις κατ᾽ ἐκεῖνο [ἐκείνου A.] καιροῦ τῶν ἐν ἀξιώμασι διαπρεπόντων περιφανὴς ἀνήρ, δρουγγάριος τὸ ἀξίωμα, τοῦ πλοΐμου στόλου παντὸς ἐξηγούμενος, — μέγα δὲ τοῦτο παρὰ Ῥωμαίοις βούλεται εἶναι εἰς περιφάνειαν, — Ῥωμανὸς [De Romano Lacapeno drungario, postmodum imperatore, unum prae ceteris adducatur testimonium Leonis diaconi, Hist. VII, 7: Ῥωμανὸν δὲ τῶν ἐμπύρων νεῶν προχειρισάμενοι ναύαρχον, δρουγγάριον τῶν πλωΐμων τὸν εἰς τὴν τοιαύτην ἀφιγμένον ἀρχὴν ὀνομάζουσι.] ὄνομα τῷ ἀνδρί· οὗτος ἐπεὶ τῶν τῇ ὁσίᾳ τελουμένων κατήκοος γίνεται, ἄπεισι παρὰ τὸ ταύτης διαιτητήριον. Ὡς γοῦν μείζω τῶν ἠκουσμένων [K, ἠσκουμένων A.] ἦσαν αὐτῷ τὰ ὁρώμενα, — τό τε πνιγηρόν φημι τοῦ οἰκήματος καὶ τὸ πλὴν ψιάθου μηδὲν αὐτῇ [αὐτὴν A] ἐπιφέρεσθαι, ἐκείνην δὲ σιδηροις διεζωσμένην ἁπανταχοῦ καὶ ἀράχνης τῇ συντήξει κατ᾽ οὐδὲν διαφέρουσαν τῷ κατεσκληκέναι τῇ μακρᾷ νηστείᾳ καὶ ταλαιπωρίᾳ τοῦ σωματος· ὁ δὲ λόγος ῥέων αὐτῇ καὶ ἠρέμα τὸν τρόπον ἐλαίου καὶ μέλιτος καὶ εἰς αὐτὴν τὴν καρδίαν παραδυόμενος· καὶ ἐφ᾽ ἑκάστῳ τὸ προσῆκον ἐπαγομένην τε καὶ ἁρμόζουσαν — ὂλος τοῦ πράγματος γίνεται καὶ ἥκιστα ῥᾳδίαν εἶχε τὴν ἀναχώρησιν τῷ μέλιτι τῆς ἐκείνης σειρῆνος κατακηλούμενος καὶ ἀοράτῳ τινὶ δυνάμει παρακρατούμενος. Ὁς δ᾽ ὀψὲ γένοιτο καὶ τῆς εὐλογίας ἤδη τυχὼν μόλις ἀναχωρεῖν ἔμελλεν, ἡ [Euphrosynae vaticinium,] μακαρία τοῦ κρασπέδου λαβομένη τοῦ Ῥωμανοῦ καὶ μικρὸν ὑποκατακλίνασα· &ldquogr;Ἄπελθε, φησίν, ἐν εἰρήνῃ, τέκνον, καὶ πρὸς ὑπουργίαν τῶν κρειττόνων παρασκεύαζε σεαυτόν· ὅσον γὰρ οὔπω πέρας ἕξει τὸ βούλημα τοῦ Θεοῦ ἐπὶ σέ· ὁ γὰρ βασιλεὺς τῶν βασιλευόντων[f. 29.] καὶ κύριος τῶν κυριευόντων βασιλέα σε μέλλει τῶν ἐπὶ τῆς ἐπὶ γῆς καθιστᾶν. Σὺ δ᾽ ἀλλ᾽ ὅρα, μὴ παρὰ καιρὸν ἐπιδράμῃς τῷ ἔργῳ — ὥρισται γάρ, — καὶ εἰς πέρας αἴσιον ἔλθῃ σοι· ὡς εἴ γε ἄλλο τι διανοηθείης, ἐν μεταμέλῳ σοι πάντως ἔσται ἐσύστερον.&rdquogr; Καὶ ὁ μὲν ἐπῄει λίαν ἐνηδυνθεὶς τῇ ψυχῇ, φυλάττων ἐν ἑαυτῷ τὸ ἀπόρρητον.

[33] [quod eventu] Λέων δὲ ὁ σοφώτατος μετ᾽ οὐ πολύ, τῶν τῆς ζωῆς ἐτῶν διαμετρηθέντων, τό τε κράτος καὶ τὴν ζωὴν ἀπειπὼν ἐξ ἀνθρώπων γίνεται· Καὶ ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ Ἀλέξανδρος ἐπιβαίνει τῶν σκήπτρων [Alexander imperator 912 – 913.] · ἀλλὰ καὶ οὗτος ἐπὶ μησὶ δέκα πρὸς τοῖς τρισὶ τὴν βασιλείαν διῳκηκὼς ἐν τρυφαῖς καὶ ἁβρότησι, τοῦ βίου ἐξίσταται. Τοῦ δὲ παιδὸς τοῦ Λέοντος Κωνσταντίνου κομιδῇ νέου ἀπολειφθέντος, ἐπειδὴ ἄνδρα παρεῖναι τῇ ἀρχῇ ἔδει ἱκανὸν τὰς ἡνίας τῆς Ῥωμαίων ἡγεμονίας διαχειρίσοντα, πολλῶν τῇ βουλῇ πρὸς τοῦτο δὴ κρινομένων, ἐξ ἁπάντων δὴ Ῥωμανὸς τὰ πρωτεῖα λαμβάνει, τό τε γένος οὑκ ἄσημος ὤν, ὤσπερ ἔφημεν, τῷ τε μακρῷ γήρᾳ πολλὴν εἰληφὼς ἐμπειρίαν καὶ ταῖς συχναῖς στρατηγίαις δι᾽ αἰδοῦς τῇ βουλῇ Ῥωμαίων καθεστηκώς· ἄλλως τε καὶ θυγάτριον [Helena, coniux Constantini VII. Ducange, Familiae augustae byzantinae, p. 142.] ἀστεῖον ἦν αὐτῷ ἐπίγαμον ἤδη καὶ πρὸς ὥραν μάλιστα πεφυκός, ᾧ γαμβρὸς ἔμελλεν ἔσεσθαι ὁ νέος δηλαδὴ βασιλεύς.[mox comprobatur.] Καὶ ὁ μὲν οὕτω τῆς ἀρχῆς ἐπιβαίνει, πρῶτον ἐπὶ τὸ τοῦ βασιλέως πατὴρ κεκλῆσθαι ἀξίωμα ἀναβάς [Anno 919.] , οὐ πολλῷ δ᾽ ὕστερον καὶ ὑφ᾽ ἑαυτὸν πᾶσαν τὴν ἀρχὴν ποιησάμενος· οὐ μὴν ἐν τοσούτῳ σάλῳ [σάλον A.] φροντίδων γενόμενος, τῶν τῆς ὁσίας ῥημάτων ἐν λήθῃ γίνεται, ἀλλ᾽ ἀκριβέστερον τὰ κατ᾽ αὐτὴν ἐκ τῆς προρρήσεως διαγνοὺς πολύ τι τὸ φιλότιμον ἐπ᾽ αὐτῇ τῆς πίστεως ἐπεδείξατο, φιλονεικῶν ὡς ἄν τις εἴποι τὴν καλὴν δὴ ταύτην φιλονεικίαν, ὑπερβαλέσθαι τοὑς πρὸ αὐτοῦ βεβασιλευκότας τῇ περὶ τὴν ὁσίαν σπουδῇ· ἀμέλει καὶ ὁσημέραι πίστιν τῇ πίστει τιθέμενος εἰς μέγα τι καὶ μετάρσιον τὸ περὶ ταύτην ἐν πνεύματι πίλτρον ἐξῆρε καὶ ἐπὶ τόσον τὸ πλῆρες ἔφερεν, ὡς καὶ [f. 29v.] ὁπηνίκα δεήσοι πρὸς ἐχθροὺς ἐξιέναι, οὐ μόνον ταῖς εὐχαῖς αὐτῆς καὶ εὐλογίαις περιέφραττεν ἐαυτόν, ἀλλὰ καὶ ὡς θυρεῷ τινι χρώμενος τῷ ἐκ τριχῶν παχυτέρων ἐξυφασμένῳ [τὸ … ἐξυφασμένον A.] τῇ ἁγίᾳ χιτωνίῳ [χιτώνιον A.] , κατὰ στόμα τοῖς ἐχθροῖς ἐχώρει, οἰόμενος — ὅπερ ἦν καὶ ταῖς ἀληθείαις τοιοῦτον — μηδενὸς κακοῦ τῶν ἐκ τοῦ πολέμου πεῖραν λαβεῖν· ἀτρέμας γὰρ καὶ θάρρους ὅλος μεστὸς ἐξῄει ὑπὸ τῷ σιδηρῷ χιτῶνι τὸ τρίχινον ῤάκος ἠμφιεσμένος. Οὐ μόνον τοίνυν ἀπείρατος τῶν ἐκ τῆς μάχης ἀνεχώρει δεινῶν, ἀλλ᾽ οὐκ ἔστιν οὕτω καθοπλισάμενος καὶ ὡς χρεὼν τῇ περὶ τὴν ὁσίαν πίστει μάλα φραξάμενος μὴ καὶ τροπαίων πλήρης τὴν Κωνσταντίνου εἰσήλαυνεν, οὐ τόσον τῇ ἁλουργίδι καὶ τοῖς ἄλλοις τῶν ὅπλων μέγα φρονῶν, ὅσον τῇ τοῦ χιτωνίσκου τῆς ὁσίας περιβολῇ· οὕτω πίστεως, οὕτω σχέσεως περὶ ταύτην ὁ κρατῶν εἶχεν.

[34] [Barbarorum irruptione vexata,] Ἐν τούτοις δ᾽ ὄντων τῶν πραγμάτων καὶ τῆς θαυμαστῆς Εὐφροσύνης ἐφ᾽ ἱκανοῖς ἔτεσι κἀν τῷ ὑπογείῳ ἐκείνῳ καὶ ζοφώδει ἐνδιαιτήματι τὸν οὐράνιον καὶ ὑπερύψηλον βίον διατρεχούσης ἔτος που ἕβδομον, αἴφνης ποθὲν βαρβάρων νέφος Σκυθῶν ἐκ τῶν παριστρίων ῥείθρων χεθέν, λείαν Μυσῶν [Proverbium. Leutsch-Schneidewin, op. c., t. II, p. 38.] — ὃ λέγεται, — τὰ περὶ Θρᾴκην καὶ Μακεδονίαν ποιεῖται· πολλῷ δὲ τῷ θράσει περιρρεόμενοι, καὶ μέχρι τῶν τῆς Κωνσταντίνου τειχῶν κατατρέχουσι καὶ τῆς πρόσω φερούσης ἵστανται οὐκ ἀμάχῳ προσβαλόντες προβόλῳ. Ἐντεῦθεν οἱ Ῥωμαῖοι ἀναθαρσήσαντες, πλεῖστα καὶ τῶν εὐχῶν τῆς ὁσίας συναρηγουσῶν [συναρρηγούσης A.] , τοῖς ἐχθροῖς ἐπεισπεσόντες ἐξαπιναίως κτείνουσί τε οὐκ ὀλίγους καὶ τῶν οἰκείων ἐξελαύνουσιν ὅρων. [rursum alio secedit.] Τότε τοίνυν ἡ θαυμαστὴ γυναικῶν τῇ τοῦ ἔθνους ἐπιδρομῇ πάμπολλα βιασθεῖσα, ἔξεισι τοῦ καταγωγίου· ἔγγιστα γὰρ ἦν τῶν τειχῶν· τῷ γὰρ συχνῷ θορύβῳ καὶ τῷ τοῦ πολέμου ἀλαλαγμῷ οὐ ῥᾳδίως ἔχουσα τὰ κατὰ σκοπὸν ἐκπληροῦν, ἐκεῖθεν ἀπαναστᾶσα περὶ τὴν τῆς Σκέπης μονὴν γίνεται, κἀκεῖσε δὲ τὰ ὅμοια δράσασα καὶ τὸ ὑπὸ γῆν ἐνδιαίτημα σμικρότατον [f. 30.] πάνυ ἐργασαμένη, ὡς αὐτὴν ὀρθίαν μόλις ἵστασθαι δύνασθαι καὶ τὸ εὖρος αὐτῷ ἐς ὀργυιάν που τάχα ἐκτείνεσθαι, ἐκεῖσε σφοδροτέρων ἅπτεται [K, ἅπτεσθαι A.] τῶν καμάτων ἅμα τε τῷ εἰς ἕξιν ἥκειν ἐπιδιδοῦσα τῇ ἀρετῇ.

[35] [Instantis mortis praescia,] Ἄλλως τε καὶ γνωρίσασα ἦν, ὡς θᾶττον ἔσται αὐτῇ πρὸς τὸν πάλαι ποθούμενον ἀναλῦσαι Χριστόν· ἔνθεν τοι καὶ ἡ ἀσιτία ἐπὶ μᾶλλον αὐτῇ ἐκρατύνετο καὶ ἡ προσευχὴ ἐν χείλεσιν ἦν ἀδιάλειπτος, ὥστε καὶ πλείστας ὅσας ἡμέρας διαβιβάζειν ὅλην ἐξεχομένην τῷ πόθῳ πρὸς οὐρανὸν καὶ τὰ ἐκεῖσε τῶν ἀγαθῶν ἐνοπτρίζεσθαι καὶ μετακαλεῖσθαι. Ἦν καὶ γὰρ αὐτὴν ἰδεῖν, ἡνίκα οὕτως εἶχεν, ὅλην κεχηνυῖαν πρὸς οὐρανὸν καὶ ἀκλινεῖ τῷ ὄμματι ἀνεπιστρόφως τοῦ σώματος ἔχουσαν, ἱδρῶτι περιρρεομένην ἀπείρῳ, ταῖς χερσὶν [τὰς χεῖρας A.] ἐκτάδην οἷά τισι χρωμένην [χρωμένη A.] πτεροῖς καὶ τὸ κάτω βρῖθον τοῦ σώματος ἀνέλκειν πειρωμένην πρὸς τὸ ποθούμενον, — τὸ δὲ δάκρυον ὑπὲρ ποταμοὺς αὐτῇ ἔρρει, — ὥσπερ νυττομένην ἢ μᾶλλον εἰπεῖν τετρωμένην τῷ πόθῳ καὶ τῷ ἐπὶ τόσον χρόνου τοῦ ἀληθινοῦ νυμφίου ὡς πορρωτάτω καθεστηκέναι· ἐν ἀγωνίᾳ δὲ καὶ τὸ πρόσωπον ἦν καὶ ἐρυθρὸν οἷον μετά τινος αἴγλης φωτὸς ἀστράπτον καθεωρᾶτο· χόρτος δὲ κατὰ ψιλοῦ τοῦ ἐδάφους ἦν αὐτῇ ἡ στρωμνή, [virtutibusque ferventius intenta,] ὃν ἐπ᾽ ἐνιαυτὸν αἱ διακονούμεναι ἐναλλάττουσαι σκωλήκων καὶ ἰοβόλων ἑρπετῶν εὕρισκον οἰκητήριον· ἐπίεζε δὲ αὐτὴν οὐκ ἐλάχιστα καὶ ὁ τῶν σιδήρων δεσμός, ὃν ἐπὶ γυμναῖς ταῖς σαρξὶ περιέφερεν οἷά τινα χαλινόν, δεδοικυῖα τὰ τῆς σαρκὸς ὡς ἔθος σκιρτήματα, ὃς τῷ μακρῷ χρόνῳ κατιωθεὶς καί, ὅσον δὴ τὰ τῆς σαρκὸς περιεῖχεν, ἠρέμα ἐκδαπανηθεὶς ἕλκη βρύειν ἠνάγκαζεν· ἐξ ὧν καὶ ἀποφορά τις οὐκ ἀγαθὴ ὑπεφέρετο. Ὡς δὲ τῷ πολλῷ χρόνῳ κεκμηκυῖα καὶ τῷ τῆς ἀσκήσεως ἀνενδότῳ — ὡς γὰρ ἀλλοτρίῳ πάμπαν ἐχρῆτο τῷ σώματι, — ἔδει δ᾽ οὖν αὐτὴν ἐλεγχθῆναι [ἐλεχθῆναι A.] μὴ φάσμα εἶναι τῇ τῶν ἔργων ὑπερβολῇ, ἀλλ᾽ ἄνθρωπον πρὸς τὸ κατ᾽ εἰκόνα ἐπαναγόμενον· ἐκάλει δὲ αὐτὴν ἄνωθεν ὁ δεσπότης· ὁ γὰρ τῶν στεφάνων ἐνειστήκει καιρός· τί γίνεται; ὑπερβαίνει μὲν τὸν ἀνθρωπινὸν [f. 30v.] ὅρον σχεδὸν τοῖς παλαίσμασιν, ἀκμάζουσα δ᾽ ὅμως τῇ προαιρέσει τῆς ἐφέσεως τοῦ καλοῦ, τοῦ μὲν συντόνου ἀνίεται καὶ εἴκει τῇ φύσει, ἡ πρότερον καὶ στερροτέρα φανεῖσα ἀδάμαντος· καὶ λανθάνει τις ὑφέρπουσα τοῖς ἔνδον χειρίστη διάθεσις, [in morbum incidit,] ἠρέμα δ᾽ ὑποχαλῶσα νόσῳ δεινῇ περιπίπτει· καὶ κατὰ μικρὸν τρόμος, εἶτα πάρεσις ὅλη μελῶν καὶ ἀκινησία προσεπιγίνεται. Ἔφθη μὲν γὰρ αὐτὴ καὶ πρότερον τὸ σῶμα τοῖς μακροῖς κατὰ Θεὸν καμάτοις ἐκδαπανήσασα, ὥσπερ δῆτα καὶ εἴρηται· τῷ γὰρ τῆς καταγωγῆς στενῷ κομιδῇ τε καὶ χαμαιζήλῳ ἀμφοτέρας τὰς κνήμας ταῖς [ita A; τοῖς?] παρ᾽ ἑκάτερα τῶν μηρῶν κολλᾶσθαι ξυνέβαινεν, ὡς μηδ᾽ ἀλύπως ἔχειν ἀνίστασθαι· τοὺς δὲ τῶν γονάτων τύλους ταῖς συνεχέσι προσκλίσεσιν εἶδες ἂν ἐκτραχυνομένους σφόδρα καὶ ζῴου μᾶλλον ἢ ἀνθρώπου τὰ πρὸς ἐμφέρειαν· ἡ δὲ στιβάς… [nonnulla desunt.] τὸ δὲ τῆς κόμης ἀτημέλητον καὶ τὸ ἐπὶ γυμνοῖς τοῖς ποσὶν ἐν χειμῶνι, καὶ ταῦτα τοῦ βορέου δεινόν τε καὶ δριμὺ πνέοντος καὶ τῷ κρύει πρὸς ἤπειρον μετασκευάζοντος ὅσον διαρρέον τε καὶ ὑγρόν, πόσον ἄν τις εἴποι πρὸς κατάλυσιν σώματος; ἐπεὶ γοῦν αὐτῇ παρεῖτο πᾶν μέλος καὶ ἐπὶ τῆς στιβάδος ἀκίνητος ἔμενε, μόνῃ δὲ τῇ γλώσσῃ ἀντὶ πάντων ἐκέχρητο πρὸς Θεόν, [plurimis ad eam convenientibus.] σχοῖνος μέν ποθεν ἐξαρτηθεῖσα καθεῖτο, ἧς ἐξεχομένη μόλις μετεκινεῖτο, δεῆσάν τινι πρὸς λόγους ἥκειν, παρ᾽ ὅσον δὴ τῇ νόσῳ συνείχετο· σμήνει γὰρ μελισσῶν ἐῴκει τὸ ἄντρον, ἀνδρῶν, γυναικῶν, τῶν ἐν ἀξιώμασι, τῶν ἐκ τοῦ ἱεροῦ καταλόγου, οὐκ ὀλίγων δὲ καὶ τῶν ἐν ἀσκήσει διαπρεπόντων συνδραμόντων τὴν ἱερὰν ἐκείνην ὄψιν ἰδεῖν πρὸς Θεὸν διαβαίνουσαν.

[36] [Die 8 novembris moritur;] Ὡς δὲ καὶ ἀποπνεῖν ἔμελλε καὶ ἡ ἡμέρα παρῆν, καθ᾽ ἣν πρὸς τὸ πάλαι ποθούμενον διαβαίνειν ἐδόκει τῷ κρείττονι — ὀγδόην δ᾽ εἶχε μὴν ὁ νοέμβριος, ὅτε δὴ καὶ τὴν τῶν ἀσωμάτων σύναξιν ἐπιτελεῖν εἴθισται, αὐτῇ δ᾽ ὁ χρόνος ἐς ἑβδομήκοντα ἑνὸς δέοντος ἐπεραίνετο [f. 31.] — παρῆσαν μὲν οὖν οἱ τῆς ἄνω χοροστασίας πρὸς ἑαυτοὺς τὴν μακαρίαν μετακαλούμενοι, οὐχ ἧττον δὲ καὶ οἱ τῆς γερουσίας συνῇσαν, οὐκ ἂν εἴ τι καὶ γένοιτο μεθήσειν διατεινόμενοι [διατεινόμενος A.] καὶ τῆς ψυχῆς ὡς καθεκτῆς δῆθεν οὔσης ἐπιλαμβανόμενοι. Ἡ δὲ ὅλη τῆς ἀνόδου γεγενημένη μετ᾽ εὐφροσύνης ὅσης τὰς χεῖρας διαπετάσασα εὐφυῶς, εἶτα καὶ ἐς στῆθος κάτὰ σχῆμα περιαγαγοῦσα σταυροῦ καὶ τοὺς πόδας ἠρέμα διατείνασα καὶ εὐχημόνως ἡδέως τε τὰ ὄμματα μύσασα καὶ τὸ στόμα κατὰ χώραν ἔχειν οἰκονομήσασα, χερσὶν ἀγγέλων τὴν μακαρίαν [luce tota domus impletur;] ἐπαφῆκε ψυχήν. Ξένη δέ τις αἴγλη φωτὸς καὶ ὑπερφυὴς λαμπηδὼν τῷ προσώπῳ αὐτῆς αἴφνης περιεχέθη καὶ τὸ δωμάτιον ἅπαν τῆς λαμπρότητος καὶ τῆς περιουσίας τῆς ἐκεῖθεν ἐκπηδώσης αἴγλης ἐνεφορήθη [ἐνεμφορήθη A.] , ὡς καὶ πάντας τοὺς συνειλεγμένους ἰδόντας ἐπὶ στόμα πεσεῖν καὶ μηδ᾽ ἀτενίζειν τῷ προσώπῳ αὐτῆς δύνασθαι. Ἡ μέντοι πρὸς Θεὸν ἐκδημία τῆς μακαρίας πτερὰ λαβοῦσα φθάνει μὲν τὸ πλῆθος καὶ ἐς αὐτὸν βασιλέα ἀνέτρεχε. Καὶ αὐτίκα πάντες ποταμοῦ δίκην ῥέοντες ἦσαν οἰόμενοι τῷ ψαῦσαι τοῦ θείου σκήνους ἐκέίνου πρὸς τὸ δοκοῦν ἑκάστῳ ὄνησίν τινα ἐγγενέσθαι… [nonnulla desunt.] , μέντοι γε καὶ τοῦ σκοποῦ οὐδαμῶς διημάρτανον. [concurrunt aegroti,] Πολλοὶ μὲν παραλελυμένοι, ἄλλοι πονήρως τῶν σκελῶν ἔχοντες, πηροὶ δ᾽ ἕτεροι, οἷς δὲ καὶ χρόνια νοσήματα τὴν κεφαλὴν καὶ τὰ στέρνα καὶ ἄλλα ἄλλως ἔχοντα θᾶττον ἐλύοντο· ἀλλὰ καὶ δαιμονῶντες ἦσαν ἐκεῖ, οὐ μέντοι δαιμονῶντες καὶ ἀνεχώρουν, ἀλλ᾽ ὡς εἰ μηδέποτε παρῆν αὐτοῖς ἐνοχλοῦν, δοξάζοντες Θεὸν καθυπέστρεφον. Ὁ δὲ [et ipse imperator cum uxore.] βασιλεὺς σὺν τῇ γυναικὶ Θεοδώρᾳ παραγενόμενοι θάμβους τε ὅλοι [ὅλουA.] μεστοὶ καὶ ἐκπλήξεως γεγονότες, ποταμηδὸν κατέχεον δάκρυα, οἵου καλοῦ ζημίαν ὑπέστησαν, ὀδυρόμενοι· ἥ γε μὴν βασιλὶς Θεοδώρα καὶ ἰδίαις χερσὶν αὐτὴν περιστέλλει τιμωμένη μᾶλλον ἐντεῦθεν, οὐ τιμᾶν οἰομένη τὴν θεραπείαν, καὶ τὸ ῥάκος, ὃ περιβεβλῆσθαι συνέβαινε, τῷ ἀνδρὶ καὶ βασιλεῖ οἷόν τινα θυρεὸν περιτίθεσθαι [f. 31v.] ἐταμίευεν. Βασιλεὺς δὲ καὶ ἡ περὶ αὐτὸν σύμπασα θεραπεία τὸ τίμιον ἐκεῖνο μεγαλοπρεπῶς μάλα καὶ ὁσίως περιστείλαντες λείψανον, οἷά τινα θησαυρὸν ἐκεῖσέ πῃ τῇ γῇ κατακρύπτουσι, τὸ τῶν οὐρανίων θαλάμων ὡς ἀληθῶς ἄξιον.

[37] [Miracula.] Ἀλλ᾽ οὐκ ἐπὶ πολὺ κρύπτειν τοῦτο ὁ τῶν ἁγίων Θεὸς ἐβούλετο καὶ τοσαύτης ζημίας τὸ αὐτοῦ ἔθνος ἀναπιμπλᾶν· θαυμάτων γὰρ ὅτι πλείστων ἐκεῖθεν ὡς ἀπὸ πηγῆς ῥεόντων, ἐξάγεται τὸ μηδαμῶς κρύπτεσθαι ἄξιον. Καὶ τί λέγειν, ὅσα δῆτα τῶν παραδόξων καὶ διειργάσατο, τοῦ μακροῦ χρόνου τὰ μὲν λήθῃ παραδεδωκότος, τὰ δὲ τῷ τε πλήθει καὶ μεγέθει ἀποκναίειν ποιοῦντος ἡμᾶς; ἐπιλείψειν τε καὶ τὸν χρόνον οἶμαι διηγουμένοις τὰ ὑπερφυῶς αὐτῇ τελεσθέντα· ὅσας μὲν ἀτεκνίας συνεχομένας δεσμοῖς τὰς μήτρας διαλύσασα μητέρας εἰργάσατο, ὅσοις θηλάζουσι καὶ ἄλλοις παιδικοῖς νοσήμασι προσπαλαίουσι καὶ θανατῶσι μικροῦ τὸ ζῆν ἐχαρίσατο· ὅσων δεσμὰ γλώττης διέλυσε καὶ ὦτα κωφεύουσιν ὑπανῆκε τὰς ἀκοὰς κατὰ χώραν μένειν ἐάσασα καὶ τἆλλα ἃ μακρὸν ἂν εἴη διέρχεσθαι. Ἀλλ᾽ ἡμεῖς τῶν ἔκπαλαι γεγενημένων τέως ἀφέμενοι, ἐπὶ τὰ τῷ καθ᾽ ἡμᾶς χρόνῳ τῇ μακαρίᾳ γεγενημένα τὸν τοῦ λόγου ῥοῦν τρέψομεν, ὀλίγα τῶν αὐτῇ πεπραγμένων ἐκδιηγούμενοι, ἵν᾽ ἐκ τοῦ κρασπέδου τὸ ὕφασμα — τοῦτο δὴ τὸ τῆς παροιμίας — καὶ ἐκ τῶν ὀνύχων γνωριεῖτε τὸν λέοντα [Proverbium utrumque, ut monuit humanissime cl. v. Ed. Kurtz, etiam apud Constantinum Manassen, Comp. Chron. 3458 – 59, et apud Annam Comnenam, Alexias, l. XIV, 3, Reifferscheid, p. 269. Cf. Leutsch-Schenidewin, t. II, pp. 162, 165.] .

[38] [De Anna imperatrice.] Ἄννα [α (videlicet θαῦμα) in margine A.] ἡ βασιλίς, ἣ ἐκ Παιόνων [ita A, pro Παννονίων. Cf. Zonaras, Annal. XII, 24.] [Anna, filia Stephani V regis Hungariae, Andronici II uxor, anno 1271. Cf. Byzantinische Zeitscrift, t. X (1901), p. 546 – 67; t. XI, p. 453 – 60.] τὸ σύνεγγυς δῆθεν, ἄνωθεν δ᾽ ἐκ Ῥωμαίων καὶ βασιλικῶν αἱμάτων τὰς τοῦ γένους εἷλκε σειράς, ἐπεὶ τῷ ἐμῷ βασιλεῖ [Scilicet Andronicus II imperator 1282 – 1328.] ἐκεῖθεν εἰς γάμου κοινωνίαν τῷ περιφανεῖ τοῦ γένους καὶ τῷ ἄλλως ὡραίῳ τοῦ σώματος ἐξελέγη καὶ πρὸς τὸ συγγενὲς καὶ οἰκεῖον πάλιν ἀνέδραμεν, ἀργὴ πρὸς παίδων γονὰς ἀνεδείκνυτο. Τοῦτο ἡνία μὲν ἅπαντας, μάλιστα δὲ τῷ βασιλεῖ ἀφόρητον ἦν· δέος καὶ γὰρ ὑφεῖρπε, μὴ οὕτω δὴ τὸν ἅπαντα χρόνον μείνασα παιδὸς ἔρημον καταστήσῃ τὸν βασιλέα, κἀντεῦθεν καὶ τὸ κράτος οὐκ ἐν διαδοχαῖς — τὸ δὴ πάντων βασιλεῦσι βαρύτατον — ἔσται. Πολλὰ μὲν οὖν αὐτῇ καὶ παῖδες ἰατρῶν ἐπειρῶντο πράττειν τήν τε [f. 32.] φύσιν ἐπιρρῶσαι καὶ πρὸς γονὰς ἀγαθὴν ἀπεργάσασθαι· καὶ ἄλλως δὲ τὰ θεῖα, ὅσα δὴ πρὸς τὰ τοιαῦτα δεξιῶς ἔχουσιν, ἐκπεριελθοῦσα, μόλις ἐπεὶ κατήκοος τῶν τῆς ὁσίας γίνεται χαρισμάτων, ὅλη πρὸς αὐτὴν χωρεῖ τῇ εὐχῇ. Τοίνυν καὶ τῷ λειψάνῳ ταύτης περιχυθεῖσα καὶ τὰ εἰκότα ἐπ᾽ αὐτῇ διαπραξαμένη τῷ τ᾽ ἐλαίῳ τῷ ἐκ τῆς φωταγωγοῦ ταύτης καὶ τῶν ἱερῶν ταύτης κρασπέδων μέρος τῷ τραχήλῳ ταύτης ἀπαιωρήσασα καὶ ζώνῃ δή τινι ἐκ σηρικῶν προπλακείσῃ νημάτων ἐκ τῆς σοροῦ τὰ περὶ τὴν ὀσφὺν διασφίγξασα, αὐτίκα δὴ συλλαμβάνει καὶ οὐ μήτηρ μόνον ἀλλὰ καὶ βασιλέως ἀναδείκνυται μήτηρ· καὶ ὁ γόνος προσήκων μάλα τῇ τε πίστει τῆς βασιλίδος καὶ τῇ τῆς ὁσίας εὐχῇ. Ἐκ ταύτης γὰρ ὁ ἐμὸς ἀνέθορε βασιλεὺς Μιχαήλ [Michael IX imperator 1295 – 1320.] , περὶ οὗ τανῦν διεξιέναι οὔ μοι τῶν εὐλόγων εἶναι δοκεῖ· πλὴν ἀρκέσει φάναι, ὡς ἄξιος τῇ τε λαβούσῃ καὶ τῇ ταῖς εὐχαῖς ὡς μάλα δωρησαμένῃ· ὃν ἰδὼν εἶπεν ἄν ποιητής·

ὃς πατὴρ ὣς ἤπιος ἦεν,[Il. 3, 179.]

ἀμφότερον βασιλεύς τ᾽ ἀγαθὸς κρατερός τ᾽ αἰχμητής.

[39] [De Irene imperatrice.] Οὑ μόνον δὲ αὕτη [β᾽ in margine A.] ἀλλὰ καὶ ἡ βασιλὶς τῷ ὄντι τῶν βασιλίδων καὶ μετ᾽ αὐτὴν ἐξ Ἰταλικῶν ἀπολεγεῖσα τῷ βασιλεῖ, ἡ τῷ γένει μὲν τῶν πολλῶν ὑπερφέρουσα — τῶν γὰρ Μαρκεσίων ἦν τὸ γένος κατάγουσα [Yolanda seu Irene, filia Gulielmi Monferratensis, Andronico II matrimonio copulata anno 1284.] , — φύσεως δ᾽ ἄγαλμα ταύτην ἂν προσειπὼν οὐκ ἄν τις ἀμάρτοι, ἡ οὐ μᾶλλον τὴν ἀξίαν ἢ τὴν φύσιν βασίλισσα, ὅτι περ τῷ τῆς εὐσεβείας ἔρωτι καὶ τῷ λογισμῷ [τῶν λογισμῶν A.] ἐστιν ὡς ἀληθῶς βασίλισσα καὶ τὸ αὐτοκρατὲς ἐπὶ πᾶσιν ἐμφαίνουσα, ἡ τῇ κλήσει κατάλληλον καὶ προσφυῶς ἡρμοσμένην καὶ τὴν πρᾶξιν παρέχουσα, — τὴν θαυμαστὴν καὶ αὐτὸ δὴ Εἰρήνην οἶδ᾽ ὅτι πάντες ἄν ἔγνωτε — καὶ αὕτη τὸν ἴσον τρόπον πρὸς γονὰς τὸ καταρχὰς ἀφυῶς ἔχουσα, τῇ πρὸς τὴν μακαρίαν Εὐφροσύνην στοργῇ καὶ ἀμεταθέτῳ καρδίᾳ μήτηρ καὶ αὕτη δείκνυται καὶ παίδων πλείστων τε καὶ καλλίστων πατέρα τὸν βασιλέα ποιεῖ.

[40] [Mulieribus sterilibus,] Ταῦτα οὐ μόνον αἱ τῆς Ῥωμαίων ἡγεμονίας ὑπήκοοι διαγνοῦσαι [γ᾽ in margine A.] , ἀλλὰ καὶ αἱ τῆς πρεσβυτέρας Ῥώμης, εὖ γένους ἔχουσαι στεῖραι δ᾽ ὅμως οὖσαι καὶ ἄγονοι ἐπὶ χρόνοις μακροῖς, πέμψασαι [f. 32v.] καὶ πίστιν ἐπιβαλοῦσαι τῷ πόθῳ ἔλαιόν τε τὸ ἐκ τῆς φωταγωγοῦ μετακομίζουσι καὶ ζώνας δή τινας ἐκ σηρικῶν νημάτων ἐπικλωσθείσας, αἳ τῷ τῆς ὁσίας διενυκτέρευσαν κιβωτίῳ. Ταύτας δὴ πίστει περιζωσάμεναι καὶ ἐλαίῳ τῷ ταύτης σύμπαν τὸ λυποῦν περιχρίσασαι, παραυτίκα μητέρες οὐκ ἀγεννῶν ἀνεφάνησαν παίδων, τὸν τῆς φύσεως δημιουργὸν καὶ τὴν αὐτοῦ [αὐτῆς A.] θεράπαιναν μετ᾽ εὐφροσύνης ὅσης ἀνευφημοῦσαι. Πλὴν ἀλλὰ τοῖς γε κατὰ μέρος ἐπεξιέναι, ὅσοις καὶ τοιούτοις δῆτα ἑτέροις αὐτουργὸς θαυμάτων ἐξαισίων ἡ μακαρία γεγένηται, ἐμοὶ μὲν οὔκουν ῥᾴδιον γένοιτο ἐπελθεῖν, πολλά τε ὄντα καὶ λόγου φύσιν ἐκβαίνοντα· πλὴν ὅσον δείγματος χάριν ὡς ἰσχὺς καὶ ταῦτα προσθήσομεν.

[41] [feminae a daemonio obsessae,] Γύναιόν τι δυστυχὲς [δ᾽ in margine A.] πάντη καὶ ἄπορον, ἐκ τῶν τῆς ἕω μερῶν ὁρμώμενον, ἀγρίῳ ἐξέτι νέας πάνυ τῆς ἡλικίας προσπαλαῖον ἦν δαίμονι. Τοῦτο τοίνυν οἱ προσήκοντες, ἐπεὶ πάντα πράττοντες ἀπειρήκεσαν, παρὰ τὴν τῶν λειψάνων σορὸν τοῦ λαμπρὸν ἐν μάρτυσι λάμποντος Ἀνδρέου τῆς Κρίσεως [Act. SS., Oct. t. VIII, p. 124 – 49.] φέροντες ῥίπτουσιν· ὡς [bis scribit A.] δὲ πολὺς ἐπέρρει τούτοις τῷ τόπῳ ἐνιαυτὸς καὶ ἡ παῖς ἐν τοῖς ὁμοίοις μάλιστα ἦν, νυκτὸς ὄναρ ὁρᾷ γυναῖκά τινα κατὰ μοναχὰς εὐπρεπὼς ἐσταλμένην· ἣ δὴ καὶ παραστᾶσα ταύτῃ οὕτω δυστυχῶς ἐχούσῃ· &ldquogr;Ἀλλ᾽ οὐκ ἐνταῦθά σοι ὥρισται, λέγει, τὸ δαιμόνιον ἀπορρῖψαι· ἐπεὶ δ᾽ ἐσχάτῃ ἀπορίᾳ συζῇς, παρὰ τὸν ἐμὸν οἶκον γενοῦ — ἄγχιστα δ᾽ οὗτός ἐστιν, — καὶ αὐτίκα λήψῃ τὴν θεραπείαν.&rdquogr; Ἐπεὶ δ᾽ ὁ ὕπνος ἀνῆκεν αὐτήν, ὁρμῇ ἀπροαιρέτῳ τινὶ ἔνθεν κάκεῖθεν περιφερομένη παρὰ τὴν θήκην γίνεται τῆς θαυμαστῆς Εὐφροσύνης. Ὡς δ᾽ οὖν εἰσῄει τὸ τέμενος, τὸ δαιμόνιον σφοδρότερον ἐπιθέμενον τῇ παιδὶ ἄνω τε καὶ κάτω κινεῖσθαι καὶ ἀτάκτῳ περιφορᾷ πανταχοῦ διατρέχειν τὸ τέμενος παρεσκεύαζεν· ἱκανῶς οὖν ταύτην σπαράξαν καὶ τρόμοις ἀπροαιρέτοις σφόδρα ὑποβαλόν, μόλις πρὸς τῇ σορῷ τῶν λειψάνων φέρον ἐπικαταρρίπτει αὐτήν, ἀφρόν τινα σιελώδη αἰσχρῶς τοῦ στόματος ἀπορρέουσαν· ἐκεῖσε τοίνυν τὴν ἡμέραν ὅλην πρὸς δὲ [f. 33.] καὶ τὸ τῆς νυκτὸς πλέον διαγαγοῦσα, πρὸς ὕπνον δή τινα τρέπεται καὶ ὁρᾷ τὴν ὁσίαν ἠρέμα πως τοῦ κιβωτίου ὑπεξελθοῦσαν καὶ παρ᾽ αὐτὴν γενομένην ἐπιτιμᾶν τῷ δαίμονι ἐξελθεῖν. Ὡς δὲ ἧττον ὑπήκουε, τὴν χεῖρα μέχρι τοῦ ἀγκῶνος διαχαλάσασαν κατὰ μέσου τοῦ στόματος περὶ τὸν θώρακα ἀγαγεῖν καὶ διαψηλαφῶσαν τὰ ἔνδον οἷόν τινα μῦν ἐν τοῖς σπλάγχνοις ἐπικαταλαβεῖν καὶ πιέζουσαν ὅσον τάχος πνιγμονὴν αὐτῷ ἐπιστῆσαι, καὶ οὕτως ἔχουσαν ἐξαγαγεῖν τε καὶ ἐπὶ τοῦ ἐδάφους καταβαλεῖν ἔτι σπαίροντα· τὸ δὲ γύναιον αὐτίκα αἷμα ἀθρόον ἐμέσαν μέλαν καὶ ὀδωδὸς παραυτὰ σωφρονοῦν ὡρᾶτο, μῆδὲν ὧν πρότερον ἔπασχεν κἂν ἐν σχήμασιν ὑποφαῖνον.

[42] [moniali surdae,] Τούτῳ δὴ [έ in margine A.] πραττομένῳ τῷ τεραστίῳ μοναχή τις ἄλλη παρῆν ἐκ τῆς μονῆς, ἣ τοῦ Λειχούδη οὕτως ὠνόμασται· ἧτινι κώφωσις ἀμφοῖν ὠτίοιν προσῆν. Θάμβους γοῦν ἐκ τοῦ σχεδὸν πλησθεῖσα· &ldquogr; Ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἐγώ, φησί, γενοίμην τοῖς οἴκαδε, εἰ μὴ τὸ λυποῦν ἐνθαδὶ διαρρίψασα ἐρρωμένοις ὠσὶ τὰ σὰ ταυμάσια, μῆτερ Εὐφροσύνη, διαθρυλλήσω· χρόνος γάρ μοι ἐξήκει ἕβδομος ἤδη προσταλαιπωρούσῃ τῷ πάθει καὶ ἰατροῖς ἅπαντα τὰ ἐμὰ δαπάνη καθίσταται.&rdquogr; Εἶπε καὶ τὴν νεωκόρον ἱκέτευε τῆς σοροῦ τὴν κλεῖδα τῷ ὠτίῳ ταύτης ἐπιβαλεῖν. Καὶ ὁ [ita A; lege ἡ.] μὲν ἐδίδου. Ἡ δὲ μοναχὴ προσελάμβανε καὶ τὸ κλειδίον τῷ ὠτίῳ ἁρμοσαμένη τῇ παλάμῃ αὐτὸ ἐπεσφράγιζε· μικρὸν οὖν ἠρεμήσασα, πρὸς ὕπνον εὐθὺς τρέπεται καὶ τὴν μακαρίαν εὐθὺς Εὐφροσύνην ἑώρα, τῇ μὲν δεξιᾷ τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον τοῖς ὠσὶν ἐπιβάλλουσαν, θατέρᾳ δὲ εἶδός τι θυμιάματος περιφέρουσαν, στρογγύλον μάλα καὶ ἡδύ τι ἀπόζον, καί φησι· &ldquogr;Διὰ τὴν σὴν ἀκραιφνῆ πίστιν καὶ τὴν ἐλαχίστην ταύτην πλὴν ἐκ πόθου σὴν τοῦ θυμιάματος προσφορὰν ὑγιὴς ἔσο τῇ χάριτι τοῦ Χριστοῦ.&rdquogr; Καὶ αὐτίκα διαθροηθεῖσα καὶ τῇ ἐκβολῇ τῆς κλειδὸς γάργαλόν τινα οἰηθεῖσα παθεῖν ἡδύν τινα καὶ ἀστεῖον, τοῦ πάθους ἀπήλλακται, ἤχου δή τινος ἐκεῖθεν ξένου διαρρυέντος.

[43] [item alteri,] Ἄλλη δέ τις καὶ αὐτὴ μοναχικῷ διαπρέπουσα σχήματι ἐπὶ πολλοῖς ἔτεσι τὸ δεξιὸν οὖς διαλωβηθεῖσα [f. 33v.], ὕλης τινὸς μοχθηροτέρας ἐπισκηψάσης αὐτῷ, ἔπασχε· βόμβος [βόλβος A.] δ᾽ ἦν ὁ πρὸ τῶν ἄλλων αὐτῇ ἐνοχλῶν· τὸ γὰρ προσὸν αὐτῇ δριμὺ τῆς ὀδύνης δεύτερον πρὸς τὴν ἠχὼ τοῦ βόμβου προσελογίζετο· ἀμέλει τοι καὶ πολλὰ πρὸς ἰατροὺς δαπανήσασα, ἓν εἶχεν ἐν ταὐτῷ ἡδῦνόν τε καὶ λυποῦν, τὸ καθορᾶν μὲν τὸν χρυσὸν αὐτῇ πρὸς χεῖρας μεταρρέοντα ἰατρῶν, τοῦ γε μὴν ῥοίζου μηδαμῶς διακούειν, τῆς τοῦ βόμβου ἠχοῦς ἐμποδὼν ἐκείνῳ μάλα καθισταμένης. Οὐδὲν δ᾽ αὐτῇ μὴ βάσιμον καὶ τῶν ἱερῶν ἀπελείφθη. Τέλος ἀπαγορεύσασαν ὑποδείκνυσί τις σχήματι, ὡς ἐκ Λέσβου ἄρτι δάκτυλος ἧκε τοῦ θαυμαστοῦ Κλήμεντος, ἀντιπαλαμώμενος τοῖς τοιούτοις νοσήμασιν, ὁ δὲ τοῦτον νυνὶ ἀγαγὼν παρὰ τὸν τῆς Ὠπαίνης [De Opaenae monasterio lege Ducange, Constantinopolis christiana, t. II, p. 160, ubi locum Pachymeris adducit.] ἐστὶ νεὼν Νικολάου τοῦ μυροβλύτου· ἡ δ᾽ ἐκπίσασα ῥᾷον σχεῖν — ἐπίεζε γὰρ αὐτὴν οὐχ ἤκιστα τὸ δεινόν, — σμίκρ᾽ ἄττα ἐνθεμένη λίνου ὑφάσματι, τῇ παιδὶ ταύτης δίδωσι, προκαταλαβεῖν τε καὶ ὡς οἷόν τε καταγώγιον δεξιὸν αὐτῇ εὐτρεπίσαι, δι᾽ οὗ ἐσεῖται αὐτῇ διατριβούσῃ ἐπὶ καιροῦ τὸ λυποῦν ἀποθέσθαι. Καὶ ἡ μὲν ὡς τάχος ἀπῄει. Ἡ δὲ μοναχὴ κατόπιν δὴ καὶ αὐτὴ ἐξιοῦσα οὐ πάνυ πόρρω προῄει· καὶ ὥσπερ ἔξω φρενῶν γενομένη καὶ ἄλλην ᾑρημένη τρέχειν [Proverbium quod iam attulit supra c. 27.] — τοῦτο δὴ τὸ τῆς παροιμίας — ἄλλην ἐβάδιζε· ἔνθεν δὲ κἀκεῖθεν ἀλωμένη μόλις, ἡλίου κατὰ κορυφὴν ἑστηκότος, ἔνθα τὸ τῆς ὁσίας ἔκειτο λείψανον, γίνεται. Ἐκεῖσε δ᾽ οὖν ἐν ἑαυτῇ γενομένη καὶ σύνδακρυς ὅλη ἀναφανεῖσα προσφῦσά τε τῇ σορῷ καὶ ἱκεσίαν ὅτι πλείστην ἐκχέασα τό τε ἀνοικτήριον τῆς λάρνακος τῷ πάσχοντι μέλει προσεπιθεῖσα, ὅλη ἐκ τοῦ σχεδὸν ὑγιὴς ἀναδείκνυται, κτύπον τινὰ ἐξαίσιον τῇ τῆς κλειδὸς ἐκβολῇ διακούσασα, ἀέρος δή τινος λάβρου καὶ σεσηπότος ἐκεῖθεν θείᾳ δυναστείᾳ ἐκφυσηθέντος.

[44] [Rado cuidam,] Ἐπίσης [ζ᾽ in margine A.] ταύτῃ τῇ μοναχῇ καὶ Ῥάδος τις, ἐκ Βλάχων τὴν τοῦ γένους κατάγων βλάστην, ὤφθη παθών· ἀλλὰ περὶ τὴν ὁσίαν τὴν ἴασιν [? ἰασ||||ιν, prius ἰασην? A.] μᾶλλον δὲ καὶ πολλῷ μείζονα πίστιν [f. 34.] ἐπιδειξάμενος τῷ μόλις ἀπαλλαγῆναι τῆς θεραπείας, οὐκ ἀστοχεῖ.

[45] [tribus feminis surdis,] Ἐπολέμει τοῦτο δὴ τὸ τῆς κωφώσεως πάθος καὶ ἄλλαις τρισὶ γυναιξὶ περὶ τὸν νεὼν διατριβούσαις Φλώπου καὶ Λαύρου τοῦ μάρτυρος [Sanctorum Flori et Lauri ecclesia erat prope templum S. Philippi apostoli. Synax. Eccl. CP., p. 908.] . Ἀλλ᾽ ἐπὶ τοσοῦτον ἦν αὐταῖς ἐνεδρεῦον τὸ πάθος, μέχρις οὗ παρὰ τῇ σορῷ τῆς ὁσίας γένοιντο Εὐφροσύνης· ὡς δ᾽ ἧκον καὶ τὰ ὦτα τοῖς ποσὶ τῆς ὁσίας ἐπέκλιναν, εὐθὺς αὐτῶν ἐπακούει· καὶ εὐφροσύνης ὅτι πλείστης παρὰ τῆς θαυμαστῆς Εὐφροσύνης ἐμφορηθεῖσαι τῷ τὴν λήμην τῶν ὤτων ἀποκαθᾶραι τῇ προσψαύσει δὴ καὶ μόνῃ, οἴκαδε ἐπανῄεσαν, οὐ μόνον τὴν ἀκοὴν ἐρρωμένην κτησάμεναι, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸ βέλτιον ἑαυτὰς ῥυθμίσασαι, μὴ φαύλων ῥημάτων τοῦ λοιποῦ ἀκοὴν ἑκούσας εἰσδέξασθαι πώποτε τῇ ὁσίᾳ ἐπαγγειλάμεναι.

[46] [Theodorae cuidam,] Ἓν ἢ δύο προσθεὶς τοῦ λοιποῦ καταπαύσω τὸν λόγον. Γυναικί τινι, Θεοδώρα ἦν αὐτῇ ὄνομα, αὕτη ἔκ τινων χυμῶν πονηρῶν τὴν τοῦ σώματος πλάσιν εἰς οὐκ ἀγαθὴν μετασκευασαμένη τὴν ἕξιν κἀντεῦθεν νόσῳ περισχεθεῖσα δεινῇ καὶ ἐφ᾽ ἱκανοῖς τοῖς χρόνοις ταλαιπωρήσασα, ἀκινήτως εἶχε καὶ πάρεσιν ἔπασχε τῶν μελῶν, ὅσα καὶ λίθος ἐπὶ κλίνης δῆτα κειμένη. Ὡς δὲ πολλὰ μὲν ἰατροῖς δαπανήσασα, πλείστην δὲ καὶ ἐν ἱεροῖς τὴν μεγαλοψυχίαν ἐνδειξαμένη ἥκιστα τῶν πρὸς ἔφεσιν ἀπελάμβανεν, ὡς ἐπί τινα τελευταίαν ἄγκυραν τὴν σορὸν τῶν λειφάνων τῆς θαυμαστῆς Εὐφροσύνης προσφεύγει καὶ ἥκιστα τῆς ἐπινοίας ἡμάρτανεν· ὀλίγων γὰρ διελθουσῶν ἡμερῶν, ἠρέμα καὶ κατ᾽ ὀλίγον τὰς ἁρμονίας ἀνίετο. Εἶτα καὶ μετετίθει τὰ κῶλα καὶ ἐν βραχεῖ τῷ χρόνῳ κατὰ νήπιον βηματίζουσα ἦν. Ἐσύστερον δὲ καὶ σύμπασαν τὴν ἁρμονίαν κατὰ χώραν εἶχε κινουμένην ἀλύπως καὶ ἡ πρὶν φόρτος τῇ σορῷ προσριφεῖσα τοῖς οἰκείοις ποσὶ χρωμένη πρὸς τὰς οἴκοι μετεχώρει διατριβάς, μηδέν τι λείψανον ἐπαγομένη τῆς νόσου.

[47] [Rompaenae moniali,]Τοῦτ᾽ αὐτὸ καὶ τῇ μοναχῇ, ᾗ Ῥώμπαινα ἐπώνυμον ἦν, ἴαμα εἵπετο ἐφ᾽ ὁμοίῳ πάθει τε καὶ νοσήματι· πλὴν ὅσον ἐκεῖνο μὲν χρόνιον ὂν θᾶττον τῇ ὁσίᾳ τεθαυμα [f. 34 v] τούργητο, τὸ δὲ πρὸς ὀλίγον ἐμφιλοχωρῆσαν πολλοῦ τινος ἐδεήθη χρόνου πρὸς θεραπείαν. Ἀλλὰ καὶ γυνή τις Εὐφημία τοὔνομα, μιᾷ τινι τῶν ἐν τῇ Σκέπῃ [De coenobio τῆς Σκέπης iam dixit hagiographus supra c. 34, p. 874.] μοναχῇ τὰ πρὸς χρείαν ὑπηρετοῦσα, τὰ περὶ τὸ στόμα δεινῶς πάσχουσα ἐν ἀγρίοις δή τισι ῥεύμασι διηνεκὲς ἐκ κεφαλῆς χωροῦσι κατά τε τῶν ὀδόντων αὐτῶν, [Euphemiae,] ὡς καὶ τὰ περὶ αὐτοὺς [αὐτὰ A.] σαρκώδη ἕλκεσι βρύειν καὶ πᾶσαν τὴν ὑπερῷαν ὕφαιμόν τι καὶ δεινὸν ἐξανθεῖν τούς τε ὀδόντας ταῖς τῶν ῥευμάτωv ἐπιρροαῖς ἐκκρούεσθαί τε δοκεῖν καὶ τῆς ἕδρας ἐξίστασθαι καὶ διαβρωθῆναι σύμπασαν τὴν οἰκονομίαν τοῦ στόματος, — πᾶσαν ἀνθρωπίνην ἐπίνοιαν παρωσαμένη ὅλην τὴν ἐλπίδα τῇ τῆς ὁσίας ἐξαρτᾷ προστασίᾳ καὶ οὐ παντάπασι τῆς ποσδοκίας ἐξίσταται. Ὡς γὰρ τῷ ἐκ τῆς σοροῦ ἁγιάσματι τὸ στόμα περικλύζουσα ἦν καὶ τῷ θείω ταύτης ἐλαίῳ ἐπέχριεν, ἀναχαιτίζει μὲν τὸ πονηρὸν ἐκεῖνο ῥεῦμα καὶ ἀνὰ πόδα χωρῆσαι παρασκευάζει· ἠρέμα δὲ καὶ τῇ ἐκεῖθεν κόνει συχνῶς ἐπιπάσσουσα τὸ διαβρωθὲν τῶν σαρκῶν, ἐκεῖνο ἐπλήρου καὶ ἄρτιον ἐν ὀλίγῳ καθίστα ἀκλονήτως τε τοὺς ὀδόντας ἑδράζουσα καὶ πρὸς ἄκραν ῥῶσιν τὰ περὶ αὐτοὺς [αὐτὸ A.] καθιστῶσα, ὡς μηδ᾽ αἴσθησίν τινι παρέχειν, ὡς πάλαι ποτὲ τῆς ὁλομελίας ἐξέστησαν. Οὕτω πίστεως μόνης ὑποκειμένης, οὐδεvὶ [οὐδὲν A.] τῶν νοσημάτων πρὸς τὴν ἐκείνης χάριν ἀντιπαλαμᾶσθαι τῶν ῥᾳδίων μάλιστα ἦν.

[48] [alissque multis] Ἀλλὰ ταῦτα μὲν οὕτως· τὸ γὰρ περαιτέρω βαίνειν ἴσον ἄν τις καὶ κύμασι μέτρον ἐπιβαλεῖν [Proverbium. Leutsch-Schneidewin, t. II, p. 182.] · τό δ᾽ ἡμέτερον ὅσον ἐνδείξασθαι — τὸ τῆς παροιμίας — ἐκ τῶν ὀνύκων τὸν λέοντα [Proverbium. Ibid., p. 409.] · εἰ γὰρ τοῖς κατὰ μέρος ἐπεξελθεῖν πειραθείημεν, καὶ βίον ὅλον ἐπιλιπεῖν οἴομαι διηγουμένους, ὅσαις πρὸς Θεοῦ ἀμοιβαῖς τῶν πόνων δεδόξασται… [nonnulla deesse videntur A.] συγγραφὴν ἂν ἰδίαν ἡ καθ᾽ ἡμέραν σχοίη τῆς ὁσίας ἑνέργεια.

[49] [Euphrosyna opitulatur.] Ταῦτα τῆς θαυμαστῆς Εὐφροσύνης τὰ ἀσκητικὰ ἀγωνίσματα, αὕτη τῶν μακρῶν πόνων καὶ καμάτων ἡ ἀμοιβή, τοῦτο τὸ γέρας τῶν κατὰ Θεὸν ἱδρώτων καὶ ἔπαθλον· οὕτως ἀντεκατέστη πρὸς τὰς μεθοδείας τοῦ πονηροῦ, καὶ ταῦτα γυνὴ τὴν φύσιν οὖσα καὶ τὸ ἀσθενὲς τῇ περιουσίᾳ τῆς κατὰ Θεὸν γνώσεως ἀρρενώσασα. Οὐ γὰρ μόνον ἀνδρικῶς ἠγωνίσατο, ἀλλὰ καὶ τὸ ξένον, ὅτι περ καὶ τὸ σκῆμα [f. 35.]μεταβαλοῦσα [μεταβαλλοῦσα A.] μετ᾽ ἀνδρῶν ἠγωνίζετο, ἐν ἀκμάζοντι σώματι τὴν φύσιν μάλα βιαζομένη. Ἔδειξε γὰρ ὄντως ἡ Εὐφροσύνη τοῖς βουλομένοις ὁσὸν τὴν σωτήριον, ἣν καὶ ἡμεῖς ἐμφορηείημεν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόζα καὶ τὸ κράτος σὺν τῷ ἀνάρχῳ αὐτοῦ Πατρὶ καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ἀγαθῷ καὶ ζωοποιῷ αὐτοῦ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶv αἰώvωv· ἀμήν.

APPENDIX DE SACRIS AEDIBUS DEQUE MIRACULIS DEIPARAE AD FONTEM
E codice Vaticano 822. — Cf. Comm. praev., n. 16.

Euphrosyna sanctimonialis Constantinopoli (S.)

Διήγησις περὶ τῆς συστάσεως τῶν ἐν τῇ Πηγῇ τῆς Θεοτόκου ναῶν καὶ περὶ τῶν ἐν αὐτοῖς γενομένων θαυμάτων.

[f. 180v.]

[1] [Prologus.] Τὰ κατὰ διαφόρους καιροὺς γεγονότα παρὰ τῆς θεομήτορος θαύματα ἐν τῷ ταύτης τεμένει τῷ κατὰ τὴν ἱερὰν ἱδρυμένῳ Πηγήν, ὃ πηγὴν ἄν τις θαυμάτων καὶ ἰαμάτων εἰκότως ἀκένωτον ὀνομάσειε, συνεχεῖς αὐτῶν ἀνελλιπεῖς δὲ μᾶλλον τὰς ἀναδόσεις ποιουμένων, θείας ἐπισκιαζούσης τῷ τόπῳ χαὶ κάριτος καὶ δυνάμεως, διελθεῖν κατὰ μέρος βου[f. 181.]λόμενος πῶς τε καὶ παρὰ τίνων ὁ περικαλλὴς καὶ μείζων ναὸς κατεσκεύασται καὶ τὰ περὶ αὐτὸν ὑποβεβηκότα εὐκτήρια, περίσεμνα καὶ αὐτὰ καὶ τὸ κάλλος οἷα, προσῳκοδόμηται, ἀναβάλλομαι δεδοικώς, μὴ λόγον ἔχων τῶν τεράτων κατάλληλον μηδὲ νοῦν τηλικοῦτον καὶ διαρκῆ γλῶτταν, ὡς τά γε ἀπερίληπτα τῷ ὄντι περιλαβεῖν καὶ μὴ πόρρω σκοποῦ βαλεῖν, ἀλλὰ κατ᾽ ἀξίαν ὑμνῆσαι καὶ τοῖς ἀκροαταῖς διηγήσασθαι· ὅμως ἐπείπερ πᾶσα γλῶσσα καὶ ἀνθρώπινος νοῦς [ita cod.; nonnulla, ni fallor, exciderunt.] παρ᾽ αὐτῆς καὶ εἰς αὐτὴν γινομένων καὶ γεγονότων οὐκ ἐξαρκεῖ, ὅτιπερ καὶ ταῖς ἀγγελικαῖς τάξεσι καὶ δυνάμεσι τὰ κατ᾽ αὐτὴν ἄγνωστα ἢ καὶ ὀλίγαις τισὶ γνώριμα καὶ κατάδηλα, ἃς κοινωνοὺς τῆς ἀρρήου καθόδου ὁ ταύτης υἱὸς καὶ δεσπότης πεποίηται, ὅπως τε ἀστενοχωρήτως ἐγέννησε τὸν ἀχώρητον, τὴν παρθενίαν καὶ μετὰ τὸν τόκον διατηρήσασα, καὶ σάρκα βροτείαν τῷ ὑπὲρ πᾶσαν φύσιν ἐδάνεισεν, οὐδὲν θαυμαστόν, ἄν τε λόγος οὐκ ἐξισχύῃ πρὸς τὰ τελούμενα, ἄν τε μυρία καὶ παράδοξα ᾖ τὰ τερατουργούμενα διὰ τῆς ταύτης ἐπισκιάσεως· καὶ συγγνώμων πᾶς ἔσται πάντως ἀκροατὴς τοῖς κατατολ [f. 181v.] μωσι τῶν τηλικούτων· τοιγαροῦν ἁπλοἳκὴν καὶ πᾶσι καταληπτὴν τὴν διήγησιν ποιησόμεθα, τὸ τοῦ λόγου περιελόντες κομψόν, ἵνα καὶ ἰδιῶται καὶ οἱ τέχναις προσκείμενοι καὶ οἱ ἐν ἀγροῖς διαιτώμενοι μηδὲν πρὸς ἀκρόασιν δυσχεραίνωσιν, ἀλλὰ μᾶλλον ταύτην ῥᾳδίως ἐνωτιζόμενοι προστρέχωσι προθύμως τῇ ταύτης πηγῇ καὶ τῶν θαυμάτων ἀπο τῶν ἔργων τὴν δύναμιν ἀρυόμενοι καὶ τῶν σπουδαζομένων τυγχάνοντες μεγαλύνωσι μὲν διαρρήδην τὴν θεομήτορα, δοξάζωσι δὲ καὶ τὸν ταύτης υἰὸν τὸν ἐν τοιούτοις θαύμασι δοξαζόμενον καὶ βοηθήσαντα τῇ χείρονι φύσει διὰ τῆς κρείττονος. Ἀρκτέον τοίνυν ἐντεῦθεν τῆς διηγήσεως.

[2] [Sacri fontis] Λέων ὁ οὕτως καλούμενος Μακέλλης [Leo imperator, 457 – 475, Non ab eo sed a Iustiniano conditum esse templum τῆς Πηγῆς superius dictum est, p. 860.] πρὸ τοῦ εἰς τὴν βασίλειον ἀνελθεῖν τοῦ κράτους περιωπὴν τυφλῷ περιτυχὼν κατὰ τὴν ὁδόν, τοῦτον ἐχειραγώγει διὰ γνώμης συμπάθειαν. Καὶ ὅτε κατὰ τὸν τόπον τῆς ἱερᾶς ἐγεγόνει πηγῆς, [initia mirabilia] μήπω ὕδωρ ἐχούσης ἀλλὰ τέλμα τυγχανούσης βαθὺ καὶ ἰλύἳ συγκεχωσμένης πολλῇ, δίψος οὐκ ἀνεκτὸν ὡς ἔοικεν οἰκονομίᾳ Θεοῦ κατέλαβε τόν πηρόν [πη/////ρον cod.] · καὶ ὃς ὕδωρ ἐξῄτει καὶ κατηνάγκαζε τὸν βασιλέα ὑδρεύσασθαι καὶ τὴν [f.182.] δίψαν παραμυθήσασθαι· κἀκεῖνος οἴκτῳ τῷ πρὸς τὸν πένητα ἐφευρεῖν σπουδάζων τὸ αἰτηθὲν καὶ ἀγωνιῶν περὶ ὕδατος εὕρεσιν, φωνῆς ἀοράτως λεγούσης ἀκήκοεν ἐγγύς· &ldquogr;ἰδοὺ ὕδωρ, μὴ ἀγωνία.&rdquogr; Καὶ ὁ βασιλεὺς αἰσθόμενος τῆς φωνῆς πρὸς τὴν ἐπιτυχίαν τοῦ ζητουμένου ἠπείγετο· καὶ μὴ δυνατὸς ὢν ἐπιγνῶναι τοῦτο καὶ ἐφευρεῖν διὰ τὸ καὶ ὕλῃ τὸν τόπον συγκεκαλύφθαι καὶ ἰλὺν ἀνθ᾽ ὕδατος εἶναι τὸ ὑποκίμενον καὶ διαλογιζόμενος, τίς τε ἡ φωνὴ εἴη καὶ ὅπου τὸ ὕδωρ, δὶς ἀκήκοε τῆς αὐτῆς, προστιθείσης αὐτοῦ [τοῦ cod.] καὶ τοὔνομα καὶ τὸ μέλλον παραδηλούσης τῆς βασιλείας ἀξίωμα· &ldquogr;Λέων, λεγούσης, βασιλεῦ, ἐκ τοῦ πηλοῦ τοῦδε λαβὼν καὶ τοῦ θολεροῦ ὕδατος, ἐπίχρισον τοὺς ὀφθαλμοὺς τοῦ τυφλοῦ· ἐπιγνώσῃ γάρ, ἥτις εἰμὶ ἡ κατοικοῦσα τὸν τόπον, ὡς ἂν μετὰ τοῦτο ἑτοιμάσῃς μοι οἶκον, εἰς ὃν καὶ κατοικήσω, καὶ βοηθήσω πᾶσιν ἀνθρώποις τοῖς τοῦτον καταλαμβάνουσι.&rdquogr; Παραυτίκα οὖν πεισθεὶς τῇ προστάξει τῆς θεομήτορος, τότε μὲν τῷ ὑποδειχθέντι πηλῷ ὑγιῆ τῷ τυφλώττοντι τὴν ὅρασιν ἐνεποίησεν, ὥστε δοξάζειν τὸν Θεὸν ἅπαντας τὸν καὶ πρότερον τὸν ἐκ γενε [f.182v.] τῆς [γενητῆς cod.] τυφλὸν ὀμματώσαντα κἀκείνῳ τὸ δεύτερον τὴν ἴασιν χαρισάμενον. Μετὰ δέ τινας χρόνους τῆς βασιλείας λαβόμενος, τὸ μέχρι καὶ νῦν βλεπόμενον ὕπερθεν τῆς ἱερᾶς πηγῆς ᾠκοδόμησε Καταφύγιον, ταύτην πρὸ παντὸς πίστει ἀνακαθάρας ὡς εἰκὸς περιποιησάμενος· ᾧ τινες τῶν μετέπειτα καὶ προσθήκας ἐπετεχνήσαντο καὶ κάλλος περιεργότερον περιτεθείκασι καὶ ὡραιοτέραν ἐπήγαγον τὴν εὐπρέπειαν. Τοῦτο καὶ θαῦμα φρικτὸν καὶ τῆς βασιλικῆς ἀρχῆς προδήλωσις ἐναργής· ἡ Θεοτόκος γὰρ ἐν ταὐτῷ καὶ βασιλέα τὸν Λέοντα προηγόρευσεν καὶ ὠμμάτωσε τὸν μὴ βλέποντα, δύο θαύματος ἐνεργείας κατὰ μίαν ἀποτελέσασα πρόσκλησιν καὶ ἀντὶ δίψους δωρησαμένη ὀφθαλμοὺς τῷ μὴ βλέποντι καὶ τῷ χειραγωγήσαντι Λέοντι φιλανθρωπίας καὶ οἴκτου βασιλείαν ἀντιδοῦσα ὁλόκληρον. Τοσοῦτον αὐτῇ καὶ τὸ τῆς μεγαλοδωρεᾶς καὶ τὸ τῆς φιλοτιμίας περίεστιν, ὡς, ἡvίκα ἄν τις τὸν αὐτῆς καταλάβῃ ναὸν καὶ τοῦ ὕδατος τῆς ἱερᾶς πηγῆς ἀπογεύσηται, τυγχάνειν τοῦ ποθουμένου καὶ τοῦ ἐνοχλοῦντος τάχος κουφίζεσθαι.

[3] Τοιούτου [in margine β᾽] τινὸς καὶ θεάματος καὶ ἰάματος καὶ [.183.] Ἰουστινιανὸς [Iustinianus imperator (527 – 565), teste Procopio, De aedif., I, 3, templum Deiparae ad Fontem aedificavit. Cf. Ducange, Constantinopolis christiana, t. II, p. 183 – 84.] ὁ μακαρίτης τέτυχηκε βασιλεύς, εἰ καὶ μὴ ἐφ᾽ ὁμοίου τοῦ ἀρρωστήματος· περιπεσὼν γὰρ τῷ καλουμένῳ τῆς δυσουριας νοσήματι καὶ μηδεμιᾶς παρὰ τῶν κατὰ τὴν ἡμέραν ἰατρῶν ἀπολαύων ἰάσεως, [Iustinianus, ope Deiparaesanatus,] ἀλλ᾽ ὀδύναις οὐ φορηταῖς συνεχόμενος, ἀκήκοε καὶ αὐτὸς φωνῆς λεγούσης κατὰ τοὺς ὕπνους· &ldquogr; Ἀδύνατόν σε ὑγείας μεταλαχεῖν, βασιλεῦ, εἰ μὴ τοῦ ἐμοῦ πίῃς ὕδατος.&rdquogr; Ὁ δὲ μήτε τὸν φωνήσατα διαγνοὺς μήτε τὸν τόπον εἰκάσαι καθ᾽ ὃν τὸ ὕδωρ ἐτύγχανε δυνηεὶς πάλιν δι᾽ ἑτέρας νυκτὸς ἄλλης συνῆκε φωνῆς, τῆς Θεοτόκου ἐπιφανείσης ἀριδηλότερον καὶ οὕτω πως εἰπούσης τρανότερον· &ldquogr;Πέμψον εἰς τὴν Πηγήν μου καὶ λάβε ὕδωρ καὶ πίε καὶ ὐγιάνῃς.&rdquogr; Ὀ δὲ ἅμα τῷ τοῦ ὕπνου διαναστῆναι ὕπαρ οὐκ ὄναρ εἶναι τὸ ἀκουτισθὲν στοχασάμενος, καὶ πρὸς τὴν Πηγὴν στέλλει καὶ ὕδωρ λαμβάνει. Καὶ ἅμα τῷ [τοῦ cod.] σπάσαι τοῦ ὕδατος ὑγιάζει τὸ ἀλγενὸν τοῦ νοσήματος, τῶν πρὸς τὰς φυσικὰς ἐκκρίσεις ἐνεργούντων ὀργάνων ἀπειληφότων τὴν πρῴην ἐνέργελαν· ὅθεν καὶ ἀντευχαριστῶν τῇ εὐεργέτιδι καὶ ἀντιδωρούμενος, [templum renovat.] τὸν μέγαν τοῦτον ναὸν ἐπ᾽ ὀνόματι τῆς δεσποίνης ἐκ πρώτης κρηπῖδος ἀνή [f. 183v] γειρε, τέσσαρσι μόναις ἁψίσι συσφίγξας αὐτὸν ἐκφυῶς καὶ οὔτω τορνώσας, ὡς καὶ δοκεῖν ἀπαιωρεῖσθαι εἰς τὸν ἀέρα, παρασκευάσας ὡς μικρόν τινα ἐπὶ γῆς πόλον εἰκάζεσθαι τῷ μείζονι καὶ αἰθερίῳ παραβαλλόμενον [παραβαλλομένην cod.] , εἰ καὶ τῷ [corr. add.] χρόνῳ πεπονηκότα καὶ κατενεχθέντα Βασίλειος [Infra, p. 882, ad c. 13.] ὁ αὐτοκράτωρ ἐκαίνισεν, ὡς ἐφεξῆς ὁ λόγος δηλώσει σαφέστερον.

[4] [Mira remedii efficientia.] Πλὴν [in margine γ᾽] καὶ τοῦτο εἰς προσθήκην νομίζεται θαύματος, ὅτι τοὺς μὲν δυσουριῶντάς φασι τῶν ψυχροτερων βρωμάτων καὶ πομάτων ἀπεχομένους διὰ τῶν θερμοτέρων τὴν ὑγείαν πορίζεσθαι, ἐνταῦθα δὲ ψυχρῷ ὕδατι μᾶλλον δὲ πλήρει χάριτος ἁγιάσματι ὁ αὐτοκράτωρ χρησάμενος ἀπηλλάγη τοῦ ἀρρωστήματος, ἐξ ἐναντίου νομιζομένου φαρμάκου τυχὼν τῆς ἰάσεως.

[5] [Glyceria,] Παραπλησίως [in margine δ᾽] καὶ Γλυκερία ἡ συγγενὴς Θεοδώρας [Ut apparet ex sequentibus, uxor Iustiniani, quae obiit anno 548.] τῆς βασιλίσσης, πάθει καταληφθεῖσα κρυπτῷ καὶ δυνατῷ φαρμάκων ἁπάντων βοήθειαν ἀποκρούεσθαι, οὐκ ὀλίγα καὶ πρὸς ἰατροὺς καὶ πρὸς οἴκους εὐχῶν ἀναλώσασα, ἐπείπερ δι᾽ ἐμφανείας τῆς Θεοτόκου λαβεῖν παρεκελεύσθη ἀπὸ τοῦ πηλοῦ τῆς Πηγῆς καὶ ἐπιχρῖσαι τὸ μέρος καθ᾽ ὃ τὸ κεκρυμμένον ἐνεφώλευε πάθημα, [f. 184.] τοῦτο ποιήσασα καὶ τὴν βοήθειαν ἐπισπασαμένη τῆς θεομήτορος τῷ διαπύρῳ τῆς πίστεως τὸ πάθος ἀπετινάξατο· καὶ πολλὰ δεηθεῖσα τοῦ βασιλέως πρὸς τὸ ταφῆναι εἰς τὸν τῆς πανυμνήτου ναὸν καὶ μὴ συγχωρηθεῖσα εἰς τὸν τῆς ἁγίας Ἄννης [Ex sequentibus colligitur oratorium Sanctae Annae templo principaliori vicinum fuisse. De eodem etiam mentio est cc. 16, 18.] σὺν γενεᾷ πάσῃ τέθαπται. Διὸ καὶ πρόσοδοί τινες ἐκ τῶν βασιλικῶν ταμείων ὑπὲρ τῆς τούτων ταφῆς παρὰ τῆς δηλωθείσης αὐγούστης ἐτησίως ἀφωρίσθησαν δίδοσθαι, εἰ καὶ τῇ τοιαύτῃ παροχῇ ἐκτομὴν ὁ χρόνος ἐπήνεγκεν, ὅσπερ πολλὰ τῶν ἀγαθῶν λυμαίνεσθαι εἴωθεν, ὅτε μὴ λαμβάνοι παρὰ τῶν ἐν ἀρχαῖς τὴν προσήκουσαν ἐκκλησίαις Θεοῦ ἐπιμέλειαν.

[6] [aliquis ex aulae proceribus,] Ἀλλὰ καὶ κατ᾽ αὐτὰς τὰς ἡμέρας τῆς βασιλείας τοῦ ἐν βασιλεῦσι λάμποντος Ἰουστινιανοῦ τῶν ἐν περιφανείᾳ τις καὶ βασιλείοις διαπρεπόντων αὐλαῖς φάρμακόν τι καθαρτικὸν πεπωκὼς ὑγείας χάριν σωματικῆς καὶ μηδεμιᾶς ὠφελείας τυχών, τούτῳ δὲ μᾶλλον γενόμενος τὰ ἔνδον διακαὴς καὶ δίψει σφοδρῷ συσχεθείς, ὕδατος ἀπεγεύσατο καὶ παραχρῆμα αἷμα τούτῳ διὰ γαστρὸς ἐρρύη συχνόν· καὶ τῶν ἰατρῶν ἀπειπόντων πρὸς [f. 184v] τὴν βοήθειαν τοῦ νοσήματος, ὅσον οὔπω ἐπιστῆναι αὐτῷ προσεδόκα τὴν τελευτήν· ᾧ παρὰ τῆς βασιλίδος δηλοῦται ὕδωρ πιεῖν ἀπὸ τῆς ἱερᾶς πηγῆς, ἐγγύθεν λεγούσης ἔχειν τὰ τῆς ἰάσεως παραδείγματα τῷ καὶ τὴν ἀδελφὴν Γλυκερίαν καὶ τὸν βασιλέα σύνευνον ἐκεῖθεν σωτηρίας τυχεῖν· ὃς μετὰ τῆς παραπλησίας πίστεως αὐτὸ πεπωκὼς ῥᾴων ἐγένετο, δυνάμεως θείας τὴν ῥύσιν ἀναστειλάσης τοῦ αἵματος κατὰ τὴν ὥραν αὐτὴν τῆς τοῦ ἁγιάσματος πόσεως. Οὐδὲν οὖν μοι τοῦτο διαφέρειν τὸ θαῦμα δοκεῖ τῆς θρυλουμένης γυναικὸς αἱμόρρου τῆς παρὰ τοῦ Κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν ἰαθείσης. [Matt. 9, 20.] Ἐκείνη μὲν γὰρ τοῦ κρασπέδου αὐτοῦ ἁψαμένη σέσωσται, ὥσπερ ἤλπισε καὶ πεπίστευκεν, οὗτος τοῦ ἁγιάσματος εἰς κόρον πιὼν καὶ τῆς ῥύσεως ἐρρύσθη [ἐρύσθη cod.] τοῦ αἱματος καὶ τῆς συνεχούσης δίψης εὕρετο ἴαμα καὶ τῶν λοιπῶν ὀδυνῶν τῶν [τὴν cod.] ἐκ τοῦ καθαρτικοῦ ἐπελθουσῶν αὐτῷ φαρμάκου ἀπηλλάγη κατὰ τὸ τέλεον.

[7] [Eudocia,] Τὸ [in margine στ᾽] δὲ καὶ εἰς Εὐδοκίαν τὴν τοῦ Μαυρικίου γυναικαδέλφην γεγονὸς θαῦμα παράδοξον οὐ δίκαιόν ἐστιν ὡς ἐν παρόδῳ εἰπεῖν καὶ τὸ σπουδῆς ἄξιον ποιήσασθαι πάρεργον [f. 185.] ἢ μικρά τινα περὶ τούτου βραχυλογῆσαι, ὡς ἂν τούτου κατὰ μέρος ἀκούοντες οἱ τῆς ἐκκλησίας ἐνταῦθα παρατυγχάνοντες τρόφιμοι τήν τε οἰκείαν πίστιν αὐξάνωσι καὶ εἰς ἐπίδοσιν ἀρετῆς ἐπεκτείνωνται καὶ πρὸς πλείονα πόθον τῆς θεομήτορος διεγείρωνται· κατὰ τὸν μασθὸν εἰρημένης Εὐδοκίας ἐμφωλεῦσαν τὸ τοῦ καρκίνου πάθος ὅλον αὐτῆς τὸ σῶμα ταῖς ὀδύναις κατεδαπάνα καὶ τὴν καρδίαν νύκτωρ καὶ μεθ᾽ ἡμέραν ἐτίρωσκεν· ὅθεν αὐτός τε ὁ τῶν σκήπτρων κρατῶν καὶ ἡ σύνευνος συνήλγουν αὐτῇ, [uxoris Mauricii soror,] διὰ τὸ συγγενὲς τοῦ πάθους μετέχοντες· κάμπτει γὰρ καὶ τούτους ἀσθένεια συγγενῶν καὶ θανάτου ἀπόφασις εἰς ταπείνωσιν ἕλκει, τὴν τελευταίαν ὀδυρομένους ἡμέραν καὶ διὰ τῶν συγγενικῶν μελῶν ἐπιγινώσκοντας τὴν οἰκείαν ἀσθένειαν· ἀθυμούσῃ τῇ βασιλίσσῃ καὶ διαπονουμένῃ ἐκτόπως περὶ τῆς ἀδελφῆς ἀωρὶ τῶν νυκτῶν ὡς μία τις τῶν κοσμίων ἐφίσταται γυναικῶν καί φησιν· &ldquogr;Μὴ περὶ τῆς Εὐδοκίας ἀθύμει μηδὲ περί τινος βοηθείας καὶ σωτηρίας ἐλπίδος σωτηρίου κενῆς ἀπασχόλει τὸν νοῦν· εἰ γὰρ εἰς τὸν οἶκόν μου παραγένηται, τοῦ πάθους [f. 185v.] ἀπαλλαγήσεται.&rdquogr; Ἡ δὲ μὴ διαγνοῦσα τὸν ὄνειρον, ἀλλὰ δόξασα γυναῖκά τινα μετρίαν θεάσασθαι, μίαν τῶν ἐκ τῆς πόλεως τῇ χηρείᾳ πιεζομένων, πάσας προσεκαλεῖτο καὶ διηγεῖτο τὸν ὄνειρον· διαπορουμένων δὲ; περὶ τούτου πασῶν καὶ τῆς μὲν εἰς τήνδε τὴν ἐκκλησίαν ὑποτιθεμένης παραγενέσθαι, τῆς δὲ ἑτέραν καταλαβεῖν, ὡς οὐδεμία τοῦ ὄντος ἐδυνήθη στοχάσασθαι, αὖθις ἡ θεομήτωρ μεθ᾽ ἡμέρας τινὰς τῇ βασιλευούσῃ ὀπτάνεται καὶ σαφέστερον ἔφησεν· &ldquogr;Οὐκ εἶπόν σοι πρὸς τὸν ἐμὸν οἶκον ἐκπέμψαι σου τὴν ἀδελφήν;&rdquogr; Ἡ δὲ αἰδοῖ καὶ φόβῳ πολλῷ ἐπιγνοῦσα τὴν δέσποιναν ἀπεκρίνατο· &ldquogr;Τοῦτο μὲν σὺ καλῶς ὦ συμπαθεστάτη ἐπέταξας δέσποινα, ἐγὼ δὲ οὐ διέγνων σαφῶς, ὅπου καὶ τυγχάνεις ποιουμένη τὴν οἴκησιν ἢ ποῖόν σου οἶκον βούλει ταύτην καταλαβεῖν.&rdquogr; Καὶ ἡ ἀληθὴς δέσποινα τῇ βασιλίδι ἀντέφησεν· &ldquogr;Ἐμοὶ ἔξω τῆς βασιλευούσης τῶν πόλεων καὶ μονὴ καὶ πηγή, ἐξ ἧς ἡ νοσοῦσα εἰ φθάσοι πιεῖν, τὴν ὑγείαν προσλήψεται.&rdquogr; Καὶ ἡ Αὔγουστα διαναστᾶσα σπουδῇ τὸ κελευσθὲν ἐποίει καὶ τὸν τόπον τῆς πανάγνου καταλαβεῖν [f. 186.] τὴν ἀδελφὴν προετρέπετο· κἀκείνη ἀφικομένη καὶ τὸ κοινὸν ἰατρεῦον [ἰατρεῖον cod.] προσιεμένη ἁγίασμα καὶ διάβροχον ἐλαίῳ ἁγίῳ ἐπιτιθεῖσα τῷ τοῦ καρκίνυ πάθει πηλόν, ἐν ἡμέραις ὀλίγαις τὴν ὐγείαν ἀπολαβοῦσα ὑπέστρεψεν οἴκαδε, καὶ τὴν Θεοτόκον καὶ τὸν ἐξ αὐτῆς τεχθέντα δοξάζουσα κύριον.

[8] [Irene imperatrix] Ἐπὶ [in margine ζ᾽] τούτοις καὶ βασιλὶς Εἰρήνη, ἔτι Κωνσταντίνῳ 〈συμ〉 βασιλεύουσα [βασιλεύουσα cod.] τῷ υἱῷ [Constantinus cum Irene regnavit ab anno 780 ad 790.] , χαλεπῷ πάθει αἱμορροίας περιπέπτωκε· καὶ μήτε μεταλαμβάνουσα βρώσεως μήτε μετέχουσα πόσεως, ἀλλὰ καὶ τὰς ἰατρῶν φαρμακείας κενὰς καὶ ἀχρήστους ἀποδεκνύουσα, ἐπεὶ καὶ αὐτοὶ ἀπεῖτον τὴν ἴασιν, ἐπιστῆναι τάχος προσεδόκα τὴν τελευτήν· καὶ διδαχθεῖσα παρά τινος τῶν πεπειραμένων τῶν θαυμάτων τῆς θεομήτορος ἐκ τοῦ τῆς ἱερᾶς Πηγῆς πιεῖν ἁγιάσματος, τὸν ναὸν ἀπτέρῳ τάχει κατέλαβε. Καὶ καταλαβοῦσα ἡνίκα μεταλαμβάνειν τοῦ ἁγιάσματος ἤρξατο, ἀνεστάλη μὲν αὐτῇ τὸ καταρρέον τοῦ αἵματος, ἡ δὲ ὑγεία αὖθις ἀπεδόθη κατὰ τὸ τέλεον· ὧν χάριν καὶ πέπλους χρυσοϋφεῖς καὶ περίχρυσα καταπετάσματα, σωληνωτὰ τῇ συνηθείᾳ καλούμενα, σὺν τῷ [f. 186v] ταύτης υἱῷ καὶ στέφος καὶ τῆς ἀναιμάκτου θυσίας δοχεῖα λίθοις καὶ μαργαρίταις κεκοσμημένα προσήγαγε· καὶ προσέταξεν ἐν ἀμφοτέροις τοῖς μέρεσι τοῦ ναοῦ διὰ ψηφίδων ἐκτυπωθῆναι τὰ τούτων ἀφομοιώματα, προσφέροντα ταῖς χερσὶν ὅσα καὶ ἀπηρίθμηται ἀναθήματα, εἰς μνήμην διαιωνίζουσαν, ὡς ἂν καὶ ἡ τούτων πίστις χαρακτηρίζηται καὶ τὸ ὑπὲρ τῆς αἱμορροίας θαῦμα διά τε τῆς ἀναστηλώσεως καὶ τῆς προσαγωγῆς τῶν ἀναθημάτων εἰς τοὺς μετέπειτα χρόνους ᾄδηται καὶ ἀνακηρύττηται [ἀνακηρύττεται cod.] .

[9] [Thecla,] Θέκλα [De Thecla ceterisque Theophili filiabus, Zonaras, Epit. XV, 26. Nata est anno 830. Muralt, Essai de chronographie byzantine, p. 415.] δὲ ἡ τοῦ [η᾽ in margine.] βασιλέως Θεοφίλου [Theophilus imperator 829 – 842.] θυγάτηρ, ἀφ᾽ ὅτου ἡ τῆς ὀρθοδοξίας λαμπρότης συνεργίᾳ τῆς ταύτης μητρὸς Θεοδώρας [Theodora obiit anno 867.] εἰς τὸν κόσμον διέλαμψεν, [Theophili filia,] χρονίῳ συμφλεγομένη καὶ σφοδρῷ πυρετῷ, προσελθοῦσα τῇ τῆς πανυμνήτου Πηγῇ, τὴν κατεμπιπρῶσαν τοῦ πάθους καὶ διακαίουσαν κάμινον διὰ τοῦ ἁγίου κατέσβεσεν ἁγιάσματος, δυνατωτέρου ἀναφανέντος παντὸς βοηθήματος ἐπισκιάσει τῆς θεομήτορος· ὅθεν καὶ ἀντ᾽ εὐχαριστίας ἡ ταύτης μήτηρ δωρεὰς χειρὸς βασιλικῆς ἠσφαλισμένας ὑπογραφαῖς [ὑπογραφὰς cod.] — χρυσοβούλλια ταῦτα λέγεται — ἐδωρήσατο τῇ [f. 187.] μονῇ καὶ ἄλλας πλείστας ἐνδείξεις προαιρέσεως φιλοτίμου καὶ ψυχῆς σπευδούσης κατὰ τὸ δυνατὸν ἀμείβεσται χάριτας εἰς ἀεὶ καὶ τελευτῆς μέχρι διενοεῖτο καὶ διεπράττετο.

[10] [protospatharius quidam,] Ἀλλὰ [θ᾽in margine.] καὶ πρωτοσπαθάριός τις, γενόμενος τὰ ἔνδον ὑπόπυος καὶ ὅσον [ita cod.; forsitan legendum ὅσον οὐ.] ἀναφέρων τῶν ἐγκάτων τὸ πύον καὶ μηδεμίαν παρὰ τῶν ἰατρῶν εὑρίσκων βοήθειαν, τῷ ναῷ τῆς Θεοτόκου προσέδραμεν· ἔνθα καὶ τῇ νόσῳ τρυχόμενος καὶ τῇ [corr. in margine.] εὐελπιστίᾳ προσκείμενος καὶ διανυκτερεύων ἐπιτεταμέναις εὐχαῖς, ἐν μιᾷ τῶν νυκτῶν αὐτὴν ἐκείνην τὴν θεομήτορα ὥσπερ ἑώρα κοσμίως βαδίζουσαν, ἐν δεξιᾷ μὲν κατέχουσαν τὸν θεολόγον Γρηγόριον ἐπιφερόμενον ποτήριον ἱερόν, κατὰ δὲ θάτερον μέρος τὸν ὁμώνυμον τούτῳ καὶ ἀπὸ τῶν θαυμάτων δεξάμενον τὴν ἐπίκλησιν [Scilicet Gregorium episcopum Neocaesareae, cognomento thaumaturgum.] . Οἳ ὁπηνίκα πρὸς τῷ ἀρρωστοῦντι ἐγένοντο, ἔφασαν τῇ δεσποίνῃ μετὰ σεβασμοῦ τοῦ προσήκοντος· &ldquogr;Ἐπίβλεψον ἐπὶ τὸν νοσοῦντα, ὦ κυρία ἡμῶν καὶ μῆτερ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ, κατὰ καιρὸν πολλῆς τῆς παρὰ σοῦ βοηθείας δεόμενον.&rdquogr; Ἡ δὲ τῷ θεολόγῳ ὑπέταξε λέγουσα· &ldquogr;Ἐπίδος αὐτῷ ἐκ τοῦ ποτηρίου οὗπερ ἐπιφέρῃ.&rdquogr; Καὶ τὸ κελευσθὲν ἐκείνου ποιήσαντος, ᾔσθετο [f. 187 v]. παραυτίκα ὁ ἀσθενῶν ὕδατος εἶναι ψυχροῦ καὶ ἡδέος τὴν γεῦσιν, καὶ συνεὶς ἑαυτὸν ὑγιᾶ ἐδόξαζε τὸν Θεόν.

[11] [a morbis variis liberantur.] Τοῦτο [ι᾽ in margine.] τῶν ἄλλων πάντων παραδοξέτερον, τοῦτο παρ᾽ ἀληθείᾳ δικαζούσῃ θαῦμα θαυμάτων ἐπέκεινα. Ἐκ γὰρ χρονίων πληγῶν καὶ σεσημμένων μελῶν καὶ σαρκῶν διαρρεῖν [διαρεῖν cod.] τὰ ἕλκη πάντως ἐπίστασθε καὶ μόλις συνούλωσιν [συνούλωσι cod.] δέχεσθαι τὰ φαινόμενα τῶν τραυμάτων καὶ θεραπείας τυγχάνοντα. Τὸ δὲ καὶ τὰς πληγὰς ἀοράτους εἶναι καὶ τὰ τραύματα χρόνια, ὡς ἀναδίδοσθαι ἕλκη τῶν ὑποκειμένων καὶ διεφθορότων μορίων καὶ μὴ συγχωρεῖν τὸν νοσοῦντα μὴ βρώματος ἀπολαῦσαι, μὴ πόματος, μὴ ἀνενεγκεῖν καὶ σπάσαι τὴν πνοὴν ἐλευθέρως χαλεπαῖς ὀδύναις κατατεινόμενον καὶ κεντούμενον καὶ ἄλλως ταῖς ἀηδέσι δυσωδίαις ἀπαγορεύοντα καὶ τῆς ζωῆς προτιμῶντα τὸν θάνατον καὶ τί δὴ ἕτερον λέγοντα ἢ τὰ τοῦ θείου Δαυὶδ λόγια, ἐμπαγῆναι μὲν αὐτῷ [αὐτὸν cod.] ἀλγηδόνων βέλη ἐπιστηριχθῆναι δὲ τὴν ἀρρήτοις κρίμασιν ἐπιτεθειμένη χεῖρα τοῦ πλάσματος [Ps. 37, 3.] καὶ τοὺς μώλωπας μὲν προσόζειν μή τι δὲ ταῖς σαρξὶν ὑπολειφθῆναι ἴαμα μηδὲ [f. 188.] τοῖς ἐγκάτοις εἰρήνην, ὥσπερ τοῖς τοῦ προφήτου ὀστέοις τὸ πρότερον, οὕτω ῥᾳδίαν αὐτῷ ἐπενεχθῆναι τὴν ἴασιν ῥοπῇ μὲν καιροῦ ὕδατος δὲ πόσει ψυχροῦ πῶς οὐ θαυμασιώτερον τῶν πώποτε καὶ παραδοξότερον; ὅμως εἰ μὲν ἄλλος τις τὸ τοιοῦτον εἰργάσατο τῶν εἴτε μαρτυρησάντων ὑπὲρ Χριστοῦ εἴτε ὁσίως καὶ θεοφιλῶς ἐν τῇ σαρκὶ καὶ τῷδε τῷ βίῳ ἀναστραφέντων, εἶχεν ἄν τινα ἔκπληξιν τοῦ σημείου ἡ δύναμις. Ἐπεὶ δὲ ἡ μήτηρ τοῦ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν ἐργάτις τούτου καὶ δημιουργός, οὐδὲν ἕτερον καὶ λέγειν καὶ ἀκούειν λοιπὸν περιλείπεται ἢ ὅτι γέγονε ταῦτα, τὰ ἀφανῆ τῶν μωλώπων ἀφανῶς θεραπευσάσης τὴν ἐπιστήμονος· καὶ ὁ εὐγνώμων ἀκροατὴς καὶ τῇ δυνάμει παρεξετάζων τῆς Θεοτόκου τὸ θαῦμα καὶ αὐτὸ καθ᾽ αὑτὸ ὑπερμέγεθες λογιζόμενος μέγα μὲν ὡς πρὸς τὴν ἑτέρων ἰσχὺν μικρὸν δὲ κατὰ τὴν ταύτης ἐνέργειαν νομίσει τε καὶ λογίσεται.

[12] [Thessali cujusdam]Ἄξιον [ια᾽in margine.] δὲ λοιπὸν ἀκοῆς καὶ τὸ περί τινα ἐξαίσιον γενόμενον Θετταλόν· καὶ δεῖ κατὰ μέρος αὐτὸ διηγήσασθαι, ἴν᾽ ἴδητε, πῶς ἐπιμαρτυροῦσα ἡ Θεοτόκος τῇ ἀναστάσει καὶ τοῦτο τὸ φοβερὸν εἰς ἔκπληξιν ᾠκονόμησεν. Ἄνθρωπος γάρ τις, ἐκ τῆς [f. 188v.] Θετταλίας ὁρμώμενος, κατὰ τὸν ἅπαντα τῆς ζωῆς αὐτοῦ χρόνον ἔργον εὐχῆς καὶ σπουδῆς τιθέμενος εἰς τὸν τῆς Θεοτόκου ναὸν ἀφικέσθαι τὸν ἐν τῇ Πηγῇ καὶ τὰ εἰκότα ἀφοσιώσασθαι καὶ εἰς κόρον τε ἀπολαῦσαι τοῦ ἁγιάσματος, εἴτε δημοδίαις δουλείαις ἢ καὶ ταῖς κατ᾽ οἶκον ἐνασχολούμενος καὶ περιπλεκόμενος περιστάσεσιν, εἴτε καὶ ὄκνῳ τῷ ἐκ δαιμόνων παρακρατούμενος, ὃ [ὧ cod.] καὶ μάλιστα τίθεμαι, ἡμέραν ἐξ ἡμέρας ἀνεβάλλετο τὴν ὑπόσχεσιν· καὶ δήποτε πᾶσαν ἀποσεισάμενος πρόφασιν, ἔτεινε τὸ πτερὸν πρὸς τὴν βασιλεύουσαν· &ldquogr;Ἡ μέλισσα, φασί, πρὸς τὰ ἄνθη.&rdquogr; Καὶ νόσῳ βαρείᾳ κατὰ τὴν θάλασσαν συσχεθεὶς κατὰ τὸν Ἀθύραν [Ἀθύρας locus est prope Constantinopolim. Theopanes, Chronogr., De Boor, t. I, p. 103; Zonaras, Epit. XVIII, 17, 26.] ἐξέπνευσεν. Ἐν δὲ τῷ μέλλειν αὐτὸν τελευτᾶν ὅρκῳ τοὺς συμπλωτῆρας κατείληφεν, εἰς τὴν δύναμιν τῆς ἐν τῇ πηγῇ Θεοτόκου τούτους ὁρκῶν, τοῦ μήτε λουτροῖς καθᾶραι τὸ σῶμα, μὴ τὰ νομιζόμενα τῇ ταφῇ εἰς αὐτὸ ἐκτελέσαι πρὸ τοῦ ἀπαγαγεῖν ἐκεῖσε καὶ τρεῖς κάδους τοῦ ἁγιάσματος ἐκχέαι κατὰ τοῦ σώματος· &ldquogr;Τηνικαῦτα γάρ, ἔφη, καὶ ὁ χῶρος ἐκεῖνος τάφος γενέσθω μοι παρ᾽ ὑμῶν.&rdquogr; Οἱ οὖν τῷ ἀνθρώπῳ συμπλέοντες μετὰ τὸ προσορμίσαι τὸ πλοῖον τοῖς λιμέσι [f. 189.] τῆς πόλεως τὸν νεκρὸν ἄραντες τὴν ἐκκλησίαν κατέλαβον· καὶ πρὸς τῇ φιάλῇ αὐτῇ καὶ τῷ εὐκτηρίῳ τοῦ μάρτυρος καταθέμενοι Εὐστρατίου [Ex c. 23 habemus oratorium S. Eustratii ad sinistrum fontis ingressum exstructum esse.] διεπονοῦντο ὡς [supra lin. et omnino incertum.] ὁ τελευτήσας τούτοις ἐπέσκηψε· καὶ περιδύσαντες τὸ σωμάτιον ἐπέχεον τὸ ἁγίασμα. [suscitatio.] Καὶ ἐν τῷ καταχεῖσθαι τὸν τρίτον κάδον τοῦ τελευτήσαντος ἀνεπήδησεν εὐαγγελικῶς εἰπεῖν ὁ νεκρὸς ὡς ἄλλος τις Λάζαρος τὸν Θεὸν δοξάζων καὶ 〈τὴν [om. cod.] 〉 τῆς ζωῆς χορηγὸν θεομήτορα· ὃς καὶ παραυτίκα εἷς τῶν ἐκεῖ μοναζόντων γενόμενος καὶ θεοφιλῶς τῇ μοναδικῇ πολιτείᾳ ἐμπρέψας, ἐν ταύτῃ καὶ τὸν βίον κατέλυσεν. Καὶ οὐκ ἀπιστήσει τις τῷ λεχθέντι. [Act. 5, 15; 19, 12.] Εἰ γὰρ ἡ σκιὰ Πέτρου καὶ Παύλου καὶ τὰ τούτων σουδάρια, δούλων ὄντων καὶ μαθητῶν, ἠξιωμένα χάριτος ἡγίαζον τοὺς ἐγγίζοντας καὶ νεκροὺς ἀνίστων καὶ δαίμονας ἐφυγάδευον, πῶς ἐν τοῖς τῆς θεομήτορος ἐνδοιάσει τις, τῶν ὑπ᾽ ὄψιν πραγμάτων τῇ μαρτυρίᾳ χειραγωγούμενος; Οὐκ ἔστι τοῦτο, οὐκ ἔστιν· ἀλλὰ μᾶλλον εἴπερ τις ἐξετάσαι καλῶς θελήσει τὸ γεγονός, ἐπιγνώσεται, ὡς ἡ τῆς Θεοτόκου δύναμις τὴν τοῦ ἀνθρώπου ἀποδεξαμένη πίστιν καὶ τὴν τοῦ δαίμονος ἀναβολὴν μέλλουσα καταργεῖν [f. 189V.] μεῖζον τὸ θαῦμα εἰργάσατο, ἵνα καὶ δαίμονες αἰσχυνθῶσιν καὶ πεισθῶσι μὴ πάντα εἶναι νεανικοὶ καὶ ἀήττητοι μηδὲ παρεμβάλλειν ἀνθρώποις κωλύματα, ἔργοις ἐπιχειροῦσι φίλοις Θεῷ, καὶ οἱ ἄνθρωποι πάλιν κατ᾽ αὐτῶν νεανικώτερον ἀνθοπλίζωνται τῇ πίστει νευρούμενοι καὶ Θεὸς καὶ ἡ τούτου μήτηρ ἐπ᾽ ἀμφοτέροις δοξάζηται.

[13] [De instante periculo] Ἀλλὰ [in margine ιβ᾽] πῶς ἄν τις τὸ προνοητικὸν αὐτῆς ἐπιδείξεται καὶ παραστήσει λόγοις τὰ ὑπὲρ λόγον καινοτομούμενα, μηδένα χρόνον διαλειπούσης τὸν ταύτης ναὸν τεράτων ἀγέραστον, ἀλλ᾽ οἱονεὶ δένδρον ἀειθαλὲς παρασκευαζούσης κατὰ πάντα καιρὸν ὥσπερ ὡραίοις κομᾶν καὶ θάλλειν τοῖς θαύμασιν; Ἐπεὶ γὰρ κατὰ τοὺς καιροὺς ἐκείνους καὶ ὁ μέγας ἐπῆλθε σεισμὸς καὶ πολλὰ μὲν τῶν οἰκοδομημάτων καὶ τεμένη περιωνύμων ναῶν τῷ βιαίῳ κλόνῳ καὶ ἀνατιναγμῷ κατηνέχθησαν [κατημέχθησαν cod.] , μέλλοντος δὲ μετὰ τῶν ἄλλων καὶ τοῦ ὑπερανεστηκότος ἡμισφαιρίου τῆς μείζονος ἐκκλησίας καταπεσεῖν καὶ πρὸ τοῦ τὸν σεισμὸν ἐπιγενέσθαι, εἷς τις τῶν μοναχῶν ἐκ τῆς ἑσπερινῆς δοξολογίας ἐπανελθὼν καὶ συνήθως ἔχων πρὸ τῶν πυλῶν τοῦ θείου ναοῦ ἐπί [f. 190] τινος κατακλίσεως ξυλίνης διαναπαύεσθαι, ἤδη κυριακῆς ὑπαυγαζούσης ἡμέρας, ἔδοξεν ὁρᾶν γυναῖκα πορφυρᾶν ἐσθῆτα ἐνδεδυμένην ἐν ταῖς λεγομέναις πύλαις βασιλικαῖς ἱσταμένην καὶ μέχρι τῆς ἄνω φλιᾶς τῷ μεγέθει τοῦ παραστήματος φθάνουσαν, τὰς χεῖρας εἰς προσευχὴν τείνουσαν, εὐνούχων τε πλῆθος ἔνδοθεν τοῦ ναοῦ μετὰ κεραμίων τριῶν τὰς ὑελίνους ἐκείνας τοῦ ἐλαίου ὑποδοχὰς πληροῦντας, [a Deipara praemoniti,] εἶθ᾽ οὕτως τῶν πυλῶν μεταβᾶσαν πρὸ τῶν ἀδύτων γενέσθαι καὶ πάλιλν προσοχῇ [corr., prius προσχῆ cod.] πολλῇ τῆς ὁμοίας εὐχῆς ἔχεσθαι, σὺν ἀγωνίᾳ ταύτην ἐπιτελοῦσαν, ὡς δοκεῖν ἱδρῶτι περιρρεῖσθαι πολλῷ τὴν πέλαγος πλουτοῦσαν χρηστότητος· εἶτα μετακλιθεῖσαν λαλῆσαι τῷ μοναχῷ· &ldquogr;Κάλεσον τάχος τοὺς ἀδελφοὺς καὶ τὸ τῆς συνάξεως σύνθημα δεδωκότες ὕμνον καὶ ᾠδὰς ἀναλάβετε, διότι ὀργὴ Κυρίου τὰ ἐνταῦθα μετὰ μικρὸν καταλήψεται· πλὴν παισὶ καὶ ὅσον ἡλικίας ἀώρου μὴ συγχωρήσητε τὴν εἴσοδον.&rdquogr; Καὶ ὁ μονάζων διυπνισθεὶς ἐποίει τὸ προσταττόμενον· καὶ τοῦ ὄρθρου κατὰ τὸν ἐκ μακρᾶς συνηθείας παρηκολουθηκότα τύπον παρ᾽ αὐτῶν [f. 190V.] τελουμένου καὶ τοῦ πεντηκοστοῦ ψαλμοῦ τῆς ὑμνῳδίας πλησιασάσης, τοῦ &ldquogr;ἀνάστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι&rdquogr; ῥήματος ἐν τοῖς τῶν μοναχῶν στόμασι κειμένου καὶ ᾀδομένου, [a terrae motu] προσέβαλεν ὁ σεισμός· καὶ τῶν παρατυχόντων τῷ φόβῳ πρὸς φυγὴν ὁρμησάντων — κατέπιπτε γὰρ ὡς δεδήλωται τὸ ὕπερθεν ἡμισφαίριον — οἰκονομίᾳ παρευθὺ τῆς προστάτιδος αἱ πύλαι τῆς ἐκκλησίας ἀνεῳγμέναι εὑρέθησαν, κεκλεισμέναι πρὸ τούτου τυγχάνουσαι, ὥστε μηδένα τῶν ἁπάντων βλαβῆναι, μὴ κοσμικόν, μὴ μονάζοντα, εἰ μὴ δοῦλόν τινα εὐλαβοῦς χειροτέχνου πρὸς βραχὺ πεδηθῆναι τὴν γλῶτταν ἐκ τοῦ ἰδεῖν καὶ ἀκοῦσαι ἀπόρρητα· φιλῶν γὰρ τὸν αὐτοῦ δεσπότην [τῶν αὐτοῦ δεσπό cod.] ὡς ἔδειξεν, τῶν πυλῶν ἱστάμενος ἔσωθεν, ἡνίκα τὸ καταπεσὸν ἐπενόησε καταφέρεσθαι πρὸς τὸν αὐτοῦ κύριον, ἔσπευδεν ἀπελθεῖν καὶ περιστραφεὶς ὁρᾷ γυναῖκα πρὸς τὰς βασιλικὰς ἱσταμένην εἰσόδους καὶ ποιουμένην σὺν δάκρυσι τὴν εὐχήν, [monachi non laeduntur.] ἣν καὶ φωνῆσαι αὐτῷ γεγωνότερον ἔλεγε· &ldquogr;Στῆθι, καὶ περαιτέρω μὴ πρόελθε.&rdquogr; Ἐκ τῆς τοιαύτης οὖν φωνῆς καταπεπτωκὼς ἐπὶ τρισὶν ἡμέραις ἔμενεν ἄφωνος· ὃς μετὰ τὸ τὴν προτέραν ἕξιν τῆς φύσεως παρὰ [f. 191.] τῆς συμπαθεστάτης λαβεῖν ἐξεῖπεν, ὅσα καὶ εἶπεν καὶ εἶδε καὶ ἤκουσε. Μετὰ δὲ τὴν συμβᾶσαν καταστροφὴν ἐβουλήθν Βασίλειος [Vita Basilii, c. LXXX, Bekker, p. 323; Cedrenus, Histor. compend., Bekker, t. II, p. 328.] ὁ φιλόχριστος βασιλεὺς τὴν ῥωμαἳκὴν τότε διἳθύνων ἀρχὴν ἐκ βάθρων ἀνατρέψαι τὸ τέμενος καὶ πρὸς τὸ μεῖζον μετακοσμῆσαι καὶ περιφανέστερον. [Templum a Basilio instauratum.] Κωλυθεὶς δὲ παρά τινων μεγιστάνων ἐκαίνισε μόνα τὰ καταπεπτωκότα ἐκ τῶν ἄνωθεν συναπτόντων συνδέσμων τὸ ἡμισφαίριον δομησάμενος. Καὶ ἡνίκα ἐτέθησαν κλίμακες τοῦ πρὸς ὕψος ἀναβιβάσαι ἀνάλογον τοὺς μέλλοντας διὰ ψηφίδων ἀπεικονίσαι τὰ θεῖα ἰνδάλματα, τῆς θείας ἑορτῆς ἀναστηλουμένης [ἀναστειλαμένης, corr. ἀναστηλομένης cod.] τῆς καθόδου τοῦ πνεύματος καὶ δεχομένης τὰ ποικίλα χρώματα καὶ τὰ τυπώματα, συνέβη τὰς ἀναβάθρας καὶ κλίμακας ἐπὶ τὸ μέρος τοῦ ἄμβωνος καταφέρεσθαι καὶ τοὺς εἰκονιστὰς καὶ ζωγράφους ἐκείνους διαταραχθέντας τὸν παραστάντα ὀδύρεσθαι κίνδυνον· καὶ δὴ ἐν τῷ θρήνοις ὥσπερ εἰκὸς τοὺς ἄνδρας συνέχεσθαι καὶ τὸ Πάναγνε Θεοτόκε ἀκροτελεύτιον ἐπιφθέγγεσθαι ὁρᾷ εἷς ἐξ αὐτῶν ἄνωθεν τὴν Θεοτόκον ἱσταμένην τοῦ ἄμβωνος καὶ ὑποδεχομένην τὰς κλίμακας καὶ ὑποβαστάζουσαν [f. 191v.] καὶ κατὰ μικρὸν ὑπενδιδοῦσαν τῷ βάρει καὶ καταπεσεῖν μὴ συγχωροῦσαν αἰφνίδιον. Καὶ ἦν ἰδεῖν θαῦμα γέμον ἐκπλήξεως, πῶς ἅπαντες οἱ κατενεχθέντες διετηρήθησαν ἀβλαβεῖς, μηδενὸς τῶν ὅλων πειραθέντος τινὸς δυσχεροῦς ἢ καθ᾽ οἱονδήποτε τῶν μελῶν ἀναδεξαμένου βλάβην τῷ τηλικούτῳ συμπτώματι. Εἶδες πρόνοιαν; εἶδες κηδεμονίας ὀξύτητα; εἶδες ὅσον ἔχει πρὸς τοὺς ἐπικαλουμένους τὸ πρόχειρον; ἔτι γὰρ λαλούντων παρῆν καὶ ἠλευθέρου ὀξυρρόπου κινδύνου καὶ ὥρᾳ βραχείᾳ τοσούτους διέσῳζεν· ὄντως ἀεὶ τῷ τοιούτῳ τεμένει ἐπιφοιτᾷ καὶ διὰ τοῦτο τοιαῦτα θαυματουργεῖ.

[14] [Helena Artavasdina,] Οἷον [in margine ιβ᾽.] δὲ καὶ τοῦτο τῶν λοιπῶν οὐκ ἀπεοικός. Αἱ τῆς πανάγνου καὶ τοῦ ἀρχιστρατήγου Γαβριὴλ εἰκόνες, αἳ κατὰ δεξιὰν τοῦ θυσιαστηρίου παραπεπήγασιν, παρ᾽ ὦν καὶ συνεχεῖς ἰάσεις ἐπιτελοῦνται, ἄνωθεν κατὰ τὴν δεξιὰν ἁψῖδα πρὸ τῆς καταστροφῆς ἐζωγραφημέναι, καταπεσοῦσαι τότε μετὰ τῶν ἄλλων εἰς ἔδαφος, κατ᾽ οὐδὲν συνετρίβησαν, ἀλλὰ παρὰ πάντων βλέπονται σῶοι μέχρι καὶ σήμερον· ἃς Ἑλένη μαγίστρισσα, ᾗ Ἀρταυασδίνα [Artavasdi, armenii nominis, haud semel mentio occurrit in historia byzantina. Cf. De Boor, Theophanis chronographia, t. II, p. 576; Büttner-Wobst, Ioannis Zonarae epitomae historiarum, t. III, p. 802.] ἐπώνυμον, ὡς κλῆρον παρὰ πατέρων τὴν εἰς αὐτὰς πίστιν [f. 192.] ἔχουσα, αἰτήσει θερμῇ τῇ πρὸς τὸν τὴν πρόνοιαν τῆς μονῆς ποιούμενον ἔλαβε· καὶ ἐν τῷ ταύτης οἴκῳ ἀπαγαγοῦσα καὶ κατὰ τὸ οἰκεῖον ἀποθεμένη κουβούκλειον, πλῆρες αὐτὸ καὶ φώτων καὶ θυμιαμάτων ἐδείκνυ καὶ ταύταις ἔχαιρε καὶ τελετὰς ἀπεδίδου καὶ δεήσεις προσῆγε. Καί ποτε τῶν νυκτῶν ἐν μιᾷ ὁρᾷ τὴν Θεοτόκον Μαρίαν καλοῦσαν αὐτὴν ἐξ ὀνόματος καὶ λέγουσαν· &ldquogr;Ἑλένη, ἀνάστηθι καὶ ἀπάγαγέ με εἰς τὸν οἶκόν μου· οὐ γάρ μοι τὰ ἐνταῦθα ἀνάπαυσις.&rdquogr; Κἀκείνη διαναστᾶσα καὶ φάντασμα εἶναι τὸ θεαθὲν δόξασα καὶ μὴ θείαν τινὰ ἐπιφάνειαν, τὴν πρόσταξιν ἀνεβάλλετο ἢ τάχα καὶ τὸν καιρὸν ὑποκλέπτουσα καὶ μὴ τῶν εἰκόνων χωρισθῆναι σπουδάζουσα· ὁ γὰρ περί τι ἐρωτικῶς διακείμενος οὐκ ἀποστῆναι τούτου ἑκὼν ἀνέχεται, εἰ καὶ τὸν κωλύοντα ἔχει καὶ τοῦ φιλουμένου τὴν διάζευξιν ἐπισπεύδοντα· διὰ τοῦτο καὶ αὖθις ἡ Θεοτόκος ἐπιφανεῖσα κατὰ τοὺς ὕπνους τῇ προλεχθείσῃ ἐνεκελεύετο ἀπειλητικώτερον ἅμα τε καὶ ἦθος [ἦθον cod.] ὀργιλώτερον ὑποφαίνουσα ὡς· &ldquogr;Εἰ μὴ ἀπαγάγῃς με, [a Deipara monita,] λέγουσα, καθάπερ καὶ πρότερον εἶπόν σοι, εἰς τὸν οἶκόν μου, περὶ τὰ καίρια λυπηθήσῃ καὶ μέγιστα.&rdquogr; Διαπιστησάσης [f. 192v.] δὲ κἀκείνης τῇ ἐμφανείᾳ καὶ μᾶλλον τρωθείσης τῷ πόθῳ τῆς Θεομήτορος καὶ ταῖς φωταγωγίαις φῶτα προσθείσης καὶ ταῖς λαμπάσι λαμπάδας, κατὰ τὴν ἑσπέραν τῆς προκαθαρσίμου κυριακῆς φλὸξ ἔνδοθεν ἀναφθεῖσα τοῦ κουβουκλείου, ἐν ᾧ αἱ εἰκόνες, ἕως τῶν κεράμων ἀνήπτετο καὶ σὺν ἤχῳ διαιρομένη δόξαν παρεῖχε πυρπολῆσαι τὸν οἶκον τῆς μαγιστρίσσης ὁλοσχερῶς. Καὶ τοῦτο γέγονεν ἄν, εἰ μὴ αὐτὴ κατελθοῦσα εἰς τὸ οἰκεῖον προαύλιον δάκρυσιν ἐδυσώπει τὴν συμπαθῆ· &ldquogr;Κατάσβεσον, δέσποινα, βοῶσα, τὴν μέλλουσαν κατεμπρῆσαι φλόγα τὴν οἰκίαν τῆς παρηκόου [παροικόου cod.] οἰκέτιδος καὶ στῆσον τὴν ὁρμὴν τοῦ πυρός, ἵνα τὴν αὔριον, καθὼς προσέταξας, προσηκούσῃ μετακομιδῇ παραπέμψω σε εἰς τὸν τῆς ἀναστάσεως οἶκόν σου.&rdquogr; Ταῦτα εἰπούσης καὶ βεβαιωσαμένης ὅρκῳ τὴν ὑπόσχεσιν, κατεμαράνθη τὸ ἀγριαῖνον ἐκεῖνο τῆς φλογὸς καὶ τῆς ὁρμῆς ἔληξεν· ἐδυσωπήθη γὰρ τὰ πίστεως ἐκεῖνα γέμοντα ῥήματα, καὶ τὴν ἀναφθεῖσαν φλόγα δι᾽ ἐπαιμουμένην παρακοὴν ἡ ἀποσταλάξασα τῶν ὀμμάτων δρόσος εὐθέως κατέσβεσεν. Καὶ ἐθεάσατο πᾶς ὁ τότε παρατυχὼν πρᾶγμα καινὸν καὶ παράδοξον. Μετὰ γὰρ τὴν λαθοῦσαν [f. 193.] ὑποχώρησιν τοῦ πυρὸς εὐρέθη σῶον τὸ οἴκημα καὶ ἀβλαβεῖς αἱ εἰκόνες καὶ αἱ λυχνίαι τεταγμένως καιόμεναι. [sacras imagines in templum infert.] Ὅθεν δὴ πρωιαίτερον πᾶσαν τὴν αὐτῆς προσλαβοῦσα συγγένειαν καὶ ἱερεῖς διαφόρων ἐκκλησιῶν συναθροίσασα, τὴν τῶν εἰρημένων εἰκόνων παραπομπὴν λαμπάσι καὶ ὑμνῳδίαις ἐποιήσατο καὶ τῷ φίλῳ τόπῳ ταύτας ἀπεκατέστησεν, πηξαμένη καὶ θεῖον νέον [θεῖονέον.] θυσιαστήριον· καὶ τούτου χάριν τοῦ θαύματος ἐτησίως ἀπὸ τοῦ τότε καιροῦ κατὰ τὴν πρώτην ἡμέραν τῶν νηστειῶν οὐκ ὀλίγον πλῆθος ἀπὸ τῆς πόλεως ἐξιὸν τὴν μνήμην καινίζει καὶ διὰ τιμῆς ἄγει ὡς ἑορτὴν πάνδημον.

[15] [Eidem valetudo restituitur] Πολλῶν [in margine ιγ᾽.] δὲ θαυμάτων αὕτη καὶ πρὸ τούτου καὶ μετὰ ταῦτα τῆς Θεοτόκου ἀπήλαυσεν. Ἐξ ὧν ἓν [ἢν cod.] ἢ καὶ δύο εἰπόντες τὰ καιριώτερα, τὰ λοιπὰ πιστωσόμεθα. Τῷ γὰρ τῆς δυσουρίας κατεχομένη νοσήματι καὶ περὶ τῆς ἀναπνοῆς, μή τί γε περὶ τῆς ζωῆς, ὑπὸ τῶν ὀδυνῶν κινδυνεύουσα, τὸ σύνηθες καὶ σωτήριον [aliquid excidisse videtur.] ἐκ τῆς ἱερᾶς ἀρυσαμένη Πηγῆς καὶ διαθερμάνασα καὶ τῷ αὐτῷ λουτρῷ μὲν τοῦ σώματος λύτρῳ δὲ χρησαμένη τοῦ ἀρρωστήματος, τὰς ὀδύνας ὥσπερ τι φορτίον οὐκ εὔφορον ἀποθεμένη, [f. 193v.] τῆς προτέρας ὑγείας ἐγένετο. Ἀλλὰ καὶ τῶν παίδων αὐτῆς τελευτᾶν μελλόντων, πάσης σωτηρίας ἐπιλιπούσης, καὶ εἰς τὸν ἐπιτερπῆ ναὸν φοράδην προσενεχθέντων καὶ τῆς μητρὸς οἷα μητρὸς δεομένης, ἱκετευούσης, δακρυούσης, τί οὐ ποιούσης ἐλεεινὸν τοῦ μὴ τὴν τελευταίαν τούτων ἡμέραν ἰδεῖν, αὐτὴν ἐκείνην ἐν ὀνείρῳ ἑωρακέναι τὴν Θεοτόκον διισχυρίζετο λέγουσαν· &ldquogr;Τί μου καταβοᾷς, γύναι, μὴ τοῖς παισί σου βραβευούσης τὴν ἴασιν; εἰ ἔψαλλες τοίνυν ποτὲ τὸ &ldquogr;οὐδεὶς προστρέχων ἐπὶ σοὶ κατῃσχυμμένος ἀπὸ σοῦ ἐκπορεύεται&rdquogr;, τὸ πᾶν κατ᾽ αὐτὴν τὴν ὥραν εἰπέ.&rdquogr; [et Deipara in somnis ostenditur.] Καὶ ἀποστοματιζούσης αὐτὸ τῆς ἱκετευούσης καὶ τὸ &ldquogr;λαμβάνειν τὸ δώρημα πρὸς τὸ συμφέρον τῆς αἰτήσεως&rdquogr; τελευταῖον ἐπιφερούσης, ἀκήκοε τῆς πανάγνου ἀπόφασιν· &ldquogr;Ἐπίγνωθι, λέγουσα, ὡς τὸ μὴ ζῆν αὐτοῖς τοῦ περιεῖναι λυσιτελέστερον.&rdquogr; Καὶ τελευτησάντων, τὰ τούτων κατέθεντο σώματα ἔξωθεν τοῦ θυσιαστηρίου, οὗπερ ἐπήξατο, ἐκείνης τῆς εἰκόνος ἐν δεξιᾷ, ἣ ταῖς συνεχέσιν ἐπιδημίαις καὶ ἐπισκέψεσιν Ἐπίσκεψις ὀνομάζεται. Καὶ μετ᾽ ὀλίγον καὶ αὐτὴ τὸν βίον ἀπολιποῦσα κατὰ τὸ δεξιὸν [δεξιὰν cod.] τῆς φιάλης [f. 194.] μέρος τῆς εἰσόδου τοῦ νάρθηκος ὑπὸ γῆν ἐτέθη, τῷ ναῷ ἀναθεῖσα ἀναθήματα κάλλιστα, ἐνδυτὰς χρυσῷ καταστίκτους καὶ σκεύη πρὸς ὑποδοχὴν τῆς ἀναιμάκτου θυσίας πολύτιμα καὶ ἄλλα τινά, ὑφ᾽ ὧν ναὸς ὡραΐζεται. Τοιαύτην εἶχε τὴν πίστιν διάπυρον, οὕτως ἀκαταίσχυντον τὴν ἐλπίδα καὶ γενναῖον τὸ φίλτρον καὶ ἀνδρικὸν ἐν γυναικείῳ τῷ σώματι πρὸς τὴν πάναγνον· οὕτως αὐτῇ ἐπείθετο καὶ ἐν ἅπασιν εὐχαρίστει καὶ πάντα λυσιτελῶς τὰ παρ᾽ αὐτῆς οἰκονομούμενα ᾤετο γίνεσθαι. Καὶ γὰρ κατὰ τὴν τελευτὴν τῶν παίδων οὐδὲν ἐνεδείξατο ταπεινοῦ καὶ καταπεπτωκότος φρονήματος, οὐ ῥῆμα προήκατο [K, προσήκατο cod.] δύσφημον, ἀλλὰ μᾶλλον εὐδοκιμωτέρα ἐφάνη καὶ γενναιοτέρα καὶ διὰ τῆσδε τῆς θλίψεως. Καὶ ταῦτα μὲν περὶ ταύτης.

[16] [Malignorum spirituum] Καιρὸς [in margine ιδ᾽.] δὲ λοιπὸν καὶ τὰ εἰς ἑτέρους ἀπαριθμήσασθαι. Μοναχή τις ἐνοχλουμένη πονηρῷ πνεύματι, νηστείαις καὶ ταῖς ἄλλαις ἑαυτὴν ἐκδοῦσα σκληραγωγίαις καὶ δάκρυσι τοὔδαφος καταβρέχουσα καὶ τῷ τῆς Θεοτόκου ναῷ προσεδρεύουσα πρὸς τὸ τὸ δαιμόνιον ἀπελάσαι τὸ ταύτην διασπαράττον πικρῶς, ὅτε [f. 194v.] καὶ πρὸς μικρὸν ἦγεν ἄνεσιν τοῦ μαστίζοντος, διηγεῖτο τοῖς μοναχοῖς ὡς· &ldquogr;Ὅτε ἡ πρεσβεία μετὰ τὸ τέλος [τέλους cod.] τοῦ ὄρθρου ποιήσεται τὴν ὁρμὴν πρὸς τὸν τῆς ἁγίας Ἄννης οἶκον εὐκτήριον, αὐταῖς ὄψεσι τὴν Θεοτόκον ὁρῶ προπορευομένην τοῦ ἱερέως καὶ ἅμα ὑμῖν κατιοῦσαν εἰς τὴν Καταφυγὴν καὶ ἱσταμένην τοῦ Σωτῆρος ἐκ δεξιῶν· καὶ διὰ τοῦτο κἀγὼ κατὰ τὴν τοιαύτην ὥραν ἐκκρέμαμαι, ταύτην βλέπουσα κάτωθεν.&rdquogr; Καὶ μετὰ τὸ διηγήσασθαι ταῦτα δι᾽ ἡμερῶν ὀλίγων τῇ δυνάμει τῆς πανάγνου καὶ χάριτι ἀπηλλάγη τοῦ δαίμονος· καὶ τὸν λοιπὸν χρόνον βιώσασα ὡς φίλον Θεῷ, πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν. Ἰδοὺ καὶ δαίμονες πάντως ἐφυγαδεύθησαν καὶ ἐλαύνουσαν ᾔσθοντο· καὶ οἱ θεραπευθέντες ταύτην κατεῖδον ἐπιφοιτῶσαν τῇ Καταφυγῇ καὶ τοῖς μοναχοῖς προοδεύουσαν καὶ τοῦ Σωτῆρος παρισταμένην ἐκ δεξιῶν καὶ ἁγιάζουσαν ἅπαντα.

[17] [eiectio.]Ἐπὶ [in margine ιε᾽.] τούτῳ τοίνυν ἕτερον, ὦ παρόντες, ἀκούσατε. Ἄνθρωπός τις ἑορτάζων τὴν τοῦ εὐαγγελισμοῦ ἑορτὴν μετὰ τὸ τὴν ἐφ᾽ ἑσπέρας ὑμνολογίαν πληρῶσαι εἰς τὴν ἰδίαν κατεκλίθη στρωμνήν, ἐν ἑτέρᾳ δὲ καὶ ἡ σύζυγος· ἥτις ὡς ἐν ἐκστάσει γενομένη φρενῶν παρόμοιον ἑώρακε κόρακι διὰ τοῦ στόματος αὐτῆς [f. 195.] πτηνὸν εἰσελθεῖν. Καὶ παραυτίκα ἐκυλινδεῖτο καὶ ἀφρὸν ἀνίει τοῦ στόματος τῇ ἐπιθέσει τοῦ δαίμονος. Καὶ διὰ τοῦτο εἰς τὸν τῆς πανυμνήτου ναὸν διεκομίσθη παρὰ τοῦ ἀνδρὸς τριάκοντά τε ἡμέρας προσκαρτερήσασα καὶ ἱκανῶς μαστιχθεῖσα — φύσις γὰρ τοιαύτη, μᾶλλον δὲ προαίρεσις, ταῖς ἀντικειμέναις δυνάμεσιν ἐπηρεάζειν τῷ τοῦ Θεοῦ πλάσματι — ὡς καὶ ῥήματά τινα ἀπρεπῆ ἀποφθέγξασθαι, ὅτε ἡ Θεοτόκος ἐπεκάμφθη τῆς προσελθούσης τὴν γνώμην μεταξὺ δοκιμάσασα, ἡ δαιμονῶσα δραμοῦσα καὶ τὸ ἔλαιον τῆς ἠρτημένης κανδήλας ἐν τῇ Ἐπισκέψει πιοῦσα ἀπήλασεν εὐθέως τὸν δαίμονα.

[18] [Matthaeus oeconomus de exsilio] Κατὰ [in margine ις᾽.] δὲ τὸν αὐτὸν καιρὸν συνέβη καὶ τὸν μοναχὸν Ματθαῖον καὶ οἰκονόμον τῆς τοιαύτης μονῆς, ἄνδρα πλήρης πνεύματος καὶ θεοφιλοῦς βίου ἐπιμελόμενον, παρὰ τῶν ἀρετῇ φθονούντων καὶ ἀμαυροῦν ἐθελόντων τὴν ταύτης λαμπρότητα πρὸς τὸν κρατοῦντα διαβληθῆναι. Καὶ ὃς εἰς τὴν ἐν Χρυσοπόλει μονὴν ἐξέπεμψεν ὑπερόριον· ἰσχύει γὰρ πρὸς βραχὺ ἐνίοτε καὶ ψεῦδος κατὰ τῆς ἀληθείας, εἰ καὶ μὴ τέλεον ταύτην καταγωνίζεται. Καὶ δὴ τοῦτον ὁ καθηγούμενος τῆς τοιαύτης [f. 195v] μονῆς θεωρῶν ἀναβάσεις ἀρετῶν ἐν τῇ καρδίᾳ διατιθέμενον καὶ πρὸς κυβέρνησιν λαοῦ ἐπιστήμονα, τὴν τῆς οἰκονομίας τῷ ἀνδρὶ φροντίδα ἐπέταξεν· ὃς ἐν τοῖς λεγομένοις κατηχουμενείοις [κατηχουμένοις cod.] τῆς ἐκκλησίας ὑπνῶν, καθ᾽ ὃν τόπον ἡ τῆς Θεοτόκου εἰκὼν προσπεπήγει μέχρι μαζῶν ἐκτετυπωμένη καὶ τροφέα τῆς κτίσεως ὑπομάζιον φέρουσα, φωνῆς ἐξηχηθείσης ἀκήκοε· &ldquogr;Ματθαῖε, πορεύου νῦν εἰς τὸν οἶκόν μου· ἐγχειρίσαι γὰρ διακονίαν σοι βούλομαι.&rdquogr; [ope Deiparae, revocatur.] Καὶ διαταραχθεὶς πρὸς τὴν φωνὴν ὁ ἀνὴρ καὶ ἐν τῷ ἐκεῖσε ναῷ κατελθὼν σὺν ἀγωνίᾳ ηὔχετο· καὶ πάλιν φωνῆς ἑτέρας ἀκήκοεν· &ldquogr;Ἄπελθε εἰς τὴν μονήν σου· χρείαν γὰρ ἐκπληρώσεις τινὰ ἐν τῷ οἴκῳ μου καὶ τοῦτον μετακοσμήσεις πρὸς τὸ σεμνότερον.&rdquogr; Καὶ ὁ μονάζων σὺν φόβῳ ἀπεκρίθη τῇ θεομήτορι· &ldquogr;Ὑπερορίαν κατακριθεὶς τοῦτο δέδοικα διαπράξασθαι.&rdquogr; Καὶ αὖθις ἀκήκοεν· &ldquogr;Ἐγὼ ὑπὲρ σοῦ λαλήσω.&rdquogr; Καὶ εὐθέως τόν τε καθηγούμενον τῆς μονῆς ἐμφανείας ἠξίωσε τοῦ τὸν μοναχὸν Ματθαῖον εἰς τὴν οἰκείαν ἐκπέμψαι μονήν, καὶ τῷ τὰ σκῆπτρα κρατοῦντι Βασιλείῳ [Basilius I imperator, 867 – 886.] τὸν παραπλήσιον ἐνεφάνισε τρόπον. Οὔπω φθάνει ὁ βασιλεὺς τὸν ὀφθέντα συμβαλεῖν [f. 196.] [συμβασιλείν cod.] ὄνειρον διαναστάς, καὶ προφθάνει ὁ τῆς Χρυσοπόλεως καθηγούμενος παραστὰς τὰ ὅμοια ἰδεῖν τῷ βασιλεῖ διηγούμενος· καὶ παραυτίκα [παραυτὶ cod.] ὁ ῥηθεὶς μοναχὸς Ματθαῖος εἰς τὴν ἰδίαν ἐξαπεστάλη μονήν· καὶ βασιλεῖ γνώριμος ἐντεῦθεν καὶ τοῖς ἐν παλατίῳ γίνεται καλῶς τε ποιμάνας τὸ λογικὸν τοῦ Χριστοῦ ποίμνιον, εἰς ἄκραν ἤλασεν ἀρετὴν καὶ ἀγαπητὸς καὶ συνήθης τῷ βασιλεῖ Λέοντι [Leo VI imperator, 886 – 911.] χρηματίζει· ὃς αἰδοῖ τῇ πρὸς τοῦτον καὶ κρηπῖδα τοῦ τεμένους τῆς σεβασμίας Ἄννης κατεβάλετο καὶ κάλλος ἐξηλλαγμένον ἐντέθεικεν καὶ τὸν τοῦ μεγάλου ναοῦ πρόναον — νάρθηξ τούτῳ ἐπώνυμον — παρὰ τῶν Βουλγάρων ἀχρειωθέντα, τὴν Θρᾳκῶν τότε καταδραμόντων, ἐκαλλώπισεν καὶ τὴν ἐτύμως [ἐτοίμως cod.] λεγομένην Καταφυγήν, * 〈καταφυγὴν [Κ suppl., om. cod.] 〉 οὖσαν παντὸς λυπηροῦ, λεπτοτάτων ψηφίδων καὶ χρωμάτων συνθέσει καὶ μίξει καὶ κράσει εὐπρεπεστέραν εἰργάσατο· ὅθεν ἐν τῷ τότε καιρῷ θαῦμα τοῖς προλαβοῦσιν ἀπετελέσθη κατάλληλον.

[19] [Iohanni, clerico] Τῆς [in margine ιζ᾽.] γὰρ λεχθείσης Καταφυγῆς [Supra, cc. 16, 17.] ἐπὶ τὸ κρεῖττον ἀμειβομένης καὶ δεχομένης πολλὴν τὴν λαμπρότητα, ὁ ἐπὶ τῆς κλίμακος κληρικὸς Ἰωάννης τηνικαῦτα ἱστάμενος, [f. 196v.] ναῷ τοῦ περιδόξου μάρτυρος Ἀγαθονίκου [De celebri S. Agathonici templo vid. Synax. eccl. CP., p. 915; Ducange, Constantinopolis christiana, t. II, p, 119. Hoc autem de quo hagiographus noster, oratorium prope Fontem fuisse videtur. Porro, hoc lego in Vita S. Andreae Sali (BHG2. III), c. 157: ἔρχεται εἰς τὸν ἅγιον Ἀγαθόνικον, καὶ πλησίον τῆς αὐτοῦ φιάλεως καθεσθέντες.] ὑπηρετούμενος, ἄνωθεν πεσὼν ἀοράτως ὑπὸ τῆς εἰωθυίας τῆς Θεοτόκου ἐβαστάχθη δυνάμεως, ὡς αὐτὸς ἐκεῖνος ὁ ταύτην ἑωρακὼς διήγγειλεν ἅπασιν. Οἱ δέ γε γονεῖς τοῦ ἀνδρὸς τῇ φήμῃ μαθόντες τὴν τελευτὴν τοῦ παιδὸς καὶ ἕωθεν ἀφικόμενοι κατεβόων τοῦ ἡγουμένου· καὶ παρ᾽ ἐλπίδα ζῶντα τοῦτον καταλαβόντες καὶ φωνῆς ἐκ τῆς Καταφυγῆς ἀκηκοότες· &ldquogr;Λάβετε τὸν υῖὸν ὑμῶν ζῶντα, λεγούσης, καὶ ἄπιτε τὴν τοῦ Θεοῦ ὑπερένδοξον μητέρα δοξάζοντες&rdquogr;, χαίροντες ὑπενόστησαν.

[20] [Leoni imperatori] Πίστιν [in margine ιή.] τοιγαροῦν ὁ ῥηθεὶς πιστότατος Λέων [Leo VI imperator.] παρασχὼν ἀντείληφε χάριν πολλαπλασίονα· αὐτός τε γὰρ ὑπὸ τοῦ τῆς δυσουρίας νοσήματος πικραῖς ὀδύναις περιβληθεὶς καὶ ἡ Αὔγουστα Θεοφανῶ [Theophano Leoni matrimonio iungitur anno 881 – 882. Cf. Ed. Kurtz, Zwei griechische Texte über die hl. Theophano (S.-Pétersbourg, 1898), p. 52.] λάβρῳ καταληφθεῖσα καὶ διακαίοντι πυρετῷ, ἄμφω τῆς ὑγείας ἔτυχον, ἀπολαύσαντες εἰς κόρον τοῦ ἁγιάσματος.

[21] [Stephano patriarchae,] Στέφανός [in margine ιθ᾽.] τε ὁ μακαρίτης πατριάρχης [Stephanus patriarcha, 886 – 893.] καὶ τοῦ τοιούτου βασιλέως αὐτάδελφος ἀποστήματι τὰ στέρνα ἐνοχληθεὶς καὶ πιὼν κατὰ τὸν καιρὸν τῆς τῶν τιμίων ξύλων ὑψώσεως ἀπὸ τῆς θείας Πηγῆς, οὐκ ἠστόχησε τῆς ἐλπίδος καὶ τῆς ἰάσεως· καὶ ἀντ᾽ εὐχαριστίας ἃ ἐν ταῖς λειτουργίαις [f 197.] ἱερὰ ἐνεδύετο περιβόλαια, φελώνην στιχάριόν τε καὶ ὠμοφόριον [Vestes liturgicae de quibus Ducange, s. vv. et Braun, Die liturgische Gewänder (Freiburg i. B., 1907), p. 234, 665.] τὰ τοιαῦτα καλοῦσιν, εἰς ἐνδυτὴν μετεσκεύασεν, ἀσφαλισάμενος [ἀσφαλισαμένους cod.] τοὺς ἐν τῇ μονῇ ταῦτα κατὰ τὴν τῆς ὑψώσεως ἑορτὴν εἰς τὸ θυσιαστήριον ἐφαπλοῦν· ὃ καὶ μέχρι τοῦ νῦν διαπράττεται.

[22] [Tarasio patricio] Ἀλλὰ [in margine κ᾽.] καὶ Ταράσιον τὸν πατρίκιον λάβρῳ κατασχεθέντα ποτὲ πυρετῷ καὶ φρενίτιδι [φρενέτιδι cod.] νόσῳ ἐντεῦθεν περιπεσόντα [περιπεσότα cod.] καὶ τῷ δεινῷ ἀπειρηκότα τὰς εἰς σωτηρίαν ἐλπίδας ἡ τούτου μήτηρ πρὸς τὸν ναὸν διεκόμισε· καὶ τῷ πηλῷ καὶ τῷ ἁγιάσματι καὶ σῶμα καὶ κεφαλὴν τοῦ νοσοῦντος ἀλείψασα ἀπέλαβεν ὑγιαίνοντα, τροφῆς μετασχόντα στερεωτέρας καὶ ὕπνου μεταλαχόντα χρηστοῦ καὶ πρὸς τὴν ἰδίαν μετ᾽ εὐφροσύνης οἰκίαν ἐπανελθόντα.

[23] [eiusque matri] Ἐξ [in margine κα᾽.] ἐκείνου καὶ Μαρία ἡ μαγίστρισσα, ἡ τούτου μήτηρ, τὴν πίστιν ὅσην εἰς τὸν τῆς θεομήτορος κτησαμένη ναὸν καὶ διηνεκῶς αὐτῇ προσεδρεύουσα τοῖς πᾶσι τὰ μεγαλεῖα τῆς θεομήτορος ἀνεκήρυττε καὶ προετρέπετο τούς γε πειθομένους ἀδιστάκτως εἰς αὐτὸν ἀφικνεῖσθαι καὶ τῆς ἱερᾶς Πηγῆς πλήθη παραδόξων θαυμάτων ἀρύεσθαι· καὶ γάρ τι καὶ περὶ αὐτὴν τοιόνδε συμβέβηκε. Νόσῳ κατεσχέθη βαρυτάτῃ [f. 197v.] ποτέ καὶ τὸν ἴδιον ἐλιπάρει ἄνδρα ταύτην εἰς τὸν ναὸν τῆς Πηγῆς παραπέμψαι· ὡς δὲ τοῦ ποθουμένου ἐπέτυχεν, ἀπείργετο δὲ παρὰ [corr. in margine.] πολλῶν τοῦ μηδὲ ἄκρῳ δακτύλῳ ἅψασθαι ὕδατος, ἐπείπερ λαθοῦσα, ὅλη γενομένη ἀδιστάκτου πίστεως καὶ φρονήματος καὶ χαίρειν εἰποῦσα ταῖς παρὰ πολλῶν παραινέσεσι, τοῦ ἁγιάσματος ἔπιε, τῇ πόσει ἅμα τὴν ὑγείαν ἀπείληφεν. Ἀρρωστησάσης δὲ καὶ πάλιν μετὰ καιρὸν καὶ στειλάσης δύο τῶν αὐτῆς οἰκετῶν, τῶν ἐχόντων ταχεῖαν τὴν πρὸς τὸ τρέχειν ὀξύτητα, ἀντλῆσαί τε ὅσον τάχος καὶ πρὸς αὐτὴν διακομίσαι διακελευσαμένης ἁγίασμα, [Mariae magistrissae,] ἐπείπερ οἱ μοναχοὶ μετὰ τοὺς ἑσπερινοὺς ὕμνους τοῖς ἔξω τὰς θύρας ἀπέκλεισαν, ἐπιστάντες οἱ νέοι ἐπι τῇ ἔνδον τῆς φιάλεως πύλῃ καὶ διά τινος ἀποσκοποῦντες ὀπῆς ἐπεβοῶντό τινα τῶν ἔνδοθεν τούτοις ὑπανοῖξαι τὴν εἴσοδον. Καὶ ὁρῶσι μὲν οὐδαμῶς τινα, ἀκούουσι δὲ φωνῆς γυναικείας λεγούσης· &ldquogr;Εἰ βούλεσθε εἰσελθεῖν, ἐπὶ τὸ τοῦ ἁγίου μέρος Εὐστρατίου [Cf. supra c. 12.] εἰσέλθετε.&rdquogr; Ἔστι δὲ καὶ τοῦτο εὐκτήριον ἱδρυμένον κατὰ τὴν τῆς φιάλεως ἀριστερὰν εἴσοδον. Οἱ δὴ μήτε τὸ εὐκτήριον [f. 198.] ὅπου καὶ εἶη γινώσκοντες μήτε τὴν ἀνεῳγμένην πύλην, ἐδέοντο προστιθέντες ὅρκον· &ldquogr;Εἰπὲ ἡμῖν, πρὸς τοῦ Θεοῦ, ὅστις καὶ εἶ, ὁπόθεν δὴ καὶ εἰσέλθωμεν.&rdquogr; Καὶ πάλιν ἡ αὐτὴ φωνὴ τοῖς ἱκετεύουσιν ἀντεφθέγγετο ὡς· &ldquogr;Ἀπὸ τοῦ ἀριστεροῦ μέρους, πάντως εἶπον ὑμῖν, καὶ τοῦ εὐκτηρίου τοῦ μάρτυρος Εὐστρατίου τὴν εἴσοδον εὕρητε.&rdquogr; Οἱ δὲ τῇ πύλῃ περιτυχόντες ἀνεῳγμένῃ εἰσῆλθον· καὶ ὡς οὐδένα εἰς τὰ τοῦ ναοῦ κατέλαβον προπύλαια, κεκραγέναι καὶ βοᾶν ἐπεχείρουν· καὶ πάλιν τρὶς τῆς προτέρας φωνῆς ἀντιφθεγγομένης αὐτοῖς ἔνδοθεν τῶν βασιλικῶν πυλῶν ἤκουον, μικρὸν ἐπιμεῖναι ὅσον. Καὶ ὁμοῦ τῇ φωνῇ παρεγένετό τις τῶν μοναχῶν τοὺς ἐφεστῶτας ἀνερωτῶν, εἰ ἐπὶ πολλῆς ὥρας τοῦ ναοῦ διακαρτεροῖεν· οἱ δὲ κατέθεντο· καὶ ὁ μονάζων πάλιν ἐπύθετο, τίνος χάριν μὴ εἰσελθεῖν ἀπὸ τῆς αὐλῆς τοῦ πυλῶνος· &ldquogr;Διότι, ἀντέφησαν, ἡμῖν γυνὴ διηρμήνευσε τὴν ἔσωθεν εἶσοδον, ἣν καὶ ὑποδειχθῆναι δεόμεθα.&rdquogr; Ὁ δὲ διαγνοὺς τὸ παράδοξον, πρὸς τοὺς νέους ἀντέφησεν ὡς· &ldquogr;Οὐ γυναιξὶ συγκεχωρημένον ἐμφιλοχωρεῖν τοῖς ἐνταῦθα· ἀλλά μοι ἐπὶ τῆς αὐλῆς ἀναστρεφομένῳ γυναικὸς φωνὴ [f. 198v.] ἐπῆλθεν, ὥσπερ δὲ καὶ ὑμῖν, καί με καταλαβεῖν τὴν ἐκλησίαν παρώτρυνε τοῦ ἐπιδοῦναι τοῖς ζητοῦσιν ἁγίασμα.&rdquogr; Ἐπεὶ οὖν ἀναψηλαφήαντες μὴ κατέλαβον τὴν τοιαῦτα λαλήσασαν, ἐξεπλάγησαν. Μαθοῦσα δὲ καὶ τὸ θαυματουργηθὲν ἡ πιστῶς τοὺς οἰκέτας μαγίστρισσα στείλασα, ηὐχαρίστει μέχρι τῆς τελευτῆς τῶν τοιούτων θαυμάτων χάριν καὶ Θεῷ καὶ τῇ θεομήτορι.

[24] [Styliani filio,] Πρὸς [in margine κγ᾽.] τούτοις ἐπὶ τῶν καιρῶν τοῦ αὐτοκράτορος Λέοντος τοῦ τῶν σωματοφυλάκων αὐτοῦ ἄρχοντος Στυλιανοῦ [Videtur esse Ζαούτζης Στυλιανός, Zoes, quae Leonis concubina fuit, pater. Cf., Zonaras, Epit. XVI, 12, 6, et alias saepissime.] τῷ υἱῷ λίθος ἐνέφυ κατὰ τὸ γεννητικὸν μόριον, οὗ τομαῖς καὶ χειρουργίαις οἱ ἰατρεύοντες εὑρεῖν τὴν ἴασιν διετείνοντο. Ἀλλ᾽ ὁ πατὴρ τοῦ φιλτάτου τέκνου ὑπεραλγῶν καὶ ἅμα τῇ δυνάμει τῆς τὸν δυνατὸν ἐν ἰσχύι τεκούσης θαρρῶν τὸ σωστικώτατον ἰατρεῖον, τὸν ναόν φημι τῆς Πηγῆς, σὺν τῷ τέκνῳ κατέλαβεν συχνῶς τε πίνειν τοῦ ἁγιάσματος καὶ φόβου ἐκτὸς προτρεπόμενος τὸν νοσοῦντα, τὴν ὑγείαν αὐτῷ προεξένησε, λανθάνοντος τοῦ λίθου διαλυθέντος ὑπὸ θείας δυνάμεως καὶ ταῖς φυσικαῖς ἐκκρίσεσι προχωρήσαντος.

[25] Καὶ [in margine κδ᾽.] Μαρία ἡ οὕτω ἐπονομαζομένη Σχίνιζα κακώσει καὶ διαρροίᾳ [f. 199.] κοιλίας ἐνοχλουμένη, ἀπέχεσθαι ὕδατος τὸ παράπαν παρὰ τῶν ἰατρευόντων τῇ ὑπερβολῇ τοῦ δεινοῦ κελευσθεῖσα τελευτᾶν ἔμελλεν· ἣ κατὰ τοὺς ὕπνους ὁρᾷ γυναῖκά τινα ἐν σχήματι εὐπρεπεῖ εἰς λόγους ἐλθοῦσαν αὐτῇ καὶ ὥσπερ ἐπικαμπτομένην τῆς καμνούσης τῇ νόσῳ ἀνερωτᾶν ἐξεταστικώτερον· &ldquogr;Ποία, γύναι, [Mariae Schinizae,] σοι νόσος; οὐ δύνῃ ὕδωρ πιεῖν;&rdquogr; Ἡ δὲ ἀπεκρίνατο· &ldquogr;Δυνατόν μοι τοῦτο, ἀλλὰ παρὰ τῶν ἰατρῶν ἀπηγορευμένον.&rdquogr; Καὶ ἡ κοσμία ἐκείνη καὶ πολὺ τὸ χάριεν ἔχουσα ὑπετίθει τὸ τοῦ νοσήματος ἴαμα· &ldquogr;Λάβε, εἰποῦσα, ἀπὸ τῆς Πηγῆς μου ὕδωρ καὶ πίε καὶ τὰς ἐναντίας ἀπορρίψεις ἐλπίδας.&rdquogr; Καὶ ἕωθεν ὕδωρ ἐκεῖθεν μετακομίσασα καὶ πιοῦσα παραχρῆμα τῆς νόσου ἀνήνεγκε.

[26] [Zoae Augustae,] Καὶ [in margine κέ.] ἡ Αὔγουστα Ζωὴ [Zoe Καρβωνοψῖνα dicta, quarta Leonis VI uxor.] φεύγουσα τὸν τῆς ἀτεκνίας ὀνειδισμὸν καὶ περὶ γέννησιν τέκνων ἀγωνιῶσα ὑπόμνησιν ἔλαβε περὶ τῶν τῆς πανάγνου θαυμάτων καὶ πλέγμα τι ἐκ μετάξης ἰσόμηκες τῆς εἰκόνος τῆς θεομήτορος, τῆς ἐν δεξιᾷ τοῦ Σωτῆρος εἰς τὴν Καταφυγήν, διαμετρήσασα καὶ περιζωσαμένη τοῦτο, τῇ προμηθείᾳ ταύτης Κωνσταντῖνον τὸν ἀοίδιμον βασιλέα συνέλαβεν [f. 199v.] [Constantinus VII, natus anno 905.] · εἶθ᾽ οὕτως πυρετῷ φλογώδει [φλογώσει cod.] καταληφθεῖσα, τῷ ἐκεῖσε πηλῷ καὶ τῷ ἁγιάσματι τὴν ὑγείαν ἐπραγματεύσατο. Ἐφάνη οὖν καὶ ἀπαιδείας δεσμὰ ἡ Θεοτόκος εὐχερῶς διαλύουσα καὶ ἀπὸ γαστρὸς ἠτεκνωμένης παῖδας ἐπισήμους παράγουσα· τί γὰρ ἐν γῇ [ἐγγῆ cod.] βασιλέως ἐπισημότερον;

[27] [Romano imperatori] Λοιπὸν [in margine κς᾽.] εἶπωμεν ἐφεξῆς καὶ τὰ περὶ τὸν βασιλέα Ῥωμανὸν [Romanus Lacapenus imperator, 920 – 944.] τὸν πάλαι συμβάντα καὶ εἰς τοὺς παῖδας αὐτοῦ· οὐ μικρὰν γὰρ πίστιν καὶ οὗτος ἐπιδειξάμενος εἰς τὸν τῆς πανυμνήτου ναόν, μειζόνων κατὰ πολὺ πλῆθος ἀπείρων τῶν ἀμοιβῶν ἔτυχεν. Αὐτὸς μὲν γὰρ νόσῳ ληφθεὶς σφοδροῦ πυρετοῦ καὶ βρωμάτων ἀποστροφῇ, τῶν ὀρεκτικῶν δυνάμεων ἀποκαμουσῶν πρὸς τὴν οἰκείαν ἐνέργειαν, οὐ μόνον τούτων ἀπηλλάγη τῷ κοινῷ φαρμάκῳ, τῷ ἁγιάσματι, ἀλλὰ καὶ γαστρὸς ἐποχῆς καὶ πάλιν ἀμέτρου φορᾶς· ὃ καὶ θαυμάτων πάντων [πάντως cod.] ἐπέκεινα καὶ παραδόξων παραδοξότερον, διάφορον δὲ τῇ δυνάμει· ἐπεχομένην τε τὴν γαστέρα ἀκωλύτως τὴν οἰκείαν ἐκπληροῦν ἐνέργειαν παρεσκεύαζεν καὶ φερομένην οὐ κατὰ φύσιν συνεῖλε [K, συνεῖ τὲ cod.] [f. 200.] καὶ συνέσφιγγεν.

[28] [eiusque liberis] Ἑλένη [in margine κζ᾽.] δὲ βασιλὶς ἡ τούτου θυγάτηρ [Helena, Romani filia, uxor Constantini VII anno 919.] καὶ Στέφανος βασιλεὺς [Stephanus qui cum Constantino patrem Romanum Lacapenum in insulam Proten relegavit anno 944.] ὁ υἱὸς καὶ Ἄννα [Anno 934: Ἄγεται δὲ καὶ γυναῖκα Στεφάνῳ τῷ υἱῷ ὁ βασιλεὺς Ῥωμανὸς Ἄνναν τὴν θυγατέρα τοῦ Γαβαλᾶ. Cedrenus, Hist. comp., Bekker, t. II, p. 315.] ἡ αὐτοῦ σύμβιος τῇ μὲν ἐν παραπλησίοις τῇ δὲ καὶ ἐν διαλλάττουσι νοσήμασιν ἐπικουρίας τῆς αὐτῆς ἔτυχον, ἡμιτριταἳκῶν περιόδων ἀπαλλαγέντες καὶ γαστρὸς ἐπὶ πολὺ φερομένης καὶ παθημάτων ἑτέρων ἀδήλων δυσδιάγνωστον ἐχόντων καὶ τὸ ἄλγημα καὶ τὸ ἴαμα καὶ χαλεπὰς ἐμποιούντων ὀδύνας καὶ τῇ ἀφανείᾳ καὶ τῇ ἀπορίᾳ τῆς ἰατρείας καὶ τῆς ἀπαλλαγῆς τῇ ἀνελπιστία, τὸ χαλεπώτερον· ὅθεν ὁ δηλωθεὶς Ῥωμανὸς πείρᾳ [πείραν cod.] γνοὺς τὴν δραστικὴν ἐνέργειαν τῆς θείας Πηγῆς, καθ᾽ ὅλον τὸν βίον ὁσημέραι τοῦ ταύτης μετελάμβανεν ἁγιάσματος.

[29] [Gabrieli cubiculario,] Γαβριήλ [in margine κη᾽,] τε ὁ κοιτωνίτης ὑπὲρ τοῦ ἰδίου ἀνεψιοῦ τοῦ παρὰ τῶν Βουλγάρων κατασχεθέντος λυπούμενος καὶ διαπονούμενος, χάριν τῆς τούτου λυτρώσεως εὐαγγέλιον κατεσκεύασε· καὶ ἕωθεν ἐν ἡμέρᾳ κυριακῇ ἐν τῷ ναῷ ἀνέθετο· καὶ περὶ δυσμὰς ἡλίου τῆς αὐτῆς ἡμέρας ἐπανῆκεν αὐτῷ τῆς αἰχμαλωσίας ὁ ἀνεψιὸς λέγων ὅτι· &ldquogr;Ἕως τὰ τείχη τῆς βασιλευούσης κατεῖδον, ἐν τῇ ἀλλοδαπῇ [f. 200v.] διατρίβειν ἐδόκουν. Ἐπιγνοὺς δὲ τὸ γεγονὸς ἐδόξασα τὴν ἐκ τῆς δουλείας λυτρωσαμένην με.&rdquogr; Ὃ καὶ αὐτὸς ἐκεῖνος ὁ κοιτωνίτης οὐκ ἐπαύσατο ὑπερθαυμάζων, τὴν ταχεῖαν ἀντίληψιν τῆς θεομήτορος διηγούμενος ἅπασι.

[30] [Iohanni monacho,] Καί [in margine κθ᾽.] τις μοναχὸς τοὔνομα Ἰωάννης, ᾧ Πέπερις ἡ ἐπίκλησις, τοῖς ἐνδοτέροις μέρεσι τῆς Χαλδίας [Thematis Chaldiae caput erat Trapezus. W. Fischer, Trapezus im elften und zwölften Jahrhundert, Mittheilungen des Instituts für oesterreichische Geschichtsforschung, t. X (1889), p. 177.] οἰκῶν, ἀρρωστήσας, ἐπεὶ οἱ ἰατροὶ ἀπειρήκεσαν πρὸς τὸ βίαιον αὐτοῦ τοῦ νοσήματος, εἰς νοῦν ἔλαβε τὴν ἐκκλησίαν τὴν ἐν τῇ Πηγῇ· καὶ δάκρυσιν ἐπεβοᾶτο τὴν θεομήτορα· &ldquogr;Πάναγνε Θεοτόκε, λέγων, ἡ ἐν τῇ Πηγῇ κατοικοῦσα, τῷ κατακειμένῳ ἐπὶ κλίνης ὀδύνης βοήθει μοι.&rdquogr; Καὶ παραυτίκα ἐφάνη τις τούτῳ ὑπνώσαντι λέγουσα· &ldquogr;Ὀδύνη σύ, μοναχέ; καὶ τίνος χάριν βοᾷς καὶ ταύτας τὰς ἀνακλήσεις ποιῇ;&rdquogr; Ὁ δέ φησιν· &ldquogr;Ἐπιθυμίᾳ, δέσποινα, τῆς ζωῆς.&rdquogr; Καὶ πάλιν πρὸς τοῦτον ἡ Θεοτόκος ἐφθέγξατο· &ldquogr;Καί τί μοι παράσχῃς ἀντάξιον, πολὺν ἀναδεξαμένῃ πόνον καὶ διανυσάσῃ τὴν ἐκ τῆς Πηγῆς μέχρι τῶν ἐνταῦθα ὁδόν;&rdquogr; Κἀκεῖνος ἀντέφησεν ὡς· &ldquogr;Οὐκ εὐπορία μοι εἰ μὴ νομισμάτων τριῶν.&rdquogr; Ἡ δὲ εἰποῦσα ὡς· &ldquogr;Καὶ ταῦτα δεκτά μοι καὶ οὐκ ἀπόβλητα&rdquogr;, ἥψατο [f. 201.] τότε αὐτοῦ καὶ τὴν νόσον ἀπήλασεν· καὶ ὃς ἰαθεὶς καὶ πιστεύσας τῷ νυκτερινῷ ῥήματι καὶ μηδὲν κακουργήσας πρὸς τὴν ὑπόσχεσιν σὺν τοῖς τρισὶν ἐκείνοις νομίσμασιν ἀπάρας οἶκοθεν κατέλαβε τὴν μονήν· καὶ τὸ τῆς θεομήτορος εἰς βοήθειαν πρόχειρον ἀνεκήρυττεν καὶ ὅπως αὐτὴν οὐκ ἔφθασεν ἐπικαλεσάμενος καὶ βοηθὸν ἑτοιμοτάτην εὕρετο. Καὶ μετά τινα χρόνον τοῦ φοιτητοῦ αὐτοῦ ταῖς πρὸς θάνατον ἀπαγούσαις ὀδύναις καὶ νόσοις ἀπαγορεύσαντος, ἐπεὶ οὐδεμία σωτηρίας ἐλπὶς αὐτῷ ὑπελείπετο, τῷ διδασκάλῳ [corr., prius διασκάλω.] διαπορουμένῳ καὶ δυσχεραίνοντι εἷς πόρος τῶν [bis scribit cod.] περιστάντων ἀπόρων ἐφαίνετο, ἡ χορηγὸς τῆς ὑγείας καὶ μήτηρ τῆς ἁπάντων ζωῆς· πρὸς ἣν καὶ τὸν νοῦν ἔτεινε καὶ τῷ μαθητῇ ἔφησεν· &ldquogr;Βούλει, τέκνον, εἰς ὑγείαν ἐπανελθεῖν;&rdquogr; Καὶ ὅς· &ldquogr;Ναί, πάτερ, ἔφησε· [ἔφηκε cod.] καὶ ὑπόσχου τι, ὁ διδάσκαλος ἔφη, τῇ Θεοτόκῳ τῇ κατοικούσῃ ἐν τῇ Πηγῇ· καὶ ἀναρρωσθήσῃ εὐθύς.&rdquogr; Καὶ ὁ ἀσθενῶν· &ldquogr;Πέντε ταύτῃ, ἔφη, νομίσματα δίδωμι, εἴ γε ἀναρρωσθῶ, ὥσπερ ἔλεξας.&rdquogr; Καὶ ὁ μοναχὸς Ἰωάννης προσπεσὼν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἐδεῖτο τῆς Θεοτόκου συντετριμμένῃ καρδίᾳ ὑπὲρ τοῦ φοιτητοῦ· καὶ ἐξελθὼν τὸν νοσοῦντα ἐπήρετο· [f. 201v.] &ldquogr;Ἐθεάσω, τέκνον, τινά;&rdquogr; Ὁ δέ· &ldquogr;Οὐδένα, ἔφησεν, εἶδον, πλὴν φωνῆς λεγούσης ἀκήκοα ὅτι· γράψον καὶ σφράγισον.&rdquogr; Καὶ ὁ γηραιὸς πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἐμοὶ δὲ, τέκνον, ἡ Θεοτόκος ἐλάλησεν ὡς· Σπεῦσον, ἄπελθε πρὸς τὸν σὸν φοιτητήν·&rdquogr; καὶ κατ᾽ αὐτὴν τὴν ὥραν ὑγιὴς γεγωνὼς τὰ μεγαλεῖα τῆς θεομήτορος ἐμεγάλυνεν· ἐξ ἐκείνου [ἑκείνο cod.] οὖν μέχρι καὶ σήμερον πέμπονται παρὰ τῶν μοναχῶν ἐξ ἄκρας Χαλδίας τὰ πέντε νομίσματα εἰς τὸν ἐν τῇ Πηγῇ ναὸν πρὸς ἀνάμνησιν τοῦ δηλωθέντος θαύματος ἀνεπίληστον· εἶδες κηδεμονίαν καὶ πρόνοιαν; πῶς οὐδὲν ἕτερον παρ᾽ ἡμῶν εἰ μὴ μόνον πίστιν ἡ Θεοτόκος ἐπιζητεῖ; ἡνίκα γὰρ ἀμφοτέρων, τοῦ διδασκάλου 〈καὶ [ K, om. cod.] 〉 τοῦ φοιτητοῦ, τὴν προθυμίαν ἐπέγνω καὶ τὴν προαίρεσιν ἐδοκίμασεν, τῶν παρ᾽ αὐτῆς [aliquid excidisse videtur.] παραχρῆμα ἠξίωσε τούτους τῶν δυσχερῶν ἀπαλλάξασα· θάλασσαν τὸν ἑαυτῆς ναὸν ἀγαθῶν ἀλλ᾽ οὐχὶ πηγὴν εἰκότως ἄν τις καλέσειεν· ὥσπερ γὰρ οὐκ ἐκείνης ἡ ψάμμος ἀριθμητή, οὕτως οὐδὲ τῶν ἐν τῇ θείᾳ πηγῇ τελουμένων ἀριθμῷ τὸ πλῆθος ὑποβάλλεσθαι δύναται.

[31] [Iohanni protospathario,] Ἰωάννης [in margine λα᾽.] γάρ τις πρωτοσπαθάριος τὸν τῆς Θεοτόκου ναὸν κατέλαβεν ἡμιθνὴς τῶν νόσων ταῖς ἐπιθέσεσι· καὶ ἐν τῷ αὐτὸν κατακεῖσθαι [f. 202.] ἐν τῷ ναῷ ἀφυπνώσας κατεῖδεν, ὡς ἔφη, τὴν θεομήτορα ἐπιτρέπουσαν τῷ μάρτυρι Παντελεήμονι· &ldquogr;Ἴδε, τί ἔχει ὁ ἀσθενῶν&rdquogr; ἵνα καὶ τῶν θείων ἐκείνων ῥημάτων, ὡς λέξεως εἶχον, ἐπιμνησθῶ. Καὶ ὁ μάρτυς· &ldquogr;Τὰ ἔνδον, ὦ δέσποινα, πάσχει δεινῶς.&rdquogr; Καὶ αὖθις ἡ Θεοτόκος ἔφη τῷ μάρτυρι· &ldquogr;Θεραπείας τοῦτον ἀξίωσον.&rdquogr; Και σὺν τῷ λόγῳ διυπνισθεὶς τελείως ἀπελαθεῖσαν ἔγνω τὴν νόσον, καὶ τὴν ἰατρεύσασαν φωναῖς εὐχαριστηρίοις ἠμείβετο.

[32] [Theophilo protospathario,] Ἀλλὰ [in margine λβ᾽.] καὶ Θεόφιλός τις πρωτοσπαθάριος μακρᾷ καὶ δυσαπαλλάκτῳ νόσῳ καμὼν τοῖς διακονουμένοις ἐπέτρεψεν ἀπαγαγεῖν αὐτὸν εἰς τὸν τῆς δεσποίνης ναόν· καὶ &ldquogr;εἴπερ, ἔφη, ἐκλίπω τὸν βίον ἐκεῖ, ἐκεῖ καὶ τὸ σῶμα κατάθετε.&rdquogr; Πληροῦσιν ἐκεῖνοι τὸ προσταχθὲν καὶ τὸν δεσπότην διακομίζουσιν, ἔνθα καὶ προσετάχθησαν· καὶ ὃς κατὰ τοὺς ὕπνους ἐν μιᾷ τῶν νυκτῶν ἐν τῇ Καταφυγῇ ἐδόκει ἑστάναι καὶ ὁρᾶν γυναῖκά τινα ἐκ τοῦ ἁγίου ἐπιδοῦσαν νάματος πᾶσι τοῖς προσιοῦσιν· αὐτῷ δὲ προσελθόντι οὐκ ἐπένευσεν τὴν ἐπίδοσιν. Ὡς οὖν οὐδὲν ἤνυτεν [ἤνυττεν cod.] πολλάκις πειρώμενος, ὅρκῳ πείθειν αὐτὴν διαναβαλλομένην ἐσπούδαζεν, τὸ φρικτὸν προφέρων τοῦ Θεοῦ ὄνομα. Ἡ δὲ τὴν [f. 202v.] πίστιν ὡς ἔοικεν τοῦ ἀνδρὸς τῇ ἀναβολῇ ὑποτρέφουσα ἀπεκρίνατο ὡς· &ldquogr;Βράδιον ἐλθόντι οὐ δικαιῶ παραχρῆμα πιεῖν ἐπιδοῦναί σοι.&rdquogr; Καὶ τί δεῖ λέγειν λοιπόν; εὐαριθμήτων διελθουσῶν ἡμερῶν, ὁ ἀνίατα ἰάθη νοσῶν καὶ ποσὶν ἰδίοις τὴν πρὸς τὸν οἶκον ἐβάδισεν.

[33] [Meletio monacho,] Καιρὸς [in margine λγ᾽.] δὲ λοιπὸν καὶ τὸ γεγονὸς εἴς τινα μοναχὸν τῆς αὐτῆς μονῆς κατὰ πάροδον διηγήσασθαι καὶ παραστῆσαι, ὅπως τε τῶν ἐξ ἀλλοδαπῶν χωρῶν καταλαμβανόντων ἱκετῶν αὐτῆς οὐκ ἀφροντιστεῖ καὶ τῶν ἐγγυτάτω καὶ ταύτῃ ὑπηρετουμένων τὰ μάλιστα ὑπερμαχεῖ, ὡς ἔστιν ἐντεῦθεν ἰδεῖν. Ὁ μοναχὸς ἐκεῖνος Μελέτιος, εἷς τυγχάνων τῶν τῆς μονῆς καὶ ἐν τοῖς ταύτης διατρίβων ἀγροῖς, διεβλήθη πρὸς τὸν κρατοῦντα ἐπί τισιν ἀτοπήμασι παρὰ ἀνθρώπων ἐπισκοτεῖν ἐθελόντων τῷ τῆς ἀληθείας φωτί· καὶ ὃς μετάπεμπτον ὡς αὐτὸν γενέσθαι δεσμώτην διεκελεύσατο. Καὶ ὁ μοναχὸς παρά τινι πανδοχείῳ ποιησάμενος τὴν καταγωγήν, ἐπεὶ σιδήρῳ τοὺς πόδας ἠσφάλιστο, οὐδὲν μαλακὸν ἐνδιδόντος οὐδέ τι δεικνύντος [οὐδ᾽ ἔτι δεικνῦντος cod.] φιλάνθρωπον τοῦ παραπέμποντος τὸν μονάζοντα — μανδάτορας [μανδότορας cod.] τοὺς ὑπηρετουμένους ἐν τούτοις [f. 203.] καλοῦμεν — εἰς ἀνάμνησιν ἦλθε τῆς θεομήτορος καὶ δάκρυσιν ταύτην ἐπεβοᾶτο· &ldquogr;Πάναγνε Θεοτόκε, λέγων, ἣ κατοικεῖς μὲν ἐν πόλῳ [πόλλω cod.] , διέρχῃ δὲ καὶ τὴν γῆν, ἁπάντων δὲ πανταχοῦ προνοεῖς τῷ τῆς προνοίας διήκοντι, βοήθει μοι τῷ οἰκέτῃ σου· κἀγὼ γὰρ τῆς σῆς ποίμνης πρόβατον ἕν· καὶ ὥσπερ ἀξίαν κρίνεις καταγωγὴν τὸ τῆς σῆς Πηγῆς τέμενος, οὕτω φροντίζεις καὶ τῶν ὑπ᾽ αὐτήν, μάλιστα δὲ ἐν καιρῶι πειρασμοῦ.&rdquogr; Καὶ εὐθὺς ὁρᾷ γυναῖκα κατὰ τὴν νύκταν ἐκείνην πορφυρᾶν περιβεβλημένην ἐσθῆτα μεθ᾽ ἑτέρων δύο ἐρυθρὰς τὸ χρῶμα ἐνδεδυμένων περιβολάς· καὶ πλησιέστερον ἀφικομένην τὴν πρότερον ὁραθεῖσαν παραθαρσύνειν τὸν δεσμώτην ἐκεῖνον καὶ πυνθάνεσθαι, τίς καὶ εἴη συμφορά, καὶ κατὰ τῶν δεσμῶν σημειώσεις ἐπιβάλλειν σταυροῦ· καὶ τὸ ἐντεῦθεν ἄνετος ὁ μοναχὸς εὑρεθεὶς τὴν μεγάλην τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίαν κατέφυγε καὶ τῆς τε διαβολῆς ἐλευθερωθεὶς καὶ οἴκτου παρὰ τοῦ κρατοῦντος τυχὼν ἔχαιρε διπλῇ, ἐπί τε τῷ συκοφαντίας ἀπαλλαγῆναι καὶ τοιαύτης βοηθείας ταχείας ἀξιωθῆναι παρὰ τῆς θεομήτορος.

[34] Εἴπωμεν [in margine λδ᾽.] δὲ καὶ τὰς ἐπὶ τῶν καθ᾽ ἡμᾶς [f. 203v.] χρόνων γεγονυίας ἰάσεις πρός τινας τῶν ἐπὶ περιφανείᾳ συγκλητικῶν καὶ ὅπως μετὰ πίστεως ἀδιστάκτου τῷ ταύτης προσιόντες τεμένει οὐχ ἡμάρτανον τοῦ σκοποῦ οὐδέ γε τῶν ἐλπισθέvτων κενοὶ ἐπανῄεσαν. [Iohanni magistro,] Καὶ γὰρ ὁ κατὰ τὸν Κουρκούαν. [Ioannes Kurkuas dux sub Romano I imperatore. Georgii Hamartoli Chronicon, V, 35, Muralt, p. 834. Alios cognomines apud M. Gedeon, Βυζαντινὸν ἑορτολόγιον, p. 126.] μάγιστρος Ἰωάννης ὁ κατοιχόμενος, ᾧ καὶ ἡ τῶν στρατιωτικῶν ταγμάτων ἐν τῇ ἕῳ ἐπιστεύθη ἀρχή, καὶ ἅμα τούτῳ Μαρία ἡ σύζυγος κοιλιακῷ παραπεπτωκότες νοσήματι καὶ τὴν δύναμιν ἐπιγνόντες τῆς ἐπηρείας ἐλάττονα, [Mariae eius uxori] ἀνωδύνῳ φαρμάκῳ τῷ ἁγιάσματι τὴν ἄσχετον ἐπέσχον φορὰν τῆς γαστρός, πεδηθείσης αὐτῆς ὥσπερ φυγάδος ἱμάντι τῷ ἐπισχετικῷ νάματι.

[35] [et Romano filio,] Παραπλησίως [in margine λε᾽.] τούτοις καὶ Ῥωμανὸς ὁ τούτων υἱὸς λοιμικοῦ πάθους [πάθος cod.] καὶ διακαεστάτου φλέγοντος πυρετοῦ πολλάκις ἀπαλλαγεὶς τὴν δεποτάτων [Δεποτᾶτος deputatus, ministerium in ecclesia exercens. Cf. Ducange, s. v.] ἀνεπλήρου χρείαν ἐν τῷ τῆς Θεοτόκου ναῷ, τῶν γεννητόρων βουληθέντων τοῦτο· καὶ οὐ διέλιπε μέχρι τοῦ ἀφικέσθαι εἰς ἄνδρα ἐν τῷ τῆς λειτουργίας καιρῷ τῆς ἱερᾶς θυσίας προπορευόμενος.

[36] [Theophylacto magistro,] Ἀλλὰ [in margine λς᾽.] καὶ Θεοφύλακτος μάγιστρος τὰς ἐπελθούσας αὐτῷ διαφόρους νόσους φυγά [f. 204.] δας τῇ αὐτῇ μάστιγι τοῦ ἁγιάσματος ἔδειξε, τὰς ἐξ ἰατρῶν βοηθείας ἀπεγνωκώς· καὶ σὺν τούτῳ ἡ σύζυγος, περιωδυνίᾳ κοιλίας κινδυνεύουσα, τοῦ κοινοῦ μεταλαβοῦσα καὶ φίλου τοῖς κάμνουσιν ἁγιάσματος, εἰς τὴν προτέραν ἐπανῆλθεν ὑγείαν [ὑγίαν, in marg. ὑγείαν cod.] .

[37] [Theophylacto,] Ταὐτὸν [in margine λζ᾽.] καὶ τῷ πατρικίῳ Θεοφυλάκτῳ — Ἀβάστακτος [Romani Lacapeni patri nomen erat Ἀβάστακτος Θεοφύλακτος. Zonaras, Epit. XVI, 8, 15. Miror hoc a scriptore nostro non notari.] τούτῳ ἐπώνυμον — τῆς γαστρὸς συνήντησε νόσημα καὶ παραπλήσιον ἐπηνέχθη τὸ ἴαμα παρὰ τῆς χωρησάσης ἐν γαστρὶ τὸν ἀχώρητον. Ἓν μὲν οὖν τοῦτο τοιοῦτον· ἔτερον δ᾽ ἀκούσατε.

[38] [qui et Abastactus,] Περὶ [in margine λη᾽.] τὴν ζωὴν ὑπό τινος κινδυνεύων πάθους καὶ τὸν περὶ ψυχῆς τρέχων [Proverbium. Leutsch — Schneidewin, t. II, p. 686.] ἔπνει τὰ τελευταῖα, κατὰ τὸν ναὸν τῆς Πηγῆς ἄφωνος κείμενος· καὶ καθ᾽ ὃν καιρὸν ἔμελλεν ὑπαναγνωσθῆναι τὰ θεῖα τοῦ εὐαγγελίου λόγια, τοῦ περιεστηκότος ὄχλου τό· &ldquogr;Δόξα σοι&rdquogr; ἀναβοήσαντος, &ldquogr;κύριε&rdquogr;, παντάπασιν ἀφεῖναι τὴν ψυχὴν ἔδοξεν, ὡς καὶ τὴν σύμβιον παροῦσαν τελευταίαις [τελευταίας cod.] αὐτὸν οἰμωγαῖς καὶ θρηνήμασιν ἀποδύρεσθαι καί· &ldquogr;Ὁ κύριός μου τέθνηκεν&rdquogr; ἀναφθέγξασθαι. Καί πως τῶν παρατυχόντων παρηγορούντων καὶ τὴν συμφορὰν ἀνθρώπινον οὖσαν παραινούντων μετρίως ὑ [f. 204v.] πενεγκεῖν, παρ᾽ ἐλπίδα ὁ πατρίκιος ἀνανεύσας ἁγίασμα ἐπεζήτησεν· οὗ καὶ γευσάμενος παραχρῆμα ἰάθη καὶ σὺν ἡδονῇ ὅσῃ πρὸς τὴν οἰκίαν ὑπέστρεψεν τὰ εἰκότα εὐχαριστήσας τῇ θεομήτορι. Τῆς δὲ αὐτῆς προμηθείας ἐφ᾽ ὁμοίαις ταῖς περιστάσεσι καὶ ἡ σύζυγος τούτου ἠξίωται, καὶ περιόντος ἐκείνου καὶ τελευτήσαντος.

[39] [patricio cuidam,] Περιττὸν [in margine λθ᾽.] δὲ λοιπὸν διελθεῖν καὶ περὶ τοῦ διαρραγέντος καὶ ἰαθέντος ἀποστήματος πατρικίῳ τινὶ ἐκ τῆς ἰσχύος τοῦ ἁγιάσματος καὶ τοῦ ἐπὶ τοῖς πρώτοις τῶν σωματοφυλάκων ἠριθμημένου Ἰωάννου· ὅς χαλεπῶς τὴν ἔξοδον τῶν οὔρων νοσῶν καὶ εἰς τὴν ὄντως Καταφυγὴν καταπεφευγώς, τῇ πίστει κατάλληλον εὗρε τὴν ἴασιν· ἀλλὰ προσήκει τέως ἔvια τῶν ἀπείρων ἐξ ἐπιδρομῆς εἰπόντα θαυμάτων, μείζω τῶν ἄλλων τυγχάνοντα καὶ παραδοξότερα, καταπαῦσαι τὸν λόγον.

[40] [Nicolai protospatharii] Τὸν [in margine μ᾽.] πρωτοσπαθάριον Νικόλαον τὸν ἐπὶ τοῦ βασιλικοῦ τῆς σακέλλης ταμείου ποτέ — τοῦ Μεθοδίου καλεῖται· οἱ πλείους οἶδ᾽ ὅτι τὸν ἄνδρα γινώσκετε — οὐ πολὺς χρόνος λόγος ἀξιωθῆναι τῆς πανάγνου χάριτος οὐ μικρᾶς· τούτῳ [f. 205.] γὰρ υἱὸς Εὐθύμιος ἦν τὴν ἡλικίαν νέος, ἐλπὶς γονεῦσιν ἡδεῖα ὁρώμενος 〈καὶ [om. cod.] 〉 εὐφροσύνη καὶ διὰ ταῦτα τὸ πατρικὸν φίλτρον ἐπισπᾶσθαι δυνάμεvος. Τούτῳ λίθος κατὰ τὴν κύστιν ἐνέφυ καὶ προεξένει — τί γὰρ δεῖ περιπλέκειν; — ἄωρον θάνατον. Ἐπεὶ δὲ δ τῆς νόσου καιρὸς αὐτῷ παρετείvετο καὶ πᾶς ὁ ὑπηρετούμενος ταλαιπωρῶν κατετείνετο καὶ οἱ γονεῖς οὐκ εἶχον ὅτι καὶ γένωνται, [filio Euthymio,] τὸν γηροτρόφον, τὸν κληρονόμον ἀνακαλούμενοι καὶ τὴν ψυχὴν ᾗπερ ἐκεῖνος ταῖς ἀλγηδόσι νυττόμενοι, τέχνη μὲν ἐξητόνει καὶ χεὶρ ἰατρῶν καὶ πᾶν φάρμακον ἄχρηστον κατεφαίνετο καὶ τέμενος ἅπαν θεῖον ἀπέκλειε τούτῳ τὴν ἴασιν, διακομίζεται εἰς τὸν τῆς Θεοτόκου ναόν· καὶ καθ᾽ ὃν καιρὸν αἱ συνεχεῖς ὀδύναι καὶ δριμεῖαι προσέβαλλον, οὐ συγλωροῦσαι καθῆσθαι, οὐκ ἀνακλίνεσθαι, τὸν τῆς ἐκκλησίας ἐπιμελόμενον καθικέτευεν ἐπιδοῦναι τῷ νοσοῦντι σκεῦος πλῆρες τοῦ τὰ πάντα δυνατοῦ ἁγιάσματος· καὶ ὃς ἐδίδου· ὁ δὲ πίστει πιὼν παραχρῆμα ἐν οὐροδόχῳ ἀγγείῳ τὸν λίθον ἐξέκρινεν ἕλκει συμπεφυρμένον καὶ αἵματι· καὶ μετὰ ταῦτα τῷ τῶν ἰλλου [f. 205v.] στρίων τιμηθεὶς ἀξιώματι περιιὼν [περιὼν cod] ἀνακηρύττει τὸ τῆς συμφορᾶς εὐεργέτημα.

[41] [Stephano, Catzator dicto,] Ἐφ᾽ ἅπασι [in margine μα᾽.] τούτοις καὶ Στέφανος ὁ Κατζάτωρ, μὴ δυνατῶς ἔχων ἐπηρείᾳ τῆς τοῦ ἰσχίου νόσου [νόσω cod.] καὶ τῇ τῆς κοτύλης παρέσει τὰ εἰωθότα μεταχειρίζεσθαι, ἰατροῖς προσελθὼν καὶ χρήματα ἀναλώσας καὶ μή τινα σωτηρίαν εὑρὼν ἐδυσχέραινεν, ἠθύμει τὴν ψυχήν, κατὰ τὸν ἐν τῇ Νινευῇ προφήτην ἀπελέγετο · ἀφέμενος δὲ τῶν πολλῶν τῷ τῆς Παρθένου προσῆλθε ναῷ· καὶ ἀωρὶ νυκτὸς ὑπνώττων ἐδόκει ὁρᾶν Καλοκύριν τινὰ ἰατρὸν ἀνερωτῶντα τοῦτον περὶ τοῦ πάθους καὶ τὸν τρόπον διερμηνεύοντα τῆς ἰάσεως ὡς · &ldquogr; Ἅπελθε εἰς τὸν τῆς Θεοτόκου ναὸν τὸν ἔξω τῆς πόλεως καὶ ἔσῃ ὑγιὴς πιὼν ἐκ τοῦ ἁγιάσματος.&rdquogr; Καὶ δόξας μετὰ τὸ διυπνισθῆναι ὁ ἀρρωστῶν περὶ τοῦ ἐν τῷ Μαδαρῷ ἁγιάσματος εἶναι τὸν ὄνειρον, διεμελέτα, πῶς ἂν ἐκεῖσε ἀφίκηται. Καὶ μόλις ποτὲ εἰς νοῦν βαλόμενος [βαλλόμενος cod] τὸν ἐν τῇ Πηγῇ τῆς Θεοτόκου ναόν, κατέλαβε τοῦτον σπουδῇ · καὶ τοῦ ἁγιάσματος ἀπορροφήσας συχνὸν τὴν ὑγείαν προσέλαβε · καὶ τὸ εἶναι δοῦλος τῆς Θεοτόκου διὰ γραφῆς πιστωσάμενος, νῦν καὶ πρῶτος τῶν ἀδελφῶν τῆς πρεσβείας [f. 206.] ἐστίν, ἀπηλλαγμένος τῆς νόσου καὶ μετερχόμενος τὰ κατὰ συνήθειαν.

[42] Τοσαῦτα καὶ τοιαῦτα τῆς ἐμῆς δεσποίνης τυγχάνουσι τὰ θαύματα, πᾶσαν ἰσκὺν ἀνθρωπίνην καὶ διάνοιαν ὑπερβαίνοντα, ἃ κατὰ καιροὺς μὲν ἐνήργηται, τῇ δὲ περιφανείᾳ τῶν ἰαθέντων περιᾳδόμενα ἔχει τὸ γνώριμον. [multis aliis] Τὰ δέ γε εἰς τοὺς ἀγνῶτας καὶ ἀφανείᾳ τοῦ βίου σεσιγημένους καὶ ἀπὸ τόπων διεστηκότων ἀφικνουμένους καθ᾽ ἑκάστην τελούμενα ποῖος μὲν ἀνθρώπινος καταλήψεται νοῦς, ποία δὲ γλῶσσα τρανώσει καὶ διὰ στόματος ἀγάγῃ καὶ παραστήσει τὰ μήτε λόγῳ ῥητὰ διὰ μέγεθος μήτε πάλιν ἀριθμητὰ διὰ πλήθους ὑπερβολήν; δικτύῳ γὰρ κατασχεῖν πειράσεται ἄνεμον · καὶ ψάμμον θαλάσσης καὶ οὐρανοῦ ἀστέρας καὶ γένη καὶ πλήθη ἀριθμῆσαι φυτῶν πρότερον δυνηθῇ ἢ τὰ τῆς θεομήτορος διελθεῖν. Οὐ μόνον γὰρ πάμπληθες ὧν ἂν εἴποι τις ὑπερέχουριν, ἀλλὰ καὶ εἰς παραδοξοποιΐαν ἀπὸ τῶν ἐναντίων θαυμάζονται· καὶ &ldquogr; ὡς ἐμεγαλύνθη, Κύριε, τὰ ἔργα σου&rdquogr; ἐνταῦθα μακρῷ εἰπεῖν οἰκειότερον καὶ τὸ· &ldquogr;Πάντα δυνατὰ τοῖς πιστεύουσι.” [Ps. 91, 5, Marc. 9, 23.] Πῶς γὰρ οὐ φρικτὸν καὶ πλῆρες ἐκπλήξεως τὸ ἀνθρώπους δυσουριῶντας ψυχρῷ ὑγιάζεσθαι ὕδατι καὶ διαλύεσθαι πόρους δυσώδεις καὶ ὀδύνας οὐ φορητὰς καταπαύεσθαι; καὶ τόσῳ μά [f.206.] λιστα θαυμαστόν, ὅσῳπερ καὶ τοῖς θερμοτέροις καὶ βοηθήμασι καὶ ἀντλήμασι πᾶς τις γινώσκει τοὺς τῶν ἰατρῶν παῖδας πρὸς τοιαῦτα πάθη ἀνταγωνίζεσθαι, οὐχὶ τοῖς ψυχοτέροις καὶ πλήττουσι · τὸ δὲ καὶ νεκροὺς ἀναστῆσαι καὶ πάθη ἐνδομυχοῦντα καὶ αὐτοὺς τοὺς νοσοῦντας λανθάνοντα, [intemplo ad Fontem] οἷα δὴ καί τινα τυγχάνουσιν, εὐχερῶς ὑγιάσαι καὶ δαίμονας ἀπελάσαι καὶ ἀβλαβεῖς συντηρῆαι ἀφ᾽ ὕψους κατενεχθέντας πολλούς, ὥστε τοὺς ἐν τῷ ναῷ καταληφθέντας ὑπὸ τοῦ σεισμοῦ τῇ τῶν κλιμάκων περιωπῇ, ταῦτα καὶ θαυμάτων θαυμασιώτερα καὶ δυνατὰ μόνῃ τῇ τὸν ἰσχυρὸν τεκούσῃ δεσπότην καὶ Κύριον. [PROCOP. Aedif. I, 3.] Ὄντως λειμὼν καὶ παράδεισος ὁ ταύτης ναός, ἔγκαρπα καὶ πολυειδῆ παρὰ τὰς διεξόδους τῶν ὑδάτων αὐτῆς κεκτημένος φυτά, οὐχὶ καρπὸν αὔξοντά τεογενῆ καὶ εὔκαρπα, ψυχὰς ἀθανάτου ἐμπιπλῶντα χρηστότητος· ἐμπίπλαται γάρ πως ἡδονῆς καὶ διαχεῖται παντῶς ἑτέρου ψυχὴ καὶ πρὸς ἀρετὴν ἐπιδίδωσιν, ὅταν ἴδῃ τινὰ τῇ δυνάμει τῆς θεομήτορος ἐλευθερούμενον δαίμονος καί τινος ἄλλου νοσήματος· ἐπεὶ καὶ οἰκέται τοὺς συνδούλους μετὰ δουλείας βαρύτητα πρὸς ἐλευθερίαν ἀναγομένους βλέποντες παρὰ τῶν [f. 207.] κυρίων ἢ κατά τινα τρόπον εὐεργετουμένους, [variis modis] οὐ μόνον τῆς ἀπαλλαγῆς ἕνεκα τῶν δεινῶν χαίρουσιν, ἀλλὰ καὶ τῇ τῶν δεσποτῶν εὐνοίᾳ μᾶλλον ἐμφύονται, ἐλπίδων χρηστοτέρων γινόμενοι καὶ τῆς ἐκείνων ἑαυτοὺς προμηθείας ἀναπτοντες· καὶ οὐχ οὗτοι μόνοι διὰ τὸ κηδεμονικὸν καὶ φιλάνθρωπον προσκαρτεροῦσιν αὐτοῖς καὶ ἐμένουσιν, ἀλὰ καὶ ἑτέροις τῆς καρτερίας καὶ προσελεύσεως παρέχουσιν ὑποδείγματα, ὡς ἔνεστιν ἐνταυθοῖ κατιδεῖν· θεραπευομένων γὰρ εὐχερῶς τῶν προσερχομένων τῷ ταύτης ναῷ ἀπὸ τῆς βασιλίδος τῶν πόλεων, οὐκ ἀνέχεταί τις καταλειφθῆναι ἐξ ἁπάσης χώρας καὶ πόλεως μὴ πρὸς τοῦτον φοιτῆσαι καὶ τυχεῖν ἐκείνων ὧν καὶ διὰ σπουδῆς τίθεται. Ἐπεὶ οὖν καὶ βασιλεῖς καὶ ἄρχοντες καὶ ἰδιῶται καὶ πένητες καὶ παλαιὰ καὶ νέα καὶ στρατεύσιμος ἡλικία καὶ ἄχρηστος τῶν τῆς Θεοτόκου θαυμάτων ἠξίωνται καὶ οἱ μὲν τραυμάτων καὶ νοσημάτων, [opitulatur Deipara.] οἱ δὲ δαιμονίων καὶ πειρασμῶν καὶ ἀνθρώπων ἐπιτιθεμένων ἐρρύσθησαν, οἱ δὲ διεσώθησαν παρ᾽ ἐλπίδα ἀφύκτων 〈νόσων〉 καὶ πρὸ ὀφθαλμῶν ἐχουσῶν τὸν θάνατον, προσδράμωμεν οὖν καὶ ἡμεῖς τῷ ταύτης τεμένει καὶ τοῦ σωστικοῦ μετάσχωμεν ἁγιάσματος, ἵνα τῇ ἐπισκιαζούσῃ τούτῳ δυνάμει τῆς θεομήτορος καὶ σωματικῶν ἀλγηδόνων ῥυσθῶμεν καὶ νοσημάτων [f. 207v.] καὶ τῶν ἐπιτιθεμένων ἡμῖν πειρατηρίων καὶ περιστάσεων λυτρωθείημεν, διαφύγωμεν δὲ καὶ τὰ ἐκεῖθεν δικαιωτήρια καὶ πρὸς τὸ ἄνω θυσιαστήριον ἀπαντήσωμεν καὶ καθαροὶ ὀφθῶμεν τῷ καθαρῷ καὶ τῷ ἀκραιφνεστάτῳ ἐλλαμφθῶμεν φωτί. Οἴδαμεν γάρ, ὦ φωτὸς δοχεῖον, Θεοῦ χωρίον, ἰαμάτων πηγή, νοσούντων καταφυγή, ἰατρεῖον κοινόν, χειμαζομένων λιμήν, καταπιπτόντων ἀναστάσεως χείρ, καταπονουμένων μεγάλη ῥοπή, ἐπιλελησμένων ἀνάκλησις, ἀθυμούντων παράκλησις, πολεμουμένων σκέπη, βέλεσι διαβολῆς βαλλομένων τεῖχος, πενομένων ἀκένωτε θησαυρέ, ὡς ταῖς σαῖς πρεσβείαις φυλαττόμενοί τε καὶ βοηθούμενοι τῶν μὲν ἀγαθῶν τύχωμεν, τὰ δὲ λυποῦντα διαφευξόμεθα καὶ τὸ ἄχθος τῶν καθελκόντων ἡμᾶς ἀποσκευασάμενοί τε καὶ ἀπορρίψαντες καθ᾽ ὅσον ἐστὶν ἐφικτὸν θεασόμεθα τῶν παραπετασμάτων καὶ προκαλυμμάτων χωρὶς τὸν σὸν υἱὸν καὶ Θεόν, τὸ ἄχρονον φῶς, σὺν τῷ ἀνάρχῳ πατρὶ καὶ τῷ ζωοποιῷ πνεύματι, τὴν θείαν Τριάδα καὶ ὑπερούσιον, ᾗ πρέπει τιμὴ καὶ προσκύνησις νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.

[Annotatum]

* Καταφυγή.

DE SANCTO GODEFRIDO EPISCOPO AMBIANENSI

ANNO 1115

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Godefridus episcopus Ambianensis (S.)

AUCTORE A. P.

§I. De fontibus historiae S. Godefridi.

[1] [Res a S. Godefrido gestas narraverunt] S. Godefridi, qui ex abbate Beatae Mariae de Novigento factus est episcopus Ambianensis atque in monasterio SS. Crispini et Crispiniani Suessionensi obiit et sepultus est, Ambianensis nemo, nullus clericus, duo autem monachi res gestas conscripserunt, paucis Guibertus eius in abbatia Beatae Mariae proximus successor, multo pluribus Nicolaus coenobii SS. Crispini et Crispiniani monachus; is sancto aequalis, cui etiam superfuit, hic triginta circiter annis recentior. Et Guibertus quidem, vir magno ingenio praeditus, in iudicando aequus simul ac severus, acer et sincerus rerum hominumque aestimator [Cf. B. Monod, Le moine Guibert et son temps (1053 – 1124). Paris, 1905.] , in commentariis De vita sua, quos aetate maturus intra annos 1114 – 1117, forsan 1114 – 1115 ac proinde vivente Godefrido, composuit [Cf. G. Bourgin, Guibert de Nogent. Histoire de sa vie (1053 – 1124) (Paris, 1907), p. XLVI – XLIX.] , de iuniore illo suo decessore, — duodecim enim circiter annis Godefridus natu minor erat, — bis meminit, lib. II, c. 2 et lib. III, c. 14 [Ed. Bourgin, t. c., pp. 108 – 12, 197 – 205 (= P.L., t. CLVI, col. 898 – 99, 943 – 47). Hos locos post hunc commentarium exscripsimus.] ; quibus locis etsi res ab eo, quam diu abbas fuit, gestas laudibus prosequitur eumque ab aliis quasi totius religionis speculum spectatum esse testatur, alienos tamen ab eo animos, ex quo episcopus factus est, manifeste habet, illumque aliquando aperte, alibi subobscure irridet et reprehendit. Cuius malevolentiae vel potius minoris benevolentiae causam hanc fuisse censuerunt quod, cum Guibertus regimen illud civitatum liberum atque immune, quod communiam vel communionem dicebant, adeo abhorreret ut vel nomen eius tamquam novum ac pessimum reprobaret [De vita sua, lib. III, c. 7 (ed. Bourgin, p. 156).] , apud Ambianenses communia Godefrido ultro favente esset instituta. [paucis Guibertus de Novigento,] Qua ratione rem plene atque luculenter explicari non crediderim, sed potius id factum esse ut Guibertus, cum minime laudator esset, sed veritatis cultor austerus, et ea quae praedicanda censeret ultro praedicaret, et ea quae ipsi carpenda viderentur, licet forsan propter causam allatam paulo severior factus, non reticeret. Unde ut illius sententiae non ilico ac quasi caece in omnibus est assentiendum, ita caveamus etiam oportet ne, nescio quo studio in contrariam partem abrepti, testis gravissimi atque honestissimi dicta neglegamus.

[2] [multo pluribus Nicolaus] Alium testem habemus, non minus honestum, auctoritatis magnae quidem, non tamen tantae, Nicolaum monachum Suessionensem. Ut enim erat et aetate minor, et tempore recentior, Godefridum raro ac forsan numquam viderat; nonnullos tamen, qui cum illo familiariter vixerant, narrantes audierat ac diligenter de rebus ab eo gestis interrogaverat. Quibus testimoniis instructus de sancto episcopo, cuius corpus in monasterio suo quiescere gloriabatur, opus scripsit non tam historicum quam hagiographicum, in quo toto Godefridum largis effusisque laudibus ornavit, ut quaecumque ab eo essent gesta, tamquam optime atque vix non semper feliciter gesta celebraret, quae vero contra eum ab aliis viris etiam reverendis vel dicta vel facta essent, verbis corriperet acerrimis, et iniusta, maligna aut saltem imprudentia ac denique tandem irrita fuisse perhiberet. Porro, etsi sapientis non est tam studioso laudatori in omnibus ultro credere, opus tamen a viro probo et sincero rebusque gestis proximo conscriptum, modo diligenter, ut par est, singula perpendantur, et fructuosum et lectu dignum esse libenter profitemur. Quae, quia hoc unum superest monumentum ex quo pleraque S. Godefridi gesta doceamur, paulo distinctius sunt explicanda.

[3] [monachus Suessionensis in Vita,] Pauca quae de Nicolao nostro novimus, ex hac sola Vita accipimus, praeter quam nullus alius liber vel ab eo scriptus est, vel certe nobis servatus. Multum autem abest ut vel pauca illa sint luculenta. Nicolaus abbatiae SS. Crispini et Crispiniani Suessionensis monachum se prodit in epistula quam Vitae praemisit quamque Rohardo [Nomen non omnino certum. Rohardus scribitur in unico Vitae codice, eoque saeculo XVI non antiquiore; Rothardus apud Guibertum de Novigento, De vita sua, III, 14, quod opus ex apographo saec. XVII est editum; Rehoardus in litteris anni 1132 ed. Gall. christ., t. X, instr. col. 112 c.] Suessionensis ecclesiae decano eidemque S. Godefridi sororis filio [Id quod docet Nicolaus in prologo: Rohardi etiam venerabilis viri … nam erat ex sorore ipsius, quae dicebatur Hodierna, nepos. Cf. Guibertus de Novigento, De vita sua, lib. III, c. 14 (p. 205): Hoc episcopi nepos Rothardus clericus retulit. Cum Godefridi parentes in pago Suessionensi habitarent, optime intellegitur sororis filium in huius dioecesis clerum esse cooptatum. Cur autem Suessionensis decanus sollicitus fuerit ut episcopi alienae dioecesis Vita conscriberetur, optime intellegitur, tum ex cognatione qua cum eo coniunctus erat, tum ex eo quod Godefridi corpus Suessionibus erat humatum.] inscripsit. Testatur autem saepe postulasse Rohardum ut historiam S. Godefridi narraret; se autem primo restitisse, tum propter aetatis immaturae debilitatem, ut qui non plus viginti quinque annos natus tunc esset, tum propter imperitiam: Nam nondum complexiones syllabarum, nondum ipsius alphabeti elementa plene cognoveram; tandem postquam nimium nimiumque moratus esset, Rohardo iubenti morem gessisse. Quae multis ac vehementibus verbis exposita solitas scriptorum excusationes suam inscitiam ficte simulateque calumniantium superare non puto. Quis enim credat illum a Rohardo electum esse ut Vitam Godefridi scriberet, qui neque elementa novisset? Ceterum ex toto opere manifestum est a Nicolao lectos esse poetas scriptoresque antiquos, arte grammatica illum non mediocriter esse imbutum, ut qui v. gr. oratione obliqua non raro neque ineleganter utatur [Vid. v. gr. lib. I, c. 24; lib. III, c. 9, 14 extr.] , eundem ea copia verborum sententiarumque pollere, qua nonnumquam pressus et permulta verbose inaniterque congerat [Egregiam illam garrulitatem etiam in minimis quibusdam patefecit vir bonus. Exempla saltem duo afferam vix non ridicula, lib. III, c. 2: Erat autem sabbatum ac vigilia praecelsi martyris Sebastiani, cuius aeque celebritas in crastino, id est prima sabbati, erat futura; lib. III, c. 22: Nam quinta sabbati, vigilia videlicet beati apostoli Bartholomaei, cuius aeque sollemne festum fidelium devotio in crastino susceptura simul et celebratura erat…] , et orationem suam aliquando ἀνακολούθως interrumpat [Vid. v. gr. lib. I, c. 3.] , ut minime ieiunus et indigens, sed fusus et redundans sit existimandus. Neque dixeris hanc orationis celeritatem cum tempore demum illi accessisse, multos autem annos praeterisse postquam primum a Rohardo scribere iussus esset. Nam finita Vita, vix non iisdem verbis de se suoque opere summisse loqui videtur (III, 42): Rogo autem eos in quorum manibus hoc tantillum nostri studii pervenerit opus, ut ignoscant humili audaciae, veniam dent aetati immaturae, condonent etiam contemptibili inscitiae.

[4] [quam inter annos 1136 et 1138 edidit;] Non ante annum 1130 Vitam composuit, utpote qui de Iohanne episcopo Tarvannensi († 27 ian. 1130) tamquam iam vita functo loquatur (III, 25); attamen ante annum 1140, cum in nullo documento quod anno 1132 sit recentius Rohardus decanus nominetur [Cf. Gallia christiana, t. X, instr. col. 111 – 12.] et anno 1140 ei iam successerit Normannus [Ibid., col. 115 – 16.] . Ipsum autem annum, etsi ratus certusque nobis non est, propius ad 1140 quam ad 1130 attingere liquet; iam enim mortuus erat Theulfus Nicolai abbas [III, 30: Theulpho quoque piae memoriae.] , quem saltem ad annum 1136 vixisse novimus. Neque tamen tunc elevatum erat et in locum honestiorem translatum corpus Godefridi; quod die 5 aprilis 1138 factum esse, praesente atque vidente eo qui haec paucis narrat, docent ultimae sententiae libri III. Illae autem sententiae, etsi a Nicolao nostro scriptae videntur, postea tamen operi iam perfecto additae sunt, ut manifestum est, tum quia ante hanc ultimam narrationem ipsa Vita solita clausula terminata est (imperante … domino nostro Iesu Christo … Amen), tum quod in amplo indice capitum, qui libro III praefixus est, translatio illa non est commemorata.

[5] [ad quam conscribendam praesertim] Fontes suos clare indicat Nicolaus. Aperte enim testatur: Eorum quae dicturi sumus pauca quidem proprio lumine, reliqua vero omnia veridicorum hominum, qui illum familiarius videre simul et audire promeruere, fideli omnimodis relatione accepimus (prol.). Duobus ex his quae narrat praesens interfuisse videtur: anno 1138 translationi de qua mox diximus [III, post c. 42: Hoc, inquam, gestum vidimus…] et anno 1115 sancti episcopi exsequiis [III, 40: Recolo me conventui fratrum psallentium admixtum, et ecce, ut opinor, quinque anus et q. s.] , quae utique ambo Suessionibus, in monasterio cuius Nicolaus erat incola, gesta sunt. Tertium forsan addendum erit, si ad litteram acceperimus ea quae scripsit de synodo quae mense decembri anni 1114 Bellovaci est celebrata (III, 9): Hactenus etiam cum nonnullos reverentissimos patres, qui interfuere, super his confabulantes ad invicem perpendo, rursus singultus, rursum suspiria, rursus lacrimas effundentes faciemque irrorare video. Verum haec potius rhetorice dicta esse libenter coniecerim.

[6] [testimoniis multis et optimis] Cetera a testibus, quorum aliquot nominat vere locupletes, scriptor accepit: a Rohardo Suessionensis ecclesiae decano, quem idem Dei servus ab ipsis cunabulis — nam erat ex sorore ipsius, quae dicebatur Hodierna, nepos — secum retinens educavit et ad reverendos mores provexit, … qui de illo tanto valet verius proloqui quanto ipsius praeclara dicta vel gesta … familiarius intueri promeruit (prol.); a Reingerio monacho Sancti Quintini de Monte, qui ab ipso puerili aevo istius nostri praedicandi Godefridi felici discipulatui inhaesit (prol., cf. III, 18), a Gisleberto viro aeque per omnia fidelissimo, qui individuus terra marique usque ad exitum vitae illius comes indissociabilis exstitit (prol.); ab alio, ut videtur, Gisleberto, qui postquam S. Godefridi coquus fuerat, mortuo episcopo in coenobio Sanctae Mariae de Novigento monachus erat factus (I, 21); ab Andrea, qui eiusdem coenobii sub S. Godefrido abbate monachus, deinde ipse abbas fuit (I, 28); ab Odone abbate suo, qui eo tempore quo monasterio SS. Crispini et Crispiniani praeerat — iam enim erat factus abbas Sancti Remigii Remensis — Cartusiam adiit ibique multa de Godefrido audivit (III, 10); ab aliis monachis sui monasterii (I, 16); ab Herberto et Waltero archidiaconis Tarvannensibus (III, 25); a quodam magno viro ecclesiastico qui familiariter cum Godefrido vivebat (II, 4). Etsi igitur, ut ipse docet, magis audita quam visa protulit (prol.), bene tamen de multis potuerat edoceri. De rebus quidem in regenda Ambianensi ecclesia gestis, quae magis erant in propatulo, nullum testem affert; de ceteris, quae vel antiquiore tempore vel in loco remotiore contigerant, habebat testes optimos, Rohardum de familia et de primis annis, Reingerium de pueritia et adulescentia in coenobio Sancti Quintini transactis, Gislebertum cum de aliis plurimis, tum etiam, ut videtur, de itinere italico; Andream abbatem de vita in monasterio Beatae Mariae de Novigento; Odonem abbatem de tempore quo Godefridus in Cartusia degit. Narrationes autem Guiberti de Novigento non tam neglexisse quam ignorasse videtur Nicolaus. Guiberti enim libri De vita sua pro eorum indole non multum cogniti, nedum vulgati erant [Cf. Bourgin, p. XXXV – XXXVI.] , atque vix non certum est Nicolaum, ut erat famae Godefridi sui studiosissimus, si eum a Guiberto reprehensum et vituperatum scivisset, acriter fuisse contradicturum.

[7] [fideliter est usus,] Quae acceperat, fideliter referre voluit non adulterando sed ex sinceritate (prol.), nihil extrinsecus apponentes quam quod fidelium, ut iam fati sumus, rata relatione cognovimus (II, 1); ideoque sibi credendum affirmavit, quia, ut iam praemisimus, non ex propriis commentamur, sed ex fidelium, qui videre et audiere haec omnia, pia relatione didicimus (III, 1). Ne tamen sibi non credatur, se vereri aliquando manifestat: Quod si quisquam contra nos mordaci dente oblatrare tentaverit, ut quid magis audita quam visa protulerim … (prol.). Item: Quod si quisquam incredulus fuerit, ipse peccabit. Recolo quendam, cuius nomen parvi pendo ad medium deducere, nuper mihi dixisse quare tantis naeniis seu deliramentis festinarem scedulas implicare. O virum miserabilem et, ut ita dixerim, daemone deteriorem! et q. s. (III, 1). Istud autem praeclarum relatu Herberti simul et Walterii archidiaconorum, peritia litterarum non infimorum, qui tunc interfuere, accepimus, ne quis nos frivola proferre calumnietur (III, 25). Quae utique fraudis alicuius suspicionem dare possunt, cum notum sit libenter huiusmodi asseverationibus mendaces etiam scriptores uti et animi conscientiam nudare. Verum quo saepius Nicolaum nostrum iterum atque iterum perlegi et eius veluti societate usus sum, eo firmius mihi videbar probare virum illum bonum res quidem more laudatorum augere et amplificare, orationes aliaque id genus ad ornatum fingere, pauca etiam quaedam affirmare — de quibus paragrapho insequenti — quae dubia vel etiam falsa videantur, minime tamen mendacem fuisse, immo vix non semper, ad summam saltem rerum quod attinet, vera et fide digna narrasse. Certe ubicumque ferme res ab eo relatas cum aliis documentis conferre licuit, sive homines nominat, sive concilia, controversias aliosque eventus commemorat, deprehendimus vel omnia ita ut ipse dixit contigisse, vel saltem ea quae profert cum his quae aliunde nota sunt bene congruere.

[8] [etsi in celebrandis sancti laudibus modum excessit] Caute tamen legendus est. Quod enim iam monuimus, cum Godefridi sui fervidus sit laudator, partes quas is in variis rebus habuit nimis celebrat atque etiam auget; ut cum concilium Bellovacense anni 1114 ob id quam maxime coactum esse affirmat, quod urbs Ambianensium, postquam Godefridus ad Cartusiam recesserat, destituta cerneretur proprio pastore (III, 9), cum tamen sciamus causas multo maioris momenti in eo esse agitatas atque reapse concilium a cardinale Conone, sedis apostolicae legato, praesertim contra Henricum V imperatorem eiusque fautores esse celebratum [Cf. G. Schoene, Kardinallegat Kuno, Bischof von Präneste (Weimar, 1857), p. 26 – 28; G. Meyer von Knonau, Jahrbücher des Deutschen Reiches unter Heinrich IV. und Heinrich V., t. VI (Leipzig, 1907), p. 317 – 18.] . Ut autem illum de sua in scribendo imperitia rhetorico more plane falsa dictitantem deprehendimus, ita a veritate prorsus etiam alienus est ubi asseverat: Ne notam mendacii incurreremus, simplicem historiae sensum magis quam doctorum faleras verborum expressimus (II, 1), vel se magis rei prosecutum esse veritatem quam comptorum eloquiorum accumulasse exaggerationem (III, 42). Immo vero exaggerationem huiusmodi, ut cum illo loquar, mirum in modum accumulavit et indefesso studio per tres libros, quibus Vita constat, doctorum verborum faleris et commentis seu eloquiorum fucis immaniter est abusus. Non tamen diffidendum esse illi tum in his, tum ubi instanter fidem suam praedicat et segniores ad credendum, si qui essent increpat, sed haec omnia habenda esse ut nescio quae fervidi viri ornamenta dicendi et orationis flosculos, manifestum fieri opinor ex c. 6 libri III, quod ita incipit: Quoddam compendio dicturus sum, quod forte incredibile videbitur, nisi illius revelatione ac multorum qui interfuere astipulatione ratum haberetur, nisi adeo quis infidelis sit ut aestimet Godefridum de se velle frivola commentari, seu ceteros ob gratiam ipsius captandam de illo posse mendacia praeconari; desinit vero: Fides Christi nihil me nisi fidelia compellit promere, quamquam non dubitem auditorum animos super his titubare. Sed condonandum censeo, nec cuiquam mirum debet videri, cum hactenus plerique dictis factisve antiquorum patrum nec oculum videndi nec aurem fidelem sensus percipiendi videantur apposuisse, nedum putem omnes Godefrido nostro in cunctis credere … atque sequuntur alia etiam ad excitandam tepidorum ignaviam dicta. Exspectes, lector candide, intra haec magnifica et vehementia proferri nescio quid rari, stupendi et quod fidem superet. Minime. Res narratur veri prorsus similis, naturae congruens, vulgaris et, ut ita dicam, cotidiana: tempore hiemis, cum sub dio populum suum alloqueretur Godefridus, visum esse prae angustia nimii frigoris cruorem ab eius digitis, — ut erat delicatissimi corporis, — ad solum stillare!

[9] [et hagiographi potius quam historici partes egit.] Quid in hac Vita conscribenda sibi proposuerit Nicolaus, ipse non obscure sub finem significat: Ceterum reor me satisfecisse credulitati fidelium, dum hinc virtutes interioris hominis, quibus quam praeclare viguit, partim depinxerim, hinc vero [quod] quaedam extrema miraculorum eius partim decerpserim (III, 42). Opus est ergo, ut monuimus, non tam historicum quam hagiographicum, quo res a sancto gestae ideo referuntur ut virtutes eius celebrentur et extollantur miracula. Hinc factum est ut quaedam prorsus reticuerit Nicolaus quibus aegre caremus, maxime vero quasnam partes habuisset Godefridus in constituenda communia, quae dicitur, civitatis Ambianensis. Quam rem, utpote cuius momentum, ut plerique huius aevi scriptores, non recte aestimaret, ita neglexit ut, nisi Guibertus de Novigento de ea meminisset, Godefridum communiae favisse prorsus ignoraremus. Magni tamen momenti illud est ad intellegendos praecipuos quosdam et graves vitae eius eventus. Ex hoc enim adiutorio quod populo suo ad libertatem enitenti praestitit ortae utique sunt contra episcopum inimicitiae, ex hoc multiformes tribulationes et innumerae angustiae, ut taederet eum vivere atque semel et iterum e dioecesi sua abscedere et in Cartusiam confugere cogeretur. Quos casus adversos commemorat Nicolaus [Lib. II, c. 31 extr.; lib. III, c. 8, 26.] , sed nullam aptam indicat causam atque iis verbis utitur ut, si Guiberti narrationem non haberemus, valde nobis obscura esset historiae sancti episcopi pars non minima.

[10] [Vitae] Nicolai opus, non praestantissimum quidem, utile tamen atque minime neglegendum, edemus ex uno quod repperimus exemplari integro:

[exemplaria manu scripta,] B = codice Bruxellensi Bibl. Reg. 11987, saec. XVI, fol. sign. olim CXXXVIIIv – CLXV, nunc 100v – 127. Est hic tomus IV legendarii ab Antonio Gentio († 1543) canonico regulari in Rubea Valle prope Bruxellas [De quo videsis quae scripsimus Anal. Boll., t. VI, p. 31 – 34.] . Non indiligenter exscripta est Vita neque tamen sine mendis manifestis; ad quas tollendas etsi solis coniecturis probabilibus fere nitendum fuit, aliquot tamen in locis alio Vitae exemplari adiuti sumus, sed eo plurimum contracto. Codex enim ex quo Antonius Gentius Nicolai opus in suum legendarium transtulit, in ipsa Rubea Valle vel certe in quapiam vicina bibliotheca servabatur, eundemque prae manibus habuit quadraginta circiter annis ante Gentium eiusdem monasterii subprior Iohannes Gielemans, qui eo usus est ut Vitae epitomen suo Sanctilogio pararet. Hanc manu ipsius Gielemanni exaratam nobis servavit

V = codex Vindobonensis bibliothecae privatae Caesaris austriaci 9397 a, saec. XV, tomo IV, fol. 953v – 959 [Cf. Anal. Boll., t. XIV, pp. 14 – 15, 26.] . Prorsus omissa sunt epistula, prologus, libri I capita 9, 10, 26, 27, 30, 31, libri II capita 1, 4, 6, 7, 9 – 28, 30 – 35, libri III capita 1 – 16, 20 – 24, 31, 40; cetera modo paulum, modo multum contracta sunt, ita tamen ut verba genuina Vitae, quantum fieri poterat, Gielemannus servaverit.

Eiusdem epitomes, cuius apographum anno 1673 Parisios ad Petrum Nicolaum Grenier miserat Iohannes Baptista De Mez, canonicus Rubeae Vallis [De quo cf. nostra Anecdota ex codicibus hagiographicis Iohannis Gielemans (Bruxellis, 1895), p. 302.] , duo exemplaria servantur in bibliotheca nationali Parisiensi, Collection de Picardie, t. LXV, fol. 96 – 103 et 146 – 150v.

[editiones,] Unus Vitae editionem paravit Laurentius Surius, qui inter probatas sanctorum historias, t. VI (1575), p. 179 – 214 illam protulit [Inter easdem historias iterum typis data est in posterioribus editionibus Coloniensibus, t. VI (1581), p. 190 – 225; t. XI (1618), p. 209 – 227; in Veneta, t. VI (1581), fol. 57v – 69; in Taurinensi, t. XI (1880), p. 338 – 69.] , “cuius tamen”, ut ipse monet, “dictionem passim immutavit et plerumque nonnihil contraxit, sola epistola nuncupatoria prorsus nihil mutata.” Surio praesto fuisse codicem qui ante medium saec. XII esset exaratus, utpote in quo pro litteris ae oe littera ȩ cum cauda scripta esset, censuit v. d. C. Brunel [Les actes faux de l'abbaye de Saint-Valery, in Le Moyen Age, t. XXII (1909), p. 190 – 91.] ; perperam, ni fallor. His enim litteris caudatis, si ita loqui fas est, vulgo utitur Surius etiam in documentis quae saeculo XII multo sunt recentiora, ut v. gr. in Vita S. Elisabeth lantgraviae (t. c., p. 442 – 64) et in Vita S. Homoboni Cremonensis (ibid., p. 294 – 98), quae ambae saeculo XVI compositae sunt, atque in ipsa sua ad tomum VI — ut alios omittam — praefatione. Id unum, collatione instituta, de codice Suriano affirmare possumus, illum fuisse exemplari Rubeavallensi simillimum.

Ex Surio [Ex eodem Surio desumptum est saec. XVIII apographum Vitae integrae quod servatur in Bibl. Nationali Parisiensi, Collection de Picardie, LXV, fol. 112 – 145, tum etiam fragmenta saeculo XVIII exscripta quae reperta sunt in codice Ambianensi 516, fol. 132 – 137v.] fragmenta Vitae exscripserunt M. I. I. Brial, in Recueil des historiens des Gaules …, t. XIV (1806), p. 174 – 81, et L. Le Vasseur, inter Ephemerides ordinis Cartusiensis, t. IV (Monstrolii, 1892), p. 99 – 102.

[versio gallica.] Ad editionem Surii Vitam gallice non tam vertit [Id quod affirmatur in Histoire littéraire de la France, t. XI. p. 735.] quam paucis contraxit Arnauld d'Andilly, Vies de plusieurs saints illustres (Paris, 1664), p. 587 – 94; 2a ed., t. II (Paris, 1665), p. 266 – 80 [Recentiores scriptores, qui ad hanc Vitam historiam S. Godefridi narraverunt, aliquot recenset H. Macqueron, Bibliographie du département de la Somme, t. II (Amiens, 1907), p. 398 – 99. Quibus addendi sunt libri plurimi de historia ecclesiae vel civitatis Ambianensis atque etiam Suessionensis editi, in quibus de Godefrido nonnulla referri solent.] .

§ II. De controversiis quas Godefridus cum monachis Sancti Walarici gessit.

[11] [Etsi immerito reprehensus est Nicolaus] Illas multis explicavit Nicolaus lib. 11, c. 9 – 24, atque propter hanc maxime narrationem acriter a quibusdam reprehensus est, tamquam qui res a veritate prorsus alienas protulisset et monachos Sancti Walarici falso esset calumniatus. Huius summam ita reddidit Mabillonius [Annales O. S. B., t. V, lib. LXX, § CVII.] : “Cum dioecesim suam lustraret vir Dei Godefridus, Sancti Walarici adiit monasterium, ubi quidam illarum partium presbyteri calices et lintea, in quibus sacra mysteria tractantur, ei benedicenda offerunt. Tum vero monachi obsistunt, nihil iuris illic episcopis Ambianensibus competere causati. Atqui licet episcopis, inquit ille, ubivis locorum vasa dominici ministerii consecrare. Cessit tamen et illinc abiit. Ubi domum revertit, convocato clero, factam sibi iniuriam exponit. Ad haec commoti omnes, citandum abbatem censent. Adest ille, multoque auro corrumpit non paucos, qui abbatem contra episcopum tueri coepere. Episcopus rem ad Manassem Remorum archiepiscopum defert, quo tempore celeberrimus Galliae procerum conventus illic habebatur. Affuit abbas cum monachis, conquestus a Godefrido iniuste suam immunitatem vexari. Leguntur iussu archiepiscopi litterae immunitatem probantes; quibus applaudunt illi qui muneribus depravati erant. Eas sibi ostendi postulat episcopus; quas cum accurate inspexisset, earum fraudem detexit. Veste siquidem illas leviter abstergens, recentem esse scripturam omnium astantium oculis probavit. Sic pudefacti monachi ad Romanum pontificem provocant ambaeque partes ilico in Urbem pergunt. gunt. [quod in narranda contentione Godefridi cum monachis S. Walarici] At monachi episcopo diligentiores muneribus statim obtinent quod petunt, moxque cum novis litteris alacres et ovantes ad sua redeunt. Ubi Romam attigit episcopus, cum nihil ab eo sperandum vidissent causidici, aiunt monachos iniuste ab ipso vexari. Ita spe sua frustratus, Barium voti causa proficiscitur. Inde Romam reversus, honorifice excipitur a pontifice, qui multa de eius sanctitate post ipsius discessum rescierat; accepitque ab eo litteras, quibus Sancti Walarici abbati et monachis iniunctum erat ut Ambianensi episcopo perinde atque patri et pastori in omnibus oboedirent. Reversus demum ad suos, accito abbate, litteras coram eo legi iussit. His auditis et inspectis, abbas cedere coactus est ac deinceps Ambianensi episcopo paruit.”

[12] [multa perhibuerit] Iam vero qui contra Nicolaum monachum monachos illos tueri aggressi sunt [L. d'Achery, Guiberti de Novigento opera (Parisiis, 1651), p. 568 – 72: “Parergon de privilegiis abbatiae Sancti Valerici”; Robertus Quatremarius, Concilii Remensis quod in causa Godefridi Ambianensis episcopi celebratum fertur falsitas demonstrata (Parisiis, 1663), 101 pp; Mabillon, l. c.; Gallia christiana, t. X (1751), col. 1233 – 34; Histoire littéraire de la France, t. XI (1759), p. 730 – 35; J. Corblet, Hagiographie du diocèse d'Amiens, t. II (Paris-Amiens, 1870), p. 395 – 404. Alias praeterea disquisitiones saeculis XVII et XVIII confectas, quae ineditae manserunt, perlegit atque attulit v. d. C. Brunei, Les actes faux de l'abbaye de Saint-Valery, in Le Moyen Age, t. XXII (1909), p. 179 – 96; qui totam rem docte ac luculenter explicavit et sapienter expendit, sed fassus tandem denique est nodum solvi non posse.] , multis rationibus eius dicta impugnant, aliis levissimis, aliis momenti non magni, una gravissima.

[inaudita,] a) Dixerunt: “Nulla est illius historiolae mentio neque apud Ivonem episcopum Carnotensem, qui monachis non parsurus esset, si huius fraudis (de qua eos accusat Nicolaus) rei fuissent, neque in alia ipsius Godefridi Vita, quam ex veteri codice Rubeae Vallis prope Bruxellas accepimus.” Verum quorundam silentium, qui non solum de iis controversiis, sed et de tota Godefridi vita et de historia monachorum Sancti Walarici etiam tacent, testimonio scriptoris paene aequalis praevalere ii soli censebunt qui contra probatissimas artis criticae regulas argumentum quod negativum dicunt alias quidem prorsus spernunt, ubi vero ipsorum sententiae favet acriter obtrudere non dubitant. Aliam autem Vitam S. Godefridi nequaquam attulissent, si attendissent quae qualisve esset. Est autem brevis ista epitome a Gielemanno confecta [Apographum quod penes se esse dicebat Mabillonius, alterutrum ex illis est quae hodieque Parisiis servari monuimus (supra, p. 892, num. 10).] , in qua, ut brevitati studebat Gielemannus, cum haec capita, tum alia plurima omisit. Quod qui perspexerit, nullus, opinor, hac omissione adducetur ut coniciat narrationem de qua hic sermo est Vitae esse interpolatam.

[13] [incerta,] b) Dixerunt nullum habitum esse concilium Remense in quo Godefridus potuisset monachos falsi arguere. Atqui habitum est, ut monet ipse Mabillonius, anno 1105; in quo Cameracensis episcopus electus est Odo abbas Sancti Martini Tornacensis. Ita enim Herimannus monachus in libro de restauratione Sancti Martini Tornacensis, c. 82: Domnus siquidem Manasses Remorum archiepiscopus ad concilium generaliter mandans alios abbates, inter alios nominatim evocavit Odonem abbatem Sancti Martini Tornacensis; cumque exinde ammirantes, quid de concilio nobis referretur attoniti et suspensi expectaremus, ecce repente audivimus ad Cameracensis sedis episcopatum eum fuisse electum et sine mora ab archiepiscopo et comprovintialibus episcopis consecratum [MG., Scr. t. XIV, p. 313.] . Quae egregie confirmantur monumentis duobus, quae Mabillonius non novit, Gestis Galcheri Cameracensis episcopi, c. 30 [Ibid., p. 205.] , ac maxime annotatione quae manu aequali descripta est in psalterio Sancti Martini Tornacensis, qui iam est codex Parisiensis Bibl. Nat. lat. nouv. acq. 2195, fol. 118v – 119 [Hanc edidit L. Delisle, Mélanges de paléographie (Paris, 1880), p. 153 – 54; inde transiit in MG., l. c., p. 313, ann. 3.] : Anno ab incarnatione Domini millesimo centesimo quinto et a restauratione huius cenobii quarto decimo scriptus est liber iste in hoc ipso cenobio a quodam fratre monacho et subdiacono, precipiente viro venerandae memoriae domno Odone, primo monacho et primo abbate huius sancti cenobii. Qui venerandus abbas eodem anno raptus ad episcopatum Cameracensis civitatis, non sine damno totius nostrae congregationis nobis ablatus est, consecratusque est episcopus supradictae Cameracensis civitatis a Manasse Remensi metropolitano et septem comprovincialibus episcopis anno dominicae incarnationis millesimo centesimo quinto, indictione tertia decima, epacta tertia, VI nonas iulii, die dominica et q. s. Recte autem monet Mabillonius, “si vera sunt quae de causa monachorum Sancti Walarici tradit Nicolaus monachus, ea in illo Remensi concilio acta fuisse oportere. Certe non prius, quandoquidem anno tantum praecedente Godefridus sedem Ambianensem iniit; nec posterius, cum Manasses archiepiscopus, cuius tempore id accidisse dicitur, anno 1107 decesserit.”

[14] [falsa] c) Dixerunt Nicolaum satis aperte innuere Godefridum non multo post hoc concilium Romam esse profectum; reapse autem anno dumtaxat 1109 illum in Italia fuisse, cum narret Hugo monachus Cluniacensis in litteris ad Pontium abbatem suum (BHL. 4011) ipso die quo mortuus est S. Hugo Pontii decessor, id est die 29 aprilis 1109, Godofredum episcopum Ambianensem, cum in Italia apud Papiam esset, vidisse caelitum agmina qui in triumpho gloriae S. Hugoni de hoc mundo migranti obviam procederent [Marrier et Duchesne, Bibliotheca Cluniacensis (Parisiis, 1614), col. 558 E; Act. SS., April. t. III, p. 658, num. 2.] . A qua difficultate ut se expedirent, coniecerunt quidam bis iter italicum a Godefrido esse initum, semel anno 1105 vel paulo post, semel anno 1109; quae est mera coniectura nullo alio documento confirmata. Forsan igitur satius erit dicere cum v. d. C. Brunel non tantae auctoritatis esse hanc Hugonis monachi narrationem. Non solum enim ipse in alio opere, in Vita inquam sua S. Hugonis (BHL. 4012), narrat quidem Godefridum de obitu S. Hugonis die illo in Italia esse monitum, rem tamen alio prorsus modo explicat: ea nocte qua sanctus discessit, cum Godefridus membra sopori dedisset, visum esse ei quod in Cluniaco esset, rogatusque a fratribus abbatem Hugonem oleo sancto inungeret et episcopali redimitus infula missas celebrans, dominici corporis et sanguinis ei viaticum ministraret [Marrier-Duchesne, t. c., col. 446 B.] ; sed ab utraque Hugonis narratione discrepant alii scriptores Vitae S. Hugonis. Gilo enim monachus Cluniacensis niacensis docet ipso die de morte sancti certiorem factum esse Fulgentium abbatem Affligeniensem [BHL. 4007; A. L'Huillier, Vie de saint Hugues, abbé de Cluny (Solesmes, 1888), p. 616 – 17.] ; Rainaldus abbas Vizeliacensis duos alios nominat quibus visio huiuscemodi contigerit, Balduinum fratrem religiosum in Anglia degentem et abbatem quendam Cameracensem [BHL. 4008; Act. SS., t. c., p. 653, num. 30.] ; Hildebertus Cenomannensis duos alios, Bernardum monachum Cluniacensem et nescio quem abbatem Noviomensem [BHL. 4010; Act. SS., t. c., p. 647 – 48, num. 50, 51.] ; ut veri simile videatur sententiam suam de glorioso S. Hugonis exitu voluisse singulos scriptores, mutatis pro suo quemque genio nominibus atque aliquando, non tamen semper, ipsa rerum gestarum serie, mira quadam visione confirmare. Cum autem Godefridus Cluniacum semel atque iterum divertisset [Cf. infra § IV, ad an. 1112 et ad an. 1114 mense novembri.] atque ibi optime esset notus, in mentem venire potuit Hugoni monacho ut virum illum sanctitatis fama clarum, quem in Italiam iter habuisse ferebant, narrationi suae immisceret.

[15] [et incredibilia,] d) Dixerunt etiam multa esse apud Nicolaum veri parum similia et vix non incredibilia. “Nam ut omittamus quod abbas, nulla declinatione facta, se sistit coram episcopo, cuius dicioni se obnoxium esse pernegabat, qui fieri potuit ut tot clerici Ambianenses, Remenses, Romani, auro argentove ac muneribus ab eo corrumpi potuerint? Deinde, ut potuerint, quis credat tantum auri et argenti suppetere potuisse abbati monasterii non admodum locupletis, ut tot hominum cupiditati satisfacere potuerit? An vero abbas ille tam stupidus et insanus fuerit ut viris perspicacibus et oculatis scripturam tam recentem pro veteri producere ausus sit?” Quae omnia illis qui non tam causam monachorum contra monachum agere quam sine ira et sine studio res, quales fuerint, vere aestimare et definire volunt, forsan non ita incredibilia neque ita a vero dissimilia videbuntur. Monuit v.gr. Domnus de Sainte-Beuve, ipse monachus [In Disquisitione de concilio Remensi habito in causa Godefridi Ambianensis episcopi, quae inedita servatur Parisiis in Bibl. Nat., Collection de Picardie, t. LXV, fol. 154 sqq. De qua cf. Brunel, l. c., pp. 189, 192.] , optime fieri potuisse ut abbas Sancti Walarici se in synodo Ambianensi praesentem sisteret, non quasi ab episcopo iussus, immo vero ut episcopalem iurisdictionem se declinare publice confirmaret. Certe Nicolao Vitae scriptori id multam fidem conciliat quod qui solet Godefridum resque ab eo gestas tam sedulo praedicare, minime dissimulat ipsum bis, et in ipsa Ambianensi synodo, et coram Romano pontifice, causa cecidisse. Neque omittendum est illum erga abbatiam Sancti Walarici non male affectum esse, immo domum illam egregie laudare, utpote quae nunc immutatione dexterae Excelsi in melius mutata speculum totius religionis illis in partibus exstet (11, 9). Si quis tamen sibi persuaserit illum more suo res aliquantum auxisse atque, ut adversariis episcopi odium invidiamque concitaret, Godefridi autem repulsam honestaret, finxisse vel saltem in maius praedicasse munera illa quae olim iudicibus a monachis essent oblata, libenter consentiam.

[16] [in exitu tamen controversiae exponendo] e) Superest contra Nicolai narrationem argumentum gravissimum et, ut cum Mabillonio loquar, palmare: nusquam repertas, numquam productas esse illas Paschalis II litteras quibus monachi Sancti Walarici Ambianensi episcopo in omnibus oboedire iuberentur; immo in controversiis quae non raro postea eadem de re inter monachos et Godefridi successores exstiterunt, nequaquam ad postulationes suas confirmandas litteris illis, sed iure communi nisos esse episcopos. Contra prolatas esse a monachis litteras Romanorum pontificum, Benedicti VII an. 981 [Jaffé-Loewenfeld, n. 3805. Nuper eas iterum edidit Brunel, l. c., p. 182 – 84.] , Paschalis II an. 1106 [Jaffé-Loewenfeld, n. 6071. Iterum ed. Brunel, t. c., p. 184 – 86.] , Alexandri III an. 1165 et 1168 [Jaffé-Loewenfeld, nn. 11177, 11386.] , alias etiam recentiores [Cf. Brunel, l. c., p. 186.] , quibus factum sit ut certe inde a saeculo XIII abbatia, nemine ad summam rei quod attinet contradicente, ab episcopi iurisdictione esset exempta et Romanae ecclesiae immediate subiaceret. Quae paucis singillatim sunt examinanda. Litterarum quidem a Benedicto VII datarum dubia est fides. Est enim quod in illis laudes, est quod reprehendas, et cum harum, sicut et ceterarum, non supersint nisi apographa recentia, nihil certi statui posse videtur [Vid. quae sapienter exponit Brunel, l. c., p. 194.] . Quid tamen obstat quominus coniciamus illas esse litteras a monachis confictas et in membranis conscriptas, — genuinae autem chartaceae seu papyraceae fuissent, — quas Godefridus synodo Remensi spurias esse ostenderit? Sed haec meram coniecturam eamque incertam non superant. Bullam die 12 martii 1106 a Paschali II concessam omnino genuinam esse docet C. Brunel [Ibid. Idem dicendum esse de recentioribus litteris recte monet Brunel, ibid., p. 194 – 95.] , cui ultro assentimur. Miror tamen viro docto visum esse illam Vitae S. Godefridi contradicere [Ibid., p. 184. “La bulle suivante, par sa date, est en particuliere opposition avec la Vie de saint Geoffroy.”] ; immo cum Vita praeclare congruit. Narrat enim Nicolaus monachos, erogata multa pecunia, Romae causam vicisse, impetratis omnibus pro voto a Romano pontifice in patriam esse reversos atque nuntiasse se a dominio Godefridi praesulis liberos esse factos (II, 14). Huc usque ad amussim conveniunt et Nicolaus et litterae. Utrum porro monachi, animo commoti et victoria elati, reapse addiderint Godefridum iam exsulem esse et praesulatum amisisse, an haec rhetorico modo ad adducendos in invidiam Godefridi inimicos finxerit Nicolaus, quis definiet? Neutrum enim improbabile est atque fieri potuit ut, cum monachi rescivissent Godefridum a Paschali II repulsam tulisse, Roma discessisse atque ulterius in Apuliam perrexisse, sibi ultro persuaserint illum in dioecesim suam non iam esse reversurum.

[17] [a vero prorsus aberrasse videtur.] Verum quamvis in rerum summa Nicolao fidendum esse censeamus, singula quaeque in his controversiis ita gesta et dicta esse, ut ille rettulit, tunc tuto credemus quando a teste aequiore et, ut ita dicam, sedatiore erunt confirmata. Unum etiam a Nicolao affirmatum non solum dubitanter accipimus, sed prorsus respuimus, litteras illas quas commentus est tandem a Paschali II Godefrido concessas esse, quibus iuberentur abbas Sancti Walarici et monachi ut in cunctis obsecundarent Ambianensi praesuli sicut patri et pastori. Nequaquam datas esse huiusmodi litteras, quae irritam et inanem fecissent bullam nuperrime a pontifice monachis traditam, luculenter ostendunt recentiores litterae, certo certius genuinae, quibus Romani pontifices confirmant exemptionem monasterii ad exemplar praedecessorum nostrorum felicis memoriae Benedicti et Paschalis Romanorum pontificum, — ita Alexander II anno 1165, — id est commemoratis litteris quas monachis favere diximus, nulla facta mentione litterarum quas accepisset Godefridus. Ergo mentitus est Nicolaus? Fateor me adduci non posse ut id affirmem. Falsa eum dixisse ultro pronuntio; an forsan falsa doctus est monachus Suessionensis ab Ambianensibus nescio quibus, qui iuris episcoporum plus aequo essent studiosi? an, quod minime improbabile censuerim, sibi persuasit Godefridi laudator sanctum suum, qui tandem a Paschali II honorificentissime tractatus esset, non potuisse non impetrare a pontifice ea quae postulasset? Iudicium penes lectorem esto. Equidem in re utique perplexa aequa sententia ea nobis videtur qua Vitae scriptori sua auctoritas [De qua ii soli olim ambigere visi sunt qui contra Nicolaum monachos Sancti Walarici tuebantur. Hodie autem viri docti multo aequiores in Nicolaum sunt, v. gr., A. Molinier, Les sources de l'histoire de France, première partie, t. II (Paris, 1902), p. 41; C. Brunel, l. c., pp. 179 – 80, 190 – 91. Eum tamen carpit v. d. A. Lefranc, Le traité des reliques de Guibert de Nogent, inter Études d'histoire du moyen age dédiées a Gabriel Mondo (Paris, 1896), p. 303, ann. 1, tamquam qui ad quaelibet credenda facile impelleretur: “Cet hagiographe, crédule à l'excès, dépourvu de toute espèce de critique… Son œuvre a, au plus haut degré, un caractère légendaire et suspect”. Equidem vereor ne nimius in reprehendendo fuerit vir ille doctus, atque orationis impetu abreptus ipsum Nicolaum sit imitatus, quem neque in laudando, neque in vituperando modum servasse diximus. Certe id fidem Nicolao conciliat quod, quamvis credulus utique fuerit, ut aequales vix non omnes, tamen in rebus miris afferendis parcus fuit atque tamquam miras nonnumquam vehementibus multisque verbis more suo eas celebravit quae nobis videntur plane vulgares.] , non summa illa neque in omnibus integra, magna tamen agnoscatur.

§ III. Quo tempore obierit S. Godefridus.

[18] [Godefridum anno 1115 obiisse] Alius est locus in quo Nicolaus noster errasse prima specie videatur. Sic enim ultimum Vitae caput claudit. Pausavit autem piissimus pastor Godefridus, Ambianensium praesul inclitus, in Christo VI idus novembris, hora diei IX, anno sacerdotii sui XI, aetatis vero L, verum iubileum remissionis et requietionis percepturus ab ipso, regnante Ludovico Philippi Francorum regis filio anno XVIII, incarnati autem verbi Dei M. C. XVIII et q. s. Quae cum rei veritate atque etiam inter se mirum in modum pugnant. Godefridi enim annus pontificatus XI a mense aprili vel maio 1114 ad mensem aprilem vel maium 1115, annus Ludovici regis XVIII a mense augusto 1125 ad mensem augustum 1126 est computandus. Viden' igitur Nicolaum una eademque sententia docentem Godefridum vita functum esse die 8 novembris anno 1114, [certo constat] id est anno 1125, id est anno 1118! Sed, id quod peius etiam est, constat nullo ex his annis, sed anno 1115 Godefridum obiisse. Ut enim alia omittamus et solis testimoniis prorsus luculentis nos contineamus, supersunt litterae a Godefrido die 16 iunii 1115 anno XII episcopatus datae [Mabillon, De re diplomatica, lib. VI, § CLXXV (ed. 2a, Parisiis, 1709, p. 597 – 98).] . Ergo post diem 8 novembris 1114 superfuit, neque ante diem 8 novembris 1115 mortuus est. At neque postea; die siquidem 10 maii 1116 Ingelrannus Ambianensis episcopus, anno episcopatus primo, in litteris de defuncto suo praedecessore Godefrido cum laude meminit [Gall. christ., t. X, instr. col. 303.] , atque habemus alias eiusdem Ingelranni litteras datas die 28 octobris anno incarnationis 1124, episcopatus IX [Supersunt ineditae in chartulario Lehunensi (cod. Parisiensi Bibl. Nat. lat. 5460, fol. 8 – 8v). Allatae sunt a C. Ducange, Histoire de l'état de la ville d'Amiens, ed. Hardouin (Amiens, 1840), p. 282 – 83, et in Gall. christ., t. X. col. 1173A.] .

[19] [quamvis aliud doceat Vita] Postquam autem addiderimus — id quod paragrapho insequeti manifestum fiet — testimonia de rebus a Godefrido ab anno 1104 ad annum 1115 usque gestis suppetere plurima, post mensem autem novembrem anni 1115 in nullo documento genuino illum tamquam viventem nominari, nulla narratione illum alicubi praesentem innui, boni consulet lector si ab examinandis et confutandis eorum sententiis abstinuerimus, qui sive hoc loco Vitae, sive litteris spuriis adducti sunt ut sanctum alii anno 1118, alii anno 1121 mortuum esse contenderent [Nomina singulorum qui verum annum 1115, vel qui ad Vitae testimonium annum 1118, vel etiam qui imprudenter annos 1108, 1116, 1127 amplexi sunt, vid. apud Corblet, Hagiographie, t. II, p. 433 – 434] . Ubi enim adsunt testimonia luce clariora, nolumus in inanibus argutiis exponendis [Annum 1121 multis verbis tuitus est Fr. Guerard, Notice sur quelques circonstances de la vie de saint Geoffroy et sur l'époque de sa mort, in Mémoires de la Société des Antiquaires de Picardie, t. VI (1843), p. 147 – 202; quae Ambianis eodem anno seorsum prodierunt sub titulo: Essai sur St Geoffroy, évêque d'Amiens, 58 pp. Nititur praesertim Guerard litteris spuriis de quibus infra, p. 901, ad an. 1118 et 1121. Illius disceptationem contutavit J. Corblet, Hagiographie, t. II, p. 433 – 41, allatis rationibus aliis aptis, aliis inanibus (v. gr., p. 439 ad 3m, p. 440 extr.).] et nostrum et lectoris tempus oleumque perdere [Qua arte se iis expediat Guerard quae sententiae ipsius clare adversantur, uno saltem exemplo ostendere lubet. Diximus in litteris die 10 maii 1116, anno primo episcopatus, datis, sermonem habere Ingelrannum Ambianensem episcopum de defuncto praedecessore Godefrido. Neque tamen his, quamvis luculentis, lumen affertur Guerardo. Immo ea mira et absona interpretatione obscurat: defunctum ab Ingelranno ideo dumtaxat dici Godefridum quod ad Cartusiam secessisset; defunctos enim haberi solitos esse qui vitam religiosam profiterentur (l. c., p. 189 – 90: “l'usage établi alors et qui faisait regarder comme morts ceux qui entraient en religion”). Ad quae recte annotat Corblet (t. c., p. 440): “Guerard confond ici le langage de la mysticité avec celui des chartes, où n'a jamais été admise cette manière de parler.”] . Contra iuverit duo saltem attulisse, quibus sententia nostra — immo non tam nostra quam virorum doctorum communis — non male confirmatur. Alterum legebatur in necrologio Montis Sancti Quintini, in quo monasterio adulescentiam suam Godefridus transegerat: Anno 1115, 8 novembris, obiit dominus Godefridus episcopus Ambianensis, monachus huius congregationis, qui dedit altare de Chuignes cum minutis decimis in eodem loco, item calicem aureum et multa alia bona; pro quo pitancia datur [Corblet, t. c., p. 441.] . Alterum est ipsius Nicolai testimonium, qui Iohannem episcopum Tarvannensem († 27 ianuarii 1130) ferme ter quinis annorum curriculis post Godefridum in Domini quievisse docet (III, 25). Quae tam recte et presse dicta sunt (ab 8 novembris 1115 ad 27 ianuarii 1130 sunt omnino anni 14, menses 2, dies 19 = ferme ter quina annorum curricula) ut minime sit veri simile tam graviter memoria lapsum esse Nicolaum ut alio loco Godefridum anno 1118 mortuum esse affirmaret. [a librario corrupta.] Quare, nisi quis velit, quod nulla ratione probari videtur, ultimam Vitae sententiam ab alio postea esse additam, dicendum est in exarando codice quo usi sunt Gielemannus, Gentius et Surius, vel in aliquo codice inter hunc et exemplar archetypum intermedio, errasse librarium et tempora perperam exscripsisse.

[20] [Obiit autem die 8 novembris,] Licet autem ter hoc loco lapsus sit, in anno episcopatus, in anno Ludovici regis, in anno incarnationis, alia tamen duo recipi et servari posse credimus: alterum prorsus certum, id est diem mortis, quem non solum alio etiam loco Nicolaus distincte tradit fuisse VI idus novembris, die scilicet Quattuor Coronatorum (III, 30), sed quem confirmant, carminibus in laudem Godefridi scriptis, duo viri aequales, Bernardus decanus Suessionensis: Coronatorum Quattuor aucte corona (Vita, III, 31) et Goislenus episcopus Suessionensis: Hic iacet astra petens octava luce novembris (ibid., III, [annos natus, ut videtur, quinquaginta.] 32); alterum non ita luculentum, valde tamen probabile, Godefridum tunc annum aetatis egisse quinquagesimum; hunc enim numerum ab ipso Nicolao indicatum esse, neque a librario corruptum, ostendunt verba quae subiuncta sunt: verum iubileum remissionis et requietionis percepturus… Quo fit ut confidenter hoc loco utamur ad computandos primos Godefridi annos. Id sub principio insequentis paragraphi praestabimus, in qua visum est res a Godefrido gestas paucis comprehendere et certis annis, quantum fieri potest, assignare.

§ IV. Series rerum a S. Godefrido gestarum.

[21] [Godefridus] Postquam §§ II et III ea quae aliquam difficultatem habebant enucleare nisi sumus, reliqua iam plana sunt, et — sive certa, sive probabilia tantum — paucioribus possunt exponi.

1065 – 1066. — Nascitur Godefridus in pago Suessionico (Vita, I, 1). — Annus inde sat certo definitur quod an. 1115 vita functus est sanctus, hoc autem tempore annum agebat quinquagesimum (Vita, III, 42).

1070 – 1071. — Quinquennis in monasterium Sancti Quintini de Monte prope Perronam ingreditur (Vita, I, 5).

1090 – 1091. [fit presbyter,] — Cum iam quintum expleret lustrum, presbyter consecratus est a Ratbodo II Noviomensi episcopo (Vita, I, 17).

Paulo post, “tunc adulescens” (Guibertus de Novigento, [abbas S. Mariae de Novigento,] De vita sua, II, 2), constituitur abbas Sanctae Mariae de Novigento (Guibertus, l. c.; Vita, I, 18).

1095, iun. 14. — Confirmat Philippus I rex Francorum donationes abbatiae Sanctae Mariae factas vel faciendas; quibus litteris subscripsit Godefridus abbas eiusdem loci. — Litteras ed. Toussaints Du Plessis, Histoire de la ville et des seigneurs de Coucy (Paris, 1728), p. 131 (quibusdam omissis), et M. Prou, Recueil des actes de Philippe Ier roi de France (Paris, 1908), p. 340 – 41. Cf. Mabillon, Ann. O. S. B., lib. LXIX, § VII.

1097. — Concilio Remensi, iubente Manasse archiepiscopo, interfuit atque oblatum sibi regimen abbatiae Sancti Remigii Remensis recusavit (Vita, I, 26; Guibertus, l. c.: de ditioribus quidem abbatiis primo actum est). — De concilio cf. Th. Gousset, Les actes de la province ecclesiastique de Reims, t. II (1843), p. 137 – 38.

1100. — Hugo Suessionensis episcopus, a Godefrido rogatus, monasterio Sanctae Mariae tria altaria concedit. — Litteras ed. L. d'Achery, Guiberti … de Novigento opera (Parisiis, 1651), p. 626; inde P. L., t. CLVI, col. 1125 – 26.

1100. — Ingelramnus Laudunensis episcopus Godefrido abbati tradit altare Otmundicurtis et decem vini modios apud Broncourt. — Cf. Gall. christ., t. IX, col. 606 D.

1102. — Baldricus Noviomensis episcopus Godefrido abbati, qui ad eum venerat, dat altare S. Petri de Condrinio. — Litteras ed. Du Plessis, t. c., p. 132 – 33.

1103. — Subscripsit Godefridus litteris ab Ingelramno Laudunensi datis, quibus monachis Sancti Remigii Remensibus altare Corbiniaci traditum est. — Litteras ed. G. Marlot, Metropolis Remensis historia, t. II (Remis, 1679), p. 232 – 33.

1103, nov. 5. — Interfuit concilio Laudunensi ab eodem Ingelramno coacto. — Cf. Mabillon, Annales O. S. B., lib. LXX, § XXIV.

[episcopus Ambianensis.] 1104. — Eligitur Ambianensium episcopus (Guibertus, l. c.; Vita, I, 29).

1104, mense aprili ineunte. — Interest concilio Trecensi [Hoc loco, quo aptiorem non repperimus, paucis commemoranda est narratio quae legitur in Vita B. Andreae abbatis Averbodiensis (BHL. 443), c. 5. Quam Vitam primus editor Sebastianus a S. Paulo Ord. Carm. a se exscriptam affirmat “ex quodam libro in membranis descripto per Nicolaum Altaterra sive Hoochlant” abbatem Sanctae Mariae de Middelburgo Ord. Praem. (an. 1334 – 1343); affirmat idem se eam protulisse “stilo eodem prorsus quo exarata esset”, etsi fatetur “multa, quae minus latinius exarata essent, a se esse correcta, nihil tamen de industria mutata sententia.” Ut autem aliis etiam suspectum visum est Sebastiani illius opus (cf. L. Goovaerts, Écrivains, artistes et savants de l'ordre de Prémontré, t. I, p. 394), ita nemo non mirabitur ea quae capite hoc 5 narrata sunt; ex quibus alia manifeste falsa sunt (v. gr. anno 1109 coactum esse a Paschali II papa concilium Trecense, Paschalem ipsum concilio interfuisse, in hoc Godefridum episcopum non solum confirmatum, sed et consecratum esse), cetera, ut mitius loquar, sunt prorsus inaudita. Quoniam vero non in omnium manibus sunt Vitae editiones, ex fabulosa narratione ea hic descripsimus quae de S. Godefrido dicta sunt, ut lector ipse, rem diiudicet: (Romae mansit Andreas) usque ad annum 1109, quo dictus pontifex Paschalis istius nominis secundus eum secum ultra Alpes ad concilium, quod Troiae in Campania convocaverat, adduxit (immo concilio Trecensi anni 1107 interfuit Paschalis; vid. infra ad h. a.); in quo dictus beatus Andreas unum de singularibus et intimis studiorum consodalibus (Coloniae Agrippinae studiis vacaverat Andreas) sanctum Godefridum d'Ally (unde cognomen hoc acceperit Nicolaus Hoochlant sive Sebastianus a S. Paulo, nescimus) Ambianensem episcopum electum et eo in concilio confirmatum (immo in concilio Trecensi anni 1104) simul et sacratum (immo Remis est consecratus) invenit. Finito concilio, beatus Andreas, humiliter a dicto summo pontifice Paschali petita benedictione et impetrata venia, dictum episcopum comitatus est Ambianum usque, omnem de monastica vita per totum iter inter se sermonem habentes. Erat enim dictus episcopus religiosus benedictinus, qui reluctans ad illam episcopalem dignitatem assumptus est. Interea beatus Andreas habitum monachalem in monasterio de Nogent assumere decreverat, si sanctus episcopus eum apud se aliquo tempore remanere, ut sibi in dioecesis suae reformatione opitularetur, non rogavisset. Quo tempore in dies magis magisque ipsius ad monasticam vitam anhelabat animus, adeo ut quodam die dicto sancto episcopo gratias rependens, excusaverit se, dicens quod ei ultra adesse non valeret. Nocte eadem sanctus episcopus vidit in somnio beatum Andream in vestibus albis refulgentem et pedum manu dextra gerentem; cui tum revelatum est ut amicum suum beatum Andream, ne monasterium de Nogent ingrederetur, moneret, quia aliter a Deo de eo erat ordinatum. Et, facta die, cum dictus beatus Andreas ad sanctum episcopum veniret benedictionem petiturus, illi visionem a Deo sibi factam manifestavit et altero, quam monasterio de Nogent, a Deo eum esse reservatum declaravit.] , in quo electio illa confirmatur (Guibertus, l. c.; Vita, I, 30). — De concilio cf. Harduinus, Acta conciliorum, t. VI, 2, col. 1873 – 1876; Mansi, Concilia, t. XX, col. 1179 – 82. [Praecipuae res gestae] 1104. — Remis a Manasse archiepiscopo consecratur episcopus (Vita, I, 32).

1104. — In civitatem suam novus episcopus ingreditur, comitantibus Lamberto Atrebatensium et Iohanne Morinensium episcopis (Vita, II, 2).

[anno 1105] 1105, febr. 26. — Litteris, quas dedit Ambianis IV kal. martii anno primo episcopatus, confirmavit Godefridus episcopus donationes a Roberto Flandriae comite olim monachis Lehunensis ecclesiae factas. — Litteras ed. L. d'Achery, Spicilegium, t. VIII, p. 163 – 65; 2a ed. t. III, p. 438 – 39; inde P. L., t. CLXII, col. 735 – 37. — Inc. Adierunt nos…

1105, febr. 28. — Ambianis, II kal. martii, anno incarnationis 1104, episcopatus sui I, concessit Frater Gaudefridus Ambianensis episcopus ecclesiae Sancti Martini in Campis in suburbio Parisiensi sitae ecclesiam de Linigeio. — Litteras ed. M. Marrier, Monasterii regalis S. Martini de Campis Paris. ordinis Cluniacensis historia (Parisiis, 1637), p. 349 – 51; inde P. L., t. c., col. 737 – 39. — Inc. Orthodoxorum patrum…

1105. — Corbeiae oratorium S. Thomae consecrat (Vita, I, 6).

(1105.) — Dum dioecesim perlustrat, ad abbatiam Sancti Walarici venit, ubi de monasterii libertate inter ipsum et monachos controversia oritur (Vita, II, 9).

(1105.) — Ambianos redux, in synodo conqueritur de iniuria ab illis monachis sibi illata (Vita, II, 10).

1105. — In synodo Ambianensi confirmat Frater Godefridus Ambianensium episcopus possessiones monasterii Sancti Fusciani de Nemore. — Litterae ed. in Gallia christiana, t. X, instr. col. 299 – 301; inde Th. Gousset, Les actes de la province ecclésiastique de Reims, t. II (Reims, 1843), p. 161 – 65; P. L., t. c., col. 739 – 42. — Inc. Sanctarum scripturarum auctoritate didicimus, fratres mei… [Interpunctione inter salutationem et ipsas litteras perperam facta et uno verbo male lecto, ita in editis inc.: Si dicimus, fratres mei…] .

1105. — In eadem synodo Godefridus Ambianensis cathedrae episcopus nonnulla altaria eidem monasterio assignavit et concessit. — Litteras ineditas viderunt scriptores Galliae christianae (cf. t. c., col. 1169 G), Ch. Salmon, Notice historique sur l'ancienne abbaye et le village de Saint-Fuscien-au-Bois pres d'Amiens in La Picardie, t. I (1855), p. 234, et seorsum (Amiens, 1857), p. 6. Earundem exemplar anno 1666 ex abbatia Corbeiensi ad maiores nostros missum servatur in codice Bruxellensi Bibl. Reg. 8936, fol. 59 – 60v. — Inc. Quoniam, dilectissimi…

(1105.) — Cum abbas Sancti Walarici vocatus Ambianos venisset et plerique clerici pro monachis atque contra episcopum sententiam dixissent, ad metropolitam suum, Remensem archiepiscopum, appellat Godefridus (Vita, II, 10).

1105, ineunte mense iulio. — Synodo provinciali Remensi intersunt Godefridus et monachi Sancti Walarici; qui cum tandem causa cecidissent, ad Romanum pontificem appellant (Vita, II, 11; de tempore synodi, cf. supra, num. 13).

(1105.) — Romam proficiscuntur monachi Sancti Walarici (Vita, II, 11).

[1106] 1106, ian. 22. — XI kal. februarii 1105 (= 1106) donavit Godefridus aliquot altaria monasterio Beatae Mariae Brituliensi. — Cf. F.-I. Darsy, Bénéfices de l'église d'Amiens (Amiens, 1869, 1871), t. I, p. 376, ann. 3; p. 392, ann. 3; t. II, p. 133, ann. 5; p. 170, ann. 3; p. 175, ann. 3.

1106, mart. 12. — Litteris Benevento datis Paschalis II papa confirmat possessiones abbatiae Sancti Walarici atque monachos sub sola iurisdictione Romanae ecclesiae constitutos esse decernit (Jaffé-Loewenfeld, 6071; cf. Vita, II, 14).

(1106.) — Godefridus, et ipse Romam adiens, cum causa cecidisset, Barium ad reliquias S. Nicolai peregrinatur; inde Romam redux, dicitur coram Paschali II papa causam vicisse (Vita, II, 12, 13, 15 – 21). — Fieri potuit ut hoc anno Godefridus cum Paschali papa Romae conveniret, cum Paschalis, licet saepe absens, tamen mensibus maio, iunio ac forsan etiam postea modo Romae, modo haud procul ab ea sit versatus. Cf. Jaffé-Loewenfeld, 6082 – 6090.

(1106.) — Ambianos redux dicitur Godefridus abbati et monachis Sancti Walarici litteras Paschalis II papae ostendisse, quibus hi iubebantur ut in omnibus episcopo Ambianensi oboedirent (Vita, II, 24). Sed cf. supra, num. 17.

1105 – 1106. — Cum Iohanne episcopo Morinensi litem dirimit inter fratres Corbeienses et canonicos Brugenses ortam. — Rem novimus ex litteris quibus Paschalis II papa die 23 octobris 1106 sententiam approbavit (Jaffé-Loewenfeld, 6095).

1106, post diem 4 augusti [Datae sunt enim litterae anno Philippi regis XLVII. De initio regni illius cf. M. Prou, Recueil, p. XXV – XXVIII.] . — Subscribit Godefridus litteris quibus Manasses II Remensis archiepiscopus monasterio Sancti Remigii altare de Condeto tradidit. — Litteras ed. G. Marlot, Metropolis Remensis historia, t. II (Remis, 1679), p. 235.

(1106, aug. 23?) — Cum dioecesim suam perlustrans in Pontivo moraretur, certior fit Ambianensem urbem incendio esse crematam. Ad quam statim redit (Vita, III, 22, 23). — Id infortunii feria quinta in vigilia S. Bartholomaei accidisse docet Vita; quae si vere dicta sunt, annus indicatur 1106, quo solo, quam diu Godefridus fuit episcopus, dies 23 augusti incidit in feriam quintam [Res die 3 augusti anni 1107 accidisse dicitur in narratione de miraculis S. Firmini, cuius aliquantam partem edidit Stiltingus noster, Act. SS., Sept. t. VII, p. 40 – 41, num. 73, 74 (cf. BHL. 3011). In parte enim inedita legitur: … destructionem civitatis nostrae, quae ad correptionem nostram facta est, referamus. Anno quippe ab incarnatione Domini millesimo centesimo septimo, die quo beati prothomartyris celebratur inventio, tota paene civitas divino ex parte auxilio destituta quasi sodomitanis ignibus exarsit (ita apographum saec. XVII “ex ms. Ambianensi”, quod servatur in codice 150 bibliothecae nostrae). Quam narrationem secutus est qui composuit lectiones “in repositione B. Firmini” insertas breviario Ambianensi anno 1554 typis edito, ad diem 16 octobris, quo festum illud celebrabatur; manifesto autem errore factum est ut in Gall. christ., t. X, col. 1170 A, isto die 16 octobris eodem anno 1107 incendium accidisse affirmaretur. Age vero miracula illa S. Firmini tempore Warini Ambianensis episcopi (1127 – 1144) facta sunt et eodem tempore, ut videtur, scripta (cf. Act. SS., l. c., num. 73). Cum igitur eorum scriptor Nicolao nostro paene aequalis fuerit, utri potius sit credendum res est dictu difficilis. Id nobis certum est perperam censuisse Stiltingum ubi existimavit a Nicolao incendium relatum esse “paulo ante mortem S. Godefridi, ut videatur contigisse ipso anno 1115, quo S. Godefridus obiit”. (Act. SS., l. c., num. 71). In hac enim parte Vitae Nicolaus temporum ordinem minime sequitur. Cf. infra, annot. ad Vitae lib. III, c. 11 extr.] .

1106, sept. 23. — Permittente et rogante Lamberto episcopo Atrebatensi, Godefridus cum Iohanne episcopo Tarvanensi consecrat ecclesiam Arroasiensem. — Ita Fundatio ecclesiae Arroasiensis, auct. Galtero abbate, c. 5 (Act. SS., Ian. t. I, p. 833, num. 12; MG., Scr. t. XV, p. 1120); cf. Gall. christ., t. X, col. 1169D [Ibid., t. IX, col. 1104 C affirmatur eodem die 23 octobris 1106 ab iisdem Godefrido et Iohanne episcopis atque a Balderico episcopo Noviomensi consecratam esse basilicam Sancti Quintini de Monte.] .

1106. — Apud Abbatisvillam confirmat donationes a Widone comite Pontivensi prioratui Sancti Petri factas. — Cf. Gall. christ., t. X, col. 1169 D; Corblet, Hagiographie, t. II, p. 429 – 30.

1106 (?) — Reliquias S. Firmini in pretiosam hierothecam transfert (Vita II, 26, 27; sed cf. Guibertus de Novigento, De pignoribus sanctorum, l. I, c. 3, § II).

1106, dec. 25. — Festum natalis Domini cum Roberto II comite Flandriae ad Sancti Audomari celebrat (Vita II, 29); inde Ambianos redit (ibid., II, 30). — De anno vid. ad num. insequentem.

[1107] 1107, ian. 19. — Paulo post quam Ambianos reversus est, Pinquiniacum venit, ut Adamum Ambianensem castellanum, a Wermundo ecclesiae Ambianensis vicedomino captum, ex carcere liberaret (Vita, II, 31 – 35; III, 2 – 4). — Dicitur sanctus profectus esse die sabbati in vigilia S. Sebastiani; iam vero dies 19 ianuarii hoc solo anno in sabbatum incidit ab anno 1104, quo Godefridus factus est episcopus, ad annum 1111, quo Robertus comes obiit.

1107. — Lambertus episcopus Atrebatensis apud Godefridum conqueritur quod quosdam Atrebatenses parrochianos excommunicaverit, inter quos aliquot qui ad Guarmundum transierunt de Pinchegny. — Litteras ed. Baluzius, Miscellanea, t. V (1700), p. 356 – 57, epist. 122; Recueil des historiens des Gaules …, t. XV, p. 203 – 4; P. L., t. CLXII, col. 692.

1107. — Willelmum comitem Pontivensem adit, a quo Wermundus captus et in vincula coniectus erat. Ex quibus, intercedente Godefrido, relaxatus Wermundus ipse etiam Adamum de custodia emittit (Vita, III, 5).

1107, circ. 23 maii. — Interest concilio Trecensi, cui praeerat Paschalis II papa (cf. litteras Lamberti episcopi Atrebatensis ad Paschalem II, P. L., t. CLXIII, col. 455 – 56; de ipso concilio vid. Jaffé-Loewenfeld, t. I, p. 730). Ibi confirmari curavit ecclesiam Sancti Remigii a se monasterio Sancti Fusciani prius (vid. ad an. 1105) donatam. — Cf. Gall. christ., t. X, col. 1169 D.

[1108] 1108, mense maio. — † Scripsi ad Sanctum Quintinum meas delicias iuxta Peronae villam anno 1108 in maio. Hortatur Godefridus Baldericum Noviomensem episcopum ut, sicut Cameracensium et Morinensium, ita etiam Ambianensium episcoporum gesta conscribat. — Litteras, in nullo codice postea repertas, primus protulit “ex archivis ecclesiae Ambianensis” G. Colvenerius in prolegomenis ad Chronicon Cameracense et Atrebatense (Duaci, 1615); quae saepe postea editae sunt (v. gr. P. L., t. CLXII, col. 742). Illas, pariter atque alias binas Gerardi Cameracensis episcopi et Rainaldi Remensis archiepiscopi, quas primus etiam ibidem dedit Colvenerius, suspectas habuit Petrus Boschius noster (Act. SS., Aug. t. II, p. 670, num. 22) et post eum L. C. Bethmann (MG., Scr. t. VII, p. 395; P. L., t. CXLIX, col. 13); prorsus spurias esse nullus dubito atque vehementer suspicor eas sub initio saeculi XVII ab illo Claudio Despretz confictas esse, cuius manum in simili facinore alias deprehendimus (cf. Anal. Boll., t. XXIX, p. 241 – 57). — Inc. Me indignum…

1108. — Assentiente Godefrido, Baldericus Noviomensis episcopus canonicos regulares in ecclesia Hamensi constituit. — Litterae Balderici ed. Gall. christ., t. X, instr. col. 372 – 73.

1108. — Litteris datis Godefridus confirmat et auget possessiones monialium coenobii Bertolcurtis (Bertaucourt). — Cf. Gall. christ., t. X, col. 1323; Darsy, Bénéfices, t. I, p. 480, ann. 4; t. II, p. 36, ann. 5; p. 82, ann. 3; p. 154, ann. 2. Apographum nescio quale litterarum nobis servavit Grenier in codice Parisiensi Bibl. Nat. Picardie, t. XCIII, fol. 42v – 44. — Inc. Oportet nos… — Ipso petente easdem possessiones confirmavit die 11 maii 1109 Paschalis II papa (Jaffé-Loewenfeld, 6237).

1108, nov. 8. — Frater Godefridus Ambianensis episcopus aliquot altaria donat monachis Sancti Arnulfi Crespeiacensibus, dioecesis Silvanectensis. — Litteras ed. Gall. christ., t. X, instr. col. 208 – 209; P.L., t. CLXII, col. 742 – 43. — Inc. Dilectis fratribus Cluniacensis monasterii…

[1109] 1109, april. 29. — Fertur Godefridus, cum hoc ipso die in Italia apud Papiam versaretur, mira visione de morte S. Hugonis abbatis Cluniacensis certior esse factus. — Ita Hugo monachus Cluniacensis in epistula ad Pontium abbatem (BHL. 4011). Qua de re cf. supra, num. 14.

1109, maii 11. — Paschalis II papa, petente Godefrido episcopo, approbat canonicos regulares, quos hic in ecclesia Sancti Martini Ambianensi instituerat, eorumque possessiones confirmat. — Cf. Jaffé-Loewenfeld, 6236.

1109, tempore synodi aestivalis. — Confirmat Godefridus pactum quo capitulum Ambianense monachis Lehunensibus ecclesiam Torsincurtis concessit. — Litterae ed. in Cartulaire du chapitre de la cathédrale d'Amiens, t. I (Amiens, 1905 = Mémoires de la Société des Antiquaires de Picardie, Documents inédits, t. XIV), p. 17. Cf. Gall. christ., t. X, col. 1170; Corblet, Hagiographie, t. c., p. 430. — Inc. Agnoscat universa…

1109, indictione II. — Frater Godefridus Ambianensis episcopus bona ecclesiae SS. Firmini, Acii et Aceoli confirmat. — Litteras ed. J. Roux, Histoire de l'abbaye de Saint-Acheul-lez-Amiens (Amiens, 1890), p. 491 – 92. — Inc. Innotescimus vobis…

[1110] 1110, febr. 1. — Anno 1109, indictione II, episcopatus Godefridi VII [Ita in chartulario, quod saec. XIV exaratum est (cod. Londinensi Mus. Brit. add. 15604, fol. 10v); numerum mendose exscriptum vel additum esse liquet.] , in ecclesia Ambianensi, kalendis februarii, bona eiusdem ecclesiae confirmat Godefridus episcopus. — Litterae ed. Roux, t. c., p. 492 – 93. — Inc. Cum universis ecclesiis…

1110. — Invitatus Godefridus ab Anschero abbate Centulensi ut miracula S. Angilberti praesens videret et testificaretur, primo Ingutionem sacerdotem praemisit, postea ipse, ut videtur, in Centulense monasterium venit. — Ita Anscherus abbas in opere de miraculis S. Angilberti anno 1110 patratis (BHL. 471), lib. I, c. 37 et lib. II, c. 1 (Mabillon, Act. SS. O. S. B., saec. IV, 1, pp. 137, 139).

1110. — Constituisse dicitur parochiam Sancti Remigii in urbe Ambianis. — Cf. A. Goze, Histoire des rues d'Amiens, t. III (Amiens 1858), p. 55. [1111] 1111, mart. 16. — Lambertum Atrebatensem episcopum certiorem facit se clericos, ipso iubente, ad ordinem sacerdotii, diaconatus et subdiaconatus promovisse eosdemque ad Lambertum remittere. — Litteras ed. Baluzius, Miscellanea, t. V (1700), p. 355 – 56, epist. 120; P. L., t. CLXII, col. 691. — Inc. Fratres de titulo…

1111, iun. 11. — Reliquias S. Salvii in aliam hierothecam transfert (Vita, II, 28). — Tempus docet inscriptio litteris maioribus exarata in lamina plumbea, quae anno 1702, cum iterum transferrentur reliquiae, in veteri capsa reperta est: Anno incarnationis Verbi M. C. XI. indictione IIII. XI iunii translatum est praesens corpus sancti Salvii episcopi Ambianensis ab episcopo Godefrido in hoc honorabili vasculo, regnante Ludovico Francorum rege anno tertio. Cf. de Lestocq, Dissertation sur la translation du corps de S. Firmin le confesseur … (Amiens, 1711), p. 232 – 233; Act. SS., Oct. t. XIII, p. 4, num. 6.

1111. — “Anno 1111, episcopatus VIII, Lehunensibus monachis confirmavit ecclesiam de Merincurte et medietatem altaris de Herboneriis.” — Cf. Gall. christ., t. X, col. 1170 e; Darsy, op. c., t. I, p. 312, ann. 1. Leguntur litterae ineditae in chartulario Lehunensi (cod. Paris. Bibl. Nat. 5460, fol. 13 – 13v). — Inc. Sicut sollers et providus artifex…

[1112] 1112, mart. 27. — Lamberto episcopo Atrebatensi mandat Paschalis II papa ut clericorum Atrebatensium et abbatis Sancti Vedasti controversiam, praesentibus (Iohanne) Tarvannensi et (Godefrido) Ambianensi episcopis, disceptet. — Cf. Jaffé-Loewenfeld, 6312.

1112, ante d. 18 aprilis. — Parisios convenit cum rege et cum nonnullis archiepiscopis et episcopis, atque subscribit litteris quibus Ludovicus VI abbatiam Beatae Mariae de Puteolis confirmat et ditat. — Litteras ed. Dumesnil, Notice historique sur l'église et la ville de Puiseaux, in Mémoires de la Société archéologique de l'Orléanais, t. I (1851), p. 135 – 38. Cf. A. Luchaire, Louis VI le Gros. Annales de sa vie et de son règne (Paris, 1890), p. 69 – 70, n° 131.

1112, sept. 15. — Interest concilio Viennensi (cf. Martene et Durand, Vet. scr. ampl. coll., t. VII, p. 67); quin illi etiam dicitur praefuisse pro legato, Widone Viennensi archiepiscopo, ipso petente (Vita, III, 7). De concilio vid. Hardouin, Acta conc., t. VI, 2, col. 1913 – 16; Mansi, Concilia, t. XXI, col. 73 – 76.

1112. — In reditu Cluniacum devertit ibique apud Pontium abbatem aliquot diebus commoratur (Vita, l. c.).

1112. — “Reperitur anno eodem in instrumento compositionis Adelae Veromanduorum comitissae, advocatae villae Fiscampi, cum Nicolao abbate Corbeiae”. — Cf. Gall. christ., t. X, col. 1171A.

[1113] 1113. — Favet Godefridus Ambianensibus civibus, qui, consentiente rege Ludovico “faciunt communiam” (Guibertus de Novigento, De vita sua, III, 14). Cf. A. Luchaire, Louis VI le Gros, p. 86, n° 169. — “Tituli primigenii chartae communiae Ambianensis”, quos coniciendo ex litteris Philippi Augusti regis anno 1190 datis excerpsit A. Thierry, Recueils des monuments inédits sur l'histoire du Tiers État, t. I (Paris, 1850), p. 37 – 42, atque coniciendo an. 1117 constitutos esse censuit, mirum plane in modum in P. L., t. CLXII, col. 747 – 50, iterum editi sunt tamquam tituli chartae “anno 1106 a sancto Godefrido, ut videtur, datae”.

1113, ante 3 aug. [Erat enim tunc annus Ludovici VI regis quintus.] . — Catalauni subscribit Godefridus privilegio quod Ludovicus VI rex Francorum monasterio Sancti Victoris Parisiensi concessit. — Litteras vid. cum alibi, tum Gall. christ., t. VII, instr. col. 46 – 48; R. de Lasteyrie, Cartulaire général de Paris, t. I (Paris, 1887), p. 187 – 89. Cf. A. Luchaire, Louis VI le Gros, p. 82 – 83, n° 160.

1113, aug. 19. — Bellovaci subscribit Godefridus litteris Ludovici VI regis Francorum, quibus confirmat tum praeceptum a se concessum, tum donationem sex bolengariorum a Guaffrido Belvacensi episcopo canonicis Beati Petri factam. — Litteras ed. L.-H. Labande, Histoire de Beauvais et de ses institutions communales (Paris, 1892), p. 262 – 63. Cf. A. Luchaire, Louis VI le Gros, p. 89 – 90, n° 175 [Ita in litteris: Actum Belvaci in capitulo Beati Petri XIIII (om. Labande) kalendas septembris anno incarnati Verbi M°. C°. XIII., indictione VI, regnante Ludovico rege sexto anno. Iam vero indictio VI et annus regni VI cum mense augusto anni 1113, non autem anni 1114 conveniunt. Insuper inter testes affertur Petrus decanus, is autem ante diem 12 iunii 1114 factus erat episcopus (Gall. christ., t. X, col. 720B). Unde, levissima facta correctione, legendum videtur: M°. C°. XIII[I]. Aliter Luchaire (et post eum Labande), qui annum 1114 retinendum putat, diem autem mutandum, ita ut litterae anno 1114 ante diem 12 iunii datae esse censeantur. Qua correctione, non ita levi, tollitur quidem mendum in anno regni, non vero in indictione. Unam autem opinationis suae rationem affert Luchaire (l. c., cf. etiam p. 88 – 89, n° 174) probabile videri litteras datas esse post mortem Guaffridi episcopi, quem die 2 decembris anni 1113 obiisse dicunt; neque enim litteris subscripsit, neque inter testes praesentes affertur. Verum haec satis esse ut episcopus, qui in litteris dicitur dominus Guaffridus Belvacensis episcopus (non autem olim vel beatae memoriae Belv. ep.), reapse defunctus censeri debeat, equidem non video.] .

1113, post 1 septembris [Quod ex hoc sequi videtur quod iam erat indictio VII.] . — Anno X episcopatus, confirmat Godefridus fratribus Maioris Monasterii possessionem monasterii Sancti Dionysii quod in prato Ambianensis suburbii erat olim aedificatum. — Litteras ed. Mabillon, Ann. O. S. B., t. V, appendix, n° LXXXVI; P. L., t. CLXII, col. 744 – 46. — Inc. Necessarium ducimus…

1113. — Affirmant scriptores recentes hoc anno S. Godefridum e terra levasse corpus B. Lupicini presbyteri, qui primus invenit corpora SS. Fusciani, Victorici et Gentiani martyrum, illudque in decenti feretro recondidisse. — Cf. Corblet, Hagiographie, t. III, p.180 – 81.

[1114] 1114, april. 17. — Frater Godefridus Ambianensis episcopus in synodo Ambianis congregata confirmat monasterio Lehunensi aliquot altaria. — Litteras ed. L. d'Achery, Spicilegium, t. VIII, p. 171 – 72; 2aed., t. III, p. 464. — Inc. Notitiae fidelium omnium…

1114, iul. 4. — Ambianis in ecclesia B. Mariae confirmat frater Godefridus monachis Maioris Monasterii possessiones cellae de Bodinicurte in Pontivo. Litteras ineditas exscripsit E. Martene inter instrumenta seu probationes suae historiae Maioris Monasterii (in cod. Parisiensi Bibl. Nat. lat. 12878, fol. 317 – 318v). Cf. Gall. christ., t. X, col. 1171 B; E. Martene, Histoire de l'abbaye de Marmoutier, t. I, ed. C. Chevalier, in Mémoires de la Société archéologique de Touraine, t. XXIV (1874), p. 488 – 89. — Inc. Quod tempore Gervini…

1114, sept. 2. — Interest concilio provinciali Remis habito. — Cf. Martene et Durand, Thes. nov. anecd., t. IV, col. 131 – 34; Th. Gousset, Les actes de la province ecclesiastique de Reims, t. II (Reims, 1843), p. 178 – 79.

1114, sept. 6. — Interest dedicationi ecclesiae Beatae Mariae Laudunensis. — Id testatur Herimannus Tornacensis, De miraculis S. Mariae Laudunensis, lib. III, c. 1 (P. L., t. CLVI, col. 988 – 89; MG., Scr. t. XII, p. 654).

(1114). — Godefridus, Bellovaci hospitatus, ad Ivonem episcopum Carnotensem venit, ei importabiles miserias suas et angustias, quibus a violatoribus pacis vexatur, lacrimabiliter aperit, atque eius consilium in tanta sua afflictione anxie expetit. Ipsi autem auctor est Ivo ut ad regem Ludovicum confugiat. — Ita Ivo in litteris ad regem datis, quibus Godefridi causam commendat. Litterae saepe editae sunt, tum inter Ivonis litteras (v. gr. P. L., t. CLXII, col. 258 – 59), tum alibi, ut in Recueil des historiens des Gaules …, t. XV, p. 164 – 65. — Cf. Luchaire, Louis VI le Gros, p. 93, n° 182.

[Relicto episcopatu,] 1114, mense novembri. — Relicta sede Ambianensi, ad Cartusiam proficiscitur (Guibertus de Novigento, De vita sua, III, 14; Vita S. Godefridi, III, 8).

1114, mense novembri. — In itinere Cluniacum devertit ibique altare consecrat (Guibertus de Novigento, l. c.).

[ad Cartusiam confugit;] 1114, dec. 6 ad 1115, mart. 3. — In Cartusia commoratur (Vita, III, 11).

1114, dec. 6. — Bellovaci concilium celebrat Cono Praenestinus episcopus et apostolicae sedis legatus (testimonia vid. v. gr. apud Hardouin, Acta conciliorum, t. VI, 2, col. 1925 – 26; Mansi, Concilia, t. XXI, col. 121 – 24; G. Meyer von Knonau, Jahrbücher des Deutschen Reiches unter Heinrich IV. und Heinrich V., t. VI, p. 317 – 18). Huc venerunt tum Ambianenses, ut novum episcopum sibi dari postularent, tum legati S. Godefridi deferentes litteras, quibus hic se episcopatu abdicabat (Vita, III, 9).

[inde iussus] 1115, ian. 6. — In concilio Suessionibus celebrato decernitur Godefrido imperandum esse ut e Cartusia ad sedem suam redeat (Vita, III, 10). Cf. Luchaire, Louis VI le Gros, p. 95, n° 188.

[Ambianos revertitur.] 1115, mart. 28. — E Cartusia reversus Godefridus (Guibertus, l. c.; Vita Godefridi, III, 11) concilio quod Cono legatus apostolicus Remos acciverat (testimonia vid. apud Hardouin, t. c., col. 1929 – 30; Mansi, t. XXI, col. 129 – 32; cf. Schoene, Kardinallegat Kuno, p. 29 – 31) interest. (Vita, l. c.; cf. litteras de quibus Mabillon, Annales O. S. B., t. V, lib. LXXII, § XCII; Mansi, t. c., col. 131 – 32).

1115, april. 11. — Dominica Palmarum reversus a Cartusia Godefridus Ambianis regem Ludovicum hortatur ut turrem Castellionis expugnet (Guibertus, l. c.); quae tamen non nisi post biennium capta est (Vita, III, 13 sub init.; Suggerius abbas, Vita Ludovici VI regis, c. 23, ed. Molinier, p. 83) [Nusquam, neque in Vita, neque alibi, dictum est Godefridum in vivis superfuisse cum Castellio expugnaretur. Nullum igitur est argumentum quod ex hoc biennio quidam accipere visi sunt, ut ostenderent Godefridum anno 1118 obiisse.] . Cf. Luchaire, Louis VI le Gros, p. 96, n° 190.

1104-maium 1115. — Tradit Godefridus Lamberto episcopo Atrebatensi († 16 maii 1115) Theoderannum sacerdotem, sub illius oboedientia futurum. — Litteras ed. Baluzius, Miscellanea, t. V (1700), p. 343, epist. 96; P. L., t. CLXII, col. 683. — Inc. Hunc sacerdotem nostrum…

(Ante 16 iun. 1115). — Synodum generalem celebrat Godefridus apud Montem Desiderii. Ita Godefridus ipse in litteris de quibus mox.

1115, iun. 16. — In plenaria synodo celebrata Ambianis, episcopatus anno XII, ratam habet Godefridus restitutionem quorundam altarium factam ecclesiae Compendiensi. — Litteras ed. Mabillon, De re diplomatica, lib. VI, § CLXXV (ed. 2a, Parisiis 1709, p. 597 – 98); P. L., t. CLXII, col. 746 – 48; V. de Beauville, Histoire de la ville de Montdidier (Paris, 1857), t. I, p. 498 – 99; 2a ed. (Paris, 1875), p. 486. — Inc. Quia altaria possidentes…

1115, (mense iunio). — Litteris in synodo scriptis, abdicat se Godefridus in gratiam monasterii Sancti Silvini Alciacensis iure “personatus” in altaria seu paroecias quas monasterium in dioecesi Ambianensi possidebat. — Litteras Godefridi ex chartulario Alciacensi ed. A. de Cardevacque, Histoire de l'abbaye d'Auchy-les-Moines (Arras, 1875), p. 183 – 84; cf. p. 49. Manifestum autem est eum qui chartularium composuit litteras non ad verbum exscripsisse, sed eas aliquantum contraxisse. — Inc. Quia in domo Domini speculatores…

1115, iulio ineunte. — Concilio a Conone cardinali et legato apostolico Catalaunis celebrato (vid. testimonia apud Mansi, Concilia, t. XXI, col. 135 – 136) interest Godefridus. Cf. litteras Cononis apud Mabillon, Ann. O. S. B., t. V, appendix, n° LXXXIX; Mansi, t. c., col. 137.

1115, iul. in. — Ad Gaudefridum Ambianensem aliosque episcopos cum cardinali in concilio congregatos litteras dat Ivo episcopus Carnotensis. — Litterae saepe editae, tum inter ceteras Ivonis epistulas (v. gr. P. L., t. CLXII, col. 272 – 73), tum alibi ut apud Mansi, t. c., col. 138 – 39; Recueil des historiens des Gaules …, t. XV, p. 172 – 73.

1114. — Iohannem Morinorum episcopum in ipsius civitate visitat (Vita, III, 25).

1115, (post medium mensem octobrem). — Remos proficiscitur (Vita, III, 27).

1104 – 1115. — Hugo monachus Cluniacensis G(odefridum) episcopum et omnes ecclesiae Ambianensis filios certiores facit de alodio quodam ecclesiae Sancti Luciani Bellovacensi tradito. — Litteras ed. Mabillon, Ann. O. S. B., t. V, appendix, n° LXIX.

1108 – 1115. — Iudicium de molendino B. Quintini fecit, de quo contendebant abbates Sancti Quintini et Sancti Luciani Bellovacenses. — Id commemorat Ivo Carnotensis episcopus in litteris ad Radulfum archiepiscopum Mettensem (P. L., t. CLXII, col. 263 – 64).

[Prope Suessiones] 1115, oct. 25. — Prope Suessiones in monasterium SS. Crispini et Crispiniani devertit (Vita, III, 27).

1115, oct. 26. — Inde proficiscitur, sed mox, morbo invalescente, in villa Parvanit haud procul ab urbe consistere cogitur; ubi per triduum commoratur (Vita, III, 28 – 29).

1115, oct. 29. — Ad monasterium SS. Crispini et Crispiniani navigio defertur (Vita, III, 29).

[vita fungitur.] 1115, nov. 8. — Prope Suessiones in monasterio SS. Crispini et Crispiniani moritur ibidemque in medio basilicae choro traditur sepulturae (Vita, III, 30).

1116, maii 10. — Ingelrannus Ambianensis episcopus, anno episcopatus primo, laudibus ornat praedecessorem suum Godefridum, de quo inter alia haec scribit: Defuncto itaque praedecessore praedicto Godefrido atque, ut creditur, iustorum societati aggregato… — Litterae ed. Gall. christ., t. X, instr. col. 303.

1118, oct. 23. — † Confirmat Godefridus possessiones ecclesiae Beati Dionysii apud Piceium castrum. — Litteras ed. olim P. Louvet, Histoire et antiquitez du diocese de Beauvais, t. II (Beauvais, 1635), p. 113 – 15, tum nuperius ex exemplari saec. XII extr. F. Guerard, Notice …, in Mémoires de la Société des Antiquaires de Picardie, t. VI (1843), p. 151 – 53. — Spurias esse ostendit G. Desjardins apud Corblet, Hagiographie, t. II, p. 435 – 437.

1121, oct. 9. — † Confirmat Godefridus possessiones eiusdem ecclesiae in Pulteiis. — Litteras ex exemplari saec. XII extr. ed. Guerard, t. c., p. 153 – 154. — Spurias esse ostendit Desjardins, l. c.

1127. — † In litteris gallica lingua confictis testatur Gualterus Tyrellus tunc adfuisse révérend père en Dieu monseigneur Godefroy évesque d'Amiens. — Fraudem saeculo XVI in eadem Piceiensi ecclesia patratam prodidit Desjardins, l. c.

1138, april. 4. — Elevatur corpus S. Godefridi et ante maius altare cum honore reconditur (Vita III, post c. 42)

§ V. De cultu S. Godefridi.

[22] [Vir optimus,] Etsi facere non possumus quin ex his quae narrat ipse Nicolaus colligamus Godefridum animo fuisse non semper constanti et offirmato atque saltem aliquotiens difficultatibus se frangi sivisse, vir tamen manifeste fuit multis egregiisque dotibus et virtutibus ornatus, pius, humilis, parce victitans, iustitiae cultor strenuus, in pauperes et tenues quosque propensus, in rebus administrandis non imperitus, qui, ut docet Guibertus de Novigento testis non benignior, ante etiam quam episcopus fieret, ubique quasi totius religionis speculum putaretur [De vita sua, II, 2 (ed. Bourgin, p. 111).] . Postea vero, licet abalienati fuerint ab eo aliquot saltem Ambianensium civium et clericorum animi, maxime quod nascentem huius urbis communiam sustineret et foveret, ab illa tamen fama et existimatione non cecidisse novimus. Ut enim omittamus ea quae contraria et inter se pugnantia de Godefrido facto episcopo proferunt Guibertus ille et Nicolaus monachus Suessionensis, hic laudator eius forsan nimius, ille detractor non satis aequus, utpote communiae cuilibet valde infensus, quotquot alii de sancto nostro locuti sunt, sive viventem, sive mortuum collaudarunt.

[23] [a multis] Ita Ivo Carnotensis episcopus anno 1114 illum tamquam virum religiosum et honestum Ludovico VI regi commendat [P. L., t. CLXII, col. 258.] ; venerabilem episcopum nominat Anscherus abbas Centulensis [Miracula S. Angilberti, lib. I, c. 37; lib. II, c. 2 (Mabillon, Act. SS. O. S. B., saec. IV, 1, pp. 137, 139).] et de eius eleemosynis meminit [Ibid., lib. I, c. 32 (Mabillon, p. 136): Quaedam mulier paupercula in urbe Ambianorum, domni Godefridi eiusdem urbis episcopi alimoniis diutius sustentata …] ; [egregie laudatus] multo magnificentius illum laudat Hugo monachus Cluniacensis, qui eum in Vita S. Hugonis sanctitate praeclarum dicit [Marrier, Bibliotheca Cluniacensis, col. 446B.] , in epistula autem sua ad Pontium abbatem decus pontificum, doctrina praeclarum, sanctitate perspicuum [Ibid., col. 558E.] . Ita successor eius Ingelrannus, sex mensibus post mortem elapsis, Godefridum praedicat multiplici discretionis genere adornatum et, ut creditur, multis virtutum insigniis et carum et acceptum, … atque, ut creditur, iustorum societati aggregatum [R. Quatremarius, Concilii Remensis … falsitas demonstrata, p. 54 – 56; Gall. christ., t. X, instr. col. 303BC.] ; idem in aliis litteris, in quibus eum beatae memoriae episcopum [In litteris incerto anno scriptis, quas ed. Mabillon, Annales O. S. B., t. V, lib. LXXII, § CXXVI. Quod has litteras in Annalibus suis ad annum 1116 edidit Mabillonius, id satis utique non est ut cum J. Corblet, Hagiographie, t. II, p. 440, affirmemus hoc anno eas esse datas atque inde argumentum desumamus ut ostendatur tunc iam mortuum esse Godefridum.] , praedecessorem suum sanctae memoriae [In litteris anno 1124 monachis Lehunensibus datis, de quibus supra, p. 895, annot. 4; cf. Guerard, t. c., p. 189. In aliis litteris anno 1126 monachis SS. Crispini et Crispiniani Suessionensibus datis, de quibus Roze, Nécrologe de l'église d'Amiens, in Mémoires de la Société des antiquaires de Picardie, t. XXVIII (1885), p. 358.] dicit. Effusius etiam sanctum laudavit Goislenus episcopus Suessionensis his versibus, quos anno 1138, ut videtur, condidit:

Gloria pontificum, cleri decus ac monachorum
Forma, gregis dux, exemplar morum, Godefridus
Hic iacet, astra petens octava luce novembris [Vita, III, 32.] .

Maxime autem in eiusdem Suessionensis civitatis monasterio, in quo obierat et sepultus iacebat, memoria illius coli coepta est. [apud Suessiones mox ab obitu velut sanctus honoratus esse videtur,] Cuius abbas statim post sancti mortem pectinem eius et cingulum ad monimentum tanti viri sibi servavit (Vita, III, 10). Etsi postulaverat Godefridus ut intra monasterium in capitulo fratrum humaretur (ibid., 30), videtur tamen ab initio in medio choro basilicae fuisse sepultus (ibid., 37, 38); sed viginti tribus post annis translatum est corpus et in eadem basilica ante maius altare loco magis honorifico reconditum a Goisleno episcopo (ibid., post c. 42), qui etiam adornando sepulcro tres versus composuit, quos supra attulimus.

[24] [in Ambianensi ecclesia multo recentius.] Quando autem initium factum fuerit cultus legitimi et liturgici, non satis constat. Silent de Godefrido kalendarium saec. XIII quod coniunctum est obituario ecclesiae Ambianensis [Amiens, Archives de la Somme, G. 2971, fol. 146. Cf. Roze, Nécrologe, t. c., p. 427.] , tum etiam martyrologium eiusdem ecclesiae saeculo XV exaratum [Amiens, Archives de la Somme, G. 2975, fol. 232 – 32v. In margine folii 232 ad d. 8 novembris addidit manus saec. XVII: Eodem die sancti Geoffridi episcopi et confessoris.] ; in libris autem liturgicis Ambianensibus saec. XII – XV, quos multos inspeximus [Codices bibliothecae Ambianensis 3, saec. XIII, fol. 150, 152; 20, saec. XV (neque vero XIII), fol. 6, 125; 111, saec. XIII, fol. 1v; 112, saec. XIII, fol. 65v – 66; 113; saec. XV, fol. 207 – 207v; 125, saec. XIV, fol. 60; 126, saec. XV, fol. 6, 106 – 106v; 136, saec. XIII, fol. 6, 124, 126 – 126v; 148, saec. XIII, fol. 6, 96 – 96v; 154, saec. XII extr., fol. 6, 68; 159, saec. XIII, fol. 132v, 134.] , ne semel quidem sive in kalendario sive in litaniis sanctorum est nominatus. Inter externa martyrologia primum, quod quidem repertum sit, de eo meminit exemplar Usuardi quod Greveni dicitur, anno 1515 editum [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 661.] : Ambianis sancti Godefridi episcopi et confessoris; postea in aliis recensitus est, v. gr. in Usuardo Molani, in Wionis Ligno vitae, in Menardi martyrologio benedictino, in Saussaii martyrologio gallicano, atque in ipso martyrologio Romano inde ab editione principe: Suessione in Gallia sancti Godefridi episcopi Ambianensis, magnae sanctitatis viri. In breviario Ambianensi officium illius anno 1618 insertum est atque ab hoc tempore festum eius celebratum, olim die 9 novembris (cum dies 8 propter octavam sollemnitatis Omnium Sanctorum censeretur impedita), nuperius, id est ab anno 1851, die 14 novembris [Cf. Corblet, Hagiographie, t. II, p. 442 – 43; t. V, p. 62.] . In dioecesi autem Suessionensi olim die 8, nunc die 7 novembris sancti memoria in officio liturgico recolitur.

[25] [De eius reliquiis] Reliquiae eius, quae saeculo XVII frustra quaesitae sunt [Cf. Giry, Les Vies des saints, t. II (Paris, 1719), col. 1668; Corblet, t. II, p. 441 – 42.] , nullae videntur superesse. Imagines praeter unam, [et imaginibus.] de qua mox, et sigillum Geodefrid. Ambianensis episcopi, in quo communis quaedam episcopi species est adumbrata [Cf. A. Demarsy, Armorial des évêques d'Amiens, in Revue nobiliaire, nouv. série, t. I (1865), p. 215; Corblet, t. c., p. 443.] , nullae indicantur nisi recentes et nullius momenti [Cf. Corblet, ibid.] . Optimi episcopi, qui nascenti communiae Ambianensi favit et pro ea multum passus est, non solum in hac urbe via eius nomine insignita, sed etiam pulchra imago lapidea in parte antica aedium curiae Ambianensis publicarum nuper posita [Cf A. de Calonne, Histoire de la ville d'Amiens, t. I (Amiens, 1899), p. 142.] servant memoriam.

I. EX GUIBERTI DE NOVIGENTO LIBRIS DE VITA SUA
Cf. Comm. praev., num. 1.

Godefridus episcopus Ambianensis (S.)

AUCTORE GUIBERTO DE NOVIGENTO

[Cum Godefridus, abbatia S. Mariae de Novigento] L. II. c. 2… At quoniam et aevo gravis praedictus (Henricus Sanctae Mariae de Novigento) abbas [De quo plura Guibertus in priore parte capitis. Is ante annum 1059 Humiliarensis monasterii (Homblières, apud oppidum Sancti Quintini), ab anno circiter 1074 abbatiae Sancti Remigii Remensis abbas factus, postea una cum duabus illis tertiam hanc abbatiam Sanctae Mariae de Novigento regendam susceperat. His igitur, ita Guibertus, tribus monasteriis praesidens, ex ditiorum copiis duorum tertii huius, quod coalescere coeperat, supplebat indigentias. Quam indigens reapse fuerit docet Nicolaus in Vita S. Godefridi, lib. I, c. 19; quem tamen, ut Godefridum more suo extolleret, res aliquantulum auxisse opinatur G. Bourgin, Guibert de Nogent (1907), p. 107 – 108, ann. 5.] et oculis captus erat, ad opulentiores, quae sua sufficientia facilius regi poterant, duas abbatias [Humiliarensem et Sancti Remigii Remensem.] se contulit; tertiam hanc, quae sine operosa instantia haberi nullatenus valebat, dimittere proposuit. Qui cuidam suo nepoti monacho cum hanc committere, provocatis ad id ecclesiae fratribus, moliretur, impetrare non potuit [Hac de re tacet Nicolaus in Vita.] , sed in quendam tunc adulescentem, nomine Godefridum, qui de locis erat illis oriundus, et Sancti Quintinensis de Monte apud Perronam fuerat monachus [Mirum in modum lapsus est v. d. G. Bourgin, l. c., p. 109, annot. 2 et 3, ubi scripsit Godefridum nostrum non tantum monachum, sed et abbatem Sancti Quintini fuisse, et quidem ab anno 1058 – 1059; immo hoc anno ne natus quidem erat Godefridus. Oblitus esse videtur vir doctus alterum fuisse Godefridum, qui reapse monasterio Sancti Quintini praefuisset,Godefridum nostrum baptizasset, proprio nomine donasset, quinque annos natum in monasterium recepisset ac plus viginti post annos ex monacho suo abbatem Sanctae Mariae de Novigento fieri aegre esset passus. Cf. Nicolaus in Vita, lib. I, c. 2 – 5, 18, 19.] , ipso etiam aegre ferente, prosiluit electio. Cum ergo sagacissimus ille senior vota eligentium alias transferri conspiceret, locum, quem dignantissime et indulgentissima largitate servaverat, deseruit, et legitimam cessionem illi quem elegerant fecit.

[sapienter gubernata,] Igitur electo illo et ad loci promoto custodiam, quoniam ipse cum multa circumspectione se gessit, et tam populares quam proceres cum voluntatem, tum possibilitatem ecclesias augendi habebant, plurima isti terrarum atque reddituum hoc sequenti tempore commoda confluxerunt. Bene enim ad qualitatem exteriorum hominum idem habere se noverat, quoniam eis affabilem et dapsilem se praebebat, et in actione forasticarum causarum, in quibus addiscendis non minimum operam dederat eis [His a Guiberto laudatum esse Henricum abbatem intellexit G. Bourgin, l. c., p. 109, ann. 5. Immo manifestum est haec de Godefrido cum laude esse dicta.] . Re autem vera homines ea tempestate, de qua in huius operis initio egi [Lib. I, c. 8.] , liberales ad instituenda coenobia animos habentes, terras et multas pecunias conferentes, laetius sua in talibus expendebant quam filii eorum bona nobis his diebus verba impendant. Quoniam igitur in monasteriis circumcirca positis minus quam oportuerat religionis studium habebatur, et iste in talibus cum suis plurimum exerceri videbatur, sicut lumen parvissimum mediis in tenebris habet locum, sic ad comparandam nominis claritatem personae quae praeerat exhibita temperantia subiectorumque ad eius imperium obtemperantia tempus obtinuit oportunum.

[magnam laudem adeptus esset,] Simoniacum itaque quippiam in eadem ecclesia aut fieri aut haberi vetuit, et , exclusis mercimoniis, solam admisit gratiam, non dissimiliter exsecrationi ducens lucri turpis et opus et nomen. Igitur quoniam vir isdem in forensibus negotiis coabbatum suorum pluribus argutior putabatur, et proinde oppidis ac urbibus notior habebatur, de ditioribus quidem abbatiis primo actum est [Vid. Vita, lib. I, c. 26.] , postmodum super episcopatu sibi ferendo tractatum. Pontificium tunc temporis Ambianense biennio ferme vacaverat [Vid. ibid., c. 29.] ; ipse etiam idem cuiusdam urbis praedictae archidiaconi, qui aliquarum cleri ac populi partium favore petebatur, procurator exstiterat [Hac de re tacet Nicolaus in Vita.] . Unde et pro astutia saeculari et habitudine quam gerebat regulari, dum alteri id peteret, ipse expetitur, et sub Richardo, quondam Albanensi episcopo, apostolicae sedis in Franciam tunc legato, qui in civitate Trecassium coegerat concilium, [ad regendam ecclesiam Ambianensem] praefatae Ambianensium sedi episcopus datus, a suo constat Novigento translatus [Vid. Vita, lib. I, c. 30.] .

Qui cum in multa inibi gloria ac felicitate se gereret, et tantopere ab omnibus coleretur ut ab iis etiam qui sibi praeerant pontificibus cum speciali veneratione potissimum timeretur, et, ne diu morer, cum ubique quasi totius religionis speculum spectaretur, repente ad id, — quod utrum [est electus;] affectabat, novit Deus, an verebatur [Haec cum praecipua quadam in Godefridum benevolentia scripta esse nemo censebit. Non negandum tamen est, ipso Nicolao, quin etiam ipso Godefrido docente (Vita, lib. I, c. 28), sanctum nostrum de episcopatu mox suscipiendo cogitasse, ut haec res in somnis etiam ipsius menti obversaretur.] — emersit. Didici autem quod hereditas ad quam festinatur in principio, benedictione caritura sit in novissimo. [Prov. 20, 21.] [in qua primo prospere res gessit;] Initia plane cum solitae plena laudis habuerit et per annos aliquot rumor ei praeconiosus accesserit, iam, ut est videre, quicquid apud hominem gloriarum excandescere videbatur, non modo intepuit, sed refrixit. Prima enim intra urbem suae susceptionis die, cum locuturus ad populum pulpiti editiora teneret [Cf. Vita, lib. II, c. 2.] , protestatus est se sic ardua sectaturum, quippe qui nollet illud sibi poeticum in suis defectibus coaptari, scilicet:

Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus. [HORAT. Epist. II, 3, 139.]

Quae sententia ad eius aucupanda facta sequentia universorum animos impraegnavit; eius enim status in dies copiose lentescens seipsa deteriorem coepit indesinenter facere sponsionem [Cf. Comm. praev., num. 22.] . Sed de his interim sileamus, habituri forsitan in sequentibus loca ubi… [Ita desinit caput mutilum vel a Guiberto non perfectum.] .

L. III, c. 14… Igitur Laudunensis provincia cum his sub utroque malignitatibus quateretur, in Ambianensem, Deo iudice, est translata calamitas. Nam post funestum excidii Laudunensis eventum [Atrocia facinora a Laudunensibus ad defendendam suam communiam anno 1112 admissa superius, c. 7 – 12, multis narravit Guibertus.] , [sed cum Ambianenses burgenses, favente episcopo, communiam constituissent,] Ambiani, rege illecto pecuniis [Ludovicum VI regem pecuniae avidum fuisse norunt omnes. Cf. A. Luchaire, Louis VI le Gros, p. XXXV.] , fecere communiam [Unus hac de re posteros docuit Guibertus, ad cuius narrationem scriptores moderni de origine communiae Ambianensis scripserunt, praesertim Augustinus Thierry, Recueil des monuments inedits de l'histoire du Tiers État, 1re série, Région du Nord, t. I (Paris, 1850), p. 25 – 33 (= Œuvres d'Augustin Thierry, IX, Paris, 1867, p. 434 – 47); Id. Lettres sur l'histoire de France, lettre XIX (= Œuvres… I, Paris, 1867, p. 293 – 302); A. de Calonne, Histoire de la ville d'Amiens, t. I (Amiens, 1899), p. 123 – 42.] ; cui episcopus nulla vi exactus debuisset praestare favorem [Intellegendum utique: cui episcopus, etiam quantalibet vi exactus, non debuisset p. f.] , praesertim cum et nemo eum urgeret [Quaesitum est utrum solius boni communis studio et benevolentia erga tenues ad ita se gerendum inductus sit Godefridus, an etiam eo quod, quo magis demittebatur potentia comitis, contra quem Ambianis communia maxime fiebat, eo magis in civitate auctoritas episcopi confirmaretur. Vix non omnium qui hac de re scripserunt sententia seu potius coniectura est — solis enim coniecturis, ubi testimonia desunt, ad intima hominum consilia pervenitur — utramque causam aliquid apud Godefridum valuisse.] , et coepiscopi sui eum miserabile exitium [Id est infanda Gualdrici Laudunensis episcopi occisio, de qua Guibertus, lib. III, c. 8.] et infaustorum civium confligium [De quo bello intestino ibid., c. 9 – 12.] non lateret. Videns itaque Ingelrannus [Ingelrannus Botuensis (Boves) seu de Cociaco, comes Ambianensis ab anno 1085. De quo cf. Bourgin, t. c., p. 133, ann. 1.] urbis comes ex coniuratione burgensium comitatus sibi iura vetusta recidi, prout poterat, iam rebelles armis aggreditur. Cui etiam non defuit Adam (sic enim vocatur) et suae, cui praeerat ipse, turris [Eadem dicebatur Castellio, atque ita ab ipso Guiberto infra vocatur. De Adamo illo castellano plura tradit Nicolaus in Vita, lib. II, e. 30 – 35; lib. III, c. 1 – 5.] auxilium. A burgensibus ergo urbis pulsus, ab urbe in turrem se contulit. Qui cum in comitem irremissis assultibus grassarentur, et Thomam [Thomas de Marna, Ingelranni filius, “homo perditissimus, Deo et hominibus infestus” (ut ait Suggerius abbas in Vita Ludovici VI, c. 7; ed. A. Molinier, p. 15); de quo cf. Bourgin, t. c., p. 177 – 78, ann. 6.] quasi amantiorem suum dominum ad communiae illius sacramenta vocantes, contra parentem, ut putatur, suum filium suscitarunt. Ignominiosam enim valde matrem habuit, et ideo semper patris affectu caruit. Perpendens interea Ingelrannus, quia sui aevi gravitatem caupones et macellarii irriderent, accersito Thoma pactoque cum eo foedere, etiam novercam illam, praebitis innumeris sacramentis, novo ei insinuavit amore. Quae nimirum sibimet non ignava, non parvi ponderis gazas ab eo exegit pro innovata pace.

Exhausto denique Thomas plurimo quem habebat thesauri cumulo, opem quoque Ingelranno spopondit contra burgenses, quibus cum vicedomino [Guermundo ecclesiae Ambianensis vicedomino, de quo etiam infra et apud Nicolaum in Vita, lib. II, c. 30; lib. III, c. 2 – 5.] adnitebatur episcopus. Thomas igitur et Adam, qui turri praesidebat, coeperunt acerrime insistere vicedomino atque burgensibus, et quam primum, [tanta exorta est contra eum procella,] quoniam episcopum et clericos factae cum burgensibus factionis arguebant, res pervasit Thomas ecclesiae. Et in una quidem villarum eius praesidium sibi firmat, per quod ceteras mox incendiis et praedis exterminat. Ex una earum cum maximam captivorum abduxisset catervam multamque pecuniam, residuum promiscui sexus et diversae aetatis vulgus, cohortem certe, quae illo confugerat, plurimam in ecclesia concremata cremavit. Inter captivos autem quidam, qui panis emendi gratia in villam venerat, heremita captus ante eum ducebatur; erat vero imminens, postridie scilicet, festum beati Martini. Cumque flebiliter inclamasset ad Thomam cuius professionis esset, qua pro causa eo devenisset, saltem pro honore sancti Martini sibi miseresceret, ille, e vagina pugione exempto, eius traiecit pectus et viscera: “Accipe”, dicens, “propter sanctum Martinum.”

At noverca sua [Sybilia, quae, relicto viro Godefrido III comite Namurcensi, facta erat uxor Ingelranni comitis, postquam ipse Adam coniugem suam, Thomae matrem, repudiaverat.] , videns tantis hominem (Thomam) inserere se periculis, avida perimendi eum, mandat vicedomino [Guermundo, de quo supra.] ut Thomae subtiliter excursus observet. Qui cum illum nescio qua euntem nocte quadam circumfudisset insidiis, confossus membra vulneribus, etiam in poplite lanceam hostis pedestris accepit. Qui cum alias, tum in geniculo durissime laesus, vellet nollet, a coepto desiit.

[ut tandem,] At episcopus, antequam ecclesia sua tale exterminium pateretur, quodam die festo missas acturus erat. Quidam vero specie religiosus presbyter sacramentum ante eum ex sola aqua nescius confecerat; post quem et episcopo idem accidit. Cumque libamen assumpsisset, et non nisi aquam esse sensisset, dixit: “Magnum pro certo, malum ecclesiae imminet isti.” Quod ipsum infortunia presbyteri, quae ante contigerant, astruebant [Hanc narrationem non habet Nicolaus in Vita.] . Cum ergo vidisset suam nec clero nec populo praesentiam esse gratam, quia neminem iuvare poterat, assumpto quodam nostro monacho, inconsultis omnibus, clero suo ac populo libellum, ut ita dicam, repudii dedit et archiepiscopo Rhemensi anulum sandaliaque remisit, et se in exsilium iturum numquamque deinceps episcopum futurum utrobique mandavit. Expontifex ita factus, cum Cluniacum attigisset, rursus sponte propria episcopus factus altare inibi consecravit [Neque hac de re meminit Nicolaus.] . [dimissa ecclesia, ad Cartusiam confugeret.] Inde digressus Cartusiam perrexit, de quo loco in huius opusculi primordio nobis sermo fuit [Lib. I, c. 11.] . Ibi extra conventum in cellula commanens, sex de viatico suo argenti sibi marcas retinuit. [A qua cum Ambianum esset reversus,] Qui post duos menses non ab aliquo suorum, sed ab archiepiscopo remandatus, moras in reditu non fecit [Res non ita expedite peractas esse docet Nicolaus (Vita, III, 9 – 11), qui in hac saltem parte verior videtur.] ; ad hoc enim marcas sibi utiles futuras scivit [Sex illas marcas, de quibus bis Guibertus, in toto hoc loco erga Godefridum minime benevolus, vel ignoravit Nicolaus, vel non tanti aestimavit quae recenserentur.] . Clerus autem et populus eum non sine maerore recepit [Immo, si Nicolao credas (Vita, lib. III, c. 11) votis omnium sollemniter est exceptus. Sed utri credendum? an etiam alterutri plena fide assentiendum? Si maerorem dicendo auxit Guibertus, annon gaudium etiam auxit Nicolaus? Certe laetitiam non tantam omnibus fuisse censebit qui secum reputaverit nuper coactum fuisse Godefridum ut ad Cartusiam confugeret atque paulo post reditum eundem, docente ipso Nicolao, iterum de Cartusia adeunda cogitasse (Vita, lib. III, c. 26).] , qui eo absente super altero eligendo non sine magna ipsius aspernatione non sategit [Ita editiones. Videtur tamen legendum esse: non sine magna ipsius aspernatione sategit. Sategerunt siquidem in concilio Bellovacensi de quo Vita, lib. III, c. 9.] . Ipse enim turbam moverat quam sedare non poterat.

Thoma itaque ad sua translato et ex vulnere praelibato iam impotenter agenti, quoniam filius Adae [Castellani, de quo supra.] , nomine Adelelmus, puer pulcherrimus, in futuram desponderat coniugem ipsius filiam [Melisendis vocabatur haec Thomae filia.] , quae [Quae… concubina, id est Sybilia Thomae noverca. Ut nonnumquam alias, ita maxime hoc loco minime luculentus est Guibertus. Ceterum res ipsae videntur esse valde implicatae. Quae vereor ut bene enodaverit B. Monod, Le moine Guibert et son temps (Paris, 1905), p. 165 – 67. Sed nostri officii non est in hac historia immorari.] Thomam iam laeserat in Adam et in turrim eius ipsa Ingelranni turpis concubina arma convertere parat. Ipse autem in fidelitate Ingelranni huc usque contra burgenses steterat. Rege ergo conducto, turrim obsidione circumdat. Et certe Adam regi hominium fecerat, nec ab eo defecerat, rexque eum in sua fide susceperat. Referri non possunt ab aliquo, ne ab eis quidem quorum pars periclitabatur, factae neces de burgensibus per turrenses, cum ante obsidionem, tum postea crebriores. Nullus enim apud urbanos actus erat, sed passio sola. [turbae in civitate sedatae non sunt,] Quod primum, promoto nondum malo, facile Godefridus episcopus, sicut omnibus notum est, sedasset, nisi vicedominum [Guermundum. Quam insigniter viri indolem in insequentibus descripserit Guibertus, ostendunt narrationes Nicolai in Vita, lib. II, c. 30; lib. III, c. 2.] , qui maximo eum semper habuit contemptui, timuisset. Eius plane moris est ut neminem revereatur, nec cuiquam beneficus sit, nisi aut de ipso male loquatur, aut sibi male faciat; qui dum ab uno morderi timet et scienter perfidissimo placere gestit, Deo iusto iudice, ab ipso potissimum et ab omnibus laceratur.

Thomas itaque turri subvenire non potuit, intra quam et filiam et militum suorum probiores dimiserat. Mala autem ubique tanta egerat…

[immo magis concitatae.] Igitur dominica Palmarum reversus a Cartusia Godefridus episcopus, longe alia quam ibi didicerat, incipit propagare. Regem ergo arcessit, et die celebri ac verendo ipsum et astantem populum adversus turrenses, sermone habito non Dei, sed catilinario, irritare intendit, spondens regna caelorum his qui turrim expugnando perierint. Postridie pro muro Castellionis (sic enim vocatur) ingentes machinae porriguntur, eisque milites imponuntur. Turrenses ante cortinis sese protexerant, ne esse eorum proderetur. Episcopus vero nudipes ad Sanctum Aceolum [Nota abbatia prope Ambianos.] , non tunc pro hoc exaudiendus abierat. Interea turrenses permittunt eos se muris ingerere, machinas admovere. Quibus applicitis, Alerannus quidam, talium peritissimus, duas quas instituerat phalaricas opponit, et quater vicenas paene mulieres ad saxa quae imposuerat intorquenda disponit. Milites autem interni contra externos praelia cominus ense tractabant. Cumque achilleis animis sua propugnacula defensarent, mulieres, viris aequiparandae, missis ex tormento lapidibus utrasque confregerunt, et, fervescente iactu missilium, quater vicenis, ut relatum est, vulneratis, etiam regem iaculo in pectore loricato laeserunt. De his autem qui spiculis sunt traiecti praeter unum nullus evasit. Hoc episcopi nepos Rothardus clericus retulit.

At milites qui de machinis pendebant, obrui se videntes, fugam ineunt; nec mora, ceteri. Quibus aliquantisper amotis, turrenses prosiliunt, machinas concidunt materiemque ad se convehunt, cum eos a longe conspicerent, nec aggredi auderent tria paene millia, qui prius oppugnarunt. Videns igitur rex inexpugnabilem locum, cessit, obsideri iubens, dum fame coacti se redderent. Huc usque perseverat obsidio [Biennio illam esse continuatam docuerunt Nicolaus monachus et Suggerius abbas (vid. supra, p. 900, ad an. 1115, april. 11).] , et dici non potest quot de burgensibus solis cotidie paene depereant. Adam vero, extra positus suburbia, et Ingelrannum atque vicedominum crebris hostilitatibus urget. [Isai. 28, 19.] Unde etiam si vexatio intellectum daret auditui, scire possent quia, etsi Thomas succubuit, non omnes tamen causae sunt pares, nec Dei penes omnes aequa iudicia, ut sit episcopo ad neces licentia provocandi.

II. VITA S. GODEFRIDI AUCTORE NICOLAO MONACHO SUESSIONENSI

Godefridus episcopus Ambianensis (S.)

BHL Number: 3573, 3574

AUCTORE NICOLAO MONACHO

Ex codice Bruxellensi Bibl. Reg. 11987, saec. XVI (=B) collato, ubi fieri poterat, cum epitome Vitae quam exhibet codex Vindobonensis bibl. priv. Caesaris austriaci 9397 a, saec. XV (=V). — Cf. Comm. praev., num. 10.

Epistula Nicolai monachi ad Rohardum decanum Suessionensem de vita sancti Godefridi Ambianensis episcopi et confessoris.

[Rohardo decano iubente,] Reverendo patri Rohardo, sanctae Suessionensis sedis ac matris ecclesiae decano, Nicolaus beatorum martyrum Crispini et Crispiniani ipsius urbis apostolorum et patronorum servus, debitae venerationis obsequium.

Saepius, pater amantissime, tua [add. in marg. B.] sanctitas parvitatem meam commonefecit ut aliqua de gestis piae memoriae Godefridi, Ambianensis civitatis praesulis, in laudem omnipotentis Dei stilo contraderem fidelium posteritati. Quod, ut ipse, reor, meministi, [Nicolaus, multum licet cunctatus,] primo dure suscepi. Nec mirum. Etenim a tanti viri piis laudibus exprimendis hinc me revocabat aetatis immaturae debilitas; ut enim relatione obstetricis insertum memoriae retinebam, non amplius quam quinque lustrorum orbitam attigeram. Hinc vero humilis scientiolae tarditas maxime retrahebat; nam, ut de reliquis taceam, nondum complexiones syllabarum, nondum ipsius alphabeti elementa plene cognoveveram. Cumque modernos acutiores et, ut ita dixerim, lyncum more obstantia quaeque subtiliter penetrare intueor, dum unumquemque in suo sensu abundare contemplor, dumque paene universos eloquiorum flores perquirere simul et compendio studere perpendo, nimium nimiumque vereor quod, si tantilli exercitii ruditas incultique ingenioli tarditas pythagoricas seu platonicas pervenerit ad aures, fastidium magis quam emolumentum generans inter argutos videar gravis anser [videar add. iterum B.] perstrepere olores. [Rom. 14, 5, VERG. Ecl. 9, 36.] Enimvero moris vituperandae fertur picturae, ut a longe quidem perpulchra pareat, cum vero obtutus attentius subtiliusque defixeris, amplius vilescat. Quod et ego, ne simile quid incurrerem, admodum formidabam; sicque potius subsannationi cunctorum iudicio merito paterem quam laudi, cum durum nimis sit iuxta cuiusdam dicti sententiam, cuiuspiam calamo meritum efferre cuius imitator esse desistis. Haec aliaque quam plurima cum mihimet ipsi obicerem, his meam pusillitatem refoves, tarditatem desidiamque commones, non aequum fore si verbi Dei talentum acceperim de caelestibus, reticendo occiduam vitam, — iuxta illud Crispi ubi bruta animalia, quae natura finxit prona et oboedientia ventri, — praeterire silentio, quod etiam est minam reponere in sudario; sed dignum piumque actus servi Dei ad ipsius favorem simulque fidelium exhortationem, prout unctio Spiritus de omnibus nos doceret, non in immensum, cognitioni mortalium commendando, exarare calamo. [SALLUSTIUS, Catil. 1, 1, Luc. 19, 20, I Ioh. 2, 27.] His aliisque tuis tam allocutionibus quam et allegationibus inclinans animum, quamquam pridem ad id peragendum flagraret, tamen vehementer timebam ruditati hebetis intellegentiae, [Vitam Godefridi iam scripturus est.] ne, si illud aggrederer, quasi contra torrentem conarer, sicque succumberem mole praeconandae pressus historiae. Rursus itaque illo tuo excellenti more, his pigritantem suscitas, ut videlicet meminerim me reum detineri, si ad exornandam veri summique sacerdotis vestem nollem, cum possem, competenter offerre. Et ne de inaequalitate virium id exsequendi minime diffiderem, nec de ingenii tarditate titubarem, saepius inculcabas ut in ipso qui fabricatus est surdum et mutum spem ponens, hoc opus universis imitari cupientibus utile mihi esset in voluntate, orationibus autem ipsius servi Dei suffragantibus quam citius feliciter futurum in perfectione. [Exod. 4, 11.] Quia vero iuxta quod legitur:

Quoque magis tegitur, tectus magis aestuat ignis,[OVID. Met. 4, 64.]

praecepto tuo, cui non obaudire [abaudire B.] nefas duxi, nimium nimiumque moratus, tandem ad scribendum animum appuli, egregios mores gloriosi Godefridi dignosque relatu, ad favorem illius qui in sanctis suis mirabilis praedicatur, quamvis scientia imperitus, recitandos statui. [Ps. 67, 36.] Itaque, venerande pater, nequaquam in his perquiras sapientiam sermonis, sed praepollentem vitam viri, ad imitationem positam cunctis qui sobrie et pie et iuste versantur in domo Dei. [Tit. 2, 12.] Sed quia nosti quod ad evolvendum tam immensae profunditatis pelagus pluma imbecillis est, orationibus tuis obtine, quatenus aura paracleti Spiritus nobis advenire iam iamque cursum dignetur dirigere, ut quo nos [ita Surius; non B.] ducit oratio, illaesa rate possimus pertingere.

Exoro, valeas, felix cum tempore curras;
Post obitum carnis paradisi pace fruaris.

Finis epistulae.

Sequitur prologus in vitam divae memoriae Godefridi Ambianensis episcopi.

[Ut reliquorum sanctorum res gestae sunt narrandae,] Moris antiquorum exstitisse recolitur praeclara dicta vel gesta virorum litterarum apicibus ad monimentum egregiae virtutis successioni nepotum delegasse, necnon ipsorum imagines seu nomina aureis vel aereis laminis sculptas ad excitandam animi audaciam prae oculis exposuisse. Porro si hoc ad protelandam famam momentaneae laudis sagacitati mortalium placuit, quos non solum supervacuis plausibus efferri, nedum imitari, extremae dementiae est, cur non potius athletarum Christi pios actus ad laudem omnium Creatoris simul et ad corroborandam fidem, seu quorumlibet incitandam ignaviam auditorum, saltem vilibus schedulis non imprimamus, quos divina dignatio ad hunc apicem gloriae triumphalis evexit ut filii Dei dicerentur et essent; quibus non tantum comparticipes regni caelestis, quin etiam heredes Dei, coheredes autem Christi fore praestitit? Et hoc [Cf. I Ioh. 3, 1, Rom. 8, 17.] ne cui abs re videatur, meminerit fideles quosque egregii cytharedi vatis [supplendum voce vel monitis? cf. p. 907 p. D.] laudare Dominum in sanctis eius compelli, quos superna clementia ab ipso mundi primordio in medio nationis pravae et perversae ut verbum vitae continerent, ad hoc constituit. [Ps. 150, 1, Philip. 2, 15, 16.] De quibus quamquam multa in hunc modum proferri possent, tamen aliquantulum semel inceptus sermo, ne cuiquam forsitan quod dicitur videatur onerosum, reprimendus est. [ita scriptor historiam S. Godefridi] De quorum collegio electum Christi antistitem, domnum videlicet Godefridum Ambianensium civitatis pastorem, nunc ad medium libet producere, quem sacrata electio Salvatoris ex suis penetralibus in specula orthodoxae matris ecclesiae tempore gloriosi Philippi, Henrici Francorum regis filii, uti sidus eximium ad irradiandas peccatorum tenebras cunctis in propatulo proposuit. Qui quantae sanctitatis quantaeque innocentiae fuerit finis indicat, in quo, secundum quod ante nos dictum est, omnis laus secure canitur. De quo cum superemineant plura ac memoriae occurrant quam plurima, libet solum illa lectioni inserere quae paene universis innotuere. Sed dum de ipsis quid potissimum eligam quidve credulitati mortalium imprimam funditus ignoro, dum fluctuat animus utrum prima an extrema assumat, quam maxime undique angustor, inscitia praevalide deprimor ac demum impar tanto oneri succumbensque piorum gestorum immensitati, cum quodam exclamare placet: Inopem me copia reddit. [OVID. Met. 3, 466.] Nempe, si promere vellem quam saepius ipsi a Deo de statu praesentis ecclesiae ostensas revelationes, quam creberrime illi intimo supremorum spirituum coetui, ultra quam communi naturae hebetata permittit infirmitas, admixtus, sublimium huius saeculi infidelitatem ac in subditis tyrannicam dominationem necnon pelicum matronarumque infandam commixtionem districta aequissimi iudicis lance — nam foetor eorum in conspectu ipsius pervenit — illic praeiudicata ultricibusque averni ignibus deputata praenoverit; quodque igne fraternae caritatis succensus gladium divinae animadversionis iam iamque imminere cunctis annuntians, innumeras laborum suorum [ne] angustias sit perpessus; item si frigorum, nuditatum ieiuniorumque cruciatus, quibus quam maxime corpus edomuit, rursusque si universa castitatis, patientiae, humilitatis ac reliquarum ipsius opera virtutum, quibus quam praeclare vigens viam mandatorum Dei dilatato corde hilariter percucurrit, ad plenum prosequi gestirem, fateor quod modum voluminis, quin immo fidem auditorum excederem, adeo innumera exstitisse dinoscuntur. [Ps. 118, 32.] Quid igitur? [saltem breviter explicabit] si omnia nequimus, numquid ad excitandam desidiam tepidorum, ad igniendam ad ardorem uranicorum ignaviam pigritantium, saltem aliquanta ex plurimis, utpote desides, perstringere neglegentes, lucernam Christi clementia ad praebendum mortalibus iter caelestis patriae accensam silentio, uti sub modio repositam, tradere patiemur? Sed quid hoc impudentius quidve dici valet miserabilius? Nempe de tanto viro spectabile proloqui, de illo honestum dignum aeque piumque profari, de illo plane locis, horis et momentis salubre meditari, quin etiam quo iam praecessit optabile est pro viribus imitari. [Matth. 5, 15.] His itaque finem loquendi facientes, praeeunte Spiritus paracleti dignatione necnon [ad ea praesertim] ipsius Godefridi precum instantia suffragante, ortum ipsius, pios mores felicemque a luteis excessum, non adulterando, sed ex sinceritate, sed ex Deo, coram Deo, in Christo loquentes, scribere aggredimur. [II Cor. 2, 17.] Sed primo videndum quod eorum quae dicturi sumus pauca quidem proprio lumine, [quae a testibus aequalibus audivit.] reliqua vero omnia veridicorum virorum, qui illum familiarius videre simul et audire promeruere, fideli omnimodis relatione accepimus, Reingerii videlicet monachi coenobii Christi testis Quintini oppido quod Perona dicitur contigui, quique ab ipso puerili aevo istius nostri praedicandi Godefridi felici discipulatui inhaesit; qui etiam, ex quo cum eodem ego ipse collocutus [collocatus B.] sum, aetatis quidem sexagesimum sextum, monachatus vero quinquagesimum iam evolverat annum; Rohardi etiam venerabilis viri, qui nunc, Deo dispensante, sanctae Suessionensis matris ecclesiae decani fungitur officio; quem idem Dei servus ab ipsis cunabulis, — nam erat ex sorore ipsius, quae dicebatur Hodierna, nepos, — secum retinens educavit et ad reverendos mores provexit, viri in aevum pia memoria digni; qui de illo tanto valet verius proloqui, quanto ipsius praeclara dicta vel gesta omnique veneratione dulcedinis amplectenda familiarius intueri promeruit; Gisleberti quoque viri aeque per omnia fidelissimi, qui individuus terra marique usque ad exitum vitae illius comes indissociabilis exstitit. Quod si quisquam contra nos mordaci dente oblatrare tentaverit, ut quid magis audita quam visa protulerim, accipiat illud Dialogi beati Gregorii papae et doctoris, [Dial. I, prol.] quod Lucas et Marcus evangelium quod scripserunt non visu sed auditu didicerunt. Igitur, quia doctoris gentium voce fidem ex auditu constare veraciter percepimus, tantorum virorum subnixi auctoritate ad ea quae de beato viro proposuimus compendio succingamur. [Rom. 10, 17.] Sed quia ad id prosequendum vires omnino nobis deesse perpendimus, inhabitatoris illius, scilicet Spiritus sancti, gratiam nobis affore medullitus imploremus, ut de tanto talique patre digna concipere ac auditoribus proficua valeamus proferre, quem plurimis charismatibus sua gratuita clementia dignatus est praeclare perlustrare. [Cf. Rom. 8, 11.]

Explicit prologus.

Sequuntur capitula primi libri.

I. Unde vel quibus sit ortus parentibus.
II. De venerabili Godefrido abbate coenobii Sancti Quintini martyris in monte iuxta Peronam.
III. Quod a Christo eleemosynis, orationibus, ieiuniis sit donatus parentibus.
IV. Ubi vel a quo sit baptizatus.
V. Quo tempore monachus sit effectus.
VI. De alite, et quod rostrum in oculo ipsius insperato defixerit.
VII. De conversatione ipsius inter fratres.
VIII. Quod in vigiliis assiduus fuerit.
IX. Miraculum praeclarum quod in ecclesia Sancti Aegidii confessoris accidit.
X. Aliud quod in maiori ecclesia evenit.
XI. Quod ei cura infirmorum fratrum iniuncta fuerit, et quam devotus erga illos exstiterit.
XII. Quod oculis carneis diabolum vidit.
XIII. De conversatione fratris eius Odonis.
XIV. Quod illi sit iniuncta procuratio vini.
XV. Quod a cunctis sit dilectus.
XVI. Quod ingluviem competenter subegerit.
XVII. Quomodo ad presbyteratus gradus sit promotus.
XVIII. Quomodo sit constitutus abbas ecclesiae beatae Dei genetricis Mariae Novigenti.
XIX. Quomodo Novigentum venerit.
XX. De duobus patribus qui regimina coenobiorum ducti amore eius reliquerunt.
XXI. Quod ciborum delicias spreverit.
XXII. Quod humanus erga subditos fuerit.
XXIII. Quod iusserit sellam exuri.
XXIV. Quod orationibus propriis sanctimoniali amissa restituerit.
XXV. De siccitate quae eius aetate accidit.
XXVI. Quod regimen pauperculae ecclesiae noluerit relinquere.
XXVII. De vicecomitissa Adeleyde.
XXVIII. Quod plurima illius praetermittimus, et quomodo praeviderit se infula sublimari.
XXIX. Quod letaniis et ieiuniis pontifex Ambianensium civitatis sit a Christo postulatus.
XXX. Quod in concilio Trecas Burgundiae convocato ab universis sit electus.
XXXI. De muliere Emma nomine, quae imprecata est Christum se ab eodem tumulari.
XXXII. Quomodo Remis sit perductus ibique infulatus.

VI idus novembris.
Primus liber vitae eiusdem venerabilis viri.

[1] [Pii coniuges Frodo et Elisabeth,] Igitur venerabilis Godefridus pago Suessionico oriundus fuit parentibus secundum saeculi dignitatem ingenuis, fide [fideque V.] et opere catholicis. Pater eius Frodo, mater Elizabeth [ita V; Elyzabeth B et sic deinceps.] dicta est. Qui in praedio, cui nomen Moulicurtis [Nomen mirum, quod in solo apographo B, saec. XVI, traditum est; exspectes vero saltem Moli- vel Mulicurtis. Crediderim autem nomen in B perperam esse exscriptum et forsan legendum Morellicurtis; certe apud Morellicurtem bona possidebant Godefridi parentes (cf. infra, c. 3). Ceterum sive Moulicurtis, sive Morellicurtis legas, sive cum quibusdam (Gall. christ., t. IX, col. 605 A) Monticurtis corrigas, locus aeque incognitus manet. Vid. ea quae erudite, acute et inaniter collegerunt viri docti interrogati a Corblet, Hagiographie, t. II, p. 373 – 75; cf. p. 376, ann. 3.] , commanentes, coenobio Beatae Mariae Novigenti [Nogent (dép. Aisnes, arr. Laon, cant. Coucyle-Château). Ibi sex circiter ante annos quam nasceretur Godefridus, conditum erat anno 1059 monasterium O. S. Benedicti, cui abbates praefuerunt Henricus primus, Godefridus noster secundus, tertius vero ille Guibertus, qui de origine et de primis temporibus suae domus multa narravit, De vita sua, lib. II, c. 1 – 3. Cf. etiam Gall. christ., t. IX, col. 602 sqq.] ex propriis reditibus, terris vineisve quam plurima contulerunt; in quo idem Frodo sub monachi habitu aliquantis annis degens, praeclara patientiae et innocentiae se spectantibus reliquit exempla; mater vero post orbationem mariti more turturis aliquo casu coniugem amittentis [amittens B (nihil in V).] , in viduitate ac animi puritate perpetim permanens, adeo [tam diu V.] supervixit quousque filium suum proprio cerneret lumine eiusdem loci regimen obtinere.

[2] [Godefridi abbatis S. Quintini de monte] Est autem famosum monasterium in memoria beati Quintini martyris in Viromandensium solo constructum, oppido quod Perona vocatur contiguum [Saint-Quentin du Mont vel Mont-Saint-Quentin (dép. Somme, arr. Péronne, comm. Allaines). Cf. Gall. christ., t. IX, col. 1097 sqq.] ; cui tunc temporis praeerat vir piae memoriae, Godefridus [Godfridus hic V.] nomine [Abbas factus est circa initium anni 1059; obiit 23 febr. 1099.] , tam morum pollens probitate, quam etiam carnis germine. Exstitit quippe patruus Ydae filiae comitis nobilissimi Alberti de Namurco, quae copulata matrimonio egregio consuli provinciae Boloniensis Eustachio, Godefridum [Godfr. de Bullyon explicat V, qui reliqua om.] simul et Balduinum, gratia Christi sibi prospiciente, procreavit ex ipso [De B. Ida cf. Act. SS., April. t. II, p. 139 – 50. Non huius Idae pater fuit Albertus III comes Namurcensis. Cetera quae profert scriptor sunt notissima.] ; quique postea, procedente tempore, Ierozolimitani itineris, quod illis diebus ex praecepto domni Urbani universalis episcopi tunc primo inchoatum est, praeceptores ac duces invictissimi a Deo constituti, ipsam urbem in qua totius mundi vita patibulo sacrosanctae crucis suspensa, iuxta cytharedi vatis vocem de torrente in via bibens atque ad horam in sepulcro iacens propterea exaltavit caput, illam, inquam, ipsius Dei et hominis filii amminiculante clementia, armis bellicis viriliter expugnantes imperiumque ipsius unus post alterum obtinentes, per aliquot annorum curricula ad honorem et decorem summi regis degentes, ethnicorum ferocitatem ultra citraque debellantes, debitum occiduae vitae illic beato fine sortiuntur, sicque in prospectu amplectendi Salvatoris sepulcri condigno honore tumulantur. [Ps. 109, 7.] Haec ob commendationem excellentis prosapiae tanti patris dixerim. Hic itaque venerabilis pater super gregis sibi commissi curam admodum sollicitus, religione celeberrimus, scientia litterarum sapientiaque mundialium apprime experiebatur instructus.

[3] [precibus adiuti,] Cum ergo quadam die per Suessionicum pagum transitum haberet, hospitandi gratia divertit in domum praefati Frodonis. Quem cum honore debito una cum coniuge, utpote Christi servum, excipiens et ei omni officio caritatis plurimam humanitatem impendens, substrati pedibus ipsius devoto corde percipiebant verbum salutis ab ore illius, — nam omnis sermo illius erat de divinis paginis, de gloria iustorum, de poena reproborum, de contemptu visibilium caducorum labentium fugientium, de ambitu invisibilium permanentium ac sine meta laetantium; — inter loquendum vero sciscitatur si iam de liberis suis, — nam acceperat illos gemino natorum pignore fultos [Natos dicit, non natas. Iam vero filias etiam vel saltem filiam genuerant Godefridi parentes, de qua in prologo.] , — aliquem Deo devovissent. Ad hoc uterque medullitus gemere profusiusque faciem lacrimis rigare; id nondum se profitentur egisse, [quamquam senescentes tertium filium gignunt:] sed geminos, quos pridem fuderant, quorum unus Fulco, alter vero dicebatur Odo, iam saeculi militia implicatos fore; de cetero iam plene decennio exacto sese steriles permanere, ex hoc in senium vergere et ab omni spe sobolis effetos manere; suppliciter exorare illius meritis Christum virilem sexum sibi impertiri, quem monasticae professioni quirent mancipare. Tunc senior: “Ad id”, inquit, “promerendum poscenda sunt merita iustorum, lacrimae piorum, orationes monachorum ac circumquaque servorum Christi suffragium. Ad hoc quippe obtinendum non me solum sufficere video; sed quia, psalmographo docente, didicimus fidelem Dominum in omnibus verbis suis esse, ipsius vocem tale quid in evangelio pollicentem [Ps. 144, 13.] cordis aure fideli percipite: Quicquid, inquit, Patrem petieritis in nomine meo, dabit vobis.” [Cf. Ioh. 15, 16; 16, 23.] His [exortes B; extorres V.] itaque peroratis, ad propria parans repatriare, illis faciens vale, orationibus pietatisque operibus ammonet operam dare; et quia non erant exsortes [exortes B; extorres V.] a visceribus caritatis, duas vineas, unam apud Morellicurtem [Incertus locus. Vid. supra, p. 907, annot. 1.] , alteram vero apud Cufeyas [Cuffies (dép. Aisne, arr. et cant. Soissons).] , una cum reditibus illi tradunt ad supplementum indigentiae fratrum sub manu ipsius consistentium. Quae cum gratiarum actione suscipiens, regressus ad monasterium, convocatis fratribus cunctis sub unum, aperit quae in itinere acciderant, quae gesta dictave fuerant, devotionem pietatemque viri simul et mulieris, utilitatem etiam beneficii ab ipsis sibi perenniter delegati. Haec monachi audientes, Christo rependunt multimodas grates; sacra dia pie percelebrant; ieiuniis, letaniis omnium Creatorem, ut ita loquar [dicam ante corr. B.] , aggrediuntur, ut quam citius illorum votis satisfacere dignetur. Quid multis immoror? [Iudith. 9, 16.] Itaque Christus, cui humilium semper et mansuetorum placet deprecatio, desiderium pauperum exaudivit, conceptum praefatae Elizabeth dedit, quae florem liliorum et luminare magnum in domo sua, quae est Ecclesia, protulit, puerum Deo dignum. [Ps. H. 10, 17.] Fit ergo maximus concursus affinium ac vicinorum, ingens laetitia magnumque tripudium. Congratulabantur tanto partui non solum homines, verum et supernorum phalanges, concives aeque ipsiusque futuri consortes.

[4] [qui a Godefrido illo baptizatus et Godefridus vocatus,] Igitur saepe dicto Christi famulo Godefrido ob baptismi percipiendam gratiam a parentibus iussu genetricis defertur ad montem sancti martyris Quintini. Quem ille cum omni honoris affectu amplexus, sacramenta novae regenerationis tradidit, ipsumque de illo sacro fonte manu propria excipiens proprium nomen imposuit, et nescio quid divini in eo praesagiens [ita V; praesagians B.] , cum omni diligentia nutrire mandavit, quo in templo Domini velut alter Samuel congruo tempore, ephoth accinctus lineo, iugiter desudaret ac demum, procedente gratia spiritus, intrans in sancta sanctorum, logyon, id est iudicii veritatem et rationem, in pectore gestans, offerret pro delictis filiorum Israel. [I Reg. 2, 18.] Quod et factum est, uti ex subsequentibus liquebit.

[5] Ablactatus itaque cura parentum, cum iam quinquennis esset, iterum obtutibus praedicti patris praesentatur. [in abbatia S. Quintini fit monachus;] Quem iterato deosculans, habitum religionis tradidit ac disciplinis tam monasticis quam liberalibus affatim instruxit. Itaque puerulus Godefridus, uti terra nimio fervore solis exusta supervenientem imbrem festinato ebibit, ac veluti tellus optima, excepto semine, messori fructum centenum afferre solita amplius excolitur, sic audita a didascalo avide suscipiens, pio opere avidus implere satagebat. Inde et a patre monasterii, patrino videlicet suo, magis magisque diligebatur, necnon et a coaevis quam maxime venerabatur. Augmentabatur in illo gratia divina ac coram Deo coramque hominibus proficiebat in dies aetate et sapientia. [Luc. 2, 52.]

[6] [ubi, postquam] Cum itaque puerulus Godefridus solus per claustrum deambularet, offendit in itinere gruem, quae defessa senio, adunco, uti natura dedit, armata rostro, illud tam valide pupillae oculi eius ex improviso adegit ut crederes attigisse ulteriora sincipitis. Hinc ergo cum quilibet non solum dolorem, [grave sanitatis periculum evasit,] verum quam citius ipsam incurreret mortem, hic Christo amabilis, illius nomen fide credula inclamitans signumque salutare pollice crebrius vulneri superimprimens, non dico letum seu luminis dispendium, sed nec quidem, Paracleti sibi suffragante gratia, dolorem persensit minimum. Ad hoc cuncti fratres una cum patre monasterii certatim ruere, lacrimas suspiria intimo affectu fundere, quippe ilico credebant illum lumen amittere atque interiora cerebri, quo avis improba rostrum adegerat, solo tenus profluere sicque ultimum lucis diem maturato claudere. Sed Deus praescius futurorum, conservator fixorum, noluit illum proprio lumine deturpari, quem iam providerat praenomine abbatis simul et pontificis infula sublimari. At ubi viderunt eum nichil dispendii deformitatis incurrisse, sanum incolumemque coram assistere, suspiria in gaudium, maeror luctusque in laetitiam vertuntur, Christi nomen in commune laudatur, praedicatur, magnificatur, qui suorum verus esse custos fideliter dinoscitur. Attamen ad monimentum tam praeclarae virtutis, quam diu supervixit, in oculo eius, qua ales rostrum infixerat, cicatrix absque deformitatis nota permansit.

[7] [omnibus virtutibus elucet] Hic itaque in coetu fratrum positus quodammodo angelico vultu praecluebat et non solum coaevos, sed et maiores se annis morum honestate ac gravitate praecellebat. Erat enim pernox in vigiliis, creber in orationibus, divinarum scripturarum sollertissimus indagator, et non, sicut plerique, ut solummodo docti videantur, sed dulcedinem lucis intimae lacrimarumque flumina in ipsis perscrutabatur, sicque intellectus sui pennis ad superna se erigens, ea quae legerat, velut mundum animal ad praesepe domini religatum, perenni memoria ruminabat. Abstemius exsistebat valde in cibis et potibus, memor illius Boetii Anicii, quo naturam paucis minimisque rebus astruit esse contentam. [Cons. phil. II, prosa 5.] Quocirca non dico superflua, sed et necessaria corpori frequentius subtrahebat, adeo ut plerumque, fratribus reficientibus, solus in ecclesia remanens, meditationi seu lectioni operam dans, sicque usque ad noctem ieiunium protrahens, demum attenuatos artus non diversis epulis opplebat, sed sufficiebat illi panis et unda. Os suum a detractionibus otiosisque verbis perenniter oppilarat, nec auribus suis haec venena inferri sinebat. Cunctis vero non tantum superioribus vel comparibus, verum et inferioribus, Salvatoris vel a longe ardens imitari vestigia, omni se oboedientia summiserat, ut extrema quaeque ab ipsis sibi imperata, ac si ipse iuberet, moram pati in agendo nesciret. Portionem vini quae illi propinabatur numquam omnino visus est sorbuisse, sed plerumque medietatem, frequentissime etiam totam egenis reservabat; de piscibus ac reliquis ferculis quae illi apponebantur idipsum faciens, mendicis distribuebat. Quid plura, coram obtutibus omnium ceu quoddam speculum positus erat, ut cuncti liquido in illo conicere possent quantum a perfectionis culmine distarent.

[8] [atque ad orationem] Duo oratoria illic erant constructa, beati videlicet Thomae apostoli sanctique Aegidii confessoris; quorum unum domui infirmorum, alterum dormitorio erat contiguum. In his vir beatus creberrimis noctibus erat solitus excubare. [impense incumbit.] Nam de lectulo proprio, ignorantibus fratribus, consurgens nocturnasque vigilias anticipans, illo convolabat, hymnis Deo et laudibus vacans, cordis puritate lacrimarumque imbre satietatem perennis vitae sitiebat, cum psalmista pie decantans: Fuerunt mihi lacrimae meae panes die ac nocte. [Ps. 41, 4.] His delectabatur, perfruebatur, consolabatur; talibus comitatus desertum Ydumeae, videlicet ariditatem huius exsilii, desiderio flagrans uranicae vitae persequendo ad bravium vocationis supernae evolabat securus. [Ps. 62, 1, Philip. 3, 14.]

[9] [In eodem monasterio, non una re mirabili] Et quia ecclesiolae Beati Aegidii abbatis se mentio intulit et ad id loci venimus, quid dignum relatu in illa contigerit breviter proferamus. Ea nocte qua praesepis angustia filium hominis suscepit vagientem, unus e monachis, qui dicebatur Richardus, vir admodum reverentissimus, qui etiam in monasticae professionis ordine quinquaginta et eo amplius annis aetatem duxisse ferebatur; processit eo, ut sacrificia de media nocte ipsi offerret qui haec in sui commemoratione suis agere mandavit. [Luc. 22, 19.] Cumque, oppansis linteaminibus, calicem et reliqua ad id sacramenti pertinentia desuper posuisset, incaute illic ardentem cereum dereliquit, moxque in chorum psallentium rediit. Inde sextam lectionem a praecentore sibi designatam evolvens, inter legendum id ipsum ad memoriam revocans, hiscit, trepidat, angitur, quia nec coeptum relinquere, nec illo properare, nec cuiquam sufficiebat intimare; demum, decursa lectione, quasi exanimis eo properat. Cumque iam universa edaci flamma depasta penitusque in favillam crederet redacta, ecce cereum deprehendit desuper linteamina decidisse comarumque flammam in immensum proferre; sed illaesa repperit omnia, et, quod vix credibile dictu est, ignem non super stramina, sed in marmoris, ferri seu cuiuslibet insolubilis metalli congeriem corruisse putares. Ad huius insoliti eventus spectaculum convocat quam plurimos; qui cuncta curiosius perscrutantes, nec vestigium ustionis valuerunt rimari. In ipso altario sancti Aegidii inferius collocato, reliquiae de praesepio Salvatoris, simul et de vestibus theothocon vel christothocon ac plurimorum sanctorum repertae; quod dubium non est ipsorum virtute, ne praevaleret, incendium vires amisisse. Quae, illo tempore quo a venerabili Adeleyde [Uxor Roberti I domini Perronensis; quae obiit 12 sept. 1121 (cf. Gall. christ., t. IX, col. 1105 A).] , comitissa ipsius castri Peronae, altarium una cum oratorio fuit dirutum, — nam locus ad exstruendum dormitorium admodum erat artus, — inventae atque in maiori ecclesia loculo condigno sunt positae. Ipsa domus illius industria sumptibusque, ut hodie cernitur, fabricata pulchroque opere ad perfectum est usque perducta.

[10] [praeclaro,] Per idem tempus, nocte inventionis pretiosi martyris Stephani, multitudo captivorum in ipso oppido saepissime commemorato retrusorum audientes voces in monasterio Beati Quintini de monte psallentium monachorum, ipsius martyris fidelibus vocibus implorantes auxilium, quam praeclare mellifluum experti sunt remedium. Non enim prius matutinorum sollemnitas est evoluta quam, laxatis catenis, compedibus, manicis, cunctisque reseratis custodiis, nimium gratulabundi coram sacro prociderent altari ab omnibus nexibus expediti. Quam plurima de ipsa possemus referre miracula; sed quia abhinc nos tempestive retrahit oratio, iam repetatur a quibus paululum gratia commendationis loci digressi sumus.

[11] [creditam sibi infirmorum curam] Itaque pater monasterii perpendens Godefridum caduca vilipendere virtutumque ardua omni conamine celerrime scandere, gaudio spirituali replebatur. Cupiens autem illum mortalibus probabilem reddere virtute oboedientiae, iniunxit ipsi curam fratrum languentium, ut illorum votis in cunctis pareret omniaque necessaria pro viribus suppeditaret. [diligenter agit,] Hoc praecepto Christi servus tam alacriter quam dulciter eis obsecundabat; manus, pedes ac reliqua artuum liniamenta propriis manibus abluebat, saepissime pio cordis affectu desuper profundens lacrimarum flumina; umeris suis imponens, illos ad requisita naturae ferebat ac referebat; cubilia ipsorum diligenter pulvinaribus ac reliquis consternebat, ceteraque humanitatis obsequia melliflue impendebat. Confidens se talibus beatitudinem illius nancisci, qui pollicens dicturus est suis: Quam diu haec uni ex minimis meis fecistis, et mihi fecistis; venite, possidete paratum vobis regnum. [Matth. 25, 40, Ibid. 34.]

[12] [daemonis artes eludit,] Quadam vero die advesperascente, acciunt illum fratres, ut afferret victus necessaria enixius deprecantes. Quibus ipse:

“Hesperus en quamvis terras obduxerit umbris [(t. o. u.) tetras o. umbras V, forsan rectius.] , Pergo tamen quo me vestra iubet ire voluntas. Et tamen pro me Christo preces dignemini fundere. Nam noveritis in hoc me itinere perpessurum dolos fraudis malignae.” His dictis, ne forsan inoboedientiae infamaretur ignavia, exsiliens cum fervore zeli Dei celeriter popinam petebat, ut deferret imperata. Sed veternosus leviathan, qui quondam Romanum monachum, panem beato Benedicto ministrantem, frangendo tintinnabulum molitus est ab opere caritatis avertere [Cf. Vitam S. Benedicti seu Greg. Magn., Dial., lib. II, c. 1 (P. L., t. LXVI, col. 130 A).] , ita et huic Dei servo, ut illud iter oboedientiae abhorreret, huiusmodi calliditatis suae astu conatus est illudere. Inter refectorium itaque et popinam intererat humilis casula, per quam transitus erat. Cum igitur ad id loci pervenisset Godefridus, conspicit prope umbram deterrimam, foedissimam, nigerrimam, adversus se impetu vasto consurgere. Erat enim daemon in effigie cuiusdam monachi nuperrime defuncti transfiguratus, manibus ligatus institis, cucullo pullo circumamictus, ut, si coram adesses, nil aliud quam principem tenebrarum cernere indubitanter confideres. Ad huius ille, quamquam praecogniti, tamen insoliti occursus eventum aliquantulum hiscens, quippe qui ipsum totius invidiae magistrum, qui nunc se angelum lucis simulans, nunc vero, uti exsistit, sathanam se mortalibus ostentans, mille modis piorum innocentiam impetit, prae oculis carneis retinens, quis vel ad quid venisset intueri ardens, cum ecce, Christi sophia sibi revelante, intellegens insidias imaginis fucatae eius, signum quo idem Salvator ad se traxit omnia vel quo ipsum triumphavit, fidenter opponit. [II Cor. 11, 14, Cf. Ioh. 12, 32.] Tum inimicus fulmen tantae deitatis abhorrens, ab oculis ipsius evanescens, evidentibus indiciis totum casulae spatium intolerabili foetore replens, quis esset apparuit. His aliisque tentationibus diabolo resistere instructus, tanto in Dei ac proximi amore flagrabat, quanto totius boni aemulum acrius adversus se saevire sentiebat. In suscipiendis vero hospitibus, peregrinis, pauperibus, — nam id officii ipsi iniunctum fuerat, — se hilarem exhibebat, sciens quoniam maxime Christum in ipsis suscipiens, illis etiam propria indumenta dabat, perferens rigorem hiemis ac frigoris.

[13] [socium vitae habet Odonem fratrem, virum sanctum.] Habebat in eodem monasterio germanum, nomine Odonem, mirae simplicitatis et innocentiae virum. Quem de saeculari militia orationibus mellifluisque sermonibus quasi quibusdam praecantationibus abstractum placido contubernio asciverat monachorum. De eius conversatione, quia nunc se mentio intulit, in transitu loquamur. Quadraginta et eo amplius annis in sacrae professionis regula sobrie, pie et iuste conversatus est. [Tit. 2, 12.] Sacros quidem apices ignorabat, sed divina praecepta ab aliis percepta pio opere implere satagebat. Decem et octo annis ab omni carne seu sanguine abstinuit, donec abbatis oboedientia reliquorumque fratrum constrictus sententia communem monasterii regulam vel invitus exsequitur; diebus quadragesimae ab omni verbo, excepto gratia confitendi peccata, decennio conticuit. In quibus non solum pane et aqua, sed et aliis per annum diebus quam plurimis crucibus corpus perdomuit, id ipsum etiam cotidie atterens virgis ac taureis. In rebus vero ecclesiae [(In r. v. e.) In r. e. V; In reliquis vero e. B; In 〈rebus add. al. m. in marg.〉 reliquis v. e. B corr.] sibi creditis adeo fidelis exstitit ut, incredibile dictu, non dico extraneis, verum nec consanguineis volens obolum aliquando gratis dederit. Cui [Ita B, V.] cum dies extremus advenisset, coram astantibus fratribus dominicis sacramentis participans, hilari vultu, manibus in oratione protensis, ultimum spiritum efflavit. Haec idcirco dixerim ut fideles quique meminerint quam piam stirpem generis Godefridus duxerit.

[14] [Ab abbate iussus, vinum monasterio procurat] Igitur provincia illa, omnibus paene frugibus referta, solum vinearum fructibus maxima ex parte cernitur infecunda. Quocirca incolae a munere bacchi redduntur extranei, nisi aliunde illas in partes delatum fuerit. Abbas ergo et monachi perpendentes Godefridum ad id valde idoneum, imperant illi ut summopere invigilet vinum ad usus fratrum inibi degentium, pauperum hospitumque illuc divertentium undecumque advehere. Quod vir Dei primo dure accepit; nam noverat animos per mundialia vagantes vix posse in virtutibus proficere. Sed quia vera est humilitas quam comes oboedientia non deserit, quia decreverat non suo arbitrio sed alieno parere imperio, cum omni subiectionis reverentia imperata suscepit. Qui non suo confisus merito, fratrum sedulo flagitabat auxilium; qui [quin V.] etiam sanis, debilibus pauperibusque plurima humanitatis impendebat obsequia, quatenus Christum attentius exorarent, ut regium iter incedens arcamque foederis cervici cordis superimpositam humiliter gestans, Bethsames, videlicet domum solis, non deflectendo ad dexteram vel laevam, viriliter mereretur attingere. [Cf. I Reg. 6, 12.] Cui in tantum gratia divina prospexit ut res ecclesiae a prioribus suis dissipatas [stirpatas B ante corr.] ac aere alieno implicitas omnipotentis Iesu Christi auxilio se in omnibus protegentis a debitis omnino absolutas propriae matri restitueret, [et rem domesticam optime administrat.] necnon ad usus fratrum inibi commorantium reliquorumque illo confluentium affatim necessaria suppeditaret.

[15] [Iter etiam belli tempore incolumis agit;] Ea tempestate, stimulante invidia anguis, factione seditiosorum, Roberti videlicet Peronensis, Odonis etiam Namurcensis [Immo Hamensis (Ham, dép. Somme, arr. Péronne), ut recte monuit Corblet, Hagiographie, t. II, p. 380. Reapse hoc tempore Hamensis dominus erat Odo I (cf. Ch. Gomart, Les seigneurs et gouverneurs de Ham, in Mémoires de la Société des antiquaires de Picardie, t. XVIII, 1861, p. 328), Namurcensis autem comes Albertus III. Cum hic locus in uno codice recenti B sit traditus, veri videtur simile non ipsum Nicolaum in nomine errasse, sed potius librarium.] , necnon Clarembaldi domini Vendoili [Vendeuil (dép. Aisne, arr. Saint-Quentin, cant. Moy). Inter viros nobiles qui post concilium Claromontense anni 1095 cum Roberto comite Flandrensi iter Hierosolymitanum inierunt, recensetur Clarenbaldus de Vendolio cum ab aliis, tum ab Herimanno abbate, in Libro de restauratione ecclesiae Sancti Martini Tornacensis, c. 19 (MG., Scr. t. XIV, p. 283, l. 8).] castri ceterorumque satellitum Satanae in dies amplius grassante, horrida belli facies per Viromandensium, Suessionensium Laudunensiumque fines adeo perstrepebat ut nullus, non dico clericorum monachorumve, sed neque quisquam rectorum ecclesiarum semitas illarum plagarum auderet terere. At Godefridus non solum plebi, verum ipsis principibus carissimus notissimusque exsistens, nullius terrorem verens, hac illacque securus discurrebat; qui si quando ipsos, propria sive proximi interveniente necessitate, adiisset, quod nulli mortalium, huic beato viro nimium gaudentes indulgebant clementer. Ideo Creatori dilectus, a creatura medullitus excolebatur.

[16] [in quo monachorum Suessionen sium] Quodam tempore, dum Suessionicum pagum, nativum videlicet suum, circuiret, pervenit ad quoddam monachorum coenobium [Saint-Crépin-le-Grand prope Suessiones; in quo monasterio vivebat Nicolaus Vitae scriptor.] . Eadem die sanctorum illic quiescentium, martyrum videlicet Crispini et Crispiniani, cum magno occursu plebs fidelis celebrabat sollemnia, quorum memoriam Christi servus prae oculis perpetim retinebat. Associatus itaque monachorum clericorumque psallentium choro devotionem sincerae suae mentis in psalmis, hymnis et canticis spiritualibus suave sonantis ecclesiae innotuit liquido. Erat enim non tantum legendi, sed et canendi apprime imbutus peritia, adeoque modulata suavitate laudes Christi dulciter reboabat ut ab audientium luminibus eliceret lacrimas. Cum igitur paulo antequam missarum sollemnia celebrarentur, [solutos mores graviter reprehendit.] refectorium fuisset ingressus, fortuitu quam plures illic monachos offendit potationibus carniumque esibus [ita V; usibus B.] vacantes. Quem simul ac viderunt, paululum verecundantur; sed quia illorum carissimus erat, ut secum reficeretur, represso rubore, deprecantur. Quibus Godefridus: “Nolite, fratres”, inquit, “nolite istud mihi imponere”; ac demum non sine magna admiratione: “Aequumne est”, annectit, “cibum ventris praeponere refectioni mentis? Nondum enim sunt missarum celebria exacta et iam ventrem epulis refarciri iuvat? Oremus, psallamus, debita laudum munia Christo et sanctis eius persolvamus. Esurientem animam pinguedine verbi Dei saginemus. [Cf. Ps. 102, 5.] Impleatur in bonis desiderium nostrum. [Matth. 6, 33.] Primum quaeramus regnum Dei et iustitiam eius. [Ibid. 22, 21.] Reddamus quae sunt Dei Deo, et postea quae sunt Caesaris Caesari restituamus. ”Quibus illi perceptis, unde ad meliora debuere provehi, inde ad deteriora sunt devoluti. Nam furva [turva B.] bile suffusi felleque commoto, his illum aggrediuntur: “Veni, veni, paries dealbate; accede, deaurate. [Act. 23, 3.] Ex hoc cibo pinguissimo sapido infice arterias, ut clarius vox tua transverberet aures nostras.” Aliis etiam quam plurimis, quae hic inserere respuimus, mordaciter sanctum virum conviciabantur. Nulli ergo prudentium est ignotum perversos subdole interpretari etiam recta facta piorum. Itaque Godefridus, his acceptis nil motus, illud viri sapientis ad memoriam revocans, quod qui arguit derisorem ipse sibi facit iniuriam, summisso capite, deiectis in profundum luminibus, ad ecclesiam quantocius remeans, semel coeptum diei festum cum timore et tremore divino, cum spirituali gaudio sollemniter peregit. [Prov. 9, 7.] O gnarum virum, columbina simplicitate refertum, serpentinae astutiae non inscium, qui noverat susurronum venena humiliter perferre ipsasque versutias sapienter declinare. [Cf. Matth. 10, 16.] Nempe uti quondam Iacob, contempto lenticulae rubrae edulio, patris benedictione perfrui, sic et iste noster luctator his aliisque virtutum sudoribus hereditate simul et benedictione patris, omnium creatoris, potiri iam promeruit. [Gen. 25 – 27.] Hoc in ipso coenobio recenti adhuc fratrum fertur relatione; in quo, Christi nunc dono praeeunte, sanctorum illic merito quiescentium interveniente, necnon labore monachorum inibi degentium subsequente, religio professionis monasticae refulget quam maxime.

[17] [Presbyter ordinatus,] Cum iam Godefridus quintum expleret lustrum, perpendens pater monasterii illum terrea vilipendere et ad uranica totis viribus suspirare, decernit ipsum ad presbyteratus gradum promovere. Illico Godefridus vestigiis eius, patrini videlicet, advolutus, flebat uberrime, et non sicut plerique verbo tenus vel ficte, sed interiori mentis affectu proclamabat se non fore dignum ministerio lectoris, nedum sacerdotis. Quid plura, perducitur ad sanctam Noviomensem ecclesiam, cui tunc temporis praeerat Ratbodus [Rachodus B ante corr., Surius; Racbodus B corr. (nihil in V).] pontifex [1068 – 1098.] omni scientia apprime eruditus. Cui tametsi notissimus carissimusque esset, tamen ipsi vita simul et mores perfecti monachi Deoque digni singillatim recitantur. Quem accersitum amplectitur ac deosculatur. De divinis paginis coram satis luculenter disputat subiectos praepositis suis oboedire oportere per omnia. [Hebr. 13, 17: cf. Col. 3, 22.] Itaque sine aliqua procrastinatione sacerdos Godefridus efficitur, ipso praesule admodum exsultante, quod meruisset minister fieri tanti viri ordinatione. Igitur vir venerandus, quanto crescebat gradus culmine, tanto proficiebat actuum bonorum probitate; castissimae vitae ipsius fama non solum in vicinia, sed longe lateque, Christo auspice, se diffundebat. Ardebant omnes hunc habere pastorem. Quis enim illius magisterio erudiri institutisque imbui, quisve non flagraret ipsius felici regimine perfrui?

[18] Monasterium Beatae Mariae genetricis Dei, quod Novigenti habetur venerabiliter constructum, sub regimine seu procuratione Henrici abbatis Sancti Remigii Remorum urbis tunc temporis erat [Vid. supra, p. 902, annot. 1.] . Ingelrammus ergo comes castelli Cociaci, pater videlicet Thomae famosi in militia [De Ingelranno comite Ambianensi et Thoma illo de Marna vid. supra, p. 903, annot. 12 et 14.] , una cum Elinando praesule Lauduni [1052 – 1098.] , intuentes ipsum tam in spiritualibus quam in mundanis minus quam vellent augmentari, miserunt ad praedictum Henricum, suppliciter exorantes ut illud pauperrimum Novigenti chenodochium melius quam inchoaverat instauraret; sin alias, ab eodem se omnino extraneum redderet; se non velle ulterius illius aporiari detrimento quorum beneficio fundatum erat et studio. Tunc senior perpendens tum corporis aegritudine, tum senii impediente gravedine, nequaquam se ad ista sufficere, liberam praestat illis optionem super eligendo pastore [Vid. de tota re narrationem Guiberti de Novigento (supra, p. 902) modo distinctiorem, modo ieiuniorem.] . [mox abbas S. Mariae de Novigento eligitur;] Mox illi, inito cum domno Raynaldo archimandrita Remensi [1083 – 1096.] et aliis episcopis consilio, domnum Godefridum, — nam ad illos fama bonitatis ac modestiae ipsius pervenerat, — huic oneri communi assensu destinant supponendum. Quae cuncta seriatim Philippo Francorum principi referuntur. Qui valde congratulans electioni tanti viri, negotium iubet citius maturari [Partem aliquam in Godefridi electione habuisse Ingelrannum comitem, episcopos, archiepiscopum, regem, non tradiderat Guibertus l. c.] . Accito itaque commentariensi, apices regia maiestate [mtē B.] insignitos dirigit Godefrido, patri monasterii montis Sancti Quintini, orans ut domnum Godefridum monachum, filiolum discipulumque suum, ad quod electus fuerat nutu Dei traderet promovendum. At ubi senior haec tremulis auribus hausit, suffusus oculos lacrimis, talia prosequens: “En”, proclamat, “en meae senectutis baculum, en a quo a vorticibus fluctuum, a vertiginibus undarum recurrere, ecce in quo ventis validis iactatus et austris solitus respirare, certe quem huius loci deliberabam regimen subire. [Tob. 5, 23, Cant. 7, 4.] Num turrem Libani, quae respicit contra Damascum, in qua nimirum desudavi, nunc mihi properatis auferre?” Ad haec monachi medullitus collacrimari, “heu, heu” frequentius ingeminare, desolationem loci vereri, malle mori quam talis tantique civis amica societate frustrari praesentiaque privari. In hunc omnium unanimis sententia; hunc patrem, hunc sperabant promereri rectorem. Attamen non audentes regiae voluntati nec primatum obniti postulationi, proferunt ex penetralibus sanctorum purpuram, hyacinthum coccumque bis tinctum amodo perpessura obfuscationem pulverum, vim imbrium vel pluviarum seu ceterarum impetus tempestatum, quos solent perpeti pelles rubricatae arietum ciliciaque protegentia foederis tabernaculum. [Exod. 25, 4.] Quod si quisquam quid purpura, quid hyacinthus quidve coccus bis tinctus praetendat velit cognoscere, accipiat virum exsistentem, id est purpura mundissime; intellegat quoque mentem suspirantem ad promissa caelestis patriae, id est hyacintus † parie; simul etiam meminerit cor ignitum praecepto caritatis, id est coccus bis tinctus gemine. Itaque venerabilis Godefridus a Godefrido, patrino videlicet suo, Laudunum Clavatum perducitur, Elinando praesuli quasi quoddam fidele depositum praesentatur. Quique cum cunctis coram positis crebra trahens suspiria sibimet obiceret immaturitatem aetatis vel morum, inscitiam litterarum, sapientiae scientiaeque indigum, nondum se idoneum in templo Dei ministrum seu aedituum extimum, quanto minus custodem vasorum; cumque haec et his similia declamaret, non solum non exauditur, immo nec auditur, sed statim benedicitur, honore pastorali sublimatur, Novigentum cum condigno honore adducitur, non tantum terrigenis, verum etiam, ut credere dignum est, caelitibus super hoc gaudentibus.

[19] [in quo monasterio, eius opera restituto,] Cum igitur pastor dominici ovilis Godefridus illo venisset, non amplius inibi quam sex monachos binosque offendit puerulos [Cf. quae docet Guibertus (De vita sua, II, 2, ed. Bourgin, p. 107) de statu rei familiaris tempore quo conditum est monasterium, id est anno 1059: non enim multo uberiores quam sex monachorum usui apparati loco illi redditus videbantur. Etsi autem sub regimine Henrici abbatis aliquantum profecit monasterium, minime tamen opulentum erat et, Guiberto teste (l. c., p. 108), sine operosa instantia haberi nullatenus valebat; cf. supra, p. 902.] ; penu et horreum ab omni spe bacchi vel cereris inane et vacuum; officinulas admodum humiles et artas, vel potius mappalia virgis seu viminibus repperit intexta. In illo loco dumeta, cardeta, rubeta et reliqua passim excreverant arbusta. Quibus succisis et in planum redactis, eruderato agro, a fundamentis claustrum, dormitorium vel cetera quaeque habilia diligenter praeparat usibus monachorum. Exstruxit et domum ad susceptionem debilium vel pauperum, ad procurationem quorum terras vineasque delegavit. Eo itaque cotidie properabat, abluebat pedes illorum, vestes tribuebat, defunctos quoque officiosissime sepulturae tradebat.

[20] [multi sub illius disciplina vivere cupiverunt,] Hinc ad illum, velut examen apum ad dulcorem thymi vel cytisi seu reliquorum nectareorum, gregatim multi festinabant. Inter quos duo egregii patres, Lambertus videlicet coenobii Floriniacensis [Florennes in dioecesi tunc Leodiensi. Cave ne intellegas, quod incauto lectori nullo negotio persuaserit laudator Godefridi Nicolaus, ideo Lambertum praelatura se abdicasse ut sancti nostri familiaritate frueretur. Reapse qui malis artibus abbas factus erat Lambertus, paulo post, anno 1099, redarguente se conscientia, abbatiam Florinensem sponte deseruit (Chronicon S. Huberti Andaginense, c. 89; MG., Scr. t. VIII, p. 620, l. 44 – 45). Cf. U. Berlière, Monasticon belge, t. I (1890 – 1897), p. 8.] necnon Walradus Sancti Nicolai de Ribodimonte [Ribemont, in dioecesi Laudunensi. Walradus non ante annum 1092 abbas factus est (cf. Gall. christ., t. IX, col. 617 C – D, II); nihil praeter id de eo certi novimus, neque in chartulario monasterii, quod v. cl. H. Stein edidit, est nominatus.] , nativum solum regimenque coenobiorum relinquentes, discipulatui ipsius tota se denuo devotione subdentes, vel extrema factorum eius cupiebant attingere. Horum itaque Godefridus, cum inter prandendum quasi sidus praefulgidum accumberet medius, cumque coram ad ipsius nutum ferculorum copia affatim exhiberetur, vix umquam nisi rarissime parum quid inde praegustans, herbis virentibus seu nascentiis fructuum delicatum corpusculum sustentans, reliqua egenis vel in lectulis, debilitate carnis interveniente, constitutis alacriter porrigebat; et hoc omnes vehementer admirabantur quod tanto calce abstinentiae ingluviem subegisset.

[21] [utpote qui secum austere ageret,] Praeterea relatu Gisleberti quondam illius coqui, nunc vero ipsius ecclesiae monachi, quod dicturi sumus compertum habemus. Quadam die dum idem Gislebertus ollam [ita V; olam B.] , quae futurae caenae Godefridi praeparabatur, igni applicuisset, — seorsum quippe nil liquoris nisi aquae, addito modico sale, undique compilatis agrestibus herbis, retinens coquebatur, — cum ecce fortuitu panis candidi frustum defricans simul immiscuit, ut quasi hoc ille delectatus avidius sorberet. Itaque post refectionem secretius Godefridus alloquens Gislebertum: “O homo”, inquit, “cur hoc facere es ausus? Quare tam delicatum, immo, ut verius loquar, tam piperatum epulum exhibere mihi misello tentasti? An ignoras quod superbae, quin infelicis, carnis incentivum non nisi variis nimiisque cruciatibus queat edomari? Ceterum cave ne hoc adicias; alioquin me tibi iure indignari scias”. Talibus ergo gloriosus Godefridus assuefactus filiorum adoptivorum mentes de virtute in virtutem promovere nitebatur, donec revelata facie gloriam Dei possent speculari. [Ps. 83, 8, II Cor. 3, 18.]

[22] [cum aliis] Itaque sub manu Godefridi militum Christi exercitus merito et numero cluebat, qui adversus principes et potestates huius aeris contra spiritualia nequitiae in caelestibus illius exemplo eruditus vel informatus gratia Dei, dimicaturus atque ipsius amminiculo feliciter erat triumphaturus. Is nempe dulcissimus pater, quamquam cunctis praelatus esset gradus culmine, parvulus tamen in medio illorum factus erat, quodammodo nesciens se. [Eph. 2, 2, Eph. 6, 12, I Thess. 2, 7.] Admonebat ipsos meditari sedulo unde vel ad quid venissent, quo tenderent, qua irent; peculio carere, voluntatem propriam frangere, puritatem a corde, veritatem ab ore, munditiam a corpore omni vitae momento Christo exhibere, atque ut athletae electi, in procinctu pugnae spiritualis positi, fraterna acie stipati, caritatis visco agglutinati, sollicitius invigilarent, ne quoquo modo in ipsis pateret locus tentatoris insidiis. [benigne et misericorditer,] Super aegrotos vero nimia ducebatur compassione animi, more gallinae super pullos infirmantis, adeo ut perferre quodammodo videretur quod et ipsi patiebantur; quique nec facultatibus gratia sospitatis eorum parcebat, quin nec sibi, si foret necessitas. [I Cor. 9, 22.] Quid plura, omnia omnibus factus fuerat, ut cunctos Christo lucrifaceret. Ergo cum erga rectos corde, ut iam dictum est, totus foret melleus et summissus, hunc tamen a via Dei exorbitantes vel pravicordes rigidum vel, ut ita loquar, quodammodo experiebantur myrrhatum. Enim vero noverat quid naturae quidve vitio debebatur. Hos itaque vehementer arguebat, cogebat, cauterio spiritualis medicinae acriter adurebat, omnimodis satagens ut quoquo modo perfectae restituerentur sospitati.

[23] [ita tamen ut male moratos,] Quidam igitur venit ad eum obnixe deposcens ut imperaret sellam ad equitandum sibi accommodari. Mox Christi servus, accito praeposito monasterii, nomine Theobaldo, praecepit ut quam citius exhiberet quod poscebat petenti. Ilico monachus, superbia turgidus, arrogantia elatus, bile suffunditur proponitque in animo nequaquam huic obtemperare praecepto. Tamen cogitationem nequam occulte dissimulans, hortatur hominem exspectare pro [prae V.] foribus, quoadusque ipse reverteretur. Illic ergo diutissime ipsius praestolans exitum immoratur; at ubi comperit se a [nominatim vero inoboedientes,] monacho falli, recurrens ad Godefridum, conqueritur non solum non accepisse, verum et graviter delusum fore. Interea Godefridus coram cunctis fratribus interrogat monachum, si iam implesset praeceptum. Ad quod ille non sine fastu: “Nequaquam”, inquit, “quippe imperia tua omnimodis adeo sunt gravia ut vix ab ullo mortalium queant perferri, [severe castigaret.] nedum exsequi.” Perpendens itaque Godefridus quod, si hoc [ita V; hc B.] quasi dissimulans vel parvipendens sineret inultum [ita V, B m. pr.; inulta B corr.] ire, his similibus reliquos insolescere, tunc inoboedientem fratrem graviter redarguit ac pro contemptu competenti subdidit correctioni. Inde festinato imperat in virgulto ingentem pyram instrui, sellam quoque in medium proferri. Quae cum iam flammarum globos in immensum produceret, arripiens sellam: “En filioli”, proclamat, “edictum doctoris gentium ad memoriam reducamus, quo nos instruit auferre malum ex nobis. [I Cor. 5, 13.] En malum quod in domo pacis et iustitiae; en”, inquit, “scandalum quod non licet in aula oboedientiae permanere. [Cf. Ps. 68, 10.]” Sicque zelo domus Dei animam ipsius comedente, in rogum proiciens combussit in cineres. Eia, huius nostri tantilli opusculi perlectores, intuemini, quaeso, diligenter istic astutiam serpentis quam maxime insertam columbinae simplicitati; quibus si careret infidelis sive una [(s. u.) scripsi; simia B (nihil in V).] sive altera, stolidus vel potius rite censeretur crudelis. [Cf. Matth. 10, 16.]

[24] [Egregiae cuidam moniali,] Quaedam matrona, nomine Viveta, ex Flandrensi provincia nobili prosapia orta, spretis saeculi pompis, relictis carnalibus copulae impedimentis, postpositis mundi oblectamentis, ecclesiam gloriosae Dei genetricis Mariae ac perpetuae virginis intra muros Suessionicae urbis nunc decenti recentique lapideo opere constructam, quae etiam nostra aetate miraculorum signis ac fere hactenus inauditis prodigiis toti orbi habetur celebris [De miraculis B. Mariae Suessionensibus libellum edidit scriptor Nicolao nostro aequalis Hugo Farsitus (P. L., t. CLXXIX, col. 1777 – 1800; cf. BHL. 5410).] , adiit simplici sinceraque devotione cordis. Admixta itaque sanctimonialium illic degentium venerandis praecluentissimisque choris, vero sponso vere nupsit, caput sacro velamine velavit, plurimisque annis in castimonia animi et corporis illic permansit. Haec autem sexus melioris inops, trina naturarum prole virebat, quarum prima Yda, secunda Helvidis, tertia dicebatur Havydis. Harum autem natu maior non amplius quam undennis [undenis B.] cernebatur; reliquae vero paene † et indociles infantes gerebant annos; quas una secum advexit atque sacrae professioni subdidit. Triginta annis in sacro ordine supervixit. Orationibus et lacrimis sacrisque meditationibus perpetim insistebat; cilicio asperrimo subtus ad carnem induebatur, pane et aqua seu legumine deficientes sustentabat artus, nihil cibi vel potus extrinsecus nisi raro sero praegustans aliisque quam plurimis angustiis membra sua super terram exsistentia adeo perdomuit ut cuncti mirarentur quomodo vel subsistere quiret. Ad ultimum iter hierozolymitanum, quod tunc temporis recens flagrabat, aggressa, eo perveniens, loca quae Salvator sua dignatus est insignire praesentia nudipes circumiens, tam corporis aegritudine quam et itineris longitudine adeo angebatur ut e vestigiis eius cruor stillare videretur. Paucis quoque inibi diebus supervixit, sicque corporis molestia percussa, multis pro Christo defatigatum spiritum [et] paradisiacas elysias emisit ad sedes. Haec itaque de conversatione tantae ac talis feminae per excessum dixerimus, ut omnes noverint quod haec praeclarissima huius beati viri se medullitus disciplinis submittebat, orationibus commendabat, ipsius etiam vel a longe vestigia flagrabat. Enimvero si illa evangelica Anna, quae de templo Domini ieiuniis et orationibus vacans non discedebat, praesens affuisset, nec puncto temporis quidem ab istius Godefridi nostri melliflua praesentia separari vellet, quem videre laetitia, quem audire vita, quem sectari salus fuit aeterna. [Luc. 2, 37.] Quaedam ergo venerabilis abbatissa praefatae ecclesiae, nomine Ogyva [De qua cf.Gall. christ., t. IX, col. 444 c.] , illam ad se iubet acciri. Quae cum vocata coram adesset, imperat, excusatione postposita, theutonicam provinciam pro responsis ecclesiae seu communis utilitatis adiret, eo quod idioma regionis illius cunctis accuratius nosset. Quod cum omni subiectionis reverentia suscipiens, instructo decenter apparatu, illo iter arripuit; sed non ausa domnum praeterire Godefridum, deflectens comitatum una cum sociis venit Novigentum. Illic illum repperit. Cui cum seriatim quo vel ad quid proficisceretur retulisset, cum omni contritione cordis solitam benedictionem flagitabat. Qua accepta, [a latronibus captae et spoliatae,] silvam illam quae inter Carisiacum Sanctumque Paulum [Quierzy et Saint-Paul-aux-Bois (dép. Aisne, arr. Laon, cant. Coucy-le-Château), qui ambo loci haud procul absunt a Novigento.] interiacet est ingressa. Ille locus tunc temporis tum obsidione latronum, tum incursione praedonum quam maxime infamis habebatur, ut quicumque illas in partes devenisset, aut iugularetur, aut captus in ergastulum truderetur. Illo ergo perveniens ancilla Christi latrones fauces viarum obsidentes offendit. Quam strictis pugionibus minaciter circumvallantes, absque reverentia sacri ordinis, absque pudore muliebris condicionis, in terram deiciunt, abducunt una secum illius omnia, famulos, equos et cetera; cunctos coniciunt in carceris ima, pedesque affigunt in ligni duritia, loris durissimis constringunt manus et brachia. Inde nimium gratulabundi pro tali victoria, epularum seu potuum replentur luxuria. Inter epulandum quoque statuunt in crastino dividenda spolia. Sed illorum vota divina praevenit clementia ac longe aliter quam sperabant immutat consilia. Nam quaquaversum disperguntur madefacti potatione nimia, sicque carcer deseritur ab omni custodia. Illi ergo colligati urebantur gelu, quod solito asperius inhorruerat; metus, anxietas, suspiria cunctorum impleverant intranea et quod adhuc exspectabant perpeti deteriora. Igitur sanctimonialis, ut iam dictum est, sola relicta, omni humano auxilio vel consortio destituta, retrogradum iter arripiens, flens et eiulans, iam hespero exorto, Novigentum remeat. Quam venerabilis Godefridus tali hora solivagam incedentem prospiciens, admiratur, obstupet, ingemit, et quid acciderit diligenter perquirit. Quae statim vestigiis eius provoluta, quae sibi acciderant pandit omnia. Quibus compertis, Dei servus, infortunio illius admodum compatiens, hortatur a fletu paululum temperari, pauxillum cibi vel potus indulgere defesso corpori. At illa: “Nequaquam quicquam”, inquit, “pater, sumam, quousque divina pietas me miseram consolari meique benigne memor ea quae paulo ante amisi gratuita sua clementia restituens, mihi dignetur misereri. Nunc itaque super his interpella deitatem et misericordiae matrem, piissimum etiam Nicholaum confessorem, cuius celebritate haec iactura mihi accidit partis adversae insidiis; et incunctanter credens profiteor quod nullatenus frustraberis a voto.” Vir ergo Dei, quamvis nimium obstitisset, [precibus suis adest] proclamando non se fore idoneum per quem Salvator vel extremum exhiberet miraculum, tamen fletuum illius instantia devictus, ingreditur propitiatorium, orationinibus ac lacrimis incumbit ante Dei genetricis altare; quem e vestigio prosequitur femina Deo sacrata, et in aede coram ara, super quam icona Salvatoris dependebat, in simili opere pernoctat. Illis ergo cum devotione animi supplicantibus, [atque impetrat] ille qui suis fidelibus tale quid pollicetur: “Antequam me invocetis, dicam: Ecce assum”, affuit et exaudivit gemitum pauperum; solvit misericorditer ac mirabiliter vincula compeditorum. Derepente quippe repagula carceris dissiliunt, nexus lacertorum seu manuum omnino dispereunt, cippus etiam quo vestigia haerebant scinditur per medium. Quorum unus, nomine Guntardus, iam se a vinculis sentiens omnino immunem, nisi quam citius hoc ipsum sociis indicaret, exitiabile ducens, Iohannem commilitonem et concaptivum his silentio prior aggreditur: “O huius nostri itineris ac periculi comes indissociabilis, num eadem ipse, quae et ego, experiris?” Ad quod ille adeo gratulabundus ut immensitas gaudii lacrimas a luminibus excuteret: “Quid, inquam, mi dulcissime, quid nisi quod, nescio cuius interveniente merito, immo imperio, a compedibus me absolutum cerno.” Quod cum et reliqui una gestientes faterentur, ecce lignum quo paulo ante pedes astricti fuerant, nullo manus apponente, sed divina virtute cogente, sursum erigitur recto cacumine. [ut illius socii] Sic itaque redduntur liberi paulo antea gravibus astricti catenis; patent fores, nullo reserante; exsiliunt laeti et alacres, nullo obsistente, atque per opacissimam [opacacissimam B.] silvam, per anfractus viarum perque vada, torrentes vel flumina, quae hiemalibus imbribus vehementer intumuerant, Christo duce, Novigentum perveniunt recto itinere. Cum in atrio ecclesiae starent obstupefacti, utpole loci ignari, ignorantes quo tenderent, nimiumque verentes ne iterato quo evaserant incurrerent, unus qui, ut reor, maioris fidei vel animi erat, trepidantes refovens exclamat: “Fortunae socii, nunc tanta pericula passi, ne timueritis, ne titubaveritis. Christi dextera protegimur invicta, qui pauperem facit et ditat, humiliat et sublevat. [I Reg. 2, 7.] En mihi videtur stare nos in platea ecclesiae, unde hesterna die sumus digressi.” Ad hoc omnes luminum orbes hinc inde circumvolventes, cum iam se confinio mortis, veluti a voragine aestuantis maris et euripi, ereptos iam iamque praeoptato cernerent litore potitos, verum illum sentire astruentes, usque ad ianuam ecclesiae magno cum tripudio properant. Quorum vocibus vel sonitu sanctimonialis excitata advolans suosque recognoscens, non aperuit prae gaudio, sed procurrens quo vir Dei Godefridus orationi incumbebat: “Iam nunc, venerande pater”, [liberentur] exclamat, “exsurge; exauditae sunt preces tuae, penetrarunt aures supernae clementiae lacrimae tuae. En simul assunt pro quibus Christi dilectione refertus exorasti.” Tunc ille a solo erigens ora lacrimis rorantia [scripsi; orantia B.] , — nam inter orandum quoque inerat illi tanta lacrimarum copia ut in giro terra, quo vultum demittebat, videretur unda, — conversus ad eam: “Ne ita”, inquit, “loquaris, ancilla Christi; non hoc meo merito, sed tuae fidei prorsus reputo.” A contrario sanctimonialis: “Hoc plane cunctorum aeterna memoria dignum non meae pusillitati, sed tuae humilitati, innocentiae, dilectioni iure recenseo. Nempe non solum ego, sed et omnes qui sanum sentiunt una cum Christo istic te operatum veraciter pronuntient.” Sicque hac alterna amica altercatione ad ianuam usque progredientes pulsantibus aperiunt. Sciscitantur ab ipsis quid secum gestum fuerit; quomodo evaserint, qua, quando redierint ordine referunt. Quibus agnitis, in commune Christo et sanctis eius rependunt innumeras grates cum magno tripudio. Cum vero iam noctis vespera in lucem prorumperet, pergens Godefridus ad diverticula praedonum, verbis mordacibus illos aggreditur, ut quid feminam Deo Christoque dilectam manibus scelestis ausi fuerint contingere, iter impedire, universa diripere; mirum quod non ilico igne caelesti conflagrati [conflagranti B.] , vel terra dehiscente absorpti, vel aliquo alio insolito exitii genere sint consumpti, nisi quod supereffluens propitiatio Dei non statim criminosos in scelere damnans propellit in abyssum vel retrudit in tartarum; hactenus quae nequiter egerant corrigerent, sibique quod pridie diripuerant redderent. [et res sublatae eidem restituantur.] Quibus perceptis, facibus furoris succensi, — nam verba sapientis in corde impiorum erant quasi stimuli in altum defixi, — ignem spirantes animo, ad carcerem currunt praecipites. [II Mach. 9, 7.] Existimabant quippe in ipsos insaniam suam posse retorquere. Quo dum perveniunt, nec quos reliquerant inveniunt, quin immo universa carceris claustra penitus disperisse, nimium attoniti ac veluti fulminati, certatim genibus beati viri advolvuntur, se peccasse, se nimium nequiter egisse lacrimosis profitentur vocibus. Referunt etiam cuncta quae ceperant, vasa, iumenta et reliqua. Nihil omnino defuit, excepto parvulo cultello, qui traditus fuerat oblivioni. Quibus Christi servus receptis, a reatu misellos absolvens, remeat mulierique restituens omnia, brevi ammonet ut, si quando tale quid contigerit, non pusillanimis fiat, sed aequo virilique animo sic adversa uti prospera perferat. Sic igitur illam affatim de omnibus instructam cum Christi pace dimisit de reliquo securam.

[25] [Maximam siccitatem] Eo igitur tempore quo Godefridus cluebat abbatis praenomine praevaricatores praeceptorum Dei gravi conflagrantur aetheris perustione. Nempe quod omnium creator pridem iudaico populo mosayca voce comminatus est: Si, inquit, non oboedieritis mihi, dabo vobis caelum desuper sicut ferrum et terram aeneam, moderni atrociter sunt experti. [Levit. 26, 18, 19.] Nam ignea vis solis caelum terramque perurit, adeo ut ipsam quam incolimus plagam assidue exurendo, subtractis incolis, penitus redderet inhabitabilem, nisi superna propitiatio more solito quam citius terrigenis prospexisset ex alto [Hoc anno (1097) magna pars aestatis sine pluvia fuit, et erat necessaria valde arboribus et satis. Ita Annales Sanctae Columbae Senonensis, MG., Scr. t. I, p. 106 – 7.] . [perpessos Suessionenses] Etenim arbusta vel alia virgulta omnino suco carentia arefiunt, sata ac quaecumque germina ab omni umore inania mortalibus spem messis ademerant funditus. Alvei quoque fluminum maxima ex parte nudantur ab unda, ac ex ignescente vel etiam vaporante acie natatilia, quae in profundis innatabant gurgitibus, vi [ī (= in pro ui) B (nihil in V).] quadam immitis naturae praefocata, desuper ferebantur ab unda. Iumenta quoque, pecudes et pecora ac reliqua animantia sitis ardore domi vel per agros passim corruebant mortua. Ipsa etiam humana membra ex corrupto aere tabo quam maxime infecta speciem leti praetendebant, cute turgenti et livida. Quid plura? cuncta paene miscentur elementa et, si dici fas est, sicut in antiquum chaos una confunduntur omnia. Itaque transgessores paterna ammoniti plaga redeunt ad cor videntque in se compleri illud sapientis: Pugnabit pro eo orbis terrarum contra insensatos. [Isai. 46, 8, Sap. 5, 21] Iam aufertur spiritus eorum et deficiunt et in pulverem suum revertuntur; iam tacti montes fumigant, iam perpendunt quam vilis est carnis materia, sicque confugiunt ad paenitentiae lamenta. [Ps. 103, 29, Ps. 143, 5.] Interea domnus Hugo Suessorum praesul [1093 – 1103.] graviter angebatur animo, quod gregem sibi commissum atroci cernebat depopulari exterminio, nec divinae et iustae sententiae valebat contraire ex aequo. [sapientibus monitis adiuvat,] Mittit ergo Novigentum, accersit inde pretiosum Godefridum, eiusdem loci ducem et patronum; consulit quid facto opus sit, ut desisteret ira caelestis. Ad nutum igitur Godefridi indicitur per omnes fines dioeceseos urbis non solum rationali, verum et irrationali creaturae, more Ninivitarum, ieiunium, ut quod nocentum contraxerat culpa, saltem lactentium insontum seu brutorum animalium dilueret abstinentia. [Ionas 3, 7.] Indicta ergo die ieiunii congregatur infinitus populus utriusque sexus Suessionis, una secum vehentes sanctorum pignora ad ecclesiam Christi protomartyris Stephani, eo quod ipse locus plenior ac pro tanta populi excipienda frequentia videretur esse spatiosior. [verbis solatur,] Pontifex ergo decens tantae auctoritatis viro, tantae eloquentiae spiculo, tamque perspicuo sacrae doctrinae rivo, precatur ut verbo consolatorio circumstantes, diutina calamitate quam maxime astrictos, consoletur ac demulceat, proclamans quod meritis suis una cum sanctorum, quorum sacrata hic retinentur pignora, miserebitur Christus populo suo. Quod Godefridus non refutavit. [AUG. Conf. 4, 16]Adoriens igitur cunctos, non sicut plerique buccis crepantibus sapientiam ventilantes, auditores potius attonitos quam emollitos reddunt, sed more fermenti massam cui inicitur ad superiora elevantis proprioque sapore dulcorantis, ita lepore ac dulcedine verbi, in gratia sale conditi, auditorum mentes ad compunctionis suavitatem medullitus accendebat. [et impetrata pluvia recreat.] Cum ergo longius sermonem protraheret, subito obnubilatur aer, fit densa coruscatio, ingens pluviae emissio, adeo ut rivuli vehementis imbris passim per plateas camposque decurrerent, populusque ad propria festinato remearet. Nam diluvium cataclysmum [Hic et alibi, quando congesta sunt ἀσυνδέτως verba synonyma (v. gr. I, 30: exspectans, operiens; II, 8: misit, legavit; III, 2: campanam, nolam), manum non librarii glossas inserentis, sed verbosi Nicolai deprehendere mihi videor.] publice et privatim accidisse ferebant. Quis, oro, haesitet meritis servi sui suffragiisque beatorum, quorum illic cineres pia fidelium memoria venerabantur, hoc pernecessarium Omnipotentem in momento mortalibus impartisse[t] remedium? Nempe quid mirum, si iusti quique a Christo postulata impetrant, qui, quamvis corpore detineantur in convalle plorationis, mente tamen cum ipso inhabitant in caelis, cum quo etiam unus spiritus sunt, sicut scriptum est: Qui adhaeret Domino, unus spiritus est. [I Cor. 6, 16.]

[26] [Regimen abbatiae S. Remigii Remensis refutat.] Quadam die domnus Manasses, Remorum archipraesul [1096 – 1106.] , accivit venerabilem Godefridum, Novigenti patrem, in Remensem synodum [Anno 1097. Cf. supra, p. 896, ad h. a.] , obsecrans coram omni frequentia ut monasterii Sancti Remigii confessoris, contigui urbi, suscipiens regimen fratribus inibi degentibus pastoris fungeretur officio [Idem, licet obscurius, non nominato monasterio, testatur Guibertus. Vid. ibid.] , eo quod emineret Novigenti coenobio divitiis, honore et gloria. Hoc vir altioris consilii audiens, opponit primo non se adeo prudentem ut tanti regiminis aequo animo valeret volumina perferre, deindeque nequaquam se velle semel a Christo susceptae ecclesiolae consortium deserere. Itaque cum ab archimandrita reliquisque praesulibus super hoc iterum iterumque propensius precibus pulsaretur, ipse inflexibili rigore animi illius Nicaeni capituli [Notissimus erat canon ille 15 concilii Nicaeni.] conservator, prosiliens in medium proclamat se nec posse nec velle foedera pauperculae sponsae ob ditioris adulterae amplexus spernere. Quo audito, cuncti qui assistebant admirantur constantiam viri, quod divitias paupertati, quod mundanam gloriam postponeret intimae humilitati. Satis itaque superque in illo conicere poterant quam vicino caelo [videtur aliquid excidisse.] quantumque a celsitudine humilitatis ipsius discreti labentem gloriam fallacesque divitias toto sinu mentis amplectentes, alto volverentur in limo.

[27] [Adeleydem vicecomitissam aliosque] Adeleydis castri Cociaci vicecomitissa, totius largitatis et castitatis sua aetate mortalibus praeclara praebens exempla, huius nostri Godefridi melleo affatu ad haec exsequenda quam maxime informata, expenso magna ex parte in usu pauperum et pupillorum necnon in utensilibus ecclesiasticis proprio aerario, — nam tabulam sacrosancto altari Novigenti beatae Dei genetricis appositam auroque fabricari fecit opere exclusorio, consimilem etiam sancti Eligii Noviomensis praesulis altario, — relictis saecularibus pompis, [ad sancte vivendum informat.] Novigentum venit illicque in omni puritate et sanctitate perstitit, quam diu acceptabilis Christo Godefridus inibi permansit. Quam plures etiam id ipsum hortatu ipsius implentes, ut credimus, iam perceperunt quae promisit Christus diligentibus se, cum ipso perpetuo conregnantes. [Iac. 1, 12.]

[28] [Quod in somnis] Quam plurima aeterna memoria digna vir beatus illic positus exercuit; quae nos ad reliqua ipsius properantes nimium inertes hic inserere supersedimus, atque uti grex invalidus apum seu formicarum sub fasce ruit, ita nos mole praeclarae et admirabilis historiae victi extrema quaeque, ut verius loquar, potius decerpendo quam aliquid subtexendo, fidelium posteritati qualicumque stilo contradimus. Nunc ergo quomodo, Christo sibi revelante, ad gradum pontificalis dignitatis se praenoverit promovendum, et quando et qualiter, auspice Christo, sit adeptus, amminiculante gratia inhabitatoris ipsius, evolvamus. Cum itaque quadam die Godefridus multa de supernorum concivium ineffabili dulcedine secum in animo volveret, noctem quoque in id continuans, in lacrimis et orationibus atque in Dei laudibus insomnem protraheret, exorto lucifero, cum iam crepusculum inchoasset defessumque corpusculum, uti fragilis naturae exigit infirmitas, — quippe ea hora mortalium membra gravi sopore solent deprimi, — in lectulo collocasset, sicuti ipse postea cuidam sibi carissimo, secretius colloqui solito, referebat, nec plene vigilans, nec omnino dormiens, [a S. Firmino] videt quendam sibi assistere aetatis seu staturae mediocris, barba prolixa, flammantibus luminibus fulgidum, togamine candidiori circumtectum, angelici vultus speciem praetendentem, apices quosdam atque anulum aureum in manibus ferentem. Super quo cum vir venerandus haesitaret, — quippe noverat quam plures ab angue versuto illusione fantasmatica delusos, — vexillum regis aeterni sibimet imprimens, his illum prior aggreditur: “Quis sis, unde vel a quo, et ad quid veneris aperire perge.” Ad haec senior, paululum veneranda lumina deflectens nimiumque gratulabundus: “Ne verearis”, respondit, “neque horreas, serve Dei. Non sum adversae partis. Quod si perquiris quis sim, hinc luculenter advertere potes, cum crucis mysterium non abhorrens, immo amplectens, medullitus triumphali signo inhaerere ardeam. Si vero unde, noveris me missum a throno [throna B.] claritatis supernae. Si autem ad quid, accipe quod aequissimo placuit censori [ita V; conditori B.] super multitudinem populi, quem dato pretio sanguinis de faucibus leviathan eripuit, iam te pastorem constitui, hoc aureo anulo subarrari, necnon pontificali cathedra sublimari.” Ad quod iterato Godefridus: “Quamquam”, inquit, “in [om. B.] multis satisfaciens [satisfeceris mihi et V, ex emendatione Gielemanni, ut videtur; nam Nicolaus alibi simili syntaxi usus est, v. gr. infra, p. 918 B, VIII; p. 920 E extr.] , non sim incredulus sermonibus tuis, obsecro tamen enixius ut cuius urbis sim pastor futurus promas, et quando sint quae vaticinaris implenda.” Tunc senior subridens: “O”, proclamat, “civis pacis aeternae, amplius ne apponas sciscitari. Implevi praeceptum mihi divinitus iniunctum; de cetero confortare in Domino et in potentia virtutis eius. [Eph. 6, 10.] Nam quae cecini tempore suo complebuntur.” His peroratis, in momento eripitur ab oculis inspicientis. Mox vir venerandus conversus ad dexteram intuetur quandam mirae pulchritudinis et magnitudinis aulam, haud longe positam; quam introgressus, multitudinem candidatorum virorum hinc et inde contemplatur. Cui cum universi reverenter assurgentes, demissis in profundum luminibus, ut sibi benedicere dignaretur exorarent supplices, ille tam fulgore luminis quam insperato eventu multitudinis aliquantulum stupefactus, crucis sibi signum imprimens qui essent et cur talia promerent sciscitatur. [ipsi praenuntiatum erat,] Ad quod illi: “O venerande pater”, proclamant, “non tibi mirum videatur quod dicitur. Nam noveris iam ab illo incommutabili omnium Creatoris consilio sententiam processisse, quod citius sis praesul futurus, quod super concives nostrosque consortes pastor ordinandus, quod oves pascuae Dei virga aequitatis recturus, quodque ipsas illuc unde protoplastus corruit perducturus.” [Ps. 73, 1, Hebr. 1, 8] Haec et his similia illis in hunc modum prosequentibus, attollens vir venerandus oculos, videt in editiori parte regiae quendam celso solio residentem, fulminei vultus et ultra quam comprehendi valet corusci habitus gloriam praetendentem. Cui cum appropiare vereretur, ille protensa manu innuit, imperat, ut accedere non cunctetur. Quique cum vocatus propius adesset ac vestigiis eius advolvi cuperet, illum senior prohibens his cum eodem sermocinatur: “Accipe diligenter, serve Dei, quae dico ac iugi memoria conservare memento. En ego sum cuiusdam civitatis gallicae regionis primus praesul testisque invictus, qui summi verique pastoris pium imitatus exemplum, corpus proprium usque ad effusionem sanguinis innumeris exposui iniuriis ac pro hoc ipso, ut ipse animadvertere sufficis, iam sum donatus serto [certo B.] immortalitatis. Hanc itaque nunc tibi sub testimonio Christi committo, hanc tuae custodiae reconsigno; huic sedi nostra vice, nostra auctoritate, immo Dei confisus voluntate, ut fidelis dispensator diligenter praeesse curato, ut super omnia bona ipsius in die retributionis constitui merearis, sicque nostro collegio fideliter associari.” Cum vero vir venerandus haec omnia fideli aure perciperet, nomenque illius simul et commissae urbis cognoscere satageret, nequaquam ad haec animum ipsius inclinare, nequaquam hoc illius ab ore praevaluit extorquere. Sicque in haec verba a somno evigilans nimiumque super visionem admirans, rem tacitus conservabat in animo, credens quia quae promittit Christus potens est et facere. Haec itaque relatu reverendi Andreae, ipsius Novigenti coenobii monachi, comperi, qui et ipsius loci regimen tertius post istum nostrum praedicandum Godefridum per aliquot annos obtinuit [Iam vita functus erat anno 1138. Cf. Gall. christ., t. IX, col. 607 D.] , quique universa haec ab ipsius ore, uti sunt exarata, fidem Christi saepius obtestando, se audisse affirmabat.

[29] [ab Ambianensibus] Igitur Girvinus Ambianensis episcopus, non adeo sanae mentis vir [Acerrime Gervinum carpit et accusat Hariulfus abbas in Chronico Centulensi, lib. IV, c. 36 (ed. F. Lot, 1894, p. 274 – 84). Quae qui iuste et aeque aestimare voluerit, recordetur oportet infensissimos erga Gervinum animos gessisse Hariulfum.] , quibusdam infortuniis irruentibus, propriam sedem funditus reliquit [Hariulfus, l. c. (p. 282 – 83): Deficiente sumptu et omnibus clericis in eius contumeliam aspirantibus, compulsus est relinquere sedem et, ignorante clero vel populo, secessit Turonis ad Maius Monasterium, ubi … paucis supervixit mensibus et IV idus ianuarii de hac vita recessit.] , sicque ecclesia Christi aliquamdiu viduata pastore permansit [Ut docet Guibertus de Novigento, De vita sua, II, 2: Pontificium tunc temporis Ambianense biennio ferme vacaverat. Igitur, cum Godefridus ante mensem aprilem anni 1104 electus sit episcopus, videtur Gervinus anno 1102 Ambianis recessisse et 10 ianuarii 1103 esse defunctus (cf. annot. 3).] . Verentes itaque Ambianenses quod, si quasi filii Belial, id est absque iugo, remanerent, in deteriora corruere valerent et simul etiam perpendentes quod nequaquam pontificalis cathedra sine rectore quiret consistere solida, tunc clerus, proceres ac reliqua plebeia cohors a summo pastore ieiuniis, [Iudic. 19, 22.] [episcopus expetitur,] misericordiae operibus ac [at B.] orationibus hoc negotium decernentes implendum, indicitur universale ieiunium non solum intra moenia urbis, sed et in omnibus finibus totius dioeceseos urbis [Cf. supra, p. 915 B: per omnes fines dioeceseos urbis.] . Quibus digne petentibus, quaerentibus, pulsantibus, ipsa misericordia ostium clementiae suae aperiens, ex penetralibus suis vas gratiae nitidum, oleoque laetitiae refertum destinat illis, domnum videlicet Godefridum Novigenti coenobii patronum. [Matth. 7, 7.] Is nempe venerabilis pater Christi bonus odor erat in omni loco; unde et opinio bonitatis eius quasi pretiosissima aromata illas in partes, auspice Christo, sese diffuderat. [II Cor. 2, 15.] Cum igitur, ut iam dictum est, pro pastore universus populus letanias devote celebraret, divino ammonitus instinctu, pari voce, unanimi sententia, Godefridum Novigenti abbatem sibi eligunt in pontificem. Qui non sua auctoritate contenti, tantam ac talem electionem declarant Philippo Francorum regi. Quod audiens gloriosus princeps Christo multimodas laudes rependit; quippe idem vir pro suae sanctitatis reverentia carissimus ac familiarissimus illi exsistebat; quem etiam praesulatus culmine, interveniente temporis opportunitate, sublimari, annuente Christo, disponebat. Quique congaudens ac benigne ipsorum petitionibus favens, more regio imperat ut maturato in illo peragantur divina munia.

[30] [et in concilio Trecensi invitus constituitur.] Illis autem diebus Richardus, sedis apostolicae cardinalis et legatus [Episcopus Albanensis post d. 20 novembris 1100, legatus apostolicus in Gallia ab an. 1102. De quo cf. Brial, in Histoire litteraire de la France, t. XIII (1814), p. 24 – 28.] , Trecas Burgundiae acciverat maximum conventum episcoporum, abbatum utriusque professionis Galliarumque procerum [Ineunte mense aprili anno 1104. Cf. supra, p. 896, ad h. a.] . Eo legati Ambianensium advolant, in medium prosiliunt, orbatos se proprio pastore conqueruntur, unanimem populi sententiam, permissionem etiam regiam super electionem domni Godefridi declamatorie prosequuntur. Quo audito, omnes qui ipsum tam vultu quam actu noverant, innumeras Deo grates referunt. Interim Christi servus Godefridus inter alios delitescens fugae aditum perquirebat; sed interceptus a circumstantibus, iussu pontificum atque cardinalis statuitur in medium. Quo viso, exclamant una hunc ecclesiae Christi dignum ministrum, dispensatorem strenuum; beatum fore populum cui praestitum sit talem habere patronum; atque, ut fertur, mixtis cum supernis spiritibus vocibus in commune multimode iubilant Te Deum laudamus. Inde servus Dei Novigentum revertitur, exspectans, operiens [Cf. supra, p. 915, annot. 3.] illic Remorum praesulem Manassem suae consecrationis ministrum. Interim fama tam felicis facti circumquaque diffunditur, et Godefridum iam subire praesulatum ubiubi praeconatur. Exhinc autem maeror ingens in cunctorum oboritur pectoribus qui ipsius praesentia delectati, hac se privari perpendebant citius.

[31] [Sepulta prius] In villa quae dicitur Guni [Guny.] , quae fere duobus miliariis a Cociaco disparatur, tunc temporis commanebat quaedam matrona, nomine Emma, matertera videlicet Adonis ac reliquorum fratrum ipsius. Haec autem mulier in omni castimonia aetatem ducebat, altrix pupillorum et viduarum. Nudos vestimento operiebat, infirmis subveniebat ac ceteris practicae vitae operibus pie insudabat. Ad ecclesiam beatae Dei genetricis et perpetuae virginis quam saepius Novigentum concurrebat; quam etiam lychnorum [lignorum B.] cereorumque fulgoribus decenter illustrabat; cui quoque ex propriis reditibus plurima contulit donaria. Comperiens itaque ad pontificatus culmen promoveri Godefridum, propero cursu tendit Novigentum, diligenter perquirit si vera forent quae fama ferebat. [pia matrona eius discipula,] Nam super illum nimio pii cordis ducebatur affectu, cuius affatu et exemplo informata, quae de ipsa praelibavimus alacriter perficiebat. At ubi indubitanter accepit quod ita se res habebat, quasi exanimis procumbens in terram, deprecatur omnium Creatorem ut non prius Godefridus ab illo loco recederet quoadusque corpusculum ipsius sepulturae traderet. Mira res, illius vocem aegritudo, aegritudinem vero subsequitur mors. Et quidem ilico acri febre corripitur atque, invalescente aegritudine, lectulo decubans ab eodem patre oleo inungitur atque sacramenta dominica de manu ipsius accipiens, mirum in modum, quod meruisset exaudiri laetabunda et exsultans, hominem exuit et corpusculum in claustro ab eodem Dei servo honorifice, ut decebat, est tumulatum.

[32] [Remis pontifex consecratur.] Cum igitur archiepiscopus Manasses remeasset, proceres Ambianensium Novigentum veniunt, domnum Godefridum magno cum favore Rhemis perducunt, ut illic more provinciae inthronizaretur. Fit maximus pontificum totius regionis occursus, inter quos piae memoriae Lambertus Atrebatensium [1093 – 1115.] , necnon Iohannes Morinensium [1099 – 1130. De quo cf. Act. SS., Ian. t. II, p. 794 – 806; BHL. 4439. Colitur die 27 ianuarii.] praesules, sapientia scientiaque insignes, religione et sanctitate celebres, robur sponsae Christi et bases, huic servo Dei ante omnes famulabantur speciali devotionis obsequio. Cum quanta vero animi puritate, corporis humilitate lacrimarumque fonte ad sacri unctionem unguinis accesserit, nequit humani intellectus acumine comprehendi, nedum inculti stili expressione evolvi. Noverat etenim quod, etsi grandis honor, tamen et grave pondus, quia, teste scriptura, potentes potenter tormenta patientur, fortioribusque fortior instat cruciatio, nisi ministerium sibi creditum sobrie, pie et iuste studuerint adimplere. [Sap. 6, 7 et 9, Tit. 2, 12.] Funditur itaque sacrosanctae benedictionis oleum super caput Godefridi atque, uti mos ecclesiastici ritus exigit, sacerdotalibus vestibus infulatur. Cum vero de more textus evangeliorum capiti ipsius superpositus aperiretur, ad primum capitulum reperitur: Elizabeth impletum est tempus pariendi, et peperit filium. [Luc. 1, 57.] Quo audito, universi qui suspensi astabant, diutissime cunctorum Salvatori Deo iubilant, atque illi de quo Veritas dicit quod nemo inter natos mulierum ipso surrexit maior, in hac parte simillimum praedicant. [Matth. 11, 11.] Nam matrem illius Helizabeth illum etiam de sterili et anili parente divino procreatum consilio ad dandam scientiam salutis plebi eius recolebant, huius vero genetricem eodem nomine dictam iamque decennio sterilem permanentem atque in senium vergentem orationibus ac misericordiae operibus quasi divino oraculo ecclesiae catholicae promissum proclamant. [Luc. 1, 77.] Ipsum quoque Dei gratia refertum et ut iter asperum adventui eius planaret nutu Dei in hoc ipso constitutum astruebant. Competens profecto divinae dignationi videbatur servi sui vitam sibi beneplacitam tam felici auspicio terrigenis demonstrare, qui per ostium et non aliunde intrans in ovile ovium, illas, ut vocem Christi et non alienorum sincere audirent, verbo instruere, et ut quam citius ad supernam angelorum curiam satagerent pervenire, piae conversationis exemplo nitebatur informare. [Ioh. 10, 1 – 5.]

Explicit liber primus.

Incipiunt capitula libri secundi.

I. Abhinc ea quae in episcopatu gessit evolvuntur.
II. Quomodo Ambianis advenerit.
III. Quod non in superbiam sit elatus quamque erga inopes devotus.
IV. Mellifluae pietatis commemoratio.
V. De pisce quem leprosis dedit.
VI. Quod oratorium Sancti Thomae dedicaverit primo absque doctore.
VII. Quam devote sacrosancta missarum celebrabat mysteria.
VIII. Quod infames clericos vel uxoratos choro arcens, venenum mulier illi miserit.
IX. De conflictu quem cum monachis Sancti Walerici habuit.
X. Ambianis revertitur, de monachis conqueritur.
XI. Monachi falsa privilegia componunt et Remis adeunt.
XII. Quod maximum laborem propter hoc assumpserit.
XIII. Quod vestimentum pauperculae dederit.
XIV. Monachi Romam properant et quid ibi egerint.
XV. Quomodo Godefridus Romam ingressus sit.
XVI. Admiratur papa de libertate eius; cupit scire quis sit.
XVII. Quod orationis gratia Barum petierit.
XVIII. Quod ei[us] oleum de corpore sancti Nicolai profluens pro benedictione praesul in ampulla miserit.
XIX. Quod ampulla in mare decidens nec frangi nec mergi potuit, sed Godefrido incolumis sit restituta.
XX. Reparationem ampullulae refert praesuli, et iterum Romam repetit.
XXI. Quod, apostolica benedictione percepta, repatriat.
XXII. Quod in Apuliae commanens partibus a comitibus itineris sit vocatus Herveus.
XXIII. De muliere quae Sathanam in effigie cuiusdam religiosi viderit.
XXIV. Quod anulum sancti Honorati secum retulit.
XXV. Ad mulierem in reclusione positam accedit.
XXVI. Quod suo tempore corpus sancti martyris Firmini transtulerit.
XXVII. Miraculum quod eo die accidit.
XXVIII. Quod corpus sancti Salvii transtulit.
XXIX. Quod curiam Roberti comitis ingressus praeclara exercuit.
XXX. Quod Adam secum ducens, a Wermundo circumventus prae oculis eius sit captus et in carcerem trusus.
XXXI. Quod propter hoc corpora sanctorum ad solum deposuit.
XXXII. Pia virtutis commemoratio.
XXXIII. De duobus homuncionibus quos secum retinuit.
XXXIV. Quod reperiens illos misericordiae opera implentes orat pro se Deum exorari.
XXXV. Hortatur Godefridus Godefridum ut nudipes eat Pinquiniacum.

〈LIBER SECUNDUS.〉

[1] [Factus episcopus,] Hactenus eorum quae pretiosus Christi odor Godefridus monachus est operatus ultima decerpsimus, nihil extrinsecus apponentes quam quod fidelium, ut iam fati sumus, rata relatione cognovimus. Quocirca, ne notam mendacii incurreremus, simplicem historiae sensum magis quam doctorum faleras verborum expressimus, id ipsum etiam praecaventes propter auditorum fastidium. Uterque enim digne mendacii crimine infamatur, et qui vera piorum facta subdole subtrahere conatur, et qui fallacias quoquo modo inserere molitur. Neque enim iustorum facta hoc egent ut commentis seu eloquiorum fucis apud aures mortalium astruantur, quasi hoc ipso vel augeri vel minui possint, quorum iudex est in caelo et conscius in excelso, quique coram Patre coramque angelis ipsos confitentes una secum accumbere facit genitoris in regno gloria et honore decoratos. [Cf. Iob 16, 20.] Nunc itaque ad Godefridum recurrentes, ad ea quae in episcopatu gessit, auspice Christo, succingamur.

[2] Igitur Godefridus unguento quod a capite in barbam Aaron, quodque in oram vestimenti eius profluxit delibutus, a Rhemorum urbe digreditur. [Ps. 132, 2.] Inde cum ad susceptam sedem approximaret, [postquam Ambianos venit,] fama praecurrente, ruit obviam omnis civitas festina, proprium patronum susceptura. Cum vero ad ecclesiam Sancti Acioli martyris extra muros urbis sitam accessisset, de iumento in terram desiliens, per asperrimam et horridam viam, silicibus et cautibus consitam, utrumque latus ipsius praesulibus, Lamberto scilicet et Iohanne, ambientibus, textum evangelii reverenter in pectore gestans, crebris singultibus pectus quatiens, ad ecclesiam Beati Firmini martyris nudipes, cunctis inspectantibus, progreditur. Inde gregem a summo pastore sibi creditum pabulo verbi Dei affatim imbuit. Huic rei plane intererant quam plures grammatici, rhetores, oratores, multi etiam qui postea praesules, abbates ac catholicae matris ecclesiae facti sunt rectores; qui una invicem declamabant numquam se ex ullius ore tam divina, tam mystica, tam profunda quam ab illo tunc percepisse, atque, uti rei veritas cogebat, hunc vere sancti Spiritus esse organum fatebantur.

[3] [summam erga omnes humilitatem] Itaque Godefridus in pontificali cathedra constitutus atque a Christo in monte sancto, videlicet orthodoxa ecclesia, dux primus confirmatus, spectaculum angelis et hominibus factus. [I Cor. 4, 9.] Salvatoris pia vestigia sequens, plus agere aliquid quam dicere tentabat, adeo ut, tacente lingua, quo subditi spectare vel tendere sine intermissione deberent, clamaret vita, fidelium votis merito praeconanda. [Ps. 130, 1.] Nequaquam ex hoc exaltatum est cor eius, non elati oculi; non ambulavit in magnis vel in mirabilibus super se. [Ps. 83, 8.] Sed quid? comparem se, immo infimum, recta gerentibus, primus de pusillis Iesu Christi factus, reddebat, succrescens de virtute in virtutem, donec, rupto pariete carnis, illum qui penetrat, scilicet Deum deorum, in Sion liberius intueri mereretur. [Ps. 83, 8.] Non pomposarum cultu vestium oblectabatur, sed simplici habitu monachi, videlicet cucullo, ac desuper non ambitioso pallio amiciebatur. [et caritatem,] Cotidie ad mensam propriam tredecim pauperes, manus pedesque illorum deluens ac cibariis affatim reficiens, secum discumbere faciebat et, utpote senator curiae caelestis, revera devotissime deserviebat. Nempe domicilium eius non episcopi, sed Christi regia cernebatur; orphanorum, pupillorum miserorumque sollicitudinem quam maxime in animo gerens, erga illos caritatis visceribus affluebat, atque iuxta psalmistae praeceptum, eripiendo inopem de manu fortiorum eius, egenum et pauperem a diripientibus eum, ut inter deos vel filios Altissimi mereretur computari, totis nisibus elaborabat. [Ps. 34, 10.] Unde et a nonnullis venenatis linguis decerpebatur; quos Christi servus, quasi rabidos canes, obturata aure praetervolans, thesaurizabat in caelo, quo fur non appropiat nec tinea corrumpit. [Luc. 12, 33.]

[4] Accepi praeterea a quodam illius familiari, veraci reverendoque valde viro ac Christi dignatione super candelabrum in domo ipsius, quae est Ecclesia, constituto [constitutus B.] , quod aestivo tempore pauperibus occurrens, quos multi naribus obturatis praeteribant, quippe nec balneis deluti, nec mutatoriis vestibus reinduti, aliquantulum foetoris, uti fragilis carnis fert materies, emittunt; hos utique Godefridus amplexabatur ac deosculabatur, [effusam in pauperes benevolentiam,] ut non solum melleis affatibus, necnon multimoda stipe ipsorum inopiam clementer sublevabat. [Matth. 5, 15.] Haec quidem plurimis gravia, innumeris vero videri non toleranda, quae Godefridus, ipsa boni consuetudine assuefactus, immo delectatus, strenue adimplebat. Nempe, uti poeta veraciter luculenterque canit: Quo semel est imbuta recens servabit odorem testa diu, ipse plane ab ipso paene matris utero iugum Christi suave et onus eius leve ferre pluribusque sudoribus carnem domare solitus, non poterat non servare quo semel fuerat imbutus. [HORAT. Epist. I, 2, 70, Matth. 11, 30.]

[5] [insignem in miseros] Quadam itaque die multitudo leprosorum curiam Godefridi intrantes sciscitantur quonam ipse pontifex recessisset. A clientibus in atrio domus excubantibus accipiunt quod in ecclesia martyris Christi Firmini de more orationibus operam daret. Quem statim e vestigio prosequentes, felicem illius egressum una cum reliquis egenis exspectant. Erat enim hic mos beato viro ut matutinali hora a liminibus exiens ecclesiae, pauperibus cunctis sibi occurrentibus propria manu auri vel argenti impartiretur munera. Vix umquam quisquam egens illi occurrit, qui non accepta eleemosyna seu agape laetabundus abscesserit, iuxta illud edictum Salvatoris: Omni petenti [potenti B.] te tribue. [Luc. 6, 30.] Igitur Godefridus ab ecclesia progressus, turma leprosorum stipatur. Qui de pietate illius, utpote sibi familiarissimi [-mo B.] , confisi, imperando quodammodo, vel potius cogendo, ut sibi victus necessaria suppeditaret acclamabant. Erant autem lurida cute decurrenteque sanie adeo squalidi ut extremum vultus sub uno vulnere obsitum videretur. Unde et nonnulli ab illorum intuitu lumina deflectebant; nec enim intueri prae nimio horrore valebant. Hos itaque beatus vir non abhorrens, sed officiosissime salutans, inclinato capite, ut sibi benedicerent supplicabat. Angebatur vero nimium animo, hinc quod nihil habebat in manibus quod ipsis largiretur, hinc autem quod sibi quam maxime instantes patiebatur. Tandem, accito dispensatore domus, imperat absque dilatione ciborum copiam egenis ministrari. Sed ille alias intentus, praeceptum patris parvi pendens, oblivioni tradidit. Exinde quasi trium seu quattuor horarum emenso intervallo, gregatim ante fores domus praesulis irruentes, correptis scyphis [Id est vasis concavis, intra quae dependebant globuli (nodos scriptor dicit); his veluti crotalis leprosi de sua praesentia homines obvios monebant.] , e quibus nodi dependebant, more suo ingenti fragore perstrepebant. Protinus Godefridus prorumpit. Quo viso, vocibus quibus valebant se delusos a dispensatore conqueruntur. Quid tamen ageret? Nihil enim rutilantis monetae in arca remanserat; [liberalitatem exhibet.] quippe iam reliqua in usus similes disperserat. Artatus demum propero [proprio B ante corr.] gradu petit culinam, et quam numquam ex quo regimina adeptus fuerat nec postea aliquando intraverat, tunc, propulsante vera humilitate, immo praevia non ficta caritate, introgressus, repperit mirae magnitudinis piscem, qui futurae caenae servabatur, quem salmonem vulgo vocitamus. Hunc itaque, oblitus infulae pontificis, propriis umeris imponens, — nam tantae enormitatis erat ut a nullo mortalium prae manibus ferri posset, — hunc, inquam, ante pedes illorum exponens: “Hoc”, inquit, “tantillum meae parvitatis donum accipite, meique memores, cum defecero, in aeterna tabernacula me recipere dignemini. [Luc. 16, 9.]” Qui ad propria remeantes et secum piscem vehentes, cunctis, rei sinceritate cogente, praeconabantur nullum mortalium tantae pietatis viro posse aequiparari. Cum ergo dispensator domum reversus esset, non reperiens piscem, quem pridie iusserat deferri, cum cognovisset hunc episcopum leprosis distribuisse, ut fertur, ille furia infernali succensus, quo venerandus vir lectioni vacabat prorumpens, magis magisque daemone vires suppeditante, in ipsum mille ructat convicia, asserens non esse sani capitis hominem qui cuncta nescio in quos usus stirparet; iam iamque aerarium exhaustum fore ac, nisi ab inceptis temperaret, miserae mendicitati succumbere. Godefridus ergo nihil motus, blanda allocutione quasi satisfaciens: “Aequumne est”, ait, “ut illi qui uno pretio redempti, Christi sanguine potati, aeterna beatitudine sunt donandi, famis inopia crucientur et mihi extremo homuncioni deliciosorum luxuries ferculorum reservetur?” Huic revera sagaci sophistae illud psalmographi rite valet coaptari: Dispersit, dedit pauperibus, iustitia eius manet in saeculum saeculi. [Ps. 111, 9.] Enimvero dignum est ut ipsius iustitia maneat in aeternum, qui decreverat in praesenti omnia pro ipso distribuere, ut cum illo valeret cuncta perenniter in futuro possidere. [Ps. 110, 3; 118, 142.]

[6] [Ritus dedicationis ecclesiae,] Cum igitur Godefridus pontificalem suscepisset cathedram, vir piae memoriae Nicolaus abbas ecclesie Beati Petri Corbeiensis [Ab anno saltem 1096 ad annum 1123.] accessit ad eum, obsecrans ut oratorium sancti Thomae apostoli in pratis eiusdem villae constructum encaeniaret. Statim illius precibus sacerdos clementer annuit. Die itaque indictae dedicationis fit illic maximus concursus populorum utriusque sexus, virorum ac mulierum. Affuit etiam memoratus pater una cum monachis ac liberalium artium quam plures grammatici peritissimi. Habebat autem beatus Godefridus paedagogum [“Magistrum caeremoniarum” recentioris temporis scriptor diceret.] , nomine Gislebertum, qui a pluribus infamabatur. Hunc ergo potius cogente necessitate quam voluntarie secum detinebat. Nam apprime ritu ecclesiastico imbuendus, utpote adhuc neophytus, rudimentis sacerdotalis officii ab eo catechizabatur. Sentiebat etiam idem a beato viro obliquo se lumine respici, a quo et frequentius arguebatur ob levitatem mentis, infamiam morum inconstantiamque cordis. Unde nimium exacerbatus, plurimas illi moliebatur insidias, obloquendo ac ipsius omnia in hypocrisi retorquendo. [magistro officiorum se subtrahente,] Cum ergo Godefridus coram tanta populi foret infulatus frequentia, ratus Gislebertus aptum tempus, quod praesuli iniuriam inferret, invenisse, ut videlicet ab omnibus ignaviae inscitiaeque argueretur, si absque paedagogo arriperet, quasi interclusus a circumstantibus vel a populo circumsaeptus inter illos delitescens defuit. Hoc sacerdos comperiens, ad memoriam revocat quod, ubi deest humanum suffragium, necesse est adesse divinum; de Christi adiutorio confidens, semel coeptum ministerium, — nam unctio eius docebat eum de omnibus absque carnis et sanguinis amminiculo, [optime peragit.] — tam sollemniter percurrit ut cuncti crederent nil aliud eum ab ineunte aetate egisse, cum quidem adhuc id exsequendi initium mirum in modum et ipse admirans arripuerit.

[7] [Missam piissime colidie celebrat.] Et quia nunc sacramentorum ecclesiae fecimus mentionem, dignum quoque censemus relatu quam devote cotidiano usu sacrosancta missarum mysteria celebrabat. Etenim admodum veremur ne forte ab illis qui noverant iuste arguamur, si tacemus, ubi tanta copia dicendorum affuisse cernitur. Cum itaque sacerdos, vestibus ad id officii pertinentibus indutus, processisset ad aram, pium memoriae commendandum quam largo Spiritus sancti munere praeventus, — etenim non in vacuum gratiam Dei accipiebat, — quodammodo angelicae dignitatis gloriam ipso vultu praeferre videbatur. [II Cor. 6, 1.] Enimvero inter immolandum omnipotenti Deo [Dei B.] sacrificium non sinebat defluere cogitatum, sed nec quidem ullo involucro detentus fantasmatum, etiam se ipsum transcendens, oculis fidei humanati Verbi Dei contemplatur mysterium, simul et ministratoriorum frequentiam beatorum spirituum; sicque super extremos articulos pedum toto corpore innisus, nusquam defigens genua, nusquam latera, nusquam inclinans brachia, adeo ex abundantia mundi cordis os loquebatur, adeo vox consona menti [mente B.] credebatur, adeo internorum desiderio in holocaustum suavissimi odoris concremabatur, adeo piarum fonte lacrimarum affatim perfundebatur, ut vix vocem attollere, vix lumina quiret aperire. [Matth. 12, 34.] Sic, sic coeptum devotus mysterium explebat, sic mundus omni hora in conspectu salvatoris et iudicis persistere, omni custodia cor suum servans, totis animi nisibus elaborabat. [Iob 11, 4, Prov. 4, 23.]

[8] [Venenatum poculum] Sanctimoniae adeo tam praeclarus ac studiosus cultor ubique habebatur ut infames clericos vel impuro matrimonio copulatos non solum a consortio suo, verum et a [ita V; om. B.] chori ingressu viriliter arceret. Ob id quam maxime ab illis conviciis impetebatur et quam plures insidias ipsis inferentibus perpessus, cuncta virili animo alacris percurrebat, omnibus contestans se beatum fore, si propter iustitiam mereretur affligi. [ab impudica muliere missum] Itaque coluber lividus, qui quondam protoplastum, propinando per mulierem pocula mortis, a lucis intimae munere exsortem [exortem B.] reddidit, ita etiam et hanc praefulgidam Ambianensium lucernam per idem instrumentum sibi notissimum tali calliditatis suae astutia conatus est exstinguere. Mulier quaedam, cuiusdam clerici partibus factionis faventis concubina, adversus Godefridum, quod de impudicitia ipsos culpare auderet, magno furoris igne succenditur, atque partem ipsius inter mortuos maturato ponere festinans, quadam die quasi pro xenio misit illi poculum nectareis radicibus infectum, sed intus celatum elleborum, quam maxime mortalibus infestum. Quod servus Dei cum gratiarum actione suscipiens atque prae oculis ponens diutissime intuetur. Sed sancti viri ignorare quid possunt, qui Christum scientes omnia sciunt? Enimvero spiritu ipsius sibi revelante, intellexit ibi virus letale latere. Catulus itaque casu inter aulam [ita V; aulea B.] discurrere solitus affuit. Cui Godefridus offam panis in ipsa letali potione intinctam porrexit. [prudens eludit.] Quid plura, suscepit, comedit, recessit, seseque cubitum in lectulo beati viri collocans, occasum una cum somno sortitus est. Interdixit vero cunctis ne quisquam illud [illum V.] attingeret, eo quod letale virus totis habenis in illo regnaret. Cum ergo nox atra olympum texisset, unus e cubiculariis ad lectum beati viri accedens conspiciensque illic catulum decubantem, per auriculas sursum arrigens, putabat somno deprimi. At ubi intellexit illum alta morte sopitum, non sine trepidatione concurrens festinato ad episcopum: “En”, proclamat, “pater beatissime, catulus cui panem intinctum porrexisti, en, inquam, gelida morte super stratum tuum distenditur. Quod si et ipse ex hoc quod tibi paulo ante infandissima mulier misit, legavit [Cf. supra, p. 915, annot. 3.] , attigisses, nulli dubium quod eadem quae catulus expertus, iam nunc te pastore carens plebs tibi commissa “heu, heu” creberrime congeminaret.” Hoc audito, Godefridus omnipotenti Domino gratias referens: “Num”, ait, “o filioli, num praedixi futurum quod nunc videtis? Sed ne quisquam me zelo ductum vel inani gloria deceptum crederet, porrexi catello venenum, ut, si non verbis, saltem operibus crederetis. Nunc itaque una mecum exaltate nomen Domini in id ipsum, qui in se sperantes salvificans a laqueo venantium, prout vult, immunes reddit. [Ps. 33, 4, Ps. 16, 7, Ps. 90, 3.]” His dictis, imperat vas una cum letifero haustu talem in locum proici quo a nullo mortalium quiret vel lumine deprehendi. Talibus itaque Godefridus contra diabolum contraque satellites eius dimicabat, quod amminiculante Christi gratia, triumphans prosequebatur ad bravium supernae vocationis. [Philip. 3, 14.]

[9] [Monachi S. Walarici] Quodam tempore dum praesul Godefridus creditam sibi a Deo dioecesim perlustraret, venit ad Beati Gualerici coenobium [Saint-Valéry-sur-Somme. De narratione quae sequitur (c. 9 – 24) cf. Comm. praev., § II.] . Hoc monachi una cum patre, nomine Lamberto [Ad Lambertum abbatem monasterii Sancti Gualerici datae sunt Paschalis II litterae de quibus supra, p. 897, ad an. 1106, mart. 12.] , comperto, [cum Godefrido de monasterii sui exemptione litigantes,] raptim in cryptam, qua vir Dei resederat, properant; sciscitantur cuius rei gratia advenisset. Quibus Godefridus: “Isti”, inquit, “presbyteri” — nam turma illorum vallatus erat — “longe ab Ambianensium urbe semoti parvitati meae supplicant ut calices seu vel linteamina vel corporales [(v. c.) c. v. B.] in quibus dominici corporis peragantur mysteria, more ecclesiastico consecrem et benedicam.” Ad hoc ipsi magno furore succensi, ut vix ab illius iniuria manibus temperarent, una efferis vocibus infremunt: “Numquam istic Ambianensium praesul consecrationis vel benedictionis alicuius explevit officium.” Quos [Quod B.] cum Godefridus acerrime perpenderet adversus se infrendere, miti affatu bile qua tumebant cupiens lenire: “Omnibus”, inquit, “episcopis vasa dominici ministerii benedicere, cathecuminos [deest verbum, ut videtur, baptizare.] , vel tale quid agere ubique licet. Quod ergo cunctis passim licet, istic mihi exsequi non licet? ”Sicque ad tempus cedens invidiae, de loco quo assederat assurgens lacrimando “proh dolor” ingeminat, quod domus orationis facta est spelunca latronis. [Matth. 21, 13.] Nam tunc temporis ipsa ecclesia septeno vitiorum dominatu videbatur obsita, quae tamen nunc immutatione dexterae Excelsi in melius mutata, speculum totius religionis illis in partibus exstat. [Ps. 76, 11.]

[10] [postquam Ambianis victores,] Itaque Godefridus inde progrediens Ambianis revertitur, convocatisque clericis in unum, aperit quod monachi coenobii Sancti Gualerici iactitarent se fore liberos a subiectione Ambianensis ecclesiae, et ob id semet a loco propulsum magno cum dedecore. Moxque, missis epistulis, illo praefatum abbatem accersivit. Itaque Ambianis ventum est. Sed quem non astringit gravissimis catenis dira cupido? Etenim quam plures, ab ipso abbate didragmis acceptis argenti, quam maxime partibus monachorum faventes, adversus patrem familias contraque matrem ecclesiam acerrime dimicabant. [II Mach 10, 20.] Quod Godefridus acuto lumine intuens, decernit in praesentia domni Manasses Rhemorum archimandritae rem defamandam. Itaque sic a loco discessum est.

[11] [Remis victi,] Interim monachi frivola privilegia confingentes ac cuiusdam Romani praesulis nomine falso consignantes [Sunt hae forsan litterae dubiae Benedicti VII papae, de quibus supra, p. 894, num. 16.] , cum multa frequentia Remis adveniunt. Celebrabatur illic maximus primatum gallicae regionis conventus; interfuit etiam venerabilis Ambianensium pontifex Godefridus. Igitur pater monasterii saepe dicti una cum monachis suae curae in medium prosiliens, conqueritur se ab Ambianensis ecclesiae praesule quam maxime iniuste affligi, simul etiam privilegia quae, ut iam diximus, sibi paulo ante ad votum confinxerat, quibus nulli mortalium, nisi soli Romano praesuli, semet debere subici declarabatur, proferens. Quibus iussu archipraesulis perlectis, subito ingens fragor ab invinctis [valde dubitans scripsi; invictis B.] seu ab illis, qui [in (ī) B.] iam virentis specie auri corrupti fuerant, adversus Godefridum oboritur. Nam talia ructabant: “Desiste, o praesul sanctissime, o columba carens felle, persequi innoxios monachos, qui quondam studebas et inimicos diligere; nec ad id te infula seu gradus celsior propellat, nisi quod non mirum vel recens si honores mutant mores.” Cum his itaque aliisque innumeris subsannationum probris serpentinisque morsibus illustrem virum lacerarent, in medio illorum, uti agnus inter lupos, columbino vultu, ut erat et animo, immotus perstabat. [Luc. 10, 3.] Facto itaque ad nutum archimandritae praesidentis silentio, Godefridus, non satis illorum credulus dictis, postulat sibi scripta ad perspiciendum. Quae dum sagaciori cordis acumine rimaretur, veste qua amiciebatur desuper leviter confricans [Haec recentiores variis modis interpretati sunt, alii ut fraudem monachorum confirmarent (v. gr. quod pergamenam recentem, ut vetustior appareret, pulvere conspersissent, qui a Godefrido esset detersus), alii ut ostenderent Vitae scriptorem falsa finxisse et veri non similia (v. gr. significare Nicolaum atramentum adeo recens fuisse ut illud episcopus pallio applicato exporrigeret).] , fraudemque opertam investigans: “En”, inquit, “peritissimi scholasticique viri, huc lumina conferte diligentius. En vetus pergamenum, incaustum vel scriptum recentissime conficta nec romano more consignata. Haec plane refutanda et penitus universa percenseo respuenda.” Quo cum certatim universi aciem oculorum defigerent, vera esse omnimodis quae a prudenti Godefrido dicebantur comprobantes, illi qui paulo ante ipsum canino ore corroserant, apertae rationi non valentes obniti, prudentiam illius mirari, virum venerari, elevatisque vocibus in sublime ad caelos usque efferre. Ex hoc monachi nimium attoniti ac merito rubore confusi, [Romam confugerunt,] ignorantes qua evaderent parte, sedis apostolicae dignitatem appellantes, eo deflectunt ocius iter.

[12] [eodem proficiscitur sanctus;] Vir ergo venerandus, quia decreverat cuncta propter iustitiam perpeti adversa, illos subsequi non cunctatur. Enimvero admodum verebatur ne Christi ecclesia, cui vice eius praesidebat, aliquid sui iuris, intercedente propria ignavia, quandoque amitteret. Itaque in comitatu ipsius intererant quam plures reverendi heroes, qui postea, annuente Christo, illius sponsae constituti sunt rectores. Cum igitur abinde ferum accessissent Appenninum, socios se praecedere iubet; nam inter equitandum inerat illi praedicanda consuetudo ut comites anteire se vel subsequi praeciperet, nec quemquam, ne forte otiosus seu noxius sermo incurreret, propius sibi approximare patiebatur; sed psalmis atque meditationibus sacris intentus, advenam se ac peregrinum a caelitibus recolebat gemebundus. [Ps. 38, 13.]

[13] [qui in itinere] Cum itaque Alpium convexa, arta et horrida semita glacie nivibusque obsita foret emensus parte ex maxima, audiens illic cuiusdam gemitum pertenue, substitit, erigensque aures ac diligentius circumvolvens lumina, deprehendit pauperculam quandam in ipsis nivibus naufragium passam nimioque gelu contractis artuum nervis, supremum spiritum prae dentibus trahentem. Qua visa, in lacrimis paene totus effluens nimiumque illius miseriae pio cordis affectu condolens: “Vae mihi”, ingeminat, “omnium mortalium ultimo, quod tam pomposo comitatu coeptum iter evolvens, quod natura praestat commune, mihi arrogans speciale, et abundantiis vitae fugientis utor superflue, et ista paupercula cruciatur immodice, tenui, proh dolor! carens veste. [pauperi feminae vestem suam elargitur.]” Ilico melleus Godefridus vestem qua induebatur, ut paene nudus cerneretur, sibi pietate extrahens, illi velut alter Martinus tradidit, sicque membris sensim recalescentibus viae restituit. Demum comites insequitur. Cumque iam ad illos, immitis angustia frigoris paene dissolutus, pertigisset, admodum stupidi, — nam tremulus coram astabat, cilicio tantum et cucullo circumtectus, — sciscitantur quo vestem liquisset. Quibus ille omnimodis occultare satagens quod egerat, protestatur prae se grandi fasce praegravatum nequaquam potuisse iuga montis attingere, vestem tuto loco recondidisse, denuo sibi reparandam larga Christi miseratione. Haec nempe dicens, sobrie quod egerat abscondens, revera sapienter prosecutus est, videlicet nullum pondere divitiarum depressum montem Dei sanctum valere subire, se reliquosque misericordiae operibus solo remunerationis aeternae respectu assiduos centuplum, ipso pollicente, veraciter recipere. [Cf. Matth. 19, 29.]

[14] [Cum monachi Romae causam vicissent,] Igitur monachi Romam pervenientes, auro vel argento profusius erogato, repatriant laeti et alacres, impetratis omnibus pro voto a Romano pontifice [Reapse litteris datis, de quibus supra, p. 897, ad an. 1106, mart. 12, causam illis adiudicavit Romanus pontifex.] , ingressique Ambianensium fines, cum ingenti fremitu elato cachinno: “En”, inquiunt, “a dominio Godefridi praesulis liberi,patriam incolumes sumus reversi. Ipse vero exteram regionem exsul incolit. Nam noveritis illum pro hoc ipso praesulatum amisisse et in foveam, quam nobis aperuit, corruisse.” [Ps. 7, 16.] Quo audito, populus timere ac faciei perfundi rubore coepit.

[15] [Godefridus de sua repulsa] Godefridus Romam ingressus limina summorum apostolorum Petri et Pauli devotus expetiit, ac deinde papae Paschalis praesentiam adiit. Quem ilico stipant Romulidae, se fortunatos felicesque profitentur fore; nam sperabant se ab illo diversa gazarum pondera accipere. Sed Godefridus, qui non confidebat in homine nec ponebat carnem brachium suum, ut a Domino cor eius recederet, cuius rei gratia tantum laborem suscepisset absque fucatione verborum, sine promissione talentorum, edicit simpliciter. [Ier. 17, 5.] Quae dum perorasset, verba ipsius a circumstantibus vehementer oppugnari, monachos ab illo iniuste vexari, — nam perpendebant nihil emolumenti ab eodem se valere consequi, — ideoque illum iustam habere causam infitiari. Itaque humano quidem, sed non divino destitutus amminiculo, — quippe noverat in cunctis persistere quadrus et idem, noverat etiam omnes in Christo pie vivere cupientes [cupientibus B ante corr.] pati persecutionem, — magno mentis vertice cuncta labentia parvi pendens, [apud Paschalem II papam acriter conquestus,] exclamat: “O pastor orthodoxae matris ecclesiae, ad hoc te Christus loco suo voluit praeesse ut lucem a tenebris, verum a falso discerneres; nempe sicut capite membra reguntur atque ad illius nutum artuum vitia corriguntur, sic a te universorum non solum infaustus actus, verum et cogitatio reprimenda, ac ne quoquo modo praevalere queat, pro posse radicitus est resecandus. [II Tim. 3, 12.] Sed, proh dolor! quia nunc cerno aequum rectumque confundi atque, uti poeta canit, iustum quandoque crimen iniqui occulto Christi iudicio perpeti, iustius commodiusque arbitror mihi me privatum utcumque degere quam Ambianensem ecclesiam, a superno mihi censore creditam, fas iusque suum tam iniuste amittere, me qualicumque praesule exsistente.” [BOET. Cons. phil. I, metr. 5, 35.] Quo dicto, [Barium proficiscitur,] illi faciens vale, Barensium civitatem, ad invisendos artus mellifluos gloriosi confessoris Christi Nicolai [Celeberrima utique tunc erat S. Nicolai fama, cuius corpus triginta ante annos, anno inquam 1087, Barium translatum esse libelli multi multumque lecti narrabant. Cf. BHL. 6179 – 6195.] citato gradu, fervido animi anhelitu adiit.

[16] [papa interim paenitente] Quo egresso, sciscitatur diligentius Paschalis papa cuius meriti cuiusve auctoritatis Godefridus exsisteret, qui tam libera voce logos, id est rationis verba, ad liquidum perorasset. Itaque quia iuxta veritatis vocem non potest civitas abscondi supra montem posita, Deo dilectus Godefridus, qui sanctitatis praeconio per citeriora Alpium Appenninarum loca cunctis fere habebatur celebris, Romuliae quoque urbi exhinc quam maxime fit insignis. [Matth. 5, 14.] Nam percunctati de vita viri Romulidae qui astabant, qui pridem ex parte mores ipsius [quā add. m. pr. in marg. Deest aliquid; forsan conicias: tam 〈fama〉 quam experimento.] tam † experimento didicerant, seriatim papae referunt quod a cunis disciplinis ecclesiasticis mancipatus, quod de gradu ad gradum virtutibus succrescens, primo ad abbatis officium, deinde iuste et pie ad pontificatus sit fastigium piis operibus provectus, quod religione praeditus, quod universis sacerdotibus vitae merito praeferendus, quod altor viduarum seu pauperum studiosissimus, quod praepotentibus Galliarum notissimus, quod paene cunctis carissimus, quodque universis charismatibus foret refertus. [quod sanctum non bene excepisset.] Ilico sacerdos coepit graviter pectus tundere, creberrimos singultus ab imo trahere, se stulte nimiumque insipienter profitetur egisse, quod talem tantumque virum vel ad momentum leviter exacerbasset, quod non cum magno favore excepisset, quod non libenter ipsius votis in omnibus paruisset. Imperat itaque suis familiarissimis ut, si quando Godefridus reverteretur, citius illius praesentiae sisteretur.

[17] [Barii reliquias S. Nicolai veneratur Godefridus] Igitur sacer Godefridus Barensium urbem ingressus, ante mausoleum praeclari confessoris et gloriosi in miraculis Grayorumque antistitis Nicolai advolvitur, illicque diutissime cum imbre lacrimarum immoratur. In crastino vero anulo aureo, infula ac reliquis sacerdotalibus redimitus, sacrosancta missarum sollemnia super ipsos oleiferos artus devotissime sollemniterque peregit.

[18] [et a Bariensi episcopo] Tunc archiepiscopus loci, perpendens Godefridum constantis ac incommutabilis animi cunctos pontifices praecellere, ultra quam dici valet ammiratur. Nam Gallicae regionis ac reliquarum provinciarum praesules illas in partes devenientes, ne deprehendi quirent, habitum servulorum vel scurrarum accipientes, omnimodis quod erant occulere elaborabant; Godefridus vero nec longinquitatem peregrini itineris, nec feritatem abhorrens barbarae nationis, nusquam habitum mutavit, nec quod erat occultare studuit. Quippe, ut leo absque terrore confidens, omnes sibi amicos reputabat, quia nulli obesse cupiebat. [Prov. 28, 1.] Haec itaque universa antistes in beato Godefrido, ut iam dictum est, perlustrans persistere, fidei mentis oculo medullitus amplectitur virum, illiusque amori quam maxime inclinans animum, prae cunctis mortalibus non ficte praedicat colendum. [oleum de eisdem emanans] Ipse etiam comitibus eius quam plurima humanitatis obsequia officiosissime impendens, ad ultimum oleum, quod de sacrosancto pretiosi antistitis Nicolai corpore resudat, in ampulla vitrea pro benedictione ad diversorium, [in ampulla inclusum accipit;] quo commanebat, cum multa frequentia sollemniter de more ecclesiastico transmisit. Quod Godefridus magna cum devotione ingentique venerationis timore excipiens, topazio obriso seu pretioso margarito carius amplectens digniusque pendens, multimoda laudum modulamina devote omnipotenti Deo illiusque famulo persolvit Nicolao, quod tanta ac talia de eius membris promeruerit donaria. Quod etiam collo tenus dependens, inexpugnabile munimen contra omnium incursantium versutias arbitrabatur fide credula.

[19] [quam in mare lapsam] Cum ita visendi gratia loca sanctorum circuisset, ascensis equis, una cum sociis portum maris, quo fama ferebat corpus beati Nicolai navigio appulsum, ingreditur. Nam locus adeo est habilis ut inter naves, quae iactis ancoris illic stabiliuntur, absque naufragio seu aliquo interveniente infortunio queat transvadari. Illuc ergo obambulans contemplatur diutius piscatores retia piscium densitate referta ad litus 〈trahentes [supplendum duxi.] 〉, cum interim applicans pectori manum nec reperiens ampullam, quasi exanimis effectus, nimio maerore afficiebatur. Quem comites ita stupidum intuentes, perquirunt quis casus tam repentini doloris irruerit. Tunc lacrimis obortis, flens uberrime: “Heu mihi”, proclamat, “infelici, quod tanto iuvamine frustratus, tali patrocinio destitutus, nec diu a Deo concessa benedictione perfrui sum meritus. Nam noveritis ampullulam ab antistite mihi pridie missam, incuria, immo peccatis meis exigentibus, in istis fluctibus rupto funiculo decidisse ac, nisi Christi Iesu larga dignatio affuerit, nusquam reperiendi locum patere. [miro modo recuperat.]” Dixit conversusque ad dexteram videt illam quasi plumam levissimam super undam ferri, cum tantae molis fuisse cuncti memorarent ut, mirum dictu, non vitream, sed marmoream, stagneam vel aeneam seu cuiuslibet ponderosi metalli effigiem praeferre crederes. Quis illam usque ad aquam illaesam crederet pervenisse? Quis non pedibus equorum proculcatam, vel impulsione navium vel remorum seu etiam praeruptorum scopulorum, qui maxime illic redundant, crederet collisione, ut dicitur, centenis frustis minutatim confractam? Hanc itaque Godefridus, Christi suffragante clementia, ab ipsis fluctibus cum ingenti gaudio eripiens diligenterque omni ex parte intuens, sanam et ab omni vestigio collisionis reperit immunem, ac si super mollissima pulvinaria de humili loco decidisset, ut nec quid parum olei defluxisse, nec linteolum, quo eminentior pars umbonis obturatur, cerneretur decidisse. Hinc gaudia geminari, Christi virtus efferri, illiusque famuli Nicolai beatum nomen amplius declarari. Hoc quippe non ad iacturam vel crimen accidit Godefridi, sed ut cunctis ubique declararetur cuius pietatis secum reliquias ferret.

[20] [Romam reduci] Haec vero singillatim antistiti civitatis referens, cum magno tripudio inde egressus Romuliae civitati iterato invehitur. Mox itaque ab aulicis in praesentiam universalis episcopi, videlicet domni Paschalis, intromittitur. Cui idem reverenter assurgens, cum maximo pietatis affectu deosculato, una secum accumbere cogit. Cuius prudentiam fama praecognitam experiri flagrans, multa tam de divinis quam de mundanis proponens ad enodandum et quae difficilia intellectu videbantur, nequaquam habuit imparatum.

[21] [Paschalis II causam contra monachos adiudicat.] Videns ergo Paschalis in Godefrido totius prudentiae et pietatis culmina redundare, supplicat ne graviter ferret quod pridie non adeo ut fidelis dispensator domus Dei ab ipso exceptus, auditus exauditusque fuisset; noverit animum dispersum per innumera nequaquam posse sufficere ad singula. [Luc. 12, 42.] Non videbatur durum Godefrido quomodo in se delinquenti proximo condonaret ex animo. Exhinc Paschalis apices suo charactere insignitos ipsi tradit, inter alia interserens ut pater coenobii Beati Gualerici una cum monachis in cunctis obsecundaret Ambianensi praesuli sicut patri et pastori [Nequaquam litteras huiusmodi a Godefrido esse impetratas monuimus supra, p. 894 – 95, num. 17.] . Apostolica itaque auctoritate simul et benedictione munitus Ambianis revertebatur et repatriabat quam citius.

[22] [Cum in Italia, iubentibus sociis, alieno nomine Herveus vocatus esset,] Cum autem in cisalpina Gallia Godefridus commoraretur, visum est ipsius itineris comitibus ut, mutato proprio nomine, Herveus diceretur, ut, mutato proprio vocabulo, persona etiam celaretur. Nomina etenim divitum, ut ait quidam, ubique celebrantur, multique agnoscentes nomen hominis deprehendunt et personam divitis. Ideoque ipsi admodum verebantur ne, si noto vocabulo in externis censeretur, aliquid infortunii incurrerent, ne rebus vel vita, stimulante barbarae nationis perfidia, privarentur. Hoc itaque servus Christi primo dure accepit; sed quia nequibat illorum obniti voluntati, adulterinum nomen sibi falso impositum invitus tulit, et tamen ubicumque hospitandi gratia divertebatur, omnes mirum in modum quod praesul exsisteret praeconabantur. Sed quid in orbe antiquo serpente callidius? quid in mundo malignitate versutiaque eius artificiosius? qui non solum noxia, verum et otiosa nostra conservans iugi memoria, nititur nos in conspectu Dei nostri accusare die ac nocte.

[23] [hac re abutitur diabolus] Erat igitur tunc temporis in Pontivorum [Pontinorum B.] solo apud castellum, quod dicitur Domnum Medardum [Domart-en-Ponthieu (dép. Somme, arr. Doulens).] , quaedam mulier Deo dilecta, in reclusione posita. Quae cum gravi paralysi veterno corporis vexaretur, adeo ut penitus standi copiam amisisse cerneretur, spiritus tamen interioris hominis, qui renovatur in timore Dei, vigore vegetata, vitiorum enervitati succumbere nescia, contra incentiva carnis viriliter dimicabat. Quinquaginta et eo amplius annis, ut fama ferebat, in ipso loco immobilis perstitit. Cui venerabilis Ambianensium praesul Godefridus hordeaceam farinulam mittere solitus erat. Exhinc illa, addito modico sale seu herbis virentibus, fatiscentes artus sustentabat, hoc plane deliciosis ferculis natatilium seu quadrupedum praeponens. Hic itaque tam artus [arti B.] victus paene in omni vita illi beatae exstitit feminae. Per omne temporis spatium quo vir Dei Godefridus exteram incoluit plagam vel regionem, obnixius omnium Creatorem deprecabatur, ut cum salute et sospitate quam citius ad propria redire mereretur; adeo felicem regressum illius in urbem egeni ac religione praediti praestolabantur. Huic igitur quadam die oranti ac pro hoc ipso ardentius supplicanti callidus daemon, qui mille habet nocendi artes, in effigie cuiusdam religiosi viri prae oculis eius apparuit; [SULP. SEV. V. Martini 22.] cui et dixit: “Super quo tam profuse lacrimando Christum deprecaris sedulo?” Ad quod illa: “Pro domino meo”, respondit, “Godefrido Ambianensi praesule.” Cui versutus daemon: “Nequaquam Ambianensium praesul vocatur modo Godefridus, sed Herveus.” E contrario mulier: “Desiste amplius fallere me; novi enim et bene novi beatum virum.” Ausus est iterato Sathan inculcare eadem verba fallaciae: [ut piam mulierem, sancto valde addictam, conturbet.] “Ut video”, infit, “oblivionem 〈seu [addidi ad ea quae habet ipse scriptor III, 14.] 〉 lethargum pateris. Ideo ignoras quid loquaris. Iam tibi dixi, et id ipsum iterum iterumque replico, ne adicias ulterius Christum pro Godefrido episcopo deprecari, sed pro Herveo. Non enim modo Godefridus dicitur, sed Herveus. Credisne mihi? Mirum si non credis, utpote tibi vera praeconanti.” At illa: “Quam diu”, ait, “advixero, Iesum Christum pro Godefrido pastore et patrono meo deprecabor, ipsius corpus et animam passioni unigeniti Filii Dei commendabo, ut sospes cum alacritate queat repatriare.” Cui protinus daemon: “Agnoscisne me?” Ad quod illa paululum reticens, tandem, sibi Christi flamine revelante, intellegens versutias Sathanae, in haec erumpit: “O artifex totius perversitatis, o aemule totius pietatis, o insectator totius sacrae virtutis, desine iam nunc a piorum infestatione, quorum iudicio tradendus eris in ignem gehennae. Spiritu etenim Iesu Christi subnixa agnosco quis sis; in cuius virtute impero tibi, spiritus immunde, quam citius a facie mea recede.” Tum vero, uti pruinosus radio solis scissus ab oculis intuentium deperit, ita quoque hic antiquus regulus, tantae maiestatis nomen ferre non praevalens, nec signo tropaei regis aeterni resistere sufficiens, quasi fulminatus a conspectu illius religiosae magno cum sonitu terroris ululando aufugit.

[24] [Quas daemonis fraudes, postquam Ambianos reversus est] Itaque Godefridus Italiam pertransiens anulum gloriosi Christi confessoris Honorati Ambianensis pontificis, quem Girvinus praedecessor eius illis in partibus vendiderat [Saltem bis, an. 1091 et 1093, Gervinus in Italiam ad Urbanum II pontificem iter habuit.] , dato condigno pretio, secum referens, ad propriam sedem revertitur. Quo votis sollemniter excepto, abbas Sancti Gualerici accersitur iterato; in medium profert Godefridus apices ab apostolico sibi delegatos, atque Symoni magistro ac praeposito tradens, imperat coram omni frequentia recitari. Cum ergo ad id ventum esset quo domnus Paschalis patrem coenobii Beati Walerici Ambianensium pontifici in omnibus praecipiebat obsecundare sicut patri et pastori, [et monachos S. Walarici in suam potestatem redegit,] cumque abbas et monachi criminarentur illum aliter quam scripta se habebant profari, ipsi quoque relegentes cum perspicerent veracia fore quae a Symone fuerant recitata, non valentes nec audentes adversus Romani praesulis edictum obniti, pedibus beati viri provolvuntur, pro leviter gestis veniam precantur; quam congrua satisfactione consequuntur. Sicque hactenus abbas praedicti coenobii Ambianensi praesuli omni oboedientia more ecclesiastici ritus in cunctis subditur.

[25] [magno cum dolore agnoscit.] Exhinc ergo cum Godefridus parrochiam ex more circuiret, ut ovibus sibi creditis verbi Dei pabulum ministraret, vel, si qua circa divini cultus ministerium neglegentius agerentur, in melius reformaret, ad praefatam Christi ancillam, pro ipsius amore in reclusione constitutam, accessit; nam talibus victus necessaria suppeditabat et ex suis abundantiis illorum inopiam diligentissime supplebat. Quem videns illa: “Num tu es”, inquit, “dominus meus Godefridus? Quis igitur ille fuit qui te a memoria mea delere et nescio quem Herveum moliebatur proterve inserere?” Sic orsa concinnat, quae et quanta ab improbo daemone super hoc pertulerit singillatim pronuntiat. Quod audiens Godefridus nimium horret, paululumque in semet Herveus magno cum dolore memorat illam vera profari; postremo solo tenus procumbens pugnisque pectus diutissime tundens, admodum maeret se quoquo modo cessisse ad horam nomini simulato. O beatum virum omnique praeconio favoris prosequendum! Quomodo enim in gravibus ardere poterat, qui se ipsum tam districta examinis sententia et in levissimis strictim examinabat?

[26] [S. Firmini reliquias] Firminus gloriosus martyr et Ambianensium primus praesul, exacto felicis agonis cursu, in eadem urbe tumulatus, se veraciter cum Christo vivere incolis [in caelis legit Surius.] innumera beneficia impertiendo declarat. Quadam itaque die, dum sacerdos Godefridus verbi Dei semina gregi commisso sollemniter de more erogaret, inter colloquendum flectens lumina ad cineres eiusdem praeclari agonistae Firmini, — nam hactenus humili continebantur urna [Quin in illa S. Firmini genuinae reliquiae conditae essent, non dubitabat Nicolaus, neque Godefridus. Contra vehementer dubitare se manifestavit Guibertus de Novigento atque, praeter alias, tamquam rationem dubitandi attulit ea quae ab ipso praedecessore suo Godefrido sibi essent narrata. Ita ille in praeclaro illo tractatu De pignoribus sanctorum, lib. I, c. 3, § 2 (P. L., t. CLVI, col. 625): Plane decessor meus Ambianensis episcopus, cum corpus Firmini martyris, ut putabat, quatenus de theca in thecam efferret, nullum inibi pitacium, ne unius quidem litterae testimonium, quis ibidem iaceret, invenit. Ab Atrebatensi et ipso Ambianensi episcopis audivi quod refero. Qua de re urbis episcopus plumbeae laminae mox inscripsit quod illic conderetur Firminus martyr Ambianorum episcopus. Nec mora, in monasterio Sancti Dionysii idem actitatur. Parata ab abbate ornatiori capsa, dum inde extollitur, dum cum membris caput evolvitur, membranula in martyris naribus reperitur, in qua quod esset Firminus Ambianensis martyr expromitur. Igitur Ambianensibus cum nil in tanto astipuletur negotio, aliis autem e regione, cum vel vocem testimonia qualiacumque suppeditent, ratio, quaeso, cuiuslibet iudicium factura consedeat. Quicquid in plumbea a domino episcopo scriptum est lamina nonne iure cassabitur, cui in conscriptione illa nil prorsus testificatur? Et certe Dionysienses illi quomodocumque vel mutiunt, qui saltem litterulis utcumque subnixi sunt et q. s. Utrum recte iudicaverit Guibertus, hic non inquirimus ultroque fatemur reliquias Sandionysionenses, etiam opportuna illa membranula reperta, non satis contra alias dubitandi rationes confirmari. Sed, omisso ipso hoc iudicio, vera protulisse Guibertum crediderim neque assentiri possum Stiltingo nostro, qui fervidius quam sapientius in Guiberti narrationem atque in Guibertum ipsum est invectus (Act. SS., Sept. t. VII, p. 43 – 46). Putavit Godefridus Ambianis servari Firmini Ambianensis martyris reliquias; imprudenter putasse propter hanc solam rationem quod nullum pitacium in capsa inventum esset, nemo prudens dixerit. Cetera, quae obscura videntur, huius loci non sunt et ad eos pertinent qui de S. Firmini historia et cultu inquirunt.] : — “O filioli”, proclamat, “intuemini quantum beatis martyribus obnoxii quantumque debitores sumus, quorum patrocinio in praesenti ab ingruentibus periculis eripi, quorum suffragiis caelestia confidimus nancisci. [in theca pulcherrima conditas] Ideoque memoriam ipsorum interim diligenter frequentare studeamus in hac convalle plorationis, ut memores nostri fieri dignentur in astris. Proinde fidelium placuit devotioni in honore illorum basilicas exstrui, busta eorum electro, auro seu argento contegi, non quod his indigeant vel clariores beatioresque exinde reddantur, sed ut talibus fidei pietatisque, quo erga eos fervent, appareat devotio. Itaque advertentes quam angusto artus beati Firmini praesulis et martyris patronique nostri detineantur loculo, rutilantis metalli speciem ad fingendum condignum tanto martyri receptaculum prompto mentis voto offerte.” His dictis, omnibus quam maximus id exsequendi innatus est ardor. Hinc cerneres aurum argentumque plerosque ex penetralibus proferre, hinc armillas, anulos, inaures certatim auri〈bu〉s digitisque propellere, nonnullos etiam sinuosa pelagi volumina transnavigare, quam plures quoque ignotas terrarum plagas exaestuanti animi desiderio petere, aurea pallia vel holoserica magnosque tapetas ad exornandum ipsius agonistae Christi basilicam deferri. Igitur perfecto eleganter zelatoris Christi loculo, adveniente die quo sancitum fuerat pretiosi martyris transferri membra, [coram innumera multitudine transfert.] adeo occurrit infinita multitudo ut omnem Europam illuc confluxisse putares in momento [Res more suo auget Nicolaus et hic et in tota narratione, ut cum affirmat, etsi ingens illa multitudo ad spectaculum concurrisset, vix paucos Ambianenses ei praesentes interfuisse. Quae qui aequo animo consideraverit, non movebitur acerrima boni Acherii vituperatione, qua Nicolao exprobrat quod haec omnia ex industria composuerit ut fucum faceret et obnubilaret veritatem (Guiberti de Novigento opera, p. 566; P. L., t. CLVI, col. 1027 – 29).] . Accedit Godefridus praesul cum reliquis sacerdotibus quo caelestis servabatur thesaurus et ponit omni〈a〉 singillatim cum ingenti animi tremore ante obtutus circumstantium. Quae cernens fidelis populus, cum maximo lacrimarum imbre Iesu Christo laudum munia persolvit, quod eius testis invicti meriti fuissent [fuisset B.] artus intueri. Hortatur cunctos servus Christi Godefridus loca sanctorum saepius invisere, illic vota fidelia persolvere, illorum tutelae se suosque committere, asserens fidelibus ex hoc innumera beneficia provenire. Sicque omnibus benedicens, ad propria singulos cum gaudio solvit abire. Huic pio spectaculo fere universi Ambianensis urbis suburbici defuerunt, alii hospitibus affinibusque excipiendis occupati, alii nundinis operam dantes, proceres quique ac nobiles, ne quid tumultus vel seditionis in tanta populi multitudine exoriretur, sollicite invigilantes. His itaque transactis et, ut iam dictum est, singulis ad propria digressis, [Ambianensibus postulanbus ut sibi etiam reliquiae ostenderentur,] Ambianensium cives una cum reliqua multitudine mixti, occurrentes praesuli Godefrido, orant ut diu desideratos martyris artus, pii videlicet patroni sui, obtutibus illorum exponeret. Quibus Dei amicus non sine grandi ammiratione: “Quo”, inquit, “nudius tertius recessistis, quando cunctis qui affuere propria manu martyris membra ostendi?” Cui cum universi diversa opponerent, nec ad id animum illius posse flecti viderent, lacrimosis vocibus una conqueruntur, talia prosequentes: “En”, inquiunt, “ab illius intuitu privabimur, cuius amore ducti auro argentoque aerarium exspoliavimus, inaures, anulos ac reliqua ornamenta a propriis uxorum natarumve digitis auribusque detraximus atque ipsam vitae lucem parvi pendentes, fragili rate maris pericula, saepissime in confinium mortis incidentes, cum gravi difficultate praeterlegimus ac barbararum nationum contermina, in barathrum leti creberrime incidentes, attigimus, hinc et inde aulea et cetera ornamentorum insignia ad exornandam huiuscemodi martyris, episcopi patronique nostri, basilicam cum ingenti sudore detulimus. Ergone tanta ac talia pro Firmino passi, ab eius sacrosanctis cineribus contemplandis arcebimur ut ethnici?” [morem gerit] Haec et his similia illis et in hunc modum prosequentibus, Godefridus, ut erat clementissimi cordis, flectitur ad preces eorum atque in die celebritatis omnium sanctorum, praemisso ieiunio, censet adimplere desiderium ipsorum.

[27] [et ita efficit] Eo tempore regionem illam iugis nebula densaque caligo adeo obtexerat ut solis globus lapsus ab aethere putaretur. Nam viginti et eo amplius dierum exacto spatio ab omni die recesserat, nec aliquando in tanto dierum termino lampade eius mortalibus uti concessum fuit. Unde incolae regionis dira conicientes omnia, triste quid sibi accidere nimium formidolosi verebantur. Adveniente igitur omnium sanctorum sollemnitate, tenebras rumpente diliculo, expergefacti omnes ad ecclesiam martyris coeunt, praestolantes praesulis Godefridi promissum. Quique adveniens capsam in qua paulo ante artus beati martyris reconderat, solo tenus iubet deponi. Qua effracta, pontificalibus vestibus redimitus, nudipes, crebris singultibus quatiens pectus, reverenter appropians, — nam in talibus valde timoratus devotusque exsistebat, — sacros artus super pallium purpureum effundens ac pectori astringens, in editiori loco, quo a cunctis quiret videri, constitit. Demum post sollemnia adhortationum verba: “En, carissimi”, proclamat, “en super quo pridem vestra flagravit devotio; en, inquam, Firmini Christi testis ac protectoris nostri sacra membra vel busta.” Ad hoc verbum solis iubar totius basilicae spatium, uti fulget in virtute sua, perlustravit; cum, sicut iam dictum est, exacto prope uno mense nec tenue radii vestigium quisquam incolarum intueri quiverit. [ut caelo serenitas restituatur.] [Cf. Apoc. 1, 16.] Ex hoc nimium exhilarati talia proclamabant: “Gloria tibi, Christe, lumen indeficiens, qui sanctos tuos laurea immortalitatis remunerans in caelis, digne pro meritis tanta ac talia per ipsos operari dignaris in terris. Petimus Firmini precibus muniri, cuius signis evidentibus tibi mors pretiosa complacuit.” Haec et quam plurima in Christi laudibus declamantes, deprecabantur servum Dei Godefridum, ut dexteram martyris seorsum poneret, ut eam intueri exoscularique, cum rei poposcisset utilitas, opportunius quirent. Quod et factum est. His rite gestis, innumeras grates Godefrido pro tantis beneficiis rependentes revertuntur ad propria.

[28] [S. Salvii reliquias transfert.] Transtulit etiam venerabilis praesul corpus sanctissimi Salvii confessoris ac Ambianensium pontificis in locum quo nunc pia fidelium memoria veneratur, aliorumque plurimorum [Cf. supra, p. 899, ad an. 1111, iun. 11.] . Haec autem quando et quomodo, Christo auspice, gesta sint, et quae vel quanta, ipso Deo et hominis Filio merita servorum suorum terrigenis declarante, acciderint, propter vitandum lectorum auditorumve fastidium huic opusculo inserere non temere supersedimus.

[29] [In oppido S. Audomari] Libet etiam huius servi Christi humilitatem et iugem contra perversorum insaniam conflictationem ad medium deducere fideliumque memoriae tradere, quibus duobus quasi clipeo seu ancipiti gladio munitus, hinc assultus incursantium telaque inimicorum provide ac constanter excipiebat, hinc vero truculent〈or〉um ferocitatem luporum, gregi dominico insidiantium, nec aliquando nisi ficte parcentium, pro posse procul pellebat. Robertus Flandrensium comes, saeculari militia gazarumque pompa famosissimus duxque Hierozolimitani itineris praevius, diem dominici natalis statuit apud Sanctum Audomarum festivam ac sollemnem ducere [Anno 1106, ut videtur. Cf. supra, p. 898.] . Affuerunt illic duces, comites ac diversorum locorum magnates totiusque provinciae milites, gallicae etiam regionis episcopi quam plures; inter quos et Godefridus piae memoriae praesul. A quo et officiosissime susceptus, relictis omnibus, cum illo, utpote magnae auctoritatis viro, secretius diutiusque collocutus est, inter cetera supplicans ut eadem sacrosancta nocte, uti mos ecclesiasticus exigit, omnipotenti Deo sacrificium offerret. Quod Godefridus humiliter suscipiens, [quorundam mores effeminatos severe coercet.] devotus peregit. Igitur post lectionem sancti evangelii, omnibus indistincte suas oblationes oblaturis ad altare properantibus, praesul inclitus Godefridus cunctorum qui intonsi comis cernebantur, absque acceptione personarum, vultuum vestiumque, oblationem reppulit, indignum ducens eorum recipere munera qui instar muliercularum cervice comantes gestarent iubas [ita V; iubar B.] . Ex hoc omnes stupefacti efferis vocibus sciscitantur cuius nominis vel momenti sacerdos exsisteret, qui tanta ac talia et in externis positus ausus fuisset. 〈At [(At … reppulisset) Haec in B casu praetermissa ex epitome V supplevimus.] ubi cognoverunt eum esse Godefridum Ambianensium praesulem, quodque ipsos reppulisset〉 ob crinium omnimodam [om. B.] intonsionem, mirum dictu, cerneres quam plures gladiis seu cultellis, — nam forcipibus carebant, — certatim comas resecare, infelices se ac miseros clamare, si ob id tanti viri privarentur benedictione; celebrique fama non solum in aula comitis, sed et in cunctis finibus gallicae regionis, huius praeclari ausus aeternaque memoria digni fama percrebuit, videlicet Godefridum et in externis positum in huius regionis principibus exercuisse quod reliqui pontifices in propriis sedibus constituti neglegunt vel nequeunt etiam in ultimis homuncionibus agere. Ob id non solum reliquae multitudini, verum etiam quam maxime reverendus habebatur ipsi comiti.

[30] [Adamum castellanum Ambianensem] Igitur praesul Godefridus ad propriam urbem revertebatur, ducens in comitatu suo Adam principem ipsius civitatis [Id est dominus Castelli Ambianensis, de quo Guibertus supra, p. 903. Adami filius Adelelmus in litteris anno 1151 datis se Ambianis civitatis principem quartum dicit (A. de Calonne, Histoire de la ville d'Amiens, t. I, p. 144), id est, ut videtur (cf. ibid.) unus e quattuor principibus seu dominis (reliqui tres erant episcopus, comes et vicedominus). Eundem Adamum Suggerius abbas, in Vita Ludovici VI regis, c. 23 (ed. A. Molinier, p. 83) tyrannum dicit: civitatem Ambianensem regressus (rex) turrim eiusdem civitatis Ade cuiusdam tiranni, ecclesias et totam viciniam dilapidantem, obsedit. Etsi rem non luculentam esse fateor, crediderim tamen ipsum Adamum a Nicolao nostro infra notari (lib. III, c. 21), ubi de Adelelmo huius urbis tyranno loquitur (cf. annot. ad h. l.).] . Cum itaque proprios fines intrasset, respiciens idem vir ad episcopum: “Num” ait, “venerande pater, ignoras quantas Guermundus, municipii Pinquiniaci vicedominus [Picquigny (dép. Somme, arr. Amiens). Erat Guermundus Pinquiniaci incola seu dominus, vicedominus autem ecclesiae Ambianensis. De quo argute scripsit, nomine viri non prolato, Guibertus abbas supra, p. 904.] , mihi moliatur insidias? Nempe a multis praecedentibus annis ad invicem rixantes, vario eventu duelli dimicavimus; nunc vero mihi valde est compertum quod, si quoquo modo comprehendor, aut inaudita suppliciorum luam genera, vel certe gladio feriendus addicar. Nunc itaque, si tibi videtur, alia via digrediar; nam auxilio militum meorum destitutus, si nobis obvius venerit, nequaquam resistere valebo illius tyrannidi.” Ad hoc Godefridus nimium admirans: “Num” inquit, “ipse meus est sicut et tu? Nonne pridie iureiurando pollicitus est mihi, utpote domino suo, honorem pacemque sequestra fide perenniter servaturum? Fido equidem in omnipotenti Deo, quod, si modo millenis militum cohortibus circumvallatus adveniat, nec saltem durius verbum proferre, nedum te audeat a latere meo seu consortio abducere. Quod si mutata facie tam immane facinus nefasque non timuerit admittere, testor Christum quod te catenatum, te manibus vinctum prosequar, quocumque te voluntas tyranni abduxerit. Sed unde tam ineptus sermo? Omnem timorem pelle ex animo. Ergo talia relinquamus et coeptum iter evolvamus. [a Wermundo ecclesiae vicedomino captum]” Haec illis alterno sermone reciproce conferentibus, ecce vicedominus turma equitum fretus, equis sudantibus, fit obvius; consalutatoque episcopo, conversus ad laevam: “Num tu es”, praefurens exclamat, “Adam, mihi semper infestissime? O infelicissime mortalium! quod infaustum omen huc usque te appulit, cum melius tibi foret privatam tenuemque vitam peragere quam interceptum tali homine? Sed quid opus verbis?” Quid plura? Itaque absque reverentia sacerdotis tanti, sonipede exturbatur, solo tenus deicitur, strictis ensibus hinc inde impetitur. Quod cernens Godefridus, equo desiliens ac super miserum toto corpore procumbens, protenso iugulo, imbre lacrimarum perfusus: “Quaenam”, inquit, “inclementia, quae insatiabilis rabies, quae dira erinys, Guermunde, ad hoc usque te impulit ut me coram, videlicet domino tuo, fidem fasque transgrediens molireris? Nunc itaque, quia extrema adesse praesentio, propriam cervicem, si placet, lictori protendo, animam meam pro Adam meo pono, dum illi vita, dum illi redire concedatur ad propria.” Haec cernentes omnes illius itineris comites, relicto eo, hac illacque diffugiunt; nam sperabant illum una simul cum Adam occubuisse. [Matth. 26, 56.] Tandem de pulvere campi miserabilis attollitur, sonipedi imponitur, catenatus cum ingenti tripudio Pinquiniacum perducitur. Quem praedicandus Godefridus flens et eiulans capillosque sacro vertice divellens, solus prosequitur, se illius proditorem tantique mali se protestans auctorem. Ventum est ergo Pinquiniacum. Intromissis omnibus, iubet tyrannus Godefridum arceri pro foribus. Exhinc magis magisque ingemiscens, omni humano destitutus auxilio, multa secum conquerens, [nulla ratione a se liberari posse] solus Ambianis revertitur. Inde clerum ac reliquam multitudinem convocans, refert cuncta quae sibi acciderant. Quo comperto, universam urbis faciem dolor ingensque obnubilat confusio; hinc illi insperatam domini sui captionem immitemque custodiam, hinc illi amplius iniuriam praesulis gravius ferebant.

[31] [plurimum dolens Godefridus,] Itaque Godefridus corpora sanctorum Firmini ac reliquorum solo tenus deponit, ecclesias provinciae infidi vicedomini claudit, ipsum cunctosque ipsi faventes ore manuque anathematis virga percutiens, Sathanae tradit in interitum carnis. [I Cor. 5, 5.] Exhinc ab utrisque partibus punica bella acerrime geruntur; hinc assidue quatiebat aures Godefridi depopulatio agrorum et vicorum depraedatio, virorum et mulierum seu parvulorum subversio, vel concrematio ecclesiarum. Quibus Dei servus angustiis interceptus, flebat uberrime, miserum se protestans quod tali fuisset reservatus in tempore.

[32] Ergo a voce gemitus [scripsi secundum Ps. l. c.; Godefridus B.] eius adhaeserat os ipsius carni suae, infirmioribus videlicet compatiendo, priorisque conversationis quietem, quam monachus exercebat, reminiscens, similis erat pellicano solitudinis; ceterisque in peccati somno stertentibus, spiritualem animae cibum piis operibus sollicite perquirens, factus erat sicut nycticorax in domicilio; et ne inimici insidiantis irretiretur laqueis, neve pedicam incurreret desperationis, fide ac dilectione Dei et proximi fretus, ad sublimia evolans, uti passer singularis manebat in tecto; nullumque omnino carnis et sanguinis admittens solacium, nisi illius qui est verus adiutor in opportunitatibus, in tribulatione, nec patitur tentari quemquam supra id quod potest, sed facit cum tentatione proventum, ut queat sustinere, sitiens ad fontem vitae perennis, factae sunt lacrimae panes eius die ac nocte. [Ps. 101, 6, Ibid. 7, Ibid., Ibid. 8, Ps. 9, 10, I Cor. 10, 13, Ps. 41, 4.]

[33] [a piis viris,] Habebat autem secum egregius Godefridus duos heroes, spiritu pauperes, religione animique puritate praecipuos, morum honestate egregios, quorum unus Godefridus, alter dicebatur Otbertus. His itaque domus curam, alendorum animalium operam necnon agriculturae exercitium iniunxerat. Quique Godefridus, cum penitus litterarum elementa ignoraret, accepta tamen a Godefrido benedictione, verbi Dei semina per populos adeo disseminabat strenue ut tam ipse beatus pontifex quam et reliqui nimium mirarentur oratores, unde illiteratus et idiota tam mystica tamque profunda proferret, nisi quod ille qui quondam armentarium replens puerum prophetam effecit, non mirum si et istum scientia sapientiaque sua gratuita clementia perlustraverat. [Amos 7, 14 – 15.] Ad istos ergo vir beatus inquietudinem tumultumque saecularium ferre non sufficiens, confugiebat saepissime, quippe talium assiduitate ac sincera collocutione oblectabatur quam maxime.

[34] [quos familiariter inviserat,] Quodam igitur die superveniens Godefridus in cella qua degebant, reperiens ipsos pauperum pedes abluentes propriaque vestimenta ipsis tribuentes ac cibis, quos paulo ante a dispensatore domus acceperant, — hos quippe crebro ventri subtrahebant, — egenos reficientes, hilari, ut erat, vultu: “Quid agitis”, reverenter exclamat, “o felices ac Deo digni?” Ad quod illi: “Pater beatissime”, respondent, “orationibus tuis amminiculantibus, bonum et iucundum.” Quibus Godefridus: “Aptius vel enucleatius quod profertis edisserite.” — “Nam,” aiunt, “bonum et iucundum tibi, pater, videtur pauperes recreare? Ex hoc enim promerentur gaudia beatorum spiritum, iucunda regna iustorum, felix ac iugis contemplatio Christi regis regum omnium.” Quibus Godefridus, summissa cervice: “Ut asseritis”, inquit, “ita est. Nunc itaque, quaeso, pro me Christum exorate, ut cum istis in regiam merear introire.”

[35] [accepto consilio,] Cum itaque sacerdos intra penetralia domus solus resideret, accessit ad eum saepe dictus humillimus Godefridus. Quem cum insolito angore animi angi perpenderet, ausu familiarissimo ipsum prior affatur: “Cur, praesul venerande, tanto maerore afficeris? unde faciem tuam operit tam repentini casus doloris? Credo quod non aliqua mentis levitate ducaris, nec terreni cuiuslibet commodi iactura laedaris.” Ad hoc Godefridus, utcumque poterat, — nam ex intimis luminibus affatim profluebant lacrimae: — “Unde”, ingeminat, “unde mihi gaudendum, quidve dulcius seu commodius quam fragili carne exspoliari et cum caelitibus pacis visione perfrui? Proh dolor! en, uti nauta, amisso clavo, quorsum tempestas ratem in scopulos vel cautes impegerit coactus sequitur, ita mens inops, undique immensis tribulationum fluctibus artata, hac illacque titubat, nec usquam quietis dulcedinem apprehendit, quam pridem reliquerat. Etenim considero ecclesias Christi subverti, gregem mihi commissum pessumdari, regionem ad tuendum creditam, subtractis incolis, ferro, flamma, fame eversum iri; hi gladiis sudibusque confossi, illi luminibus privati, alii in incendio concremati, praecipitiis aquisve praefocati, innumeris exitii cladidibus excedere luce referuntur praesenti. Attamen unum solum superesse video, scilicet in Christo uti erinaceis in petra unicum confugium. [Ps. 103, 18.]” His Gaufridus subnectens:“O praesusulum serenissime”, inquit, “quamquam supremae sapientiae culmina attigeris, quamvis etiam mundanae scientiae thesauros iam plene cognoveris, ac pro hoc nequaquam nostri tantilli consilii indigus videaris, causa fomesque tantae cladis [clades B.] est Adam de turre huiuscemodi urbis, quem infaustus vicedominus prae oculis praeque manibus tuis arreptum hactenus in vinculis non veretur, [rem humilitate perficere decernit.] immo gestit, retinere. Hunc quia nequis precibus regum comitumve a sententia deflectere, regis aeterni pium imitans exemplum, humilitate illum ac satisfactione aggredere.” His dictis, recedit [Inconcinne terminum libro II hic posuit Nicolaus et reliquam huius narrationis partem in librum III reservavit.] .

Explicit liber secundus.

Capitula libri tertii.

I. Apostropha vel digressio seu parvae necessario historiae mellifluae commendatio.
II. Godefridus plurima pertractat, extrahit sibi calciamenta, Pinquiniacum properat.
III. Exhortatio ipsius ad populum.
IV. Ab oppido egreditur, Ambianis revertitur, ante beati Firmini episcopi et martyris artus prosternitur, ultionem divinam imprecatur.
V. Quod vicedominus captus Godefridum advocaverit.
VI. Quod cruor visus sit stillare ab eius digitis.
VII. Quomodo Viennam sit profectus.
VIII. Quomodo promunctorium Carthusiae adierit.
IX. Quod propter illum revocandum Belvacus sit concilium celebratum.
X. Suessionis conveniunt atque illic quos illo mittant eligunt.
XI. Godefridus a Carthusia egressus Remis ingreditur Ambianisque revertitur.
XII. De illo qui contra praeceptum Godefridi ad mysteria corporis et sanguinis Domini accessit.
XIII. Quod orationibus suis monachum fugitivum monasterio restituerit.
XIV. De sanctimoniali quam ad ecclesiam unde exierat praeclare revocat.
XV. Praeclara commemoratio.
XVI. De scypho suo, quem iussit venumdari pretiumque pauperibus distribui.
XVII. Quod aquam in scypho argenteo bibere solitus, ciborum luxum respuit.
XVIII. Quod numquam quolibet cibo vel potu sit satiatus.
XIX. Quod solus in ecclesia post matutinas remanens, operibus institit misericordiae.
XX. De horrenda visione civitatis subruendae, et quod sanctum Firminum viderit quodque cum illo plurimum sit collocutus.
XXI. Oratio seu apostropha ad populum.
XXII. Visio daemonum in similitudine corvorum.
XXIII. Quod, comperta concrematione urbis, cito advenerit.
XXIV. Quod excessum suum ab hoc mundo praeviderit, et de altari quod ecclesiae Sancti Quintini montis dederit.
XXV. De obitu suo Iohanni praesuli Morinorum vaticinatur.
XXVI. Quod tribulationum mole depressus Christum precatur, ne in his regionibus vitae cursum expleret.
XXVII. Quomodo ab hac vita decesserit, et quod in ecclesia Beatorum Crispini et Crispiniani Suessionis sit tumulatus, et de venerabili Odone ipsius loci abbate.
XXVIII. Febre corripitur et in crastino proficiscitur.
XXIX. Relatio veracis visionis, et quod ad coenobium praefatorum martyrum navigio vehitur.
XXX. Quo loco rogaverit se tumulari, et quo die ab hac luce migraverit, quodque Lysiardus episcopus voluerit corpus ipsius ad matrem ecclesiam transferri.
XXXI. De magistro Bernardo decano.
XXXII. De praedicando Goysleno episcopo Suessorum.
XXXIII. Quod multi ecclesiarum rectores ipsius exsequiis interfuerunt.
XXXIV. In maiorem ecclesiam lectica defertur.
XXXV. De visione quam de illo sanctimonialis vidit.
XXXVI. De ruina multitudinis super scalam stantis.
XXXVII. Ad tumulum defertur decenter ornatum.
XXXVIII. Quo loco sit corpus praesulis egregii tumulatum.
XXXIX. Quod ad sepulcrum eius innumeri a finibus Ambianensis provinciae catervatim occurrunt.
XL. Pia pauperum commemoratio.
XLI. De presbytero qui impetebatur ab episcopo suo.
XLII. Quo tempore ex hoc mundo migraverit.

〈LIBER TERTIUS.〉

[1] [(Scriptor fidem suam in narrando commendat).] Praeclarum quid, o cultores deitatis, ac hactenus, ut reor, inauditum vix balbutiendo pergit evolvere ineptus sermo, quod non dico summorum praesulum, sed nec quisquam secundi ordinis dignaretur aggredi sacerdotum. Vos rogo, mihi credite, quia, ut iam praemisimus, non ex propriis commentamur, sed ex fidelium, qui videre et audiere, haec omnia pia relatione didicimus. Quod si quisquam incredulus fuerit, ipse peccabit. Recolo quendam, cuius nomen parvi pendo ad medium deducere, nuper mihi dixisse quare tantis naeniis seu deliramentis festinarem schedulas implicare. O virum miserabilem et, ut ita dixerim, daemone deteriorem! Nempe, attestante et astipulante Iacobo apostolo, daemones credunt et contremiscunt. [Iac. 2, 19.] Revera etenim agnoscunt actus prophetarum et apostolorum ac reliquorum sanctorum, velint nolint, venerantur et contremiscunt; ast contra hic infelix, non dico non veneratur, immo nec cognoscere satagit. Hoc quippe perversorum est proprium, bonum quo se perpendunt carere, et in reliquis odisse. Igitur hic iste quam probum quamque sibi fidum me ipsum toto mentis affectu praedicaret, si [suppletum m. pr. in marg. B.] Ganymedis impurum raptum, si Iovis et Iunonis [(si I. et I.) dubitans scripsi; Semonis et Vlonis B; verba in exemplari suo etiam, ut videtur, corrupta omisit Surius.] incestum ac reliqua illi [post illi breve spatium vacuum in B; forsan corrigendum: illa.] spuria gesta, quam maxime cunctorum ore fidelium improbanda atque locis, horis et momentis omnibus devitanda, scriptitarem. Ergo quisquis talis es, iuxta illud Augustini Aurelii: Exinanire, quo plenus es, ut queas impleri quo inanis es. Hoc tantum adversus aemulos et obtrectatores dixerim. Nunc qualicumque stilo huius praeclari viri reliqua expediamus gesta.

[2] [Godefridus ergo,] Igitur Godefridus nocte soporatus, residens in lectulo, plurima revolvit in animo, utrum Gaufridi pareret consilio an non. Hinc enim illum rigor sacerdotalis, ne reliqui praedones humilitate illius insolescerent, detinebat; hinc autem ad subveniendum captivo pietas propellebat. Attamen inter multa cogitationum perpendens volumina illum de Christi grege, quibus et ipse: Nolite, inquit, timere pusillus grex, quia complacuit patri vestro dare vobis regnum, non infimum exsistere, quodque nil aliud quam quod ipse summus pastor gregis illi revelaret posset edicere, deliberat in omnibus eius consilio oboedire. [Luc. 12, 32.] Itaque post expletam matutinorum omnipotenti Deo laudem, [cum Pinquiniacum] advocans Gaufridum una cum collega Otberto, uni propria calciamenta collo tenus dependens, alterius vero umeris palliolum imponens, cilicio simplicique habitu monachi, videlicet cucullo, circumtectus, nudipes horrendum ac peregrinum iter aggreditur Pinquiniacum ducens; quod municipium octo milium spatio, ut fertur, ab urbe separatur. Erat autem sabbatum ac vigilia praecelsi martyris Sebastiani, cuius aeque celebritas in crastino, id est prima sabbati, erat futura. Iam autem sol signum aquarii intraverat, iam saevis aquilonibus stridentibus algidior bruma inhorruerat, iamque adeo urebant montana nives camposque patentes, nec duraturae conspecto sole pruinae, hirta [hirca B.] comis tellus, ut non solum homines, sed et armenta ac pecudes nec gratia depascendi gramina e stabulis prorumpere quirent.[LUCANUS, 4, 52 – 53.] Nemora, amnes, stagna semitarumque itinera gelu niveque candebant, ut vix etiam sagaci lumine rimata posset reperiri semita. Ita se telluris superficies habebat. Hoc itaque tam delicatum iter praesul magnificus ac cum omni cordis orisque reverentia nominandus Godefridus nudipes, dilectione vera proximi cogente, arripiens, perveniensque ad ecclesiam in honore beati Remigii confessoris Christi in nemore sitam [Hic erat prioratus Dominae Nostrae de Gratia, alias Sancti Remigii in Nemore, prope Ambianos ad occidentem.] , Christi monachorum inibi degentium excipitur occursu. Hiscunt atque cum ingenti maerore sollicitius perquirunt unde et quo et cur tam lugubris habitus speciem tantus sacerdos praetenderet? Incipiunt etiam una simul cum ipso, si dignaretur, si pateretur, pergere. Quos servus Christi nequaquam passus est extra saepta monasterii gressum evolvere, asserens illos solacio sibi fore, si dignentur omnium Creatori pro ipso preces fundere. Sic itaque cunctis benedicens ac valedicens, tantum illorum duorum, quos supra memoravimus, nobili comitatus consortio, inter eundum Domino psalmodiam illo suo more dulciter decantans, quo tendebat pervenit. Quo ingressus, caputio faciem, ne agnosceretur, obvelatus, vicedominum in platea, turma utriusque sexus stipatum, offendit. [supplex venisset] Cuius vestigiis advolutus, propriis manibus astringens deosculabatur lacrimisque rigabat propensius, cum ille torvo, ut erat aspectu: “O quisquis es, unde et cuius rei gratia adveneris, pandere ne cuncteris.” Ad quod Godefridus, rarescente anhelitu, — nam intolerabilis frigoris angustia interceptus, adeo ut sanguinem exspuere videretur: — “Ego sum”, inquit, “Godefridus Ambianensium praesul, tuus etiam rite qualiscumque temporalis dominus. Ea caritate qua Christus trophaeum crucis conscendit, protoplastum Adam de zabuli erepturus faucibus, ut meum Adam, quem in vinculis detines, mihi reddas, huc venire compulsus.” Tunc assistentes rei novitate, quasi igne ab aethere elapso, fulminati, in terram pariter corruentes, nihil poterant eloqui. [STAT. Theb. 5, 606 – 607.] Tandem laxato dolore, ubi vox invenit iter gemitusque in verba soluti, imbre lacrimarum inundante, una exclamant: “O pontificum splendor, o omnium iustorum forma, o Ambianensium gloria, o patriae decus et tutela, o omnium nostrum spes et laetitia, cur ante cruenti tyranni tam summissus provolveris vestigia? quare nos inter aspides tigridesve computans, huc advenire voluisti ut advena seu alter Ninivita?” Haec aliaque multa cum ingenti animi dolore facieique rubore prosequentes, in ulnas imponentes, vi cogunt illum surgere a loco in quo procubuerat. Is autem vicedominus scelestus, in mortibus crucibusque hominum inhians, furia arreptus huc illucque bacchando ferebatur. [Ps. 57, 5, STAT. Theb. 2, 411 – 14.] Ergo uti aspis surda iacto cominus saxo erigitur, totosque agitata per artus convocat in fauces ac squamea colla venenum, sic ille humilitate viri ac verbis servi Dei velut iaculo transfixus corda, terribiliter contra infrendens talia ructat: “O monache, qua fronte ausus es vultus conspicere nostros? [et frustra vicedominum esset precatus,] Nunquid me effeminatum ac penitus virilis animi expertem censuisti? Anne ita me tibi expositum decernis ut quasi pavore perculsus hunc a vinculis absolvere properem? Noveritis igitur, Adam, quem sors dedit, teneo et longe longumque tenebo; quae pridem intulit prae oculis ponens, perferat aeternum meritas miserabile poenas.[Ibid. 2, 429.] Sed quae levitas huc te invexit? Utinam sic a Deo in cunctis exaudiaris [exaccieris B.] quomodo relaxem tuum Adam a vinculis. Hinc iam usque procul maturato recede, ne nostris exturberis a laribus cum dedecore.” His aliisque quam plurimis verborum irritamentis lacessitus Godefridus, nil motus, in ecclesiam Beati Martini inibi constructam secessit illucque, sicut erat nudipes, coram altari flexis genibus, matta supposita, prosternitur; sicque noctem duxit insomnem in omnipotentis Dei laudibus. Quid itaque praesul Godefridus apud cogitationes tumidi divitis, cum nudipes cilicioque circumtectus pedibus illius advolveretur, nisi lampas contempta exstitit? [Iob 12, 5.] Etenim, 〈ut〉 verbis egregii Romani praesulis et doctoris, beati videlicet Gregorii, utar, lampas erat, quia intus flagrabat flamma caritatis; contempta, quia foris nulla resplendebat gloria decoris. [Moralia 10, 51.]Inde etenim derisionum verba, irritamentorum probra contumeliasque recepit, unde humilitatis, innocentiae, patientiae benignitatisque exempla praerogavit. Sed numquid haec lampas semper occulitur? numquid non aliquando vim sui fulgoris exserit? Exserit plane, iam parata est ad tempus. [Iob 12, 5.] Ut ergo de illo tempore, quo cum Christo adveniens fulgebit ut sol, praetermittamus, etiam in praesenti parvulam sui fulgoris scintillam, uti sequentia declarant, ostendit. [Matth. 13, 43.]

[3] [coram populo de repulsa sua conqueritur] Igitur rarescentibus tenebris fulgore luciferi, iubet campanam nolam [Vid. supra, p. 915, annot. 3.] Godefridus ad acciendum populum pulsari. Itaque non solum ex illo oppido, verum ex finitimis etiam agris et vicis certatim, — nam sperabant pacem ecclesiae redditam, — occurrit infinita multitudo. Quos ipse pastor de divinis abundanter affatimque instruens, praemonet damna temporalium incommodorum patienter toleranda, Deum sibi obsequentes multimode corripere omnemque filium quem recipit benigne flagellare. [Hebr. 12, 6.] Ad ultimum protestatur se ob id ab urbe illo venisse nudipedem, cilicio indutum, vestigiis vicedomini, ut illum ad pietatem humilitate flecteret, procidisse, suumque Adam a compedibus relaxando gremio restitueret matris ecclesiae; se ipsum vero super hoc nil profecisse, quin immo quam plurimis lacessitum iniuriis derisui patuisse. Cumque a circumstantibus acclamaretur ut mitius quam coeperat in vicedominum loqueretur, inflexo animi robore primum se de illis de quibus doctor egregius: An nescitis, inquit, quoniam angelos iudicabimus, quanto magis secularia, reputans, tyrannum cunctosque illius factionis complices illi de quo in Apocalipsi legitur: Et nomen illi mors, omnia ipsorum tradidit in perditionem. [1 Cor. 6, 3, Apoc. 6, 8.] O cultores aequi et recti, o scrutatores divinae legis, libet intueri verus iste israelita in quo dolus non est, noster inquam Godefridus, quam mundo corde radio solis iustitiae perfruebatur, ideoque beatus; quique celso meritis vertice residens, nec timori succumbens, nec labori cedens, pro uno homine tanta ac talia, caritate cogente, perpessus, multimode satellitem Sathanae nunc rigore nunc humilitate, nunc blanditiis nunc terroribus, iustitia propellente, aggressus, illum exemplar morum, iustitiae seu misericordiae speculum, formam omnium sobrie et pie et iuste in hoc saeculo viventium, si etiam calamus reticeret, insignis misericordiam et veritatem vitae sinceritas aeternae efferret. [Ioh. 1, 47, Tit. 2, 12.] Quantum etenim in ipso fuit, nec abhorruit personam pauperis, nec accepit vultum potentis, sed in cunctis naturam communis condicionis, non gazarum sublimitatem miseriarumve deiectionem attendit, meritorum heres, Christi coheres, ne Dei nomen frivole praedicaretur. [Levit. 19, 15, Rom. 8, 17.] [praedicatur B.] .

[4] [et Ambianos redux rem Domino committit.] Sic vero Godefridus ab oppido, infecto negotio, gressum dirigens, pedes vesperi Ambianis rediit, populumque per plateas discurrentem repperit. Quo viso, occurrunt, stipant, obstupescunt, lamentantur. Quos ipse brevi alloquens demulcet, sicque ad asylum praeclari Christi testis Firmini usque progrediens, prosternitur ante sacros cineres ipsius, supplicans ut memor laborum illius, memor etiam omnium quae in ipsum nefandus Guermundus vicedominus exercuerat, quam citius iuxta sua merita retribueretur illi. Dixit, et in propriam domum sese recepit. Sed, sicut ore viri sapientis edocemur, quia non despiciet Dominus preces pupilli nec viduae, si effundat loquelam gemitus, videns vidit afflictionem servi sui statuitque ulcisci Godefridum, qui nullum delictum derelinquit abire inultum. [Eccli. 35. 17, Iob 24, 12.]

[5] [Mox autem vicedominus, a comite Pontivensi captus,] Igitur paucis evolutis diebus, insanissimus vicedominus, provinciam late depopulans, insidiis militum Guilhelmi consulis Pontivorum [Erat is Willelmus Talavacius, comes Alentionensis et Pontivensis, filius Agnetis Pontivensis et Roberti Bellismensis, comitis Alentionensis.] decipitur illiusque obtutibus cum magno triumpho praesentatur. Quem nimiis iniuriis excruciatum ferroque religatum trudi iubet in carcerem, illicque non pauco tempore detinetur, angustiatur, nec quorsum voluntas ferebat ei discurrere licitum; dum per singula horarum momenta occasui inhians, incertus vitae redditur, quam multis ad sobrietatem felix reverti cogitur. Perpendens igitur in nullo mortalium nisi in solo Godefrido Ambianensium episcopo spem figendam evadendi letum, immodice angebatur animo et quod ipsum innumeris exagitatum iniuriis crudeliter affecisset. Tandem, [auxilium episcopi postulat] angustia cogente, de illius unica pietate, qua et inimicos sincera amplectebatur dilectione, sumens ausum, summisse per virum fidelem Godefrido supplicat ut immemor eorum quae pridem, venenosi anguis astutia deceptus, ipsi intulerat, se miserans advenire miseroque dignaretur subvenire. Simul etiam spondet ecclesias, quas infelix subverterat, restaurare, Adam quoque insuper, pro quo supplicarat, pro quo infinitum laborem assumpserat, quem ipse infandus hactenus in vinculis retinebat, illi libentissime reddere ac de reliquo magis sobrie mitiusque aetatem ducere. Hoc audito, Godefridus a Christo, non in immensum gloriando vel inaniter se efferendo, recolit se exauditum. [II Cor. 10, 13.] Attamen, quia bona reddere pro malis noverat, quod perfectorum esse constat, condolet illius miseriae profiteturque se posse misero subvenire, atque eo citius properat, [et ipse liberatus] subnixus vera caritate. Quo viso, Guermundus, uti oculus post densissimas opacae noctis tenebras hausto novo Phoebi iubare hebet, tanti viri melliflua, immo praeoptata, praesentia conspecta, hiscit ac, veluti iam ex ipsis fuisset inferni faucibus erutus, immenso tripudio gestit. Ecce qui lampadem cilicio circumamictam nulloque fulgoris decore renitentem, paulo ante pedibus suis advolutam turgidus irriserat, nunc quantulacumque illius splendoris fulgurante scintilla, tremiscit ac versa vice ipsius vestigiis prosternitur, seque beatum fore profitetur, si vel ultima fimbriarum vestis eius meruisset attingere. [Matth. 14, 36.] Longum est evolvere singula. [Adam liberum abire sinit] Reducit Godefridus Ambianis Adam ab omnibus liberum, ipsum etiam Guermundum cum plurimo sudore revocat Pinquiniacum. Talibus itaque studebat Godefridus, magnopere satagens ne ille qui circuit, quasi leo rugiens quaerens quem devoret, subditorum animas in diversa dispergeret, ne praevaleret neve de interitu illorum gauderet. [I Petr. 5, 8.] Et quia attestatione psalmographi noverat in pace locum Dei factum, omnimodis invigilabat unanimitati illius de qua scriptum est: Una est columba mea, una est genitrici suae, universos inserere. [Ps. 75, 3, Cant. 6, 8.]

[6] [In hieme sub divo plebem alloquitur Godefridus,] Quoddam compendio dicturus sum, quod forte incredibile videbitur, nisi illi〈us〉 revelatione ac multorum qui interfuere astipulatione ratum haberetur, nisi adeo quis infidelis sit ut aestimet Godefridum de se velle frivola commentari seu ceteros ob gratiam ipsius captandam de illo posse mendacia praeconari. Res ita gesta est. Eo itaque tempore quo laeta campi albicant, id est in hieme, cana nive, dioecesim perlustrans, ut filiorum corda ad piorum exempla innovaret, secessit ad quandam villulam, cuius nomen excidit a memoria, gratia etiam ecclesiolae dedicandi seu encaeniandi, quae inibi habebatur constructa. Ad istud ergo spectaculum concursus populorum ob diversa animarum captanda remedia confluxerat; et quia spatium ecclesiolae non sufficiebat tanto excipiendo populo, iubet sibi Godefridus ex plaustris rotarumve axibus sub aere vel divo in planitie campi ad colloquendum sedem parari. Quo cum subisset, manibus protensis, — nam perpetue filiorum saluti insistebat, oblitus sui, — adeo immobilis perstitit ut prae augustia immitis frigoris cruor videretur ad solum stillare ab ipsius digitis. Erat enim delicatissimi corporis et, [frigore contempto.] ut iam dictum est, ad omnes iniurias patientissimi, quod gelu ardorisve leviter quiret affici inclementia. Fides Christi nihil me nisi fidelia compellit promere, quamquam non dubitem auditorum animos super his titubare; sed condonandum censeo, nec cuiquam mirum debet videri, cum hactenus plerique dictis factisve antiquorum patrum nec oculum videndi nec aurem fidelem sensus percipiendi videantur apposuisse, nedum putem omnes Godefrido nostro in cunctis credere. Qui si huius praecluentissimi viri meruissent praesentiae interesse, nullum suae aetatis conservatorem legis Excelsi ipsi aequipararent, quin immo omnium mortalium pia dicta vel gesta illum transcendisse iure censerent. [Eccli. 44, 20.] Sed ita se natura habet. Hinc meae 〈…〉 concordat, ni fallor, ille biformis poeta, qui inter sua facunda carmina proloquens:

Segnius irritant animum dimissa per aures
quam quae sunt oculis subiecta fidelibus,[HORAT. Carm. II, 20, 2 – 3.]

breviter pulchreque artius visa quam audita inhaerere memoriae comprobat. Hoc perpaucis ad excitandam tepidorum ignaviam non absurde dixerim.

[7] [Viennensi consilio interest;] In diebus illis infandus Lotaringorum Romanorumque imperator [Heinricus V.] universalem praesulem, domnum videlicet Paschalem, post pedis orisque deosculationem dolo captum secum abduxit. Ob id ergo Guido Viennensis archipraesul, qui et postea effectus papa dictus est Calixtus, multitudinem utriusque sacri ordinis in praefata urbe advocavit [Cf. supra, p. 899, ad an. 1112, sept. 15.] . Missis etiam epistulis ad Godefridum Ambianensium praesulem, — quippe ex multis praecedentibus annis illi carissimus exsistebat, — ut illo pergeret suppliciter petiit. Qui protinus illius parens voluntati, citato gradu Viennam pervenit. Quem advenisse Guido comperiens laetus efficitur, dimissisque cunctis, ut illius vices in synodo ipsa exsequeretur interpresque suus fieret, — aliquantulum quippe impeditioris linguae fuisse dinoscitur, — quam pluribus precibus illum aggreditur [Haec, ut Nicolaus in Godefridi laudibus modum tenere non solet, saltem dubia habenda esse censuerim, donec aliunde confirmentur.] . Godefridus, acri licet febre ageretur, animo tamen ut erat columbinus, destinat pro posse illius votis parere in omnibus. Percepta itaque benedictione, conscenso gradu, cum de inaequalitate virium id exsequendi diffideret, tanta illum spiritus sui infusione inhabitator eius implevit, vegetavit et perlustravit ut universi obstupefacti proclamarent hunc vere Christi discipulum, paracleti filium, ipsius nitidum instrumentum, spiritu vatum refertum, comparem illorum, huncque unum iam ex caelitibus factum. Gratia compendii praeclara quae in ipsa synodo vel provincia exercuit praetermittimus, ne nimium auditoribus verbosi videamur. [Cluniacum devertit.] Itaque Godefridus a plausu pontificum ipsiusque celeberrimae synodi frequentia cum magno favore progressus ab urbe, Cluniacum perveniens, a domno Poncio, ipsius loci tunc temporis patre [1109 – 1122.] , quamquam invitus, sollemniter exceptus, per aliquot dies inibi commanens ac sacrosancta missarum sollemnia festive percelebrans, auribus illius spectabilis multitudinis verba Dei excellenter more suo infundens, cum maerore omnium profectus, ad propriam sedem revertitur. Adeo Godefridus per climata quadrifidi orbis egregiae merito vitae habebatur celebris.

[8] [Relicta sede sua] Considerans ergo pater Godefridus valde difficile nimiumque intolerabile tanta volumina saecularium tumultuum aequo animo perferre, non diutius passus in his immorari, egressus de Ur Caldeorum, cum fideli Abraham patriarcha patriam cognationemque propriam linquens, ut hereditate possideret veram terram promissionis filiorum Israel, memoratam infulam omnemque fructum mundani culminis mentis solido robore proculcans, [ad Cartusiam confugit;] comperiens praeclaram famam servorum Dei in partibus Gratianopoleos urbis, videlicet in promunctorio Carthusiae, degentium, illo igne quem Christus venit mittere in terram suaviter flagrans, citatior austris eo pervolat, ut quietius soli vacaret Deo. [Gen. 11, 31, Gen. 12, 1, Luc. 12, 49.] Itaque eiusdem loci prior, nomine Guigo [1110 – 1137.] , omni scientia imbutus, innocentis vitae praeconio egregius cunctorumque fidelium ore extollendus, vultus angelici simplicisque naturae virum, immensas grates omnipotenti Christo referens, statim illum placido sanctissimoque monachorum ascisset collegio, nisi quod verebatur quod, Romani praesulis vel archiepiscopi archimandritae Remensis seu reliquorum gallicae regionis praesulum constrictus oboedientia, illic nequaquam diutius immorari posset, nec ipse etiam tantae auctoritati obviare sufficeret. Attamen interim, quousque id fieret, collocat eum in cellula. Nam seorsum singuli disparatis casulis commanent; ad ecclesiam hora competenti una conveniunt; inde discedentes ad propria silentio redeunt. De quorum excellenti conversatione omniumque mortalium rite prosequenda favore, hic aliqua temptabimus dicere [Cf. alterum paulo antiquius atque uberius testimonium de vita primorum Cartusianorum apud Guibertum de Novigento, De vita sua, I, 11 (ed. Bourgin, p. 33 – 34). Haec doctus erat Nicolaus ab Odone abbate de quo infra, c. 10.] , quomodo iugiter subtus ad carnem asperrimo cilicio induantur; quomodo bis in hebdomada, videlicet quarta et sexta feriis, pane tantum et aqua contenti, corpus castigent ac servituti subiciant; quod adeo divinae contemplationi inhaereant ut de illis revera illud doctoris gentium proferri queat: Nostra conversatio in caelis est; quod ipsorum precibus una cum sanctorum meritis mundus constare credatur. [I Cor. 9, 27, Philip. 3, 20.] Sed dum veremur ne forsitan metam orationis excessisse videamur, hoc aliis maioribus expediendum relinquentes, hinc iam ad incepta recurrimus, ut quae nos movent explicemus. Ex hoc ergo servus Christi Godefridus valde delectatus, quod scilicet imperturbati animi puritate frueretur, quamquam et pridem, populorum importunitate circumvallatus, mente elongaret se a turba desideriorum carnalium, in altam Dei se contemplationem sublevando, et maneret in solitudine perseverans irremota mentis actione; istum vero praeoptatae solitudinis locum, Deo sibi propitio, nactus, in ieiuniis, orationibus, lacrimis sacrisque meditationibus ac divinis lectionibus adeo fervidus ferebatur ut, quamvis ab ipsis cunabulis his, uti praetaxatum est, foret assiduus, tunc tamen initium serviendi Deo se mirum in modum gratulabundus arripuisse arbitrabatur. [Ps. 54, 8.]

Iam sordent terrena viro, subit aethera voto, [STAT. Theb. 10, 837.] cum psalmista iugiter deplorans quod a visione omnipotentis Dei esset separatus, quodque incolatus eius multum prolongaretur. Cum itaque venerandus Guigo cellulam monachorum gratia consolationis pia circuiret sollicitudine, pervenit quo Godefridus perstabat repperitque illum nescio quid de divinis tractatibus legentem lacrimisque propensius faciem vestesque irrorantem, ac semet hostiam vivam in ara cordis dulcedine mirabili Christo Domino mactantem. Quem ita affectum intuens cunctisque nisibus animi amplectens, etiam si valeret aequo vultu vel animo probra verborum perferre noscere temptans, inter cetera quasi spirituali ioco illum adoriens: “Num”, ait, “o episcope, num ex sacris ordinibus quos largiebaris auri vel argenti seu alicuius emolumenti temporalis gratiam consequebaris?” Hoc quippe quam plures ecclesiarum tunc temporis rectores, heu, heu! tenebantur vitio, ut vix aliquod ecclesiasticum alicui traderent, nisi munus a manu se posse consequi viderent. Ad quod Godefridus amplius ingemiscens: “Non”, inquit, “pater beatissime, marsupium vel crumenas replebam. Sed, proh dolor! cor meum miserum! supervacua favoris aura miser ego quam saepius, venenosi hostis illectus versutia, etiam nolens inficiebar.” Quod ille audiens admiratur, quod se non palparet, sed acerrime in se extrema quaeque, et quae sola humilitas cogebat fateri, diiudicans puniret. O beatum virum, o vere Christi alumnum et qui omnino carens typho pharisaico, non dedignatur confiteri se legis transgressorem! Nempe pullum corvorum, prophetarum scilicet et apostolorum, dixerim, qui in nullo degenerabat ab eorum nigredine, id est humilitate. Revera Deum invocans ac diabolum triumphans, ut credimus, una cum illo accumbit in regno polorum, daturque ei edere de ligno vitae. [Luc. 13, 29, Apoc. 2, 7.]

[9] [sed a praesulibus in synodis Remensi] Interim a domno Conone, sedis apostolicae cardinali et legato [Episcopus Praenestinus 1108 – 1122. De quo cf. G. Schoene, Kardinallegat Kuno, Bischof von Präneste, Weimar, 1857.] , necnon a Radulpho Remorum archiepiscopo [1108 – 1124.] agitur concilium apud Belvagus civitatem Galliae, ob id quam maxime quod urbs Ambianensium destituta cerneretur proprio pastore [Cf. supra, p. 891, num. 8, et p. 900, ad an. 1114, dec. 6.] . Assunt illic ipsius urbis cives, se privatos tanto patre conquerentes. Tunc Remorum antistes: “O disertissimi viri”, inquit, “cur talia nostris auribus inferre estis ausi? Nonne spectabilem virum, pudicum, orthodoxum omnique vitae merito adornatum canino more ad invicem corrodentes a propriis finibus pepulistis? Numquid post illum non dico sanctiorem, sed nec quidem eiusdem meriti habere valebitis aliquando sacerdotem? O ignavi, o infelices, o degeneres, o miseri, qui tanto patrono vel ad momentum caruistis! Num illum turpis lucri gratiam sectantem obscenisve inhiantem, seu ecclesiastica stipendia venumdantem umquamve invenistis dantem?” Ad quod omnes exclamant illum ab his omnino immunem. [Tit. 1, 7.] Quibus ita ait: “Et peritum domus Dei architectum ovilisque dominici custodem strenuum sollicite perquirentes vobiscum reducite. Testor nempe Verbum, quod conterit omne superbum quod, quamdiu in naribus Godefridi spiritus vitalis afflaverit, nullum praeter illum sacerdotem habebitis.” Ista illis conferentibus, assunt legati, prae manibus ferentes epistulas servi Christi Godefridi, quibus infulae omnique mundani culminis gloriae se fatebatur abrenuntiasse; iam alium patrem quaererent; se nequaquam ulterius ad eos reversurum esse. Igitur inter cetera prosequitur, numquam se aliquando idoneum regimen subire; se alteram mulierem, quae apud Salomonem legitur, quae proprium filium, quem vigilans lactare consueverat, dormiens oppressit; se utique quidem scientia vigilasse, sed vita reproba obdormisse; auditores suos per vigilantiam praedicationis nutrisse, sed ipsos, proh dolor! reproba vita stertendo oppressisse. [III Reg. 3, 19.] Ad hoc dictum paene ex oculis omnium imber lacrimarum profluere; ipsius humilitatem admirari, venerari, qui, cum vitae merito omnium haberetur sublimissimus, cordis vilitate verborumque deiectione cernebatur humillimus. Hactenus etiam cum nonnullos reverentissimos patres, qui interfuere, super his confabulantes ad invicem perpendo, rursus singultus, rursum suspiria, rursus lacrimas effundentes faciemque irrorare video. Ideo universorum pectoribus humilis ac mellifluae gratanter insedit amor epistulae.

[10] [et Suessionensi congregatis] Igitur statuunt die Epiphaniorum una Suessionis occurrere, et quid super his facto opus sit in commune discernere. Ventum itaque Suessionis est [Cf. supra, p. 900, ad an. 1115, ian. 6.] . Nunc ex praecepto gloriosi Ludovici, Francorum regis, accersiunt Henricum abbatem ecclesiae praecelsi Christi martyris Quintini Montis, castello quod Perrona vocatur adiacentis [Ab anno saltem 1101 ad an. 1133.] , in qua idem servus Dei Godefridus, uti superiora declarant, ab ipsis cunabulis sobrie et pie educatus ad summum virtutum apicem evolarat; Hubertum quoque, magnae auctoritatis virum, celeberrimi coenobii, quod Cluniacum nuncupatur, monachum; quos cum epistulis proprio charactere munitis, fratribus Carthusiae dirigunt, obsecrantes, immo imperantes, ut Godefridum Ambianensium praesulem illic non paterentur ulterius immorari, sed cogerent quam citius ad propriam sedem reverti. Ipsum etiam Christi servum auctoritate ecclesiastici vigoris coercent, ut citissime ad desolatum suae curae gregem redeat; non debere illum semel a Deo susceptam plebem tam facile deserere. Nam noverit plus noxae ex ipsa gregis destitutione ac per abrupta vitiorum corruentis, quam aliquid contrahere praemii, si ipse privatus vitam austerissimam exerceret in qualibet remota solitudine. Ad ultimum astruunt sacros canones vetuisse ne quis in alterius loco subrogaretur episcopus, nisi ipse, aegritudine praeventus, ut id fiat suppliciter postularet, seu crimine convictus illi ulterius ministrare non liceret. Hoc comperto, Godefridus mente consternatus, vestigiis monachorum prosternitur, cum ingenti fletu exorans ne sinerent illum ad fornacem Babylonis, quae succensa stuppa vel pice protendit in immensum noxiam flammam, a qua iam semel pedem extraxerat, ulterius redire [Longe aliter Guibertus de Novigento, De vita sua, III, 14, qui non solum docet — id quod verum est et episcopo oboedienti in laudem cedit — Godefridum moras in reditu non fecisse, sed non sine irrisione meminit de sex marcis quas sibi idem servasset, quibus in reditu itineris impensas solveret.] . [Dan. 3, 46 – 47.] Quem illi plurimis una collacrimantes alloquuntur, consolantur: ne titubet eo virili animo ire; non esse quid magnum bonum fore inter bonos, sed praeclarae virtutis atque egregii meriti exsistere bonum inter perversos; nosset etiam quod ubi durior pugna, illic et dignior laurea. Sic itaque non valentes auctoritati regiae dignitatis simul et praesulum obniti, dimittunt cum pace Christi, deducentes illum luminibus lacrimis suffusis. Huius cingulum quo renes succingere, pectinem quo caput fuerat solitus pectere, postquam in ecclesia sanctorum Christi martyrum Crispini et Crispiniani, quae in suburbio Suessionensis civitatis constructa cernitur, hominem exuisset, venerabilis Odo, qui tunc temporis inibi praeerat [Ad an. 1118.] , ad monimentum tanti viri secum retinuit. Quique non post multum, auctoritate Romana constrictus, 〈cum〉 famosi coenobii Beati Remigii, Remensis urbis patroni, regimen excepisset [Ab an. 1118 ad mortem usque († 1151).] , non plene bis denis annis illic exactis [Certe non post annum 1137, quo obiit Guigo prior Cartusiae.] , promunctorium Carthusiae, quibusdam intervenientibus causis, devotus expetiit. Illic etiam per aliquot dies felici monachorum insertus coetui deguit atque in omni puritate, uti relatu fidelium accepimus, aetatem duxit. Igitur cum ad illum memoratus Guigo profectus animae gratia veniebat, inter cetera spiritualium adhortationum verba, mentionem de conversatione pretiosi Godefridi non sine gemitu faciebat, quam sobrie, quam pie, quam iuste illic demoratus fuerat. [Tit. 2, 12.] Adiciebat etiam se vehementer super hoc admirari, quod a Christo tantam gratiam compunctionis promeruerit, ut quodam modo fons lacrimarum emanare iugiter cerneretur ab ipsius oculis. Attamen nullus fidelium abnuerit tam excellens donum divinitus datum mundo et simplici cordi. Ad quod venerabilis Odo: “Haec”, inquit, “omnia, pater beatissime, ita esse in illo, ut astruis, plenius cognovi. Nam mihi admodum familiarissimus exstitit. Exsequiis quoque eius interfui, corpusculumque illius in ecclesia Beatorum Crispini et Crispiniani, ubi ipsi praeclari Christi testes corpore requiescunt, cui, Deo dispensante, tunc temporis praeeram, propriis manibus sepulturae tradidi. Cuius cingulum simul et pectinem ob devotionem illius necnon tutelam mei, ex quo tunc in Christo quievit, penes me iugiter conservavi.” Audiens haec memorandus Guigo, incredibile est relatu cum quanto piae recordationis affectu haec ipsa amplectens deosculabatur, fidem Christi obtestans revera fore felices qui non solum cineribus, sed et qui fimbriis vestis ipsius potiri mererentur. Tantus ac talis Godefridus in cordibus piorum habebatur. Hoc ab ipsius venerabilis patris Odonis ore accepimus. Quod etsi praepropere, non tamen, spero, infructuose dixerim.

[11] [redire iussus,] Igitur Godefridus vi potius quam spontanee a monte descendens, crebrius illo retorquebat ocellos imbre madidos; se miserum, se infelicem protestans amarissime, qui in illo angelico contubernio non fuisset meritus usque ad finem vitae praesentis permanere, quodque non posset quietius soli Deo vitam theoricam exercere. Fuit autem illic a festivitate beati Nicolai, quae recolitur VIII° idus decembris, usque in caput quadragesimae [6 dec. 1114 - 3 mart. 1115. Post duos menses Godefridum reversum esse scribit Guibertus de Novigento, l. c.] , innumeras gratiarum actiones omnipotenti Deo iugiter persolvens; adipe et pinguedine, supernae videlicet spei infusione, animam suam replens, exsultabat in Domino et delectabatur super salutari suo, quod semotus a terrenorum voluminibus optata quiete potiretur. [Ps. 62, 6, Ps. 34, 9.] Multa etiam et amplectenda totius probitatis illic reliquit exempla, ut hodieque ad invicem de ipso conferant quam plurima. [Remos ad concilium venit] Itaque, ut iam dictum est, inde digressus Remorum Galliae civitatem, — nam illis diebus memoratus Cono cardinalis maximum illic concilium acciverat [Cf. supra, p. 900, ad an. 1115, mart. 28.] — ingreditur. A domno Radulpho archipraesule in medium per manum deducitur, ieiuniis, vigiliis ac reliquis sacris exercitiis adeo extenuatus ut vix subsistere quiret. Quem cum vidissent, nimium admirantur quod adeo mundo, mundus ipsi crucifixus cerneretur, ut nec mundum diligere, nec ab illo posse diligi crederetur. [Galat. 6, 14.] Tunc itaque venerabilis Cono paulo durius ipsum alloquitur, ut qui iniunctum officium liquisset. Deinde hortatur ut, multorum necessitati propriam utilitatem postponens, Ambianis reverteretur, munia Christi vice ipsius devotus exsequeretur; commodius illi fore cum multorum salute, quam propria contentum regiam supernae visionis intrare, ut a Christo super omnia ipsius bona constitui mereretur. [Matth. 24, 47.] [atque Ambianum revertitur.] Qui non valens illius ac reliquorum auctoritati obviare, ad propriam cathedram regreditur, votis omnium sollemniter excipitur [Cf. supra, p. 904, annot. 5.] . Exhinc non multo post huius occiduae miseriae metam transcurrisse dormitionemque a pio remuneratore operum bonorum laetabundus dinoscitur accepisse. Hoc quando vel quomodo acciderit scribere iamiamque libello finem tentabimus imponere. Sed quia nunc quaedam ipsius memoranda occurrunt memoriae, nulli onerosum si compendio perstringamus, dum omnimodis censemus digna relatu [Postquam huc usque in narratione sua temporum ordinem fere secutus est Nicolaus, illa sententia clare innuit se quaedam iam inserturum esse quae in priore parte Vitae praetermissa sint et loco non suo iam proferantur. Quod quidam non animadverterunt atque ea quae c. 12 – 23 tradita sunt anno 1115, postquam e Cartusia Godefridus reversus esset, gesta esse censuerunt. Tamen non solum ultimis verbis c. 11, sed et primis verbis c. 24 (Hinc iam vertatur stilus …) meliora doceri poterant.] .

[12] [Legem abstinentiae] Instante sacrosanctae quadragesimae ieiunio, confluxit multitudo utriusque sexus in ecclesiam praeclari Christi testis et episcopi Firmini, eo videlicet die quo pia fidelium traditione, quod et hactenus observatur, cineres vertici cunctorum fidelium imponuntur [Quae hoc capite narrantur anno 1115 gesta esse affirmat Corblet, Hagiographie, t. II, p. 420. Quod vel ex eo manifeste falsum ostenditur, quod hoc ipso die cinerum huius anni seu die 3 martii Godefridus a Cartusia profectus est. Cf. supra, annot. 1 et 4.] . Nam ex hoc natura quid sit quandoque futura reminisci cogitur, atque ut omnis homo vivens nil de se aliud praesumat quam quod in primo parente transgrediente verbum vitae, proh dolor! promeruisse non ignorat. Igitur cunctis occurrentibus, intererat etiam praesul Godefridus nudipes more suo cilicioque circumtectus. [plebi suae inculcat] Inter reliqua correptionis seu piae exhortationis verba, auctoritate divinarum paginarum indiscrete universis interdicit ne quis animalium carnes ore contingeret, quousque, dominicae resurrectionis rite peractis sollemniis, carnibus agni prolapsum genus humanum proprio cruore redimentis et salvantis cibari, sanguine simul etiam mereretur potari. Hoc itaque omnes auribus carnis, sed pauci auditu perceperunt mentis. Sequenti namque prima sabbati [Ex quo non immerito colligas solis diebus dominicis Ambianenses illos praeceptis episcopi non stetisse.] respuentes Godefridi edictum, dissolvuntur edulio carnium, proclamantes illum ex corde coniectare immitia, proferre inaudita; ipsius nequaquam universa praecepta ferenda; nullatenus se velle vel posse linquere assueta; aequum fore cibis non solum uti, verum et abuti, ac reliquis dulciter aetatem ducere oblectamentis. Hoc Godefridum non latuit, [et in inoboedientes severe animadvertit;] qui rem memoriter in animo conservans, aptum tempus quo condignam inferret iniunctionem praestolans, feria quinta ante sacratissimam nostrae redemptionis celebritatem, quae ore cunctorum fidelium venerabiliter dies absolutionis nuncupatur, concurrente fidelium multitudine ad memorati martyris basilicam ob diversa scelerum remedia promerenda, procedit et praesul Godefridus sacerdotalibus redimitus. Quique cum suo 〈more〉 coram de divinis luculenter perorasset multa, etiam de contemptu inoboedientiae pertractans quam plurima, rememorans delictum protoplasti, quod pro solo pomi morsu incurrens mortem se suamque sobolem aeternae damnationi irretractabiliter, proh dolor! substraverit, “heu, heu!” quam crebrius ingeminans, “quod pro tantillo tam gravia animae et corporis aeternae sustinet dispendia, quod vos [nos B.] , quamvis experti atrociter, immo veteribus nova adicientes, nec aurem interiorem nostris consiliis, nec animum sagittis Dei pervium, proh dolor! hactenus exhibuistis. Quid? inquam, num me frivola commentari decernitis, cum me vices Christi agere illiusque verba vobis fideliter proposuisse denegatis? Et ut egregii doctoris utar exemplo, num experimentum quaeritis eius qui in me loquitur Christus? Nonne ipse Salvator de me nostrique similibus proloquitur quod: Qui vos audit, me audit? Ergo quia nunc compendio Christum in me ipsiusque voluntatem iustitiamque vobis fideliter annuntiasse probavimus, cur, inquam, meo, quin ipsius, imperio, ut ab esu carnium abstineretis, obsecundare contempsistis? Ergo casum protoplasti incidistis; en ruinam contemptoris incurristis; en mihi Christus iamiam condonet, merito poenas estis luituri.” [II Cor. 13, 3, Luc. 10, 16.] Ad hoc dictum mandati transgressores certatim solo tenus ruentes, pugnis caedunt rea pectora, crebris singultibus publice profitentur errata, ab Omnipotente lacrimarum imbribus veniam postulant, et ut adipisci 〈mereantur〉 Godefridum summisse flagitant. [Matth. 3, 8.] Quibus ille: “Condignos”, inquit, “paenitentiae fructus exhibentes, spe certa indulgentiam a superno iudice postulate, confusionemque tam impurae transgressionis sustinentes, a participatione vivifici sacramenti usque ad secundam sabbati [Id est usque ad feriam II paschatis.] abstinete, ut quod admisit iniqua praesumptio, quandoque pia valeat abolere confessio.” Igitur cum ingenti rubore seu maerore a loco multa secum conquerentes discedunt, quod pro momentanea delectatione die tantae celebritatis fidelium privarentur communione. Itaque Godefridus districtionem virgae pastoralis sollicitius districtiusque protendens, universos presbyteros commonefecit ut omnes huiuscemodi pravae commixtionis praevaricatione foedatos ab eucharistia arcerent, nec ullius rei interveniente gratia approximare sinerent. Studebat etenim quam maxime ne talibus de reliquo insolescerent. Sed quid humana sapientia stolidius quidve carnali calliditate impudentius? Hoc etenim quod ante nos dictum est, scilicet quod divina sapientia comprehendit sapientes in astutia ipsorum, hic satis superque habemus expertum. [I Cor. 3, 19.] [ex quibus unus in peccato contumax] Igitur die sancto sacrae resurrectionis dominicae, concurrente fidelium multitudine ob perceptionem eucharistiae ad sinum matris ecclesiae, unus ex huius mundi sapientibus, immo ut verius loquar, quantum ad Deum insipientibus, qui transgressionis saepe dictae accusante conscientia reus detinebatur, assumpto teristro, videlicet muliebri ornamento [Theristrum genus pallii muliebris, Ducange, s. v.] , cauda vestis muliebris schemate vestigia verrens, flammeolo [Id est velo. Cf. Ducange, s. v. Flamines.] accurate caput obvolutus, — necdum quippe lanugo malas obduxerat, — strophio prominente varioque colore intexto renes succinctus [succincturus B.] et, ne longius orationem protraham, vix subtalaribus prae mollitie solum tangens umerosque leviter gestans, adeo composito gradu incedebat ut, si coram adesses [ad ōnes B. (in exemplari videtur fuisse adēēs, inde ad ōēs seu ad omnes). Cf. I, 12; III, 20 extr.: si coram adesses; III, 14 med.: si adesses.] , nil nisi muliebrem sexum absque ullo discrimine, mirum dictu, te intueri crederes. Ergo lumina se intuentium fallere, sed illius cui nuda et aperta sunt omnia iudicium nullatenus valuit declinare. [Hebr. 4, 13.] Hic igitur noster histrio immiscens se reliquae multitudini, quasi complicibus suis demum insultaturus, quod videlicet, magni pendentes praesulis Godefridi edictum, a sacri communione altarii in tanta frequentia, uti ethnici, seclusi viderentur, procedit ad altare, non diiudicans corpus Christi, neque rememorans quod qui comedit et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit. [I Cor. 11, 29.] Ipsi ecclesiolae in honorem Christi confessoris Remigii constructae vir reverentissimus, qui dicebatur Fulco, tunc temporis sacerdotis fungebatur officio. Itaque hic iste, de quo sermo se habet, ad altare, ut iam dictum est, accessit, obtutum ministri sacramentorum utcumque ad momentum decipere credens, sed veri sacerdotis iuxta ordinem Melchisedech in aeternum permanentis sententiam nequaquam potuit evadere, quia nec irrideri, nec fallaciis, uti filii hominum, aliquando valet decipi. [Ps. 109, 4.] Quid multis immorer? De manu sacerdotis, proh pudor! panem angelorum indigne suscipiens, non prius pedem a crepidine arae retraxit quam, [divinitus punitur.] divina ultione illum prosequente, solo tenus corruens immensis viscerum torsionibus angustiaretur. Namque prope nequam spiritum exhalans, spumas cruentas ab ore eiciens, quod indignus usurpaverat per illud oris maxime foramen magno cum profluvio sanguinis, cunctis spectantibus, evomuit. Quo cum certatim cuncti confluerent illiusque miseriae — nec enim adhuc sexum discriminare sufficiebant, — quam maxime condolerent, etiam praedictus sacerdos quasi exsanguis advolat. Sciscitatur quae sit, et unde advenerit, et quomodo istud tam horrendum ipsi acciderit. Nec enim sine causa tale quid evenisse declamabat. Tum infelix, paululum vires resumens, — nec enim ultra dissimulare quod erat praevalens, — muliebria indumenta reiecit, et qui latebat, vellet nollet, diu tortus mox claruit. Quem venerabilis presbyter Fulco his aggreditur: “Hic age, o homo, quid cogitaveris, quidve in abdito nebulosi cordis molitus sis, ut tam inauditi praestigii infaustum omen aggredereris? Cur, inquam, virilem sexum, simulato habitu, totis habenis perfidae mentis in femineum transmutans usum, contra praesulis egregii Godefridi praeceptum, terrificis vivificisque sacramentis te immergere, uti canis impudens, non veritus es? Quid, inquam, tibi subrepsit, ut talia conareris? Quid, si Christus, quasi non videns scelus tuum, in praesenti tibi parceret, num tortorum poenas in futuro evadere quires? Evangelicis itaque te verbis alloquens, amen dico tibi, nequaquam inde exies, quousque novissimum quadrantem reddes. [Matth. 5, 26.]” Ad hoc ille infelix nimium discerptus nimiumque confusus: “Heu mihi!” proclamat, “heu!” simul ingeminat, “qui diu, sicut equus et mulus, quibus non est intellectus, per illicita defluens, ad omnia quae impudenti placebant animo, uti pullum onagri me liberum natum putabam. [Ps. 31, 9, Iob 11, 12.] Inde contigit ut in profundum peccatorum veniens, omnium malorum ultima, contemptum scilicet infidelitatemque incurrerim, sicque culpam accumulans, erecta cervice, adversus gloriosi praesulis Godefridi salubria praecepta pro posse recalcitrans, tandem, ipsa vexatione intellectum dante auditui, nunc ad liquidum satis expertus sum quod neque verba illius ferri per inane, nec ad terram defluere, sed firmiter, — nam revera Christi [anne supplendum minister, praeco vel quid simile?] fuit, — in aevum stare et implenda esse profiteor in suo tempore. [Prov. 18, 3, Isai. 28, 19.]” Hinc cerneres populum ex auditu infandi sceleris admodum horrere ac, ne talium occurrerent in vicem cogitationum accusantium aut etiam defendentium, pallere; hinc vero Christi iudicia, qui occulta in lucem produxerit, amplecti; Godefridi meritum in sublime efferre, ac de reliquo artius illius praeceptis se contestantur inhaerere. [Rom. 2, 15.] Hoc ad terrorem illorum dictum sit qui magistrorum spiritualium praecepta utcumque prolata despicere seu orthodoxae ecclesiae sacramenta pro posse conantur exinanire.

[13] [Monachum qui, furto facto,] Exstat monasterium in honore praeclari Christi testis Dionysii foras muros Ambianensis urbis venerabiliter situm [Est hic prioratus Sancti Dionysii a Pratis, de quo supra, p. 899, ad an. 1113 post 1 sept.] , in quo devota cohors monachorum regulari tramite incedens, iugiter omnium Creatori persolvit munia laudum. Illuc itaque quam plures Ambianensium cives auri argentique ac diversarum gazarum, gratia conservandi, deportarant pondera fratribusque inibi degentibus pro libitu assignarant diligentius observanda. Nam ea tempestate intestinorum bellorum [(N. ea t. i. b.) bis in B.] seditionum [locus corruptus vel mutilus. Forsan corrigi potest: seditio.] nudipes publice et privatim in ipsa atrocius currebat, universamque urbis superficiem sicariorum incertus discursus quam maxime attonitam reddiderat. Quippe turris in ipsa, inexpugnabili moeniorum ambitu vallata, simul sublimitate pinnarum seu densitate munita propugnaculorum, instante Ludovico Francorum rege necnon piae memoriae Godefrido ipsius loci praesule, fere biennio [Idem testatur Suggerius abbas. Cf. supra, p. 900, ad an. 1115, april. 11.] multimode obsessa, tandem fame ad deditionem coacta, ne ulterius finitimas depopularet provincias, demum funditus est subversa. Itaque unus ex fratribus cernens cotidie diversarum opum congeriem, clandestina cogitatione percellitur, atque sub spem boni se palliat illicitae persuasionis virus, dumque caput draconis in medio limine conterere contemnit neglegens, sive alias intentus dum non attendit: [Ovid. Rem. 83.] Sic mora dat vires, heu, heu! sensim totus illabitur. Nam saepius revolvit in animo quod, si quoquo modo cupitis potiri quiret, in usus egenorum liberationemque captivorum seu restaurationem ecclesiarum dispertiendo tutius conservaret quam si millenis repagulis octavianus ipse vel neronianus satelles artius custodiret. Haec aliaque quam plurima in miserabili mente quasi quaedam barbaries nocte dieque perstrepebant; quibus ipse quasi ex aperta ratione condescendens, ignorabat quod, etsi omnia licent, non tamen omnia expediunt. [I Cor. 6, 12.] Exspectato vero quo reliqui fratres dormitum perrexissent, ipse quasi praeclara famosaque moliturus non dormit neque dormitat, nec indulget palpebris suis quantulamcumque quietem, — sed, arrepta securi, nocte intempesta, — quippe qui male agit, odit lucem, — effractis seris quibus aerarium claudebatur, prout voluntas seu facultas suppetebat, quae manibus occurrebant subtrahit quam plurima ac, ne ab ullo mortalium deprehendi posset, [e coenobio fugerat,] deducente se mammona, ocius austris, — nam timor addebat alas, — compitorum aggreditur arva. [Ps. 120, 4, Ioh. 3, 20.] Evigilantes autem fratres a somno unum e suis concivibus deesse sentientes, perlustrando angulos, cameras, dum non reperitur, comperientes aerarium effractum simul et exspoliatum, nimio maestitudinis dolore afficiebantur, hinc ex discessione fugitivi patentis rictibus vel morsibus leonis, hinc quod, penuria cogente, non valebant amissa restituere instanti homini, — nam, hoc audito, eo advolarat, — quam maxime autem quod impurae opinionis adurebantur infamia. Quid agerent, quo se verterent ignorantes, ad asylum miserorum, domnum videlicet Godefridum, confugientes, advoluti ipsius vestigiis, infortunium quod acciderat singillatim referunt flebilibus vocibus; quid super hoc sit agendum, satis summisse supplicant. Non erat ille imparatus ad hoc, quin competens consilium a Deo inspiratus mox proferret proximo, ut illud egregii doctoris: Quis infirmatur et ego non infirmor? quis scandalizatur et ego non uror? una cum ipso revera ipsis rebus depromere posset. [II Cor. 11, 29.] Ait autem: “O carissimi, nolite mirari, nolite contristari. Nam noveritis instare tempus quo, dominica area ventilata, triticum in horreum, palea proiciatur in ignem aeternum. [Matth. 3, 12.] Quod si diabolus ex angelo lucis Sathanas, Iudas vero ex apostolo apostata, nunc quid novum si iste ex monacho sit factus gyezita [gyerita B m. pr.] [Id est ut alter Giezi (cf. IV Reg. 5, 20 – 27) lucri cupidus.] ? Quod si cives supernae patriae vos fore recognoscitis, cum Paulo meo nunc falsos fratres sustinere memineritis; nec istud vobis peregrinum videatur, quia, sicut ante nos sobrie prolatum est, nullus potest fieri Abel quem Cain malitia non exercet. [II Cor. 11, 14, GREG. MAGN. Hom. in Ezech. I, 9, 22.] Hoc itaque rogo, hoc mentibus vestris inserere, immo inhaerere, cupio quid sit illud daviticum: Latum mandatum tuum nimis. [Ps. 118, 96.] Proinde extendite dilectionem vestram usque ad collectionem inimicorum; orate pro persequentibus et calumniantibus vos, ut quandoque ex persecutore fieri valeat exsecutor bonorum. [Matth. 5, 44.] Ego quoque pro modulo meo super hoc ipso Christo supplicabo; pauperibus, viduis et orphanis stipem ministrabo, et credens polliceor quod quam citius miser convertetur ad cor. [Ps. 84 9.]” His monachi perceptis, inter spem metumque positi regrediuntur ad coenobium, praestolantes amplecti praesulis promissum. [orationibus suis ad bonam frugem reducit.] Quibus egressis, in orationibus Godefridus prosternitur, omnipotenti Deo sacrificium offerre illo suo pio sanctoque more non cunctatur; in his quoque pro revocatione fugitivi propensius immoratur. Inde ad praedictum coenobium gratia consolandi egreditur. Sed quid non meretur piae fidei postulatio quidve non consequatur sincerae orationis, maxime pro proximi utilitate, iusta fusa affectio? Nondum vir venerandus medium itineris evolverat, et ecce monachi occurrunt admodum gratulabundi, referentes multimodas grates ipsius sanctitati. Nam talia succlamabant: “O patrone pie, o caelestis demonstrator doctrinae, ecce ovis quae instinctu haedi de ovili egressa barathrum perditionis inciderat, mutato animo, mutata perversitatis semita, meritis tuis suffragantibus, nunc intra saepta semper virentis pascui est regressa. Nihil etiam defuit eorum quae paulo ante diripuerat. Quid revolvamus quam plurima? Languet in tuo praeconio lingua.” Quibus vir reverendus: “Dei donum, Dei plane propitiatio est, qui nil eorum quae bonitate sua facit, odio habens, omnes vult salvos fieri. [I Tim. 2, 4, Eph. 2, 9.] Hoc quippe non ex operibus, seu proprio merito, ut ne quis glorietur. Quocirca nomini eius, non nobis, gloria. De cetero, filioli, confortate in caritate, ut in hoc ipso, opitulante Christi clementia, de reliquo perstare valeat usque in finem.” His ergo aliisque quam plurimis circumstantes exhortatus, cum ingenti pietatis gaudio discessum est loco.

[14] [Piam monialem] Apud Durlense oppidum [Doullens.] , situm in territorio Ambianensi, retinetur memoria beati Michaelis archangeli, in qua ecclesia feliciter conversatur Deo dicatarum virginum chorus [De monasterio Sancti Michaelis O. S. B. in Durlensi oppido cf. Gall. christ., t. X, col. 1324 – 25.] . Quadam itaque die mater illius loci protrahens usque ad vesperam horam caenandi, advocata una ex sanctimonialibus, imperat sibi assistere caenanti. Haec vero religione ac simplicitate praedita nulloque viro cognita, quae etiam tertio gloriosum Iesu Christi, quod Hierozolymis habetur, sepulcrum adierat, in quo itinere pro ipsius nomine quam plures cruces, labores agonesque pertulerat, de qua quoque publice et privatim ore fidelium dicebantur praeclara, quae hic inserere supersedimus, ne forsan infirmorum mentibus incredibilia videantur; huic ergo tam praedicandae, ut iam dictum est, imperat ritu ancillarum astare, manu cereum tenere, reverenter cum timore et tremore obsecundare, lumina summisse deflectere ac, quousque a loco surgeret, nusquam discedere. Quae cum omni subiectionis reverentia, ac si Christus caelitus intonuisset, implere iniuncta satageret, nescio quo interveniente delicto, et ecce lumen a manu delapsum solo tenus decidit totumque illius cellae spatium densae noctis umbra, heu, heu! insperato operuit. Tunc ipsa immitem irrationabilemque matris furorem admodum verens, ipsius vestigiis advoluta flebiliter supplicat, ut quod propria admiserat neglegentia, condonare dignaretur sua clementia. Iunguntur reliquae sorores in precibus. Sed quid furia erupit feminea immitius? Nequaquam poterat ad hoc tam facile inclinari, ut in momento ignosceret supplicanti [susplicanti B.] . Quod si adesses, ipsius vultum, non uti natura dedit, sed in varias beluarum serpentiumve formas horrende demutatum cerneres.

Surgit et a mensa totoque expalluit ore. [OVID. Met. 4, 106.]

Tunc vero coepit dentibus frendere, amictum capitis crinemque rotare, vix se ipsam continere ac reliquis artuum nutibus ferinam mentis insaniam patulo aperire, infandissimam illam anathematizandamque proclamare, sicque a communis vitae consortio depellendam merito censere. Demum ad hoc usque prorupit ut in ipsam pugnis calcibusque excederet, [ab improba abbatissa] ac nimiis in dies afficiendo iniuriis, ad ultimum de monasterio exire compelleret. Itaque sanctimonialis coenobii saepta egressa, quamquam uti bidens ferocitati luporum videretur exposita, tamen a pio pastore gressus illius diriguntur, ne in aliquo dilabatur. Quippe iustus, [e monasterio exturbatam] cum ceciderit, non collidetur, quia Dominus supponit manum suam. Angelum consilii, scilicet Christi servum Godefridum Ambianensium patronum, adiens, quae et quanta et quo interveniente excessu a matre monasterii pertulerit, lacrimabiliter conqueritur. [Ps. 36, 24.] Quod audiens ille, admodum cordis affectu condolet, quippe cum Paulo flere cum flentibus sobrie noverat. [Rom. 12, 15.] Admiratur quoque nimium. Nam famam simplicitatis eius quam maxime compertam habebat. Exhortatur etiam ut haec patienter ferat; postremo iubet illam in domum cuiusdam religiosae matronae, Eremburgis nomine, in vicinia positam secedere, nec quoquam progredi, donec annueret ipse. Recessit sicque, quousque a praesule revocaretur, domi permansit. Ilico Godefridus, missis epistulis ad praedictum virginum coenobium, in Durlensi oppido situm, imperat ut, visis epistulis, mater eiusdem loci absque alicuius vehiculi amminiculo quam citius Ambianis perveniat. Hoc illa comperto, hiscit, hac illacque discurrit, fugam meditatur, angitur. Noverat quippe quod minime tam districta praeceptio incassum processisset Godefridi ab ore. Quid ageret? Si refugeret, nequaquam sibi in prosperum cederet. Si remaneret nec praeceptum perficeret, ruinam inoboedientiae incurreret. Cum ergo innumeras ambagum tortiones in animo volvisset, tandem perpendens se minime valere praecepto praesulis contraire, cunctis inspectantibus, cum ingenti rubore pedes Ambianis aggreditur, sicque vestigiis Godefridi advolvitur. Tunc, uti in nitro [vitro B.] inicitur acetum, amplius fervescit, sic ipsa ex hoc quam maxime lacessita in Godefridum evomit inaudita convicia, et non solum ore, sed et reliquo gestu corporis insaniam cordis pergens aperire. [Prov. 25, 20.] Godefridus autem nec ex his motus, [acerrime tuetur.] nec pavefactus: “O mulier”, proclamat, “omnem a corde propelle dementiam, sicque miseram mentem deflecte ad sententiam. En ego vice Christi tribunali iudicii praesideo, teque nunc ex tuis infaustis gestis discutere propero. [II Cor. 11, 2.] Animam sororis, quam desponsavi uni viro virginem castam exhibere Christo, quam tuae custodiae tuaeque tutelae, ut credo, iam meministi, nisi oblivionem seu lethargum patiaris, commendavi, requiro a te, quam, ut fama fert, barathrum perditionis defleo incurrisse.” Tunc illa ignorans quid ad obiecta responderet, profitetur se quid loqueretur nescire; famam frivolam volitare; nullam ex ovibus sibi creditis aliquando amisisse; sobrie se et iuste et pie curam ipsarum exercere. [Tit. 2, 12.] Ad haec Godefridus: “Video te vera profari, cum te prorsus ignorare, quod dico, proh dolor! profiteris. Nempe si expertum teneres quod iudicium in his qui nequiter praesunt fiet, si ipsam gehennam, quae stirpatoribus dominici ovilis praeparatur, incidisses, quod proposui iugi memoria conservares. [Sap. 6, 6.] Sic age, o mulier, si ab eunte aetate cuiuslibet temporalis commodi damnum seu dispendium pertulisses, num aliquando a corde vel leviter deleri valeret? Quid multis? Quae excusatio in peccatis? [Ps. 140, 4.] Illam, illam sororem, illam, inquam, egregiae opinionis virginem, cui pridie astare tibi caenanti lumenque 〈ministrare〉 praecepisti, quodque incuria solo tenus decidente, ob id quam multis afficiendo de ovili exire compulisti, hanc plane a te exposco, sanguinem eius de manu tua requiro. [Ezech. 3, 18.] Forsan foveam desperationis ingressa, forsitan in fornicibus, theatris lupanaribusve iacet prostituta; forsitan leviathan fauce retinetur absorpta. Ubi, rogo, fides Christi? ubi edictum apostoli, quo iubemur pro fratribus non solum exteriora dare, sed etiam, si necesse fuerit, pro ipsis animam nostram ponere? [I Ioh. 3, 16.] Quid, inquam, detestanda, tibi subrepsit [susplicanti B.] , ut pro tantillo animam, pro qua Christus mortuus est, quam latice ac cruore proprio de latere manantibus redemit ac diluit, in avernum detrudere conareris? Quid ad haec? Numquid non auditum interioris tui hominis vox ista transverberavit?” Cum illa, ac si in statuam salis versa, ad haec omnia, depressis in profundo luminibus, reticeret, servus Christi magno cum fremitu: “Surge, surge”, inclamat, “misera, iam nunc infelix vel sero propera; ne dederis somnum oculis tuis, nec dormitent palpebrae tuae. [Gen. 19, 26, Prov. 6, 4 – 5.] Eruere quasi damula de manu ac velut avis de insidiis aucupis; suscita amicum tuum, si forte condonare, si forte animam, quam propria culpa amisisti, quoquo modo dignetur restituere. [Ibid. 3.]” Cum vero ad haec surgere cunctaretur: “Vivit Dominus”, increpat Godefridus, “quod nec cibi, nec potus quicquam praesumes, donec ovem naufragium multimode perpessam meae parvitati assignes.” His dictis, deputatis custodiis, a loco discedit. Perpendens itaque mater familias nullum umquam sibi provenire remedium, si non pro viribus compleret praeceptum, exsurgit, discurrit per plateas vicosque civitatis, sciscitatur vigiles si non noverint sicubi sanctimonialis suae curae latitaret, sicubi maneret. [Cant. 3, 2 – 3.] Audierat namque quod illo advenisset. Dum igitur id usque ad vesperam continuasset, nec quicquam effectui provenisset, occiduo sole repetit limina Godefridi, confitens cum lacrimis errata: non repperisse quod quaesierat; noxam dignaretur condonare; ob id, donec invenisset, quoad viveret, se perlustraturam pontumque terramque. Godefridus ergo intellegens illam laboribus, ieiuniis aliisque iniuriis valde defessam, iubet sanctimonialem a penetrabilibus domus prodire atque ad medium prosilire. Qua visa, exclamat: “En ovis permulta pericula passa, vix caput attollere praevalet, saturata afflictione et miseria. Hanc tibi restituo, hanc sub testimonio fidelium reconsigno. Libuit autem in te aliquantulum exercere diritorio [Id est dire, severe?] , ut de reliquo mitius cautiusque tecum agas, et iuxta illud comici: Ne quid nimis. [TER. Andr. 1, 1, 34.] Nam noveris esse artem artium regimen animarum.” His expositis, mater familias recipiens suam in sua, sic utrimque cum Christi pace discessum est ad propria [De huiusmodi syntaxi vid. supra, p. 916, annot. 4.] . [GREG. MAGN. Reg. past. I, 1.]

[15] [Martyrii cupidus,] In pectore nostri, nostri inquam imitandi pontificis, uti quondam in illa Moyseos arca, virga cum manna; quia etsi transgressores sciebat competenter percutere, noverat et supplices clementer refovere. Hinc etenim conicere possumus quid pro grege sibi commisso, si necesse foret, pateretur, si tanta et talia pro una muliercula, sincera interveniente pietate, aggredi non cunctatur; quam beatum se fore arbitraretur, si proprium sanguinem pro dilectione proximi fundere mereretur. Parce [Locus corruptus.] si attestatione divinarum paginarum celebraturi in mente martyrium [Locus corruptus.] , illum martyrii laurea non dubito potiri qui tanto acriori quanto interius discerptus est illo gladio spirituali, de quo, teste evangelista, Symeon ad beatissimam Dei genetricem dixisse fertur: Et tuam ipsius animam pertransibit gladius. [Luc. 2, 35.] Putasne, rogo, quod leviter ferret, cum subditorum mentes per incentiva et abrupta criminum dilabi visu vel auditu perciperet? [subditos delinquentes] Huius rei gratia, ut dicitur, millies tortus milliesque discerptus, non poterat os, manum mentemque continere, quominus non doleret, quin verborum Dei contemptores districte argueret. Enimvero si neroniana seu diocletiana rabies temporibus illius incubuisset, pro fidei catholicae defensione ultroneus eculeum subiisset; si autem cruentus craticulam minaretur, credo quod, Dei praesentia roboratus, candentis ferri machinam intrepidus conscendisset; quod si iudex insanus illum de medio tollere properans flammis iniecisset, profiteor quod trium puerorum vestigia sequens, hymnum Deo in camino cecinisset; cum etiam, si reliqua tormentorum genera, quibus milites Christi principem mundi una cum satellitibus suis, duce gratia, devicerunt, incurrere contigisset, forti animo, facie laeta, iamque conscius coronae victor cucurrisset; sicque proprio cruore laureatus, caeli palatia, regem in decore suo visurus, felix feliciter intrasset. [Dan. 3, 51 sqq., Isai. 33, 17.] Haec igitur fidelibus ruminanda dimittentes, reliqua cursim prosequimur.

[16] [graviter reprehendit;] Adveniente sacrosancta nostrae redemptionis sollemnitate, cum a clericis de propria domo vespertinali hora sollemniter in ecclesiam fuisset inductus, percelebrato opere Dei, iterato ab illis aeque festive ad propria revocatus, universis inibi residentibus, poculorum copia ex more propinatur. Intererat fortuitu inter illos quidam clericus, quem facie quidem et nomine scio, sed celanda persona est, ne, si fortassis hoc quod de illo proferimus agnoverit, in insaniam vel certe in deteriora proruere non timeat. Hic itaque ex illis, quos supra memoravimus, impuro conubio copulatus [cōpulatus B.] exsistens non infimus, adversus quos Godefridus multa in superioribus exercuisse disputavimus, arrepta patera, qua venerandus praesul erat bibere solitus, merum superinfundens epotare cum cachinno non veretur. Quod Godefridus perpendens, ne forte in tantae sollemnitatis gaudio iniuriam propriam inconsulte persequi videretur, exacerbationem animi intra fauces comprimens, tandem, cunctis egressis, advocato [adnotato B.] Nicolao dispensatore domus, his illum affatur: “O homo, cur scyphum in sterquilinium perdere voluisti meum? Nescis quod nulla sit communicatio luci ad tenebras?” Cumque ad haec ille vehementer exterritus proclamaret tuto loco illum reposuisse, subnectit Godefridus: “Recede hinc maturato, ipsam pateram ad nundinas ferto, condignoque pretio accepto, Christi pauperibus erogato. [II Cor. 6, 14.]” Quod et ilico impletum est. Adeo ignitum eloquium Dei, quod et vehementer diligebat, ipsius interiora decoquebat ut, iuxta Pauli vocem, cum fratre qui nominatur fornicator aut avarus, cum eiusmodi plane nec cibum sumeret. [Ps. 118, 140, I Cor. 5, 11.] Sic, sic vitam suam absque contaminatione custodire, sic, sic ad eos qui foris seu ex adverso sunt sine querela studebat ambulare. Quocirca talem tantumque patrem dignum est venerari, aeque imitari, ut quandoque propriis pertrahat meritis quo iam post huius exsilii inviam terram atque desertam feliciter cum Christo regnans pervenit.

[17] [ipse autem vino se abstinens] De abstinentia eius quamvis aliquanta dicta sint, tamen non abs re est si aliquid adhuc mirandum seu potius imitandum fidelibus proferamus. Godefridus itaque, cum frequentia clericorum equitumve fretus in symma [In camera vel ad mensam. Cf. Ducange, S. V. simma et sigma.] discumberet, propinabatur illi aqua in scypho argenteo, decenti caelationis opere polito, ut recumbentium multitudo refertum crederent mero; se vero quisque valde fortunatum putaret, si illum vel semel ore contingeret. Alius aeque ligneus vino refertus obtutibus illius inferebatur; quem diutissime intuens, ut ex hoc amplius cruciaretur, nihil exinde gustans, propria manu egenis propinabat. Hoc quippe sobrie exercens, ne aliquo supervacuo applausu extolleretur, mortalium cognitioni, quantum in ipso fuit, occultum esse satagebat. Inter prandendum vero cum diversorum altilium, animalium agrestium seu volatilium carnes cunctis ad votum affatim apponerentur, ipse arbuteo fructu vel herbis, et modice, fruebatur. Hoc quippe lautioribus aliorum cibis et in omni vita veraciter praeposuisse dinoscitur.

[18] [et tenui victu contentus,] Quoddam praeclarum, referente illius dilecto, nomine Reyngero, veracissimo valde monacho, de ipso comperi, videlicet illum numquam quolibet cibo vel potu adeo distentum quin semper quam maxime permaneret famelicus; adeo egregius cultor abstinentiae sobrietatisque habebatur.

[19] [vigiliis] De instantia autem vigiliarum eius quid referam, cum haec quodam modo familiarissime inediam comitari soleant? Etenim, expletis matutinorum vigiliis, cum singuli ad propria maturarent reverti, ipse solius Dei beatorumque spirituum consortio delectatus, in ecclesia solus remanens, vestem calciamentumque sibi extrahens, geniculis in oratione defixis, reliquum noctis in id devote deducebat. Creberrime gratia sanctorum visendi loca, beati Severini Coloniensis antistitis informatus exemplo [Cf. Gregorius Turonensis, De virt. S. Martini, lib. I, c. 4.] , nudipes uno tantum puero contentus, ipsa hora circuiens, demum muros civitatis egressus [ita V; progressus B.] ad leprosorum mappalia [ita V: ī appalia B.] pia sollicitudine se transferebat, ad singulorum quoque lectos accedens, lurida prurientiaque membra propriis manibus contrectans deosculabatur, signumque salutare imprimens, in melius recreabantur [De syntaxi cf. supra, p. 916, annot.4] . Quibus etiam mysteria corporis et sanguinis Iesu Christi, [et piis operibus instat.] praemissa confessione delictorum, tradebat, ceteraque humanitatis obsequia summisse impendebat; sicque ad propriam domum, ne deprehendi quiret laude humana, clam quam citius panniculis obsitus revertebatur.

[20] [A S. Firmino in visione monitus,] Igitur dum nocte quadam in huiusmodi operibus excubaret, ac coram artubus beati Firmini episcopi et martyris, pro excessibus gregis sibi commissi supplicaturus, cum fletibus procidisset, gravi sopore depressus, vel potius in ecstasi positus, videt se ambitum urbis excessisse ac in itinere quod ad ecclesiam sancti martyris Acioli ducit constitisse; et ecce a parte austri contemplatur raedam ferventium equorum, equitum quoque sulphuream flammam evomentium, infinita multitudine tumultuantium, morem exercituum imitantium; collisionem etiam multiformium armorum, scutorum, galearum, thoracum spiculorumque ignitorum. Ad horroris quoque cumulum, heu, heu! perpendit praecipites excidio urbis imminere, a strepitu quorum opinabatur orbem terrarum intremuisse. Ergo vir venerandus tam horrendae visionis articulo interceptus, salutare signum obicit fide firmissima, cui cuncta genua curvantur, quo quisque fidelis munitur, sine quo nulla salus, sine quo nullatenus caelum nanciscitur. Cumque vehementer paveret subversionemque urbis nimium horreret, ecce subito intuetur sibi astare super radio solis splendidum quendam herilis formae virum, pontificalibus indutum, anulum aureum palmamque prae manibus vibrantem, sertum quoque rosis liliisque refertum, in quo etiam dominicae crucis signaculum apprime erat insertum, capite vehentem. Ad hoc paululum vir egregius respirans, cum vestigiis illius advolvi, et quis vel ad quid venisset cuperet sciscitari: “Desiste”, proclamat ille, “ab incepto, o sacer Godefride sacerdos, nostrae sedis felix successor, nostri laboris seu studii fidelis exsecutor. Ego sum Firminus, praesentis civitatis primus martyr, praesul aeque simul et patronus, auxilium excidendea urbi pro meritis pro posse laturus.” Cui Godefridus: “Dic age, sancte Dei, quibus intervenientibus causis tanta calamitas, instar quondam Gomorreorum, immineat urbi.” Tunc sanctus: “Peccata populi tui clamorque, proh dolor! in conspectu districti censoris ascendit. Namque iuxta illud propheticum: Mendacium et furtum inundaverunt, et sanguis sanguinem tetigit. [Ose. 4, 2.] Nunc ergo exsurge et quae videris simul et audieris insistendo opportune, importune, arguendo, obsecrando, increpando, neminem formidando seu palpando, viriliter expone, ac simul mecum Christi misericordiam, ut avertatur furor ipsius a populo et a civitate, enixius deprecare. [II Tim. 4, 2.]” His aliisque quam plurimis quae, quia valde prolixa sunt relatu, depingere devitavimus, sanctus Dei cum illo collocutus, benedicens ac valedicens in sublime attollitur. Quem vir egregius acie oculorum prosequitur, donec immensa huius aeris vastitate visus hebet, nec diutius intueri potuit caelo receptus. Igitur Godefridus evigilat, ac ne forte aliquid simile, quibus mortalium spiritus in somnis illuduntur, accidisse putares, vestem ipsius, incredibile relatu, lacrimis respersam, hasque solo tenus decidentes, si coram adesses, cerneres; adeo rata visio. [II Cor. 10, 13.] Adveniente autem die dominico, convocato in ecclesiam omni populo, stans in gradu, super visione quidem, ne fortuitu in immensum videretur gloriari, nihil locutus, his exorsus est:

[21] [ipse populum suum monet] “Aut nutu aut permissu Dei in specula matris ecclesiae quisque constitutus, gladium imminentem conspiciens, si non annuntiaverit, omnium pereuntium sanguinis reus ipse merito detinetur. In hac ipsa, o utinam nutu Dei, me positum ad proferendam scientiam salutis plebi eius, perpendens, si subtraxero quippiam, sententiam districti iudicis in me retorquendam [Luc. 1, 77.] admodum verens, iterum iterumque, carissimi, vos commonefacio, dum vacat, fugite a facie irae columbae, dumque supernus censor gladium suspendit ultionis, dirigite pedes vestros in viam pacis. [Ier. 25, 38, Luc. 1, 79, Isai. 1, 16.] Quocirca auferentes malum cogitationum vestrarum ab oculis Domini, loquimini veritatem unusquisque cum proximo suo. [Zach. 8, 16, Prov. 20, 10.] Nam noveritis quod pondus et pondus, mensura et mensura, utrumque abominabile est apud Deum. Noveritis etiam quod in qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis. [Matth. 7, 2.] Eia, huius mundi amatores turpisque lucri sectatores, qualem fructum tunc habuistis, quando subversionem ecclesiarum, depopulationem pupillorum [pupillarum B.] et viduarum, direptionem quoque bonorum ipsorum ab Adelelmo huius urbis tyranno [Locus difficilis. Novimus filium Adae castellani Ambianensis, nomine Adelelmum, quem anno 1113 puerum pulcherrimum fuisse docet Guibertus de Novigento (De vita sua, III, 14). Illum hic non designari vix non certum est; crediderim autem designari ipsum Adamum, quem alio nomine Adelelmum dictum esse docent litterae anni 1069, quibus subscripserunt Drogo Turrensis, id est castellanus Ambianensis, et Adelelmus filius eius et successor (Cartulaire du chapitre de la cathédrale d'Amiens, t. I, p. 10; cf. A. de Calonne, Histoire de la ville d' Amiens, t. I, p. 145). Neque tamen sic res est expedita. Si enim Nicolao credimus, incendium quod c. 22 narratur anno 1106 accidit (cf. infra, annot. 2), ac proin oratio quae hic profertur eodem anno est habita. Iam vero non nisi aliquot post annis, anno inquam 1115, vel certe non ante annum 1113, Adam contra cives Ambianenses, qui libertati studebant, partes comitis defendit atque ea saeva facinora edidit quae ei et Nicolaus hoc loco atque etiam Suggerius abbas (vid. verba allata supra, p. 926, annot. 2) exprobrant. Quid ergo? Qui meliora doceri cupio, velim animadvertatur orationem illam non a Godefrido esse totidem verbis pronuntiatam, sed a Nicolao fictam. Crediderim ergo errasse Nicolaum et tempora permutasse, ita ut induceret Godefridum anno 1106 — quem annum non indicat Nicolaus, sed ex his quae profert nobis definiendum relinquit — de his loquentem quae anno dumtaxat 1113 vel 1115 accidissent. Haec ut in re obscura.] ac reliquis satellitibus Sathanae unanimiter exactam, cum gaudio exspectabatis? Qualia, Deo deorum iudice apparente, pro talibus factis recipietis, vultis nosse? Paulus vas electionis tubicinat nobis quod non solum qui faciunt, sed et qui consentiunt, digni sunt morte. [Rom. 1, 32, Ier. 17, 5.] Maledictus, ait propheta, qui spem suam ponit in homine, non in homine Deo, sed in homine terreno; qui, cum mortuus fuerit, hereditabit serpentes et bestias et vermes. [Eccli. 10, 13.] Cotidie videmus, velimus nolimus, cotidie experimur quod pallida mors aequo pulsat pede regum turres pauperumque tabernas. [HORAT. Carm. I, 4, 13.] Nunc igitur, carissimi, deponite veterem hominem cum actibus suis, et induite novum, qui secundum Deum creatus est in iustitia et sanctitate veritatis, si forte districtum iudicem placatum nobis reddere, si quoquo modo iram vobis imminentem possitis evadere. [Eph. 4, 22, 24.] Quod si neglexeritis, praedico vobis, — quippe non possumus quae vidimus et audivimus non loqui, — quod quam citius aut illo quondam sodomitico incendio concremandi, aut ipso Dathan et Abiron horrendo excidio funditus estis subruendi. [Act. 4, 20.] Proinde, ne una vobiscum silentii involverer crimine, mundus ego a sanguine omnium vestrum; non enim subterfugi quo minus annuntiarem omne consilium Dei in vos. [Act. 20, 26 – 27.] Quin ut ipsi, credo, meministis, quam saepe usque ad divisionem corporis et spiritus pro hoc ipso sum periclitatus. Testificor iterum omni audienti, ne parvipendens concessum remedium incidat damnationis barathrum.” His faciens finem loquendi, recessit. Sed quia, iuxta viri sapientis sententiam, non introibit in malevolam animam sapientia, verba servi Dei visa sunt illis quasi deliramenta, vociferantes una simul illum infinitis quaestionibus ac quibusdam naeniis operam dare. [Sap. 1, 4, Luc. 24, 11, Ps. 93, 13.] Sicque in deteriora proruunt, donec fodiatur peccatori fovea, fiuntque novissima ipsorum peiora prioribus. [Matth. 12, 45.] Iamiam inevitabilis divini examinis ira scelus ipsorum in diem perditionis reservans, visitare ac demum ultricibus flammis iuste pro meritis volebat detrudere. Attamen [Ut tamen B.] , quia facturae suae pio semper dominatur affectu, — nam et ore cytharedi vatis patiens multaeque misericordiae fore praedicatur, — precibus patronorum ipsius populi, ut creditur, flexus [flexus est B ante corr.] ad misericordiam, maluit illos momentanee castigari quam sempiterne suppliciis infernalibus deputari. [Num. 14, 18; Ps. 144, 8.]

[22] [de proximo urbis Ambianensis] Nam quinta sabbati, vigilia videlicet beati apostoli Bartholomaei [Monuimus supra (p. 897, ad an. 1106, aug. 23) solo anno 1106, quam diu Godefridus episcopus fuit, diem 23 augusti incidisse in feriam quintam.] , cuius aeque sollemne festum fidelium aevotio in crastino susceptura simul et celebratura erat, nubes densissima, ut universi lucem in noctem nimium gemebundi mutatam crederent, urbem occuluit; moxque egressus ignis stantes passim per agros stipulas immensosque frugum acervos consumens in momento, vehementissimis aquilonibus flantibus, inter moenia civitatis illabitur. Cumque absque aliquo discrimine saxeas uti ligneas vel domos vel casas edax flamma lamberet, nec propius quisquam ad dimovendum ausus erat accedere; quippe adeo acerrimum incendium universam superficiem obtexerat, ut non plures sed unum rogum te intueri crederes. Tunc quoque simul omnia misceri, flammarumque globi ad sidera usque efferri; porro adeo occulto iusto et pavendo iudicio divinitatis, universa fuerant passim tradita, ut rara, immo potius nulla, excepta ecclesia Christi testis Firmini, domo quoque Godefridi necnon quorundam egenorum tuguriis, inibi remanerent domicilia, quin funditus subversa; vixque a loco quippiam est semotum, quod illo horrendo incendio non statim fuisset depastum. Coria simul etiam diversorum animalium in profundis praeterfluentis fluminis Somenae gurgitibus dimersa, incredibile relatu, contra naturam elementi extrahebantur semiusta, ut si fortuna te illo tulisset, nihil ab ipsis infernalibus stygiis differri cerneres. Hoc omnino fidem excessisset nullatenusque auditum apparuisset, nisi certior intuitus credulitatis pennas suppeditasset. Interim in illis etiam aves corvis similes, macie omnique horroris deformitate plenae, ignem rostris deferentes visae sunt per urbem infestanter volasse; unde et velox [vorax B ante corr.] fama [flamma B ante corr.] percrebuit locum infernali incendio flagravisse. Fit ergo altum silentium in urbe et quae pridem gloria luxuriabat et honore, nunc angustiatur repleta amaritudine; quaeque finitimorum ac longe positorum depopulationem sitiens cervicem erexerat, nunc, vindice Christo, recipiens digna, sedet in tristitia. Relinquuntur in illa derelictae sub divo parietinae, ac si simul omnis inhabitator funditus deperisset, quolibet infausto ingruente omine. Illa, illa quondam prae amoenitatis affluentia dicta quondam Somanobria [Immo Samarobriva, ex ponte in Samara seu Somena facto. Cf. A. Holder, Alt-Celtischer Sprachschatz, t. II (1904), col. 1336 – 37.] , nunc iam rite censetur Ambianis, gurgitibus amnium, scilicet tentationum impulsione, undique ambita.

[23] [incendio.] Illis diebus Godefridus tantae cladis praemonitus, propriam dioecesim perlustrans, in Pontivorum solo commorabatur. Hoc comperto, quam citius adveniens, ubi universa in favillam prospexit redacta, obortis lacrimis, — nec enim hoc ingratis denegabat: — “O filioli” ait, “oportuerat ut, voci meae credentes, hanc iacturam lucrifaceretis, sicque in velamentum alarum Dei a facie arcus extenti condignis paenitentiae lamentis confugeretis. [Act. 27, 21, Ps. 60, 5, Isai. 21, 15.] Quod vel nunc sero aurem nostris sermonibus inclinare ac flagella Dei aequanimiter ferre, mores etiam vestros de reliquo in melius o si studeatis innormare, polliceor quod Christi larga propitiatio universa bona in vos redundare ac novissima prioribus praestabit gaudiis praecellere.” Haec illi omnia pro viribus spondent adimplere. Itaque, non plene exacto biennio, adeo necessariis vitae praesentis implentur omnia ut, iuxta sermonem viri Dei Godefridi, oblivioni traderetur omnis retro transacta miseria. Hoc fama cunctorum recolitur, hoc opinione inibi degentium, quasi adhuc recens, praeconatur, matresque docent liberos Godefridum satis refertum flamine prophetico.

[24] [Mortis suae praescius,] Hinc iam vertatur stilus quo ordine vir venerandus terris eximi et ad elysiaca se promovendum praeviderit. Intellegens autem vir sanctus dissolutionem lutei fragilisque vasis iam iamque sibi imminere, tanto [tante B.] misericordiae operibus insistebat enixius, quanto his ipsam se promereri confidebat propensius. [eleemosynas liberaliter elargitur;] Itaque inter reliqua quae ecclesiis, pauperibus, viduis et orphanis exhibuit, — quae quia nimium sunt relatu prolixa, exprimere devitamus, — etiam monasterio Sancti Quintini martyris de Monte, in quo, uti praefatum est [Lib. I, c. 5 sqq.] , iuste et sancte disciplinis regularibus educatus fuerat, calicem aureum ad sacrosancta dominici corporis et sanguinis sacramenta celebranda contulit, alia etiam quam plurima, necnon et altare de villa cui nomen Cymimolis [Legendum credo Cyviniolis vel Cyvinniolis, id est Ceviniolis, vulg. Chuignolle (dép. Somme, arr. Péronne, cant. Bray), qui locus non ita procul Perrona abest ad occidentem. Haec quidem ecclesia a Godefrido donata erat monachis Lehunensibus atque penes eosdem erat etiam post mortem sancti, anno 1124 (cf. Gall. christ., t. X, col. 1173 A; Darsy, Bénéficis de l'église d'Amiens, t. I, p. 307, annot. 3.) Verum fieri potuit, quod reapse factum est in ecclesiis huic vicinis (vid. v. gr. Darsy, t. c., p. 308, annot. 2), ut reditus partim monasterio Lehunensi, partim monasterio Montis Sancti Quintini essent assignati.] , ad luminaria ecclesiae concinnanda et ut ipso die, quo terris exemptus recolitur, cura seu providentia thesaurarii ciborum potuumque copia in refectorio cunctis fratribus vel pauperibus affatim subministretur. Quod et hactenus ad monimentum egregii viri observatur. Hoc et plures sanctorum fecisse constat, ut etiam nec commemoratio subtractionis eorum a visibilibus inanis videatur a misericordiae operibus.

[25] [Iohannem episcopum Morinensem invisit.] Morinorum urbem adiit, ut aliqua de spiritualibus seu de statu praesentis ecclesiae conferret cum Iohanne, ipsius loci magnae auctoritatis praesule, de quo et in praesenti opusculo reminiscor me aliqua praelibasse [Lib. I, c. 32; lib. II, c. 2.] . Cum igitur de his coram fratribus plurima perorasset: “O frater Godefride”, flens uberrime proclamat Iohannes, “pro absolutione delictorum meorum omnipotenti Deo sacrificium offerre meisque exsequiis, si facultas assit, memento adesse.” Ad haec Godefridus, pedibus ipsius provolutus, cum ingenti respondit gemitu: “Nequaquam, pater beatissime, ante me hinc es migraturus; nequaquam me ad regnum es praecessurus. En ego fragili carne exspolior; en ego viam universae carnis, Christo mihi propitio, laetabundus ingredior; en debitum humanae condicionis exsolvo. [Ios. 23, 14.] Hoc ergo quod parvitatem meam vis pro tua sanctitate facere, id ego qualiscumque homuncio ea caritate, qua invicem honoramus portare, qua etiam pro invicem praecipimur exorare, paternitati tuae supplico ut in me digneris implere. [Eph. 4, 2, Iac. 5, 16.]” Ilico ex oculis omnium lacrimae affatim profluxere, memorantes nequaquam vel pertenue verbum illius ab ore incassum prodire. Ut ergo cognosceres illum nullatenus hoc in irritum eructasse [eructuasse B.] , ferme ter quinis annorum curriculis ante ipsum memoratum pontificem comprobatur in Christo quievisse [Obiit Iohannes 27 ianuarii 1130. Cf. supra, p. 895, num. 19.] . Istud autem praeclarum relatu Herberti simul et Walterii archidiaconorum [Morinensium seu Tarvannensium, de quibus cf. O. Bled, Regestes des évêques de Thérouanne, t. I (1904), p. 14; t. II (1907), p. 137.] , peritia litterarum non infimorum, qui tunc interfuere, accepimus, ne quis nos frivola proferre calumnietur.

[26] Et quia exsistens ipsius comparticeps in catena de quo [qua B.] vox divina: Ego, inquit, ostendam illi quanta oporteat eum pro nomine meo pati, ut opinari pium est, consors aeque futurus erat in gloria, volens Deus multiformibus tribulationum generibus ipsius amplius augeri merita, iterum adversus illum versutiae invidorum, maledicta et convicia divinae legi adversantium exoriuntur, nec tutus ei in illa regione ad commanendum locus, [Cum ad Cartusiam iterum confugere cogitasset,] rursus fugam, rursus latebras, exsilium, rursus vitam solitariam agere, rursus promunctorium Carthusiae, Christo annuente, meditatur adire. [Act. 9, 16.] Is nempe locus quam maxime sedebat eius animo. Nam et de quodam fratre inibi commanente quiddam praeclarum ac memoriae iugiter commendandum solitus erat narrare, quod videlicet numquam omnino manum pube tenus per triennium demiserit, qualibet ingruente necessitate; adeo pius sectator sanctimoniae habebatur. Illuc ergo citissime Godefridus pervolasset pioque desiderio satisfecisset, nisi debitus finis a Christo ei affuisset. Interim quippe exacerbatus innumerisque angustiis, ut taederet eum vivere, erat interceptus; adeo supra modum virtutis suae aporiatus ferebatur ut creberrime omnium creatorem precaretur ne in illis partibus umquam lucis occiduae metam sortiretur. [II Cor. 1, 8.] Quod et accidit, et in hoc Christum paruisse cerneres ipsius voluntati. Id ergo quando, ubi et quomodo evenerit, brevi expediamus.

[27] [Remos profectus] Nescio cuius rei interveniente gratia, Remorum Galliae metropolim expetiit, collocuturus cum venerabili Radulpho, agnomine Viridi, ipsius loci archipraesule. Illis diebus praeerat [in coenobio S. Crispini Suessionensi subsistit] coenobio Christi martyrum Crispini et Crispiniani, primorum Suessionicae urbis apostolorum et martyrum, reverentissimus vir, Odo nomine [De quo supra, p. 932, c. 10.] , totius sacrae religionis et honestatis praecipuus cultor, qui universa illius coenobii habitacula, murum quoque quo haec munita cernuntur, a fundamentis reaedificavit, atque ipsum locum, uti hodieque relucet, monastici ordinis regula, Christi praeeunte gratia sanctorumque suffragio, quorum illic pia retinentur patrocinia, quam maxime perlustravit. Is igitur venerandus pater die celebritatis sanctorum Crispini et Crispiniani, quae recitatur VIII° kalendas novembris, audiens Godefridum praesulem Ambianensem per Suessionicam civitatem transitum habere, imperat pueris fauces semitarum anticipare, ut, si forte vir Dei occurreret, suaderent, immo cogerent, ut quam citius ad sollemnitatem martyrum adveniret. Et ecce Godefridus per aggerem publicum iter conficiens, quasi diei hora tertia adveniebat. A quibus statim detentus, vi pia, immo Dei providentia, ad ecclesiam martyrum adducitur. A domno Odone ipsius loci abbate sollemniter exceptus, instantem celebritatem festivus et ipse ac cum ingenti cordis iubilo peregit. Sed quia iam Christus pro sudore patientiae, castitatis, humilitatis ac reliquarum virtutum, quae in eo confertissime una coierant, decreverat iam pariter cum caelestibus immortalitatis serto servum suum remunerare, placuit etiam ipsius ineffabili pietati ut cineribus testium suorum, quorum memoriam sedulo excolebat, admisceretur, altera tantummodo distante urna.

[28] [et frustra] Nocte itaque sequenti, cum beata membra dedisset quieti, modica pulsatur febre; in crastino vero in oratione ante ipsorum martyrum corpora prosternitur, ac deinde coeptum iter cupiens evolvere, processerat usque ad villam cui vocabulum Parvanit, pertinentem ad possessionem praefatae ecclesiae; quae, ut reor, trium miliariorum spatio separatur ab illa. Et ecce, aegritudine invalescente, indicat comitibus itineris non ultra se posse ingredi [progredi V, forsan rectius.] , sed oportere se ad monasterium Sanctorum Crispini et Crispiniani reduci, illicque diem ultimum praestolari. Mox omnes mixtim gemere, flere; nequaquam illum vera opinari; non debere talia profari; quin potius inibi paululum quiescens lassescentem stomachum pauxillum cibo reficeret, sicque quo coeperat, resumptis viribus, attingeret.

[29] [ulterius progredi conatus,] Sed ipse fatiscentes artus praesentiens: “Nequaquam, o filioli, nequaquam istud valet fieri. Nam nocte transacta, defessos artus cubitum collocans, videbar mihi videre a quattuor heroibus toga nive candidiori praeclare praetectis me lectica in quoddam oratorium deferri, mihique molarem lapidem, cunctis spectantibus simulque super hoc admodum maerentibus, superponi.” Ad hoc cuncti cum maximo maerore exclamant: “Fiat voluntas Dei!” Habebat in comitatu quendam egregiae indolis iuvenem, nomine Nicolaum, Beati Petri apostolorum principis Cluniacensis coenobii monachum; qui praecurrens ad genitorem suum, nomine Henricum, olim quidem saeculari militia inclitum, tum vero saepe dictae martyrum ecclesiae monachum, tum quoque procuratorem ipsius villae fidelissimum, mirae simplicitatis et innocentiae virum, refert dominum Godefridum Ambianensem episcopum advenisse et viribus impotentem non valere ultra procedere. Ilico exsiliens senior in praeparata domo cum condigno honore excepit praesulem, innumeras grates omnipotenti Deo referens, quod in hospitio talem tantumque promeruisset excipere hospitem. Illic ergo vir venerandus tribus permanens diebus amplius viribus corporis destituitur. Hoc comperto, venerabilis Odo, praedicti coenobii pater, instructo comitatu, equis sudantibus, venit ad eum. Quo salutato crebriusque deosculato, impositum reverenter navi ad coenobium martyrum Suessionis cum magno gemitu deduci navigio fecit [Flumen enim Axona monasterium praeterfluit neque longe abest a via quae Suessionibus ducit Remos.] . Itaque vir venerandus tanto attentius orationibus ac lacrimis insistebat quanto sibi celerius occasum vitae praesentis adesse sentiebat. Patienter ergo perferebat flagella patris, sciens quod, si terrestris domus habitationis suae dissolvatur, quod aedificationem haberet, domum non manufactam aeternam in caelis. [II Cor. 5, 1.]

[30] [in eodem pie moritur.] Igitur, adveniente hora qua domum luteam exiret, sacramenta dominici corporis et sanguinis de manu domini Lysiardi, Suessionicae civitatis piae memoriae antistitis [1108 – 1126.] , fide integerrima suscepit. Inde, deosculatis fratribus, benedicens ac valedicens astantibus, supplex exorat ut in capitulo, quo fratres frequentius incedere, genua flectere, proprios excessus accusare, deflere, corrigere, simul et, Christo condonante, veniam soliti erant percipere, ante tribunal scilicet sacro-sanctae crucis, quae etiam illic perpulchre depicta in vitrea retinetur, illo inquam amplectendo loco ipsius corpusculum humaretur, ut adiens ad thronum gratiae eius qui in ipsa totius saeculi tulit offensam, misericordiam consequeretur et gratiam in auxilio oportuno invenire mereretur. [Hebr. 4, 16, AUG. Civ. Dei 10, 21.] Sicque trophaeo regis aeterni ad devincendas aereas potestates munitus, manibus protensis simul et luminibus erectis, in oratione debitum communis condicionis exsolvit, sicque, ut pie credimus, intrans in gaudium domini sui — nam fidelis in omni domo sua exstitit — hereditatem incorruptibilem et immarcessibilem et incontaminatam conservatam in caelis de manu ipsius perpetuo cum illo feliciter conregnaturus accepit. [Matth. 25, 21, 1 Petr. 1, 4.] Facies eius, niveo roseoque colore interstincta vernans, pium pulchrumque spectaculum fidelibus praestabat, adeo ut non leto, sed depressum crederes somno levissimo. Hoc modo Godefridus Ambianensium praesul VI idus novembris, die scilicet Quattuor Coronatorum, bonum certamen certans, fidem servans, cursum consummavit [Anno 1115. Vid. supra, p. 895 – 96, num. 18 – 20.] , a Deo et ipse indutus stola prima securusque de reliqua. [II Tim. 4, 7, Luc. 15, 22.] Lysiardus vero ipsius urbis praesul nitebatur glebam pretiosi corporis Godefridi ad episcopalem sedem, ecclesiam videlicet sanctorum Gervasii et Prothasii, transferre; sed non fuit fas, obnitente reverendo Odone ipsius loci patre, Theulpho quoque piae memoriae priore, qui et pauco post emenso tempore illi successit in regimine [Abbas SS. Crispini et Crispiniani fuit ab anno 1118 ad annum saltem 1136; cf. Gall. christ., t. IX, col. 397. Cui anno 1138 successerat Ernaldus (vid. infra post c. 42), qui anno 1155 obiit; cf. Gall. christ., t. c., col. 397 – 98.] , ac reliquis monachis inibi consistentibus, immo beatorum martyrum Crispini et Crispiniani pietate ipsiusque amici Dei voluntate. Etenim dignum congruumque fuit ut locum quem ob amorem beatorum martyrum pio cordis affectu, quoad vixit, excoluerat, ipsum etiam sua corporali insigniret praesentia.

[31] [Defuncti laudes celebrant Bernardus decanus,] Super hoc dominus et magister Bernardus, sanctae Suessionensis ecclesiae decanus [Saltem an. 1107 – 1126. Cf. ibid., col. 386.] , plurima cecinit; qui, quamvis podagrico morbo, ut vix incedere posset, nimium foret constrictus, amor tamen gloriosi confessoris, ut ad ipsius tumulum, quasi nil pateretur incommodi, quam saepius adveniret, illi ministrabat vires. Ait autem sic:

Sanctorum meritis effectum creditur horum
quod dormis hic in Domino, Godefride sacerdos.
Nam festis interfueras devotus eorum.
Hinc et abibas, sed sistit te morbus euntem;
hucque revectus obis et cum sanctis requiescis,
unde Coronatorum Quattuor aucte corona.
A puero sacra regula te direxit erasque
quo maior, melior, prius abbas, postea praesul,
pontificando solum tutatus Ambianensem;
nunc ad tutelam tua servant membra Suessi.
Huic de qua satus es bene te Deus appulit urbi.

[32] [et Goislenus episcopus.] Domnus etiam Goyslenus, quondam Bituricensium archidiaconus ac Parisiacensis magister totius Europae insignissimus, nunc autem, Dei annuente gratia, Suessorum episcopus [1126 – 1152.] , pater patriae iure vocandus, suaque aetate plurimorum coenobiorum, monachorum, clericorum sanctimonialiumque fundator sollertissimus, totius pravitatis inimicus, omnisque munditiae certissimus cultor, omnia paene ipsius Godefridi brevi complexus est ita:

Gloria pontificum, cleri decus ac monachorum
forma, gregis dux, exemplar morum, Godefridus
hic iacet astra petens octava luce novembris.

Quae, ne ulla umquam quirent deleri oblivione, in giro lapidis illius mausolei, qui a Cameracensi urbe illuc advectus cernitur quique anulum, infulam pastoralemque ferulam reliquumque episcopalem ornatum, sed et iconam venerabilis Godefridi perpulchre in semet retinet, praecepit sculpere. Plures etiam disertissimi oratores de hoc ipso praeclara cecinere. Haec idcirco protulerim ut tam futuri quam moderni norint cuius meriti vel orthodoxae famae Godefridus apud mortales sua aetate exstiterit, de quo tanta ac talia concentus rhetorum unanimi cordis voto prompserit. Ex illis duos egregios ad medium deduximus; nam in ore duorum triumve testium omne verbum stare fideliter praedicatur. [Deut. 19, 15.] Nunc itaque perstringamus ubi et quomodo sit tumulatus venerabilis praesul.

[33] [Plurimis viris primariis] Ut ergo tam luctuosi nuntii fama ad aures populorum pervenit, certatim utriusque sexus et aetatis infinita multitudo beati viri occurrit exsequiis. Interfuit quoque domnus Lysiardus Suessorum praesul, Clarembaldus aeque Silvanectensium praesul [1115-cca 1133.] , venerabilis Odo ipsius coenobii tunc temporis patronus, circa sepulturam valde sollicitus, Radulphus Beati Medardi pater [Abbas Sancti Medardi Suessionensis post an. 1093 usque ad an. 1119 vel 1120.] cum toto ipsius ecclesiae spectabili conventu, Petrus chenodochii Sancti Iohannis Vinearum [Abbas monasterii Suessionensis Sancti Iohannis in Vineis ab anno saltem 1100.] cum filiis adoptivis; Mathildis almae Dei genetricis ecclesiae abbatissa [Successit Adelaidi abbatissae, quae 5 septembris 1116 obiisse dicitur in Gall. christ., t. c., col. 444. Qui locus cum Nicolai testimonio est componendus.] , cuius temporibus a fundamentis perpulchre exstructa plurimisque miraculorum signis est illustrata [Cf. supra, p. 913, annot. 1.] , cum commisso sibi grege advolat citissima; Benedictus, quondam ipsius loci, tunc vero pastor coenobii Sancti Petri apostoli Cathalaunensis civitatis [1110 – 1118.] ; Helbertus prior monasterii Lehunensis in territorio Viromandensium constructi, vir mirae simplicitatis et compunctionis et quo suo tempore in monasticae perfectionis ordine iustius nihil exstiterit; cuius fama sanctitatis, puritas cordis, munditia corporis adeo spectata habebatur ut non post multum monasterio virginum quod Maxciliacum dicitur [An potius Marciniacum (Marcigny), coenobium virorum et mulierum O. S. B.] praeficeretur. Affuerunt etiam alii quam plurimi ecclesiarum rectores. Quodque magis mirandum video, quod tot ac tanti patres ex tam diversis orbis regionibus tam subito tamque insperato eo confluxerint, nisi quod legimus Christum servorum suorum et post subtractionem a luteis curam agentem, angelos suos frequentius misisse, ut exsequiis eorum obsequia ferrent. Pie etiam credendum censeo istos omnes instinctu ipsius commonefactos, ut ex diversis sedibus illic in momento advolarent et exsequiis servi Dei devote obsequia impenderent.

[34] [ad eius exsequias] Itaque de more aquis ablutus, anulo, thiara ac reliquis sacerdotalibus decenter adornatus, lectica tristi monachorum officio ante pretiosa martyrum Crispini et Crispiniani membra defertur.

[35] [confluentibus,] Universis igitur chorum ingressis, una sanctimonialium, Helvydis nomine, cuius superius mentionem fecimus [Lib. I, c. 24.] , funus pontificis intuens et ad memoriam visionem nocte praeterita sibi ostensam reducens, super hoc angebatur immodice quod neminem cui exponeret, ut opinabatur, adesse cerneret. Quam [ita V; Nam B.] quidam fratrum, Amatus nomine, ita stupidam exsanguemque perspiciens, silentio percontatur, in penetralibus cordis quid versaret, quid ei accidisset, cur tam insperato obfuscata videretur ipsius facies. Tum ipsa: “Proferrem” inquit, “si quoquo modo competentem explanationem accipere valerem.” — “Ne cuncteris”, subsequitur, “o virgo, ulterius. Profiteor etenim, si contrito corde ad Godefridi beati exsequias accessisti, nil anxietatis, nil in corde permanebit difficultatis quin quam citius laetabunda revertaris ad propria.” Quae nimium morata nimiumque suspensa: “O utinam”, respondet, “Amate, prospera relatio, o utinam magis condigna, auspice Christo, subsequatur interpretatio! Videbar mihi nocte soporata [sopora V.] quendam virum in quoddam oratorium deferri, circumstantes alloquentem, benedicentem ac valefacientem, in ipso loco, incredibile relatu, tumulari vivum.” Ad quod Amatus, uti rei veritas exigebat, sacro sibi revelante flamine, prudenter visa coniectans: “Verum est”, inquit, “o virgo, verum est. Hic est enim Godefridus, Dei servus, ille religionis sanctitatisque praeconio totum fere per orbem, quem sol flammifera quadriga utrumque recurrens aspicit oceanum, famosissimus; qui quamquam ad horam mortalium obtutibus, debitum condicionis exsolvens, abstractus videatur, cum Christo tamen ei perpetuo iure vivere datur portionem ipsius † . Nam et haec verba ultimo eructasse [eructuasse B.] dicitur.” Mox sanctimonialis obortis ingeminat lacrimis: “Vera visio, vera, verissima plane. Verissima, Christo suppeditante clementia, subsecuta est interpretatio. Ipsius ad Deum ut pro nobis supplex fiat intercessio.”

[36] [atque tanta etiam multitudine] Interim populus tigna, tegulas, laquearia, anfractus arcuum basilicae, gratia conspiciendi exsequias, festinato scandit. Erat autem ascensus per scalam quae, perductis in immensum lateribus, tignorum fastigia cacumine tangere cernebatur. Quae cum ad instar apum, favos mellis stipantium, numerositate utriusque sexus, virorum, puerorum mulierumque praegnantium conserta cerneretur ab imo usque ad summum, tantum onus ferre non praevalens, [ut scala in ecclesia rumperetur,] scinditur per medium. Itaque ab ipsius fragore atque multitudinis solo tenus ruentis clamore pulverisque se in altum ferentis obfuscatione vastum basilicae spatium adeo intremuit ut universi crederent cunctam fabricam discompaginatam solo tenus corruisse funditusque disperiisse. Exhinc omnes obstupefacti altius gemere omniumque ora gelidus sudor opplere. Quis etenim ipsos usque ad terram corruentes immunes a laesione crederet? [LUCANUS, 4, 623.] Quis non in ipsa collisionis ruina inter ruendum clamaret illos vitalem subito spiritum exhalasse? Sed, [nemine tamen laeso,] ut omnibus innotesceret quanti meriti apud Christum foret cuius gratia exsequiarum eo coierant, non solum a dolore mortis, verum ab omni laesionis nota redduntur extranei. Ex quibus una matronarum, nomine Ava, uxor Ingelramni, praedivitis ac Suessionicae urbis civis, quae etiam cernebatur onere uteri gratia prolis praegravari, Christo valde amabilis, orationibus ac eleemosynis intenta assiduis, perpendens, ut iam dictum est, omnes super repentino eventu collacrimari: “Cur, o cives”, exclamat, “cur estis tam attoniti? Cur, rogo, tanti doloris maestitudine estis aporiati [apporiati B.] ? Ecce nihil dispendii, nihil ruinae nihilque periculi incurrimus. Ecce, Deo propitio, coram una incolumes omnes astamus. En virtutem beatorum Crispini et Crispiniani Christi testium gloriosique Godefridi praesulis nunc satis superest quam praeclare [preclari B.] experti sumus.” Erat igitur ibi quidam qui altius corruisse videbatur, ut, omnium compage membrorum dissoluta, occubuisse putaretur; qui haesitantes alacri voce refovens, ad testimonium tam egregiae virtutis, camisiam, interulam, femoralia, caligas, subtalaria cunctis ostentans discissa, nihil passus incommodi, a loco, cunctis spectantibus gaudentibusque ac super hoc nimium stupentibus, exsilivit incolumis. Huius rei tot adhuc exsistunt testes quot etiam interfuere inspectores. Tunc omnis maeror omnisque luctus in gaudium convertitur. Godefridi nomen meritumque magis praeconiis cunctorum ore ad caelum usque effertur.

[37] [sepelitur in basilica] Igitur oblato pro devotione animae Godefridi omnipotenti Deo sacrificio, omni basilica cereorum lychnorumque [lignorumque B.] fulgoribus radiante ac thymiateriis suave redolente, gleba beati viri ad tumulum, sarcophago novo lapideque pario decenter instructum, cum ingenti maerore simul et gaudio defertur. Sicque egregii praesulis verique pastoris dominici ovilis corpus, intactum ab omni labe pollutionis, quippe ab ipso matris utero, uti veraciter, teste Christo, comperimus, Nazareus permansit, terrae reconditur, in superni examinis die induendum gloria et honore a supremo censore.

[38] [SS. Crispini et Crispiniani.] Sepultus est itaque beatus vir in medio chori basilicae Sanctorum Crispini et Crispiniani, in suburbio Suessionicae urbis, inter duas pyramides sub maximo arcu qui dextra laevaque totum aedis spatium sinuoso ambit anfractu [Non explicat Nicolaus cur non sepultus sit Godefridus in capitulo fratrum, uti petierat (cf. c. 30); neque liquet quid differat inter locum quo primum est humatus et illum in quem anno 1138 est translatus (vid. infra, post c. 42); idem certe locus non est, cum alterum Theulfus abbas ornaverit, in altero sub Theulfi successore Ernaldo Godefridi corpus sit conditum.] ; super quem a domno Theulpho, ipsius loci venerabili patre, cuius supra mentio facta est [C. 30.] , insistente domno Arnulpho, praesentis coenobii monacho simul et thesaurario, turrem mirae magnitudinis, magnaeque proceritatis miro lapideo tabulatu a fundamentis constructam nostra aetate vidimus. Quod 〈si〉 indagator pretiosi corporis Godefridi fueris, summittens lineam perpendicularem [perpendi culmine B.] ab ipsius arcus pinna recta semetra † , remota omni ambiguitate, te pro certo invenire praesumas.

[39] [Ambianenses de praesulis sui obitu] Ut ergo obitus pastoris ad notitiam gregis suae curae pervenit, universam urbis totiusque provinciae superficiem intolerabilis maestitia, luctus gemitusque replevit; publice et privatim desolationem patriae gemere, ineluctabile contra universos incursantium aestus robur, peccatis exigentibus, ingeminabant, proh dolor! amisisse. Nequeo evolvere quot phalanges utriusque condicionis sexus et aetatis ad ipsius venerabile mausoleum a finibus illis progredientes, catervatim properent, ipsum fletibus lacrimisque irrorantes ac velut adhuc calens ipsum deosculantes. Illic etiam vota fidelia persolvunt, oblationes suas more fidelium superponentes, cum ingenti animi maerore, quod non fuissent meriti ipsius sacris cineribus potiri, protestantes.

[40] [plurimum dolent.] Recolo me conventui fratrum psallentium admixtum, et ecce, ut opinor, quinque anus vix incedere sufficientes, canis respersas vestibus vilissimisque pannis obsitas, illuc advenisse, quae genibus flexis sacrum tumulum ambientes pedesque iconae superpositae complectentes, talia depromebant:

“Te Godefride pater, flemus amore pio, o solamen miseri, viduae pater, altor egeni, o lumen oculorum nostrorum, o paupertatis et miseriae nostrae refugium, qualem te modo videmus! His manibus nobis nostrique similibus vestes alimenta ceteraque necessaria solitus eras impartiri; his vestigiis, nostri profectus gratia, uti servulus omnium, discurrere. Quo nobis refugium cuiusve amodo implorandum suffragium? En hac illacque, uti grex pastore destitutus, vagantes, nec quemquam tui similem reperire sufficientes. O quam felices qui tuis exsequiis potiri, tuo patrocinio protegi, tua praesentia merentur perfrui!” Haec et quam plurima questuosis vocibus prosequentes adeo perstiterunt, quousque voces monachorum a psallentio deflectentes una secum flere cogerent. Adeo vir beatus, quamdiu flatum vitalem captavit, erga inopes devotus sollicitusque exstitit.

[41] [Eius opem implorat presbyter Suessionensis.] Quidam presbyter in Suessionica civitate commanens ab episcopo, Lysiardo nomine, nescio cuius gratia adeo impetebatur ut paene e provincia proturbaretur. Qui nimium artatus, nec locum effugii quorsum reperiens, accedens ad quendam suum compresbyterum, nomine Rotbertum, genere Nortmannicum, moribus non infimum, reserat quae et quanta a praesule pateretur, quidque super hoc sit agendum sciscitatur. Cui ille: “ O mi dilecte”, respondet, “si meo consilio aurem commodaveris, polliceor quod celere remedium experiaris.” Ad quod ille: “Nulla”, inquit, “erit in exsequendo qualiscumque difficultas, quin quam libens maturato impleam imperata.” Et ille: “ Propera, infit, ad patrocinia beatorum martyrum Crispini et Crispiniani; prosternere ante sepulcrum gloriosi praesulis Godefridi, illic nuperrime tumulati, credens te super his omnino exaudiri. En una tecum pergo, similia adepturus pro voto.” Quid multa? ad tumulum beati viri magna cum devotione accedunt, in precibus illic advolvuntur, cum lacrimis diutius immorantur. Inde presbyter recedens [resedens B.] de reliquo aetatem duxit securus.

[42] [Scriptoris epilogus.] Haec de ortu, vita et excessu venerandi Godefridi, Ambianensis patroni Deoque per omnia digni, qualicumque stilo protulimus, quam plurima relatione digna praetermittentes, ne forte in immensum ferri videremur. Ceterum reor me satisfecisse credulitati fidelium, dum hinc virtutes interioris hominis, quibus quam praeclare viguit, partim depinxerim, hinc vero [quod] quaedam extrema miraculorum eius partim decerpserim. Rogo autem eos in quorum manibus hoc tantillum nostrii studii pervenerit opus, ut ignoscant humili audaciae, veniam dent aetati immaturae, condonent etiam contemptibili inscitiae. Quod si perquiras faleratorum superfluam ventositatem verborum, nusquam reperies. Nec etenim haec sancti viri enixius perquirunt, illud egregii doctoris reducentes ad animum quo regnum Dei non in sermone sed in virtute spiritus consistere protestatur. [I Cor. 4, 20, Ibid. 2, 1, 4.] Itaque haec ego homunculus non in sublimitate sermonis, nec in doctis humanae sapientiae verbis descripsi, magis rei prosequens veritatem quam comptorum eloquiorum accumulans exaggerationem. Nunc igitur illius opitulatione ubique et in omnibus a maligni eruamur tentatione, cuius amore ducti etiam obtrectatorum dementiam postponentes tantum laborem assumpsimus. Pausavit autem piissimus pastor Godefridus, Ambianensium praesul inclitus, in Christo VI idus novembris, hora diei IX, anno sacerdotii sui XI, aetatis vero L, verum iubilaeum remissionis et requietionis percepturus ab ipso, regnante Ludovico Philippi Francorum regis filio anno XVIII, incarnati autem Verbi Dei M. C. XVIII [Immo anno sacerdotii XI 〈I〉, Ludovici regis [X]VIII, incarnationis MCXV[III]. Cf. supra, p. 895 – 96.] , imperante ipso Dei et hominis filio Deo et domino nostro Iesu Christo, cui est honor et gloria in saecula saeculorum. Amen.

[Translatio S. Godefridi anno 1138 facta.] Anno humanati Verbi Dei M.C.XXXVIII translatum est venerabile corpus Deo digni praesulis Godefridi, Ambianensis episcopi, a venerabili Goisleno, Suessionicae civitatis praesule, atque ante maius altare, sub arcu lapideo, qui propitiatorium sinuoso ambit anfractu, cum pio recordationis affectu honorifice reconditum. Quo loco salvator mundi vota exaudit supplicum. Hoc actum est nonis aprilis, feria III sollemnitatis paschalis, astantibus venerabilibus patribus domno videlicet Ernaldo ipsius coenobii abbate [Cf. supra, p. 941, annot. 5.] , necnon Guidone ecclesiae Sancti Iohannis gubernatore [De Guidone abbate Sancti Iohannis in Vineis cf. Gall. christ., t. IX, col. 457.] ; hoc, inquam, gestum vidimus, ad honorem Dei summi, cui, ut legitur, non pereunt moriendo corpora nostra, sed mutantur in melius, quando busta sanctorum suorum in die examinis gloria et honore induens configurabit corpori claritatis suae, cum etiam ex angelis et hominibus unam civitatem, unam quodammodo exhibebit rempublicam. [Philip. 3, 21.]

Explicit liber III et ultimus vitae beati Godefridi Ambianensis episcopi, quae recolitur VI [II]° idus novembris.

Anhang November III